Uniwersytet Jagielloński Wydział Historyczny Szymon Jellonek Tożsamość kulturowa rzymskich kolonii na przykładzie lokalnego mennictwa w I-III w. po Chr. Praca doktorska Promotor: dr hab. Prof. UJ Jarosław Bodzek Kraków 2020 Tożsamość kulturowa rzymskich kolonii na przykładzie lokalnego mennictwa w I-III w. po Chr. . Spis treści Tożsamość kulturowa rzymskich kolonii na przykładzie lokalnego mennictwa w I-III w. po Chr.
..................................................................................................................................

2 1. Wstęp
...........................................................................................................................

5 1.1 Coloniae quasi effigies parvae simulacraque (Romae)- tożsamość rzymskich kolonii
................................
................................
................................
............................

10 1.2. Stan Badań................................
................................
................................
...........

15 2. Rzymska Kolonizacja
................................
................................
................................
....

25 2.1 Kolonie rzymskie w okresie Późnej Republiki
................................
........................

27 2.2 Kolonizacja Augusta (30 przed Chr.-14 po Chr.)
................................
.....................

29 2.3 Kolonie w I-II w.
................................
................................
................................
......

32 2.4 Kolonizacja Sewerów
................................
................................
..............................

34 2.5 Kolonizacja w dobie kryzysu III wieku
................................
................................
...

36 3. Rzymskie Mennictwo Kolonialne
................................
................................
..................

39 3.1. Rozwój mennictwa kolonialne na tle imperialnego.
................................
...........

44 3.2. Rozwój mennictwa kolonialnego na tle prowincjonalnego
................................

49 3.3. Legendy na monetach kolonialnych
................................
................................
....

61 4. Motywy Kolonialne
................................
................................
................................
...

76 4.1. Typ Fundacyjny................................
................................
................................
.......

76 4.2. Sztandary Legionowe................................
................................
.............................

92 4.3. Marsjasz
................................
................................
................................
................

119 5. Motywy Rzymskie
................................
................................
................................
.......

132 5.1 Lupa Romana
................................
................................
................................
....

134 5.2 Eneasz, Anchizes i Askaniusz
................................
................................
................

140 6. Motywy Lokalne
................................
................................
................................
..........

144 6.1 Lokalne Mity Fundacyjne
................................
................................
......................

149 6.2 Architektura................................
................................
................................
............

164 Bramy miejskie i łuki
................................
................................
...............................

165 Porty
................................
................................
................................
.........................

168 Mosty
................................
................................
................................
.......................

170 Świątynie................................
................................
................................
..................

171 6.3 Pozostałe Motywy Lokalne................................
................................
....................

183 Lokalne Mity i Kulty
................................
................................
...............................

183 Personifikacje Rzek
................................
................................
................................
.

189 Agonistyczne Nagrody................................
................................
.............................

193 7. Konkluzje
................................
................................
................................
.....................

196 Aneks: Motywy Ikonograficzne w Koloniach
................................
.............................

211 Wykaz skrótów:
................................
................................
................................
...........

252 Bibliografia:
................................
................................
................................
.................

254 Wykaz tablic:
................................
................................
................................
...............

268 Tablice:
................................
................................
................................
.........................

274 Mapa
................................
................................
................................
............................

291 1. Wstęp “The most explicit symbols of a city’s identity and status were its coins”1 1 MILLAR 1993: 257 2 KREMYDI- SICILIANOU 2005: 96 3 Macedonia i Grecja- PAPAGEORGIADOU- BANI 2004; Azja Mniejsza- FILGES 2015 4 Artykuł C. Katsari I S. Mitchella stanowi jedynie generalny wstęp do zagadnienia; KATSARI, MITCHELL 2009: 221-249 Fergus Millar “Coins can also contribute to our understanding of whether and to what extent colonists retained their own cultural identity or were assimilated into their new cultural environment”2 Sofia Kremydi- Sicilianou Przyczynek do niniejszej pracy stanowią dwa powyższe cytaty. Fergus Millar w swoim dziele poświęconym greckiemu wschodowi zaakcentował znaczenie monet w badaniach nad tożsamością oraz statusem antycznych miast. Myśl tę rozwinęła S. Kremydi- Sicilianou rozważając do jakiego stopnia koloniści utrzymali swoją kulturę, a w jakim zostali zasymilowani z lokalną kulturą. Zatem czego możemy się dowiedzieć o tożsamości kulturowej rzymskich kolonii na podstawie ich monet? Jest to kluczowe pytanie, z którym autor niniejszej pracy postanowił się zmierzyć. Mimo, że powstało kilka prac poświęconych tożsamości w kontekście monet rzymskich kolonii, które koncentrowały się one na wybranych regionach.3 Nie przedstawiono jednak dotąd problemu mennictwa kolonialnego jako oddzielnego i pojmowanego całościowo fenomenu.4 Jest to niewątpliwie luka, którą należy wypełnić. Wśród kilkuset miast produkujących monety w czasach pryncypatu (w czasach Antoninów było ich 371)5 kolonie stanowią relatywnie niewielką grupę (67). Jednak mimo, że dzieliły je tysiące kilometrów, gdyż skrajne leżały na Półwyspie Iberyjskim oraz w Mezopotamii, oraz czasem setki lat, to produkowały monety o wspólnych cechach wywodzące się ze jednej tradycji. Lampsakos na jednej z inicjalnych emisji (45 r. przed Chr.) przedstawiło kapłana wyznaczającego granice miasta (Il.6.9)6 . Ta scena w prawie niezmienionej wersji ukazana została na jednej z ostatnich monet z Kremny z czasów Aureliana, która być może upamiętniła w ten sposób 300 rocznicę fundacji tejże kolonii.7 To jest tylko wstępny przykład, który pokazuje ponadczasowe relacje między monetami pochodzącymi z kolonii. To właśnie one stanowią ich wyjątkowość na tle mennictwa prowincjonalnego. 5 HEUCHERT 2005:32 6 RPC I 2268-2269 7 LEVICK 1967: 36; SNG VON AULOCK 1697 8 PAPAGEORGIADOU- BANI 2004: 92-100; KATSARI, MITCHELL 2008: 223-224 9 BUTCHER 2005: 143-144; HEUCHERT 2005: 40; ELKINS 2015: 3 10 LASSWELL 1948: 37-51 11 LEVICK 1967: 130-163 Mennice kolonialne z pewnymi wyjątkami (Korynt, Viminacium) produkowały monety nieregularnie, w mocno ograniczonych ilościach, które cyrkulowały przede wszystkim lokalnie.8 W związku z czym używano ich w codziennych transakcjach, a użytkownikami tych środków płatniczych byli przede wszystkim mieszkańcy kolonii. To właśnie oni stanowili odbiorców wiadomości niesionych przez te monety, którzy byli w stanie te informacje rozszyfrować, a którzy do niedawna byli pomijani w badaniach numizmatycznych.9 Warte podkreślenia jest to że, relacja na linii lokalnej władzy i społeczności ukryta na monetach jest kluczowa w dociekaniu tożsamości. W badaniu nad tymże przekazem wykorzystać należy tzw. formułę Lasswella.10 Kanałem komunikacji były by w tym wypadku monety emitowane przez lokalne, elity a odbiorcami wiadomości byliby lokalni mieszkańcy. Najważniejszą kwestią, która zostanie poddana analizie jest treść tej informacji na którą składały się obok nominału, legenda oraz motyw ikonograficzny. Te dwa ostatnie są również kluczowe w rozważaniach nad tym co można uzyskać w ramach poszukiwania tożsamości kulturowej zapisanej na monetach. Tożsamość kulturowa była generalnie w badaniach dotyczących kolonii rzymskich postrzegana powierzchownie. Można spotkać się z zarzutami, że kolonie wcześnie traciły, lub porzucały swój rzymski charakter.11 Ponadto pojawiają się sugestie jakoby na wschodzie jedynie Berytus był wyspą Romanitas. 12 Zatem skoro symbolem statusu oraz tożsamości miasta były jego monety warto oddać im głos, by rzucić nowe światło na to czy mennictwo Berytusu, będące pod silnymi wpływami rzymskimi różni się znaczącą od mennictwa Tyru, Sydonu czy innych wschodnich mennic dla których status kolonii miałby być tylko kolejnym pożądanym tytułem.13 12 MACMULLEN 2000: 13 13 MILLAR 2006: 165 Rozwój kolonialnego mennictwa, rzecz jasna nie powstał w próżni, a był ściśle uzależniony od rozwoju rzymskiego osadnictwa. Miasta czy to nowo powstałe, czy te które otrzymały jedynie status kolonii, często decydowały się to upamiętnić bijąc okolicznościowe monety z tej okazji. Zatem mennictwo było nierozerwalnie związane z procesem zakładania kolonii. Motywacja rzymskiej kolonizacji oraz powody dla których powstały kolonie pomogą w zrozumieniu mennictwa kolonialnego. Dla pełniejszego obrazu rzymskiej kolonizacji, w rozdziale drugim przedstawiono jej historię od samych półlegendarnych początków. Następnie zaakcentowano fundacje przeprowadzone przez Juliusza Cezara (2.1), które następnie kontynuowali jego następcy czyli M. Antoniusz oraz Oktawian. Ten ostatni po zdobyciu jedynowładztwa przeprowadził na szeroką skalę ambitną akcję kolonizatorską w latach 20 przed Chr. (2.2). Nikt z kolejnych cesarzy mu nie dorównywał. Pojawiły się wszak pojedyncze fundacje za Klaudiusza (Ptolemais), Flawiuszy (Deultum, Cezarea Nadmorska) czy Hadriana (Aelia Kapitolina) (2.3). Nowe podejście pojawiło się w czasach Sewerów, kiedy to liczne miasta w Lewancie otrzymały status kolonii (2.4). Również w czasach rzymskiego kryzysu kilka nowych miast zdobyło tytuły kolonii (Damaszek, Neapolis, Filipopolis, Tesalonika) ( Rozdział 2.5). Lecz czy w III w. osadzano w nich kolonistów? Sprawa ta jest delikatna, lecz kilka argumentów popierających tezę o rzeczywistych a nie tytularnych koloniach zostanie przytoczonych. Wprowadzając pojęcie termin „mennictwo kolonialne” należy określić co konstytuuje je jako oddzielną grupę wśród rzymskiego mennictwa prowincjonalnego (rozdział 3). Przede wszystkim wspólną cechą dla wszystkich kolonii jest umieszczanie statusu w legendach monet w postaci pełnej nazwy bądź skrótu (C;CO; COL itp.). Następnie ekspozycja bogatej tytulatury kolonii jest powszechna (np. Sydon, czyli Colonia Aurelia Pia Metropolis Sidon- COL A AVR PIA METR SID. W zdecydowanej większości stosowano łacinę do zapisu legend. Natomiast z ikonograficznego punktu widzenia mamy do czynienia z trzema motywami, które możemy uznać za uniwersalne (typ fundacyjny; symbole militarne; Marsjasz), gdyż używane głównie przez kolonie. Zauważyć należy, że proces rozwoju mennictwa kolonialnego był nierozerwalnie związany z imperialnym(3.1). Z kolei odzwierciedlały się również trendy panujące w ramach mennictwa prowincjonalno-rzymskiego (3.2). Niewątpliwie z punktu widzenia badań nad tożsamością język używany w koloniach ma kolosalne znaczenie. Zatem ewolucję nomenklatury, gdzie obok standardowych skrótów na nich występujących zauważyć trzeba kilka wyjątkowych przypadków, świadczących o dumie mieszkańców kolonii z posiadanych tytułów ( np. Republika Filippi, czy Laodicea- metropolia czterech prowincji) (3.3). Obok języka w badaniach nad tożsamością istotny wkład ma również ikonografia. Jak zauważono, występują trzy główne typy wyjątkowe dla rzymskich kolonii, które w mennictwie imperialnym czy prowincjonalnym pojawiają się nade rzadko. Najbardziej charakterystycznym jest tzw. scena fundacyjna, czyli przedstawienie kapłana, który za pomocą pary wołów dokonuje symbolicznego wyznaczenia granic miasta (4.1). Typ ten pojawił się na monetach 34, spośród 67 kolonii. Pełnił on rolę mitu założycielskiego, gdyż jak zauważył Gelliusz w Nocach Attyckich,14 kolonie zakładano na podobieństwo Rzymu. Zatem fundacji dokonywano w taki sam sposób, w jaki Romulus wyznaczył swoją siedzibę. Drugim motywem są szeroko pojmowane symbole militarne, które miały kilka wersji (signa, aquilae, vexilla), które wskazywały na wojskowe pochodzenie osadników (4.2). Motyw ten znany jest z emisji 36 ośrodków kolonialnych. Od drugiego wieku coraz śmielej zaczęto zestawiać oba motywu we wspólnej kompozycji. Trzecim natomiast jest Marsjasz, którego utożsamia się z alegorią statusu kolonii (4.3.). Pojawia się w 25-28 koloniach,15 szczególnie w drugiej połowie II i w III w. 14 Aul. Gel. NA. 16.13.8-9 15 W przypadku Carrhae, Rezainy oraz Edessy być może ukazano Marsjasza bądź wodnika. Relatywnie często występowały motywy pochodzące bezpośrednio z ideologii rzymskiej. Dwa główne tematy to Lupa Romana (5.1) oraz Eneasz uciekający z Troi (5.2). Podobnie jak typ fundacyjny należały do puli mitów podkreślających Romanitas. Jednak w odróżnieniu od motywów kolonialnych, jest to że wykorzystywane były wcale często również przez mennice, które koloniami nigdy nie były, dlatego traktowane są jako powszechne symbole świadczące przede wszystkim o lojalności względem Rzymu i manifestowaniu wspólnej genezy. Obok motywów silnie związanych z rzymskością kolonistów oraz ich potomków pojawiały się również motywy związane z lokalnymi, przedkolonialnymi tradycjami (rozdział 6). W starożytnym Rzymie jednymi z najważniejszych mitów konstytuujących tożsamość były legendy fundacyjne. Manifestowano je również na monetach kolonialnych pod postacią legendarnych założycieli miast (6.1) (Amflilochus, Myrlos, Parios, Kadmos, Dydona, Beroe, Aleksander Wielki), tudzież jako ikonograficzne adaptacje mitów ( m.in. ambrozyjne skały w Tyrze, płynący wół w Buthrotum). W przypadku Filippi, to wydarzenie historyczne z okolicy doprowadziło do założenia miasta, które upamiętniano tam przez dwa wieki. Drugim istotnym elementem lokalnej kultury były za pewne monumentalne budowle, które umieszczano na monetach (6.2). Ich wizerunki niekoniecznie były one dokładnym odwzorowaniem rzeczywistości, a raczej wizytówką promującą lokalny patriotyzm. Obok niezliczonych świątyń na monetach ukazywano również porty (Patras, Korynt), latarnie (Korynt, Laodicea), mosty (Butrynt, Aleksandria), bramy (Emerita), propyleje (Heliopolis), czy łuki (Berytus, Parium). Poza tym pojawiają się również lokalne kulty (6.3). Apollo Smintheus w Aleksandrii Troadzkiej, Diana Lucifera w Parium, Diana Lafria w Patras, Apollo Propylaeus w Kremnie, Dusares w Bostrze, Atena Magarsis w Mallus oraz inne. Kultowe funkcje pełniły również personifikacje rzek ( m.in. Chaboras w Damaszku czy Anthios w Antiochii Pizydyjskiej). Oprócz nich pojawiają się również lokalne igrzyska, które symbolizują nagrody które przedstawiono na monetach Tessaloniki, Kremny, Mallus, Heliopolis, Sydonu, Tyru, Bostry, Damaszku oraz Emesy. Generalnie motywy o lokalnym charakterze rozpowszechniły się w mennictwie kolonialnym w II w. po Chr.,16 co za pewne związane było z antykwarycznymi zainteresowaniami cesarzy z dynastii Antoninów oraz działalnością tzw. Drugich Sofistów. Natomiast w trzecim wieku coraz popularniejsze stają się motywy związane igrzyskami (nagrody, atleci), które po części wypierają motywy architektoniczne.17 16 Wyjątki stanowią Buthrotum oraz Korynt. 17 BURNETT 1999: 158 18 Stan na 12.06.2020 W dysertacji korzystano przede wszystkim z numerów katalogowych Roman Provincial Coinage, projektu wciąż jeszcze nie ukończonego. Dlatego w przypadku opracowywanych dopiero katalogów (część IV, VI,VII VIII) wykorzystano tymczasowe numery umieszczone na stronie projektu: https://rpc.ashmus.ox.ac.uk 18 . W przypadku monet pochodzący z okresów, które nie zostały dotąd opracowane nawet częściowo (Septymiusz Sewer- Karakalla; Walerian- Dioklecjan), wykorzystano wcześniejsze katalogi. Cytowane antyczne dzieła zostały zapisane w systemie zalecanym przez The Oxford Classical Dicitonary. Wszystkie daty, jeśli nie zaznaczono inaczej, dotyczą naszej ery. W przypadku nazw własnych, przede wszystkim kolonii zdecydowałem się tam gdzie to możliwe na używanie spolszczonych nazw ( m.in. Cezarea Nadmorska, Damaszek czy Cezaraugusta) w pozostałych przypadkach stosowałem powszechne nazwy wykorzystywane m.in. przez Roman Provincial Coinage. Natomiast wszystkie daty dotyczą ery po Chrystusie, chyba że zaznaczono inaczej. W tym miejscu chciałbym serdecznie wyrazić wdzięczność wszystkim, którzy przyczynili się swoim wsparciem do powstania tej pracy. Przede wszystkim chciałbym podziękować dr hab. Prof. UJ Jarosławowi Bodzkowi, który zgodził się być moim opiekunem naukowym. Ponadto recenzentom i uczestnikom panelu konkursu PRELUDIUM 15, którzy uznali mój projekt za godny finansowania przez Narodowe Centrum Nauki. Podziękowania winny jestem również Wydziałowi Historycznem UJ za możliwość udziału w Interdyscyplinarnych Studiach Doktoranckich na Wydziale Historycznym UJ, dzięki którem mogłem wzbogacić pracę o nowe aspekty oraz zrealizować wyjazdy naukowe. Gorące wyrazy podziękowania ślę również do wszystkich którzy pomogli mi zarówno w czasie kwerend jak i wsparli mnie naukowym komentarzem : Dr Donald Ariel, Dr Richard Abdy, Dr hab. Prof. UMK Bartosz Awianowicz, Dr Dario Calamino, Dr Nino Crisà, Dr Karsten Dahmen, Dr Haim Gitler, Dr Volker Heuchert, Dr Evelangeline Markou, Dr Charikleia Papageorgiadou, Dr Ulrike Peter, Dr Sofia Kremydi, Yaaniv Schauer. Szczególne wyrazy uznania kieruje pod adres Barbary Zając, za wszelką pomoc i niekończące się numizmatyczne dyskusje. Wdzięczny jestem również koleżankom i kolegom z pokoju 313, w którym spora część tej dysertacji powstała, za wszystkie uwagi, pomysły i dyskusje. Na koniec wyjątkowe podziękowania dla całej rodziny, bez której wsparcia nie podołałbym realizacji tego przedsięwzięcia. 1.1 Coloniae quasi effigies parvae simulacraque (Romae)- tożsamość rzymskich kolonii Tytuł niniejszego rozdziału pochodzi z Nocy Attyckich autorstwa Aulusa Geliusza, który określa rzymskie kolonie mianem miniatur stworzonych na obraz Rzymu.19 Owe porównanie stanowi doskonały wstęp do badań nad tożsamością kolonii na przykładzie ich mennictwa, która jest nadrzędnym celem niniejszej pracy. Zatem zmierzyć należy się z kilkoma pytaniami badawczymi, które stanowią fundamenty tej pracy. Czy mennictwo rzeczywistych kolonii oraz tzw. tytularnych różni się w sposób znaczący? Czy te ostatnie faktycznie pozostawały bez rzymskich osadników i co mogą na ten temat powiedzieć nam monet? Czy rzymska świadomość była na tyle silna i opierała się otoczeniu? Czy motywy lokalne wypierały motywy kolonialne i rzymskie? Czy otaczająca rzymskie kolonie na wschodzie społeczność greckojęzyczna ostatecznie zasymilowała potomków kolonistów i tym samym przedarła się do mennictwa kolonialnego wypierając łacinę? Czy zatem kolonie na pewnym etapie przestały podkreślać swój status za pomocą własnego mennictwa? Ze wszystkimi tymi pytaniami autor zmierzy się w toku pracy. 19 Gell.NA 16. 13. 9 20 Carrhaea, Edessa, Nisibis, Rhaesaena, Singara Tessalonika, Tyana, Antiochia nad Orontesem, Emesa, Filipopolis Zakres pracy stanowi mennictwo 67 rzymskich kolonii, które biły monety kolonialne w okresie od lat 40 I w. przed Chr. po okres panowania Aureliana i ostatnie emisje z Kremny. Stanowią one wyróżniająca się grupę w mennictwie prowincjonalnym. Jak wspomniano we wstępie charakteryzują się one kilkoma konstytutywnymi cechami. Przede wszystkim dumnie eksponują w legendach status kolonii, który stanowi element rozbudowanej tytulatury. Całość zapisywana jest zazwyczaj w języku łacińskim, jedynie dziesięć kolonii, założonych dopiero w III w. wybrało grekę, dokonując konwersji tytułu colonia- κολωνεία.20 Poza tym pojawiały się liczne tytuły pochodzące bądź to od cesarzy (Iulia, Aelia, Augusta, Septimia) bądź od cnót (Concordia, Felix). Ostatecznie dobór motywów ikonograficznych również jest charakterystyczny dla rzymskich kolonii. Trzy główne tematy jakie występują to tzw. typ fundacyjny, symbole militarne (signa, aquilae, vexilla) oraz Marsjasz. W większości kolonii zdecydowano się na co najmniej jeden z tych tematów. Na podstawie tych kryteriów wyselekcjonowano wspomniane 67 kolonii. Naturalnie mogą pojawić się zarzuty o pominięcie któryś z ośrodków. Uwagę należy skierować w pierwszej kolejności na miasta, które otrzymały niewątpliwie status kolonii, lecz nigdy nie biły monet rozumianych przez autora jako kolonialne, czyli nie posiadających wymienionych cech dystynktywnych. Wspomnieć tu należy m.in. Palmyrę, która wszak była wspaniałym miastem, które zostało uhonorowane statusem kolonii pod rządami Karakalii, lecz monety bite przez nią są marnej jakości i można nawet mieć wątpliwości czy w ogóle były używane jako pieniądz czy jako tesserae.21 Poza tym inne miasta takie jak Aszkelon, Gaza czy Geraza również otrzymały tytuł kolonii,22 ale monet o omawianym charakterze nigdy nie wypuściły. Podobnie miasta na Półwyspie Iberyjskim oraz w Afryce również mogły posiadać status kolonii, lecz ich monety o tym nie świadczą. Dla przykładu należy podać miasto- Carteia, która była jedną z najstarszych rzymskich kolonii poza Italią,23 lecz na własnych monetach nie używała z niewiadomych względów tytułu kolonii. Z drugiej strony problematyczne są liczne emisje wypuszczone w Viminacium w połowie III w., które miały na celu zaopatrzenie całych północnych Bałkanów w pieniądz,24 więc ich charakter jest bardziej imperialny niż zazwyczaj w przypadku mennic kolonialnych. Jednak mimo to spełniają powyższe warunki ( legenda COL VIM, pojawiają się vexilla), więc autor zaliczył je do mennictwa kolonialnego, przypominając jednocześnie o ich odmiennym charakterze. Podobnie jak tajemniczą kolonię znaną jedynie z dwóch emisji noszących legendę COLONIA IVLIA PRINCEPS FELIX, która prawdopodobnie położona była gdzieś w Cylicji o czymś świadczą znaleziska tychże monet w tamtym regionie.25 21 KRZYŻANOWSKA 1982:445-457; KRZYŻANOWSKA 2002: 167-172 ; HOWGEGO 2005:17 22 MILLAR 2006: 218-219 23 ABBOTT 1915: 371-372; BRADLEY 2008: 175; BIGLINO 2018: 89 24 BORIĆ-BREŠKOVIĆ, VOJVODA 2018: 86; GĂZDAC 2010: 103 25 BURNETT, AMANDRY, RIPOLLÉS 1992:598-599; BURNETT, CARRADICE 2015: 154-155 Autor uwagę skupia przede wszystkim na monecie zdawkowej, mimo że część z kolonii produkowała również monety srebrne czy złote ( m.in. Colonia Patricia za Augusta, Antiochia nad Orontesem pod Sewerami, czy Emesa za Uraniusa Antoninusa). Te znacznie bardziej wartościowe emisje zostały wyłączone z głównego nurtu rozważań, ponieważ nie spełniają wspomnianych podstawowych założeń dotyczących monet kolonialnych ( np. status kolonii jest nieobecny). Co do ram chronologicznych to praca traktuje o monetach pochodzących od I po III w. po Chr. Jednak nie dało by się przeprowadzić pełnej analizy bez odwoływania się do okresu wcześniejszego schyłkowego okresu Republiki oraz działalności kolonizatorskiej Juliusza Cezara oraz jego następców. To właśnie w drugiej połowie ostatniego stulecia przed Chr. narodziła się koncepcja mennictwa prowincjonalnego, oraz wyróżniającego się z niego, kolonialnego. Dlatego kilka kolonii, które nie biły monet w głównym okresie zainteresowania niniejszej pracy zostały również uwzględnione (m.in. Vienne, Nemausus, Lampsakos). Również z oczywistych względów, spowodowanych zanikiem mennictwa prowincjonalnego na zachodzie jeszcze za dynastii julijsko-klaudyjskiej,26 szala uwagi autora w sposób naturalny przechyla się w kierunku wschodnim. To dzięki mennicom pochodzącym głównie z Grecji, Macedonii oraz Azji Mniejszej możliwe jest śledzenie procesu przemian jakim ulegało mennictwo kolonialne w I oraz II w. po Chr. U progu trzeciego wieku dodać należy ośrodki położone w Lewancie, które za Sewerów otrzymały statusy kolonii. To właśnie za czasów panowania tej dynastii zauważalny jest szczyt prowincjonalnej produkcji monetarnej,27 związanej z redukcją emisji imperialnych monet brązowych.28 Natomiast w latach 235-275 widać powolny zmierzch mennictwa kolonialnego spowodowanego „psuciem monety”, będącym konsekwencją problemów gospodarczych imperium oraz powiązanych z tym również najazdów.29 Te ostatnie zresztą doprowadziły się do bezprecedensowego wydarzenia jakim była kradzież stempli Aleksandrii Troadzkiej przedstawiające pasącego się konia (Il. 9.16)30, a być może również uprowadzenie pracowników tamtejszej mennicy, które przyczyniły się do początków mennictwa germańskiego.31 Nie dziwi zatem, że ostatnie emisje monetarne pochodzą z nieco izolowanego regionu Pizydii, a więc z Kremny.32 26 BURNETT, AMANDRY, RIPOLLÉS 1992: 18-19; HEUCHERT 2005: 59; ELKINS 2015: 143; 27 HEUCHERT 2005: 33 28 KATSARI 2011: 165 29 HEUCHERT 2005: 33; ELKINS 2015: 162-163 30 Np. Bellinger A451 31 BURSCHE, MYZGIN 2017: 237-257 32 LEVICK 1967: 151-152 33 GRUEN 2013: 2-3 F. Millar oraz S. Kremydi w przytoczonych cytatach przywołują pojęcie tożsamości oraz to w jaki sposób badania numizmatyczne mogą się przyczynić do pogłębienia wiedzy na ten temat. Jak wielokrotnie na wstępie zaznaczono mieszkańcy kolonii jako domyślni odbiorcy lokalnych monet potrafili odczytać płynącą z nich informację. Poza nominałem byli w stanie rozszyfrować również wizerunek władcy, bądź członka panującego domu, oraz co istotne z punktu widzenia badań nad tożsamością również scenę przedstawioną na rewersie, a także zapewne w bardziej ograniczonym stopniu odczytać napis. Tożsamość zbiorowa starożytnych w znaczący sposób polegała na manifestowaniu wspólnego rodowodu,33 stąd częste odwołania do fundatorów bądź mitów założycielskich. Zatem istotne miejsce w rozważaniach nad mennictwem kolonialnym w kontekście tożsamości kulturowej mają elementy związane z genezą. Stąd wiele uwagi poświęcono symbolom legionowym, przywołującym militarną przeszłość „ojców- założycieli”, rytuałowi aratrum nawiązującym zarówno do początków Rzymu jak i jego kolonii rozsianych po całym imperium, czy też legendarnym założycielom i lokalnym mitom fundacyjnym. W kontekście tożsamości w ramach niniejszej pracy pojawia się kontrowersyjne zagadnienie- romanizacja. Pojęcie to ma nad wyraz bogatą historię w dyskursie naukowym, którą badacz pozwolił sobie przedstawić po krótce w następnym rozdziale. Niewątpliwie jednak ten skomplikowany proces miał rzeczywisty udział w kształtowaniu społeczeństw w Cesarstwie Rzymskim. Również kolonie rzymskie oraz ich mennictwo wzięły w nim udział w mniej lub bardziej świadomy sposób, który autor postara się zdefiniować. W ambicji autora nie leży skatalogowanie kompletnej bazy monet produkowanych przez rzymskie kolonie. To zadanie od przeszło trzydziestu lat realizuje wspomniany projekt Roman Provincial Coinage, który już pokrywa znaczne ramy czasowe, więc za pewne w przeciągu kilku najbliższych lat pojawią się ostatnie tomy. Intencją autora nie jest również kompletna analiza wszystkich typów ikonograficznych, a ukazanie trendów jakim podlegały kolonie w doborze wizerunków, z tego powodu załączono kompletny zestaw motywów ikonograficznych wykorzystanych w mennictwie kolonialnym w tabelach. Należy jednak zastrzec, że dynamiczny rozwój aukcji internetowych, zapewne doprowadzi w najbliższym czasie do pojawienia się wcześniej nie znanych typów, bądź przedstawione zostaną nowe egzemplarze, które mogą rzucić nowe światło na enigmatyczne motywy ikonograficzne. 1.2. Stan Badań Mennictwu kolonialnemu, a szerzej rzymskiej kolonizacji poświęcono wiele uwagi. Rzymskie kolonie od dawna znajdowały się w sferze zainteresowań badaczy. Jednak warto podkreślić, że termin kolonizacja rzymska znacznie częściej kojarzył się historykom z polityką w czasach republiki. Natomiast kolonie doby pryncypatu traktowane były w inny sposób. Zdaje się, że przez wiele lat nie doceniano ich roli jako elementu polityki cesarzy. Szczególnie jest to widoczne w kontekście kolonii zakładanych pod koniec II i w III w. po Chr., do których przylgnęła nazwa tzw. kolonii tytularnych (czyli pozbawionych kolonistów). Dlatego autor zdecydował się na podjęcie próby zobrazowania tożsamości kulturowej rzymskich kolonii przy pomocy ich monet. Niemniej jednak najpierw należy przedstawić stan badań, wywodząc go od historii rozważań nad koloniami republikańskimi, poprzez najważniejsze publikacje traktujące o koloniach pomiędzy Augustem, a III w. po Chr. Następnie wskazane zostaną katalogi, monografie oraz artykuły związane ze zjawiskiem mennictwa kolonialnego. Wreszcie rozwój badań nad pojęciami związanymi z tematem pracy (np. romanizacja) zostaną również przedstawione w niniejszym rozdziale. Stosunek nauki do rzymskiej kolonizacji zmieniał się wraz z czasem. Naturalnie podejście idealistyczne, wedle którego możliwe jest wykluczenie kontekstu otaczającego nas świata z badań historycznych jest właściwie niewykonalne34, stąd pojęcie rzymskiej kolonizacji ulegało zmieniającym się trendom. Jedną z pierwszych prac poświęconych 34HINGLEY 2005:4 rzymskim koloniom była praca Karla Belocha Der italische Bund unter Roms Hegemonie35, w której autor przedstawił listę rzymskich kolonii wraz z ich lokalizacją, przybliżoną powierzchnią oraz danymi epigraficznymi. Jedną z najbardziej kompletnych list kolonii została opublikowana przez Ettore Paisa w dziele pt. Serie cronologica delle colonie romane e latine dall’età regia fino all’Impero36. Niewątpliwie jedną z kluczowych postaci był Edward Togo Salmon, który w 1969 roku opublikował pracę pt. Roman Colonization under the Republic, stanowiącą kompletną syntezę rzymskiej kolonizacji w czasach republikańskich37. E. Salmon starał się udowodnić, ze kolonie zakładano przede wszystkim z militarnych pobudek w celu zapewnienia Rzymowi ostatecznego zwycięstwa38. U. Laffi z kolei skupia się na prawnych aspektach kolonii (m.in. ius Italicum)39. Natomiast analizę historiografii republikańskiej kolonizacji dokonali ostatnio J. Pelgrom oraz T. Stek40. 35BELOCH 1880 36PAIS 1924: 311-355; PAIS 1925: 345-412 37SALMON 1969 38SALMON 1969:11 39LAFFI 2007 40PELGROM, STEK 2015: 11-41 41LEVICK 1967: 7-20 42LEVICK 1967: 56-67 43LEVICK 1967: 92-102 44LEVICK 1967:130-183 45WATKINS 1983:319-336 46SWEETMAN 2011 Przedmiotem niniejszej pracy są wszakże kolonie rzymskie produkujące monety w czasach pryncypatu, dlatego też autor swoją uwagę skupia właśnie na nich. Niewątpliwe bardzo duży wkład w badania nad koloniami ma Barbara Levick. W 1967 roku opublikowała pracę pt. Roman Colonies in Southern Asia Minor, w której przedstawiła wieloaspektową analizę skupiska kolonii w południowej Azji. Jej praca wyróżniała się tym, że oprócz opisu poszczególnych kolonii (przede wszystkim Antiochia Pizydyjska, ale również Kremna, Parlais, Olbasa oraz Komama), uwagę poświęciła również czynnikom geograficznym41, pochodzeniu kolonistów42, ich populacji43, a także, co kluczowe dla tej pracy również czynnikom integracji potomków kolonistów z lokalnym elementem, zwanej przez B. Levick ich wchłonięciem (ang. absorption)44 .Aspekt prawa w rzymskich koloniach we wczesnym pryncypacie zostały przeanalizowane przez T. Watkinsa45. Kilkanaście istotnych artykułów poświęconych rzymskim koloniom znalazło się w pracy redagowanej przez R. Sweetman pt. Roman Colonies in the First Century of their Foundation46 . Spośród nich wymienić należy pracę poświęconą tożsamości rzymskich kolonistów w Buthrotum W. Bowdena pt. „Alien settlers consisting of Romans”: identity and built environment in the Julio-Claudian foundations of Epirus in the century after Actium47 oraz pracę ukazującą związki kolonistów z macierzą pt. Colonia Iulia Nobilis Cnosus, the first 100 years: the evidence of Italian sigillata stamps48. 47BOWDEN 2011: 101-116 48BALDWIN BOWSKY 2011: 117-134 49DĄBROWA 2004C:211-231 50DĄBROWA 2012:31-42 51DĄBROWA 2004C: 226 52DĄBROWA 2009:65-72 53Macedonia- HEAD 1879; Grecja – HEAD 1884; Pont , Bitynia- WROTH 1889; Troada- WROTH 1894;Galacja, Kapadocja-WROTH 1898; Cylicja- HILL 1900 Fenicja- HILL 1910; Palestyna- HILL 1914; Arabia, Mezopotamia- HILL 1922 54SNG BN- Sylloge Nummorum Graecorum Cabinet des Médailles, Banque Nationale de Paris. 55SNG Cop-Sylloge Nummorum Graecorum, The Danish National Museum, Copenhagen 56SNG vA- VON AULOCK 1987 57GRANT 1946: 205-290 Znaczący wkład w badania nad koloniami rzymskimi doby pryncypatu ma krakowski badacz Edward Dąbrowa. W dwóch artykułach Roman Military Colonization in Anatolia and the Near East (2nd-3rd C. AD)- The Numismatic Evidence49 oraz Military Colonisation in the Near East and Mesopotamia under the Severi50 wysuwa tezę, że nie wszystkie tzw. kolonie tytularne były pozbawione kolonistów i w kilku przypadkach na podstawie m.in materiału numizmatycznego można domniemywać, że faktyczni rzymscy osadnicy faktycznie przybyli do tych ośrodków51. Natomiast swoje przemyślenia na temat życia religijny na podstawie również monet kolonialnych przedstawił w kolejnym artykule52. Naturalnie monety kolonialne trafiły do licznych muzealnych katalogów. Wspomnieć należy w tym miejscu zbiory londyńskiego British Museum, które publikowane były w ramach 28 tomów pomiędzy 1873, a 1927 rokiem. Z punktu widzenia niniejszej pracy kluczowe są woluminy zawierające monety rzymskich kolonii53. Swoje katalogi mają oczywiście również inne muzea oraz kolekcje, wystarczy wspomnieć serie Sylloge Nummorum Graecorum pochodzące m.in. z Paryża54 , Kopenhagi55 , z kolekcji Hansa Von Aulocka56. Niewątpliwie pierwszą pracą, która wydzieliła monety kolonii rzymskich jako oddzielną kategorię było: From Imperium to Auctoritas: A Historica Coinage of AES Coinage in the Roman Empire 49 BC- AD 14 Michaela Granta opublikowana w 1946 roku57. Praca ta analizuje całe mennictwo brązowe w czasach schyłkowej Republiki Rzymskiej oraz pryncypatu Augusta. M. Grant obok badań nad monetami omawia również problem kolonizacji Juliusza Cezara oraz Augusta58. Mimo iż sama praca ma już ponad 70 lat, to w wielu aspektach wciąż pozostaje aktualna. 58Grant 1946: 302-308 59 W finalnej fazie powstawania tej pracy monety Gordianów (RPC VII.2) z pozostałych prowincji pojawiły się na stronie projektu: https://rpc.ashmus.ox.ac.uk Ostatnie trzy dekady wniosły bardzo wiele do badań nad rzymskim mennictwem prowincjonalnym. Związane jest to niewątpliwie z pierwszoplanowym projektem The Roman Provincial Coinage, którego pierwszy tom ukazał się w 1992 roku. Zawierał wszystkie monety prowincjonalne wybite od schyłku Republiki (44 r. przed Chr.) po rok 69 po Chr. i śmierć Witeliusza. Katalog został wydany przez Andrew Burnetta (Londyn), Michela Amandriego (Paryż) oraz Pere Pau Ripollèsa (Walencja). Opracowanie, podobnie jak kolejne, powstały w oparciu o podstawowe kolekcje numizmatyczne: Staatliche Museen w Berlinie, Fitzwillian Museum w Cambridge, Nationalmuseet w Kopenhadze, Hunterian Museum w Glasgow, British Museum w Londynie, Museo Arquelógico Nacional w Madrycie, Staatliche Münzensammlung w Monachium, American Numismatic Society w Nowym Jorku, Ashmolean Museum w Oksfordzie, Bibliothèque Nationale w Paryżu oraz Kunsthistorische Museum w Wiedniu. Obok przedstawionych głównych kolekcji notowane są również monety z innych ośrodków. Drugi tom pod redakcją A. Burnetta, M. Amandriego oraz Iana Carradice opublikowano w 1999 roku, a zakres chronologiczny to rządu Flawiuszy (69-96). Tom trzeci ujrzał światło dzienne podczas Międzynarodowego Kongresu Numizmatycznego w Taorminie w 2015 roku. Obok A. Burnetta oraz M. Amandriego redaktorami byli również J. Mairat (Oksford), W. Metcalf (New Heaven), L. Bricault (Tuluza), M. Blet- Lamarquand (Orlean). Część czwarta opracowywana przez Volkera Heucherta oraz Christophera Howgego jest dostępna on-line (wraz z numerami tymczasowymi) od 2006 i wciąż oczekuje na publikację. Tom piąty obejmujący dynastię Sewerów oraz Makryna nie została jeszcze wypuszczona chociażby w wersji on-line. Pracują nad nią m.in. A. Hostein (Paryż), S. Kremydi (Ateny) czy S.Matthies (Berlin). Czasy od Heliogabala po Maksymina Traka trafiły częściowo do bazy internetowej (tylko Azja Mniejsza i Egipt). Monety Gordianów z Azji Mniejszej zostały opublikowane przez M. Spoerri Butcher (Warwick) w 2006 roku w ramach tomu VII.1. Pozostałe prowincje pod rządami Gordiana (tom VII.2) oraz monety prowincjonalne z czasów Filipa Araba (tom VIII) wciąż czekają na publikację.59 W 2016 roku wyszedł tom dziewiąty obejmujący lata 249-254 pod redakcją A. Hosteina oraz J. Mairata. Wreszcie ostatni tom opisujący schyłkowe mennictwo prowincjonalne od Waleriana do Dioklecjana znajduje się w opracowaniu u W. Metcalfa. Oczywiście w międzyczasie ukazały się nowe monety, które zostają na bieżąco dodawane w ramach suplementów60. 60Pierwsze trzy zostały skonsolidowane i są dostępne na stronie projektu pod adresem: https://rpc.ashmus.ox.ac.uk/supp/rpc_cons_supp_1-3.pdf 61 PAPAGEORGIADOU-BANI 2004 62 PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 35 63 FILGES 2015 64 FILGES 2015: 316 65 GIL FARRÉS 1946: 209-248; BELTRÁN 1976: 93-105 Naturalnie obok, lub w związku z projektem: The Roman Provincial Coinage pojawiły się liczne prace odnoszące się do monet prowincjonalnych. W kontekście niniejszej pracy, autor uwagę skupia przede wszystkim na zagadnieniach monet kolonialnych. Szczególne znaczące są w tym przypadku dzieła traktujące o koloniach jako odrębnych bytach wyróżniających się spośród mennic prowincjonalnych (co wciąż nie dla wszystkich badaczy jest oczywiste). Pierwszą taką pracą jest The Numismatic Iconography of the Roman Colonies in Greece and Local Spirit and the Expression of Imperial Policy opracowana przez H. Papageorgiadou-Bani61. Kolonie zlokalizowane w Grecji i Macedonii potraktowane tam zostały jako spójne zjawisko. Autorka zestawiła rzymskie wpływy z lokalnymi czynnikami, których ostatecznym efektem był program ikonograficzny przedstawiony na kolonialnych monetach. Wydaje się, że słusznie podzieliła motywy ikonograficzne na stricte kolonialne, rzymskie oraz lokalne.62 Drugą pracą, która skupiła się na grupie kolonii, tym razem w Azji Mniejszej jest praca pt. Münzbild und Gemeinschaft: Die Prägungen der römischen Kolonien in Kleinasien opublikowana przez Axela Filgesa w 2015 roku.63 Niemiecki badacz analizuje w niej mennictwo czternastu rzymskich kolonii położonych w różnych regionach Azji Mniejszej. Każdej mennicy autor poświęca oddzielny rozdział w każdym aspekcie analizy (m.in. ikonografia). Ponadto zestawia źródła numizmatyczne ze źródłami narracyjnymi oraz epigraficznymi.64 Są to jedyne dwie prace na tematy strice numizmatyczne skupiające się wyłącznie na mennicach kolonialnych, w związku z tym stwierdzić należy, że temat monet kolonialnych pozostawia wiele przestrzeni do badań. W związku z tym autor zdecydował się podjąć niniejszy temat. Natomiast obok dwóch wspomnianych prac traktujących o grupach kolonii pozostają jeszcze monografie poszczególnych mennic. Podróżując od zachodu na wschód jako pierwszą kolonię należy wymienić Emeritę, która doczekała się dwóch publikacji.65 Duży wkład w badaniach nad monetami rzymskich kolonii wniosła niewątpliwie F. Chaves. Opracowała ona mennictwo Colonii Patricii (La Corduba hispano-romana y sus monedas).66 Opublikowała również mennictwo Iulii Traducty67 , Romuli68 oraz Acci69 . Próbę analizy monet Cartago Nova podjął A. Beltrán70 . Monografie mennicy w Ilici przedstawił M. Llorens w 1987 pt. La ceca de Ilici71. Monety Tarraco zostały opublikowane przez L. Villarongę72. W opracowaniu zbiorczym na temat Lepidy-Celsy (Colonia Victrix Iulia Lepida-Celsa) , poświęcono rozdział mennictwu tejże kolonii.73 Natomiast szczegółowa analiza tejże mennicy została przeprowadzona w dysertacji doktorskiej T. Hurtado Mullora.74 Monety pochodzące z najbardziej płodnej iberyjskiej mennicy tj. Cezaraugusty opracowane zostały przez wspomnianych już O. Gila Farrésa75 oraz A. Beltrána76, jednak ich ustalenia są już mocno zdezaktualizowane.77 66 CHAVES 1977 67 CHAVES 1979: 9-91; CHAVES 1981:37-58 68 CHAVES 1979: 9-91; CHAVES 1981:58-71 69 CHAVES 1976: 141-158 70BELTRÁN 1949; BELTRÁN 1952: 9-40 71LLORENS 1987 72VILLARONGA 1977: 139-156 73BELTRÁN 1984: 11-28; 74 HURTADO MULLOR 2013 75GIL FARRÉS 1951: 65-111 76BELTRÁN 1956: 9-40 77RPC I: 302 78DRAGANOV 2007 79PICK 1898 80MARTIN 1992 81ŽEKOV, HRISTOVA 2004 82AMANDRY 1988 83KREMYDI-SICILIANOU 1996 Przechodząc do kolonii położonych na półwyspie bałkańskim zauważyć należy że trackie Deultum zostało opracowane, a następnie opublikowane przez D. Draganova w 200778. Monety z mezyjskiego Viminacium włączono do dwóch monografii poświęconych monetom z Mezji i Dacji, które dzieli prawie sto lat. Pierwsza z końca XIX w. pt. Die antike Münzen von Dacien und Moesien, B. Picka79 , natomiast druga opublikowana przez F. Martina pt. Kolonialprägungen aus Moesia Superior und Dacia80 . Najnowsza praca poświęcona wyłącznie Viminacium powstała w 2004 roku pióra G. Žekova oraz N. Hristovej81. Stan badań odnoszący się do Grecji oraz Achai rozpocząć należy od bardzo płodnej mennicy w Koryncie, która biła w latach 44 przed Chr. do 69 r. po Chr. emisje sygnowane podpisami 24 duowirów, które zostały opublikowane przez M. Amandriego (Le Connayage des duovirs corinthiens)82 . Kolonia w Dium doczekała się pracy w języku greckim stworzonej przez S. Kremydi-Sicilianou w 1996 roku pt. E nomismatokopia tés romakés apoikias tou Diou83 . Monety z Butryntu zostały ostatnio przeanalizowane w artykule Richarda Abdiego pt. Monuments, Myth and Small Change in Buthrotum (Butrint) during the Early Empire.84 Problematyczne mennictwo w Apamei w czasach Trajana zostało przedyskutowane przez B. Woytka w artykule pt. The Coinage of Apamea Myrlea under Trajan and the Problem of Duo Communities in the Roman Empire85. Mennictwo Synopy doczekało się katalogu opublikowanego w 2010 roku86. Wkład nad badaniem mennictwa kolonialnego ma również polska nauka za sprawą pracy Aleksandry Krzyżanowskiej wydanej w 1970 pt. Monnaies Coloniales d’Antioche de Pisidie87. Monety Ninicy został skatalogowane przed wiekiem przez W. Kubitschka.88 84ABDY 2012: 91-101 85WOYTEK 2011: 121-132 86CASEY 2010 87KRZYŻANOWSKA 1970 88KUBITSCHEK 1902: 1-27 89Berytus- ROUVIER 1900; Ako- ROUVIER 1901; Sydon,Tyr- ROUVIER 1902 90SAWAYA 2009 91HIRT 2015: 190-226 92KADMAN 1957 93KADMAN 1960 94KADMAN 1956 95MESHORER 1989 96HARL 1984: 61-97 97 SANDBERG 2019: 141-152 98SPIJKERMAN 1978 99 KINDLER 1983 100 CASTELIN 1946 W przypadku Fenicji należy wspomnieć katalogi pt. Numismatique des Villes de Phénicie J. Rouviera z przełomu XIX i XX w. publikowane w ramach Revue Numismatique89 . Monografię dotyczącą monet Berytusu oraz Heliopolis opracował Z. Sawaya: Histoire de Berytos et d’Heliopolis d’apres leurs monnaies.90 Ciekawą analizę kolonialnego mennictwa Tyru przedstawił A. Hirt91. Zasługi w badaniach nad monetami pochodzącymi z tej części basenu Morza Śródziemnego ma niewątpliwie L. Kadman. Opublikował on mennictwo Cezarei Maritimy,92 Ake-Ptolemais,93 oraz Aelii Capitoliny.94 Ta ostatnia praca nie pozbawiona była jednak błędów, więc w 1989 została zastąpiona przez monografię Y. Meshorera.95 Monety z Neapolis bite w latach 244-253 zostały opracowane przez K. Harla w 1984 roku,96 a ostatnio uzupełnione przez spostrzeżenia L. Sandberga.97 Monety z kolonii w Bostrze oraz Petrze zostały ujęte w pracy A. Spijkermana pt. The Coins of the Decapolis and Provincia Arabia98 . Praca poświęcona wyłącznie Bostrze została zredagowana przez A. Kindlera. 99 Rhaesaena została otrzymała monografie pióra K. Castelina już w 1946 roku100. Jednym z kluczowych pojęć związanych z niniejszą pracą jest tożsamość kulturowa. Historia badań nad tym terminem związane są z kolejnym pojęciem romanizacji. Jej definicja ulegała ewolucji, aż do skrajnych propozycji jej ostatecznego porzucenia i zastąpienia innymi konceptami. Dlatego zdaniem autora warto przedstawić proces kształtowania się idei romanizacji. Już w starożytności autorzy piszący z perspektywy romanocentrycznej wskazywali na procesy cywilizowania podbitych terenów101 , np. Juliusz Agrykola miał wspierać w podbitej Brytanii prywatną inicjatywę w budowie forów, świątyń itp.102 . Ojcem romanizacji jest jeden z najbardziej zasłużonych dziewiętnastowiecznych historyków, twórca Römische Geschichte Theodor Mommsen. Mimo, że nigdy nie zdefiniował terminu Romanizacja ( z niem. Romanisierung), to w piątym tomie Römische Geschichte: Provinzien von Caesar bis Diocletian, niemiecki badacz powołuje się na ten proces wielokrotnie103. Mommsen twierdzi, że romanizacja w Galii nie była przeprowadzona nagle, ale umyślnie i cierpliwie, w konsekwencji Galowie sami chcieli zostać Rzymianami104. Ponadto Theodor Mommsen tworzył swoje dzieło w czasach jednoczenia się Niemiec, odzwierciedlenie tego można zauważyć w rozdziałach poświęconych podbojowi Italii przez Rzym w III-I wiekach przed Chr105. 101Cic. Off. 2. 26- 27; Verg. Aen. 2.278-279; Mon. Anc. 24-33; Plin. HN. 3. 39; 102Tac. Ag 21 103MOMMSEN 1885 104MOMMSEN 1968:86 105HINGLEY 2005:31 106HAVERFIELD 1915: 13 107Ibid. 108HAVERFIELD 1915:23 Drugim badaczem, który rozwinął pojęcie romanizacji był na początku XX wieku Francis Haverfield. Warto przytoczyć jedno zdanie, z którego epatuje europejski imperializm epoki w jakiej działał brytyjski historyk: Tam (na Zachodzie (przyp. Autora)), Rzym znalazł rasy, które nie były jeszcze ucywilizowane, ale rasowo zdolne zaakceptować tę kulturę (tłum. własne)106. Haverfield następnie kontrastuje romanizację z przykładem dominacji współczesnego mu świata, gdzie biali ludzi cywilizowali plemiona Afryki107. Brytyjczyk wobec tego zakłada, że jedynie plemiona rasowo zdolne są w stanie posiąść kulturę rzymską. Mimo to badacz oświadcza, że był to proces złożony i nie niszczących wszystkich śladów plemiennych obyczajów108. Już po takim opisie zauważalny jest nurt epoki i jej wpływ na naukowca. Jednak dla autora niniejszej pracy ważniejsze jest odniesienie Haverfielda do rzymskich kolonii na Wschodzie. Brytyjczyk docenia jakość greckiej cywilizacji i właśnie w niej dostrzega powód dla którego romanizacja na Wschodzie była nieefektywna. Stwierdza wreszcie, że pomimo zakładania tam kolonii to rzymski element zanikł jak egzotyczny kwiat oraz, że romanizacja na tym obszarze była jedynie polityczna109 . Na Zachodzie jednak proces romanizacji łączy bezpośrednio z miastami, a więc przede wszystkim z koloniami weteranów, które określa mianem nieformalnych fortów110. 109HAVERFIELD 1915: 12-13 110HAVERFIELD 1915:15 111JULLIAN 1929 112COLLINGWOOD 1936 113COLLINGWOOD 1936: 92 114HINGLEY 2000:144; HINGLEY 2005:38 115HINGLEY 2005: 36 116MACMULLEN 1968: 337-341 117MACMULLEN 2000:1-29 118MACMULLEN 2000: 27 119MILLETT 1990A 120MILLETT 1990A: xv Bardziej krytycznie do roli cywilizacji greko-romańskiej w Galii oraz Brytanii odnieśli się odpowiednio Camill Jullian111 oraz Robin G. Collingwood112 w okresie międzywojennym. Obydwaj w znacznie bardziej pozytywnie określali osiągnięcia lokalnych kultur. Collingwood wskazuje, że kultura materialna Brytanii w czasach rzymskich była mieszaniną elementów rzymskich i celtyckich113 . Wciąż jednak kontynuowali poglądy Mommsena oraz Haverfielda związane z modernistycznymi ideami ewolucjonizmu oraz dyfuzjonizmu114 . Jednak znaczący zmiany w postrzeganiu romanizacji przyniosły czasy postkolonialne, kiedy to dzięki rozwojowi archeologii oraz dziedzin pokrewnych uwaga naukowców przeniosła się na badania środowiska oraz obszarów wiejskich115 . Ramsay MacMullen w 1968 wskazał na obecność rzymskich legionistów pilnujących granic na Renie oraz w Wielkiej Brytanii jako czynnika powodującego romanizację szeroko pojętych obszarów wiejskich poprzez specyficznym potrzebom (wino, wołowina itp.), które musiały być zaspokojone lokalnie116 . Wizje romanizacji rozwinął w pracy pt. Romanization in the Time of Augustus, gdzie w rozdziale poświęconym sytuacji na wschodzie, stwierdził, że romanizacja tam była pobieżna i przeważnie ograniczała się jedynie do nazw oraz wprowadzania rzymskich wynalazków ( termy, drogi, macelle, amfiteatry itp.).117 Natomiast potomkowie rzymskich kolonistów ulegali raczej hellenizacji pozostawiając potomnym jedynie łacińskie imiona118 . Martin Millett wszakże kontynuuje szkołę Mommsena oraz Haverfielda wydając m.in. pracę nt. Romanizacji Brytanii119, w której twierdzi, że Brytowie robili to co im Rzymianie kazali, gdyż wiązało się to z progresem120. W innej pracy kreuje model romanizacji zawierający pięć tez, gdzie ostatnia wskazywała na fakt, że proces ten podążał w dół hierarchii społecznej zachęcając kolejne szczeble do przyjmowania rzymskich wzorców, stawał się więc samobieżny121. 121MILLETT 1990B: 38 122SYME 1988: 64 123WEBSTER 2001: 209-225 124 HINGLEY 2005 125 WEBSTER 2001: 217-219; HINGLEY 2005: 44-45; 91-93 126 CURCHIN 2014 127 WOOLF 2004 128 WOOLF 2014: 45-50 Nie mniej jednak pod koniec XX wieku pojawiło się wiele głosów wśród badaczy o zaniechaniu używania pojęcia romanizacji. Ronald Syme określił ją mianem obrzydliwiej i wulgarnej, a nawet gorzej, anachronistyczną oraz zwodniczą122 . Jane Webster zaproponowała wprowadzenia pojęcia kreolizacji wskazując na podobieństwo procesu społecznych zmian w Imperium Rzymskim do tych jakie miały miejsce na Karaibach.123 Z kolei pojęcie globalizacji w kontekście antycznego świata zaproponował R. Hingley w pracy pt. Globalizing Roman Culture.124 Obie te wizje bazowały na wspólnych podwalinach wskazujących na brak koherentnej rzymskiej kultury.125 W kontekście rzymskich kolonii, oraz ewolucji jakiej ulegały pomiędzy I a III w. po Chr. model ten wydaje się kuszący. Wszak na monetach kolonialnych pojawia się za równo język łaciński, grecki jak i nawet fenicki (rozdział 3.3.). Motywy rzymskie mieszają się z lokalnymi. Wydaje się zatem, że w przypadku rzymskich kolonii doszło do romanizacji w formie integracji kulturowej, zbliżonej do kreolizacji tudzież globalizacji aniżeli do jednotorowej asymilacji rzymskich allochtonów z lokalnymi autochtonami. Mimo to pojęcie romanizacji nie zostało ostatecznie porzucone przez naukowców. Leonard Curchin swoją pracę poświęconą sytuacji kulturowej w centralnej Hiszpanii nazwał The Romanization of Central Spain.126 Z kolei Gregg Woolf pod chwytliwym tytułem Becoming Roman, Staying Greek zbadał integrację wschodnich elit z kultura rzymską.127 Ten sam badacz wziął udział w bardzo ciekawej dyskusji na łamach Archeological Dialogues nad nowym podejściem do romanizacji- Romanization 2.0 and its Alternatives.128 W związku z wciąż trwającą dyskusją dotyczącą definicji romanizacji, autor niniejszej pracy zdecydował się unikać tego konfudującego terminu i swoje rozważania oprzeć o bardziej klarownym oraz neutralnym pojęciu- integracji kulturowej. Natomiast określenie to pojawi się kilkukrotnie w kontekście „poziomu zromanizowania”, czyli w przypadkach kolonii w których na podstawie zachowanych źródeł archeologicznych oraz epigraficznych badacze zauważają silny pierwiastek Romanitas czyli wzorce pochodzące z Italii czy szerzej z Zachodu. Stąd pojawiają się wyrażenia takie jak ”wyspy romanizacji” w kontekście Filippi czy Berytusu.129 129 MACMULLEN 2000: 13; MILLAR 2006: 221 130 Liv. 27.10; SALMON 1969: 51, 69; LAFFI 2007: 13-87; PIEGDOŃ 2013: 117-118 131 Aul. Gell NA 16.13.9 132 Liv. 1. 11 133 YEO 1959: 104-105 134 SALMON 1969: 15 135 YEO 1959: 105 136 Liv. 27.9; YEO 1959: 106; SALMON 82-91; PIEGDOŃ 2013: 122 2. Rzymska Kolonizacja Kolonizacja jest postrzegana jako jeden z głównych elementów składowych „sukcesu” Republiki Rzymskiej130. Geliusz, przypomnijmy, określił kolonie mianem quasi effigies parvae simulacraque Romae131. Według Tytusa Liwiusza pierwsze kolonie zostały założone jeszcze za życia Romulusa (Antemnae oraz Crustumium)132. Duży przełom w rozwoju państwa rzymskiego było rozwiązanie Ligi Latyńskiej w 338 roku, w konsekwencji czego wprowadzono nową politykę osadniczą bazującą na trzech elementach: koloniach, municypiach oraz Ius Latii133. Mimo, że już wcześniej zakładano kolonie, to od tego momentu pojawiły się dwa ich typy: Coloniae Latinae oraz Coloniae Civium Romanorum. W tych drugich kolonizatorami byli obywatele rzymscy, a w pierwszych osadnicy nie posiadający obywatelstwa134. Kolonie latyńskie stały się z czasem ważnymi ośrodkami ekonomicznymi ( m.in. Ancjum, Brundisium)135 . Zobowiązane były (w przeciwieństwie do kolonii rzymskich) do dostarczania rekrutów do armii. Okazało się to niebezpieczne dla Rzymu, gdy w czasie drugiej wojny punickiej kilka kolonii latyńskich się zbuntowało i odmówiło dostarczenia kontyngentów136. Jednymi z ostatnich tego typu inwestycji były Akwileja założona w 183 roku przed Chr137, oraz Carteia. Ta ostatnia jako pierwsza kolonia została założona poza Italią w 171 roku138. Decyzją senatu umieszczono tam potomków rzymskich żołnierzy oraz autochtonicznych kobiet139. Zdaniem Wellejusza Paterkulusa Rzymianie tak długo zwlekali z zakładaniem kolonii zamorskich z obawy przed tym by nie stały się potężniejsze od samej metropolii (za przykład podaje m.in. Tyr oraz Kartaginę)140 . Od lat 70 drugiego wieku przed Chr. lokowano głównie Coloniae Civium Romanorum141. 137 YEO 1959: 106 138 ABBOTT 1915: 371-372; BRADLEY 2006: 175; BIGLINO 2018: 89 139 Liv. 43.3 140 Vell. Pat. 2 7. 7 141 PIEGDOŃ 2013:123 142 ECKSTEIN 1979: 90-91 143 MASCHEK 2018: 1-26; KOORTOBOJIAN 2020: 95-97 144 ECKSTEIN 1979: 91-93; MASCHEK 2018: 18 145 ECKSTEIN 1979: 93-94 146 ABBOT 1915: 367; YEO 1959: 107 Warto wtrącić również to w jaki sposób owe kolonie zakładano. Nim kolonizatorzy wyruszyli do miejsca, które mieli zasiedlić, spotkali się wpierw na terenie Campus Martius, by tam przeprowadzić rytuał- suovetaurilia, dzięki czemu otrzymywano boskie wsparcie i oczyszczenie ziemi (lustratio), którą miano zasiedlić.142 Cały ten rytuał w przypadku procesu zakładania kolonii nazywano deductio, co wedle najnowszej interpretacji, przedstawiono na fryzie pochodzącym z ołtarza Domicjusza Ahenobarbusa.143 Był to najważniejszy element przedsięwzięcia fundacji kolonii, nim osadnicy wyruszyli do miejsca docelowego.144 Wreszcie gdy kolonizatorzy dotarli do celu podróży, przeprowadzono kolejny rytuał. Jak już wspominano kolonie zakładano na podobiznę Rzymu, więc w ten sposób w jaki Romulus wyznaczył granice swego miasta, tak również dokonywano fundacji kolonii. Kapłan capite velato za pomocą pary wołów i lemiesza (aratrum) wyznaczał pierwszą bruzdę (sulcus primigenius), która stawała się granicami miasta. Rytuał ten później celebrowano jako faktyczne narodziny kolonii145, co później upamiętniano emisjami monetarnymi (tzw. typ fundacyjny – Rozdział 4.1). Istotne znaczenie dla rozwoju polityki kolonizatorskiej miał Gajusz Grakchus, który obok założenia kolonii w Tarentum planował również powołać do życia kolonię w Kapui oraz okolicy zniszczonej 20 lat wcześniej Kartaginy146. Niestety przegrał walkę o władzę ze stronnictwem optymatów i ambitnych planów nigdy nie zrealizował. Jak już wspomniano jednym z głównych czynników odrzucenia przedsięwzięcia założenia kolonii w Kartaginie był strach przed tym, że kolonia założona poza Italią mogła by pewnego dnia zagrozić Rzymowi147. Mimo, że kolejni dyktatorzy wykorzystywali kolonie jako narzędzie do lokacji swoich weteranów (głównie jednak w Italii i Galii) to do ambitnych projektów Gajusza Grakchusa powrócił dopiero Juliusz Cezar148. 147 BIGLINO 2018: 75 148 YEO 1959: 130; LEVICK 1967: 4 149 Suet. Iul. 42 150 SPAWROTH 1996: 169-182; PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 24; PAWLAK 2013: 154; MELFI 2015: 228-229 151 Appian Pun. 136 152 ILS 6087; BEARD, NORTH, PRICE 1998A: 328; KOORTOBOJIAN 2013: 57 153 SARTRE 2001: 112-119 154 DOONAN 2004: 93 podaje datę 47 przed Chr.; AMANDRY 1986: 74; GRANT 1946: 12 podaje 45 r. przed Chr. 2.1 Kolonie rzymskie w okresie Późnej Republiki Juliusz Cezar przeszedł do historii jako wyśmienity wódz, któremu po wielu sukcesach pozostały tysiące lojalnych weteranów, którym zobowiązał się zapewnić godne życie. Swetoniusz wspomina, że 80 tysięcy obywateli wysłano z Rzymu do zamorskich kolonii149. Jednym z najistotniejszych miejsc w basenie morza śródziemnego ze względów ekonomiczno- strategicznych był Przesmyk Koryncki. Wiedział o tym Lucjusz Mummiusz gdy zdobywał Korynt, wiedział o tym Gajusz Grakchus gdy starał się o stworzeniu w tym miejscu kolonii, zdawał sobie z tego sprawę wreszcie Gajusz Juliusz Cezar, który do fundacji doprowadził w 44 roku przed Chr150. Drugim takim miejscem była Kartagina odbudowana jako Colonia Iulia Concordia Karthago w tym samym roku, gdzie według Appiana miano wysłać trzy tysiące osadników151 . Oba miasta bardzo szybko stały się głównymi ośrodkami handlowymi swoich prowincji. Trzecią istotną kolonią, ale ze względu na zabytek epigraficzny jest Urso położone na Półwyspie Iberyjskim nad rzeką Baetis. Ośrodek został założony jako Colonia Genetiva Iulia również w 44 roku. Odkryto tam brązową tablicę będącą późniejszą kopią oryginalnego aktu fundacyjnego kolonii (lex Coloniae Genetivae), z której płynie wiele cennych informacji na temat reguł panujących w mieście oraz uprawnień poszczególnych kolegiów kapłańskich 152. Na rozkaz Cezara powstały także mniej znaczące kolonie. Według M. Sartre pierwszą cezariańską kolonią w szeroko pojętym świecie greckim miała być Synopa153, założona według różnych chronologii między 47 a 45 rokiem przed Chr.154 Kilka lat istniała kolonia w Lampsakos, która nie podniosła się po okupacji przez Sekstusa Pompejusza155. Podobny los spotkał Herakleę Pontyjską, która została zniszczona na krótko przed bitwą pod Akcjum przez tetrarchę Galatów- Adiatriksa156. Natomiast kolonie, które przetrwały „próbę czasu” to m.in. bliźniacza kolonia Lampsakos czyli Parium157 , Dyme158 oraz Apamea159 . Warto zauważyć, że wszystkie założone bądź planowane przez Cezara położone były nad morzem, dzięki czemu łatwo było tam dotrzeć, a ponadto pełniły funkcję handlową.160 155 Appian BC 5. 138 ; BRUNT 1971: 600 156 Strabo 12. 3. 6. 157 GRANT 1948: 248; KELES 2011: 241-242; KELES, OYARCIN, YILMAZ 2017: 911 158 PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 24 159 Plin. HN 5. 149; Strabo 12. 563; BLANCO PEREZ 2015A: 624; BLANCO PEREZ 2015B: 138 160 FILGES 2012: 143-144 161 Suet. Iul. 81 162 BRUNT 1971: 590; 163 BRUNT 1971: 593; 164 HANSEN, HODGES 2007: 4-5; 165 KREMYDI-SICILIANOU 1998: 72 166 RPC I 1509 167 RPC I 1510 168 KREMYDI-SICILIANOU 1998: 71-72 Śmierć Cezara miała zostać przepowiedziana gdy kolonizatorzy umieszczeni przez niego w Kapui mieli zbezcześcić grobowiec jej założyciela- Kapysa i odkryć tam tablice brązową z grecką inskrypcją, mówiącą że kiedy zostaną odkryte kości Kapysa, potomek Illium zostanie zabity z rąk jego bliskich, a na Italię spadną klęski161 . Taki los spotkał Cezara, lecz udało się później założyć kilka kolonii zaplanowanych przez dyktatora. P.A. Brunt wymienia m.in. Lugdunum162 oraz Nową Kartaginę163 . Podobnie zresztą sytuacja miała się w kontekście Butryntu. Co interesujące z kulturowo- politycznego punktu widzenia, miano tam umieścić kolonistów w celu ukarania lokalnych mieszkańców za unikanie płacenia podatków164. Kolejna akcja kolonizatorska (zainicjowana również przez Cezara165) związana jest z działalnością K. Hortencjusza Hortalusa w Macedonii w latach 44-42 przed Chr. Jego fundacje poświadczają monety, na których umieszczono legendy Q HORTENSI PRO COS- PRAEF COLON DEDVC166 oraz Q HORT XVVIR COLON DEDVX.167 Na ich podstawie Sofia Kremydi wskazuje na Dium oraz Kassandreę jako kolonie założone przez tego prokonsula168. Bitwa pod Filippi w 42 roku okazała się zarówno końcem K. Hortensjusza Hortalusa (popierającego zabójców Cezara) jak i początkiem nowej kolonizacji. Markowi Antoniuszowi przypisywane są niekiedy dwie kolonie. Pierwsza została założona właśnie w Filippi, gdzie od początku bitu monety posiadające skrót AICVP,169 który rozszyfrować należy jako Antoni iussu Colonia Victrix Philippensis170. Drugą, budzącą wątpliwości czy została założona przez Antoniusz czy później za Augusta jest Pella171. Antoniusz dokonał również ponownych lokacji. Dyme (Colonia Iulia Dumaeorum) otrzymało nazwę Colonia Iulia Antonia Dumaeorum co naturalnie świadczy o tym, że refundatorem był Marek Antoniusz172. Być może także inne kolonie były refundowane przez tego triumwira, jednak jego przegrana pod Akcjum a co za tym idzie późniejsze damnatio memoriae, spowodowało pośpieszne refundacje za Oktawiana173. 169 RPC I 1646-1649 170 PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 31 171 Michael Grant uważa, że kolonię założono w 35 roku przez Antoniusza, lub w 30 roku przez Oktawiana: GRANT 1946: 279-281; Hariklea Papageorgiadou dopuszcza taką możliwość: PAPAGEORGIADOU-BANI 2004:31; Natomiast twórcy RPC I poddają w wątpliwość fundację Antoniusza: BURNETT, AMANDRY, RIPPOLES 1992: 296 172 AMANDRY 1981: 45-67; PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 24-25 173 PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 29 174 Dio 51. 4. 175RIZAKIS 2002: 119; PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 30 176 MACMULLEN 2000:7 177 Dessau ILS 6803 178 BROUGHTON 1935: 20-22; MAGIE 1950:69 179 RPC I 2649 2.2 Kolonizacja Augusta (30 przed Chr.-14 po Chr.) Oktawian po ostatecznym zwycięstwie nad Markiem Antoniuszem pozostał z gigantyczną rzeszą weteranów, którym należało zapewnić godny byt. Pozostali oczywiście również żołnierze przegranej strony. Kasjusz Dion przekazuje nam w jaki sposób nowy jedynowładca poradził sobie z tym problemem. Stronnicy Marka Antoniusza z południowej Italii zostali wywłaszczeni i wysłani do Filippi, gdzie dokonano ponownej lokacji kolonii174. Ich tereny zostały przejęte przez wiernych weteranów Oktawiana. Inne macedońskie kolonie takie jak Pella, Kassandrea, Dium również zostały ponownie założone po bitwie pod Akcjum175. Druga fala osadników miała zostać wysłana przez Augusta do Butryntu oraz Dyme176 . Ponadto weterani niekoniecznie musieli być osiedlani w oficjalnych koloniach. W Sidi Soltan w dzisiejszej Tunezji odkryto inskrypcję, w której weterani dziękują Augustowi za otrzymanie ziemi w Sutunurce177 . Natomiast najlepszym przykładem takiej quazi- kolonizacji jest Tralles, które zniszczone po trzęsieniu ziemi w 26/25 roku przed Chr. zostały osadzone przez kolonistów, jednak bez nadania kolonialnych przywilejów178. Wyprodukowano tam zresztą monety w typie fundacyjnym.179 Po restauracji republiki właściwie nie zakładano więcej kolonii na terenie Italii180. Istotną akcję kolonizatorską August przeprowadził w Galacji przejętej po śmierci Amyntasa w 25 roku przed Chr.. Według B. Levick August założył tam Olbasę, Parlais, Kremnę, Antiochię, Lystrę oraz Komamę przede wszystkim w celach defensywnych181 . Warto zauważyć, że w przeciwieństwie do wcześniejszych kolonii Cezara, te pizydyjskie założone były w sporej odległości od morza, przez co komunikacja z nimi była utrudniona. Z tego powodu oraz w ramach przygotowań do wojny z plemieniem Homanadensów zamieszkujących góry Taurus, w 6 roku przed Chr. Lystra, Komama oraz Antiochia Pizydyjska zostały połączone Via Sebaste182. 180 Ostatnie takie fundacje to Augusta Taurinorum oraz Augusta Praetoria założone w Galii Cisalpejskiej -Dio 53. 25 181 LEVICK 1967:6, 33-34; KRZYŻANOWSKA 1968: 287; MITCHELL 1995: 90 182 LEVICK 1967: 41; MITCHELL 1995: 70 183 MACKIE 1983: 337 184 MACKIE 1983: 340-3422 185 MACMULLEN 2000: 52-53 186 Dio 53. 26. 187 EDMONDSON 2014: 35 188 MACMULLEN 2000: 57 189 CURCHIN 2004: 58-59, 71, 84 190 MACMULLEN 2000: 13 Militarno- stabilizacyjne funkcje pełniło również dwanaście kolonii Augusta założonych w Mauretanii. Region ten po śmierci króla Bocchusa w 33 roku przed Chr. pozostawał w stanie bezkrólewia do 25 roku przed Chr., kiedy to August zarządzający de facto tym państwem, przekazał go Jubie II.183 Zdaniem N. Mackie trzy kolonie założono na zachodzie Mauretanii w 33 roku, z kolei następne dziewięć powstało we wschodniej części już po zainstalowaniu Juby II. 184 Zatem zdaje się być to przedsięwzięcie chronologicznie zbieżne z akcją kolonizatorską Augusta w Galacji. Również na Półwyspie Iberyjskim August dokonał kilku fundacji. Pod jego rządami Illici, Emerita, Acci, Iulia Traducta, Caesaraugusta, Patricia stały się koloniami185 . W Emericie w 25 roku przed Chr. osadzono weteranów wojny Kantabryjskiej z legionów V Alaude oraz X Gemina186. Już w 16 roku przed Chr. Emerita stała się stolicą nowo powstałej prowincji- Luzytanii, co podkreśla znaczenie młodej kolonii187. Ponadto podobnie jak w Galacji tutaj również za Augusta wybudowano drogę (Via Augusta) łączącą kolonie położone na południowym wybrzeżu188. Natomiast w iberyjskim interiorze kolonii raczej nie zakładano189. Bardzo ważnym ośrodkiem z punktu widzenia tej pracy, a więc mennictwa oraz tożsamości kulturowej jest Berytus, który R. MacMullen nazwał „wyspą romanizmu”.190 Kolonia ta została założona przez M. Agryppę w 15/14 r. przed Chr i obsadzona weteranami dwóch legionów: V Macedonica i VIII Gallica 191 . Ośrodek ten, w przeciwieństwie do omawianych wcześniej, został założony raczej ze względów socjo-ekonomicznych aniżeli z powodów militarnych192. Berytus pozostawał jedyną kolonią regionu przez ponad pół wieku, do czasów Klaudiusza i fundacji Ake Ptolemais. 191 Strab. 16.2.19; JONES HALL 2004: 45-46 192 SAWAYA 2002: 123-124, SAWAYA 2009: 282. 193 BONINI 2009: 122; DIJKSTRA 2015: 157 194MACMULLEN 2000: 7; AGALLOPOULU 2006: 446; TOURATSOGLOU 2010: 237 195 PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 89; RIZAKIS 2009: 18 196 SARTRE 1997: 294 197 Res Gestae 3, 16; Obliczenia za MITCHELL 1995: 90 198 WATKINS 1983: 321 W podobnym okresie założono również kolonię w Patras, gdzie obsadzono weteranów legionów X Equestris oraz XII Fulminata193 . Patras które jest przykładem synojkizmu było jedyną kolonią w Achai założoną przez Augusta,194 która dynamicznie się rozwijając, wkrótce podporządkowała sobie wcześniejszą kolonię w Dyme195. Główną akcję kolonizatorską August przeprowadził w połowie lat 20 przed Chr. kiedy to powstały kolonie zarówno w Hiszpanii, Mauretanii jak i Galacji. Ośrodki w tych dwóch ostatnich miały charakter defensywno-stabilizacyjny. Mauretania pozostawała wszakże państwem klienckim, a świeżo przyłączone państwo Amyntasa narażone było na ataki plemion z gór Taurusu. Przyjmuje się, że do samej Azji Mniejszej za Augusta wysłano między 50 a 100 tysięcy osadników196. Natomiast sam August w Res Gestae twierdzi, że pomiędzy 30 a 2 rokiem przed Chr. osadził około 300 tysięcy weteranów wydając na ten cel łącznie 1260 milionów sesterców197 . Działania te uważane są czasem za ostatnią „znaczącą” rzymską akcję kolonizacyjną198. 2.3 Kolonie w I-II w. Nie ma przekonywujących dowodów na to, że za Tyberiusza (14-37) bądź Kaliguli (37-41) zakładano nowe kolonie. T. Watkins dopuszcza jedynie Emonę jako kolonie założoną przez legionistów XV Apollinaris pod koniec rządów Augusta, bądź na początku panowania Tyberiusza.199 Dopiero Klaudiusz w podbitej Brytanii ulokował kolonię w Camulodunum w 43 r200. Wydawałoby się, że był to ośrodek o charakterze defensywnym. Nic bardziej mylnego, miasto pozbawione było jakichkolwiek fortyfikacji, przez co stało się łatwym łupem Boudiki w 61 roku201. Z kolei dzisiejsza niemiecka Kolonia zawdzięcza swoją nazwę Klaudiuszowi. To z jego polecanie miasto Ara Ubiorum otrzymało nazwę Colonia Claudia Ara Agrippinensium. Według Tacyta kolonia otrzymała tę nazwę na cześć Agrypiny, która się tam urodziła oraz jej dziadka Marka Agryppy, który otoczył protekcją Ubiów202. Następną kolonią, która w przeciwieństwie do dwóch poprzednich biła swoje monety jest Ake Ptolemais. Colonia Claudia Stabilis Germanicia Felix Ptolemais, która została założona pomiędzy 50 a 54 rokiem w Fenicji203. Natomiast w Kapadocji Archealais zostało mianowane kolonią204. 199 WATKINS 1983: 326 200 Tac. Ann. 12.31 201Tac. Ann. 14.31 202 Tac. Ann 12.27 203 BURNETT, AMANDRY, RIPOLLES 1992: 659 204 Plin. Nat. 6.8. 205 WATKINS 1983: 332-333 206 HAVERFIELD 1915: 57 207 DRAGANOV 2007: 24-25 208 MILLAR 2006: 185-186; PATRICH 2011: 71-73 Flawiusze również założyli kilka kolonii. Wespazjan ufundował kolonie w Scupi (czyli dzisiejsze Skopje), Siscii oraz Sirmium205. Pomiędzy 70 a 80 rokiem powołano do życia kolonię w Lindum w Brytanii.206 Z punktu widzenia tej pracy najbardziej interesujące są kolonie, które później produkowały własne monety. Do tych należy zaliczyć trackie Deultum, Cezareę Nadmorską oraz być może Ikonium. Deultum zostało założone przez weteranów Legio VIII Augusta ok. 71 roku207. Po stłumieniu buntu żydowskiego założono Colonia Prima Flavia Augusta Caesarea, jednak co do osiedlenia się Rzymian w tym mieście pozostają wątpliwości208. Trajan założył dwie kolonie na nowo podbitej dackiej ziemi: Dierna oraz Sarmizegetusa209. Trzy kolejne ustanowił w Afryce: Thamagudi, Theveste oraz Thelepte210. Thamagudi oraz Sarmizegetusa zostały założone na surowym korzeniu211. Słynne Xanten również zostało kolonią pod rządami Trajana nosząc imię Colonia Ulpia Traiana. B. Levick uważa, że również Ninica, ze względu na dowody numizmatyczne mogła być założona przez Trajana212. 209 WATKINS 1983: 334 210 Ibid. 211 HAYNES 2013: 349-350 212 LEVICK 1967: 199 213 BOATWRIGHT 2000: 36-54 214 Dio 69.12.1. 215 JANCZEWSKI 2016: 40-42 216 MILLAR 2006: 188-189 217 KATSARI, MITCHELL 2008: 242 218 Dio 73. 15; HA Comm 8 219 RIC 3 :629 Spośród 21 municypiów i jedenastu kolonii założonych przez Hadriana, najsławniejszą fundacją Hadriana jest niewątpliwie Aelia Kapitolina213 . Z jednej strony Kasjusz Dion twierdzi, że kolonie założono w miejscu zniszczonej Jerozolimy214. Z drugiej strony decyzja o założeniu miasta mogła zapaść przed powstaniem Bar Kochby i być przyczyną do wybuchu rebelii215. Osiedlono tam weteranów Legio X Fretensis, co jest poświadczone nie tylko w źródłach pisanych, ale również w materiale archeologicznym216. Halala w Cylicji, miejsce śmierci Faustyny Młodszej, miało przyjąć nazwę colonia Faustinopolis, i stać się zdaniem C. Katsari i S. Mitchella ostatnią prawdziwą kolonią, czyli taką w której osadzono weteranów.217 Symbolicznym finałem kolonizacji Antoninów była śmiała decyzja Kommodusa o refundacji Rzymu pod nazwą Colonia Antoniniana Commodiana. W ten sposób Rzym miała stać się wieczną i szczęśliwą kolonią wszystkich ludzi (aeterna felix colonia gentium omnium).218 Megalomania syna Marka Aureliusza objawiła się na serii monet gdzie przedstawiony został jako Hercules Conditor prowadzący rytuał aratrum.219 2.4 Kolonizacja Sewerów Szeroką akcje kolonizatorską na Wschodzie przeprowadzili Sewerowie. Przedsięwzięcie to rozpoczął założyciel dynastii- Septymiusz Sewer, który po zakończonej wojnie domowej miastom, które go wsparły przeciwko Pescenniuszowi Nigrowi (Tyr oraz Laodicea) nadał status kolonii.220 Natomiast nieprzychylny mu Berytus został ukarany i część jego terytorium (dolina Bekaa wraz z sanktuarium Jupitera Najlepszego i Największego Heliopolitańskiego) zostało przekształcone w odrębną kolonię- Colonia Iulia Augusta Felix Heliopolitana.221 Ponadto Ulpian zauważa, że również Samaryjskie Sebaste stało się kolonią w czasach Septymiusza222 , jednym z powodów mogło być to, że sąsiednie Neapolis opowiedziało się po stronie Nigra, o czym dowiadujemy się z Historia Augusta223. 220 SARTRE 1997: 375;MILLAR 1993: 123; BUTCHER 2003: 229; MILLAR 2006: 191 221 JONES HALL 2004: 49-50; MILLAR 2006: 193 222 Dig. 50.15.1.7 223 HA Sept.Sev 9.5 224MILLAR 1993: 126;MILLAR 2006: 200; 225 CASTELIN 1946: 5; JONES 1971: 220 226 MILLAR 1993: 128; DĄBROWA 2004A: 402-403 227 MILLAR 1993: 128 228 DIJKSTRA 1995: 252 Natomiast w konsekwencji wypraw przeciwko Partom powstały również kolonie w Carrhae, Rhesaenie oraz Singarze224 . Ośrodki te stały się niejako posterunkami granicznymi z państwami klientelnymi (Adiabene, Osroene) oraz królestwem Partów225. Legio I Parthica miał stacjonować w Singarze226 W kolejnej kolonii założonej w podobnym celu, ale już za Karakalli- Nisibis, stacjonować miał Legio III Parthica227. Edessa, będąca stolicą Osroene również stała się kolonią za czasów Karakalli. W tym wypadku syn Sewera skorzystał ze wzorców augustiańskich przekształcając państwo klientelne Abgara VIII w prowincję, a jego stolice w rzymską kolonię.228 Jednak w przeciwieństwie do Augusta, który poczekał na śmierć króla Amyntasa, Karakalla miał zaprosić władcę do siebie, jako przyjaciela a potem go zgładzić.229 Rodzinne miasto Julii Domny oraz Julii Maesy, Emesa, również doczekało się statusu kolonii oraz ius Italicum pod panowaniem Karakalli.230 229 Dio 78.12.1; ROSS 2001: 57-58 230 Dig. 50. 15. 1. 4; DĄBROWA 2012: 35-36 231 BEN-DOR 1948: 41-44; SARTRE 2001: 116-119; GITLER 2005: 188; MILLAR 2006: 213-214 232 BUTCHER 1988: 63 233 ICKS 2006: 171; 234 BUTCHER 2003: 229 235 ZIEGLER 1978: 493-514; MILLAR 2006: 196; HIRT 2015: 196-197 236 Cass. Dio 80. 7.1; DĄBROWA 2000A: 311; 237 BUTCHER 2003: 229 238 Np. Lindgren 2100 239 BOWERSOCK 1983: 121; MILLAR 2006:215 240 ZIEGLER 1992: 181-183 241 SHERWIN- WHITE 1973: 351; WATKINS 1983: 324; BOATWRIGHT 2000: 36; BUTCHER 2003: 230; 242 MILLAR 2006: 165 Następne fundacje dokonano za czasów Heliogabala gdy koloniami stały się Sydon, Arca Cezarea oraz Petra231 . Prawdopodobnie również do statusu kolonii podniesiona została Antiochia nad Orontesem w trakcie wizyty cesarza w mieście w 218 roku, po jego zwycięstwie nad Makrynem232. Do triumfu młodego cesarza przyczynili się żołnierze legio III Gallica, którzy następnie zostali osadzeni w Sydonie.233 Z kolei miasto od wieków rywalizujące z Sydonem, czyli Tyr, również uprzednio zamieszkany przez weteranów tego samego legionu najprawdopodobniej stracił status kolonii 234 o czym może świadczyć ethnikon przedstawiany na monetach Elagabala pozbawiony kolonialnych tytułów: TVRIORVM235. Być może związane to było z próbą kolejnej uzurpacji przez centuriona legio III Gallica- niejakiego Werusa.236 Możemy sobie wyobrazić, że Tyr poparł buntowników podczas gdy Sydon pozostał lojalny Heliogabalowi.237 Wracając do mennictwa podobnego zabiegu można się dopatrzeć w przypadku Laodicei, która była rywalem Antiochii, gdzie również pominięto w kilku przypadkach kolonialny status w legendach, jednak samo LADICEON pojawiło się już wcześniej za Karakalli,238 więc nie jest to przekonywujący argument w tym przypadku. Wreszcie za Aleksandra Sewera Bostrę239 oraz Mallus240 wyniesiono do statusu kolonii. Wydaje się, że oba ośrodki stały się jedynie tzw. koloniami tytularnymi. Warto w tym miejscu rozważyć owe pojęcie. Powszechnie w nauce uważało się, że ostatnie kolonie zasiedlone przez weteranów założono w czasach Hadriana241 . Następnie miasta jedynie dostawały rangę colonia, która zdaniem Fergusa Millara stała się kolejnym tytułem (obok m.in. metropolis), do którego miasto mogło aspirować.242 Ponadto do czasów Karakalli i constitutio Antoniniana obywatele miast, który otrzymały status kolonii stawali się obywatelami rzymskimi243. Odmiennego zdania jest Edward Dąbrowa, który uważa, że za pomocą monet możemy domniemywać, które kolonie mogły faktycznie być zasiedlone przez weteranów244. Badacz wskazuje na sztandary pojawiające się na monetach (szerzej temat zostanie omówiony w rozdziale 4.2), które reprezentują poszczególne legiony. Dla przykładu sztandar podpisany jako LEG III GAL pojawia się na monetach Tyru i Sydonu, a LEG III PAR ukazano na monetach Rezainy.245 Na potwierdzenie swoich tez E. Dąbrowa przytacza fragment Historia Augusta odnoszącej się do obdarowania przez Aleksandra Sewera ziemiami przygranicznymi służących tam żołnierzy246. Autor niniejsze pracy nie ma w ambicji rozstrzygnięcia tej kwestii, gdyż właściwie jedynie badania archeologiczne poszczególnych ośrodków oraz ich opracowanie mogą przynieść ostateczną (bądź nie) odpowiedź na pytanie, które kolonie ze schyłku drugiego i trzeciego wieku po Chr. były koloniami rzeczywistymi, a które tytularnymi. Niemniej jednak można zauważyć rywalizację miast Syrii i Mezopotamii w walce o tytuły kolonii oraz metropolii247. 243 SHERWIN- WHITE 1973: 380-388;MILLAR 1993: 124 244 DĄBROWA 2004: 226 245 DĄBROWA 2004: 217-219; HIRT 2015: 196 246 HA Alex. Sev. 58.4-5; DĄBROWA 2012: 36-37 247 SARTRE 1997: 375 248 DUŠANIĆ 1976: 58; BORIĆ-BRESKOVIĆ, VOJVODA 2018: 74; 249 JUHASZ 2013: 184-185 250 MILLAR 2006: 216 251 CASTELIN 1946: 44; ROSS 2001: 73-74, 158. 252 SANDBERG 2019: 141 2.5 Kolonizacja w dobie kryzysu III wieku Mimo narastającego kryzysu państwa rzymskiego w połowie III wieku, należy wspomnieć o kilku fundacjach przedsięwziętych w omawiany okresie. W czasach Gordiana III kolonią stała się stolica Mezji Dolnej- Viminacium,248 w którym wcześniej już stacjonował legio VII Claudia249. Z kolei wydaje się, że na wschodzie ów cesarz nowych kolonii nie zakładał.250 Jedynie dokonywał refundacji odbitych kolonii w Mezopotamii (np. Edessa po obaleniu Abgara X w 242 roku).251 Jedne z ostatnich fundacji pojawiły się z inicjatywy Filipa Araba. Samaryjskie Neapolis otrzymało tytuł colonia Iulia Flavia Neapolis w 247 roku, a więc w roku kiedy świętowano tysiąclecie Rzymu252. Ponadto do statusu kolonii podniósł swoją rodzinną miejscowość, którą odtąd nosiła nazwę colonia Philippopolis.253 Dzięki zachowanym monetom wiemy, że trzecią fundacją był Damaszek254 . Ostatnia omawiana fundacja miała miejsce za Trajana Decjusza. Wolne miasto Tesalonika obok tytułów metropolis, dwóch neokoroi, otrzymało również status kolonii, najprawdopodobniej za wyjątkową lojalność względem cesarza.255 W trzecim wieku koloniami najpewniej stały się również Aszkalon, Gaza, Geraza i być może Gadara, lecz nigdy nie produkowały monet kolonialnych, zatem jedynie na podstawie znanego materiału epigraficznego nie można dokładnie określić daty ich fundacji256. 253 Aur. Vict. De Caes. 28 254 MILLAR 2006: 216 255 BURRELL 2004:198-203 256 BUTCHER 2003: 232; MILLAR 2006: 218-219 257 BURSCHE, MYZGIN 2015: 237-257 258 DRAGANOV 2007: 34 259 MAGIE 1950: 706 260 Jedynie osiem mennic w Azji Mniejszej było aktywnych po Gallienie – LEVICK 1967: 163 261 KRZYŻANOWSKA 1973: 86 262 LEVICK 1967: 174; MITCHELL 1989: 311-328 263 HA Probus 16. 6. 264 LEVICK 1967: 174 265 Klaudiusz Gocki przymusowo osiedlił pokonanych Gotów: HA Claud. 9.4. 266 SHERWIN- WHITE 1973: 353-359 267 MITCHELL 1979: 416-417; SARTRE 1997: 295; BOATWRIGHT 2000: 41 Okres kryzysu trzeciego wieku okazał się również być dramatycznym czasem dla rzymskich kolonii. Począwszy od absolutnie wyjątkowego zdarzenia jakimi było złupienie oraz uprowadzenie pracowników mennicy w Aleksandrii Troas przez Gotów za czasów Galiena257. Również w czasie tej samej wypadu złupiono Korynt, trackie Deultum258oraz bityńską Apameę259 . Najszczęśliwsza w regionie okazała się Pizydia, dokąd Goci nie dotarli i tam Antiochia i Kremna jako wyjątki produkowały monety jeszcze po śmierci Galiena.260 Ta pierwsza zakończyła mennictwo po ataku Zenobii,261 natomiast ta druga została zniszczona przez Izauryjczyków, wkrótce po śmierci Aureliana.262 Buntownicy zostali ostatecznie pokonani przez Probusa, który osadzić miał w regionie swoich weteranów263, co właściwie stanowi ostatnią próbę rzymskiej kolonizacji264. Generalnie od lat 60 głównymi osadnikami kolonizującymi wyludnione tereny byli barbarzyńcy265. Właściwie w okresie pryncypatu większość kolonii było zakładanych w miejscach, w których już istniały wcześniej ośrodki miejskie. Berytus, Filippi, Korynt, Apamea, Synopa itd. (nie wspominając o tzw. koloniach tytularnych) to ośrodki o kilkusetletniej tradycji, w których osadzono kolonistów. Pojawiły się również miejskie hybrydy o dwóch społecznościach266 – lokalnej i rzymskiej, które rozdzielało prawo i administracja, jak w Ninicy i Ikonium, które połączono w czasach Hadriana267 . Właściwie zupełnie nowe ośrodki kojarzyć należy ze zdobytych „ex-barbarzyńskimi” obszarami m.in. w Brytanii czy w Dacji. Do późnych fundacji na surowym korzeniu możemy zaliczyć np. Filipopolis, które funkcjonowało wcześniej jedynie jako wieś i za Filipa Araba zostało zaprojektowane i wybudowane w zachodnim stylu.268 Pozostałe miasta od czasów Sewerów dążyły do wyniesienia do statusu kolonii przede wszystkim z uwagi na ulgi podatkowe oraz prestiż. 269 To czy zostały obsadzone kolonistami miało dla nich znaczenie drugorzędne. 268 BUTCHER 2003: 233 269 SARTRE 1997: 295; MILLAR 2006: 220-221 270 SARTRE 1997: 297 271 KREMYDI-SICILIANOU 2005: 100; 272 PAWLAK 2013: 146 273 KATSARI, MITCHELL 2008: 242 274 ENGELS 1990: 74-75 275 BLANCO PEREZ 2015B: 144 276 JONES HALL 2004: 251 277 CIL III 14165; MILLAR 2006: 172 278 BUTCHER 2003:401; JONES HALL 2004: 52; MILLAR 2006: 221-222 Rzymskie kolonie na zachodzie niewątpliwie przyczyniły się do romanizacji Brytanii, Galii, Hiszpanii czy Afryki. Sytuacja ma się inaczej na wschodzie, gdzie generalnie kolonie w trzecim wieku zdają się być znacznie bardziej zhellenizowane, aniżeli zromanizowane.270 Mimo, że większość używała łaciny aż do końca produkcji własnej monety, to zabytki epigrafiki w przeważającej ilości są zapisane w grece.271 Ogólny obraz jest taki, że kolonie traciły z czasem swój rzymski charakter. Jeśli w ogóle taki posiadały, bo np. kolonia w Koryncie, jako ważny port i centrum handlu był miastem multikulturowym od samego początku.272 Głównym powodem zaniku rzymskiego pierwiastka, był brak dopływu nowych osadników z Zachodu. Większość fundacji było jednorazowych, jedynie w kilku przypadkach wspomniano o drugiej fali osadników przy okazji refundacji (głównie Augusta).273 Generalnie w czasach preindustrialnych ośrodki miejskie potrzebowały stałego dopływu „świeżej krwi”, bez niej się wyludniały.274 Do miast więc przybywali mieszkańcy wsi, przyśpieszając tym samym integrację pomiędzy potomkami kolonistów, a pierwiastkiem lokalnym. Kolejnym czynnikiem były mieszane małżeństwa, pomiędzy przedstawicielami lokalnej elity, a italską imigracją.275 Pozostaje jednak kilka wyjątków gdzie rzymski charakter utrzymano dłużej. Miano najbardziej zromanizowanego miastem Bliskiego Wschodu dzierży Berytus, 276 gdzie używano łaciny jeszcze w czwartym wieku (ostatnia inskrypcja pochodzi z 344 roku277 ). Pozostał ważnym ośrodkiem Romanitas oraz centrum krzewiącym prawo łacińskie i jeszcze we wczesnych czasach bizantyńskich tytułował się dumnie kolonią278. Naturalnie również posiadłość Berytusu- Heliopolis, wyemancypowane za Septymiusza Sewera oraz Cezarea założona przez Wespazjana uchodzą za ośrodki o silnych wpływach łacińskiej kultury.279 Mocno zromanizowane były również miasta (m.in. Filippi) położone przy Via Egnatia,280 Antiochia Pizydyjska, gdzie w oficjalnych dedykacjach łacina była używana do IV w.,281 oraz Kremna, która była izolowaną fortecą, broniącą regionu przed lokalnymi plemionami.282 Ostatecznie kolonie stały się hybrydowymi ośrodkami zorganizowanymi w oparciu o rzymskich prawa i przywileje, zintegrowanymi jednocześnie z lokalnym podłożem. 279 MILLAR 2006: 221 280 MACMULLEN 2000: 13 281 LeVICK 1967: 143-144; RIZAKIS 1995: 385-386 282 LeVICK 1967:148 283 PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 38-58; KATSARI, MITCHELL 2008: 223-225; FILGES 2015: 290-298 3. Rzymskie Mennictwo Kolonialne Mennictwo rzymskich kolonii było nierozerwalnie związane z mennictwem imperialnym oraz prowincjonalnym.283 Analiza monet kolonialnych w wielu aspektach nawiązywać będzie do monet bitych przez państwo rzymskie oraz miasta sąsiadujące z koloniami, na które oddziaływały. Naturalnie mennictwo kolonialne nie stanowi jednolitej grupy. Różnice można mnożyć na wielu płaszczyznach. Z chronologicznego punktu widzenia, mennice były aktywne od I w. przed Chr. po drugą połowę III w. po Chr. Nie oznacza to rzecz jasna, że wszystkie kolonie produkowały monety w tym okresie. Co więcej fundacja kolonii, jedynie w niektórych przypadkach była sygnałem do natychmiastowe rozpoczęcia produkcji. Bywało że minęło wiele lat zanim kolonia wypuściła swoją pierwszą emisję. Poza tym schyłek mennictwa również jest zróżnicowany. Na zachodzie generalnie całe mennictwo prowincjonalne zanikło jeszcze w czasach dynastii julijsko-klaudyjskiej284 . Z kolei Kremna ostatnią emisję wypuściła za czasów Aureliana.285 Zauważyć rzecz jasna tu można kolejne różnice wynikające z położenia geograficznego. Zupełnie w innych warunkach działały mennice położone w bezpiecznej Pizydii, a w innych przygraniczne miasta takie jak Rezaina, Edessa czy Carrhae. Istotne porty takie jak Korynt czy Patras, które z zasady przyciągały heterogeniczną ludność w sposób oczywisty różniły się od prowincjonalnych miasteczek takich jak samaryjskie Sebaste. Zresztą wspomniany już Korynt od początku promował swoje rodzime mity oraz sanktuaria na monetach, podczas gdy Aelia Kapitolina podkreślała niestrudzenie Romanitas. Zatem kolejne różnice wynikają z celów, dla których podjęto produkcję monet. Większość mennic kolonialnych biła monety jedynie na potrzeby codziennych transakcji na lokalnych rynkach,286 podczas gdy mennica w Viminacium miała za zadanie zaopatrzyć w pieniądz całe północne Bałkany oraz przebywające tam wojsko287. Wreszcie wpływ na rozwój mennictwa miało również to czy dana kolonia była rzeczywistą fundacją, czy jedynie tytularną. 284 WEISS 2005: 59 285 LEVICK 1967: 163; FILGES 2015: 84 286 PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 96-98; KATSARI, MITCHELL 2008: 223-224 287 BORIĆ-BREŠKOVIĆ, VOJVODA 2018: 86; GĂZDAC 2010: 103 288 Kilka wyjątków opisano dalej 289 Np. Filippi gdzie powszechnie stosowano skrót COL IVL AVG PHIL, lecz w przypadku monet Galiena skrócono go jedynie do COL PHILIP ( np. SNG Cop 311) Mimo tych wszystkich różnic autor niniejszej pracy zauważa jednak cztery nadrzędne wspólne cechy, które stanowią czynniki determinujące mennictwo kolonialne jako oddzielny fenomen: 1. Status kolonii jest wszechobecny na monetach tychże288. Pojawia się najczęściej w formie skróconej C/CO/ COL/COLO, bądź rzadziej w wersji greckiej KOΛ. O jej znaczeniu świadczy fakt, że nawet w przypadkach kiedy z jakiś powodów pomijano pozostałe tytuły (szczególnie w III w.) to status kolonii wciąż pozostawał na monetach obecny289. 2. Rozbudowana tytulatura również jest cechą charakterystyczną dla monet kolonialnych. Wraz ze statusem kolonii i czasem metropolii również zapisywano pozostałe tytuły skrótowo. Za ich pomocą można śledzić zmiany zachodzące w koloniach m.in. refundacje. 3. W zdecydowanej większości, niezależnie gdzie kolonie były położone, język jakim zapisywano legendy była łaciną290. 4. Trzy główne motywy ikonograficzne pojawiają się na monetach kolonialnych. Typ fundacyjny został wykorzystany przez trzydzieści cztery kolonie291. Signa, aquilae oraz vexilla pojawiły się na monetach trzydziestu sześciu kolonii,292 a „Marsjasz z Forum” na numizmatach pochodzących z dwudziestu czterech mennic.293 Istotne w tym przypadku jest to, że pojawiły się jedynie sporadyczne przypadki wykorzystania tych motywów przez nie- kolonie. 290 Do wyjątków należą kolonie położone w Mezopotamii: Carrhaea, Edessa, Nisibis, Rhaesaena, Singara. Poza tymi również: Thessalonika, Tyana, Antiochia nad Orontesem, Emesa, Filipopolis 291 Typ Fundacyjny: Emerita, Lepida-Celsa, Cezaraugusta, Patras, Deultum, Dium, Kassandreja, Filippi, Synopa, Parium, Aleksandria, Lampsakos, Antiochia Pizydyjska, Lystra, Ikonium, Ninica, Kremna, Komama, Olbasa, Mallos, Berytus, Heliopolis, Sydon, Tyr, Ptolemais, Neapolis, Aelia Kapitolina, Cezarea Nadmorska, Sebaste, Tyana, Bostra, Petra, Rezaina. Princeps Felix 292 Znaki militarne: Emerita, Patricia, Kartago Nova, Acci, Ilici, Cezaraugusta, Viminacium, Deultum, Patras, Kassandreja, Filippi, Apamea, Parium, Antiochia Pozydyjska, Ikonium, Kremna, Komama, Olbasa, Parlais, Germa, Aleksandria Troadzka, Ninica, Mallus, Berytus, Heliopolis, Ptolemais, Sydon, Tyr, Cezarea Nadmorska, Aelia Kapitolina, Neapolis, Damaszek, Singara, Nisibis,Carrhae, Rezaina, Tyana. 293 Marsjasz: Deultum, Korynt, Apamea, Synopa, Thessalonika, Parium, Antiochia Pizydyjska, Ikonium, Kremna, Parlais, Aleksandria Troadzka, Ninica, Mallus, Heliopolis, Berytus, Sydon, Tyr, Laodicea Nadmorska, Arca Caesarea, Cezarea Nadmorska Ptolemais, Neapolis, Bostra, Damaszek. 294 HOWGEGO 2005:17; MILLAR 2006: 218-219; 295 Appian BC 5. 138 ; BRUNT 1971: 600 296 BUTCHER 2003: 229; ; CALOMINO 2014: 204; HIRT 2015: 196-197 297 Mennictwo Lampsakos zupełnie straciło kolonialny charakter, podczas gdy Tyr jedynie pomijał tytuł kolonii oraz zastąpił figurę Marsjasza innymi symbolami. To co łączy monety absolutnie wszystkich omawianych ośrodków to status rzymskiej kolonii. W tym przypadku nie ma to znaczenia czy mowa tu o rzeczywistych fundacjach Cezara, Marka Antoniusza czy Hadriana, czy ośrodkach miejskich, które w zamian za uznanie zasług otrzymały taki tytuł. Każda z nich prezentowała ten fakt zwykle za pomocą skrótu COLO/COL/COL/CO/C, który towarzyszył pozostałym składowym tytulatury kolonialnej. Dlatego też w omawianej pracy nie uwzględniono monet pochodzących z Aszkalonu, Gazy, Gadary, Gerasy oraz Palmyry, które posiadły status kolonii rzymskich, lecz nigdy monet kolonialnych sensu stricto nie produkowały.294 Znamienne jest to, że ośrodki mogły stracić ten status, jak to miało miejsce w przypadku Lampsakos (na stałe)295 oraz Tyru (za Heliogabala),296 w konsekwencji czego ów tytuł znika z ich legend.297 Jednakże pojawiają się monety niewątpliwie kolonialne, które nie posiadają odwołania do statusu kolonii. To zdarzało się nader rzadko, lecz takie odniesienia pojawiają się na monetach Koryntu,298 którego mennictwo generalnie można uznać za „najmniej kolonialne” ze wszystkich. Poza tym na pseudoautonomicznych monetach m.in. z Butrynt gdzie pozostawiono jedynie ethnikon BVTHR299 czy też z Berytusu gdzie widnieje jedynie BER nad galerą.300 298 Np. Za Galby (RPC I 1210-1222) 299 RPC I 1394 300 BMC 6 301 PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 31 302 KADMAN 1957: 137-140 303 RPC I 1656 304 Rozdział 4.1; GRANT 1953: 88-96; BURNETT, AMANDRY RIPOLLÉS 1992:310; LENGER 2008: 255-260 305 PAPAGEORGIADOUS-BANI 2004: 35; 306 CALOMINO 2014: 204-205; KREMYDI-SICILIANOU 2005:101; BURNETT 2011: 2 307 CASTELIN 1946: 38 Kolejnym aspektem jest właśnie ethnikon oraz poprzedzające go tytuły. Najczęściej składały się z przydomków otrzymanych od imion, lub rodów (gens) cesarzy. Stąd zdecydowana większość kolonii posiadała tytuł augusta, poza tym pojawiały się też takie określenia jak Iulia, czy Aelia. Dzięki nim wiemy, że Filippi to fundacja Marka Antoniusza (Antoni iussu colonia Victrix Philippensis), które ponownie założono za Oktawiana Augusta (colonia Augusta Iulia Philippensis).301 Innym ciekawym przykładem jest Aelia Kapitolina, która przyjęła tytuł Commodiana najprawdopodobniej dopiero za Sewerów, co jest poświadczone na materiale numizmatycznym302. Pojawiają się wszakże monety, które w ogóle nie posiadają ethnikonu a jednoznacznie należą do mennictwa kolonialnego. Należy tu wymienić monetę Augusta (Il. 6.10)303 , na której rewersie ukazano dwóch kapłanów dokonujących rytuału aratrum, jednak nie dodano żadnej legendy. Mimo to badacze zgodnie przypisują tę emisję rzymskiej kolonii, lecz nie ma zgody co do jej identyfikacji.304 Następnym aspektem mennictwa kolonialnego jest język. W zdecydowanej większości przypadków jest to łacina. Język ten, co oczywiste był wykorzystywany w mennictwie prowincjonalnym zachodnim, lecz w tym przypadku istotne jest to, że aż do początków III w. we wszystkich mennicach kolonialnych używano wyłącznie łaciny305. Jedyne wyjątki stanowią kolonie zakładane w czasach Sewerów oraz późniejszych. Pojawiają się również monety bilingwiczne, gdzie np. awers jest po łacinie, a rewers w grece (m.in. Mallus306, Rezaina307). Trzy uniwersalne typy stanowią trzy filary ikonografii kolonialnej. Motyw kapłana- oracza, który wraz z zaprzęgiem wołów wyznacza sulcus primigenius wskazuje na fundacje kolonii oraz to że została założona na podobieństwo Rzymu. Z kolei aquilae, vexilla i signa pokazują militarną przeszłość ojców- założycieli. Wreszcie figurka Marsjasza, której pierwowzór znajdował się na Forum Romanum w mennictwie potwierdzała status kolonii. Pierwsze dwa typy począwszy od drugiego wieku zestawiano ze sobą, łącząc ikonograficznie militarno-cywilne korzenie kolonii. Również Marsjasz w III w. szczególnie w Syrii stał się elementem dodatkowym dla lokalnych przedstawień. Naturalnie również te motywy ikonograficznie sporadycznie wykorzystywano w miastach nie posiadających statusu kolonii. Typ fundacyjny ukazano na monetach Assorus ora Tralles (Rozdział 4.1). Sztandar, orły i znaki legionowe również czasem trafiały na rewersy prowincjonalnych monet, lecz wówczas jak się wydaje wskazywały bardziej generalnie na potęgę armii rzymskiej (Rozdział 4.2). Z kolei Marsjasz w modelu znanym z Forum Romanum pojawił się jedynie na monetach municypium trackiej Coelii308. 308 Np. RPC IX 171 309 WALLACE-HADRILL 1986: 70-73, 80; BURNETT, AMANDRY, RIPOLLÉS 1992: 39-44 310 SAWAYA 2009: 140-145; BURNETT, AMANDRY 2015: 491 311 HEUCHERT 2005:30; KATSARI 2011: 136-137 Rozwój mennictwa kolonialnego, ale również prowincjonalnego, należy podzielić na pięć głównych etapów. Etapem wstępnym jest schyłek republiki, kiedy to nie było jasnych wytycznych odnośnie prowincjonalnego mennictwa. Kolonie rzymskie wykorzystywały zarówno imperialne jak i prowincjonalne motywy zarówno na rewersach jak i awersach. Wraz z reformami Augusta awers został zarezerwowany w całym mennictwie prowincjonalnym dla cesarza, podczas gdy rewers pozostawał w gestii lokalnych władz.309 W mennictwie kolonialnym niewiele się zmienia aż do czasów Trajana i Hadriana, kiedy to zaczęto chętniej wprowadzać w mennictwie kolonialnym motywy lokalne. Najlepszym przykładem jest Berytus, który pozostał przy biciu monet w typie fundacyjnym oraz z wizerunkiem orłów legionowych, wprowadzając następnie w czasach Trajana dwie nowe monety z wizerunkiem świątyni z Astarte oraz Posejdonem o wysokich nominałach ( odpowiednio sestercjusze i dupondiusy).310 Kolejny etap to panowanie Sewerów podczas, którego rekordowa liczba miast prowincjonalnych biła monety.311 Wówczas również wiele miast otrzymało status kolonii, w konsekwencji czego rozpoczynały emisję nowego typu pieniądza o cechach kolonialnych. Ostatnia faza to okres od 235 roku rokiem po kres mennictwa kolonialnego, którego ostatnim akordem są monety Kremny z czasów Aureliana.312 W okresie kryzysu III wieku jakość monet bitych przez kolonie znacząco spadła. Dotyczy to zarówno wartości artystycznej, jak i epigraficznej, w której zaczęły pojawiać się błędy świadczące o nieznajomości języka przez rytowników.313 W dwóch ostatnich okresach ponadto zauważyć można tendencje do wykorzystywania motywów lokalnych oraz regionalnych zapożyczeń. 312 HEUCHERT 2005:30 313 Rozdział 3.2.; Problemy te pojawiły się jeszcze w czasach Sewerów: CALOMINO 2015: 213-214 314 Kolonie w Azji Mniejszej: LEVICK 1967: 130-162 315 WALLACE- HADRILL 1986: 70-71; BURNETT 2011: 20-21 316 BURNETT 2011: 13-19 Mimo, że mennictwo kolonialne jest bardzo zróżnicowane to jednak przynajmniej jedna z wyżej wymienionych cech zawsze się pojawiała. Pokazywały one silne przywiązanie do korzeni kolonii oraz pośrednio również do Rzymu. Warto podkreślić, że nawet gdy z czasem używanym językiem wschodnich kolonii stawała się greka (o czym świadczą zabytki epigraficzne) to mennice konsekwentnie biły monety z łacińskimi inskrypcjami.314 Mimo to mennictwo kolonialne naturalnie ewoluowało pod wpływem wzorców imperialnych oraz sąsiednich ośrodków. 3.1. Rozwój mennictwa kolonialne na tle imperialnego. Mennictwo kolonialne korzystało z wzorców płynących z monet imperialnych na kilku płaszczyznach. Przede wszystkim wydawać by się mogło, że kolonie w naturalny sposób przejęły nominały używane w mennictwie imperialnym. Poza tym wizerunek cesarza pozostający od czasów Augusta obligatoryjny w mennictwie imperialnym, wykorzystywany był za wzór w mennicach prowincjonalnych.315 Następnie również tytulatura władcy, początkowo prosta następnie bardziej rozbudowana, również trafiła na monety miejskie.316 Wreszcie motywy ikonograficzne pojawiające się na rewersach mogły pochodzić z monet imperialnych. Jak wspomniano można by się spodziewać, że kolonie wywodzące się bezpośrednio z rzymskiej tradycji wykorzystywały zawsze rzymskie nominały takie jak sestercjusze, dupondiusy, asy, semisy oraz kwadranse. Faktycznie rzymski system był wdrożony na Półwyspie Iberyjskim317 , w Macedonii318 , w Berytusie319 oraz do pewnego poziomu również w Azji Mniejszej.320 Niestety temat nominałów wśród mennic prowincjonalnych jest skomplikowany i niezwykle delikatny, dlatego często badacze ograniczają się jedynie do podawania średnicy oraz wagi poszczególnych monet bez przyporządkowania do konkretnych nominałów. Niemniej jednak rzymski system pozostawał zintegrowany z lokalnymi standardami.321 Temat ten zostanie poszerzony w kolejnym rozdziale poświęcony mennictwu prowincjonalnemu. 317 BURNETT, AMANDRY RIPOLLES 1992:31 318 BURNETT, AMANDRY RIPOLLES 1992: 33, 287-288; KREMYDI-SICILIANOU 2005: 96-97 319 BURNETT, AMANDRY 2015: 493; SAWAYA 2009: 140-145 320 JOHNSTON 2007: 179 321 KATSARI 2011: 75 322 WALLACE-HADRILL 1986: 75; np. RRC 480 323 RRC 515 324 RRC 496 325 RSC 495 326 BURNETT 2011:20 327 MILLAR 1984: 44 328 BURNETT 2002: 121 329 Np. Agrypa Postumus przedstawiony na rewersie monety z Apamei (RPC I 2011) Od czasu reformy Augusta wykorzystywano również wizerunek władcy oraz jego tytulaturę. Pierwszym żyjącym Rzymianinem, którego wizerunek ukazano na monetach był Cezar322 . Po jego zamordowaniu wizerunki kolejnych ambitnych przywódców pojawiały się na denarach (Brutus,323 M. Antoniusz,324 Lepidus325 ). Natomiast na wschodzie mennice prowincjonalne posiadające długą tradycje menniczą raczej nie umieszczały wcześniej władców hellenistycznych ( z wyjątkiem Antiocha IV) na swoich monetach, awers rezerwując dla wizerunków bóstw326 . Dopiero za panowania Augusta portret cesarza wyparł tradycyjne przedstawienia w przeszło 180 miejscach327. Najbardziej oporna w tym zakresie okazała się Syria.328 Mennictwo prowincjonalne pod tym względem upodobniło się do imperialnego. Oprócz wizerunku władcy pojawiali się również inni przedstawiciele panującej dynastii. W tym warto zauważyć, że w niektórych przypadkach doszło do wyjątkowego zjawiska, jakim było ukazanie postaci, których wizerunków nigdy nie przedstawiono na imperialnych monetach329 . Co wskazuje na żywotne zainteresowanie lokalnych społeczności sytuacją w panującej dynastii. Bardzo dobrym przykładem są emisje wypuszczone przez Apameę za Kaliguli, na których ukazano najbliższą rodzinę cesarza. Część z tych monet było po prostu naśladownictwami monet imperialnych. Siostry Kaliguli ukazane jako Securitas, Concordia oraz Fortuna zostały skopiowane z rzymskiego sestercjusza330 i umieszczone na lokalnej monecie.331 Warto w tym miejscu dodać, że Apamea nie ograniczyła się jedynie do naśladowania monet imperialnych w sposobie przedstawiania członków panującej dynastii, ale również wprowadziła swoje własne kompozycje (np. zestawione popiersia sióstr Kaliguli332). W Parium również promowano panującą „dynastię”, gdyż za Trajana najpierw ukazano postać boskiego Nerwy,333 by następnie zestawić popiersia Plotyny i Marcjany,334 a następnie już za Hadriana w podobny sposób ukazać Hadriana z Sabiną,335 oraz Eliusza z Sabiną.336 Natomiast za panowania kolejnego cesarza- przedstawiono popiersia Antonina Piusa oraz Marka Aureliusza,337 Marka Aureliusza oraz Faustyny Młodszej.338 330 RIC 33 331 WOOD 1995: 463; JELLONEK 2017A: 904-906; RPC I 2014 332 RPC I 2012 333 RPC III 1537 334 RPC III 1543 335 RPC III 1545 336 RPC III 1546 337 RPC IV.2. 2370 tymcz. 338 RPC IV.2 9078 tymcz. 339 KATSARI, MITCHELL 2008: 229-231 340 RPC I 522-526 341 RIC 275 342 GRANT 1946: 72-73 343 OSTROWSKI 1999: 194 Poza przedstawicielami cesarskiego domu, na rewersach przedstawiano inne motywy zaczerpnięte z ikonografii mennictwa imperialnego. Do tej grupy należą przedstawienia militarne (Wiktoria, galera, jeździec, rydwany itp.), mitologiczne (Roma, Dioskurowie, Wilczyca, Eneasz), personifikacje, symbole rzymskiej dominacji (sella curulis, lituus, fasces itp.), czy symbole cesarzy (np. koziorożec). C. Katsari oraz S. Mitchell wśród tematów pochodzenia państwowego dodają również Marsjasza, sztandary militarne oraz typ fundacyjny,339 których pierwowzory wywodziły się z mennictwa imperialnego. Natomiast autor niniejszej dysertacji podkreśla wyjątkowe znaczenie tych trzech motywów ikonograficznych w mennictwie kolonialnym, co zostanie uargumentowane w odpowiednich rozdziałach im poświęconych. Warto w tym miejscu przyjrzeć się paru naśladownictwom monet imperialnych w mennictwie kolonialnym. Bardzo interesującym są emisje pochodzące z galijskiego Nemausus (Il. 1.16),340 gdzie na rewersie przedstawiono krokodyla zakutego w łańcuchy, która jest kopią denara AEGYPTO CAPTA341 nawiązującego do zdobycia Egiptu przez Oktawiana.342 Motyw ten pojawił się tu nieprzypadkowo, ponieważ to właśnie w Nemausus osadzono weteranów bitwy pod Akcjum, w której pokonano siły egipskie343. Inne nawiązanie do Augusta znaleźć możemy na monetach Parium, gdzie motyw koziorożca był powtarzany przez lokalną mennicę od czasów pierwszego princepsa (Il. 6.11)344 aż po czasy Galiena.345 Zdaniem Swetoniusza, Capricorn został wybranym przez Augusta znakiem zodiaku, który cesarz nakazał umieszczać na swoich monetach, co zresztą jest poświadczone w mennictwie imperialnym.346 W ten sposób mieszkańcy Parium celebrowali refundacje ich kolonii przez Augusta.347 Być może podobna sytuacja ma miejsce w przypadku Ikonium i wyjątkowego przedstawienia pochodzącego z czasu panowania Gordiana III, gdzie ukazano postać kobiecą siedzącą na tarczy oraz jeńca oddzielonych palmą.348 Motyw ten przywodzi na myśl typ IVDEA CAPTA wykorzystywany za czasów Wespazjana.349 Powód wykorzystania tego motywu pozostaje nieznany, być może to za czasów Flawiuszy umieszczono tam grupę kolonistów wywodzących się z armii pacyfikując Judeę. 344 RPC I 2263 345 SNG Von Aulock 1346 346 Suet. Aug. 94.12; np. RIC 125 347 FILGES 2015: 260; KELES, OYARCIN YILMAZ 2017: 910-911; JELLONEK 2018A: 113 348 FILGES 2015: 78; Egzemplarz pochodzi z aukcji: Numismatica Ars Classica 59 (4 kwiecień 2011), numer 1104 349 Np. RIC 168 350 HEUCHERT 2005: 50; BURNETT 2011: 24-25; ROZDZIAŁ 6.1 351 RRC 540 352 RIC 150 353 RIC 66 354 RIC 132 355 BURNETT 1999: 157-158 356 RIC 506 357 RPC I 1381 358 RPC I 1383 Obok konkretnych motywów ikonograficznych pojawił się również nowy koncept, nieznany szerzej mennictwu wschodniemu przed okresem cesarstwa. Tą innowacją było wprowadzenie na puli motywów ikonograficznych schematów architektonicznych350 . Wiąże się to z wizualną rewolucją, którą przeprowadzono pod rządami Augusta, kiedy to odrestaurowano lub wzniesiono wiele państwowych budowli. Na monetach imperialnych ukazano świątynię boskiego Cezara,351 świątynię Marsa Mściciela (Mars Ultor),352 świątynię Jowisza Grzmiącego (Iupiter Tonans),353 łuk Augusta.354 O ile na zachodzie i w państwach klienckich chętnie wprowadzono wizerunki budynków na rewersy monet to na wschodzie miało to związek z ustanowieniem kultu imperialnego.355 Co potwierdzają cystofory z przedstawieniem świątyni Augusta i Romy.356 W koloniach rzymskich budowle pojawiają się stosunkowo wcześnie, bo już za panowania Augusta. W Butryncie ukazano most (Il. 4.14)357 oraz świątynię,358 która wydaje się być kopią wcześniejszej monety Marka Antoniusza.359 Z kolei w Emerita ukazano bramę miejską.360 Świątynia gens Iulii ukazana została na monetach Koryntu za panowania Tyberiusza (Il. 3.1)361. Rzecz jasna przedstawione świątynie, rzeźby, bramy miejskie, porty itp. przede wszystkim odzwierciedlały lokalne budowle, wykorzystując koncepcję pochodzącą z Rzymu. 359 ABDY 2012: 2-3; RRC 496 360 RPC I 10,12 361 RPC I 1151-1153 362 KLUCZEK 2019: 216-225 363 KLUCZEK 2019: 226-235 364 SANDBERG 2019: 142-151 365 RPC VIII 8024 tymcz. 366 RPC VIII 2115 tymcz. 367 RPC VIII 2269, 2286, 2409, 2439 tymcz. 368 RPC VIII 48560-48561 tymcz. 369 RPC VIII 20088, 21933 tymcz. 370 RPC VIII 28811 tymcz. 371 RPC VIII 26789, 69783 tymcz. 372 PAPAGEORGIADOU-BANI 2004:41 373 RIC 205; GRANT 1977: 119; PAPAGEORGIADOU-BANI 2004:70 374 KLUCZEK 2019: 240-241 Reminiscencję imperialnych świąt, rocznic i innych wydarzeń również można dostrzec w mennictwie kolonialnym. Dobrym przykładem są obchody 900-lecia założenia Rzymu za Antonina Piusa, kiedy to w mennictwie imperialnym pojawiły się liczne nawiązania do tej rocznicy.362 Nie dziwi, więc że na popularności zyskał motyw wilczycy, który wówczas po raz pierwszy pojawił się na monetach pięciu kolonii (Koryntu, Apamei, Lystry, Antiochii, Aelia Kapitolina). Z kolei millenium Rzymu obchodzono za panowania Filipa Araba w 247 roku, które naturalnie uświetniono serią kommemoratywnych monet363 . Zdaniem L. Sandberga, również na monetach świeżo powstałej kolonii w Neapolis świętowano tysiąclecie Rzymu (Roma, wilczyca, rytuał aratrum)364 . Podobnie w innych koloniach celebrowano tę okazję poprzez umieszczanie wizerunku Romy (Laodicea Nadmorska365, Cezarea Nadmorska366 , Filipopolis (Il. 15.10)367 ), lub wilczycy (Deultum368 , Aleksandria369, Parium370, Damaszek371). Z kolei ludi saeculares czyli igrzyska stuletnie, które organizowano z okazji rozpoczęcia nowej epoki upamiętniono na monecie Patras w 204 roku po Chr.372 Również mniej znaczące wydarzenia czy rocznice mogły być celebrowane w taki sposób, być może emisja ze świątynią Asklepiosa z Dium była związana z pięćsetleciem sprowadzenia kultu tegoż boga do Rzymu, które uczczono tam aureusem.373 Echa „renesansu galienowskiego”, podczas którego przywoływano złote czasy cesarstwa,374 zauważyć można na monetach bitych w Filippi gdzie pojawiła się serie tajemniczych emisji sygnowanych skrótem RPCP, na których awersach ukazano boskich cesarzy (Augusta, Trajana i Marka Aureliusza)375. 375 AMANDRY 2015: 495-507 376 PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 99; KATSARI 2011: 75 377 KATSARI, MITCHELL 2008: 223 378 BURNETT, AMANDRY, RIPPOLLÉS 1992:15 379 PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 98 380 KATSARI, MITCHELL 2008: 223 3.2. Rozwój mennictwa kolonialnego na tle prowincjonalnego Mennictwo prowincjonalne w sposób zasadniczy różniło się od imperialnego ze względu na pełnioną prze siebie funkcję. Podczas gdy za pomocą denarów przeprowadzano główne transakcje, wypłaty dla wojska itp. to monety brązowe produkowane przez miasta miały za zadanie pełnić rolę monety zdawkowej używanej w codziennym życiu376 . Wykorzystywane zresztą głównie w obrębie kontrolowanego przez lokalne władze obszaru. Taki stan rzeczy był spowodowany tym, że władza centralna w nikłym stopniu zaopatrywała wschodnią część basenu Morza Śródziemnego w monetę brązową.377 Stąd wschodnie ośrodki produkowały bilon na własne potrzeby. Jednak i tu pojawiały się znaczące różnice. Tesalonika, czy kolonialny Korynt zapewniały pieniądz dla całego regionu,378 podczas gdy monety wyprodukowane w m.in. Filippi, Pelli czy Kassandrei cyrkulowały na bardzo ograniczonym obszarze379. Drugą różnicą, aczkolwiek również wynikającą z funkcji mennic prowincjonalnych było to, że monety emitowano raczej sporadycznie, aniżeli systematycznie380. Znamienny jest fakt, że wśród kolonii jedynie Apamea, Synopa, Berytus, Antiochia Pizydyjska, Dium oraz Pella spośród 67 kolonii biły monety w miarę regularnie, rozumiejąc pod tym sformułowaniem produkcję pieniądza podczas panowania kolejnych władców między Augustem a Aurelianem. Naturalnie nie wszystkie kolonie mogły bić monety przez cały ten okres z różnych powodów. Na zachodzie jak wspomniano wygaszono mennictwo prowincjonalne jeszcze za czasów dynastii Julijsko-Klaudyjskiej, natomiast połowę kolonii założono dopiero w czasach Sewerów i późniejszych. Między innymi dlatego również analizując mennictwo kolonialne należy pamiętać, że jest to zjawisko zróżnicowane, gdzie wspomniane wyżej mennice pozostawały długo aktywne, inne biły monety okazjonalnie, innych działalność ograniczyła się do kilku lat (Lampsakos, Germa, Arca Cezarea, Singara, Tyana, Petra, Filipopolis) a jeszcze inne wypuściły pojedyncze emisje (Vienne, Nemausus). Generalnie monety były emitowane by uczcić przeróżne okazje. Do takich można zaliczyć fundację (emisje fundacyjne), bądź obchody okrągłych urodzin kolonii (25-lecie, 100-lecie itp.)381 , wizytę cesarza (adventus Augusti) (Il. 4.4) 382 , lub też lokalne festiwale czy igrzyska383. 381 W obu kontekstach pojawia się najczęściej typ fundacyjny- Rozdział 4.1. 382 HEUCHERT 2005: 53; M.in. Patras (RPC I 1264-1274) za Nerona (Il. 4.4); Korynt (RPC III 158) za Hadriana 383 Damaszek ( np. RPC IX 1948; Tyr (np. RPC IX 2012), Tessalonika (np. RPC IX 142) 384 KRAFT 1972: 57 385 JOHNSTON 1974: 203-207; BUTCHER 2003-2005: 67-68 386 JOHNSTON 1982-83: 59-78; KATSARI 2011:226 387 JOHNSTON 1995: 54–61; HEUCHERT 2005: 43-44 388 CALOMINO 2015: 214 389 CALOMINO 2014: 203 390TOURATSOGLOU 1987: 24, 63; CALOMINO 2014: 207-208; Ta okazjonalna produkcja oraz podobieństwa bądź nawet współdzielenie stempli, były czynnikami, które pchnęły K. Krafta to wysnucia hipotezy o wędrownych warsztatach, które w zamian za stacjonarne mennice odpowiedzialne były za produkcje monet384. Do pewnego poziomu zdają się to potwierdzać stemple współdzielone przez różne miasta, jednak wnioski Krafta były zbyt daleko idące, a przykłady zbyt naciągane co spotkało się ze zdecydowaną krytyką385. Mimo to idea „warsztatów” przetrwała i weszła na stałe do mennictwa prowincjonalnego386 , pozostając tajemniczym fenomenem, wokół którego piętrzą się nierozwiązane do tej pory kwestie takie jak: czy „warsztaty” dostarczały miastom monet, czy jedynie stempli; czy warsztaty był wędrowne, czy może jednak stacjonarne; kto stanowił ów „warsztat”, sam rytownik, czy również cały zakład mincerski?387 W przypadku kolonii działalność „warsztatów” zauważyć można na monetach bilingwicznych388. D. Calomino podaje dla przykładu monety Paltus niebędącej kolonią, dla której najprawdopodobniej tworzył monety warsztat odpowiedzialny wcześniej za mennictwo Nadmorskiej Laodicei.389 Kolonia ta przestała bić monety po śmierci Heliogabala, lecz stylistycznie zbliżone zaczęły być produkowane właśnie w Paltus, do tego z łacińskimi legendami na awersie. Inne przykłady pochodzą z Argos, które miało wykorzystać stemple przeznaczone dla Koryntu, oraz Tesalonika, która użyła stempli Pelli.390 Nie mniej jednak wydaje się, że działalność „warsztatów” nie implikowała braku zainteresowania „miasta” tym co monety przedstawiały, wszak one jako klienci domniemanych „warsztatów” miały zapewne swoje wymagania.391 391 HEUCHERT 2005: 44 392 KATSARI 2011:74-75 393 Cass.Dio. 52.30.9 394 WEISS 2005:68 395 Np. RPC I 11; WALLACE-HADRILL 1986: 73; WEISS 2005:59 396 RPC I 4541 397 RPC II 101-106; BURNETT, AMANDRY, CARRADICE 1999: 56 398 PAPAGEORGIADOU- BANI 2004: 59-71; FILGES 2015: 290-298 399 JOHNSTON 2007: 400 JOHNSTON 2007: 179 401 BURNETT, AMANDRY, RIPPOLLÉS 1992: 30 Miasta greckiego wschodu miały bardzo długą tradycję bicia monet nim trafiły pod rzymskie jarzmo392. To czy będą mogły kontynuować swoje mennictwo nie było oczywiste gdy jedynowładcą został Oktawian. Stało się to przedmiotem dyskusji relacjonowanej przez Kasjusza Diona. Bardzo zdecydowane stanowisko zaprezentował Mecenas, w którym radzi by żadne miasto nie używało ani własnych monet, ani miar, ani wag393. August w swojej reformie zdaje się nie uwzględnić tych zaleceń394. Prawo do bicia własnej monety mogły otrzymać zarówno ośrodki wschodnie jak i zachodnie. Stało się to dla miast przywilejem co potwierdzają legendy m.in. na kolonialnych emisjach Emerity- PERMISSV CAESARIS AVGVSTI (Il. 1.1)395 w Berytusie PERMISSV396 oraz w Koryncie, który straciwszy prawo do emisji monet, odzyskał je za Domicjana co poświadcza legenda na rewersie PERM IMP (Il. 3.4)397. Kolonie na wschodzie zazwyczaj nie zakładano na surowym korzeniu. Koloniści zamieszkali w ośrodkach o długiej tradycji produkcji monetarnej, w konsekwencji czego do organizowanych przez nich mennic od początku docierały lokalne wzorce398. Oprócz wykorzystywania lokalnych motywów ikonograficznych, posiłkowano się również regionalnymi standardami wagowymi.399 Warto zauważyć, że wpływy prowincjonalne na mennictwo kolonii najbardziej uwidaczniają się w III wieku. Wówczas oprócz łacińskich legend oraz niektórych tematów ikonograficznych (rytuał aratrum, Marsjasz, vexilla) nie różniły się niczym od mennictwa prowincjonalnego, a nawet stemple mogły być wykonywane przez tych samych rytowników400. Jak już zaznaczono nominały w systemie prowincjonalnym pozostają bardzo złożonym problemem. Jedynie w kilku przypadkach mamy do czynienia z monetami noszącymi znak wartości (Leptis Minus, Chios, Paestum)401. W pozostałych waga, średnica oraz motyw ikonograficzny pozostają informacjami mogącymi pomóc ustalić nominał. Za pomocą tych danych zauważyć można, że o ile na zachodzie przyjęto powszechnie system rzymski, to na wschodzie sytuacja jest znacznie bardziej zróżnicowana. Intuicyjnie wydaje się, jak już zresztą zaznaczono, że kolonie generalnie były bardziej skłonne do wykorzystywania systemu rzymskiego. Jednakże standardy wykorzystywane w miastach znacząco się różniły, a mimo to mieszkańcy musieli znać wartość konkretnej monety by z niej korzystać. Do pewnego stopnia zapewne ułatwiała to władza konkretnego miasta, sankcjonując konkretne typy brązowych monet jako legalne środki płatnicze.402 W tym kontekście K. Butcher analizując cyrkulację monet wśród miast położonych w dolinie Orontesu, zauważa że monety lokalnych mennic właściwie nie są odnajdowane w sąsiednich ośrodkach403 . Potwierdzać to mogą również skarby prowincjonalnych monet odnalezione w sanktuarium Zeusa w Dium, gdzie monety z tej właśnie kolonii stanowią 91% wszystkich404 . Truizmem jest zatem stwierdzenie, że miasta przede wszystkim używały własnych monet. Zatem standardy wykorzystywane przez miasta mogły się różnić od sąsiednich. Korynt jako jeden z najważniejszych ośrodków regionu korzystał z rzymskiego systemu, oddziałując w ten sposób na całej okolicy.405 402 BURNETT 2011: 27 403 BUTCHER 2002: 145-151 ; Wyjątek stanowią monety antiocheńskie znajdowane nad wyraz często w okolicy, co jednak wynika z ich odmiennego charakteru. 404 KREMYDI-SICILIANOU 2004-2005: 103 405 BURNETT, AMANDRY, RIPPOLLÉS 1992: 33; HOSKINS WALBANK 2003:338-340 406 HEUCHERT 2005:31; JOHNSTON 2007: 1 407 Ustalenia własne na podstawie materiału zebranego w ramach RPC 408 RPC VI 5931 tymcz. 409 RPC II 725 Nominały mogły być rozpoznawane przez starożytnych na podstawie zamieszczonych na nich wyobrażeń.406 Trzy uniwersalne motywy ikonograficzne pojawiające się na monetach kolonialnych zdają się to potwierdzać. Generalnie typ fundacyjny pojawiał się na monetach o wadze 6-30 g, Marsjasz jako główny temat na monetach o wadze 1-10 g, symbole militarne- 2-12 g.407 Naturalnie pojawiają się odchylenia od tej normy wszak egzemplarz z Marsjaszem-Maronem z Kremny waży aż 16 g.408, a moneta z Synopy przedstawiająca dwa woły ponad którymi umieszczono pług (kapłan-oracz się nie zmieścił) zaledwie 2.7 g.409 Niemniej jednak generalnie monety typu fundacyjnego należały reprezentowały większe nominały, podczas gdy Marsjasz, lub aquillae/ vexilla mniejsze, lub nawet często najmniejsze. Dobrym przykładem jest Berytus gdzie moneta z parą wołów za czasów Klaudiusza interpretowana jest jako dupondius/ 2 assaria (ok. 12-14 g.)410, a orły legionowe411 jako as/ assarion (9 g.)412. Podobnie zresztą w Antiochii Pizydyjskiej za Augusta, gdzie największe monety na rewersie zawierają typ fundacyjny (15 g.) (Il. 7.1)413, następnie aquilae (10 g.) (Il. 7.2)414, a najmniejsze to monety pseudo-autonomiczne (bez wizerunku władcy) gdzie na awersie ukazano rytuał aratrum a na rewersie dwa orły (5,30 g.)415. W tym miejscu warto zwrócić uwagę, że w mennictwie prowincjonalnym tzw. monety pseudoautonomiczne odgrywały zazwyczaj rolę mniejszych nominałów416. 410 RPC I 4545, 4546 411 RPC I 4547 412 SAWAYA 2009: 203 413 RPC I 3529 414 RPC I 3530 415 RPC I 3531 416 BURNETT 2011: 6 417 RPC I 2268 418 RPC I 2253 419 RPC I 1283 420 RPC I 1503 421 RPC I 2003 422 RPC I 1284 423 RPC I 2107 424 RPC I 1116 425 RPC I 1378 Ikonografia monet kolonialnych wywodziła się z dwóch tradycji: rzymskiej oraz lokalnej. Początek mennictwa kolonialnego, naturalnie powiązany z fundacjami mającymi miejsce w schyłkowym okresie Republiki wykazuje znacznie częściej cechy rzymskie. Miasta założone, bądź planowane przez Cezara ( Synopa, Korynt, Parium, Lampsakos, Dyme, Apamea, Butrynt ) oraz kolejne ośrodki powstałe w okresie przed bitwą pod Akcjum (Filippi, Kassandrea, Dium) wypuściły emisje fundacyjne mające za zadanie upamiętnić tę doniosłą chwilę. Generalnie nie czerpano przy tym z lokalnych wzorców, a głównie z tych pochodzących bezpośrednio z Rzymu. Dlatego też na pierwszych monetach wyprodukowanych w tych mennicach przeważają motywy kolonialne, takie jak typ fundacyjny (Lampsakos (Il.6.9)417, Parium418), pług- aratrum (Dyme (Il. 4.12),419 Dium420) czy signa (Apamea (Il. 6.1) 421 ), lub inne typowo rzymskie symbole jak fasces i sella curulis w Dyme422 , czy tez narzędzia ofiarne z Synopy423 . Wszak już na tym etapie zauważyć można chęć propagowania lokalnych symboli: Pegaz w Koryncie424 , byk w Butryncie425, które stanowią świadectwo postrzegania przez kolonistów lokalnej historii jako swojej własnej. Kolonie augustiańskie również często wybierały motywy o charakterze kolonialnym (aratrum, aquila, vexillum). Wspomniano już Antiochię Pizydyjską, ale również Pella, Patras, Berytus, Lystra korzystały z typowo rzymskich motywów. Wyjątek na tym tle stanowi Kassandrea, która monotonnie powtarzała na rewersie wizerunek Zeusa Amona od Augusta aż po Makryna426. Niemniej jednak motywy ikonograficzne utrwalone za Augusta były kontynuowane właściwie do końca I w. a w wielu przypadkach również później. Dobrym przykładem jest Filippi, które typ wprowadzony za Augusta powtarzało do czasów Kommodusa (Il. 5.6, 9, 11)427. W Berytus zdecydowano się na wprowadzenie nowych typów dopiero za Trajana (Il. 11.1-2)428. Antiochia Pizydyjska dopiero za czasów Antonina Piusa wybiła monety o lokalnym charakterze (bóg rzeczny- Anthios (Il. 7.5), Men (Il. 7.7))429. Podobnie w Parium gdzie przed rządami Antonina Piusa emitowano monety o charakterze wybitnie rzymskim (typ fundacyjny, koziorożec, członkowie dynastii)430 . Kolonie w Bitynii czyli Apamea oraz Synopa skupiały się na prezentacji członków dynastii Julijsko-klaudyjskiej431, by później od panowania Wespazjana w Synopie432 i od Trajana w Apamei (Il. 6.3)433 zacząć wprowadzać motywy ikonograficzne o charakterze lokalnym. 426 PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 70-71 427 RPC I 1650; 1653-1655; RPC II 342-345; RPC III 659-666; RPC IV.1 9401, 9119, 4259 tymcz. 428 Świątynia Astarte- RPC III 3845; Neptun- 3848-3849; 429 Bóg rzeczny- RPC IV.3 10161 tymcz.; Men- RPC IV.3 7327; 7332 tymcz. 430 Nowe motywy w Parium za Antonina Piusa- Herma- RPC IV.2 611 tymcz.; Ceres- RPC IV.2 2896 tymcz.; Asklepios- RPC IV.2 2568 tymcz.; Amor- RPC IV.2 9179, 11250 tymcz. 431 Apamea: Gajusz i Lucjusz- RPC I 2010A; Agrypa Postumus- RPC I 2011; Agrypina Starsza/3 siostry Kaliguli- RPC I 2012; Germanik- RPC I 2013; Synopa: Gajusz i Lucjusz- RPC I 2117-2122; Liwia- RPC I 2126; Agrypina Starsza- RPC I 2128; Messalina- RPC I 2130; Agrypina Młodsza- RPC I 2134; Brytanik- RPC I 2135; Oktawia- RPC I 2137; 432 Serapis- RPC II 719; herma- RPC II 718; Nemezis- RPC II 717; Archaiczny Dionizos- RPC II 721; 433 Apamea- Myrlos na prorze- RPC III 1031 434 PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 77-78 435 AMANDRY 1988: 93-95 436 BURNETT, AMANDRY, CARRADICE 1999: 1; HOSKINS WALBANK 2003: 338; WEISS 2005: 59 437 LEVY 1987: 39-49; BURNETT, AMANDRY, CARRADICE 1999:63; PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 52 Zmiany wszakże mogły następować z przyczyn politycznych. Wyniesienie do władzy Nerona zafascynowanego Grecją oraz ogłoszenie jej wolności w 66 roku, przyczyniło się do prawdziwego wysypu nowych motywów ikonograficznych w Achai.434 W przypadku kolonii dotyczy to Patras oraz Koryntu. Ten ostatni właściwie od początku produkował monety dla całego regionu, na których podkreślał własną historię435. Z kolei Patras do czasów Nerona wypuszczało emisje o kolonialnym charakterze (typ fundacyjny, aquila). Natomiast za ostatniego cesarza z dynastii julijsko-klaudyjskiej wprowadzono szereg nowych tematów (Diana, Herkules, Jowisz, Geniusz kolonii, adventus Augusti, Apollo). Później zresztą oba miasta straciły swoją „wolność” oraz prawo do bicia monet436. Patras wróciło do produkcji monet za pozwoleniem Domicjana437 o czym świadczy pseudo-autonomiczny medalion INDVLGENTIAE AVG MONETA INPETRATA (Il.4.6- 4.7)438. Poza tym Patras w dużej mierze powróciło do „bezpiecznych” tematów rzymskich (rytuał aratrum,439 aquilae,440 Roma,441 Geniusz442 ) uzupełniając je przedstawieniami Diany Lafrii,443 Neptuna444 oraz fontanny445. 438 RPC II 219 439 RPC II 253 440 RPC II 222-226 441 RPC II 247-252 442 RPC II 236-243 443 RPC II 230-233 444 RPC II 244- 246 445 RPC II 234-235 446 RPC III 3840, 3845 447 RPC III 3847-3848 448 Rouvier 468 449 RPC I 4537; SAWAYA 2002: 123-135; SAWAYA 2009: 182-183 450 JONES HALL 2004: 127-128; MILLAR 2006:175 451 PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 82; KREMYDI- SICILIANOU 2005: 104 452KLOSE 2005: 127-128 453 BOWERSOCK 1969: 44-58; BOWIE 1970: 4 454 MAGIE 1950: 623-624 Nowe motywy ikonograficzne, coraz częściej o lokalnym charakterze zaczęły się pojawiać w II w. po Chr. Wspomniano już, że za Trajana w Berytus pojawiły się nowe emisje zawierające świątynię Astarte (Il. 11.1)446 oraz Posejdona z trójzębem i delfinem (Il.11.2)447. Te dwa ostatnie atrybuty morskiego boga pojawiały się na małych nominałach Berytusu w autonomicznym mennictwie I w. przed Chr.448 oraz jeszcze za Augusta nim Berytus stał się kolonią449 . Posejdon (w wersji fenickiej Baal-Berytos) był głównym bóstwem hellenistycznego Berytusu450, zatem jego powrót nawiązuje do przed rzymskiej tradycji miasta. Generalnie przyjmuje się, że bardzo istotne przemiany w podejściu do promowania lokalnych tradycji miały miejsce za Hadriana451. Cesarz ten znany ze swojego filhellenizmu podróżował po greckim wschodzie dokonując wielu inwestycji, fundując igrzyska oraz festiwale452. Niewątpliwie zainteresowania Hadriana sprzyjały działalności tzw. drugich sofistów453 , które z kolei wpływały na społeczne elity, a to właśnie w ich gestii była produkcja monet prowincjonalnych. Starożytne, regionalne kulty promowane były również za następcy Trajana na cystoforach, na których ukazywano Artemidę Efeską, Persefonę z Sardes, Asklepiosa z Pergamonu, dwie Nemezis z Smyrny oraz inne bóstwa454 , co niewątpliwie zachęcało również lokalne mennice do promowania lokalnej historii/ mitologii. Jednakże takiego antykwarycznego podejścia próżno doszukiwać się na monetach kolonii. Właściwiejedynie w czterech koloniach pojawiają się nowe tematy, które ewentualnie można uznać za regionalne. Korynt jak już zaznaczono, jest przypadkiem zupełnie wyjątkowym, który od początku istnienia prezentował podejście antykwaryczne, więc nowe emisje nie dziwią.455 W Patras, poszerzono tematykę czasów Domicjana, dodając emisje z wizerunkiem Hery trzymającej granat i Nike,456 Atenę Pallas,457 Merkurego458 oraz heksastylową świątynię.459 W Dium pojawia się Zeus Olimpijski460, a w Synopie Serapis461 oraz archaiczny Dionizos462 . W opozycji pojawiają się typowo rzymskie tematy. W Apamei po raz pierwszy ukazano Eneasza uciekającego z Troi (Il. 6.4),463 a w Kremnie która wówczas zaczęła bić monety wykorzystano wyłącznie kolonialne motywy (kapłan z wołami, geniusz z vexillum, trzy signa, oraz Marsjasza).464 Monety zaczęła również bić wówczas Aelia Kapitolina, która również wprowadziła wyłącznie rzymskie tematy do swojego repertuaru motywów ikonograficznych, w celu manifestacji rzymskiego porządku w Judei465 . Wobec tego wydaje się, że mennice kolonialne nie przyjęły bezkrytycznie mody jaka zapanowała za Hadriana, lecz wciąż kontynuowały własną politykę ikonograficzną. Zmiany miały nadejść nieco później. 455 HOSKINS WALBANK 2010: 154-156 456 RPC III 278 457 RPC III 288 458 RPC II 285 459 RPC III 271 460 RPC III 614- 615 461 RPC III 1222-1223 462 RPC III 1226 463 RPC III 1032 464 FILGES 2015: 82-83 465 BELAYCHE 2009: 173-174; BURNETT, AMANDRY 2015: 516 466 RPC IV.2 7324 tymcz. 467 CNG 169, 105 468 RPC IV.2 7323 tymcz. 469 RPC IV.2 7678 tymcz. 470 RPC IV.2 7680 tymcz. 471 RPC IV.2 7679 tymcz. 472 RPC IV.2 7685 tymcz. 473 RPC IV.2 7682 tymcz. 474 BURNETT, AMANDRY, CARRADICE 1999: 139 Z kolonialnego punktu widzenia bardziej radykalne zmiany można zauważyć w czasach Antonina Piusa, co może wynikać z lekkiego opóźnienia reakcji na panujące trendy, tudzież z oporu kolonialnych elit podkreślających romanitas, lub z oboma zjawiskami. Wówczas to pierwsze emisje wypuściły Komama (Iuno Pronuba,466 typ fundacyjny,467 trzy signa(Il. 9.1)468 ) oraz Olbasa (Bachus,469 Świątynia Artemidy w Perge,470 trzy signa (Il. 9.2)471 , Men jako jeździec,472 Minerwa473 ). Produkcję monetarną wznowiła (po krótkim epizodzie pod rządami Wespazjana)474 bardzo płodna później mennica w Aleksandrii Troadzkiej, gdzie rozpoczęto relatywnie skromnie, bo wypuszczając jeden typ prezentujący rzeźbę kultową Apolla Smintheusa475. Po przerwie, monety także zaczęły emitować Lystra (Ceres,476 Minerwa,477 wilczyca (Il. 8.2)478), Antiochia (wilczyca (Il. 7.6)479, Marsjasz (Il. 7.8)480 , Men (Il. 7.7)481 , Fortuna482 ) Ikonium (Minerwa483 ), oraz Ninica (orzeł ze sztandarami,484 Geniusz485). Nowe typy ikonograficzne pojawiły się w Apamei (Myrlos,486 wilczyca,487 Apollo Klarios,488 Diana Lucifera489 ), w Synopie (Eskulap490 , Herma491 ) w Kremnie (Diana492), w Cezarei Nadmorskiej (świątynia z Tyche/ Astarte493) oraz w Aelii Kapitolinie (wilczyca,494 świątynia Tyche,495 Serapis,496 Mars,497 Bachus,498 Dioskurowie,499 Gracje500). Zatem po samej liczbie nowych typów zauważyć można, że w czasach Antonina Pius doszło do znaczących zmian. Z jednej strony pojawiły się motywy typowo kolonialne (signa, typ fundacyjny) w ośrodkach, które rozpoczynały produkcję monetarną jak Komama czy Olbasa. Również mocno zaakcentowano pojawienie się w mennictwie pięciu kolonii motywu wilczycy (Antiochia, Lystra, Apamea, Aelia Kapitolina oraz Korynt501), które mogły być reminiscencją obchodów 900-lecia Rzymu502. Z drugiej strony coraz częściej eksponowano lokalne bóstwa takie jak Diana Lucifera, Apollo Klarios oraz Myrlos w Apamei, Men w Antiochii, Apollo Smintheus w Aleksandrii, świątynia Artemidy Pergai w Olbasie, oraz Junona Pronuba w Komamie. Widać zatem w mennictwie kolonii okresu Antonina Piusa chęć podkreślenia przynależności do regionu 475 KRZYŻANOWSKA 1968: 290; RPC IV.2 141 tymcz. 476 RPC IV.2 7264 tymcz. 477 RPC IV.2 7262 tymcz. 478 RPC IV.2 7265 tymcz. 479 RPC IV.3 3971 tymcz. 480 RPC IV.3 7339 tymcz. 481 RPC IV.3 7327-7329 tymcz. 482 RPC IV.3 7342 tymcz. 483 RPC IV.3 7258-7259 tymcz. 484 RPC IV.3 6189 tymcz. 485 RPC IV.3 10287 tymcz. 486 RPC IV.1 4720 tymcz. 487 RPC IV.1 4721 tymcz. 488 RPC IV.1 6959 tymcz. 489 RPC IV.1 4723 tymcz. 490 RPC IV.1 11757 tymcz. 491 RPC IV.1 4937 tymcz. 492 RPC IV.1 7754 tymcz. 493 RPC IV.3 10141 tymcz. 494 RPC IV.3 3829 tymcz. 495 RPC IV.3 8952 tymcz. 496 RPC IV.3 6399 tymcz. 497 RPC IV.3 6402 tymcz. 498 RPC IV.3 6401 tymcz. 499 RPC IV.3 6403 tymcz. 500 RPC IV.3 5754 tymcz. 501 RPC IV.1 9473 tymcz. 502 Obchody 900-lecia w mennictwie imperialnym Antonina Piusa: KLUCZEK 2019: 216-226 oraz jednocześnie potwierdzenia związków z Rzymem. W tym ostatnim z powodów politycznych prym wiodła Aelia Kapitolina, gdzie w ten sposób manifestowano również dominację Cesarstwa w regionie po powstaniu Bar Kochby. Inaczej się miała sytuacja w Grecji oraz Macedonii, gdzie oprócz Koryntu, którego ikonografia pozostała wciąż bogatą, pozostałe kolonie powielały wówczas zaledwie pojedyncze, wykorzystywane wcześniej typy.503 503 PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 83; Dium- Atena (RPC IV.1 6216 tymcz.), Zeus (RPC IV.1 11067 tymcz.) ; Kassandrea- Zeus Ammon (RPC IV.1. 4250 tymcz.) 504 DONALDSON 1859 505 Za Antoninów 110 z 371, za HEUCHERT 2005: 50 506 Korynt, Patras, Synopa, Parium, Antiochia Pizydyjska, Olbasa, Parlais, Germa, Aleksandria Troadzka, Ninica, Cezarea Nadmorska, Aelia Kapitolina, Berytus. 507 Korynt, Patras, Dium, Pella, Synopa, Antiochia Pizydyjska, Kremna, Komama, Olbasa, Aleksandria Troadzka, Ninica, Berytus, Heliopolis, Tyr, Sydon, Laodicea Nadmorska, Arca Caesarea, Ptolemais, Cezarea Nadmorska, Sebaste, Aelia Kapitolina, Bostra, Petra, Emesa, Edessa, Carrhae, 508 HEUCHERT 2005: 51-52 509 JELLONEK 2018A: 113-116 510 RPC IV.2 11263 tymcz. 511 PRICE, TRELL 1977: 118 ; HARL 1987: 79 Jak już wspomniano ważnym motywem ikonograficznym wywodzącym się z tradycji rzymskiej, a pojawiającym się często w mennictwie prowincjonalno rzymskim były budowle. Szczyt popularności zjawiska nazwanego przez T. Donaldsona mianem Architectura Numismatica504 przypada na czasy Antoninów oraz Sewerów, kiedy wedle obliczeń V. Heucherta 30% ośrodków umieszczało je na swoich rewersach.505 Z kolei wśród kolonii ten stosunek jest nawet wyższy, gdyż spośród 23 aktywnych mennic w okresie Antoninów aż w 13 ośrodkach wyprodukowano monety z przedstawieniem budowli.506 Z kolei w czasach Sewerów aż 26 z 39 działających w tym okresie mennic emitowało monety z przedstawieniami architektonicznymi.507 Zatem stwierdzić można, że w przypadku mennic kolonialnych ten współczynnik jest znacznie wyższy aniżeli w stosunku do całego mennictwa prowincjonalnego. Temat przedstawień architektury na monetach kolonialnych zostanie podjęty w rozdziale 6.2. Generalnie przełom końca II w. i początek III to okres przemian w ikonografii mennictwa prowincjonalno rzymskiego. Jeszcze odważniej zaczęto w nich przedstawiać rodzime tematy związane z mitami założycielskimi508 . Również w koloniach można zauważyć tę tendencję509. Za Kommodusa w Parium wybito monety z przedstawionym ołtarzem Pariosa (Il. 6.14)510 . legendarnego założyciela miasta511 . Niewątpliwie jednak największy wpływ na wykorzystywanie lokalnej mitologii w mennictwie miało wyniesienie do statusu kolonii licznych miast wschodu za czasów Sewerów, które propagowały swoją przed-rzymską tradycję. Wyśmienitym przykładem jest Tyr, który prezentował na swoich monetach całą gamę fenickich herosów (Pigmalion, Dydona, Europa, Kadmos), jednocześnie zaledwie w kilku emisjach przedstawiał tak powszechne dla starszych kolonii typ fundacyjny czy sztandary legionowe512. Konkurujący z Tyrem sąsiedni Sydon nie pozostawał dłużny i gdy został kolonią oraz metropolią za Heliogabala wykorzystywał te same postacie we własnym mennictwie.513 512 HIRT 2015: 195-204 513 BUTCHER 2005: 152 514 HARL 1987: 63 515 KLOSE 2005: 129 516 np. RPC IX 143 517 np. Rouvier 1514 518 np. RPC IX 1978 519 np. RPC IX 1962 520 Spijkerman 59 521 np. BMC 21 522 np. RPC IX 1440 523 np.SNG von Aulock 8610 524 np. Sawaya 66 525 SAWAYA 276 526 BURRELL 2004: 339 527 RPC IX 147 528 MITCHELL 1990: 191 Kolejnym ikonograficznym fenomenem, który się pojawił na przełomie wieków II i III są tzw. agonistyczne nagrody, które otrzymywali zwycięzcy igrzysk, a które na monetach pojawiły się nagle i bardzo szybko rozprzestrzeniły w omawianym okresie, co mogło być związane z działalnością „warsztatów menniczych”514 . Nagrody były przedstawiane zazwyczaj jako owalne skrzynie zawierające wygraną umieszczane czasem na stołach. Po raz pierwszy w mennictwie pojawiły się za czasów Kommodusa w Nicei oraz w Tarsie515 . Wśród kolonii pojawiają się w Tesalonice,516 Sydonie,517 Tyrze,518 Damaszku,519 Bostrze,520 Emesie,521 Mallus (Il. 10.11)522 Kremnie523 oraz Heliopolis.524 Monety z przedstawionymi „nagrodami” bito by upamiętnić igrzyska, które w Sydonie zorganizowano z powodu wyniesienia miasta do statusu kolonii oraz metropolii, natomiast w Heliopolis z okazji pobytu cesarza Waleriana i jego zwycięstw nad Germanami oraz Persami525 . W Tesalonice celebrowano igrzyska pytyjskie gdy ta otrzymała status metropolii za Gordiana III526 oraz również później gdy została kolonią co m.in. poświadczają monety Trajana Decjusza przedstawiające cztery agonistyczne „nagrody”527. Generalnie promowanie igrzysk oraz festiwali w III w. wiąże się z mniejszą aktywnością inwestycji w budowle publiczne, które było związane zdaniem S. Mitchella z uciskiem finansowym Sewerów oraz późniejszym zagrożeniem ze strony Gotów oraz Sasanidów528. Podsumowując, mennictwo kolonialne wyróżniało się spośród prowincjonalnego charakterystycznymi cechami takimi jak język ( głównie łacina), oraz powtarzającymi się typami ikonograficznymi ( znaki legionowe, Marsjasz, typ fundacyjny). Natomiast jednocześnie czerpały inspiracje z mennictwa prowincjonalnego. Dobrym przykładem jest , gdzie na monetach obok motywów typowo kolonialnych przedstawiono cały panteon bóstw oraz personifikacji: Triada Kapitolińska (Il. 2.10)529, Apollo530, Bachus 531, Bonus Eventus532 , Ceres533 , Concordia534 , Diana535 , Eskulap536 , Harpokrates537 , Herkules538, Jupiter539, Junona540, Kybele 541, Merkury542, Minerwa543, Nemezis (Il. 2.11) 544, Perseusz i Andromeda (Il. 2.2)545, Pluton546, Salus 547, Securitas548, Serapis549, Sol550, Tanatos (Il. 2.12) 551, trzy Gracje552, Wenus553. Spośród nich najczęściej reprezentowane na monetach była Diana oraz Apollo, co koreluje z popularnością jaką rodzeństwo się cieszyło w Tracji.554 Natomiast na uwagę zasługuje scena przedstawiająca Andromedę uwalnianą z łańcuchów prze Perseusza, która jest ewenementem w mennictwie prowincjonalnym. Motyw ten pojawia się w lokalnym mennictwie od czasów Makryna po Filipa Araba, lecz nie wiadomo skąd pochodzi sympatia do tego mitu wśród mieszkańców Deultum.,555 być może w jakiś szczególny sposób w kolonii oddawano im cześć. Zauważyć zatem można, że mennice kolonialne wykorzystywały schematy znane z mennictwa imperialnego oraz prowincjonalnego dodając lokalne oraz kolonialne motywy. 529 Np. RPC VIII 48538 tymcz. 530 np. RPC VIII 48569 tymcz. 531 np. RPC VIII 48571 tymcz. 532 Draganov 578 533 np. RPC VIII 48535 tymcz. 534 Draganov 16, 56, 70, 279, 697, 796, 1479 535 np. RPC VIII 48917 tymcz. 536 RPC VIII. 48542 tymcz. 537 Draganov 434-435 538 Draganov 580-584 539 Draganov 34, 38, 104, 415, 524, 625, 708, 809,1070, 1074, 1980 540 Draganov 410, 413,414, 616-618, 541 np. RPC VIII 48579 tymcz. 542 np. RPC VIII 48911 tymcz. 543 np. RPC VIII 48539 tymcz. 544 np. RPC VIII 48548, 70149 tymcz. 545 np. RPC VIII 48554 tymcz. 546 Draganov 347-349 547 np. RPC VIII 48573 tymcz. 548 Draganov 579 549 np. RPC VIII 48536 tymcz. 550 Draganov 416 551 Draganov 354-357; RPC VII. 248582 tymcz. 552 np. RPC VIII 48552 tymcz. 553 Draganov 350-351 554 DRAGANOV 2007: 121 555 DRAGANOV 2007: 137-138 3.3. Legendy na monetach kolonialnych Język posiada dwa podstawowe cele, czyli komunikację oraz opis świata kreowany w naszych umysłach za pomocą narzędzi, które daje nam język556. Wybitny przedstawiciel amerykańskiego strukturalizmu, E. Sapir określił język mianem przewodnika po kulturze557 . Używany przez nas język zdradza naszą tożsamość, gdyż zawiera warstwę identyfikacyjną, która wymaga odwołania się do pozostałych elementów symbolicznych uniwersum558. Zatem wykorzystujemy liczne znaczenia pozajęzykowe, które by zapewnić efektywną komunikację, pochodzić muszą z tradycji podzielanej przez nadawcę oraz odbiorcę wiadomości. Zatem również monety kolonialne, poprzez prezentowane na nich legendy zawierały warstwę identyfikacyjną, zatem warto poddać wykorzystywany język analizie w kontekście tożsamości559. 556 JOSEPH 2004: 15 557 SAPIR 1978: 89 558 NIŻNIK 1985: 77 559 HOWGEGO 2005: 12 560 MARQUARDT 1886: 96 561 TANZER 1939: 83 W zupełnie naturalny sposób powinien pojawić się zarzut dotyczący przeważającego analfabetyzmu w społeczeństwach preindustrialnych. Zapytać należy jaki procent społeczeństwa w Cesarstwie Rzymskim był w stanie rozszyfrować przedstawione na monetach treści. O dziwo, szacunki alfabetyzacji starożytnego Rzymu czynione przez naukowców były zazwyczaj nad wyraz pozytywne. J. Marquardt stwierdził z całą pewnością, że znaczącą część społeczeństwa była nauczona pisania i czytania, nie tylko w Rzymie, ale i w całym Cesarstwie560 . Jeszcze bardziej entuzjastycznie do tego tematu podeszła H. Tanzer, zdumiona ilością grafitti w Pompejach stwierdziła, że każdy potrafił czytać, a może nawet i pisać561. Mimo iż faktycznie wydaje się, że najwyższy wskaźnik alfabetyzacji w czasach antycznych w wielu regionach przypada na okres rozwiniętego Imperium Romanum, to jednak zauważyć można tendencję do przeszacowywania ilości piśmiennych osób w Rzymie. W. Harris w swojej krytycznej pracy pt. Ancient Literacy wskazał kilka istotnych argumentów, obniżających znacząco udział piśmiennych ludzi w społeczeństwie rzymskim. Po pierwsze w wielu regionach łacina czy greka była językami dodatkowymi, których nawet nie wszyscy mieszkańcy używali, więc nie mogli ich również umieć czytać562. Znamienny jest przykład wspomniany w Dziejach Apostolski, który ma miejsce w kolonii w Lystrze, gdzie św. Paweł, w asyście św. Barnaby, miał uleczyć nogi jednego z mieszkańców, na wieść o czym tłumy zawołały do nich w języku likaońskim „Bogowie przybrali postać ludzi i zstąpili do nas” 563. Dalej rzymski prawnik pochodzący z Tyru- Ulpian na początku III w. po Chr. zaproponował by Fideicommissa (kontrakty powiernicze) były zapisywane obok łaciny i greki również po fenicku i galijsku564 . Wskazuje to na tolerancję regionalnych języków w Cesarstwie, która mogła się rozwinąć za czasów Ulpiana565, gdyż rządząca wówczas dynastia Sewerów wywodziła się z Leptis Magna, a jej założyciel, co oczywiste, mówił płynnie po punicku, podczas gdy jego siostra z kolei władała łaciną jedynie w bardzo ograniczonym stopniu566. Zatem nie tylko łaciną i greką posługiwali się mieszkańcy Cesarstwa Rzymskiego, ale również wieloma lokalnymi językami czy dialektami. 562 HARRIS 1989: 175-176 563 Dz. 14.8-13 564 Dig. 32.11 565 MACMULLEN 1966: 1-3 566 Epit. de Caes. 20.8; SHA Sev. 15.7 567 HOWGEGO 2005: 12-13 568 HARRIS 1989:232 ; WILLIAMSON 2005:21 Natomiast w przypadku mennictwa to zdecydowany prym wiodły dwa główne języki.567 Wracając, więc do tematu alfabetyzacji społeczeństwa, to mimo faktu że to zjawisko było znacznie bardziej ograniczone aniżeli wcześniej optymistycznie zakładano, to władza rzymska opierała się szczególnie w sferze administracyjnej i politycznej na słowie pisanym568. Drugą kwestią jest to do jakiego stopnia legendy na rzymskich monetach oddziaływały (i czy w ogóle oddziaływały) na odbiorców. Urzędnicy odpowiedzialni za produkcje monetarną za pomocą legend chcieli przekazać ważne informacje tworzące wraz z motywami ikonograficznymi komplementarną całość. Na awersach z czasem pojawiała się coraz bogatsza tytulatura cesarska, podczas gdy na rewersach przedstawiano cnoty, bóstwa, a w mennictwie prowincjonalnym ethnikon. Natomiast czy użytkownicy tego medium, których poziom alfabetyzacji nie był tak wysoki jak wcześniej zakładano, potrafili rozszyfrować napisy pozostaje kwestią dyskusyjną569 . Nie mniej warto przytoczyć chociażby słynną przypowieść biblijną, w której Jezus pyta czyj jest obraz i napis na przyniesionym mu denarze przez faryzeuszy570 . Świadczy to o tym, że nawet wśród niższych warstw społeczeństwa podstawowe informacje na temat legend monetarnych również się rozchodziły. 569 HARRIS 1989:213 570 Mt. 22.15-22 571 HOWGEGO 2005: 12 572 Thessalonika, Tyana, Carrhae, Filipopolis,, Nisibis, Rhaesaena, Singara,, Edessa, Antiochia nad Orontesem, Emesa, 573 Suet. Claud. 16; Cass. Dio 60.17.4 574 LEVICK 1967: 130-162; MITCHELL 1995: 89-90; RIZAKIS 1995: 383 575 RPC VI 7158-7160 tymcz. 576 RPC VI 7159 tymcz. Niemniej jednak inskrypcje na monetach pełniły funkcję komunikatu wydawanego przez lokalne władze i odbieranego, przynajmniej w jakimś stopniu, przez użytkowników. Zatem język w jakim były zapisane oraz wiadomość jaką niosły reprezentowały element tożsamości kulturowej. Podkreślić należy, że w zdecydowanej większości ośrodków po transformacji w kolonię, greka używana dotąd na ich monetach ustępowała miejsca łacinie. Zdaniem C. Howgego chętnie eksponowano język łaciński na monetach miast, które miały otrzymać status tzw. kolonii tytularnych, w konsekwencji jedynym celem tego przedsięwzięcia miała być manifestacja uprzywilejowanego statusu571. Jeśli faktycznie tak było to dlaczego pozostałe dziesięć kolonii zdecydowało się na pozostaniu przy grece zamiast konwersji na łacinę?572 Wszak ich mieszkańcy jako rzymscy obywatele powinni posługiwać się językiem łacińskim, o czym świadczy historia pewnego Rzymianina z Licji, którego Klaudiusz pozbawił obywatelstwa, gdyż ten zbyt słabo posługiwał się łaciną573. Znamienny jest fakt wykorzystywania przez mennictwo kolonialne języka łacińskiego na wschodzie, aż do jego zmierzchu, podczas gdy symultanicznie w kontekście inskrypcji prywatnych, a nawet publicznych, greka wypierała łacinę574 . Dlatego zdaniem autora niniejszej pracy wykorzystanie łaciny miało przede wszystkim na celu podobnie jak wykorzystanie kolonialnych motywów demonstrować Romanitas jej mieszkańców. Warto w tym miejscu wspomnieć o monetach dwujęzycznych, które sporadycznie pojawiały się również w mennictwie kolonialnym dopiero w III w. W Mallus, które zostało kolonią w czasach Aleksandra Sewera używano stempla z przedstawieniem Julii Mamei i grecką inskrypcją IΟΥΛΙΑ ΜΑΜΑΙΑ SƐΒ575, podczas gdy na jednym z rewersów widnieje napis MALLO COLONIA SC576. Natomiast w pozostałych przypadkach monet z czasów Aleksandra Sewera używano łaciny, choć zaznaczyć warto, że obok tradycyjnego zapisu imienia cesarza -ALEXANDER577 , pojawia się również transliterowana wersja grecka: ALEXANDROS578 . Zatem podobnie jak inne nowo powstałe ośrodki również Mallus przeszło z greki do łaciny, jednak uczyniło to bardziej stopniowo579. Z kolei w czasach Gordiana III na rewersie pojawia się KOΛΩNI MAΛΛΩTΩN (Il. 10.8)580, podczas gdy awers pozostaje łaciński. Świadczy to o zdolności tzw. przełączania kodów (eng. code switching) pomiędzy używanymi językami581 , który w kontekście bilingualnych monet zazwyczaj wskazuje na imperialny charakter awersu ( łacińska tytulatura cesarska) i lokalny rewersu (grecki ethnikon)582. 577 RPC VI 7161-7162 tymcz. 578 RPC VI 7157 tymcz. 579 CALOMINO 2014: 204-205 580 RPC VII.2 2469 tymcz. 581 NIŻNIK 1985:78; JOSEPH 2004: 151; 582 HOWGEGO 2005: 13; CALOMINO 2014: 200 583 GITLER, BIJOVSKY 2002: 317-324 584 Rouvier 2391 585 np. RPC VIII 58993 tymcz. 586 np. RPC IX 1986 587 np. RPC IX 2019 588 HIRT 2015: 203-204 Natomiast w Tyrze wszystkie legendy otokowe zapisywano w języku łacińskim. Natomiast pojawiają się pojedyncze słowa w po grecku oraz fenicku. W okresie pomiędzy Heliogabalem a Galienem fenicka legenda <> towarzyszyła wizerunkowi Pigmaliona583 . Z kolei tzw. skały ambrozyjne podpisywane były czasem w grece (AMBΡOCIC ΠETΡE) (Il. 12.15)584, podobnie jak Dydona (ΔΙΔⲰ)585, Teby (ΘΗ-ΒƐ) (Il. 13.10)586 , Kadmos przekazujący Grekom alfabet (ƐΛΛΗ ΚΑΔ) 587 . Postacie te zostaną szerzej przedstawione przy okazji lokalnych mitów fundacyjnych (Rozdział 6.1), tutaj jedynie warto podkreślić wykorzystanie trzech języków, które wskazuje na code switching. Natomiast zdaniem A. Hirta użycie alfabetu fenickiego ma wartość obrazową588. Innymi słowy język fenicki nie był już powszechnie używany, lecz inskrypcje w tym języku wciąż były stanowiły wizualny element w przestrzeni publicznej, zatem mieszkańcy ich kształt mogli kojarzyć jako lokalny akcent. W Damaszku legendy otokowe również zapisywano generalnie w języku łacińskim. Natomiast w tymże ośrodku dodatkowa treść rewersów zapisywana była czasem w grece. Bóg rzeczny Chryzoras opatrzony jest legendą XPYCOPA589, a organizowane w mieście igrzyska jako ΟΛΜΠΙΑ - ϹƐΒΑϹΜΙΑ590. Natomiast vexillum podpisane jest jako L VI F591. 589 RPC IX 1958 590 RPC IX 1962 591 RPC IX 1969 592 RPC IX 1601 593 RPC VI.2 2070 tymcz. 594 MACMULLEN 1966:2-3 595 MILLAR 2006: 165 596 Np. RPC IX 1953 597 Nr. Kat. 18242044 598 Israel Museum Nr. Kat. 2701 599 RPC VIII 68747 tymcz. Wspomnieć należy w tym miejscu emisje z Rezainy również ukazujące vexillum592, które podpisano L III P, podczas gdy wszystkie inne inskrypcje na monetach z tej kolonii zapisywane były w grece. Zauważyć warto wszystkie podpisy odnoszące się do legionów zapisywane na monetach kolonialnych były zazwyczaj po łacinie, co naturalnie manifestuje Romanitas armii. Jedynym wyjątkiem jest emisja z Singary, gdzie sztandar dzierży napis ΛƐΓ Α Π593. Pomimo tej wyjątkowej sytuacji generalnie można przyjąć, że w kluczowych sferach istotnych dla stabilności takich jak wojsko oraz sądownictwo, aparat państwowy wymagał przede wszystkim łaciny594. Oprócz wspomnianej Rezainy greka pojawiała się na legendach rewersów dziewięciu innych kolonii: Carrhae, Edessa, Nisibis, Singara, Tesalonika, Tyana, Antiochia nad Orontesem, Emesa, Filipopolis. Są to kolonie założone w III w. z wyłączeniem Tyany i Tesaloniki położone w Lewancie. Wszystkie określane są mianem kolonii tytularnych, czyli takich w których nigdy nie osiedlono kolonistów.595 Zatem poza dodaniem do legend na monetach statusu kolonii nic pod względem kulturowym miało się nie zmienić. W mennictwie kolonialnym pojawiały się naturalnie liczne błędy językowe. Na przykład wspomniane monety Damaszku, ukazywały zazwyczaj ethnikon zapisywany jest jako COL ΔAMAS METRO596 . Z kolei w Sydonie pojawiają się sporadyczne błędy podobnego typu. Na jednym z egzemplarzy w berlińskim Münzkabinett pojawia się napis COL AVR PIA METPO SID (colonia Aurelia Pia Metropolis Sidon)597. Liczne pomyłki miały miejsce także na monetach z Neapolis (np. COL SEPG NEAP (colonia Sergia Iulia Neapolis)598. Warto jednak zaznaczyć, że pomyłki nie zdarzały się wyłącznie w koloniach powstałych w III w., ale również znacznie wcześniejszych. W Pelli za Filipa Araba zapis na jednej z monet brzmi COLΩ AVΓ PELLA (Il. 5.4.)599. Z kolei pod koniec mennictwa Antiochii Pizydyjskiej również tam dopuszczano się wielu błędów. Szczególnie w czasach Galiena imię tego cesarza było zapisywane w przeróżny sposób600 , ale również nomenklatura kolonialna jest przekręcana na kilka możliwości601. Warta wspomnienia jest wersja ANTIOCHI COLONEIA,602 która jednoznacznie wskazuje na grecki odpowiednik- κολωνεία. Takie błędy gdzie litery greckie zastępowały łacińskie odpowiedniki pojawiały się we wschodnim mennictwie już od czasów Wespazjana, a znaczne ich natężenie obserwujemy od czasów Pesceniusza i Septymiusza Sewera603. Fonetyczna transkrypcja zdaje się wynikać z faktu, że rytownicy znacznie lepiej posługiwali się greką aniżeli łaciną604. Natomiast późniejsze błędy z okresu Galiena wskazują na zupełną ignorancję antiocheńskich rytowników, gdyż za pewne wówczas łacina już w ogóle nie była używana w kolonii.605 600 Np. CALIHNVS- Krzyżanowska XV; GALLIENO- Krzyżanowska VIII; CVLIENO – Krzyżanowska IX 601 ANTIOSHI COL- Krzyżanowska 37; ANTIOSH CO- Krzyżanowska 36; ANTICOH CIL- Krzyżanowska 25 602 Krzyżanowska 53 603 AWIANOWICZ 2013: 125-135; AWIANOWICZ 2017: 79-97 604 AWIANOWICZ 2013: 133-134 605 KRZYŻANOWSKA 1973:85-86 Nomenklatura kolonialna na monetach. Jednym z najważniejszych elementów pozwalając na identyfikację monety z konkretnym miastem w starożytnym świecie śródziemnomorskim był tzw. ethnikon. Bardzo powszechny sposób w starożytnej Grecji na zaznaczenie pochodzenia danej monety. Zazwyczaj zapisywany skrótem jak np. AΘE w przypadku Aten czy E-Φ w Efezie. Tradycja ta była kontynuowana w mennictwie prowincjonalno-rzymskim. Kolonie na tym obszarze wyróżniały się rozbudowaną tytulaturą rozbudowywaną poprzez dodawanie kolejnych składników pochodzących od imion oraz rodów panujących (Julia, Augusta, Flavia, Ulpia itd.), czy też cnót (Felix, Pia itp.). Ważne podkreślenia jest to, że właśnie dzięki skrótowemu zapisowi pełnych nazw często jesteśmy w stanie przyporządkować monetę do danej kolonii. Problemy pojawiają się w przypadkach, aczkolwiek nielicznych, kiedy skrótowa nazwa kolonii zostaje pominięta. Dobrymi przykładami są monety skatalogowane w RPC I pod numerami 1656-1659, które zostały zidentyfikowane przez M. Granta jako pochodzące z Parium oraz Antiochii Pizydyjskiej606 . Późniejsze ustalenia twórców RPC wskazują na Filippi607, D. Lenger poparł Parium608, natomiast najnowszy artykuł A. Burnetta i K. Martina wiąże monety z Aleksandrią Troas609 . Przykład ten dobitnie pokazuje, że monety kolonialne pozbawione ethnikonu są trudne do zidentyfikowania, gdyż w przeciwieństwie do monet prowincjonalnych wybór tematów ikonograficznych był raczej ograniczony. W przypadkach powyższych emisji motywem rewersu jest powszechnie wykorzystywany przez mennice kolonialne, akt fundacyjny- kapłan- założyciel z parą wołów. Dlatego właśnie analiza pełnych nazw kolonii jest w często kluczowa do prawidłowego określenia mennicy. 606GRANT 1956: 88-96; Rozdział 4.1 607BURNETT, AMANDRY, RIPOLLÉS 1992: 178 608 LENGER 2008: 255-260 609 BURNETT, MARTIN 2018: 245-250 610 JELLONEK 2017B: 5 611 np.RPC IX 1247 612 RPC IX 1553-1555 613 RPC IX 1926 614MILLAR 2006:209-210; 615KINDLER 1983: 76; ROSS 2001: 59-60 Generalnie pełne nazwy kolonii czy to na inskrypcjach czy na monetach były zapisywane w ujednoliconym stylu. Pierwszym składnikiem nazwy był status (colonia) zapisywany zwykle skrótowo jako C, rzadziej jako COL, sporadycznie jako CO lub COLO610. Rzadko pojawiała się także w pełnej skali jako COLONIA ( m.in. w Antiochii Pizydyjskiej COLONIA ANTIOCHI611 ). Takie rozwiązanie wprowadzono u zmierzchu Republiki, i pozostawało w użyciu aż po schyłek mennictwa prowincjonalnego. Jednak zdarzały się wyjątki, szczególnie w III w. po Chr., kiedy to w tzw. koloniach tytularnych bito monety bądź to ze wspomnianymi błędami językowymi (wymieniano łacińskie litery na greckie), bądź jak w przypadku Edessy (ΚΟΛ ƐΔƐϹϹΑ)612 czy Emesy (ƐΜΙϹΩΝ ΚΟΛΩ(Ν))613 gdzie całe legendy zapisywane były w grece, co jak wspomniano jest charakterystyczną cechą kolonii położonych w Mezopotamii614. Kolonie mogły zyskać sobie przywilej tytułowania się statusem metropolii. W przeciwieństwie do statusu kolonii, który był stricte rzymski, metropolia była oryginalnym greckim tytułem określającym miasta posiadające własne kolonie, a w czasach rzymskich przyznawanym znaczącym miastom prowincjonalnym615 . Status metropolii był bardzo szeroko rozpowszechniony wśród większych miast na greckim wschodzie, nie tylko dzierżyły go wielkie ośrodki takie jak Sardes czy Efez, ale również mniejsze miasta mogły poszczycić się tym przywilejem m.in. Patara czy Tlos616 . Mimo że status ten był przyznawany już w czasach Augusta (Ankyra otrzymała go w 25/24 r. przed Chr.617), to miasta nagradzano nim szczególnie często w czasach panowania Sewerów. Wówczas zostały nimi m.in. Cezarea Maritima618 oraz Sydon619. Mimo, że był to niewątpliwie status greckiego pochodzenia, to jednak na monetach kolonialnych w większości przypadków zapisywany był alfabetem łacińskim, zazwyczaj jako skrót ME/ MET/ METR/METRO. Jednak i w tym przypadku zdarzały się pełne nazwy, jak na monetach z Laodicei: COL LAOD METROPOLEOS620 . Warto wskazać, że jest to kolejny przykład monety dwujęzycznej, gdyż napis na awersie odnoszący się do Treboniana Gala zapisany jest w grece ΑΥΤΟΚ Κ Γ ΟΥΙΒ ΤΡƐΒ ΓΑΛΛΟϹ ϹƐΒ. Z zestawienia tytułów metropolis oraz colonia powstała w pewnym momencie hybryda: μητροκολωνεία. Prawdopodobnie po raz pierwszy z takim zestawieniem stykamy się w przypadku monety z Emesy621 wybitej za Heliogabala622 . Tytulatura Emesy jest przedstawiona na rewersie jako ΜΗΤΡΟΚΟΛ ΕΜΙCΩΝ. Za późniejszy przykład mogą posłużyć emisje z Antiochii nad Orontesem produkowane w czasach Trajana Decjusza: ΑΝΤΙΟΧƐΩΝ ΜΗΤΡΟΚΟΛΩΝ623. Powstanie takiej konstrukcji może być odczytywane jako kolejny przejaw integracji świata rzymsko-greckiego. 616MAGIE 1950: 533 617STROBEL 2009:128 618PATRICH 2011: 101 619BUTCHER 2005:152 620 RPC IX 1857 621 BMC Syria 237-241 622MILLAR 2006: 202 623 RPC IX 1681-1687 624MACMULLEN 2000: 18 625 AMANDRY 1981: 53-57; PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 26-27 626 RPC I 1283-1284 627 RPC I 1285 Obok podkreślenia statusu kolonii w ich legendach pojawiają się również składniki nawiązujące do cesarzy, bądź ich rodów. Początkowo były one związane z założycielami danej kolonii. Doskonałym przykładem jest Dyme, które założone w 44 roku przed Chr. przez Cezara624 otrzymało nazwę Colonia Iulia Dumaeorum,625 zapisywane na monetach jako CID (Il. 4.12)626 . Natomiast na wskutek ponownej fundacji za Marka Antoniusza, kolonia otrzymała nazwę Colonia Iulia Antonia Dumaeorum, czego dowodem jest emisja opatrzona skrótem CIAD z lat 39-36 przed Chr.627. Natomiast w czasach Augusta skrót na monecie wciąż jest przedstawiany jako CIAD, jednak co oczywiste, „A” nie może być odczytywane jako Antonia, a jako Augusta628. Oczywiście tytuły pochodzące od cesarzy wiążą się bezpośrednio z polityką kolonizatorską. Juliusz Cezar oraz August, jako jego kontynuator, prowadzili kolonizację na szeroką skalę ( w samej tylko Mauretanii August założył dwanaście kolonii629), stąd też większość rzymskich kolonii dzierżyło tytuły Julii, Augusty lub obydwu. Nim przejdziemy do kolejnych cesarzy, warto zauważyć, że nie wszystkie kolonie dumnie przedstawiały na swych monetach te tytuły. Istotnym przykładem jest Korynt znany jako Colonia Laus Iulia Corinthiensis630, gdzie momenty w których odwoływano się na monetach się do przydomku pochodzącego od Cezara są dwa: pierwszy związany z fundacją samej kolonii z 44/43 roku (LAVS IVLI CORINT631 ), następnie w czasach Domicjana, kiedy to wznowiono produkcję monetarną. W większości typów odwoływano się nie tylko do Cezara, ale także do Augusta ( COL IVL AVG COR632), ponadto również do dynastii Flawijskiej (COL IVL FLAV AVG COR).633 Warto jednak ponownie przypomnieć, że multikulturowy Korynt nie był typową rzymską kolonią634 . Kolejnym cesarzem, który prowadził akcję kolonizacyjną, jednak w ograniczonym zakresie był Klaudiusz635. W Ptolemais, które ten cesarz przekształcił w kolonię pod koniec swojego życia, epitet Claudia pojawia się dopiero po jego śmierci w czasach Nerona (COL CLA636 ). Z kolei dynastia flawijska może poszczycić się kilkoma koloniami, którym nadano przydomek Flavia. Wspomniano powyżej o Koryncie, który za czasów Domicjana bił monety z unikalnymi legendami (COL IVL FLAV AVG COR), wiąże się to najprawdopodobniej z odbudową miasta po trzęsieniu ziemi za czasów Wespazjana637 . Jednakże kolonią, która została powołana do życia przez owego cesarza była Cezarea Nadmorska (Caesarea Maritima)638 . Wszakże pierwsze emisja pojawiła się dopiero za czasów Domicjana, gdzie pełna tytulatura Colonia Primia Flavia Augusta Caesarea ukazana została jako COL I FLA AVG CAES639. W 100 roku Deultum, założone przez weteranów VIII Legionu Wespazjana, wypuściło swoją premierową emisją opatrzoną 628 AMANDRY 1981: 57-58 629MACKIE 1983:332-358 630AMANDRY 1988: 28-30 631 RPC I 1116 632 np. RPC II 107 633np. RPC II 134; PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 25 634PAWLAK 2013: 145 635KEPPIE 1984: 78 636 RPC I 4750 637WISEMAN 1979: 56-57 638Plin. HN 13. 69. 639RPC II 2231; KADMAN 1957:46 legendą CFPD, co możemy odczytać jako Colonia Flavia Pacis Deultensium.640 Mimo, że Trajan założył kilka kolonii641 , to na podstawie materiału numizmatycznego możemy stwierdzić, że żadna z istniejących nie prezentowała w legendach epitetu Ulpia. Natomiast w przypadku jego następcy możemy wskazać Aelię Kapitolinę, założoną przez Hadriana przed rewoltą Bar-Kochby,642 która na monetach zapisywana była zwykle jako COL AEL KAP643, bądź COL AEL CAP (Il. 14.12)644. Ponadto na monetach Parium do stosowanego od czasów Augusta CGIP dodano epitet Hadriana, tworząc w efekcie CGIHP645 . Wyjątkowym przykładem jest seria monet bitych za czasów Gordiana III w Ikonium, najprawdopodobniej z okazji 100 rocznicy fundacji kolonii, gdzie na rewersie przedstawiono legendę COL AEL ADR ICONIEN646. 640RPC III 743 641m.in. Colonia Ulpia Trajana (dzisiejsze Xanten), Colonia Ulpia Traiana Augusta Dacica Sarmizegetusa, Dierna 642Cass. Dio. 69.12 643 np. RPC III 3963 644 np. RPC III 3965 645 np.RPC III 1542; KELES 2011: 241; 646GRANT 1950: 130; BMC Lycaonia: Iconium 10 647 BMC Arabia: Singara 1 648HILL 1922: CXII 649 RIC III 560 650GRANT 1994: 74 651Dio 73. 15.2; HA Commodus 8.6-9 Jak już wspomniano ani Antoninus Pius, ani Marek Aureliusz nie przeprowadzili znaczących akcji kolonizatorskich, co więcej próżno szukać nowych epitetów na monetach istniejących już kolonii. Co prawda wg G. Hilla monety z czasów Gordiana III bite w Singarze z inskrypcją: AVΡ CEΠ KOΛ CINΓAΡA,647 miały wskazywać na powiązania z M. Aureliuszem bądź L. Werusem648 , lecz zdaje się że Aurelia podobnie jak Septimia pochodzi w tym przypadku od dynastii Sewerów. Natomiast ostatni z Antoninów zasłynął ze specyficznego podejścia do kolonizacji. Za jego czasów bito sestercjusze o standardowym motywie rewersu tj. kapłan z parą wołów oraz legendzie COL L AN COM 649, którą odczytać można jako Colonia Lucia Annia Commodiana650. Moneta ta pochodzi z samego Rzymu, który Kommodus we własnej megalomanii miał ponownie założyć jako kolonię651. Mimo, co oczywiste Rzym nigdy nie stał się rzeczywistą kolonią, to jednak przedstawiona emisja spełnia wszystkie warunki mennictwa kolonialnego. Innym ciekawym przykładem odnoszącym się do omawianego cesarza są monety z Aelii Kapitoliny, które również od pewnego momentu dzierżyły epitet odnoszący się do ostatniego z Antoninów. Po raz pierwszy legenda: COLONI AELIA CAPI COM P FEL pojawia się za czasów Gety (Il. 14.13)652 , co wskazuje, że jak twierdził L. Kadman najprawdopodobniej pomiędzy 201 a 209 rokiem Aelia Capitolina przyjęła tytuł Commodiana653 . Za tym stanowiskiem stoją dwa przekonywujące argumenty. Przede wszystkim Septymiusz Sewer sam się zaadoptował do Antoninów, a po drugie konsekracja Kommodusa miała miejsce w 197 roku. Jednak niewykluczone, że Aelia przyjęła imię Commodiana pod koniec rządów cesarza- gladiatora, a po jego zabójstwie do momentu jego konsekracji nie obnoszono się z nadanym tytułem. 652 Np. Meshorer Aelia 85 653Kadman 1959: 140 654 BMC Palestine: Sebaste 12 655HIRT 2015: 193 656 BMC Phoenicia: Tyre 369 657 BMC Phoenica: Sidon 263 658 np. BMC Arabia: Nesibi 4 659MILLAR 2006: 199 660 np. BMC Arabia: Rhesaeana 16 661CASTELIN 1946: 47 662 MILLAR 2006: 214 663HARL 1984: 61 664 BMC Palestine: Neapolis 117 Przechodzący tym samym do Septymiusza Sewera, warto przypomnieć o jego zakrojonej na szeroką skalę, a kontynuowanej przez jego następców, akcji nadawania tytułów kolonii i metropolii miastom Syro-Palestyny. W Sebaste założono kolonię o nazwie Colonia Lucia Septimia Sebaste co poświadczone jest monetami Septimiusza, na których widnieje skrót COL L SEP SEBASTE (Il. 14.10)654. Podobną tytulaturę przyjął Tyr w 198 r.655, która na monetach prezentowana jest w następujący sposób: SEP TVRVS METRO COLON (Il. 12.12)656. Do Heliogabala niewątpliwie odnosi się epitet Aurelia (COL AVR PIA METR SIDON) na monetach z Sydonu657. W Nisibis za czasów Sewera Aleksandra przedstawiano legendę w języku greckim CEΠ KOΛO NECIBI MHTRO658 niewątpliwie odwołującą się do Sewerów, jednak kwestia tego, który z władców tej dynastii założył tam kolonię pozostaje otwarta659. Zbliżona sytuacja ma miejsce w przypadku Rezainy, gdzie również zapisywano legendę po grecku: CEΠ KOΛ ΡHCAINHCIΩN660 , lecz o ile Cεπτιμια pojawia się już w czasach Karakalli to κολωνεία dopiero za panowania Trajana Decjusza661. Arka Cezarea prezentowana była na monetach jako COL CESARIA LIBANI , bądź COL CESA ITVR przywołując na myśl Iturejczyków z gór Libanu i Anty-Libanu662. Zakończyć należy tę długą listę epitetów na Filipie Arabie i Neapolis. To samaryjskie miasto zaczęło bić kolonialne monety właśnie w czasach Filipa Araba663, a jego tytulatura przedstawia się w dwóch głównych wariantach: COL IVL NEAPOL664 oraz COL SERG NEAPOL.665 W tym przypadku Iulia odwołuje się do panującego cesarza, który wszak nosił imię Juliusza. Natomiast Sergia mogła się odwoływać również do niego666, bądź do przynależności rodowej kolonistów667. 665 BMC Palestine: Neapolis 128 666HARL 1984:67 667BURRELL 2004: 261; MILLAR 2006: 216 668 Ustalenia własne. 669 Draganov 2010 670BURSCHE, MYZGIN 2017: 237-250 671 RPC III 3833 672 BMC Phoenice: Berytus 277 673 Np. RPC I 3531 674 KRZYŻANOWSKA 1970 : 14 675 np. RPC II 1605 676 np. RPC IV.3 7329 677 BMC Phoenice: Tyre 419 Warto zauważyć, że najwięcej kolonii przyjęło, a następnie przedstawiło tytuły pochodzące od pierwszych władców, którzy założyło najwięcej kolonii, czyli Juliusza Cezara (22 przypadki) i Augusta (12)668. Nieprzypadkowo na trzecim miejscu znalazł się Septimiusz Sewer, dzięki aktywności w nadawaniu tytułów kolonii miastom Syro-Palestyny. W przypadku pozostałych cesarzy możemy co najwyżej wskazać po kilka przykładów. Istotne podkreślenia są również przemiany które towarzyszyły nomenklaturze poszczególnych kolonii. Można tu uchwycić kilka prawidłowości. Zazwyczaj nowe tytuły zwykle nie zastępowały już istniejących, lecz były do nich dodawane (w Parium CGIP zostało uzupełnione o „H” pochodzące od Hadriana). W kilku przypadkach raz umieszczony zestaw, praktycznie bez zmian mógł przetrwać aż po zmierzch mennictwa. W Deultum CFPD zapisane na premierowe emisji Trajana pojawiło się po raz ostatni za Filipa II669. Podobnie w Aleksandrii Troas, gdzie zestaw COL AVG TROA pojawia się jeszcze na monetach Galliena, a nawet później po zrabowaniu stempli zostaje wykorzystany przez Gotów670. W Berytusie gdzie skrót COL IVL AVG FEL BER pojawia się po raz pierwszy na kommemoratywnym numizmacie poświęconym boskiemu Augustowi,671 a powtarza się w identycznej wersji do czasów Galliena.672 Naturalnie również rezygnowano z poszczególnych tytułów na monetach. Ciekawy rozwój wydarzeń miał miejsce w Antiochii Pizydyjskiej, która początkowo tytułowała się jako Colonia Caesarea (C C)673 by w I w. po Chr. powrócić do przedkolonialnej nazwy- Antiochii674 (ANT COL (Il. 7.4)675) i jedynie sporadycznie wykorzystując w późniejszych czasach imię Cezara (COL CAES ANTIOCH (Il. 7.7)676). W przypadku Tyru, który pierwotnie nosił tytuł SEP TVR COL677 w czasach Gordiana III, pozbyto się epitetu odnoszącego się do wcześniejszej dynastii, pozostawiając jedynie COL TVRO MET678. Bardziej ewidentnym przykładem jest Neapolis, któremu po zamordowaniu Filipów najprawdopodobniej odebrano status kolonii, a co za tym idzie również możliwość bicia kolonialnych monet679. Tytuł ostatecznie przywrócono, lecz nie powróciły epitety Julia oraz Sergia i zadowolono się prostym COL NEAPOLIS680. 678 np. BMC Phoenice: Tyre 423 679HARL 1984:72 680 np. BMC Palestine: Neapolis 168 681 WALLACE- HADRILL 1986: 80 682 RPC I 746-748; 754-756 683 RPC I 758-761, 765, 769 684 RPC I 866 685 RPC I 977, 980,986, 1009, 686 RPC I 1378, 1379, 1382, 1390, 1395-1399 687 RPC I 1503, 1505-1508 688 RPC I 1283-1284 689 RPC I 2001-2006; 2012, 2016 690 RPC I 2109-2127; 2134 691 RPC I 2253-2254; 2267 692 RPC II 896-897 693 HURTADO MULLOR 2013: 251-254 694 Dium- RPC III 610-611; 613-615; RPC IV.1 6216, 11067 tymcz.; RPC VII.2 22087 tymcz.; RPC VIII 68953 tymcz.; Apamea- RPC III 1031-1034; RPC IV.1 4718-4723, 6959, 10871 tymcz. 695 np. Krzyżanowska XXXI/37 696 np. RPC VII.2 2208 tymcz. 697 LEVICK 1967: 171-172 W mennicach zachodnich oraz kolonialnych często spotyka się również skrót EX DD, bądź samo DD, tłumaczony jako ex Decreto Decurionum czyli na mocy zarządzenia lokalnej władzy (z dekretu dekurionów)681. Wśród kolonii taką sentencję znajdujemy na monetach Kartaginy682, Pii Paterny683; Zilil684, Knossos (Il. 2.16)685, Butrynt (Il.4.15)686, Dium687, Dyme688, Apamei689, Synopy690, Parium691, Aleksandrii Troadzkiej692 w okresie późnej Republiki oraz w I w. po Chr.. W przypadku Lepidy- Celsy na monetach przybijano kontramarki z inskrypcją DD.693 Natomiast jedynie w Dium oraz Apamei DD pojawiało się również w II i III w. po Chr.694 Na monetach Antiochii Pizydyjskiej od czasów Septymiusza Sewera695 oraz w Ikonium696 od czasów Gordiana III pojawiają się na rewersach dwie litery: S R. B. Levick rozwija ten skrót jako Senatus Romanus, gdzie SR jest skróconą wersja SPQR, wskazując na to, że Antiochia Pizydyjska położona była w prowincji senatorskiej czyli Azji, a sama kolonia chciała podkreślić swoje „nostalgiczne” koneksje z rzymskim senatem697 . Aleksandra Krzyżanowska zgodziła się, że SR skrót oznacza Senatus Romanus, natomiast inaczej interpretowała znaczenie jego umieszczenia na monetach. Polska badaczka wskazała na to, że Senatus Romanus był ciałem zarządzającym w Antiochii i tak jak senat w Rzymie był odpowiedzialny za brązowe monety imperialne (SC), tak senat antiocheński od czasów Septymiusza Sewera odpowiadał za produkcję lokalnej monety (SR)698. Z kolei J. Nollé rozwinął ten skrót jako socia Romanorum, uważając że Antiochia otrzymała ten tytuł jako krzewiciel rzymskiej kultury od Septymiusza Sewera, podobnie jak Synopa, która od czasów Maksymina dodała Romana listy swoich tytułów699, tudzież Komama, która otrzymała tytuł prima fida, który również umieszczano na jej monetach700. Niemniej jednak taka koncepcja wydaje się najmniej prawdopodobna701 , z uwagi na analogie do skrótów DD oraz SC, skrót SR występujący na monetach Ikonium oraz Antiochii powiązać należy z lokalną władzą, a więc Senatus Romanus. 698 KRZYŻANOWSKA 1972: 39 699 Colonia Romana Iulia Felix Sinope- C R I F S; RPC VI 6495-6503 tymcz. 700 NOLLÉ 1995: 359 701 FILGES 2015: 74 702 MILLAR 1993:123 703 MEYER 1991: 69-70 704 PAPAZOGLOU 1982: 106; AMANDRY 1998: 25 705 AMANDRY 2015: 497 706 JELLONEK 2017B: 1-17 W konsekwencji wojny Septymiusza Sewera z Pesceniuszem Nigrem Laodicea Nadmorska otrzymała liczne przywileje kosztem Antiochii nad Orontesem702 . Nowo powstała kolonia stała się stolica całej Syrii (składającej się z 4 eparchii- Syrii, Fenicji, Komagene, Syrii-Koelii), co z dumą demonstrowała za pomocą legendy: COL LAVDICIAE METR IIII PROV703. Kolejnym, pośrednim argumentem potwierdzającym powyższe twierdzenie jest skrót umieszczany na monetach Filippi w czasach Galiena. Pojawiają się tam litery RPCP rozwinięte za pomocą analogii do zabytków epigraficznych, przez F. Papazouglu jako Res publica coloniae Philippensis lub Philippensium704 . Warto zaznaczyć, że na monetach Galiena z Filippi, wśród jego imion i tytułów (IMP EGN GALLIEN AVG) pojawia się rzadko używany w mennictwie imperialnym i prowincjonalnym praeonomen Egnatius, który może pośrednio się kojarzyć z via Egnatia przebiegającą przez Filippi705. Podsumowując warto ponownie podkreślić, że nomenklatura występująca na monetach rzymskich kolonii stanowi poprzez swój homogeniczny układ cechę dystynktywną dla mennictwa kolonialnego. Właściwie rozwiązania pojawiające się w czasach republiki a następnie unormowane za panowania Augusta706 przetrwały do końca mennictwa prowincjonalnego. W zdecydowanej większości przypadków pojawia się status czyli colonia oraz ethnikon, zazwyczaj wsparte innymi tytułami pochodzącymi od władców tudzież cnót. Jak już wspomniano zawarta na monetach nomenklatura pomaga zidentyfikować mennicę tudzież chronologię. O potencjale naukowym badań nad tytulaturą kolonii niech świadczy znalezisko z Petry zespołu glinianych pieczęci, które podobnie jak monety prezentowały tytuły miasta. Wśród nich nie zabrakło statusu kolonii (np. COLONIA PETRA METR, ANTONINIANAE COL HADR), w związku z czym można było zawęzić chronologię do okresu pomiędzy rządami Elagabala, kiedy to Petra stała się kolonią, a trzęsieniem ziemi z roku 365 po Chr.707 707 GITLER 2005: 183-192 4. Motywy Kolonialne Na monetach kolonii rzymskich pojawiają się trzy motywy ikonograficzne, które stanowią kwintesencje mennictwa kolonialnego. Ich uniwersalność polega na kilku czynnika. Przede wszystkim przedstawiano je na monetach kolonii położonych od Luzytanii (Emerita) po Mezopotamię (Rezaina). Rozpiętość chronologiczna również jest imponującą, wszak dwa główne typy pojawiały się od zmierzchu Republiki Rzymskiej aż po trzecią ćwierć III w. po Chr.. Natomiast wizerunek Marsjasza pojawił się u schyłku I w. po Chr. i trwał również do zmierzchu mennictwa kolonialnego. Wreszcie o znaczeniu motywów kolonialnych świadczy ich popularność. Znaki legionowe (aquilae, vexilla i signa) pojawiły się w 36 z 67 kolonii, typ fundacyjny w 34 a Marsjasz w przynajmniej 25, a być może nawet 28 ośrodkach spośród 47 bijących monety w okresie jego występowania. Zatem mimo faktu motywy nigdy nie zdominowały mennictwa kolonialnego to jednak ich popularność jest wymowna, co zdaniem autora niniejszej pracy świadczy o ich znaczeniu w kontekście manifestowania rzymskiej tożsamości. Typ fundacyjny nawoływał bezpośrednio do Rzymu, znaki legionowe do militarnej przeszłości osadników, natomiast figurka Marsjasza świadczyła o statusie kolonii. 4.1. Typ Fundacyjny Najbardziej charakterystycznym motywem w ikonografii kolonii rzymskich jest tzw. typ fundacyjny (opisywany w niniejszej pracy również jako kapłan/ założyciel z parą wołów, lub rytuał aratrum). O jego uniwersalności świadczy fakt, że pojawił się na monetach produkowanych przez 34 spośród 67 kolonii bijących monety pomiędzy I w. przed Chr. -III w. po Chr. (tabela 2.). Co prawda jak wspomniano powyżej popularnością ustępuje szeroko pojętym znakom legionowym (signa, vexilla, aquilae), które pojawiły się w 37 z 67 kolonii, lecz tamte przedstawiano zazwyczaj na monetach o niższym nominale, lub jako dodatek do bardziej rozbudowanych scen ikonograficznych, podczas gdy typ fundacyjny obecny był na monetach cięższych oraz zazwyczaj pełnił rolę głównego motywu rewersu. Ponadto symbole militarne zdarzały się pojawiać w miastach, które koloniami nie były. Natomiast w przypadku rytuału aratrum, możemy powiedzieć że typ ten, naturalnie z kilkoma wyjątkami, zarezerwowany był dla rzymskich kolonii. Ponadto we właściwie niezmienionej formie motyw ten był reprodukowany na monetach przez ponad trzy wieki. Pierwsze ich emisje datowane są na połowę lat czterdziestych I w. przed Chr. (Lampsakus (Il. 6.9)708, Lepida Celsa709), a ostatnią wybito pod panowaniem Aureliana w Kremnie710. Wobec powyższych faktów tzw. typ fundacyjny należy do najważniejszych motywów ikonograficznych w mennictwie kolonii rzymskich, stanowiących kwintesencję tego fenomenu, który jak dotąd nie doczekał się kompletnego opracowania, więc tym rozdziałem autor zamierza wypełnić tę lukę. Na wstępie zaprezentowana zostanie modelowa moneta z tymże motywem, która posłuży za przykład wzorcowy do dalszych analiz. Następnie przedstawiona zostanie geneza tego motywu. W tym celu należy powiązać go z rzymską mitologią, a więc zachowanymi źródłami historycznymi i ikonograficznymi. Kolejnym etapem będzie przytoczenie monet imperialnych oraz prowincjonalnych zawierających omawiany motyw. Wreszcie zostanie dokonana analiza monet kolonialnych z przedstawieniem założyciela/kapłana z wołami. Na koniec w ramach podsumowania przedstawiona zostanie propozycja w jaki sposób analizowany motyw mógł oddziaływać na mieszkańców kolonii, którzy byli odbiorcami wiadomości ukrytych na lokalnych monetach. 708 RPC I 2268 709 RPC I 261 710 SNG von Aulock Pisidiens II 1697 711 RPC III 3841 712 RPC I 4540 713Sawaya 85; SAWAYA 2009: 244 Jako wzorcowy przykład przedstawiona zostanie moneta wybita w Berytusie przez Trajana pomiędzy 112-114 r. (Il.10.16) 711 . Na rewersie ukazano mężczyznę z zakrytą głową trzymającego wodze i podążającego w prawo za parą wołów ciągnących pług. Do przedstawienia dodano legendę odnoszącą się do Berytusu -COL IVL AVG FEL BER. Motyw ten pojawiał się na monetach tej kolonii od czasów założenia jej przez Augusta(Il. 10.13)712 aż po rządy Karakalli713 . Jest to najpowszechniej występujący typ rewersu na monetach kolonialnych, nie ulegający zasadniczym zmianom. Pojawiają się wszakże pewne odchylenia od normy. Relatywnie rzadko procesja zmierza w lewą stronę (Emerita714, Cezaraugusta715, Lystra (Il. 8.1) 716, Berytus(Il. 10.13)717, Patras718, Ikonium (Il. 8.4)719, Komama720). Czasem kapłan trzyma vexillum (Patras721, Lystra722, Antiochia (Il. 7.4) 723 ), lub bat ( Emerita724 , Cezaraugusta725 ). W przypadku Synopy (Il. 6.6)726 oraz anonimowych emisji727 ukazano parę kapłanów. W tle czasem przedstawiano również znaki legionowe, które zostaną omówione dokładniej w rozdziale im poświęconym (rozdział 4.2). Ciekawą wariacją są medaliony z Mallus z czasów Sewera Aleksandra Trajana Decjusza oraz Waleriana na których para wołów jest częścią większej sceny figuralnej728. Natomiast w Bostrze w tle za procesją dostrzec można symbolicznie ukazane święte wzgórze Dusaresa729, a na emisjach z Neapolis na górnym planie przedstawiono świętą górę Gerizim (Il. 14.6)730. 714 RPC I 6 715 np. RPC I 309-310 716 np. RPC I 3539 717 RPC I 4540 718 np. RPC II 253 719 np. RPC II 1609 720 RPC VI 5936 tymcz. 721 np. RPC II 253 722 np. RPC I 3538 723 np. RPC II 1605 724 np. RPC I 5 725 np. RPC I 309 726 RPC I 2129, 2133, 2144 727 RPC I 1655-1660 728 JELLONEK 2018B; ROZDZIAŁ 6.1 729 Spijkerman 51; KINDLER 1983: 64 730 RPC VIII 2312 tymcz. 731Ovid. Fast. 4.806. ECKSTEIN 1979: 87 732 Plut. Rom. 11.1-3 733Dion. Hal. Ant. Rom. 1.88 734Plut. Rom. 11 Jak już zaznaczono, motyw, w którym przedstawiono postać z parą wołów nazywany jest w nauce jako typ fundacyjny, ponieważ nawiązuje do uroczystości założenia kolonii. Żeby w pełni przedstawić genezę tego przedstawienia należy cofnąć się do narodzin samego Rzymu, które według tradycji przypadły na dzień 21 kwietnia i obchodzone były jako parilia731 . W tym dniu Romulus miał wyznaczyć granice miasta (pomerium) używając pary wołów (byka i krowy), orząc za pomocą brązowego lemiesza (aratrum) pierwszą bruzdę (sulcus primigenius)732. W miejscach gdzie zaplanowano bramę Romulus podnosił pług. Wykonał ten rytuał w asyście etruskich kapłanów w zgodzie ze zbiorem etruskich wierzeń (Etrusca disciplina). Opisany powyżej sposób w jaki został założony Rzym został przekazany przez Dionizjusza z Halikarnasu733, Plutarcha734 oraz Tacyta735 . Rytuał był później powtarzany gdy granice Rzymu były powiększane. W czasach pryncypatu miało to miejsce za Augusta, Klaudiusza, Wespazjana a być może również Nerona, Trajana oraz Aureliana.736 735Tac. Ann. 12.24. 736 Gell.NA 13. 14; SHA Aurel. 21.11 ; SISANI 2014:389 737Gell.NA 16.13. 9: (…) potior tamen et praestabilior existimatur propter amplitudinem maiestatemque populi Romani, cuius istae coloniae quasi effigies parvae simulacraque esse quaedam videntur, et simul quia obscura oblitterataque sunt municipiorum iura, quibus uti iam per innotitiam non queunt 738ECKSTEIN 1979: 93–94; SISANI 2014: 379 739Varro. Ling. 5.143 740 ECKSTEIN 1979:93-94 741BEARD, NORTH, PRICE 1998b: 244; SISANI 2014: 357‒358 Wspominając po raz kolejny słowa Aulusa Geliusza737 , należy przyjąć skoro kolonie wzorowane były na Rzymie to i zakładano symbolicznie w identyczny sposób738. Marek Terencjusz Warron potwierdza to założenie przekazując potomnym, że kolonie już w czasach Republiki zakładano właśnie wedle etruskiego rytuału (Etruscus ritus)739. Na podstawie auspicjów orzekano czy dzień nadaje się do wykonania rytuału, a następnie ponownie za pomocą pary wołów i pługa wyznaczano granice kolonii. Procesja ta stawała się niejako „mitem założycielskim” oraz narodzinami kolonii740. Oczywiście należy dodać, że miasta takie jak Apamea, Berytus, a w szczególności kolonie zakładane w III w. miały już kilkuset letnią tradycję i nie były lokowane na tzw. surowym korzeniu, więc wyznaczanie sulcus primigenius mogło mieć wymiar czysto symboliczny. Natomiast jeśli chodzi o zabytki związane z wyznaczaniem sulcus primigenius to baza ikonograficzna jest zdecydowanie szczuplejsza. Sądząc po popularności tego motywu na monetach oraz po randze wydarzenia jakim jest fundacja kolonii, można by się spodziewać wysokiej liczebności reliefów, gemm oraz innych zabytków ikonograficznych. Niestety jest tylko jeden zabytek znany nauce z przedstawieniem Etruscus ritus. Jest to płaskorzeźba z Akwilei, która sama została założona jako kolonia w 181 roku przed Chr., więc bardzo prawdopodobne, że relief nawiązuje do fundacji tego miasta741. Na prawie metrowym (95 cm) planie ukazano procesję kierującą się w lewą stronę. Po lewej przedstawiono mężczyznę ciągnącego parę wołów w jarzmie. Za nimi przedstawiono pług dzierżony przez kolejną postać, która jednocześnie trzyma bat do poganiania wołów, za którymi podążają czterej mężczyźni w togach. Mimo iż jak wspomniano wcześniej typ fundacyjny był najbardziej popularny w koloniach to również pojawiło się kilka serii monet imperialnych oraz prowincjonalnych, które noszą na swoich rewersach ten motyw. Pierwszą jest denarius serratus wybity w 81 roku przed Chr., a więc w czasach późnej Republiki z przedstawieniem Ceres na awersie i sceny fundacyjnej na rewersie742. Następnie ukazano go za czasów Oktawiana w 28 roku przed Chr.743. W tym przypadku mamy do czynienia z bardzo interesującym zabiegiem syna Cezara. Antyczni historycy donoszą, że zwycięzca spod Akcjum dążąc do legitymizacji swojego jedynowładztwa chciał być porównywany, a nawet rozważał przyjęcia tytułu nowego Romulusa744. Jak wiadomo ostatecznie zdecydował się na tytuł Augusta, który później przejęli kolejni rzymscy władcy. Dokonało się to w roku 27 przed Chr., a więc około rok po wypuszczeniu emisji z przedstawieniem Etruscus ritus. Oktawian, późniejszy August znany z bezprecedensowego podejścia do propagandy wizerunku, właśnie w ten sposób chciał przedstawić siebie jako nowego założyciela Rzymu, lub nawet całego Państwa745 . Później motyw Etruscus ritus pojawił się również na denarach Wespazjana746 i denarach oraz sestercjuszach Trajana747. Bardziej bezpośredni okazał się być Kommodus, który nie tylko faktycznie zdecydował przedstawić się w roli nowego założyciela Rzymu, ale nawet dokonał ponownej fundacji miasta pod nazwą: Colonia Lucia Annia Commodiana748 . Owe bezprecedensowe wydarzenie „uświetniono” wypuszczając kilka emisji monetarnych749. W przypadku monet brązowych przedstawiono Kommodusa, jako kapłana z zakrytą głową, dodatkowo dodano typową legendę odwołującą się do statusu kolonii: COL L AN COM. Natomiast na rewersie aureusa, Kommodus przedstawiony jest jako Herkules z lwim skalpem prowadząc zaprzęg wołów. Do ilustracji dołączono napis HER ROM COND, przedstawiający go jako Herkulesa-fundatora (Hercules Romanus Conditor)750. Z przymrużeniem oka należy przypomnieć, że monety brązowe Kommodusa spełniają zatem każde z czterech wymienionych wcześniej cech charakterystycznych mennictwa kolonialnego (wymieniony status colonia, rozbudowana tytulatura, łacina, motyw ikonograficzny). 742 RRC 378/1c 743 RIC² 272; 402 744Suet. Aug. 7; Cass. Dio. 53. 16.8 745SCOTT 1925:89-95 746 RIC II 943-945 747 RIC II 781; 567-568 748GRANT 1996:74 749 aureus-RIC III 247 , sestercjusz- RIC III 560; as -RIC III: 570 750MARTIN 1975:51-64; LEVI 1981:315-320 751 RPC I 2649 Typ fundacyjny, mimo że w przytłaczającej większości przypadków pojawiał się na monetach kolonialnych, więc prawidłowo jest utożsamiany z koloniami. Jednak pojawia się przynajmniej w dwóch miastach, które nie były koloniami, więc warto tym wyjątkom się przyjrzeć. Położone w Lidii Tralles751 zostało zasiedlone przez przybyszów z Italii w czasach Augusta752, lecz nigdy nie posiadło statusu kolonii. Z kolei Assorus na Sycylii753 być może otrzymało co najwyżej status municipium, jednak w tym przypadku scena fundacyjna mogła by być nawiązaniem do przydziałów ziemi dla cezariańskich weteranów754 , bądź co wydaje się być mniej prawdopodobne, po prostu symbolizować żyzność Sycylii755. Można wobec tego stwierdzić, że również w tych dwóch przypadkach przedstawiony kapłan z wołami odczytywany był, jeśli nawet nie jako akt fundacyjny, to co najmniej fakt osiedlenia się italskich przybyszy na danym terenie. 752BROUGHTON 1935: 20-22; MAGIE 1950:469 753 RPC I 666 754GRANT 1946: 191 755BURNETT, AMANDRY, RIPOLLÉS 1992: 178 756WEISS 2005: 59 757MILLAR 2006: 164-223 758 RPC I 261 759HURTADO MULLOR 2013: 127-128 760 RPC I 5-7,11, 13 761 RPC I 304-310, 314, 317-318, 320, 322, 325-326 762 RPC I 333, 338, 349-351 763 RPC I 371-372, 374- 375,381-382, 386 Przechodząc do analizy monet kolonialnych należy podkreślić, że był typ fundacyjny był najbardziej rozpowszechnionym motywem patrząc na mennictwo kolonialne jako całość zamykającą się pomiędzy II połową I w. przed Chr. a III ćwiercią III w. po Chr. Spośród 67 kolonii bijących monety w omawianym okresie 34 wyprodukowało chociaż jedną emisje zawierającą motyw fundacyjny. Naturalnie działo się to w różnych okresach i okolicznościach. Wystarczy przypomnieć, że mennice zachodnie przestały bić monety w czasach dynastii julijsko-klaudyjskiej756, a kolonie w Lewancie w zdecydowanej większości założono w końcu II i w pierwszej połowie III wieku757 , by zaznaczyć niejednorodność. Spośród dziesięciu kolonii położonych na Półwyspie Iberyjskim, które otrzymały pozwolenie na produkcje monet, ledwie trzy (Emerita, Lepida-Celsa oraz Cezaraugusta) zdecydowały się na przedstawienie Etruscus ritus. W Celsie jedyna emisja opatrzona tym typem758 jest jednocześnie pierwszą wypuszczoną przez miasto po uzyskaniu statusu kolonii (44-36 przed Chr.), co wskazuje niechybnie na jej pamiątkowy charakter759 . Natomiast w przypadku Emerity oraz Cezaraugusty motyw kapłana/założyciela z wołami pojawił się w czasach Augusta. W Emericie wybito serię asów760, podczas gdy w Cezarauguście bito monety z tym przedstawieniem zarówno w czasach Augusta (Il. 1.12)761 , jak i Tyberiusza762 , a nawet Kaliguli763 . Emisje Gajusza należą do jednych z ostatnich emisji prowincjonalnych wybitych na Półwyspie Iberyjskim764. 764Ostateczny koniec mennictwa prowincjonalnego miał miejsce za czasów Klaudiusza; RIPPOLES 2005:93 765 RPC I 866B 766 RPC I 985, 1009 767 RPC I 1283 768 RPC I 1648, 1652 769 RPC I 1503, 1505, RPC III 612 770 RPC I 2142 771 RPC I 1252 772 RPC I 1646 773 RPC I 1656-1660 774 RPC I 1509 775 RPC I 1529 776RPC I 1252; PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 28 777GRANT 1946:265 778SAJKOWSKI 2001: 154-165 Natomiast jeśli chodzi o kolonie w Galii to nie wybiły one choćby jednej emisji z rytuałem wyznaczania sulcus primigenius. Podobnie do nie dawna wydawało się w przypadku Afryki Północnej, jednak pojawił się w ostatnim czasie (już po wydaniu skonsolidowanego dodatku RPC w 2015 roku) egzemplarz monety z Zilil prezentujący typ fundacyjny (Il.2.15)765 . W Knossos natomiast bito monety z przedstawieniem pługu766 , które jako najmniejsze lokalne nominały (ok. 2.80 g.), mogły jedynie symbolicznie nawiązywać do fundacji kolonii. Wizerunek samego pługu pojawił się również na najmniejszych monetach Dyme (Il. 4.12)767, Filippi768, Dium769 i Synopy 770. Spośród kolonii położonych w Grecji i Macedonii, przynajmniej dwie biły monety z omawianym przedstawieniem. Patras emitowało je od czasów Augusta (Il. 4.1)771 . W przypadku Filippi pierwsza emisja pochodzi z czasów Marka Antoniusza772 , a kolejne których pochodzenie pozostaje enigmatyczne pochodzą z czasów dynastii julijsko-klaudyjskiej773. Podobnie jak te pochodzące z Kassandrei/Dium774 oraz Pelli/Dium775, o których mowa będzie w dalszej części niniejszego rozdziału. W Patras po raz pierwszy omawiany typ pojawia się w kontekście przyjęcia przez Augusta tytułu „ojca ojczyzny”, który pojawia się w formie PATER PATRIAE (Il. 4.1)776. Na rewersie przedstawiono typową scenę, w której mężczyznę prowadzącego parę wołów w prawo. Michael Grant zasugerował, że emisja ta została wypuszczona z okazji dwudziestopięciolecia założenia kolonii777. Kolejna emisja została wybita po 15/16 roku po Chr. O czym świadczy awers monety przedstawiający boskiego Augusta opatrzonego legendą DIVVS AVGVSTVS PATER, który został skopiowany z imperialnych asów778. Na rewersie wydaje się, że przedstawiono ponownie Augusta, tym razem jako założyciela prowadzącego parę wołów w lewo. Dzierży dodatkowo różdżkę oraz vexillum779. Kolejną emisję w tym typie wyprodukowano w czasach Domicjana po 85 r.780. Co ciekawe jeśli Michael Grant miał rację w przypadku kommemoratywnego kontekstu pierwszej emisji, to monety wybite w czasach ostatniego z Flawiuszy mogły upamiętniać setną rocznicę fundacji kolonii w Patras, za którą datę uznaje się powszechnie 14 przed Chr.781. Kolejne serie pojawiają się w czasach Hadriana (dupondius782 oraz as783 ), Marka Aureliusza,784 Lucjusza Werusa785 . Mimo iż mennica w Patras funkcjonowała do czasów Karakalli to omawiane przedstawienie już się więcej nie pojawiło786. 779 RPC I 1253 780 RPC II 253‒262 781PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 27 782 RPC III 272 783 RPC III 280 784 RPC IV.1 7666 tymcz. 785 RPC IV.1 8398 tymcz. 786PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 35 787 RPC I 1646 788 RPC I 1656 789 RPC I 1657-59 790 RPC I 1660 791BURNETT, AMANDRY RIPOLLES 1992: 309-310 792 RPC I 2129 793 RPC I 2133 794 RPC I 2140 795 RPC IV.2 9187 tymcz. 796 BURNETT, MARTIN 2018:250 797 GRANT 1946:111-114 W Filippi, które zostało założone przez Marka Antoniusza jako Colonia Victrix Philippensis jedną z pierwszy emisji była właśnie ta zawierająca typ fundacyjny.787 Kolejne monety pochodzące z czasów Augusta,788 Tyberiusza789 oraz Klaudiusza790 zostały przez twórców Roman Provincial Coins I przypisane również do Filippi791, lecz nie posiadają żadnego ethnikonu, co wraz z faktem, że ukazano na nich dwóch zamiast jednego kolonisty wskazuje na wyjątkowość tych monet. Inne przypadki z dwoma kapłanami znane są z Synopy z emisji Kaliguli (Il. 6.6)792, Klaudiusza793, Nerona794 oraz z Aleksandrii Troas (Il. 9.6)795 z czasów Antonina Piusa796 . Problematyczna pozostaje proweniencja oraz symbolika omawianych monet. Jak wspomniano pominięto ethnikon, brak również odwołania do urzędnika, a legenda składa się jedynie z bardzo skrótowych odniesień do władców (przy Auguście czytamy jedynie: AVG, a przy Klaudiuszu TI CLAV AVG). Michael Grant, w oparciu o szeroką cyrkulację zakwalifikował je jako monety imperialne i przyporządkował je pierwotnie do mennicy w Parium797 , a następnie do Antiochii Pizydyjskiej798 . Później z powodu odkryć monet Augusta oraz Tyberiusza tego typu w Filippi oraz na Tazos w pierwszym tomie Roman Provincial Coins przyporządkowano je do Filippi jako niepewne. Wydawało się, że ostatecznie D. Lenger na podstawie znalezisk z Troady określił Parium jako główną mennicę, a Filippi jako dodatkową799. Za Parium ma przemawiać również fakt, że prawie połowa znanych egzemplarzy monet Klaudiusza (obecnie 12 z 23) zawiera kontramarkę z przedstawieniem koziorożca, który był jednym z głównych symboli Parium800 . Ponadto w Parium, w przeciwieństwie do Aleksandrii, używano typu fundacyjnego już od czasów Augusta (Il. 6.10) 801 .Jednakże ostatnio A. Burnett oraz K. Martin zaproponowali jednak Aleksandrię Troadzką jako główną mennicę802. Mimo, że najnowsze ustalenia wydają się być prawdopodobnymi to należy zwrócić uwagę na to, że jak zaznaczono monety z dwoma kolonistami bito również w Synopie, gdzie także odkryto monetę Klaudiusza tego typu803 . Co więcej również w tamtejszej mennicy bito monety z wizerunkiem koziorożca (Il. 6.7)804. Wobec powyższego wydaje się, że ostateczna kwestia proweniencji omawianych monet pozostaje otwarta, niemniej należy ją zawęzić do terenu północno- zachodniej Azji Mniejszej oraz Macedonii. Drugą kwestią pozostaje symbolika owego przedstawienia. M. Grant zauważył, że dwóch kolonistów może sugerować dwa legiony, których weterani mogli założyć kolonię805, co przy błędnym założeniu jakoby główną mennicą była Antiochia Pizydyjska pozwala uznać przytoczoną hipotezę za chybioną. Jeśli tak jak zakłada D. Lenger główną mennicą było Parium, a drugą Filippi, możemy mieć do czynienia ze współpracą obu kolonii ukazaną na monetach. Zatem podobnie jak w przypadku Antiochii i Ikonium, które w III w. wyemitowały tzw. homonoia coins (monety zgody) (Il. 7.15)806. Jeśli natomiast monety bite były w Filippi, to istnieje możliwość, że w ten sposób ukazano podwójną fundację, wszakże do kolonistów osadzonych za czasów Marka Antoniusza, dołączyli ci ulokowani przez Oktawiana w ramach refundacji. 798 GRANT 1953: 88-96 799 LENGER 2008: 255-260 800 BURNETT, AMANDRY RIPOLLES 1992:310 801 RPC I 2261 802 BURNETT, MARTIN 2018: 245-250 803 CASEY 2010: 13 804 Np. RPC I 2138 805 GRANT 1953: 92 806 RPC VIII 3490 tymcz. 807 RPC I 1509 Wątpliwości co proweniencji budzą również monety K. Hortensjusza Hortalusa wybite w 44 r. przed Chr.807. S. Kremydi rozważa ośrodki w Dium i Kassandrei, jednak brak ethnikonu utrudnia ostateczne przyporządkowanie monet tego typu do konkretnej mennicy808 . Innym problematycznym przykładem jest moneta wybita na polecenie duowirów M. Fictoriusa oraz M. Septymiusza w 25 r. przed Chr.809 . Podobnie jak w poprzednim przypadku brak ethnikonu uniemożliwia ostateczne określenie proweniencji monety. Twórcy Roman Provincial Coins proponują Dium bądź Pellę.810 Bez proweniencji pozostaje również moneta, na której rewersie oprócz kapłana i wołów ukazano także orła legionowego otoczonego przez dwa signa (Il. 16.9)811. Mimo wiadomego datowania (26 r. przed Chr. COS VIII czyli ósmy konsulat Augusta) oraz wspomnienia duowirów T VOMAN M MEMM FLAM nie zaproponowano dotąd przekonującego miejsca gdzie owa moneta oraz dwie inne sygnowane tymi samymi imionami812 mogły zostać wybite. Twórcy RPC proponują nieznaną dotąd kolonię, bądź którąś z grupy : Antiochia, Komama, Parlais, Lystra, Kremna, Olbasa813 . Istotne w przypadku tej emisji jest zestawienie symboli legionowych z typem fundacyjnym, jest to pionierski zabieg, który na popularności zyskał w II i III w814. Pozostała jeszcze jedna moneta nieznanego pochodzenia z przedstawieniem zaprzęgu wołów, ukazanych w sposób bezprecedensowy, gdyż z perspektywy ptasiej (Il. 16.8)815 . Poza tym pominięto kapłana/ oracza. M. Grant to wyjątkowe przedstawienie powiązał z mennicą w Aleksandrii Troadzkiej,816 zaś autorzy RPC do niepewnej kolonii w Cylicji- Princeps Felix817. Ostateczne pochodzenie żadnej z tych monet nie zostało dotąd ustalone, więc w kontekście ikonografii oraz zamieszczonych legend można jedynie skonkludować, że zostały wybite przez mennice kolonialne. 808KREMYDI-SICILIANOU 1998: 72 809 RPC I 1529 810BURNETT, AMANDRY, RIPOLLES 1992: 293-294 811 RPC I 5412 812 RPC I 5413-5414 813 BURNETT, AMANDRY, RIPOLLES 1992:716 814 Rozdział 4.2 815 RPC I 4083 816 GRANT 1946: 244-245 817 BURNETT, AMANDRY, RIPOLLES 1992: 598-599 818 RPC I 2129 W czasach dynastii julijsko-klaudyjskiej kontynuowano praktyki rozpoczęte pod rządami Augusta. Właściwie tylko dwie kolonie wprowadzają wówczas typ fundacyjny. W Synopie jak zaznaczono, wcześniej używano motywu samego pługu, natomiast od czasów Kaliguli pojawia się na rewersach dwóch orzących kolonistów818. Wspomniano wcześniej o tajemniczych emisjach z dwoma postaciami, których proweniencja pozostaje problematyczna. Natomiast co do pochodzenia omawianego przypadku nie ma żadnych wątpliwości za sprawą rewersu CIF AN LXXXIII, czyli colonia Iulia Felix w roku 83 od powstania, zatem 37/8 rok po Chr.. Z kolei Ake-Ptolemais zostało kolonią za panowania Klaudiusza819, lecz pierwsze monety pochodzą z czasów jego następcy820 . Przedstawiono na nich postać w todze prowadzącą dwa woły, a w tle cztery vexilla. Dzięki inskrypcjom możemy rozpoznać zarówno postać jak i właścicieli sztandarów. DIVOS CLAVD odnosi się, rzecz jasna do fundatora kolonii czyli boskiego Klaudiusza, natomiast numery III, VI, X, XI nawiązują do legionów z których wywodzili się kolonizatorzy. 819 Plin. HN 5.75 820 RPC I 4749-4750 821 RPC II 2300 822 RPC II 1609 823HOSKINS WALBANK 2003: 338; PAPAGEORGIADOU-BANI 2004:65, 69; ABDY 2012: 91-92; PAWLAK 2013: 149 824 RPC I 1503; 1283 825 RPC I 1008 826 RPC I 1550 827 RPC I 1648 828 RPC I 2112 W czasach Flawiuszy, dwie nowe kolonie zaczęły produkować monety- Ikonium oraz Cezarea Nadmorska. Obie wypuściły emisje z typem fundacyjnym. W Cezarei za zaprzęgiem wołów idzie boski Wespazjan niosący gałązkę palmową (DIVOS VESPASIANVS) (Il. 14.1)821 . Natomiast w Ikonium postać dzierży róg obfitości (Il. 8.4)822. Generalnie zauważyć należy, że od czasów Juliusza Cezara po Domicjana mennice kolonialne nader często decydowały się na typ fundacyjny. W 17 z 36 kolonii bijących monety w tym okresie pojawił się kapłan z pałą wołów jako motyw rewersu, jeśli natomiast zawęzimy grupę jedynie do mennic wschodnich (Grecja, Macedonia, Azja Mniejsza, Lewant) to stosunek wynosi 13/18. Wspomnieć zatem należy o tych mennicach, które na takie emisje się nie zdecydowały (Korynt, Dium, Dyme, Butrynt, Apamea). Korynt oraz Butrynt od początku swojego funkcjonowania postawiły na motywy lokalne823. Apamea promowała członków dynastii na swoich monetach. Dium oraz Dyme (Il. 4.12) ograniczyły się jedynie do ukazania na swoich monetach wizerunku pługa,824 co przez funkcję tego przyrządu, wszak niezbędnego to wyznaczenia sulcus primgenius może być interpretowane jako symbol całego rytuału fundacji. Tym bardziej, że jak wspomniano ów przedmiot jako temat rewersu pojawia się również na monetach innych kolonii: Knossos825, Pella826 , Filippi827 , Synopa828 . Dodać należy, że monety zawierające pług należą do najmniejszych nominałów ważąc od 2 do 6 g. (Dium- 3,67g, Dyme – 6.1, Knossos-2.95, Pella- 5,69, Filippi- 4,28, Synopa- 5,9 g.) i mierząc od 12 do 22 mm. zatem można domniemywać, że ze względu na małą przestrzeń zdecydowano się na uproszczenie wizerunku, lecz gwoli sprawiedliwości należy dodać, że wspomniane tajemnicze emisje z dwoma kapłanami orzącymi sulcus primegnius nie przekraczają 20 mm829. 829 RPC I 1658-1660 830 RPC III 2805 831 CNG 169, 105 832 RPC IV.2 9187 tymcz. 833 RPC III 3224-3225 834 RPC III 3964 835 Rouvier 2300 836 Rouvier 1508 837 Rosenberger 20 838 Spijkerman 56 839 Spijkerman 51 840 Rouvier 734 841 SNG von Aulock 8732 842 Draganov 121 843 RPC VI 7157 tymcz. 844 Draganov 1721; RPC VII. 2 48878 tymcz. 845 Krzyżanowska XV 35 846 SNG Fitzwilliam 4208 847 RPC VIII 20908 tymcz. 848 SNG von Aulock 349 W II w. typ fundacyjny utrzymuje popularność (11/24), lecz nie pojawia się więcej na monetach Filippi, Pelli, Kassandrei oraz Synopy. W tym czasie próżno go szukać również na numizmatach Antiochii Pizydyjskiej oraz Ikonium. W zamian nowe kolonie, które rozpoczynają swoje mennictwo w większości przypadków obierają typ fundacyjny jako jeden z motywów (Kremna (Il. 8.13) 830 , Komama831 , Aleksandria Troadzka (Il. 9.6)832, Ninica (Il. 10.2)833 oraz Aelia Kapitolina (Il. 14.11)834). W czasach Sewerów spośród 39 aktywnych mennic kolonialnych typ fundacyjny pojawia się w 17 ośrodkach. W ten sposób otrzymanie statusu kolonii celebruje Tyr (Il. 12.11)835 , Sydon (Il.12.5)836 , Sebaste (Il. 14.9)837 , Petra (Il. 15.3)838 , Bostra839 , Arka Cezarea840 oraz Tyana841. Po raz pierwszy pojawia się również na monetach Deultum842 oraz w symboliczny sposób na medalionach z Mallus843. Ostatni etap mennictwa prowincjonalnego to również zauważalny spadek popularności typu fundacyjnego, gdyż pojawia się na 11 z 36 aktywnych ośrodków w okresie pomiędzy 235 a 275 r. po Chr. Pojedyncze emisje pojawiają się na monetach Deultum (Il. 2.3) 844 , Antiochii Pizydyjskiej845 , Parium846 , Kremny847 , Ikonium848 , Ninicy849, Mallus850, Heliopolis851, Neapolis (Il. 14.6)852 oraz Aelii Kapitoliny853. Wyjątek stanowi Rezaina gdzie wybito kilka emisji w czasach Trajana Decjusza854 . Natomiast ostatnia emisja w historii rzymskiego mennictwa kolonialnego nosząca wizerunek założyciela kolonii wykonującego za pomocą pary wołów Etruscus ritus pochodzi z Kremny, z okresu panowania Aureliana855. 849 SNG France 792 850 RPC IX 1431 851 Sawaya 54 852 RPC VIII 2312, 2583 tymcz. 853 RPC IX 2195 854 RPC IX 1577-1581; 1590, 1593, 1594, 1596 855 SNG von Aulock 1697 856 GRANT 1946: 290-291 857 GRANT 1946:295 858 RPC II 1604-1605 859 Por. LEVICK 1967: 34-35 860 KRZYŻANOWSKA 1972: 24-25 861 RPC III 2805 862 RPC IV. 3 7763 tymcz. 863 RPC VIII 20908 tymcz. 864 SNG von Aulock 5115 865 LEVICK 1967: 35-37 Naturalnie truizmem jest korelacja pomiędzy założeniem kolonii i upamiętnieniem tego na monetach w postaci typu fundacyjnego856. Z tej okazji pojawiły się takie emisje w Emericie, Cezarauguście, Zilil, Kassandrei, Filippi, Lampsakos, Antiochii Pizydyjskiej, Mallus, Berytusie, Ptolemais, Cezarei Nadmorskiej, Aelii Kapitolinie, Tyrze, Sydonie, Petrze, Bostrze oraz Tyanie. Zatem w 17 z 34 ośrodków bijących monety z omawianym motywem. Mniej oczywiste jest to, czy kolonie rzymskie celebrowały kolejne rocznicy emitując okolicznościowe monety. M. Grant uważał, że generalnie miasta biły monety z okazji jubileuszy857. W przypadku Antiochii uważano, że monety z wizerunkiem wołów i kapłana/fundatora pod Wespazjanem858 wybito z okazji setnej rocznicy założenia kolonii,859 jednak A. Krzyżanowska w swoim opracowaniu przekonała, że emisja ta była związana z osadzeniem kolejnej fali weteranów oraz powrotu do pierwotnej nazwy- Antiochia860 . Również wspomnianą powyżej ostatnią emisję z Kremny starano się powiązać z 300 letnią rocznicą założenia kolonii, jednak monety tego typu produkowano tam w miarę regularnie (za Hadriana (Il. 8.13)861, M. Aureliusza862, Filipa863, Waleriana864), co przeczy korelacji wyłącznie z okrągłymi rocznicami865 . Powiązanie emisji w typie fundacyjnym z celebrowaniem kolejnych jubileuszy jest niewątpliwie kuszące, a symbolika tych monet ma niewątpliwie charakter kommemoratywny, niemniej jednak wątpliwości co do dat założenia poszczególnych kolonii w wielu przypadkach866 stanowczo uniemożliwiają połączenie tych dwóch zjawisk. 866 Patrz Rozdział 2 867 AVG COL CRE- RPC III 2805; DIVO AVG COL CRE- RPC IV.3 7763 tymcz.; RPC VIII 20908 tymcz. 868 DIVOS CLAVD – RPC I 4749-4750; DIVOS CLAVDIOS – RPC III 3912 869 RPC II 2300 870 RPC III 3964 871 BELAYCHE 2009: 173-174 872 RPC VIII 2143 tymcz. 873 FILGES 2015: 244-246 874 RPC I 5412 875 RPC I 3538-3539 876 RPC I 1253 Emisje z Kremny wskazują na inny interesujący aspekt. Postać przedstawiana jako fundator/ kapłan identyfikowana jest za pomocą legendy jako August, czyli założyciel kolonii867 . Wspomniano już o podobnym przypadku pochodzącym z Ptolemais, gdzie ukazywano Klaudiusza868 oraz Cezareę Nadmorską gdzie za wołami kroczy Wespazjan869. Natomiast na monetach fundacyjnych Aelii Kapitoliny870, Hadrian być może jest kapłanem podążającym za parą wołów.871 Ponownie w Cezareai Nadmorskiej przedstawiony miał zostać Filip Arab, który stoi lekko wysunięty przed zaprzęgiem, dzierżąc berło zakończone orłem872. Naturalnie, cesarze zostali ujęci w sposób w pełni symboliczny gdyż żaden z nich w rzeczywistości nie dokonał samodzielnie rytuału aratrum w zakładanych przez siebie koloniach. Jednakże hipoteza jakoby w pozostałych koloniach i przypadkach, postać w todze również reprezentowała cesarza- fundatora w nauce dotąd nie wybrzmiała. Autorowi niniejszej pracy również wydaje się to raczej mało prawdopodobne, skoro nawet najbardziej biegli w ikonografii badacze nie dopatrują się w nich postaci cesarzy, to również starożytni mieli by z tym trudność. Zatem jeśli chciano pozbyć się wątpliwości co do tego, kto jest przedstawiony na monecie, po prostu dodawano legendę tak jak we wspomnianych przypadkach w Kremnie, Ptolemais i Cezarei Nadmorskiej. Wobec tego wydaje się, ze ukazywana postać nie reprezentującą żadnej konkretnej postaci, a jedynie jest symbolicznym fundatorem/ kapłanem/ członkiem kolegium założycielskiego873. Interesującym aspektem jest również zestawianie dwóch najbardziej charakterystycznych motywów mennictwa kolonialnego czyli rytuału aratrum oraz symboli militarnych. Najstarsze takie kombinacje pochodzą ze wspomnianej emisji nieznanego pochodzenia874, gdzie w tle przedstawiono orła legionowego wraz z dwoma signami, oraz z Lystry (Il. 8.1)875 gdzie z kolei kapłan dzierży vexillum. Kolejne takie przykłady również zawierają sztandary. Pojedynczy pojawia się w Patras876 , natomiast cztery ukazano w Ptolemais877. Z kolei znacznie częściej zestawienie obu motywów ma miejsce w III w. kiedy to trafiły na rewersy monet jedenastu kolonii878, spośród dwudziestu bijących monety z typem fundacyjnym879. Świadczy to o integracji militarnej oraz cywilnej przeszłości kolonistów. 877 RPC I 4749-4750 878 Parium, Antiochia Pizydyjska, Kremna, Ikonium, Ninica, Heliopolis, Sydon, Tyr, Aelia Kapitolina, Tyana, Rezaina 879 Rozdział 4.1 880 FILGES 2015: 245-246 881 RRC 378/1c 882 Oktawian- RIC² 272; 402; Wespazjan- RIC 943-945; Trajan RIC 567-568; Kommodus – RIC 247, 560, 570, 616, 629 883 RPC I 11,13, 304-306 884 Antiochia Pizydyjska RPC I 3529, II 1605; Komama RPC VI 5936 tymcz.; Ninica – RPC VI 6911; Ptolemais – RPC I 4570; Berytus- RPC I 4543 885 Np. RPC VI 6578 tymcz. 886 KRZYŻANOWSKA 1973: 19 887 RPC II 1267 888 RPC II 1357 889 RPC III 861 890 RPC III 2616A A. Filges zauważył że bydło ukazane na monetach kolonii w Azji Mniejszej różni się od tego prezentowanego w tradycji rzymskiej880. Wynikać to ma z faktu wykorzystania lokalnej rasy wołów do wyznaczenia sulcus primigenius. Należy w tym celu dokonać analizy ikonograficznej bydła ukazanego na denarach republikańskich881 oraz monetach imperialnych882 , by następnie zestawić je z zaprezentowanym mennictwem kolonialnym. Generalnie w mennictwie imperialnym ukazane są dobrze zbudowane osobniki o relatywnie krótkich rogach oraz łbach wystających lekko ponad kłąb. Natomiast w przypadku mennictwa kolonialnego jakość artystyczna jest bardzo zróżnicowana co utrudnia wyciągnięcie wniosków co do konkretnej rasy bydła, jednak pewne geograficzne różnice ikonograficzne można zauważyć. W mennicach hiszpańskich- Cezarauguście oraz Emericie (Il. 1.1) woły fizjonomicznie podobne są do tych z monet imperialnych, jedyna różnica to fakt, że czasem są przedstawione w pozycji kroczącej883. Z kolei bydło ukazane na monetach wschodnich kolonii czasem wydaje się mieć dłuższe rogi, pochylone łby oraz mocniej zarysowane garby (Il. 7.1)884. Szczególnie w przypadku Antiochii jest to widoczne na kolejnych emisjach (Il. 7.9)885. Warto zauważyć, ze na monetach przedkolonialnych tego miasta, jak zauważyła A. Krzyżanowska pojawiał się byk Zebu, 886 czyli rasy rozprzestrzenionej głównie na wschodzie, charakteryzującej się znaczącym garbem oraz długimi rogami. Garbaty byk był wcale częstym motywem ikonograficznym w Azji Mniejszej. Pojawia się na monetach Cibyry887 , Bagis888 , Hierocezarei889 , Alii 890 , Trapezopolis891 oraz Masturze892 . W przypadku Bagis oraz Alii zestawiony został z wizerunkiem Mena na awersie, a jak wiadomo był on również głównym bóstwem Antiochii893. Czy zatem również w zaprzęgu użytym w celu wykonania rytuału aratrum również wykorzystano Zebu? Jest to wielce prawdopodobne. Rytownik wykonujący stempel naturalnie czerpał inspiracje z otaczającego go świata. Kreowane przez niego sceny mogły odpowiadać do pewnego stopnia rzeczywistości. Ponadto również w przypadku emisji z Tyany E. Dąbrowa interpretuje przedstawioną parę zwierząt jako Zebu (Il. 16.7)894 . Niestety w większości przypadków model wołów, czy również innych zwierząt jest na tyle schematyczny, że próba identyfikacji konkretnego gatunku/ rasy jest niemożliwa. Zatem oczywiście są przesłanki ku temu, by stwierdzić że na wschodzie wykorzystywano lokalną rasę bydła za pierwowzór, jednak znacznie bardziej racjonalne jest po prostu symboliczne wykorzystanie wizerunku bydła przyjętego w sztuce greko-rzymskiej. 891 RPC III 2265 892 RPC VII.1 438 893 KRZYŻANOWSKA 1968: 286; KRZYŻANOWSKA 1973: 11; FILGES 2015: 178-179 894 SNG Von Aulock 6544, 6546, 6548-6550, 6553; DĄBROWA 2004C: 221 895 LEVICK 1967: 143-144; MACMULLEN 200: 13; JONES HALL 2004: 251; MILLAR 2006: 221; 896 DĄBROWA 2012: 33 Oprócz kilku zaprezentowanych wyjątkowych emisji, schemat ikonograficzny typu fundacyjnego nie ulega zmianie przez trzysta lat. Natomiast częsta, szczególnie w III w., integracja z innym motywem charakterystycznym dla mennictwa kolonialnego tj. ze znakami legionowymi mogła mieć na celu maksymalizowaniu siły wiadomości wynikającej z obrazu. W ten sposób wskazywano jednocześnie na cywilne oraz militarne podstawy, które definiowały kolonie. Ów typ często wykorzystywany był w koloniach, o których z innych źródeł wiemy, że były silnie zromanizowane (Hiszpania, Macedonia, Pizydia, Berytus, Heliopolis, Cezarea Nadmorska)895 , lecz pojawiał się również w koloniach, których legendy monet zapisywane były w grece (Tyana, Rezaina). Zatem rytuał aratrum odgrywał rolę uniwersalnego spoiwa łączącego kolonie. Nie miał znaczenia poziom romanizacji zamieszkujących je społeczności. Symbolizował nie tylko status miasta (colonia), lecz najprawdopodobniej również mógł oznaczać instalację rzymskich osadników896. Mogą o tym świadczyć emisje ze wspomnianych miast (Assorus i Tralles), które tytuły kolonii nie otrzymały, a osadzono tam kolonistów. Podsumowując, typ fundacyjny jest najbardziej charakterystycznym motywem w mennictwie prowincjonalnym. Za pomocą analizowanych treści należy wysnuć kilka oczywistych wniosków. Wizerunek kapłana wykonującego rytuał aratrum za pomocą pary wołów przypominał narodziny kolonii, manifestując jednocześnie związki z Rzymem. Wskazywał zatem na tożsamość kolonii jako przyczółku romanitas przetransferowanego na odległy obszar. Poza tym nie da się ukryć, że osadnicy rzymscy byli niewątpliwie elementem obcym, który przejął ziemię oraz władzę w regionie. Zatem ta nowo przybyła społeczność by odpowiedzieć na lokalne tradycje potrzebowała erzacu „mitu założycielskiego”. Taką ripostą było właśnie wyznaczenie sulcus primigenius, które łączyło historię kolonii z założycielem Rzymu – Romulusem. Należy zauważyć, że powszechne przywoływanie przodków czy mitów fundacyjnych przez starożytnych, stanowiło przejaw manifestacji tożsamości897. 897 GRUEN 2013: 2-3 4.2. Sztandary Legionowe Obok typu fundacyjnego, drugim najszerzej rozpowszechnionym wśród kolonii rzymskich motywem były szeroko pojęte symbole militarne. W czasach późnej Republiki oraz Pryncypatu używano trzech głównych rodzajów znaków legionowych898 . Niewątpliwie najważniejszymi były orły legionowe (aquilae). Drugim było vexillum czyli sztandar, na którym przedstawiano numer legionu i/lub symbol tegoż. Trzecim pod względem ważności było signum. Znaki, sztandary czy orły poza znaczeniem strategicznych oraz symbolicznym, stanowiły dla żołnierzy nawet obiekty kultowe m.in. składano przed nimi przysięgi najwyższej rangi899. W obozach wojskowych składowane były w specjalnie przygotowanych do tego celu kaplicach900 . Wyjątkowość znaków legionowych staje się wyraźna w momencie ich utraty, która była uważana za straszną hańbę901 oraz tego jak później trudzono się by je odebrać. Sam August szczycił się, tym że przymusił Partów do zwrotu łupów oraz znaków trzech legionów902. Stracone wcześniej przez Marka Krassusa orły zostały odzyskane przez Tyberiusza w 20 roku przed Chr., a to doniosłe wydarzenie zostało przedstawione m.in. na pancerzu Augusta z Prima Porta903 oraz na wielu emisjach monet opatrzonymi legendą SIGNIS RECEPTIS904. Kolejne takie wydarzenie to trzy wyprawy, które zakończyły się odzyskaniem trzech orłów legionowych straconych przez Warusa w słynnej bitwie w Lesie Teutoburskim905. 898 Najobszerniejsze prace na temat znaków legionowych: VON DOMASZEWSKI 1885; REBUFFAT 1997; D’AMATE 2018; 899 Tert. Apol. 16. 8 900 Dio 40.18 901 KEPPIE 1998: 47 902 Res Gestae 29 903 OSTROWSKI 1999: 222-223; ZANKER 1999:192-193 904 np. RIC 86 905 W 15 r. po Chr: Tac. Ann. 1.60.4; w 16 r.: Tac. Ann. 2.25.2. ; w 42 r. : Cass. Dio 60.8.7 906 Plin. HN 10.5.16; KEPPIE 1998: 120 907 D’AMATO 2018: 17 Orzeł (Aquila) do czasów Mariusza był jednym z pięciu symboli legionowych (obok dzika, minotaura, konia i wilka)906 , by następnie po reformie stać się głównym znakiem i pozostać nim również w czasach imperialnych. Pozłacana tudzież srebrna figura orła o szeroko rozpostartych skrzydłach zamontowana była na długim drzewcu, który za pomocą toka, mógł być w każdej chwili wbity w ziemię. Opieka nad orłem była zaszczytem, którym honorowano wybitnie zasłużonego żołnierza pierwszej kohorty- aquilifera907 . Obecność orła świadczyła o obecności legionu. Nic więc dziwnego, że otaczane były wyjątkową czcią oraz szczególną ochroną. W Bellum Civile przedstawiono umierającego aquilifera, który błaga sojusznika by ten przekazał orła legionowego, którego bronił przez wiele lat, bezpiecznie Cezarowi908 . Inny, Lucjusz Petrosydiusz, w trakcie oblężenia Aduatuki, ostatkiem sił zdołał przerzucić orła legionowego z powrotem do obozu samemu ginąc przed nim z rąk Eburonów909 . O znaczeniu orłów oraz odpowiedzialności za nie świadczą nagrobki na których aquiliferi z dumą je dzierżą (np. stela Gn. Musiusa z XIIII Legionu). To właśnie ze steli, reliefów oraz monet znanych jest najwięcej przedstawień orłów legionowych. Co do samych aquili, które mogły przetrwać do naszych czasów to jednym z potencjalnych takich reliktów jest orzeł pochodzący z Amiternum z I w. przed Chr., przechowywany w Museo Nazionale Archeologico dell’Abruzzo. Domniemana aquila jest wykonana z pozłacanego brązu, ma 25 cm wysokości i szeroko rozpostarte skrzydła, więc mogła należeć do któregoś z późno republikańskich legionów910. Drugi możliwy egzemplarz znalazł się w skarbie z Marengo, niestety zachował się z niego jedynie fragment dziobu911. 908 Caes. BCiv. 3. 64 909 Caes. BGal. 5. 37 910 D’AMATO 2018:12 911 D’AMATO 2018:22 912 ROSTOVZEFF 1942:93 913 ROSTOVTZEFF 1942: 92-106 914 MASCHEK 2018: 19 915 ECKSTEIN 1979: 91 916 Cic. Phil. 2.102; Cic. De leg. agr. 2.86; Plut. CG 11 Vexillum czyli prostokątny sztandar legionowy, wykonany z płótna, przymocowany był na poprzeczce przybitej do długiego drzewca912. Dzierżony był przez vexillariusa. Pomimo, że samo vexillum znane jest z licznych reliefów (m.in. z kolumn Trajan oraz Marka Aureliusza) oraz monet, to wydaje się, że jedyny, autentycznie zachowany sztandar został odnaleziony w Egipcie, a obecnie jest przechowywany w Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina w Moskwie913. Prawie kwadratowa lniana tkanina (50x47 cm) zabarwiona jest na szkarłat i przedstawia Wiktorię stojącą na globie, dzierżącą liść palmowy i wieniec laurowy. Vexillum początkowo pozbawione było raczej dodatkowych elementów, lecz od II w. pojawiały się dodatkowe elementy widoczne m.in. na scenie V z kolumny Trajana gdzie przedstawiono na szczytach sztandarów figurki bóstw. Warto zaznaczyć, że również na jednym z paneli z Ołtarzu Domicjusza Ahenobarbusa, wedle najnowszej interpretacji ukazano jednego z kolonialnych triumwirów wraz ze sztandarem914 . Wskazywać ma to na następującą po deductio wyprawę do docelowego miejsca gdzie planowano kolonię pod sztandarem legionowym (sub vexillo)915. Vexillum obok rytuału aratrum był jednym z symboli fundacji kolonialnej.916 Znaki (signa) reprezentowały mniejsze oddziały w strukturach legionu (kohorty, manipuły, centurie). W porównaniu z orłami i sztandarami składały się z większej ilości elementów. Na długim drzewcu umieszczone były medaliony (phalerae), lunule (lunulae), oraz wieńce (coronae) zakończone zazwyczaj ostrym zakończeniem (cuspis) przyozdobionym banderolami917. Czasem na szczytach, lub w medalionach umieszczano wizerunki cesarzy (imagines imperatorum)918, które symbolizowały lojalność względem nich. W szczególności w czasie wojny domowej, jak to miało miejsce w przypadku wojsk Witeliusza, które przechodząc na stronę Wespazjana pozbyły się wpierw wizerunków tego pierwszego ze swoich sztandarów919 . Być może jedynym zachowanym imago imperatorum , ze śladami intencjonalnego zniszczenia jest brązowe popiersie Kaliguli pochodzące z prywatnej szwajcarskiej kolekcji920 . Ponadto na znakach pojawiały się również dona militaria czy odznaczenia zdobyte przez konkretne oddziały. Znaki niesione były przez signifera. Znany jest nawet brązowy uchwyt z inskrypcją SIGNIFERIS/ L SVRIVS/ QVINTVS odkryty w Mozeli obok rzymskiego mostu w Trewirze921. 917 917 D’AMATO 2018: 15 918 Tacit. Hist. 4.62 919 Cass. Dio. 64.10 920 VARNER 2004: 225, FIG. 2 921 NOUWEN 2000:233 922 D’AMATO 2018: 27-29 923 RRC 365; RSC Valeria 12 924 KEPPIE 1998: 198; kolejne monety tego typu pojawiły się w 49 (RRC 441/ RSC Neria 1) i 40 roku przed Chr. (RRC 525) 925 LEG PRI (RSC Antony 26); LEG II (RSC 27); LEG III (RSC 28); LEG IIII (RSC 29); LEG V (RSC 32); LEG VI (RSC 33) itd. Na znakach mogły pojawić się również inne geniusze legionowe (genius legionis), czyli mityczne stworzenia, zwierzęta, znaki zodiaku, bóstwa, okręty czy nawet katapulty922. Jest szczególnie ważne w kontekście monet bitych przez kolonie, gdzie czasem umieszczano również przedstawienia geniuszy legionowych obok sztandarów. Ponad połowa (37) spośród kolonii emitujących (67) własne pieniądze przedstawiała na nich różnego typu symbole legionowe. Jego wzorców dla mennictwa kolonialnego możemy doszukiwać się na monetach późnej Republiki. Aquila otoczona przez dwa signa pojawiła się na denarach923 wybitych przez Gajusza Waleriusza Flakkusa w Massalii w celu opłacenia legionów walczących w Galii oraz Hiszpanii w 82 roku924. Jednak uwagę należy skierować w szczególności na tzw. denary legionowe Marka Antoniusza bite w Patras, późniejszej kolonii Augusta. Przedstawiano na nich ten sam układ co na emisji G. Waleriusza Flakkusa z dodanym numerem legionu (np. LEG VIIII925). Celem tej obfitej produkcji była zapłata oddziałom wspierającym Marka Antoniusza przed bitwą pod Akcjum926 . Wiadomo, że monety te o obniżonej wartości srebra i wagi cyrkulowały jeszcze w III wieku m.in. w Dacji927 , więc miały niewątpliwy wpływ na mennictwo kolonialne. Signa oraz aquilae pojawiły się pod koniec rządów Nerona928, oraz następnie na monetach jego trzech rywali: Klodiusza Macera w Afryce929, Windeksa w Galii930 oraz Galby931, co ciekawe w 69 roku przypadała setna rocznica bitwy pod Akcjum, więc każdy z pretendentów mógł chcieć upamiętnić decydujące starcie między triumwirami, a pośrednio również w ten sposób wypromować swoją sprawę932 . Sto lat później wybito kolejną serię denarów nawiązujących bezpośrednio do typu legionowego M. Antoniusza, a więc na awersie przedstawiono galerę a na rewersie orła z dwoma znakami oraz podpis LEG VI933. Z kolei być może aureusy z legionowymi sztandarami galijskiego cesarza Wiktorinusa zostały wybite z okazji 300-lecia słynnej bitwy934 . Wskazuje to na długą pamięć o uczestnikach (przegranej wszak strony) tamtego decydującego starcia. Podobnie kommemoratywne emisje pojawiały się w koloniach rzymskich nawet trzy wieki po osiedleniu się tam weteranów. 926 CRAWFORD 1991: 102 927 GAZDAC 2010: 71, 108 928 RIC 68 929 RIC 1 930 RIC 130 931 RIC 304 932 GRANT 1950: 86-87 933 RIC M. Aureliusz 443 934 RIC 7; GRANT 1950:137 935 RIC 507 936 RIC 516 937 RIC 223 938 RIC 119 939 RIC 718 940 RIC 517 941 RIC 3 942 RIC 1 943 RIC 62 Generalnie monety przedstawiające signa, vexilla i aquilae pojawiały się głównie na monetach rzymskich kolonii oraz sporadycznie w mennictwie imperialnym. Jeszcze za czasów Augusta m.in. odzyskane znaki legionowe od Partów ukazano na monecie ze świątynią Marsa Ultora935 . Cystofory ze znakami legionowymi bito w Azji Mniejszej za czasów Tytusa936 , Domicjana937 , Nerwy938 , Trajana939 oraz Hadriana940 . Septymiusz Sewer uhonorował lojalne legiony za pomocą, których zdobył władzę za pomocą serii denarów (np. LEG I ITAL941 ). Kolejni wojskowi władcy również ukazywali znaki legionowe obok innych militarnych symboli m.in. Maksymin Trak942 czy Filip943. Wreszcie sztandary ukazano na monetach typu GLORIA EXERCITVS Konstantyna Wielkiego944. 944 np. RIC Aleksandria 58 945 Filomelium (RPC I 3246); Aleksandria (np. RPC III 4779); Kyzikos (RPC III 1518) Side (np. RPC III 2720); Dora (RPC III 3917) 946 REBUFFAT 1997:412 947 RPC IV 5412 tymcz. 948 RPC IV 5600 tymcz. 949 RPC IV 419 tymcz. 950 RPC IV 5957 tymcz. 951 RPC I 303 952 np. RPC IX 93; RAKOCZY 2018:15; 953 BOSCH 1931: 426-427 954 REBUFFAT 1997: 3-6 955 Pliny, NH 5. 149; Strabo 12. 563; BLANCO PEREZ 2015A: 624 956 RPC I 2003 957 BURNETT, AMANDRY, RIPPOLES 1992:340 Pojedyncze symbole pojawiały się sporadycznie w mennictwie prowincjonalnym, relatywnie często były zestawiane z innymi elementami945. Natomiast od czasów Antonina Piusa symbole militarne wykorzystywano również w Azji Mniejszej ośrodkach niebędących koloniami, co według F. Rebuffata oznacza wzrost znaczenia wojska w propagandzie imperialnej946 . Wśród nich wymienić należy Amastris947 , Nikomedię948 , Adramyttion949 oraz Niceę950 . W macedońskim municypium Stobi przedstawiono trzy znaki legionowe951. Ponadto vexillia pojawiły się również na monetach typu PROVINCIA DACIA gdzie przedstawiano personifikację Dacji wraz z sztandarami V i XIII legionu952. C. Bosch uważał, że miasta, w których bito monety z przedstawieniami militarnymi leżały na szlaku przemarszu wojsk, jednak wydaje się to być za daleko wysunięta hipoteza953, którą odrzucił w sposób przekonujący F. Rebuffat, wskazując na walory propagandowe tychże emisji954. Wszystko wskazuje na to, że jeszcze w czasach preaugustiańskich dwie kolonie wybiły monety ze znakami legionowymi. Wydaje się, że pierwszą która zdecydowała się na taką emisję byłą Apamea, jak wspomniano planowana przez Cezara, a założona przez Marka Antoniusza po bitwie pod Filippi955 . Na awersie przedstawiono głowę Hermesa, natomiast na rewersie trzy signa (Il. 6.1)956. Twórcy Roman Provincial Coins wskazują na okres Triumwirów, lecz sami zauważają, że ten typ jest najbardziej odpowiedni dla Marka Antoniusza957 , więc autor niniejszej pracy również zaryzykuje zawężenie ram chronologicznych dla tej monety do przedednia bitwy pod Akcjum (32-31 r.). Kolejna pseuodoautonomiczna emisja przedstawiająca signa pojawiła się zdaniem S. Kremydi- Sicilianou dopiero w II w. i posiada opis nawiązujący do weteranów osadzonych w Filippi pochodzących z kohort pretoriańskich COHOR PRAE PHIL(Il. 5.8)958. Warto zaznaczyć, że były to jednorazowe emisja, których później nie wznowiono. Dopiero za czasów Karakalli pojawiły się motywy legionowe, lecz w innej konfiguracji. Na jednej z emisji sztandar jest otoczony przez dwa signa, a na innej dwa orły są flankowane również przez znaki legionowe959. 958 RPC I 1651; KREMYDI- SICILIANOU 2002: 63-82 959 FILGES 2015: 67, 70 960 RPC I 154 961 RPC I 155 962 RPC I 157 963 RPC I 174-175 964 RPC I 178 965 RPC I 8, 14-18 966 RPC I 128 967 RPC I 134 968 RPC 133,135 969 RPC I 3531 Drugim miejscem gdzie bito monety ze symbolami legionowymi w okresie schyłkowej republiki jest Kartago Nova. Pierwszy przypadek to semis, na którego awersie ukazano sztandar, a na rewersie orła legionowego960 . Na drugiej monecie na awersie widnieje aquila otoczona przez dwa signa, a na rewersie przedstawiono galerę961, czyli układ przywołujący znany motyw z monet Marka Antoniusza. Schemat się zmienił później za czasów Augusta, gdy na jednej z emisji semisów przedstawiono dwa signa962 , a na kolejnych ukazano vexillum ustawione przed kwadrygą963. Na następnej emisji sztandar flankowany jest przez dwie rózgi liktorskie964 . Po czym po śmierci Augusta znaki legionowe znikają z monet tej kolonii. Za Augusta symbole militarne pojawiają się w co najmniej ośmiu koloniach (tabela 2). Obok wspomnianej Nowej Kartaginy, również w Emericie (Il. 1.2), Patricii, Acci, Ilici, Cezarauguście, Antiochii Pizydyjskiej oraz Berytusie. Zauważyć można, że większość przypadków pochodzi z Półwyspu Iberyjskiego. Ponadto emisje są bardzo zróżnicowane pod względem wykorzystanych znaków legionowych. Układ znany z denarów Marka Antoniusza (aquila i dwa i signa) pojawia się jedynie na monetach z Emerity (Il. 1.2)965, Patricii (Il.1.5)966 oraz Acci967. Warto podkreślić, że motyw aquila+ 2 signa pojawia się na semisach z Acii zarówno na awersie jak i rewersie (Il. 1.6). Związane jest to z dwoma legionami, których weterani zostali tam osadzeni, co zresztą jest potwierdzone przez inskrypcję z numerami owych legionów (I oraz II). Dwa orły symbolizujące oba legiony, otoczone przez parę znaków, umieszczono na rewersach asów968 . Taki sam schemat zastosowano na monetach odległej Antiochii Pizydyjskiej969 , gdzie orły nawiązują do kolonizatorów pochodzących z legionów Marka Antoniusza V oraz VII970 . Wariacje pojawiają się na monetach pozostałych kolonii. W Ilici signa otaczają orła oraz sztandar (Il. 1.9)971 . Kilka różnych schematów przedstawiono na monetach z Cezaraugusty. Na semisach972 ukazano samotne vexillum ustawione na podeście. Wyjątkową emisję stanowią dupondiusy (Il. 1.13)973 , na których rewersie ukazano sztandar otoczony przez dwa uproszczone signa (drzewce zwieńczone pojedynczym medalionem) umieszczone na trzech podestach. Twórcy RPC określają je mianem radiate phalerae974. Na sztandarze oraz medalionach widnieją numery VI, IIII oraz X. 970 KEPPIE 1998: 173 971 RPC I 189-191 972 RPC I 311, 315, 321, 323 973 RPC I 319 974 BURNETT, AMANDRY, RIPPOLES 1992:120 975 RPC I 4541 976 JONES HALL 2004: 46; SAWAYA 2009: 198 977 RPC I 5412 978 BURNETT, AMANDRY, RIPPOLES 1992:716 979 BURNETT, AMANDRY, RIPPOLES 1992:716 W Berytusie przedstawiano począwszy od czasów Augusta parę zwróconych ku sobie orłów (Il. 10.14)975 . Od czasów Klaudiusza otrzymują one również numery V oraz VIII, odpowiadające legio V Macedonica oraz legio VIII Gallica, których weterani osiedli w Berytusie oraz Heliopolis 976. Pozostaje jeszcze jedna wspomniana w poprzednim rozdziale emisja nieznanego pochodzenia977. Na jej rewersie przedstawiono postać w todze trzymającą za wodze parę wołów wykonując rytuał aratrum. W drugiej ręce rzeczona postać trzyma bat. W tle ukazana jest aquila wraz z dwoma znakami legionowymi. Niestety legenda monety pozbawiona jest ethnikonu, a przedstawia jedynie nazwiska duowirów T. Vomaniusa oraz M. Memmiusa Flaminiusza, wybranych po raz drugi na pięcioletnie urzędy (T VOMAN M MEMM FLAM QVINQ ITER). Wraz z legendą w odcinku rewersu (COS VIII), możemy wskazać 26 rok przed Chr. jako datę wybicia tejże monety978 . Wobec tego należy wnioskować, że emisja ta pochodzi z którejś z kolonii założonej jeszcze przed panowaniem Augusta. Znane egzemplarze mają pochodzić z terenu dzisiejszej Turcji979, wobec czego są trzy główne kandydatury kolonii założonych przed Augustem, czyli Parium, Apamea lub Synopa. Możliwa jest również interpretacja, że monety pochodzą z nieznanej nam kolonii. Istotne jest natomiast to, że ten typ jest bezprecedensowym połączeniem typu fundacyjnego z orłem legionowym otoczonym dwoma signami. Wydaje się, że za pierwowzory wykorzystano zarówno denary legionowe M. Antoniusza oraz być może denar Oktawiana z 28 roku przed Chr.980 Model przedstawiony na tej tajemniczej emisji wydaje się być kompilacją właśnie tych dwóch typów. Co istotne połączenie symboli militarnych z rytuałem aratrum rozprzestrzeni się na większą skalę wśród kolonii dopiero w trzecim wieku. 980 RIC 272 981 Emerita (RPC I 37)- 2 signa+aquila ; Acci (RPC I 139) -2 signa+2 aquilae 982 RPC I 194 983 RPC I 195 984 RPC I 199 985 RPC I 345, 364, 368, 369 986 RPC I 346 987 RPC I 1256-1257; PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 36 988 RPC I 1513 989 RPC I 4749 990 RPC II 221-225 991 RPC II 220 W czasach julijsko-klaudyjskich mennice w Emericie oraz Acci kontynuowały produkcje monet w ramach wypracowanych schematów981 . W Ilici za Tyberiusza zdecydowano się, zarówno na wariant najbardziej popularny, czyli aquila+2 signa który został umieszczony na asach982 oraz semisach983, ale również na wersję z dwoma orłami flankującymi sztandar984 . Również w Cezarauguście zdecydowano się zarówno na najbardziej powszechne rozwiązanie czyli orła legionowego otoczonego przez dwa znaki (Il. 1.14)985 , oraz na kontynuację wyjątkowego przedstawienia z promienistymi medalionami oraz sztandarem z frędzlami986. Ponadto znaki militarne pojawiły się w trzech nowych koloniach. W Patras ukazało się standardowe przedstawienie (aquila+ 2 signa) wraz z dwoma numerami legionowymi X oraz XII (Il. 4.3)987. Warto przypomnieć, że to właśnie najprawdopodobniej z Patras pochodziły denary legionowe Marka Antoniusza, a sam model ukazany na monetach Klaudiusza jest bliską kopią tych poprzednich. Z kolei na awersie monet z Kassandrei ukazano sztandar podpisany AVG otoczony przez dwa znaki988 . Natomiast bardzo interesujące jest przedstawienie na monetach Nerona z Ptolemais, które stało się kolonią za czasów Klaudiusza. Fundator przedstawiony jest z parą wołów (rytuał aratrum), a w tle ukazano cztery sztandary legionowe podpisane III VI X XI989 . Za panowania dynastii Flawiuszy jedynie trzy mennice produkują monety z symbolami militarnymi. W Patras za Domicjana emitowano monety w tym samym układzie (2 signa+ aquila)990 . Jedyną innowacją jest przedstawienie z jedynego znanego egzemplarz z Berlinie (Il. 4.8)991 , na którym flankujące sztandary są trzymane przez postacie, a aquila ma złożone skrzydła oraz ukazana jest frontalnie, a nie z prawego boku. Natomiast w Antiochii Pizydyjskiej kontynuowano emisję z orłem pomiędzy znakami legionowymi (Il. 7.3)992, a ponadto pojawił się nowy typ993 na którym kapłan prowadzi parę wołów oraz dzierży vexillum.994 Z kolei Ikonium, które od czasów Wespazjana biło monety kolonialne ukazano dwa sztandary ujęte w nieschematycznym modelu (Il. 8.5)995. Składają się z drzewców na których zawieszono poprzeczną belkę, do której przymocowane są medaliony (phalerae), a poniżej półksiężyce (lunulae). Pomiędzy znakami ukazano gwiazdę sześciopromienistą, którą może być związana z kultem Mena, bądź nawet z sidus Iulium996. Towarzyszący napis brzmi COL ICONIEN EQ, które Van Aulock przetłumaczył jako colonia Iconiensium e (legione) q(uinta)997, wskazując że kolonia została założona przez weteranów V legionu, natomiast inne propozycje brzmią colonia Iconiensium eq(uestris)998, bądź eq(uitata)999. 992 RPC II 1603 993 RPC II 1605 994 KRZYŻANOWSKA 1972: 136-137 995 RPC II 1610 996 FILGES 2015: 264 997 VAN AULOCK 1976: NR. 297-299 998 MITCHELL 1979: 414 999 REBUFFAT 1997: 50 1000 RPC III 3835-3839 1001 RPC III 3218,3221-3223 1002 FILGES 2015: 254 1003 Jednak na monecie z Berlina orzeł umieszczony jest na drzewcu, a dziób ma skierowany w lewo. 1004 Wiązać to należy z historią Perifasa, którego Zeus zmienił w króla ptaków, czyli orła i powierzył mu zadanie ochrony jego berła oraz prawo do przebywania w pobliżu jego tronu. Ant. Lib. Met 6 1005 W Egipcie od czasów Ptolemeusza I Sotera (np. Svoronos 182), aż do Kleopatry VII (np. Svoronos 1871) orzeł pozostawał głównym motywem rewersu dynastii Lagidów. Za czasów Trajana symbole militarne pojawiają się jedynie na emisjach z Berytusu (Il. 10.15)1000 , gdzie kontynuowano produkcję monet z dwoma orłami legionowymi na rewersie oraz w Ninicy (Il. 10.1)1001. Problem związanym z założeniem tej ostatniej jest poruszony w rozdziale poświęconym kolonizacji (Rozdział 2), natomiast pierwsze monety wybito tam właśnie za Trajana, być może w związku z jego wizytą1002. Na rewersie kilku typów przedstawiono orła otoczonego przez dwa sztandary. Należy jednak podkreślić, że nie jest to standardowo ujęta aquila, czyli ukazana z boku z rozpostartymi skrzydłami i umieszczona na drzewcu. W tym przypadku majestatyczny ptak z dziobem skierowanym w prawo, zilustrowany jest od frontu i umieszczony na płaskim podłożu. Podobnie ukazany jest również orzeł z omawianego wyjątkowego egzemplarza wybitego w Patras1003. Taki model orła w ikonografii wiązany jest najczęściej z Zeusem/Jowiszem1004 oraz w państwach hellenistycznych z władzą królewską1005 . Pojawia się również na innych zabytkach sąsiedztwie znaków legionowych (m.in. na gemmach) i może spełniać rolę genius legionis1006. Orzeł był symbole legio V Macedonica1007. Zauważyć można wobec tego jak ukazanie tego samego przecież zwierzęcia w różnych ułożeniach zmienia znaczenie semantyczne. 1006 RPC II 220; D’AMATO 2018: 27 1007 VON DOMASZEWSKI 1885: 55 1008 RPC III 294 1009 RPC III 3854-3856 1010 RPC III 3912 1011 RPC III 3965 1012 RPC III 3964 1013 DĄBROWA 1993: 21; KEPPIE 1998:121; DĄBROWA 2000A: 324 1014 RPC III 2806 1015 REBUFFAT 1997: 107; BURNETT, AMANDRY 2015: 355 określają je jako aquilla +2 signa; FILGES 2015: 84 określa je jako 3 signa 1016 RPC III 4062 1017 METCALF 1975: 99 1018 RPC III 2807; LEVICK 1967: 150 Za Hadriana wypuszczono kolejne emisje w Patras (2 signa+ aquila)1008 , w Berytusie (2 aquilae)1009 oraz w Ptolemais (typ fundacyjny z 4 sztandarami)1010. Po raz pierwszy pojawiają się również na monetach Kremny, gdzie właśnie za Hadriana rozpoczęto produkcję monetarną, oraz w nowo założonej Aelii Kapitolinie. Na monetach tej ostatniej pojawia się pojedyncza aquila (Il. 14.12)1011 oraz vexillum umieszczone za parą wołów(Il. 14.11)1012 . Ponadto ukazano również dzika, który był geniuszem legio X Fretensis, którego weteranów osadzono właśnie w Aelii1013. W Kremnie przedstawiono trzy znaki legionowe (Il. 8.14)1014. Uwagę zwraca wyjątkowe podejście do detali, bowiem wszystkie ozdobione są medalionami, gwiazdami oraz półksiężycami, widoczne są również uchwyty do ich trzymania (podobne do tego odkrytego w Trewirze). Ponadto znak z lewej zwieńczony jest wieńcem, a ten z prawej otwartą dłonią będącą symbolem manipułu (oddziału składającego się z dwóch centurii (od łac. manus – ręka)). Na szczycie środkowego natomiast umieszczono orła ze złożonymi skrzydłami usadowionego na wiązce błyskawic, więc wydaje się że może być to genius legionae , lub aquila1015. Warto zauważyć, że ten model jest identyczny z tym przedstawionym na arabskich drachmach Trajana1016. Jednak jak twierdzi W. Metcalf te monety nie są znane z Azji Mniejszej, wobec czego raczej tam nie docierały1017 , zatem podać w wątpliwość należy możliwość by stanowiły bezpośredni pierwowzór monet Kremny. Ponadto produkowano tam monety z przedstawieniem geniusza kolonii dzierżącego vexillum (Il. 8.15)1018. Podobny układ jak ten w Kremnie obserwujemy na monetach z Olbasy oraz Komamy, które zaczęły bić monety kolonialne w czasach Antonina Piusa. Na emisji z Olbasy przedstawiono dwa signa po bokach z otwartymi dłońmi oraz środkowe z wieńczącym orłem (Il. 9.2)1019. Na monetach z Komamy (Il. 9.1) 1020 układ jest identyczny, do tego stopnia że wszystkie trzy signa posiadają po cztery medaliony oraz jednej lunuli, zupełnie tak samo jak na rewersie z Olbasy. Osadnicy umieszczeni w tych ośrodkach wywodzili się z tej samej akcji kolonizatorskiej Augusta (25/24 r. przed Chr.)1021 oraz być może z jednego legionu (pia Fidelis?)1022. Ponadto kolonie te są położone w tym samym regionie, więc możliwe że wzorce mogły się pomiędzy nimi rozprzestrzeniać. Błędnym wedle autora jest twierdzenie F. Rebuffata jakoby te znaki wskazywały symbolicznie na potęgę rzymskich legionów, a nie na weteranów osiedlonych w tych koloniach1023 , ponieważ ten typ pojawił się wyłącznie w omawianych trzech koloniach oraz później w III w. w Antiochii, czyli następnej kolonii położonej w Pizydii. 1019 RPC IV tymcz. 7679 1020 RPC IV 7323 1021 LEVICK 1967:33 1022 FILGES 2015: 268 1023 REBUFFAT 1997:108 1024 RPC IV.2 6189 tymcz. 1025 RPC IV.3 5341 tymcz. 1026 RPC IV.2 7695 tymcz 1027 REBUFFAT 1997: 144; FILGES 2015: 94 1028 RPC IV 10836 tymcz. 1029 RPC IV 5690 tymcz. Warto wspomnieć, że Antonina Piusa w Ninicy powtórzono kolejny raz motyw orzeł pomiędzy dwoma sztandarami1024, podobnie jak w Berytusie gdzie kontynuowano produkcje monet z dwoma orłami legionowymi1025 . Za ostatnich dwóch Antoninów pojawiły się kolejne emisje, powielające znane schematy w Patras (aquila+2 signa), w Kremnie (3 signa), Ninicy (orzeł +2 signa), Aelii Kapitolinie ( typ fundacyjny + vexillum). Poza wymienionymi kolejne trzy miasta rozpoczynające produkcję monetarną w tym okresie zdecydowały się na bicie monet zawierających symbole militarne: Aleksandria Troadzka, Germa i Parlais. Na inaugurującej emisji z tej ostatniej kolonii przedstawiono Fortunę z rogiem obfitości oraz vexillum (Il. 9.3)1026 . Fortuna pełni rolę personifikacji kolonii, natomiast sztandar w tym przypadku raczej nie odnosi się do żadnej konkretnej jednostki wojskowej i symbolizuje militarną przeszłość pierwszych osadników1027. Podobnie w przypadku jednej z emisji z Aleksandrii, gdzie również Fortuna przedstawiona jest z vexillum oraz figurką Apolla Smitheusa1028. Natomiast Germa wypuściła po raz pierwszy monety za Kommodusa na których m.in. ukazano orła z dwoma znakami (Il. 9.4)1029 oraz świątynie kultu imperialnego gdzie w centralnym miejscu przedstawiono rzeźbę cesarza otoczoną przez dwa znaki legionowe (Il. 9.5)1030. Orzeł na płaskim podłożu z dwoma signami znany jest z emisji z Ninicy oraz Antiochii Pizydyjskiej. Jednak w tym przypadku mamy do czynienia z orłem umieszczonym na ołtarzu. Ten model był dotąd używany w miastach, które koloniami nie były jak np. z Nicei1031. Z kolei moneta przedstawiająca świątynie z cesarzem otoczonym przez znaki jest absolutnie wyjątkowa1032 . Jednak wymowa obu tych wersji jest najprawdopodobniej podobna, jeśli uznamy, że orzeł jako symbol władzy cesarskiej jest substytutem samej osoby cesarza, to scena ze świątynią jest jej bardziej dosłowną interpretacją. Co więcej interesujący jest fakt, że Germa jako jedyna kolonia rozpoczęła produkcję monetarną właśnie za Kommodusa, być może w związku z polityką wojskową cesarza w Galacji i Kapadocji (tym bardziej, że później pojedyncze emisje pojawiły się jedynie za Makryna i Elagabala)1033. 1030 RPC IV 5857 tymcz. 1031 RPC IV 5957 tymcz. 1032 REBUFFAT 1997: 188 1033 REBUFFAT 1997: 188-190 1034 JONES 1971: 287; MILLAR 2006: 193 1035 Sawaya 106 1036 BMC Phoenicia: Berytus 138 1037 OKAMURA 1988: 128 1038 BMC Phoenicia: Tyre 371 1039 DĄBROWA 2000A: 314; DĄBROWA 2005: 40; HIRT 2015: 196 Jak wspomniano w rozdziale poświęconym kolonizacji za rządów Septymiusza Sewera przeprowadzono akcję nadawania miastom statusu kolonii (Singara, Rezaina, Carrhae, Sebaste, Laoidcea Nadmorska, Tyr, Heliopolis). W konsekwencji czego nowe mennice kolonialne rozpoczęły produkcję. W Heliopolis, które wyemancypowało się od Berytusu1034, wśród wykorzystanych motywów użyło również pary orłów legionowych1035. Jak wspomniano wcześniej taki sam wizerunek widniał na emisjach Berytusu już od czasów Augusta i był kontynuowany również w czasach Septymiusza Sewera1036. Użycie tego samego schematu i powołanie się na weteranów dwóch legionów wskazuje na fakt, że akcja kolonizatorska Augusta dotyczyło nie tyle samego Berytusu, ale również całej doliny Bekaa, co z dumą ukazano na monetach Heliopolis1037. Z kolei w Tyrze, który w zamian za poparcie Septymiusza Sewera przeciw Pesceniuszowi Nigrowi otrzymał status kolonii, połączono typ fundacyjny wraz z vexillum na jednej z emisji (Il. 12.11)1038. Istotny jest fakt, że sztandar podpisany jest jako LEG III GAL. Procesja aratrum nawiązująca do fundacji kolonii, zestawiona z vexillum legio III Gallica wydaje się ewidentnie wskazywać na fakt iż, to właśnie osadnicy tego legionu zostali osiedleni w Tyrze1039 . Identyczny układ pochodzi z monet z Ninicy1040 oraz Kremny1041, również z czasów Septymiusza Sewera. Jak wspomniano, wcześniej zestawienie rytuału aratrum ze sztandarami znane było jedynie z monet nieznanego pochodzenia sygnowanych imionami duowirów T. Womaniusa i M. Memmiusa Flaminiusza1042, a ponadto z Ptolemais oraz Aelii Kapitoliny czyli kolonii co do których obecności rzymskich osadników nie ma wątpliwości, co jest kolejny argumentem za tym, ze Tyr był kolonią rzeczywistą, a nie jedynie tytularną. Co więcej pojawienie się tych połączonych motywów niezależnie w kilku oddalonych od siebie koloniach wskazuje na nowy trend w mennictwie kolonialnym, który poszerzy swe granice podczas panowania kolejnych władców. 1040 FILGES 2015: 79 1041 FILGES 2015: 82 1042 RPC I 5412 1043 BMC 4 1044 RPC IV 5857 tymcz. 1045 RIC I 105 1046 ROSTOVTZEFF 1942: 100-101 1047 DĄBROWA 2004C: 220 1048 Np. RPC III 2950 1049 SNG von Aulock 6550 1050 FILGES 2015: 70 Z kolei z Carrhae pochodzą signa ukazane w bezprecedensowym kontekście. Na jednej z emisji Septymiusza Sewera ukazano świątynie o czterech kolumnach z umieszczonym centralnie betylem (Il. 16.1)1043. W bocznych sektorach ukazano dwa signa. Znaki legionowe w świątyni znamy chociażby z wcześniej omawianej monety Germy (Il. 9.5)1044 oraz z denarów Augusta ze świątynią Marsa Ultora1045 , oba te przypadki są związane jednak z kultem imperialnym oraz militarnym. Jednak ukazanie znaków militarnych w kontekście mezopotamskiej świątyni, zdaniem M. Rostovtzeffa wskazuje na wykorzystanie elementów rzymskiej kultury militarnej przez lokalne społeczeństwo1046 . Wydaje się, że to kolejny przykład synkretyzmu kulturowego uwidaczniającego się na monetach trzeciego wieku. W Tyanie, która najprawdopodobniej stała się kolonią pod panowaniem Karakalli, o czym zresztą świadczą jedynie monety1047. Na jednej z emisji zestawiono garbatego byka, którego przedstawiano w mennictwie przed kolonialnym1048, wraz z dwoma sztandarami (Il. 16.7)1049. Jest to kolejny przykład połączenia rzymskich sztandarów z lokalną tradycją. Jak już wspomniano za Karakalli w Apamei wybito dwie serie monet ze symbolami militarnymi (2 signa+2 aquilae oraz 2 signa + aquila), kolonia ta jest wyjątkowo pod względem ilości motywów jakie tam wprowadzano i prędko porzucano1050. W przypadku tych serii warto zwrócić uwagę na wyjątkowe wieńczenia umieszczone na signach, gdyż tę rolę pełnią figurki koziorożców, które rzadko przedstawiano na monetach w tym charakterze1051 . Wedle Domaszewskiego, któremu wtóruje D’Amato koziorożec był popularnym symbolem używanym jako genius legionis przez kilka oddziałów powstałych pod panowaniem Augusta1052. Zdaniem F. Rebuffata pojawienie się znaków legionowych po przeszło dwóch wiekach wskazuje na związek z wyprawą Karakalli na wschód w 214 r., które kolonia postanowiła upamiętnić w ten sposób1053. 1051 FILGES 2015: 264 1052 DOMASZEWSKI 1885: 54-56 ; D’AMATO 2018: 27-28 1053 REBUFFAT 1997: 205-207 1054 Krzyżanowska XXXII/54 1055 CASTELIN 1946: 18 1056 np. Castelin 5 1057 DĄBROWA 2004B: 401-402 1058 MILLAR 2006: 213; HIRT 2015: 195 1059 Rouvier 1508 1060 DĄBROWA 2005: 40 1061 Cass. Dio 79.32.2.; Hdn.5.3.1-12; ICKS 2006: 171 1062 nr. Kat. 18242053 Z kolejnym połączeniem typu fundacyjnego z symbolami legionowymi mamy do czynienia w przypadku emisji z Antiochii Pizydyjskiej (Il. 7.9)1054. Wcześniej wspomniano, że pojawiło o zestawieniu kapłana trzymającego vexillum, prowadzącego jednocześnie parę wołów. Natomiast w tym przypadku signa pojawiły się w tle sceny. Jest to pierwsze tego typu przedstawienie w Antiochii, które później będzie powtarzane konsekwentnie przez lokalną mennicę. Na monetach Rezainy, która rozpoczęła produkcję za Karakalli pojawia się samotny sztandar, często podpisywany L III P, czyli legio III Parthica założony przez fundatora kolonii- Septymiusza Sewera1055 . Symbolem tego legionu jest centaur (Sagittarius), którego wizerunek towarzyszy sztandarowi na kilku emisjach1056. Wydaje się zatem, że Rezaina została obsadzona weteranami wspomnianego legionu1057. Jak wspomniano Tyr w pewnym momencie stracił status kolonii pod rządami Elagabala. Tę sytuację wykorzystał, odwieczny rywal Tyru, Sydon wkupił się w łaski cesarza i sam stał się kolonią1058. Rytownicy sydońskiej mennicy ochoczo zmienił język legend na łacinę oraz wprowadzili nowy program ikonograficzny, którego jednym z przykładów był typ fundacyjny z vexillum opisanym LEG III GAL (Il. 12.5)1059 . Nawiązującego do tego samego legionu, którego weterani mieli być osadzeni w sąsiednim Tyrze1060, którzy z resztą jako pierwsi wsparli bunt Heliogabala przeciwko Makrynowi1061. Z kolei na egzemplarzu z berlińskiego Münzkabinett 1062, który różni się pod względem wykonania, na sztandarze widnieje napis LEG III PAR1063. O ile obecność kolonistów/ legionistów z legio III Gallica jest potwierdzone również przez inskrypcje (CIL III 152) to w innych źródłach próżno szukać wiadomości o obecności legio III Parthica w Sydonie. Natomiast przedstawiciele tego legionu, być może w formie vexillatio obsadzali Nisibis oraz wspomnianą Rezainę1064, co zdają się potwierdzać sztandary przedstawione na ich monetach (Il. 15.16; Il. 16.6) 1065. Jak już wspomniano legio III Gallica nie tylko wyniósł na tron Heliogabala, ale wkrótce się przeciw niemu zbuntował, za co żołnierze zostali ukarani m.in. wysłaniem do innych jednostek1066 . Zatem można wysnuć hipotezę, że pozostali w Sydonie weterani, którzy jak się zdaje zachowali wierność cesarzowi nie mogli dłużej promować rozwiązanego legionu 1067, więc przydzielono ich do legio III Parthica. W Sydonie poza tym ukazano także trzy signa wieńczone przez orły (Il.12.2)1068. 1063 HILL 1910: CXI 1064 POLLARD 2000: 273-274 1065 Nisisbis-RPC VII.2 72453 tymcz. Il. 15.16; Rezaina- RPC IX 1601 Il. 16.6 1066 DĄBROWA 2000A: 311 1067 BUTCHER 2003: 229 1068 BMC Phoenicia: Sydon 265 1069 Krzyżanowska X/11 1070 REBUFFAT 1997: 336 1071 Draganov 491, 578 1072 RPC VII.2 48905 tymcz. 1073 RPC III 743 Ciekawą wariacje prezentuje moneta wybita w Antiochii Pizydyjskiej na której widnieje aquila otoczona przez dwa signa z umieszczonymi wieńcami na ich szczytach1069. Wyjątkowość tego przedstawienia polega na tym, iż bezpośrednio pod orłem umieszczona jest błyskawica1070. Jest to kolejna zmiana sposobu wyrażania militarnych symboli w tej kolonii. Wszak na początku za Augusta ukazano dwa orły i znaki, za Nerona jednego orła z dwoma znakami, za Karakalli i Gety zestawiono dwa signa z typem fundacyjnym. Jednak na tym nie poprzestano i w przypadku kolejnych władców wprowadzano kolejne modele. Za Aleksandra Sewera również kolonia w Deultum wypuściła emisję zawierającą symbole militarne. Orzeł umieszczony na ołtarzu jest otoczony przez dwa vexilla opatrzone ośmioramiennymi gwiazdami i zwieńczone przez orły,1071 motyw ten ukazano również za czasów Filipa Araba (Il. 2.8)1072. Mimo, że w Deultum osadzono weteranów VII legionu to nigdy ten numer na monetach się nie pojawił. Natomiast genius legionae, czyli byk pojawia się tylko raz za premierowej emisji za Trajana1073 . Wobec powyższego D. Draganov uważa, że nawiązano do militarnych fundamentów kolonii jedynie w sposób arbitralny1074, znany wcześniej z Germy (Il. 9.5)1075. 1074 DRAGANOV 2007: 108 1075 RPC IV 5857 tymcz. 1076 RPC VI 4065 tymcz. 1077 FILGES 2015: 122 1078 RPC I 1253-54 1079 RPC II 1604 1080 Krzyżanowska XXXII/54 1081 RPC VI 6900 tymcz. Bardzo liczną produkcję monetarna uruchomiono za Maksymina Traka w Aleksandrii Troas. Jednym z bardziej wyjątkowych motywów jest zestawienie cesarza w bidze prowadzonej przez parę wołów, dzierżącego vexillum oraz aż cztery aquilae w tle (il. 9.15)1076. Rydwan przejeżdża przez most, w którego prześwicie zauważyć można kolejnego orła. Pierwsza interpretacja jaką można by wysnuć w takich przypadkach to wizyta cesarza w mieście wraz z oddziałami (stąd orły), jednak jak powszechnie wiadomo Maksymin nigdy nie odwiedził Azji Mniejszej, skupiając swoje działania na obronie północnych granic oraz tłumieniu buntów. Jednak niewykluczone, że mógł opłacić budowę bądź renowację mostu, który przedstawiono na emisji1077 . W takim wypadku pytanie brzmi dlaczego cesarz przejeżdża w bidze ciągniętej przez woły, oraz w jakim celu za jego plecami pojawiają się orły. Liczne emisje monetarne z czasów Maksymina oraz ledwie kilka wybitych za jego bezpośredniego następcy- Gordiana III, mogą wskazywać na sympatię miasta do cesarza z Tracji. Ponadto takie przedstawienie figuralne jest oryginalnym dziełem lokalnych rytowników, którzy wykorzystali elementy znane z innych typów. Cesarz dzierżący vexillum oraz para wołów przywołuje na myśl typ fundacyjny znany z Patras1078 oraz Antiochii Pizydyjskiej1079. Również symbole militarne znajdujące się za parą wołów znane są z Antiochii ( 2 signa)1080 oraz Ninicy ( vexillum)1081. Natomiast orły i to w liczbie aż czterech nie są znane z żadnej innej kolonii w tym kontekście. Zastanawiająca jest również aquila umieszczona w prześwicie mostu, która być może nawiązuje do militarnej przeszłości pierwszych kolonistów, lecz nigdy wcześniej (ani później) na monetach Aleksandrii Troadzkiej orła nie obserwujemy (jedynie vexillum), więc cała ta scena jest absolutnie wyjątkowa i łączy cechy imperialne, militarne oraz lokalne i wymaga dalszych badań. Podobnie w Ninicy, gdzie również wypuszczono liczne emisje za panowania Maksymina Traka. Po raz kolejny zestawiono tam scenę fundacyjną ze sztandarem (Il. 10.6)1082 oraz dwa sztandary1083 , które w przeciwieństwie do wcześniejszych emisji pozbawione są orła. Warto wtrącić, że w legendach tychże monet pojawiają się liczne błędy. Na ostatniej wspomnianej monecie ethnikon jest zapisany jako NINI CLΩΩΔ (sic!), co wskazuje na pogłębiający się analfabetyzm, choćby wśród grawerów. Niemniej jednak monety nawiązujące do militarnych początków kolonii są dowodem na istnienie dwóch społeczeństw: rzymskiej Ninicy i lokalnej Claudiopolis1084. 1082 RPC VI 6910 tymcz. 1083 RPC VI 6919 tymcz. 1084 MITCHELL 1979: 434 1085 RPC VII.2 13654 tymcz. 1086 JUHASZ 2013: 184-185 1087 RIC 581c 1088 JUHASZ 2009: 27 1089 AMNG 98 1090 RPC IX 10 1091 RPC IX 50 1092 AMNG 59 1093 RPC VII.2 2334 tymcz.; JUHASZ 2009:27 1094 RPC VII.2 2466 tymcz. 1095 GĂZDAC 2010: 103; GĂZDAC, GĂZDAC-ALFÖLDY 2015: 27; BORIĆ-BREŠKOVIĆ, VOJVODA 2018: 86 Za Gordiana III Viminacium bito monety z personifikacją Mezji, która na kilku emisjach dzierży sztandary VII i IV legionu (Il. 2.1) 1085. Zwykle otoczona jest przez dwa zwierzęta będące symbolami wspomnianych legionów, czyli byka (legio VII Claudia) oraz lwa (legio IV Flavia), które stacjonowały odpowiednio w Viminacium oraz Singidunum1086. Postać kobieca trzymająca dwa sztandary ( Concordia exercituum) pojawiła się po raz pierwszy na monetach imperialnych Hadriana1087, a później była często powtarzana1088. Monety takiego typu produkowano w Viminacium również w czasach Filipa Araba1089 , Decjusza Trajana1090, Treboniana Galla1091 oraz Waleriana1092. Zwrócić uwagę należy na wyjątkowy egzemplarz na którym personifikacja Mezji dzierży vexilla wieńczone portretami Gordiana III oraz Trankwiliny, co stanowi ewenement w mennictwie rzymskim1093 . Z kolei na innej monecie to Gordian jest postacią przedstawioną wraz z dwoma sztandarami, które tym razem wieńczone są przez zwierzęta symbolizujące wspomniane legiony (byk i lew).1094 Warto w tym miejscu przypomnieć, że w przeciwieństwie do pozostałych kolonii, produkcja monetarna w Viminacium była sterowana centralnie i jej głównym celem było zaopatrzenie północy Bałkanów, a przede wszystkim stacjonującego tam wojska w monety brązowe1095 . Wobec powyższego, kontekst umieszczenia na monetach symboli militarnych jest bliższy temu z Aelii Kapitoliny (siedziba legio X Fretensis), aniżeli koloniom zamieszkanym przez potomków weteranów. Centaur ze sztandarem pojawia się na monetach mezopotamskiej Singary (Il. 15.14)1096. Sztandar podpisany jest wyjątkowo po grece: ΛƐΓ. Natomiast jak wspomniano bardziej roziwnięta inskrypcja pochodzi z samotnego vexillum- ΛƐΓ Α Π (Il. 15.15)1097. Przypomnieć należy, że centaur był symbolem legio III Parthica, i był przedstawiany na monetach Rezainy. Jednak w tym przypadku inskrypcja wskazuje na inną jednostkę powołaną do życia przez Septymiusza Sewera- legio I Parthica1098. 1096 RPC VII.2 2107 tymcz. 1097 RPC VII.2 2070 tymcz. 1098 DĄBROWA 2004B: 402 ; STOLL 2009: 324 1099 Krzyżanowska IV/17 1100 Krzyżanowska VI/21 1101 RIC 256 1102 FILGES 2015: 220 1103 Krzyżanowska II/10 1104 Krzyżanowska XIV/67 Jak zauważyć można poprzez prowadzony wywód, w Antiochii Pizydyjskiej wprowadzano wiele nowych typów związanych z symbolami militarnymi. Kolejne innowacje pojawiły się za czasów Gordiana III. Na rewersie ciężkiej monety (26 g.) ukazano cesarza z miseczką przy ołtarzu oraz trzy signa 1099. Pierwszy znak legionowy wieńczy Wiktoria, a dwa kolejne wieńce, więc nie są to signa znane z wcześniejszych emisji. Inny innowacyjny typ wprowadza rekordową ilość znaków legionowych, bo aż sześć oraz postać kobiecą1100. Próżno szukać analogii wśród monet prowincjonalnych, więc wydaje się że pierwowzorem była Concordia Militaris znana z aureusów Septymiusza Sewera, gdzie alegoria przedstawiona jest w bardzo podobny sposób (również dzierży berło) i otoczona jest przez sześć znaków legionowych1101 . Trudno natomiast jest wyjaśnić powiązanie tych dwóch emisji. A. Filges wskazuje jedynie na chęć podkreślenia militarnych korzeni kolonii1102. Również vexillum pojawia się po raz pierwszy na monetach Antiochii w czasach Gordiana III, otoczone przez parę znaków legionowych1103 . Wszystkie symbole są wieńczone przez orły. Ponadto w czasach Gordiana powraca znany już motyw zestawienia znaków legionowych z rytuałem aratrum gdzie to właśnie cesarz prowadzi parę wołów1104. Z kolejnym tego typu połączeniem mamy do czynienia w Kremnie za czasów Filipa Araba. Trzy signa znane z powtarzających się wcześniej emisji (za Hadriana, Marka Aureliusza i Karakalli) zestawiono ze sceną fundacyjną również pojawiającą się wcześniej na monetach kremneńskich Marka Aureliusza oraz Septymiusza Sewera. Odpowiada to generalnym trendom łączenia różnych elementów w mennictwie kolonialnym trzeciego wieku. Dostrzec to można również na emisji pochodzącej z Damaszku, który właśnie za Filipa otrzymał status kolonii1105. Ukazano tam wilczyce karmiącą Remusa i Romulusa w standardowym układzie, a w tle widnieje sztandar legionowy z inskrypcją LEG V FER1106. Znane są dotąd dwa egzemplarze tej monety w nienajlepszym stanie zachowania, wobec czego wydaje się, że legenda nawiązuje raczej do legio VI Ferrata, którego stacjonowanie na terenie Syrii jest dobrze udokumentowane1107. Ponadto genius legionae tego oddziału to właśnie wilczyca z bliźniętami1108. Warte podkreślenia jest to, że również z Tyru pochodzi moneta1109 z prawie identycznym rewersem, na którym również ukazana jest lupa Romana z vexillum podpisanym LEG VI FER1110. Może to oznaczać, że weterani tego legionu (bądź vexillatio) zostali umieszczeni w Damaszku oraz Tyrze za czasów Filipa Araba1111. 1105 MILLAR 2006: 216 1106 RPC VIII 69783 tymcz. 1107 KEPPIE 1986: 413; JONES HALL 2004: 46; 1108 RISANEN 2014: 338; D’AMATO 2018: 27 1109 RPC VIII 26725 tymcz. 1110 HEYMANN 1963: 48 1111 POLLARD 2000: 63; DĄBROWA 2004C: 219-220; DĄBROWA 2005: 40 1112 RPC VIII 6466 tymcz. 1113 RPC VIII 6507 tymcz. 1114 SAWAYA 2009: 84 N 374 1115 SAWAYA 2009:277 1116 Sawaya 7 1117 SAWAYA 2009: 245 1118 RPC II 220 1119 RPC VIII 6570 tymcz. 1120 np. RPC IX 1283, 1286; NOLLÉ 1995: 352 Za tegoż władcy pojawia się po raz pierwszy w Heliopolis typ fundacyjny z dwoma sztandarami reprezentujące legiony VIII oraz V (Il. 11.13)1112. Sztandary trzymane przez dwie męskie postacie pojawiają się wraz z popiersiem Fortuny/ Tyche na innej emisji1113. Obie te postacie są flankowane przez dwa koźlęcia (Il. 11.16)1114. Z. Sawaya uważa, że jest to para kolonialnych geniuszy, którzy w oczywisty sposób są związani z dwoma legionami, których weterani zostali osadzeni w Heliopolis i Berytusie jeszcze za czasów Augusta1115. Już wcześniej za rządów Septymiusza Sewera te postacie się pojawiają1116 , jednak wówczas bez sztandarów i Tyche1117 . Flankujące postacie trzymające signa znane z wyjątkowego egzemplarza wspomnianej monety z Patras (Il. 4.8)1118 pozostają najbliższą analogią. Na kolejnej emisji pojawia się również głowa Tyche otoczona przez dwa signa 1119. Warto zauważyć, że wszystkie te typy z Heliopolis pojawiły się wyłącznie za czasów Filipa Araba, a miasto wyemancypowało się od Berytusu ok. 50 lat wcześniej, więc można domniemywać, że są to emisje upamiętniające tamto wydarzenie. W Antiochii Pizydyjskiej spośród licznych emisji zawierających vexillum oraz signa z lat 249-253 wyjątkowe są te w których sztandary noszą litery SR (Il.7.16) 1120. Obie te litery pojawiały się już wcześniej na monetach Antiochii (od czasów Septymiusza Sewerea), ale teraz po raz pierwszy zostały umieszczone na sztandarze. Wydaje się, że nie mają bezpośredniego związku z aspektem militarnym, a raczej z polityczno- społecznym, gdyż jak wspomniano w rozdziale poświęconym tytulaturze rzymskich kolonii (Rozdział 3.3) SR interpretowane jest jako Senatus Romanus1121 , bądź socia Romanorum1122 . Natomiast za czasów Woluzjana ponownie pojawia się cesarz otoczony przez trzy signa1123. Władca umieszczony jest centralnie i dzierży berło oraz podtrzymuje znak po jego prawej stronie, natomiast z jego lewej strony umieszczone są dwa kolejne znaki. Co interesujące na różnych egzemplarza różnią się elementy wieńczące drzewce. I tak na monecie z Paryża1124 na znakach po prawej stronie umieszczono wieniec oraz orła. Na monecie pochodzącej z aukcji1125 na tych samych znakach umieszczono dwie gwiazdy, bądź błyskawice. Wobec tego wydaje się, że rytownicy mieli swobodne podejście do układu znaków legionowych. 1121 LEVICK 1967: 171-172; KRZYŻANOWSKA 1972: 39; FILGES 2015: 1122 NOLLÉ 1995: 359 1123 RPC IX 1297 1124 SNG France 1306 1125 CNG EA 149, 4.10.2006 221 1126 RPC IX 1434-1437 1127 RPC IX 1436-1437 1128 TEKIN 2000: 530 1129 RPC IV 7695 tymcz. 1130 np. RPC IV 10836 tymcz. 1131 RPC IX 1408 1132 RPC IX 1427 1133 RPC IX 1499 W połowie III wieku sztandary pojawiają się na efemerycznych emisjach w Mallus1126 . Dwie spośród ukazują na awersie kobiecą postać, podpisaną jako SACRA SINATVS(sic!) 1127 . Na rewersach natomiast przedstawiono siedzącą postać Tyche/ Fortuny na kamieniach flankowaną przez dwa sztandary, natomiast pod nią ukazane są rzeczne bóstwa płynące w przeciwnych kierunkach symbolizujące dwie odnogi Pyramosu (Il. 10.9)1128. Fortuna wraz z vexillum ukazywano już wcześniej na monetach z Parlais (Il. 9.3)1129 oraz Aleksandrii Troadzkiej1130. Jednak personifikacje miast z tamtych ośrodków przedstawione są w pozycji stojącej dzierżąc sztandar. Z kolei siedząca Tyche była w III wieku popularnym motywem w mennictwie miast cylicyjskich. Jej wizerunek znany jest z Tarsu1131 , Augusty1132 , Anazarbus1133 , więc należy rozpatrywać to przedstawienie jako lokalną wariację, a użycie sztandarów miało być może wskazywać odmienny status Mallus w porównaniu z sąsiednimi ośrodkami. Fortuna/Tyche została przedstawiona w przypadku monet z Aelii Kapitoliny z czasów Trajana Decjusza wraz z orłem legionowym1134 . Personifikacja miasta jest koronowana przez mała figurkę Wiktorii. W jednej dłoni trzyma długie berło, a w drugiej wspomniany symbol legionu. Na innej emisji1135 znajduje się aquila wraz z vexillum opisanym jako L X F, wskazujące na legio X Fretensis, którego weteranów osiedlono w kolonii za czasów Hadriana1136 . Wreszcie zestawiono również wilczyce z orłem legionowym1137 , jak już wcześniej wspomniano wilczyca pojawiła się na monetach Damaszku oraz Tyru, gdzie ukazano ją wraz z vexillum. Wówczas podkreślono, że nawiązuje to do legionu VI Ferrata, którego symbolem była właśnie lupa Romana. W przypadku Aelii Kapitoliny wydźwięk może być inny, gdyż sama wilczyca pojawiała się w mennictwie tej kolonii już od czasów Antoninusa Piusa1138 . Wobec tego lupa Romana wskazuje przede wszystkim na kontakt kolonii z Rzymem, a zdaniem M. Rissanena miała przypominać mieszkańcom Judei o konsekwencjach nieposłuszeństwa1139. 1134 m.in. RPC IX 2178,2179, 2184 1135 RPC IX 2190 1136 DĄBROWA 1993: 20-21 1137 RPC IX 2192 1138 RPC IV 3612 tymcz. 1139 RISSANEN 2014: 339 1140 RPC IX 2169 1141 EVANS 2014: 172 1142 HARL 1984: 68 1143 KINDLER 1980: 56-58; BURRELL 2004: 262 1144 EVANS 2014: 181-182 Synkretyzm kulturowy w czystej postaci zauważyć można z kolei w Neapolis, którego mennica tylko raz zdecydowała się na emisję monet zawierających symbole militarne. Na monecie Treboniana Galla1140 zestawiono trzy elementy o zupełnie różnym pochodzeniu. Po lewej stronie ukazano Neptuna w charakterystycznej pozie z trójzębem i delfinem opierającego się o skałę. W górnej części monety zamieszczono górę Gerizim będącą swoistym znakiem menniczym reprodukowanym na wszystkich kolonialnych monetach samaryjskiego Neapolis (Il. 14.7)1141. Wreszcie po prawej stronie widnieje aquila wraz z dzikiem, który z kolei był symbolem legionu z Aelii Kapitoliny- legio X Fretensis1142.Być może część legionu X (bądź i/lub III) (vexillatio) zostało umieszczone w Neapolis1143. Z kolei ciekawą hipotezę wysnuła J. Evans, wskazując na to że zestawienie Neptuna wraz z vexillum świadczy o dominacji Imperium Romanum zarówno na morzu jak i na lądzie czyli suprematio terramarique1144. Co istotne to zarówno Neptun jak i sztandar z dzikiem stanowią symbole tego legionu i pojawia ją się na monetach Neapolis tylko na tej jednej omawianej emisji1145 . Wobec czego wiadomość płynąca z tejże monety dla mieszkańców, symbolicznie wskazując na obecność legionu, lub szerzej armii rzymskiej u podnóży świętej góry Gerizim zapewniała bezpieczeństwo mieszkańcom Neapolis. 1145 HOSTEIN, MAIRAT 2015: 384 1146 Krzyżanowska VIII/45 1147 FILGES 2015: 86 1148 SNG Von Aulock 349 1149 Sawaya 63 1150 FILGES 2015: 246; 249 1151 Krzyżanowska V/27 1152 MILNE 1947: 102 1153 SNG Von Aulock 1697 1154 RPC VIII 20908 tymcz. Za czasów Waleriana symbole militarne pojawiają się jedynie w czterech koloniach, lecz co interesujące są to cztery różne przedstawienia. W Antiochii Pizydyjskiej przedstawiono 2 signa wraz z vexillum wieńczonym orłem legionowym1146. W Aleksandrii Troadzkiej ukazano Apollo Smintheusa wraz z geniuszem kolonii oraz vexillum1147. W Ikonium dwa signa towarzyszące scenie fundacyjnej w czasach Gordiana, zastąpioną parą sztandarów1148 . W Heliopolis zestawiono popiersia Merkurego oraz Fortuny1149 . O identyfikacji postaci po lewej świadczy kaduceusz, a o prawej signum. Za Galiena trzy z czterech wspomnianych ośrodków ponownie wypuściło emisje zawierające symbole militarne (Antiochia, Aleksandria Troas oraz Heliopolis). Z kolei Parium które wypuściło liczne emisje w typie fundacyjnym, dopiero za Galiena zestawiło je z vexillum. Przedstawienie z Parium jest o tyle niezwykłe, że zaprzęg wyposażony jest w cztery, a nie zwyczajowe dwa woły, co zdaniem A. Filgesa świadczy o tendencji do multiplikowania atrybutów w kolonialnym mennictwie trzeciego wieku1150. Ostatnie dwie emisje w mennictwie kolonialnym zawierające symbole militarne pochodzą z Kremny oraz Antiochii Pizydyjskiej. W tej ostatniej pod panowaniem Klaudiusza II ukazano po raz kolejny vexillum zwieńczone przez orła otoczone przez dwa signa składające się z trzech medalionów1151. Wydaje się, że ostatnie emisje z pizydyjskiej mennicy zostały po części ponownie wybite na wcześniejszych monetach1152. Na kończącej te rozważania emisji z Kremny przedstawiono Augusta jako kapłana dokonującego rytuały aratrum za pomocą pary wołów, w tle ukazano trzy signa oraz vexillum1153. Czyli to samo przedstawienie znane z emisji czasów Filipa Araba1154 . Jest w tym zaklęty jakiś duch historii, że akurat jedna z ostatnich monet mennictwa kolonialnego zawiera wizerunek ojca wielu rzymskich kolonii zestawionego wraz typowymi dla mennictwa motywami aratrum oraz znaków legionowych. Najważniejsza informacja jaką możemy pozyskać dzięki monetom zawierającym symbole militarne to poświadczenie obecności oddziału (vexillatio), bądź weteranów konkretnego legionu w danej kolonii. Osadnicy w Emericie pochodzili z V oraz X legionu, w Acci z I i II. Cezaraugusta została zasiedlona przez byłych żołnierzy IV, VI i X legionu. Patras zamieszkali reprezentanci X i XII. Przedstawiciele kohort pretoriańskich trafili do Filippi (Il. 5.8)1155 . W Ptolemais obsadzono weteranów pochodzących z aż czterech różnych legionów. Do Berytusu oraz Heliopolis wysłano legionistów z legio V Macedonica i VII Augusta. Monety poświadczają również obecność żołnierzy z III Gallica w Sydonie oraz Tyrze. W tym ostatnim oraz w Damaszku prawdopodobnie umieszczono również oddziały z legio VI Ferrata. Z kolei przedstawiciele legio III Parthica trafili do Rezainy oraz być może Sydonu. Monety z Viminacium potwierdzają obecność legionów IIII i VII w Mezji. Natomiast o stacjonowaniu legio X Fretensis świadczą niezliczone zabytki epigraficzne i archeologiczne, tym niemniej jednak również monety poświadczają jego obecność w Aelii Kapitolinie. Poza tym również przedstawienie wraz ze znakami geniuszy legionowych takich jak Sagittarius (Rezaina, Singara), dzik (Aelia Kapitolina, Neapolis, Cezarea Nadmorska (Il. 14.4)), wilczyca z bliźniętami (Damaszek, Tyr) wskazuje na związek kolonii z konkretnym legionem. Wciąż jednak gros badaczy, jak już wspominano nie raz na łamach tej pracy (Rozdział 4.2), pozostających zwolennikami jedynie tytularnej kolonizacji w trzecim wieku. Natomiast znaki legionowe na monetach łączy jedynie z obecnością części legionu w okolicy. Zasadne pozostaje pytanie sformułowane przez E. Dąbrowę1156. Skoro monety zawierające vexillum wraz z numerem i nazwą legionu bito by w miejscu operacyjnym danego legionu, to dlaczego pojawiają się wyłącznie w koloniach? W myśl zasady ekonomii myślenia (tj. popularnej Brzytwy Ockhama) należy stwierdzić, że vexilla, aquilae i signa pojawiają się wyłącznie w koloniach z powodu obecności osiedlonych weteranów w tychże ośrodkach. 1155 RPC I 1651 1156 DĄBROWA 2004B: 400 Za pomocą zaprezentowanego materiału zauważyć można znaczące zróżnicowanie wykorzystanych symboli militarnych w mennictwie kolonialnym. Niemniej jednak uchwytne są pewne trendy. Początkowo (I w. przed Chr.-I w. po Chr.) vexilla, signa, czy aquilae przedstawiane były w sposób transparentny. Orły legionowe były ukazywane z szeroko rozpostartymi skrzydłami imitującymi lot ptaka. One wraz z signami wzorowane były za pewne na denarach legionowych Marka Antoniusza. Prostokątne sztandary umieszczona były na nieozdobionych drzewcach. Dobrym przykładem jest semis z Illici1157 gdzie właśnie takie nieozdobione vexillum oraz aquila flankowane są przez dwa signa. Sposób przedstawiania tych ostatnich właściwie się nie zmienił aż do końca mennictwa kolonialnego. Jednak wraz z czasem i dodawaniem kolejnych elementów i zdobień rozróżnienie signum od orła legionowego staje się problematyczne. Za przykład weźmy wspomniane emisje Hadriana z Kremny1158 , na których ukazano trzy znaki legionowe. Prawy jest wieńczony jest przez otwartą dłoń, środkowy przez orła, a lewy przez wieniec. Twórcy RPC określili ten zestaw jako dwa signa i aquilae. Podczas gdy A. Filges określa je jako trzy signa1159. Z kolei w innym miejscu twórcy RPC bardzo podobny zestaw z Olbasy (Il. 9.2)1160 i Komamy (Il. 9.1)1161 określają jako trzy militarne sztandary. Począwszy od cystoforów Tytusa wprowadzono również vexillum wieńczone orłem1162 . Takie zestawienie wykorzystano na monetach Antiochii w III wieku1163. Zatem zauważyć należy brak konsekwencji u badaczy oraz swobodne podejście do tematu przez starożytnych grawerów. 1157 RPC I 190 1158 RPC III 2806 1159 FILGES 2015: 81 1160 RPC IV.3 7679 tymcz. 1161 RPC IV. 3 7323 1162 RPC II 861 1163 FILGES 2015: 270-272 1164 RPC VII.2 6551 tymcz. 1165 SAWAYA 2009: 198, 224, 245 1166 RPC I 3530 1167 RPC I 3532 1168 RPC II 1604 Ponadto zauważalna jest tendencja mennic do powtarzania emisji z wybranymi motywami militarnymi. Najbardziej konsekwentny jest Berytus, który powtarzał typ z dwoma orłami legionowymi od czasów Augusta aż po panowanie Gordiana III (Il. 11.7)1164. Dwie skierowane ku sobie aquilae właściwie się nie zmieniają ikonograficznie przez prawie 250 lat, a co więcej w sposób identyczny trafiają na monety Heliopolis, po tym jak ta miejscowość otrzymała tytuł kolonii (Il. 11.8)1165 . Podobnie w Kremnie gdzie bito monety, na których umieszczano wspomniane trzy signa (bądź 2 signa+aquila) od czasów Hadriana do Aureliana. Ten sam zestaw pojawiał się na monetach Komamy od czasów Antonina Piusa po Decjusza. Zdecydowanie bardziej otwarte podejście do wykorzystania znaków legionowych miała Antiochia Pizydyjska. Pojawiały się tam dwie aquilae + 2 signa za Augusta (Il. 7.2)1166 , następnie orzeł wraz z dwoma signami1167 , sztandar z umieszczony w scenie fundacyjnej1168 . Za Karakali rytuał aratrum opatrzono dwoma znakami1169. Następnie za Heliogabala pojawia się aquila + 2 signa1170. Za Gordiana III wprowadzono monety na których zaprezentowano trzy 1171 , a nawet sześć znaków legionowych (Il. 7.13)1172 , prezentowano również sztandar flankowany przez znaki legionowe (Il. 7.12)1173, który powtarzał się aż do czasów Klaudiusza II1174. Dowolność w doborze motywów militarnych była w Antiochii Pizydyjskiej absolutnie wyjątkowa. 1169 Krzyżanowska XXXII/54 1170 RPC VI 6568 tymcz. 1171 Krzyżanowska IV/17 1172 Krzyżanowska VI/21 1173 RPC VII. 2 3500 tymcz. 1174 Krzyżanowska IV/9 1175 RPC VI 4065 tymcz. 1176 SAWAYA 2009:277 1177 RPC IV.3 7695 tymcz. 1178 np. RPC IV 10836 tymcz. 1179 RPC IX 1436-1437 1180 RPC IX 2178 1181 RPC I 5412 Generalnie, z wyjątkiem Antiochii, w miastach które produkowały monety z wizerunkami znaków militarnych były przywiązane do ustalonych wcześniej schematów, co nie znaczy że nie wprowadzano nowych modeli. Niepowtarzalna jest scena pochodząca z monet Aleksandrii Troadzkiej za Maksymina Traka, w której zilustrowano przejazd cesarza przez most, na tle którego ukazano cztery aquilae1175 . W Heliopolis z kolei umieszczono dwóch geniuszy dzierżących sztandary i flankujących popiersie Tyche1176. Personifikacja miasta również pojawiała się wraz ze sztandarami na kilku innych emisjach (Parlais (Il. 9.3)1177 , Aleksandria Troadzka1178, Mallus 1179, Aelia Kapitolina1180). W tych przypadkach symbole militarne w zestawieniu z Fortuną/Tyche mogły mieć za zadanie wskazać na militarne fundamenty kolonii, by odróżnić je od sąsiednich miast. Bardzo istotnym typem ikonograficznym w kontekście badań nad tożsamością rzymskich kolonii jest przytaczany tu wielokrotnie motyw rytuału aratrum zestawiony z symbolami militarnymi (przeważnie pojawiają się vexilla). Mimo, że oddzielnie wykorzystywano je sporadycznie w miastach nie posiadających statusu kolonii (częściej symbole militarne niż typ fundacyjny), to kompozycja wyznaczania sulcus primigenius w asyście sztandarów, wydaje się być zastrzeżoną wyłącznie dla rzymskich kolonii. Pojawia się ona na monetach dwunastu kolonii (Antiochia (Il. 7.11), Parium, Kremna, Ikonium, Ninica, Heliopolis, Ptolemais, Sydon, Tyr, Aelia Kapitolina, Tyana oraz Rezaina). Jednak pierwsze tego typu przedstawienie pochodzi z nieznanej kolonii w Azji Mniejszej z 26 roku przed Chr. (Il.16.9)1181 , na której obok sceny fundacyjnej ukazano orła z dwoma znakami. Myli się zatem A. Filges twierdzący, że pierwszym ośrodkiem, który doprowadził do wprowadzenia tego modelu była Antiochia Pizydyjska1182 . F. Rebuffat uważa, że pierwsza emisja tego typu z Antiochii była związana ze stuleciem kolonii (76 r.)1183 . Znaczenie kommemoratywne mogły mieć również monety tego typu z Parium oraz Kremny, gdzie z kolei miano upamiętnić w ten sposób trzy setne rocznice fundacji tych kolonii1184. Pozostałych przypadków nie można dopasować bezpośrednio do konkretnych okrągłych rocznic. Niewątpliwie jednak typ ten miał przypominać o militarnym oraz cywilnym charakterze genezy rzymskich kolonii 1185 . Motyw założyciela/kapłana z wołami oraz symboli militarnych umieszczany był zawsze na cięższych monetach aniżeli te jedynie przedstawiające symbole wojskowe1186. Zatem można zaryzykować konkluzję, że fuzja tych dwóch motywów oprócz bogatszego informacji semantycznej posiadała również większą wartość materialną. 1182 FILGES 2015: 247 1183 REBUFFAT 1997: 47 1184 LEVICK 1967: 36 1185 DĄBROWA 2004B: 399 1186 REBUFFAT 1997: 416 1187 KATSARI, MITCHELL 2008: 230 Tymczasem C. Katsari oraz S. Mitchell sztandary legionowe, aquilae oraz signa zaliczyli grupy tzw. scen militarnych, w której umieścili również galerę, kwadrygę czy nawet przedstawienie Wiktorii. Zdumiewająca jest konkluzja, w której stwierdzają, że wszystkie te symbole i sceny, nawet jeśli legiony faktycznie stacjonowały w pobliżu kolonii, miały na celu oddać cześć potędze rzymskiej armii jako całości1187 . Za pomocą zaprezentowanego materiału stwierdzić należy, że symbole wojskowe (aquilae, vexilla, signa) miały za zadanie propagować militarne korzenie kolonii. Świadczyły o zachowaniu prze kolejne pokolenia choćby powierzchownej, ale wciąż jednak rzymskiej tożsamości kulturowej. Co dopełniało połączenie z typem fundacyjnym, Fortuną, oraz przeważnie łacińską legendą. Z kolei pojedyncze zestawienie symboli militarnych z lokalnymi tematami ( Góra Gerizim na monetach Neapolis, Geniusze z Heliopolis (Il. 11.16), świątynia w Carrhae (Il. 16.1)) wskazuje na wysoki poziom integracji kulturowej, przynajmniej na poziomie ikonograficznym. Naturalnie aquilae, vexilla oraz signa manifestowały wielkość rzymskiej armii, jednak zdaniem autora w przypadku monet kolonialnych było to dodatkowym aspektem. 4.3. Marsjasz Trzecim typem charakterystycznym dla mennictwa kolonialnego jest tzw. Marsjasz z Forum1188. Trafił on na monety co najmniej 25 kolonii (Deultum, Korynt, Tesalonika, Apamea, Synopa, Parium, Antiochia Pizydyjska, Kremna, Parium, Parlais, Ninica, Ikonium, Aleksandria, Mallus, Berytus, Heliopolis, Sydon, Tyr, Laodicea Nadmorska, Ptolemais, Cezarea Nadmorska, Arca Cezarea, Neapolis, Bostra, Damaszek1189) a być może również jego wizerunek przedstawiono na monetach Rezainy, Edessy (Il. 16.3) oraz Carrhae 1188 Marsjasz stał się obiektem kilku opracowań: PAOLI 1938 ; VEYNE 1961 ; SMALL 1982 ; KLIMOWSKY 1989 ; BASSO, BUONAPANE2008 1189 Wspomniano na wstępie, że z uwagi na wyjątkowych charakter wyłączono z rozważań monety (tessery?) Palmyry. Mimo to wydaje się faktycznie przedstawienie Marsjasza widnieje na jednej z emisji; SMALL 1982: 135 N.12 (Il.16.2). W porównaniu do typu fundacyjnego czy symboli militarnych, Marsjasz w mennictwie kolonialnym jeszcze rzadziej podlegał zmianom ikonograficznym. Ukazywany jest jako przygarbiona, brodata postać niosąca bukłak wina na plecach. Zwykle zauważalny jest również krótki ogon. Wolną rękę podnosi do góry, przypomina to w pewnym sensie adlocutio1190. Właściwie jest nagi, nie licząc obuwia sięgającego połowy łydki, które jest jego cechą charakterystyczną choć często trudną do dostrzeżenia. Zazwyczaj umieszczony jest na piedestale, co wskazuje że mamy do czynienia z posągiem, a nie bezpośrednią wizualizacją mitycznej postaci. Przygarbiony Sylen niosący bukłak wina i podnosząca jedną z rąk może przywieść na myśl osobę pijaną1191. Warto wobec tego zadać sobie pytanie w jaki sposób pijany Sylen stał się jednym z głównych symboli rzymskich kolonii. 1190 HOSKINS WALBANK 1989A: 81 1191 KINDLER 1983: 65; KLIMOWSKY1898: 99 1192 Serv. Ad Aen 3 20 1193 Wg innej wersji Marsjasz znalazł instrument wyrzucony przez Atenę. 1194 GRIMAL 1997: 221 1195 KLIMOWSKY 1989: 89 1196 RPC III 2586 Marsjasz pochodzący z Frygii, wg jednej z wersji miał być synem Dionizosa (Bachusa)1192, w mitologii zapisał się jako wynalazca instrumentu muzycznego- aulosu1193. Zachwycony swoim odkryciem i muzyką jaka z niego płynie, zdecydował się wyzwać Apollona na pojedynek muzyczny. Stawką tego pojedynku miało być prawo do obejścia się z przegranym wedle swojej woli. Pierwsze starcie miało zakończyć się remisem, po czym Apollon zaproponował drugą rundę, w której mityczni artyści zagrają na odwróconych instrumentach. Bóg miał przewagę w tym względzie gdyż grał na symetrycznej lirze, zatem oszukany Marsjasz nie miał szans w tym starciu i ostatecznie przegrał. Sylena powieszono na sośnie i obdarto ze skóry. Po namyśle Apollo miał żałować tego czynu, więc później Marsjasz został rzecznym bożkiem1194. Mitologia, zatem nie rozwiązuje zagadki w jaki sposób Marsjasz stał się symbolem kolonii. W sztuce faktycznie, często był przywiązywany do drzewa z grymasem bólu na twarzy. Najbardziej znane takie przedstawienie pochodzi z Palazzo dei Conservatori Romani. Sylen pojawia się również w mennictwie rzymskim wraz instrumentem, który wynalazł, głównie w Apamei położonej w Frygii (nie rzymskiej kolonii- bityńskiej Apamei), gdzie jednocześnie pełni funkcję rzecznego bóstwa1195. Na monecie z czasów Hadriana Marsjasz przedstawiony jest wśród skał, w pozycji półleżącej, trzymając w ręce aulos, a pod nim przewrócona waza z której wylewa się woda1196. Zatem w niczym nie przypomina Marsjasza znanego z mennictwa kolonialnego. Źródeł tego, który nas interesuje w tym rozdziale szukać należy niebezpośrednio w mitologii, a raczej na Forum Romanum. Rzeźba Marsjasza trafiła na główny plac Rzymu prawdopodobnie w pierwszej połowie II wieku przed Chr., być może sprowadzono ją ze wschodu, a konkretnie ze wspomnianej frygijskiej Apamei1197 . Jednak dopiero w I w. statua znana odtąd jako Marsjasz z Forum Romanum została przedstawiona na emisji denarów L. Marcjusza Cenzorinusa1198 . Na monecie z 82-81 roku przed Chr. przedstawiono przygarbionego Sylena z zarzuconym na plecy bukłakiem wina, który podtrzymuje lewą ręką, prawą zaś podnosi wysoko do gór. Poza charakterystycznymi butami oraz być może czapką frygijską jest nagi. Widoczny jest również krótki ogon. Zatem stwierdzić należy, że jest to przedstawienie nie tyle kanoniczne, co wyznaczające wspomniany w pierwszym akapicie kanon pochodzący od oryginalnego (acz niestety nie zachowanego) posągu Marsjasza z Forum Romanum. Wydaje się, że wizerunek Marsjasza został użyty na tej emisji w celach politycznej propagandy. L. Cenzorinus zaliczał się do popleczników Mariusza, reprezentując poglądy antyoligarchiczne, manifestujące się m.in. poprzez dążenie do nadania obywatelstwa italskim sprzymierzeńcom Rzymu 1199 . Mimo że bezpośredni związek między L. Cenzorinusem a Marsjaszem pozostaje nie do końca wyjaśniony (badacze zwykle wskazują związki gens Marcia oraz Marsjasza z wróżbami augurów1200), to przesłanie pochodzące z tej emisji wydaje się być niepodważalne i traktujące Marsjasza jako symbol wolności (signum/ indicium libertatis)1201. 1197 KLIMOWSKY 1989: 90 1198 RRC 363 1199 BASSO, BUONAPANE 2008: 146 1200 SMALL 1982: 84-92; BASSO, BUONAPANE 2008: 146-147 1201 Serwiusz w komentarzach do Appiana (App. 3 A 9), SMALL 1982: 77-83; KLIMOWSKY 1989: 93-94; BASSO, BUONAPANE 2008:146 1202 KLIMOWSKY 1989: 93; HOSKINS WALBANK 1989A: 80; MILLAR 2002: 103; BASSO, BUONAPANE 2008: 145 1203 KINDLER 1983: 65; KLIMOWSKY 1989: 94-95; HOSKINS WALBANK 1989A:80-81 Do wyjaśnienia pozostaje wciąż sposób w jaki wynalazca aulosa stał się symbolem wolności. Również co do tego nie ma zgodności wśród badaczy. Główny zbieżny punkt to związek mitologiczny Marsjasza z Dionizosem (którego wg jednej z wersji miał być synem) i jego amalgamacji na pewnym etapie italskim Libero Patre1202. Ponadto umiejscowienie posągu Marsjasza na Forum Romanum, niedaleko urzędu pretora nie-Rzymian oraz podróżnych (praetor peregrinus) rozpatrującego m.in. sprawy sporne nie-Rzymian oraz mieszkańców kolonii rzymskich mogło symbolizować wolność i niezależność tychże 1203, bądź ostrzegać przed wdawaniem się w niepotrzebne sporu (vide konkurs z Apollem)1204. Poza tym skojarzenie fonetyczne Marsjasza z wojną domową (bellum Marsicum), w konsekwencji której przyznano obywatelstwo rzymskie całej wolnej ludności Italii zdaniem P. Basso również spowodować mogło nadanie Sylenowi nowego znaczenia na całym półwyspie, a w konsekwencji również w prowincjach1205 . Ponadto sam gest podniesionej ręki mógłby wskazywać na chęć wyzwalania, bądź wieszczenia1206. Skoro jest tyle domysłów w jaki sposób Marsjasz stał się symbolem wolności, to skąd w ogóle pewność, że ostatecznie nim się stał. Bezpośredni dowód na to przeistoczenie pochodzi z IV wieku po Chr.. Serwiusz Gramatyk w komentarzu do Eneidy Wergiliusza zauważa, że na forach wolnych miastach umieszczano statuę Marsjasza na znak wolności1207. Niestety nie odkryto oryginalnej rzeźby z Forum Romanum, ale za to wizerunek Marsjasza znajduje się na jednym z paneli tzw. Anaglypha Traiani, na którym potwierdzone jest jego oryginalne umieszczenia na Forum Romanum1208 . Ponadto rzeźba identyfikowana jako Marsjasz, bądź Pan pochodzi z hipodromu w Cezarei Nadmorskiej1209 . Postać niestety pozbawiona jest ramion, ale najprawdopodobniej wspiera bukłak lewym ramieniem, a prawe unosi (wg innej interpretacji jest to Pan dźwigający tympanon). Za Marsjaszem ma przemawiać to, że jego wizerunek mógł pojawić się na monetach Cezarei (będącej kolonią) za Herenni Etruscylli1210. Bez wątpliwości można wobec tego przejść do analizy materiały numizmatycznego pochodzącego z rzymskich kolonii. 1204 KINDLER 1983: 65 1205 BASSO, BUONAPANE 2008: 147 1206 HOSKINS WALBANK 1989A:81; BUONAPANE 2008: 144 1207 Serv. Ad Aen 3 20 1208 SMALL 1982: 72-80; KLIMOWSKY 1989: 90-91, OSTROWSKI 1999: 336 1209 GERSHT 2018: 148-149 1210 MESHORER 1985: 21; 111 NO 30; L. Kadman orz Twórcy RPC IX milczą na temat tej monety. 1211 SMALL 1982: 82; BASSO, BUONAPANE 2018: 148 1212 RPC II 723A ; RIPPOLÉS, BURNETT ET AL. 2015: 203 (CGT Coll. (ex VCoins MNS ex CNG EA 126, 9 Nov. 2005, lot 165) ) Do niedawno wydawało się, że Marsjasz w mennictwie kolonialnym pojawił się dopiero w II w. po Chr.1211 . Natomiast w 2005 roku na jednej z aukcji pojawił się egzemplarz monety, na której rewersie przedstawiono postać przygarbioną lekko postać o charakterystycznych butach do połowy łydki, dźwigającą bukłak i uniesioną prawą dłonią (Il. 6.8)1212. Mimo, że owa postać jest wyjątkowo smukła to jednak najbliższa analogia do takiego wizerunku to naturalnie Marsjasz. Na awersie tejże monety przedstawiony jest cesarz Domicjan, a na rewersie oprócz satyra widnieje również legenda CIF ANN CXXXIIX. Pierwsze trzy litery to powtarzający się na monetach Synopy skrót Colonia Iulia Felix1213. Z kolei pozostała część legendy to data, a skoro Synopę założono w 45(lub 47) roku przed Chr.1214 to w tym przypadku mamy do czynienia z emisją roku 92/93 (90/91) po Chr.. Należy zatem stwierdzić, że jest to najstarsze przedstawienie Marsjasza w mennictwie kolonialnym. Domniemywać można, że wzorem dla niego była statua ustawiona najprawdopodobniej na forum w Synopie będąca kopią tej umieszczonej na Forum Romanum, a nie bezpośrednio z monet L. Cenzorinusa, które wybite zostały prawie 200 lat wcześniej. Ponadto ważne podkreślenia jest fakt, że nigdy później Synopa nie wybiła monet z przedstawieniem Marsjasza. 1213 BARAT 2011:145 1214 DOONAN 2004: 93 podaje datę 47 przed Chr.; GRANT 1946: 12; AMANDRY 1986: 74; BAIRAT 2011:145 podaje 45 r. przed Chr. 1215 PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 65 1216 HOSKINS WALBANK 1989A:82-87; HOSKINS WALBANK 2003: 342 1217 RPC III 190 1218 HOSKINS WALBANK 2003: 342 1219 RPC III 2808 1220 RPC IV.3 4031 tymcz 1221 RPC IV.3 7797 tymcz 1222 RPC VI 5931 tymcz. 1223 RPC IX 977 1224 SNG Von Aulock, Pisidiens 1736-1744 1225 Nonnus, Dionysiaca 14. 99; 19. 303-327 Za czasów Hadriana ten Sylen pojawił się na monetach Koryntu oraz Kremny. Pierwszy wspomniany ośrodek była absolutnie wyjątkową kolonią, która od początku swojego istnienia biła monety związane z lokalną tradycją1215, próżno szukać wśród emisji ukazujących sulcus primigenius czy znaki legionowe. Wizerunek Marsjasza stanowi tu wyjątek. M. Hoskins Walbank łączy jego pojawienie się go za czasów Hadriana ze zwolnieniem z podatków ('ατελεια)1216. Jak już wspomniano rzeźba Marsjasza uważana była za symbol wolności miasta, a zwolnienie z obciążeń fiskalnych należy do przejawów takiej wolności. Zatem emisja wybita w latach 118-124 po Chr.1217 wydaje się upamiętniać ten konkretny przywilej, tym bardziej że później wizerunek Marsjasza na monetach Koryntu więcej się nie pojawiał (Il. 3.10)1218. Inaczej sytuacja wygląda w Kremnie, która biła regularnie monety z wizerunkiem Marsjasza za Hadriana (Il. 8.16)1219 , Antonina Piusa1220 , Marka Aureliusza1221 , Septymiusza Sewera , Gety, Maksymina Traka1222 , Trajana Decjusza1223 , Aureliana1224 . Warto zauważyć, że na późniejszych przedstawieniach Marsjasz ukazany jest frontalnie oraz zdecydowanie bardziej wyprostowany. Co więcej podpisany jest jako MARON, który w dziejach Dionizosa przedstawiony jest jako odrębna od Marsjasza postać ,należąca do orszaku Dionizjosa1225. Mimo to w ikonografii ukazywana jest w bardzo podobny sposób, bo również jako pijany Sylen z atrybutem w postaci bukłaku wina. Zdaniem W. Kubitschka Maron mógł stanowić lokalny ekwiwalent Marsjasza1226. A. Filges uważa, że połączono w tym przypadku rzeźbę symbolizującą Rzym czyli Marsjasza z Forum Romanum z lokalnym Maronem1227 . Ponadto w innej pizydyjskiej kolonii- Olbasie odkryto inskrypcje poświęconą Maronowi (CIL III: 6888), której jednak związek z Marsjaszem z kolei J. Small odrzuca1228. Mimo to wydaje, się że byłaby to kolejna już amalgamacja Sylena, który od wynalazcy (znalazcy) aulosa ewoluował do symbolu libertas, by później przejąć również cechy lokalnego pijanego bożka. Być może fakt, że standardowo ukazanego Marsjasza w pewnym momencie zmienia frontalnie ukazany Maron było konsekwencją ustanowienia rzeźby tego drugiego na forum Kremny. 1226 KUBITSCHEK 1898: 199-200 1227 FILGES 2015: 241 1228 SMALL 1982: 138 1229 RPC IV.3 7339 tymcz. 1230 RPC IV.2 169-170 tymcz. 1231 RPC IV. 3 10290 tymcz. 1232 RPC IV.3 11762 1233 BASSO, BUONAPANE 2018: 148 1234 Mionnet V 771 1235 MILLAR 2006: 192 1236 BMC 369 1237 BMC 31 1238 Draganov 60 Za Antonina Piusa wizerunek Marsjasza pojawił się w kolejnej pizydyjskiej kolonii- Antiochii (Il. 7.8) 1229. Ukazany jest w charakterystyczny sposób, więc przygarbiony z bukłakiem wina na plecach i uniesioną prawą ręką. Za Kommodusa pojawia się na serii monet w Aleksandrii Troadzkiej, gdzie umieszczono go na wysokim podium 1230 oraz w Ninicy1231 . Ponadto z tej ostatniej pochodzi pseudoautonomiczna emisja, która łączy przedstawione na awersie Marsjasza (Il. 10.4) z wilczycą na rewersie (Il. 10.5)1232, zatem manifestuje Romanitas w stopniu maksymalnym. Szczyt popularności Marsjasza w mennictwie kolonialnym przypada na czasy Sewerów1233 . Pierwszy przypadek okraszony podwójnym wizerunkiem Septymiusza Sewera oraz Julii Domny pochodzi z Laodicei Nadmorskiej1234 , która właśnie pod panowaniem tej pary otrzymała status kolonii1235. Marsjasz przedstawiony jest w sposób standardowy z wydatnym brzuchem oraz silnie zarysowanym, acz krótkim ogonem. Z kolei bardzo interesujący jest fakt, że monety z wizerunkiem Marsjasza pojawiły się z awersem poświęconym Julii Domnie z aż pięciu kolonii, oprócz wspomnianej Laodicei również Kremna, Tyr 1236, Apamea 1237 oraz Deultum 1238. W tym ostatnim Marsjasz pojawił się po raz pierwszy w roku 212/2131239, powracając później na monety trackiej kolonii aż po kres tamtejszego mennictwa pod panowaniem Filipa Araba1240 . Rozbieżności w fizjonomii Marsjasza (na monecie Gordiana III zdaje się być wyjątkowo smukły (Il. 2.4)1241) oraz to, że nie został ukazany na podium nasunęły wątpliwości autorowi The Coinage of Deultum czy rzeźba Sylena faktycznie była umieszczona w tejże kolonii, i czy model umieszczony na monetach nie naśladował bezpośrednio Marsjasza z Forum Romanum1242. Natomiast w mennictwie III w. bardzo często te same motywy, rzeźby, czy budynki różnią się jakością wykonania, więc zdaniem autora niniejszej pracy na różnice w ukazaniu Marsjasza wpłynął raczej czynnik ludzki, czyli umiejętności rytownika, aniżeli to że kopiowano rzeźbę, której rzemieślnik wykonujący stempel mógł nigdy nie zobaczyć. 1239 Draganov 60 1240 Draganov 751 1241 RPC VII.2 48849 tymcz. 1242 DRAGANOV 2007: 106 1243 BMC 369 1244 MILLAR 2006: 195-196; HIRT 2015: 196 1245 BMC 396 1246 BMC 419 1247 KINDLER 1983: 66; KLIMOWSKY 1989: 99 1248 MILLAR 2006: 213 Bardzo ciekawe przedstawienie Marsjasza z czasów Julii Domny pochodzi Tyru. Zauważyć na nim możemy po raz pierwszy, że figurka Sylena jest jedynie dodatkiem do głównej sceny umieszczonej na monecie (Il. 12.12)1243 . Na rewersie tej emisji ukazano postać Tyche/ Astarte koronowaną przez Wiktorię umieszczoną na kolumnie. Prawą dłoń trzyma na trofeum. Otoczna jest przez muszlę murex, będącą symbolem menniczym Tyru oraz wspomnianą figurkę Marsjasza na podium, sięgającą do kolan Astarte. Zasadnicza pozostaje kwestia jakie znaczenie pełni omawiany „bohater” w tej scenie. Akurat Tyr jest świetnym dowodem na to, że Marsjasz również symbolizował status kolonii. Wystarczy przypomnieć, że miasto to straciło ten status w pewnym momencie pod panowaniem Heliogabala1244. Jednak monety z motywem Tyche/ Astarte z trofeum oraz Wiktorią wciąż były bite z jedną znaczącą zmianą ikonograficzną. Marsjasz stracił miejsce u stóp Astarte na rzecz palmy daktylowej (Il. 12.13)1245. Następnie za Aleksandra gdy Tyr wrócił do łask, Marsjasz zastąpił ponownie palmę u boku Astarte1246. Zatem wraz ze stratą statusu kolonii, miasto straciło prawo do wykorzystywania wizerunku Marsjasza1247. Rzuca to również nowe światło na rywalizację fenickich miast, bo właśnie za Heliogabala Sydon otrzymał status kolonii1248 i wybił z tej okazji kilka wyjątkowych emisji. Pierwszą wartą przytoczenia jest prawie identyczne przedstawienie Astarte koronowanej przez figurkę Wiktorii. U stóp personifikacji miasta stoi ponownie Marsjasz1249. Jedyną różnicę stanowi zamiana trofeum na berło w formie krzyża po lewej stronie. Sydon wobec tego wykorzystał swoją uprzywilejowaną pozycje pod rządami Elagabala, by w pewien sposób upokorzyć lokalnego rywala1250 . Na innej wersji cała ta scena jest wpisana w świątynię1251. Następnie Marsjasz pojawił się również na innej emisji z Sydonu, gdzie jego wizerunek „wrzucono” w sam środek naumachii. Figurka Sylena umieszczona jest na prawej galerze u stóp bóstwa wyposażonego w długie berło1252 . Owe żeńskie bóstwo interpretowane jest jako Atena bądź co autorowi niniejszej pracy wydaje się bardziej prawdopodobne po zapoznaniu się z szczególnie egzemplarzami zebranymi w berlińskim Münzkabinett1253 , ukazano tu ponownie Astarte ze względu na jej podobieństwo do poprzedniej monety. 1249 BMC 242 1250 HIRT 2015: 197-199 1251 Münzkabinett Berlin nr. Kat. 18242299 1252 BMC CXII-CXIII 1253 nr. Kat. 18242140, 18242142, 18242143 1254 Rouvier 1550 1255 Sawaya 98 1256 SAWAYA 2009: 265 1257 Sawaya 46 1258 Sawaya 16 1259 SAWAYA 2009: 233 Na kolejnej emisji z Sydonu wizerunek Marsjasza umieszczono w bramie prowadzącej do sanktuarium Europy, gdzie małą statuę Sylena flankują dwie kobiece postacie, natomiast na szczycie bramy ukazano Europę porwaną przez Zeusa pod postacią byka (Il. 12.9)1254. Tak szerokie rozprzestrzenienie tej postaci w różnych kontekstach za pewne miało na celu wskazanie na świeżo uzyskany status miasta jako kolonii rzymskiej. Również za czasów Elagabala w Berytusie pojawiła się bardzo ciekawa scena, której głównym elementem był posąg Sylena. Ukazano na niej tetrapylon prowadzący do forum, w prześwicie którego umieszczono Marsjasza na podium (Il. 11.3)1255 . Na zwieńczeniu bramy ukazano postać na lwie/ panterze. Wydaje się, że to kolejny przykład ukazania nie tylko rzeczywiście istniejącego na forum w Berytusie posągu Marsjasza, ale również tetrapylonu, który istniał jeszcze w XI w.1256. Warto nadmienić, że z tego ośrodka pochodzą również pseudoautonomiczne emisje przedstawiające na awersie statuę Marsjasza z bukłakiem wina, a na rewersie dziób statku z inskrypcją BER wybite w III w. po Chr.1257 Zresztą prawie identyczny jest wizerunek Marsjasza na pseudoautonomicznych monetach Heliopolis,1258 które Z. Sawaya datuje na czas panowania Gety/ Karakalli1259. Jak można zauważyć po powyższych opisach, to właśnie za czasów Heliogabala wizerunek Sylena z bukłakiem pojawiał się nader często, bo oprócz Tyru (nim stracił status kolonii), Sydonu i Berytusu, Marsjasz ukazał się również na monetach Aleksandrii Troas1260, Laodicei Nadmorskiej1261, Cezarei libańskiej1262 oraz Ptolemais1263. Generalnie w większości tych przypadków Marsjasz jest ukazany w uniwersalnym stylu. Wyjątek wśród tych monet stanowi emisja z Laodicei, na które skierowany w lewo Marsjasz jest zestawiony z wizerunkiem siedzącej na kamieniach Astarte1264. Zauważyć zatem należy, że w czasach Heliogabala postać Marsjasza zaczęto ukazywać wraz z Tyche/Astarte, rzeczywiście istniejącą architekturą, a nawet w scenach batalistycznych (Naumachia z Sydonu (Il. 12.7)1265). 1260 RPC VI 3966 tymcz 1261 BMC 110 1262 Rouvier 736 1263 Kadman 163 1264 BMC 110 1265 Rouvier 1542 1266 RPC VI 7157 tymcz. 1267JELLONEK 2018B: 33-44 1268 RPC VI 7159 tymcz.; Rozdział 6.1 1269 RPC VI 4024 tymcz 1270 RPC VI 6914-6915 tymcz 1271 Draganov 75 1272 Spijkerman 49 1273 Münzkabinett Berlin nr. Kat. 18242270 1274 BMC 419 Wizerunek Marsjasza trafił również na kommemoratywne medaliony wybite za Aleksandra Sewera w Mallus1266 . Scena zadziwia bogactwem postaci oraz symboliki. Cesarz przedstawiony z parą wołów (wariacja typu fundacyjnego) przekazuje figurkę Marsjasza Tyche. Jednocześnie jest koronowany przez Amfilochusa, czyli mitycznego założyciela Mallus. Zatem cesarz symbolicznie nadaje status kolonii Mallus, co jednocześnie docenia lokalny heros Amfilochus wieńcząc skroń cesarza1267 . Marsjasz towarzyszy również scenie, w której mityczny założyciel zakłada wieniec tym razem na głowie Tyche.1268 Za panowania cesarza Aleksandra Marsjasz pojawia się również na monetach: Aleksandrii Troadzkiej 1269, Ninicy 1270, Deultum 1271, Bostry 1272, Sydonu 1273 oraz Tyru1274. Na uwagę zasługują szczególnie emisje z Ninicy, na których Marsjasz jest budowy daleko bardziej atletycznej i ukazany jest frontalnie co przyciąga bardziej na myśl wizerunek Marona/Marsjasza z Kremny, aniżeli standardowy schemat. Po śmierci ostatniego z Sewerów pojawiały się pojedyncze emisje w pięciu nowych ośrodkach: Damaszek1275 oraz Neapolis (Il. 14.5)1276 za Filipa Araba, Tesalonika1277 za Trajana Decjusza, Parium1278 za Waleriana oraz Ikonium1279 za Galiena. Do najciekawszych przedstawień z tego okresu należą ewidentnie monety z Damaszku. Marsjasz pojawia się tam w kilku kontekstach: z cyprysem1280 , popiersiem Tyche1281 oraz sam1282 . Ponadto umieszczony został w najciekawszej, bo wielofiguralnej scenie1283, gdzie ukazano siedzącą postać Tyche na kamieniach, trzymającą róg obfitości. Po lewej stronie przedstawiono w standardowy sposób Marsjasza. Na dolnym planie natomiast cztery kolejne Tychai, które również znalazły się na monetach m.in. Filipa Araba1284 ze znaną już sceną Astarte z trofeum i Marsjaszem z Tyru. Inne interesujące przedstawienie z Damaszku pochodzi z monety Otacylli Sewery1285, na którym rewersie przedstawiono rzeczne bóstwo w grocie, a na drugim planie świątynie o czterech kolumnach wewnątrz której ukazano Marsjasza1286. 1275 RPC VIII 26615,26675, 26801, 26818, 26824, 26825, 26851 tymcz. 1276 RPC VIII 2359, 2368, 2386, 2275, 2395, 2447, tymcz. 1277 RPC IX 146 1278 Mionnet sup. V 782; FILGES 2015: 64 1279 SNG Von Aulock, Lykaoniens 479; FILGES 2015: 77 1280 RPC VIII 26615 tymcz. 1281 RPC VIII 26825 tymcz. 1282 RPC VIII 26851 tymcz. 1283 RPC VIII 26818 tymcz. 1284 RPC VIII 27530 tymcz. 1285 RPC VIII 15976 tymcz. 1286 BASSO, BUONAPANE 2018: 149 1287 SANDBERG 2019: 147 1288 RPC VI 2359 tymcz. 1289 RPC VI 2451 tymcz. 1290 RPC VIII 26665 tymcz. W Neapolis za Filipa Araba wybito różnorodne emisje celebrujące tysiąclecie Rzymu oraz nowe tytuły otrzymane przez miasto tj. neokorat, status kolonii oraz ius Italicum1287. Jedna z nich zawierała właśnie Marsjasza zestawionego z symbolem miasta czyli górą Gerizim wspieraną przez orła (Il. 14.5)1288. Na innej Sylen otoczony jest dwoma stojącymi Tychai1289. Wspomniano już, o zestawieniu koronowanej Tyche/ Astarte z Marsjaszem na monetach rywalizujących miast Sydonu i Tyru. Za czasów Filipa podobne przedstawienie pojawia się na monetach Ptolemais (Il. 13.16)1290. Tutaj Tyche ukazana jest wraz ze sterem i rogiem obfitości, a w polu widoczny jest kaduceusz oraz wiązka piorunów. W obliczu zagrożenia gockiego za Trajana Decjusza Tesalonika otrzymała również status kolonii, metropolii oraz czwarty neokorat1291 . Te zaszczyty uświetnione zostały bogatymi emisjami monet. Po raz kolejny figurkę Marsjasza zestawiono z Tyche1292 . Jednak tym razem personifikacja miasta oprócz Sylena dzierży również figurkę Janusa. Marsjasz umieszczony został również nam monecie poświęconej bóstwu o dwóch licach (Il. 5.15)1293. 1291 BURRELL 2004: 199-200 1292 RPC IX 146 1293 RPC IX 141 1294 RPC IX 2217, 2219 1295 KINDLER 1983:67 1296 Mionnet sup. V 782 1297 SNG Von Aulock, Lykaoniens 479 1298 BMC 54-57 1299 BMC Arabia: XCIII-XCIV 1300 CASTELIN 1946: 63-64 Również w Bostrze za Trajana Decjusza zestawiono małą figurkę Marsjasza z Tyche1294. A. Kindler zauważa, że różnica wzrostu między Marsjaszem, a personifikacją Bostry może wskazywać na rzeczywistą wielkość statuy Sylena, która była niewielkich rozmiarów1295. Wreszcie za Waleriana w Parium1296 oraz Galiena w Ikonium Ikonium1297 pojawiły się dwa ostatnie przedstawienia Marsjasza w koloniach, które dotąd Sylena nie umieszczały na swoich monetach, mimo długiej tradycji bicia monet kolonialnych. Oba przykłady ukazują Marsjasza w standardowym układzie, czyli pochylonego z bukłakiem wina i uniesioną ręką. Przechodząc do przykładów wątpliwych, wydaje się, że postać Marsjasza ukazano również wraz z Tyche na emisjach monet z Carrhae za Gordiana III (Il. 16.2)1298, gdzie męska postać na postumencie trzyma bukłak wina/ lub wody. Wątpliwości rodzą się z powodu tego, że na żadnym z zachowanych egzemplarzy postać nie podnosi ręki, co dopuszcza też identyfikację z wodnikiem (aquarius) jako prawdopodobną1299 . Tym bardziej, że podobne niezidentyfikowane figury pojawiają się na monetach dwóch innych mezopotamskich kolonii w Rezainie oraz Edessie (Il. 16.3) 1300. Zatem stwierdzić możemy, że motyw „Marsjasza z Forum” rozprzestrzenił się wśród kolonii już II wieku po Chr, a apogeum popularności ten typ „przeżywał” w czasach Elagabala i Aleksandra Sewera, kiedy po siedem różnych kolonii wypuściło takie emisje. W większości przypadków stanowił główny temat rewersów. Natomiast szczególnie w mennicach Lewantu (Berytus, Tyr, Sydon, Laodicea Nadmorska, Ptolemais, Damaszek, Bostra, Neapolis), Tesaloniki oraz Mallus figurka Marsjasza była czasem ukazywana jako dodatkowy symbol przy bardziej rozbudowanych scenach. Najczęściej statua Sylena grała rolę atrybutu Tyche (Bostra, Tesalonika, Damaszek (Il. 15.6), Sydon, Tyr). Z kolei na medalionach z Mallus personifikacja miasta, figurkę Marsjasza otrzymywała z rąk cesarza. We wszystkich tych przypadkach „Marsjasz z Forum” wskazuje na status kolonii dzierżony przez dane miasto. W Berytusie oraz Tyrze ukazano Marsjasza wewnątrz bramy, co pokazuje że kopie „Marsjasza z Forum” rzeczywiście ustawiano na lokalnych „rynkach” co zresztą znajduje potwierdzenie u Serwiusza1301. 1301 Servius, Ad Aen 3.20 1302 RPC I 3126 1303 RPC VI 5692 tymcz. 1304 RPC IV.2 9608 tymcz. 1305 BOATWIRGHT 2000:40 1306 PAOLI 1938: 96-130; KLIMOWSKY 1989: 98-99 1307 KINDLER 1983: 66 1308 KATSARI, MITCHELL 2008: 231; BASSO, BUONAPANE 2018: 151-152 1309 REID 1913: 285-286 1310 SMALL 1982: 82-83 Mimo że Marsjasz podobnie jak dwa pozostałe motywy kolonialne pojawiał się głównie w koloniach to znane są również wyjątki. Przy czym nie należy odwoływać się w tym miejscu ponownie do Apamei z Frygii, gdzie Marsjasz ukazany jest grając na aulosie1302 lub siedząc na skałach1303, a do schematu „Marsjasza z Forum”. Ten pojawił się kilkukrotnie na monetach trackiej Coeli (po raz pierwszy za Antonina Piusa1304). Mimo, że Coela nie była nigdy rzymską kolonią, to jednak dzierżyła status municypium od czasów Hadriana1305 . Dlatego też starano się wcześniej zinterpretować pomnik Marsjasza jako symbol ius italicum1306. Co jednak nie wydaje się być prawdą, gdyż nawet nie wszystkie kolonie wykorzystujące typ Marsjasza ten przywilej posiadały1307. Niemniej jednak z całą pewnością pozostawał symbolem wolności (signum Libertatis)1308. Podsumowując, kopia raczej niewielkich rozmiarów statuy „Marsjasza z Forum” niewątpliwie była umieszczana na forach rzymskich kolonii od II w. po Chr. (choć pierwsza znana emisja z Synopy pochodzi z lat 90 I w.). Dowody numizmatyczne wskazują przede wszystkim na obszary Azji Mniejszej oraz Lewantu. Z kolei materiał epigraficzny potwierdza występowanie Marsjasza również na forach Afryki (np. Thamagudi)1309 , brakuje jednak dowodów na obecność Sylena w zachodniej i północnej części imperium1310. Poza tym wśród samych wschodnich kolonii zauważyć można dwie grupy geograficzne. Do pierwszej należą mennice Azji Mniejszej, gdzie zwykle Marsjasz stanowi główny temat rewersu. Do drugiej mennice Lewantu (być może również Mezopotamii), gdzie Sylen często towarzyszy Tyche. Monety zawierające przedstawienie Marsjasza wskazywały przede wszystkim na status kolonii oraz prawdopodobną wolność fiskalną. Co do tej ostatniej szczególnie emisja z Koryntu jest tu znacząca. Zaś o statusie kolonii świadczy dobitnie mennictwo Tyru, kiedy ten stracił status kolonii i przestał wykorzystywać figurę Marsjasza. Znamienne jest również samo pochodzenie Sylena, który jak podkreślano wywodził się z Frygii, by po wiekach stać się symbolem Romanitas, łącząc podobnie jak kolonie wschodnie i rzymskie tradycje. 5. Motywy Rzymskie Obok trzech typów kolonialnych, które niewątpliwie są pochodzenia rzymskiego, pojawiały się również inne, których występowanie nie ograniczało się przede wszystkim do kolonii. Dlatego stanowią oddzielną kategorię. Wśród nich najczęściej pojawiała się Lupa Romana (20/67),1311 która wskazywała na związki kolonii z Rzymem, na podobiznę którego zostały powołane do życia. Zatem narodziny stolicy były również mitem założycielskim jej „córek” wysłanych do odległych regionów imperium. Podobnie sytuacja ma się z mniej popularnym motywem uciekającego z płonącej Troi Eneasza (7/67)1312. On również mimo, że pojawiał się w innych miastach to również świadczył o lojalności względem jego potomków, czyli cesarzy rzymskich. Oba te tematy z uwagi na przesłanie jakie chciano za ich pośrednictwem przekazać odbiorcom tj. mieszkańcom kolonii związane z tożsamością kulturową zostaną omówione w dwóch kolejnych rozdziałach. 1311 Deultum, Korynt; Patras; Apamea; Synopa; Parium, Antiochia Pizydyjska, Lystra, Ikonium, Kremna, Germa, Aleksandria Troadzka, Ninica, Mallus, Laodicea,Tyr, Neapolis, Aelia Kapitolina, Damaszek, 1312 Korynt, Patras, Buthrotum ?, Apamea, Parium, Berytus, Tyr, 1313 RIPOLLES 2005: 91 1314 HURTADO-MULLOR 2013: 130-132 1315 RIPOLLES 2005:90 Motywy pochodzenia rzymskiego dominują przede wszystkim na zachodzie. Oprócz wspomnianych wcześniej typu fundacyjnego oraz symboli militarnych pojawiają się również inne typy związane z rzymską kulturą. W Acci (Il. 1.7), Patricii, Kartago Nova oraz Cezarauguście pojawia się zestawy akcesoriów kapłańskich w różnych konfiguracjach (apex, simpulum, lituus, patera, aspergillum)1313 . Również popularny na Półwyspie Iberyjskim motyw byka (Kartago Nova, Lepida-Celsa, Tarraco, Cezaraugusta) może być również powiązany z aspektami religijnymi1314. Świadczy to o dominującym pierwiastku Romanitas w koloniach położonych na Półwyspie Iberyjskim1315. Spośród pozostałych motywów pochodzenia rzymskiego na pewno warto wspomnieć o wizerunkach członków panującej dynastii. W wielu przypadkach po prostu je kopiowano z imperialnych monet. Dobrym przykładem jest popularny wizerunek siedzącej na tronie Liwii z czasów Tyberiusza, który uwieczniono na emisjach z ośmiu kolonii (Il. 2.13-14)1316 . Ich wzorcem były imperialne denary1317 oraz aureusy 1318 Szczególnie w czasach dynastii julijsko-klaudyjskiej chętnie prezentowano całą gamę jej członków. Znamienne jest to, że obok tych promowanych w mennictwie imperialnym (Gajusz i Lucjusz Cezarowie, Germanik, Agrypina Starsza, siostry i bracia Kaliguli itp.) pojawiają się również przedstawiciele panującego rodu, których wizerunki znane są z rzeźb, gemm, bądź wyłącznie z monet prowincjonalnych. Do nich należy portret Agrypy Postumusa z Koryntu1319 oraz Apamei1320, Brytanika z Synopy1321, czy Klaudii Oktawii również z Synopy1322, tudzież trójka dzieci Klaudiusza czyli wspomniani Brytanik, Klaudia Oktawia, ale również Klaudia Antonia, których umieszczono razem na emisji z Patras (Il. 4.2)1323. Zatem prezentacja członków dynastii wykraczała poza ramy wykorzystywane w mennictwie imperialnym. Kolonie za pomocą wizerunków reprezentantów panującego rodu przybliżały ich swoim mieszkańcom, więc odbiorcom monet oraz manifestowały lojalność względem władcy i jego rodziny wyprzedzając nawet imperialne mennictwo. 1316 Emerita- RPC I 39, Cezaraugusta-RPC I 341, Kartagina RPC I 755 (Il. 2.13), Pia Paterna- RPC I 769 (Il. 2.14), Knossos- RPC I 986, Korynt- RPC I 1149-1150, Dium- RPC I 1506, Synopa- RPC I 2126. 1317 RIC2 26;28,30 1318 RIC2 25,27, 29 1319 RPC I 1141 1320 RPC I 2011 1321 RPC I 2135 1322 RPC I 2139 1323 RPC I 1255 1324 MANDERS 2012:78-79 1325 BELLINGER, BERLINCOURT 1962: 52-53 1326 Viminacium, Deultum,Knossos, Korynt, Dyme, Buthrotum, Filippi, Tesalonika, Apamea, Antiochia Pizydyjska, Kremna, Berytus, Heliopolis, Tyr, Ptolemais, Cezarea Nadmorska, Aelia Kapitolina, 1327 Dyme- RPC I 1287 1328 AMANDRY 2015: 504 1329 BMC 484 1330 RIC2 254 Rzym uzyskał swoją potęgę dzięki zwycięstwom militarnym, dlatego tak dużo miejsca w ikonografii imperialnej poświęcono boskiej personifikacji zwycięstwa, czyli Wiktorii1324. Stała się ona bardzo popularna za panowania Augusta kiedy to przedstawiano ją w kilku wersjach1325 . Wśród nich najpopularniejszym motywem w mennictwie kolonialnym jest Wiktoria niosąca wieniec i gałązkę palmową (17/67) (Filippi- Il. 5.7)1326. Pojawia się na monetach już od czasów Augusta1327 , a jej obecność na monetach jest odnotowywana przez cały okres jego funkcjonowania aż do schyłku za Galiena, kiedy to pojawia się jeszcze w Filippi (Il. 6.14)1328 oraz w Tyrze1329. Pierwowzorem dla nich mogła być Wiktoria na globie ukazana na denarach Oktawiana, dzierżąca właśnie gałązkę palmową oraz wieniec1330, która z kolei mogła być wzorowana na złotej rzeźbie Wiktorii zabranej przez Rzymian z Tarentu, ustawionej następnie przy kurii Julijskiej1331. Wizerunki Wiktorii na monetach kolonialnych mogły świętować konkretne zwycięstwa, m.in. wspomniana emisja z Dyme przedstawiająca Wiktorię na prorze jest pochodną denara Oktawiana1332 , więc również mogła nawiązywać do zwycięstwa aktyjskiego. Monety kolonialne, podobnie zresztą jak imperialne niekoniecznie musiały być reminiscencją konkretnego zwycięstwa, a raczej manifestować militarną potęgę Imperium.1333 1331 BELLINGER, BERLINCOURT 1962:53-54; ZANKER 1999: 86 1332 RIC2 264 1333 MANDERS 2012: 79 1334 Liv. 1.4; Ov. Fast. 2.381-425 1335 Liv. 10.23 1336 Cic. Catil. 3.8 5.1 Lupa Romana Mit o wilczycy karmiącej bliźnięta stanowi główny mit fundacyjny Rzymu. Wedle najpopularniejszej wersji bliźnięta miały być dziećmi Marsa oraz Rei. Tę ostatnia, jej wuj Amuliusz- król miasta Alba Longa, miał uwięzić a jej dzieci nakazać wyrzucić do Tybru. Romulus i Remus mieli zostać umieszczeni w koszu, który jednak utknął gdzieś przy brzegu pod drzewem figowym (ficus ruminalis). Tam wilczyca, która jest zwierzęciem przynależnym Marsowi miała znaleźć i wykarmić bliźnięta, zanim odkrył je pasterz Faustulus i powierzył je na wychowanie własnej żonie.1334 W ten sposób wilczyca z bliźniętami stała się symbolem Rzymu, którym pozostaje od prawie trzech tysiącleci. Obok źródeł pisanych mit ten przedstawiano bardzo często w ikonografii, o czym świadczą zachowane mozaiki, płaskorzeźby, gemmy oraz monety. Wilczyca pozostaje po dziś dzień symbolem Rzymu, o czym świadczy herb klubu piłkarskiego AS Romy, na którym widnieje Lupa Capitolina. Warto zatem w tym miejscu pochylić się nad tą jedą z najbardziej znanych brązowych rzeźb, kojarzonych ze starożytności. Jej losy wszakże pozostają tajemnicze. O rzeźbie wilczycy oraz bliźniąt w Rzymie wspomina Tytus Liwiusz, zaznaczając że wystawiono taką w okolicy ficus ruminalis za sprawą edylów Gnejusza i Kwintusa Ogulniuszy1335. Z kolei Cyceron przywołuje burze w trakcie której piorun miał uderzyć w pozłacaną rzeźbę przedstawiającą wilczycę karmiącą Romulusa na Kapitolu1336 . Stąd wydawało się właśnie, że brązowa Lupa Capitolina to wspomniana starożytna rzeźba stanowiąca inspirację dla niezliczonych naśladownictw. Niestety ta romantyczna wizja zdaje się nie prawdziwa, a sama słynna rzeźba stanowi najprawdopodobniej również kopię. Obrazoburczą pracę La Lupa Capitolina: un bronzo medievale w 2007 opublikowała M. Carruba, w której udowadnia, że mamy do czynienia ze średniowiecznym naśladownictwem, a nie z rzeźbą pochodzącą z czasów etruskich1337 . W konsekwencji powstała praca La Lupa Capitolina; Nuove Perspettive di studio, w której eksperci z wielu dziedzin nauki sprzeczali się co do średniowiecznego bądź etruskiego pochodzenia rzeźby1338. Wreszcie kolejna zbiorowa praca Die Römische Wölfin/ The Lupa Romana1339 wsparła teorię o średniowiecznym pochodzeniu rzeźby, padło tam domniemanie jakoby powstała na zamówienie jednego ze szlacheckich rodów Toskanii1340. Ponadto starano się ustalić losy oryginalnej wilczycy kończące się na hipodromie w Konstantynopolu1341. Tak czy inaczej motyw wilczycy z parą bliźniąt stał się ikoną już w starożytności. 1337 CARRUBA 2007 1338 BARTOLONI 2008 1339 ALFÖLDI, FORMIGLI, FRIED 2011 1340 FRIED 2011: 139-161 1341 ALFÖLDI 2011: 77-104 1342 RRC 20/1 1343 RRC 183/1; 39/3 1344 RRC 235/1a 1345 KLUCZEK 2019: 92-93 1346 ZANKER 1999: 208 1347 RPC I 62 1348 RPC I 259-260 Lupa Romana pojawiła się po razie pierwszy w mennictwie rzymskim już w pierwszej połowie III w. przed Chr. Na didrachmie ukazano dwie ekwilibrystycznie wygięte postacie bliźniąt, nad którymi czuwa, przyglądając im się wilczyca1342. Pojawiała się później również na monetach brązowych1343, a następnie na denarach w 137 r. przed Chr. 1344 . Układ bliźniąt jest lekko uproszczony, natomiast w tle ukazano drzewo (ficus ruminalis) oraz pasterza. Rewersowi towarzyszy legenda FOSTVLVS SEX POM oraz w odcinku ROMA. Zdaniem A. Kluczek Fostulus nie odwołuje się do przydomku Sekstusa Pompejusza, odpowiedzialnego za tę emisję, a do Faustulusa (przedstawionego na monecie jako pasterza), który znalazł bliźnięta, a następnie je wychował1345. Podobny układ pojawił się później w czasach Augusta na reliefie w Ołtarzu Pokoju (Ara Pacis Augustae)1346 . Wówczas jeszcze wizerunek wilczycy nie przebił się do mennictwa imperialnego. Wszak pojawia się już wtedy w mennictwie prowincjonalnym. W municypium Italica1347 ukazano wilczycę karmiąca bliźnięta, natomiast samą wilczycę w Illerdzie1348, oraz co szczególnie interesujące z punktu widzenia niniejszej pracy, w Apamei (Il. 6.2)1349. Motyw ten pojawia się później na kommemoratywnych monetach poświęconych założycielowi kolonii- Juliuszowi Cezarowi1350 , oraz na regularnych emisjach Antonina Piusa1351 , M. Aureliusza1352 , Karakalli1353 , Gety1354 , Heliogabala 1355 oraz Maksymina1356 . Poprzez tę najwcześniejszą emisją z czasów Augusta oraz te poświęcone boskiemu Cezarowi nawiązywano do założenia miasta, jego oczywistych związków z Rzymem oraz rodowodu kolonistów wywodzących się z Italii1357 . Powtarzanie tego motywu było wyjątkowe w przypadku Apamei, która chętnie przyjmowała nowe tematy ikonograficzne w swoim mennictwie. Bityńska kolonia zatem mocno podkreślała swoje powiązania z Rzymem. 1349 RPC I 2009 1350 RPC II 619B; RPC IV.1 4178 tymcz. 1351 RPC IV.1 4721 tymcz. 1352 RPC IV.1 4727 1353 Waddington 80 1354 Waddinton 87 1355 RPC VI 10916 tymcz. 1356 RPC VI 3006 tymcz. 1357 FILGES 2015: 69 1358 RIC 962 1359 RPC III 1228 1360 np. RIC 192, 193 1361 RIC 95, 603, 648, 734 1362 RPC IV.1 9473 tymcz. 1363 RPC IV.3 3971 tymcz. 1364 RPC IV.3, 7265 tymcz. 1365 RPC IV.3 3612 tymcz. 1366 RIC 1247 1367 RIC 95 1368 RPC IV. 1 4616 tymcz. 1369 RPC IV.2 737 tymcz. 1370 np. RPC IV.2 166 tymcz. 1371 RPC IV.2 7272 tymcz. 1372 RPC IV.3 9554 tymcz. Lupa Romana w mennictwie imperialnym pojawiła się dopiero pod panowaniem Wespazjana 1358 . Jednak wśród pozostałych kolonii pojawił się dopiero w czasach Antoninów. Po raz pierwszy w Synopie pod panowaniem Hadriana1359 , która jest zapewne pochodną emisji imperialnych1360. Podobnie emisje wybite za Antonina Piusa 1361, mogły pobudzić mennice w Koryncie1362, Antiochii Pizydyjskiej (Il. 7.6)1363, Lystrze (Il. 8.2)1364 i Aelii Kapitolinie1365. Za Marka Aureliusza przedstawiono na asach wilczycę karmiącą bliźnięta w grocie1366 , motyw użyty wcześniej za Antonina1367 . Mimo, że na monetach kolonialnych nie wybrano akurat tej kompozycji to jednak za rządów Marka Aureliusza oraz jego syna kolejne ośrodki zdecydowały się na motyw wilczycy: Patras1368, Parium1369, Aleksandria1370, Germa1371 , Ninica (Il. 10.3)1372. Następnie mimo, że przez następne 50 lat, aż do czasów Filipa Araba nie używano motywu Lupa Romana w mennictwie imperialnym1373 , to jednak wciąż pojawiał się na monetach kolonii. Wśród nowych ośrodków, które zdecydowały się ukazać wilczycę z bliźniętami dołączyły Deultum (Il. 2.6)1374 i Laodicea1375 za Karakalli, Mallus za Aleksandra Sewera1376 , Ikonium za Gordiana III (Il. 8.11)1377. W związku z powrotem tego tematu na monety imperialne za Filipa1378 , również dwie założone przezeń kolonie, czyli Neapolis1379 , Damaszek (Il. 15.5)1380 a ponadto także Tyr (Il. 13.6)1381 umieściły wilczycę karmiącą Romulusa i Remusa na swoich monetach. Wreszcie ostatnią kolonią która dołączyła do grona prezentujących na swoich monetach ten motyw została Kremna za Trajana Decjusza1382. Dodać należy, że generalnie kolonie powtarzały ten typ ikonograficzny w mennictwie. Właściwie spośród mennic bijących monety w miarę regularnie, to jedynie Korynt poprzestał na jedynej emisji z czasów Antonina Piusa.1383 Poza tym należy stwierdzić, że motyw wilczycy w mennictwie kolonialnym był szczególnie popularny w II oraz III w. po Chr.1384 . Natomiast w odróżnieniu od typu fundacyjnego, Marsjasza czy symboli militarnych nie był zarezerwowany dla mennic kolonialnych, ale również wcale często był używany przez inne miasta chcące podkreślić swoje związki z Rzymem.1385 1373 KLUCZEK 2019: 89 1374 Draganov 62; RPC VII.2 48469 tymcz. 1375 Meyer 138 1376 SNG Levante 1289 1377 RPC VII.2 2376, 68308 tymcz. 1378 np. RIC 15 1379 RPC VIII 2337 tymcz. 1380 RPC VIII 69783 tymcz. 1381 RPC VIII 26725 tymcz. 1382 RPC IX 971; 974 1383 RPC IV.1 9473 tymcz. 1384 DĄBROWA 2004A: 481 1385 Aleksandria- RPC IV.4 14280 tymcz; Filipopolis- RPC IV.1 7475; Nicopolis nad Istrum- RPC IV.1 4721 tymcz.; Nicomedia- RPC IV.1 6112 tymcz.; Filadelfia- RPC IX 721B; Efez- RPC IX 663; Kyzikos- RPC IV.2 9164 tymcz. Ilium- RPC IV.2 90 tymcz.; Ankyra RPC IV.3 10469 tymcz.; Hierapolis- RPC VI 5452 tymcz.; Anazarbus- RPC VI 7287 tymcz.; 1386 RISSANEN 2014: 337-338 1387 Wątpliwa wilczyca pojawia się na monecie z Neapolis RPC IX 2171 gdzie zestawiona miałaby zostać z dwoma klatkami, Tyche oraz Górą Gerizim: BELAYCHE 2009: 172; ROZDZIAŁ 6.2 1388 RPC VI 6579 tymcz. 1389 RPC VI 6909 tymcz. Wzór ikonograficzny właściwie nie ulegał zmianom i podążał za wzorcami wyznaczonymi w mennictwie imperialnym.1386 Zazwyczaj stanowi główny motyw rewersu.1387 Rzadko zdarzało się by umieszczono dodatkowe elementy. Najczęstszym było naturalnie drzewo stanowiące element tła, które pojawia się w Antiochii1388, Ninicy1389, Ikonium1390, Parium 1391. W tym ostatnim przypadku ukazano nawet ptaka, który może być interpretowany jako dzięcioł1392, który wedle Owidiusza również brał udział w odżywianiu Remusa i Romulusa1393. 1390 SNG Cop. 6 1391 SNG Von Aulock 1331 1392 FILGES 2015: 236 1393 Ov. Fast. 3.20-43 1394 RPC VIII 2337 tymcz. 1395 SANDBERG 2019: 146-147 1396 KLUCZEK 2019:231 1397 np. RPC VIII 69874 tymcz. 1398 RPC VIII 26725 tymcz. 1399 RISSANEN 2014: 338; D’AMATO 2018: 27 1400(…)cuius istae coloniae quasi effigies parvae simulacraque esse quaedam videntur(…)Gellius, NA 16.13.9 1401 POLLARD 2000: 63; DĄBROWA 2004C: 219-220; DĄBROWA 2005: 40 1402 BELAYCHE 2009:179-174 Na monetach z Neapolis Lupa Romana została zestawiona z symbolem miasta, a więc górą Gerizim1394 . Wzgórze przedstawiono w górnym pasie kompozycji, tworząc niejako tło dla rzymskiego mitu. Zdaniem L. Sandberg była to jedna z emisji Neapolis mających upamiętnić tysiąclecie Rzymu oraz nowy status miasta (colonia oraz neokorate).1395 Nie stanowi tajemnicy fakt, że ponowne wykorzystanie motywu wilczycy karmiącej przyszłych założycieli Rzymu było ściśle związane z celebrowaniem millenium Rzymu1396 . Zatem po części również w drugiej kolonii założonej przez Filipa, czyli w Damaszku taka emisja również mogła upamiętnić to wydarzenie. Jednak w jej przypadku obok wilczycy oraz bliźniąt pojawia się jeszcze vexillum podpisane LEG VI FER (Il. 15.5)1397. Prawie identyczne przedstawienie pochodzi z tego czasu z Tyru (Il. 13.16)1398. Przy okazji omawiania znaków legionowych wspomniano, że symbolem legio VI Ferrata była właśnie wilczyca1399. Zatem lupa Romana pełniła tu kilka funkcji. Nawiązywała do obchodów tysiąclecia Rzymu, przywoływała związek kolonii ze stolicą, na której obraz zostały założone (parafrazując frazę Gelliusza),1400 oraz podkreślając rodowód kolonistów wywodzących się z VI Ferrata, którzy zdaniem E. Dąbrowy rzeczywiście osiedli w Tyrze i Damaszku.1401 W Aelii Kapitolinie w sposób jednoznaczny podkreślano odmienność od lokalnej kultury. Powoływano się wyłącznie na rzymskie mity fundacyjne wśród których kluczową rolę grała wilczyca, to też często przedstawiano ją w lokalnym mennictwie.1402 Wilczyca ukazywana była jako główny temat, ale również w zestawieniu z parą Dioskurów,1403 lub w czasach późniejszych wraz z legionowym orłem1404 . Zatem Lupa Romana nie miała jedynie wskazywać na rzymskie pochodzenie miasta, ale również przypominać autochtonom potęgę rzymskiego oręża oraz konsekwencje nieposłuszeństwa1405. 1403 RPC IV.3 3612 tymcz ; DĄBROWA 2004C: 215 1404 RPC IX 2198; KLUCZEK 2019: 383 1405 DĄBROWA RISSANEN 2014: 339; KLUCZEK 2019: 383; 1406 EHLING 2004: 126-130 1407 DĄBROWA 2004A: 483; RISSANEN 2014: 340; KLUCZEK 2019: 386 1408 Serv. Ad Aen 3 20 W niektórych przypadkach w nowo założonych koloniach lokalne motywy ustępowały tym rzymskim. Zauważył to K. Ehling w przypadku Mallus, gdzie Atena Magarsis znika z jednego z nominałów (20 mm) na którym pojawia się w jej miejsce Lupa Romana.1406 Mimo, że motyw wilczycy nie był jedynie zarezerwowany dla mennictwa kolonialnego, to jednak warto zauważyć że była wśród nich naprawdę popularna, gdyż prawie połowa pochodzi właśnie z kolonii (20 z 44). Wobec tego E. Dąbrowa wysnuł hipotezę wedle, której w celu uniknięcia inflacji znaczenia motywu wilczycy, tylko miasta o wysokim prestiżu (centra kultu imperialnego, itp.) mogły otrzymać przywilej bicia monet z takim wizerunkiem1407 . Autorowi niniejszej pracy taka koncepcja wydaje się być chybiona, ponieważ po pierwsze świadczyło by to o głębokiej ingerencji aparatu państwowego w lokalne mennictwo, a po drugie jeśli faktycznie produkcja monet z wizerunkiem wilczycy karmiącej bliźnięta byłaby aż takim przywilejem, wówczas miasta z chęcią by tę prerogatywę wykorzystywały, a tymczasem dla przykładu Korynt, czy Tyr wypuściły jedynie jedną emisję z wilczycą, swoja uwagę skupiając na lokalnych motywach. Wydaje się raczej że wilczyca pełniła przede wszystkim funkcję ogniwa łączącego kolonie z Rzymem. Wykorzystywano ją również w roli mitu założycielskiego (obok sulcus primigenius oraz motywów lokalnych), od którego wywodzono rodowód kolonistów oraz ich potomków. Ponadto autor niniejszej pracy dopuszcza możliwość, jakoby wizerunki wilczycy z bliźniętami ilustrowały rzeczywiste kopie rzeźb umieszczonych w centrach miast. Analogicznie do monety z wizerunkiem Marsjasza, które przedstawiały statuy Sylena umieszczone na kolonialnych forach, o których wspomina Serwiusz Gramatyk w komentarzu do Eneidy1408. 5.2 Eneasz, Anchizes i Askaniusz Najstarszych początków rzymskiego pierwiastka można doszukiwano się w Eneaszu i jego ucieczce z Troi. Ów heros wedle tradycji miał być synem Wenus oraz Anchizesa. W momencie kiedy losy Troi były przesądzone, postanowił uciec wraz ojcem oraz synem Askaniuszem1409. Uchodźcy po wielu perypetiach udali się do Lacjum i tam zamieszkali1410. Askaniusz, zwany również Julusem, później założył tam miasto – Alba Longa, które rządzone było przez wieki przez jego potomków1411. Wśród nich był m.in. król Amuliusz oraz Rea Sylwia, czyli wspomniana matka Remusa i Romulusa, w ten sposób połączączono obie legendy. Mit o Eneaszu najrozleglej poznajemy dzięki Eneidzie Wergiliusza, która zamówiona na życzenie Augusta przekształciła mit rodu Juliuszów w propagandę państwową1412. 1409 Liv. 1.1.1; Verg. Aen. 2. 705-729 1410 Liv. 1.1.5-10; Verg. Aen 8.1-36 1411 Liv. 1.3.2-11 1412 ZANKER 1999: 196-198 1413 ERSKINE 2001: 22 1414 RRC 458/1 1415 KLUCZEK 2019: 181-182; ZANKER 1999: 204-205 1416 ZANKER 1999: 204-207; 1417 RRC 494/3a 1418 RPC I 652 1419 RPC I 2306; KLUCZEK 2019: 183-184 1420 RPC I 1380; R. Abdy oraz I. Hansen powołują się na artykuł w przygotowaniu S. Moorheada pt. A Coin Struck at Butrint representing Aeneas?, który zdaje się nigdy nie został opublikowany; HANSEN 2007: 47; ABDY 2012: 92 Wcześniej mit ten wykorzystywał Juliusz Cezar w swojej propagandzie. To co odróżniało go od innych rodów wywodzących się od Eneasza to silna więź z Wenus1413. Dlatego na jednej z emisji1414 wizerunek Wenus na awersie zestawiono z przedstawianiem Eneasza niosącego Anchizesa oraz Palladium na rewersie1415. Następnie adoptowany syn Cezara, Oktawian, także wykorzystywał ten mit na szeroką skalę. Rzeźba Eneasza stała w eksedrze Forum Augusta, a panel przedstawiający Eneasza składającego ofiarę Penatom umieszczony został w Ołtarzu Pokoju1416. Natomiast motyw przodka Rzymian pojawia się w mennictwie Oktawiana jedyni raz w 42 r. przed Chr.1417 , czyli w początkowej fazie kariery przyszłego princepsa. Poza tym generalnie uważa się, że jego wizerunek wykorzystano wyłącznie w mennictwie prowincjonalnym w Segeście1418 oraz Ilium1419. W tym miejscu można płynnie przejść do mennictwa kolonialnego, ponieważ kolejne domniemane przedstawienie może pochodzić z Butryntu, gdzie na jednej z emisji z czasów Augusta ukazano postać męską w czapce frygijskiej dzierżącą palladium, którą S. Moorhead identyfikuje jako Eneasza (Il. 4.13)1420. Zauważyć jednak należy, że byłaby to niekanoniczna i bezprecedensowa wizja Trojanina, ukazanego w czapce frygijskiej. Dlatego wizualizacja innego trojańskiego księcia jest również prawdopodobna. Wskazać należy Helenosa, ponieważ miasto w Epirze miało być faktycznie założone przez uciekinierów z Troi, lecz pod wodzą Helenosa, tymczasem Eneasz miał je rzekomo tylko odwiedzić1421. 1421 Dion. Hal. Ant. Rom. 1.51 ; Virg. Aen. 3.290-365. 1422 RPC III 1032 1423 FILGES 2015: 67-68 1424 Voegtli 25n 1425 KLUCZEK 2019: 364 1426 KLUCZEK 2019: 364-365 1427 FILGES 20015: 134 Oprócz domniemanej prezentacji z czasów Augusta z Butryntu, Eneasz pojawia się na monetach Koryntu, Patras, Apamei, Parium, Berytusu i Tyru. Warto zaznaczyć, że przedstawiano go w nich dopiero od czasów Hadriana (Apamea). Oprócz Apamei i Koryntu, gdzie motyw ów był popularnym w pozostałych ośrodkach ograniczono się do pojedynczych emisji. Pierwszą pewną emisją kolonialną na której ukazano Eneasza niosącego Anchizesa i prowadzącego Askaniusza pochodzi z Apamei z czasów Hadriana (Il. 6.4)1422. Eneasz przywdziewa pancerz, podczas gdy Askaniusz ma założoną frygijską czapkę. Takie przedstawienie następnie ukazywało się w miarę regularnie w niezmienionej wersji aż do czasów Galiena1423 . W nieodległym Parium przedstawiono Eneasza z Askaniuszem i Anchizesem dopiero w schyłkowym okresie mennictwa prowincjonalnego również za Galiena1424. Pojawienie się mitu o uciekinierze z Troi nie jest przypadkowe jeśli spojrzymy na korelację położenia geograficznego z ośrodkami wykorzystującymi ten motyw w mennictwie1425. Obok dwóch wspomnianych kolonii, dodać należy również municypium w Coeli, Ilium, Skepsis, Antandrus oraz Dardanum czyli miasta położone w regionie mitycznej Troi1426. W kontekście rzymskich kolonii wykorzystanie mitu Eneasza mogło nieść dodatkową treść dla potomków kolonistów, wszak to oni byli odbiorcami wiadomości zakodowanych na monetach. Uciekinierzy z Troi osiedlili się w Italii, by po wiekach „odbić” Troadę i wysłać osadników do Apamei, Parium czy Coeli by zamieszkali na terenach praprzodków1427. Za pewne inny był kontekst umieszczenia motywu Eneasza w pozostałych koloniach. Chronologiczną korelację zauważyć można w Patras oraz Koryncie, gdzie temat ten pojawia się dwukrotnie.1428 Najpierw za M. Aureliusza (Il.3. 14)1429 , a potem za Kommodusa (Il. 4.9)1430. 1428 PAPAGEORGIADOU- BANI 2004: 41 1429 Korynt-RPC IV.1 5152, 5225 tymcz.; Patras- RPC IV.1 4623 tymcz. 1430 Korynt- RPC IV.1 9502 tymcz.; Patras- RPC IV.1 9879 tymcz. 1431 Sawaya 102 1432 Rouvier 2383 1433 SAWAYA 2009: 253-257 1434 Sawaya 97 1435 Sawaya 103 1436 Sawaya 100 1437 Sawaya 106 1438 np. Rouvier 2377 1439 Rouvier 2388 1440 np. Rouvier 2372 1441 BIJOVSKY, GITLER 2002: 318; HIRT 2015: 193-194 1442 KLUCZEK 2019: 368 1443 KLUCZEK 2019: 364-366, TABELA 21 Następnie w Berytusie (Il. 11.6)1431 oraz Tyrze1432 zestandaryzowany motyw Eneasza pojawia się za panowania Heliogabala. Za czasów tego cesarza w obu ośrodkach zauważalna jest „eksplozja” nowych tematów ikonograficznych na monetach1433 . W Berytusie przedstawiono wówczas również m.in. Posejdona z eponimiczną nimfą Beroe (Il. 11.5)1434 , lokalnego boga zdrowia- Eszmuna1435, bramę z Marsjaszem1436, czy Posejdon na galerze1437. Z kolei w Tyrze mimo, że miasto straciło wówczas na jakiś czas status kolonii do programu ikonograficznego dołączyły: Dydona1438 , Pigmalion1439 oraz Kadmos1440 ukazani w różnych kontekstach1441 . Zatem pojawienie się w Fenicji motywu Eneasza należy uznać za część składową szeroko zakrojonej ofensywy ikonograficznej w ramach, której miejscowa władze prezentowały mieszkańcom najznamienitszych herosów, bóstwa oraz osiągnięcia lokalnej kultury. Przypominali przy tym, że jako rzymscy obywatele w przypadku Tyru, bądź potomkowie kolonistów sprzed dwóch stuleci w kontekście Berytusu, do panteonu lokalnych bóstw i herosów, należy również Eneasz od którego wywodzą swój ród. W przypadku Tyru splecione losy Eneasza i Dydony stanowiły dodatkowy aspekt1442. Zatem wykorzystanie mitu o Eneaszu uciekającym z Troi wraz ojcem i synem należy do sporadycznie wykorzystywanych tematów w mennictwie kolonialnym. Jednak należy zauważyć, że w perspektywie całego mennictwa prowincjonalnego podobnie jak Lupa Romana pojawia się relatywnie często (14 mennic- 6 kolonii, 1 municypium, 7 pozostałych)1443 . Zatem niewątpliwie związek z wykorzystaniem tych motywów ma manifestacja rzymskiej tożsamości. Poza tym Apamea oraz Parium mogły się promować jako ośrodki regionu, z którego wywodził się ród Eneasza, a do którego jego potomkowie powrócili. Korynt i Patras włączyły ten motyw do całego repertuaru tematów ikonograficznych za panowania Marka Aureliusza oraz jego syna. Podobnie uczyniły później Berytus i Tyr u szczytu swojej produkcji monetarnej za Heliogabala. 6. Motywy Lokalne Obok tematów ikonograficznych pochodzenia rzymskiego, czy ściśle powiązanego z tożsamością kolonialną w mennictwie pojawiały się również motywy o charakterze lokalnym. Wprowadzenie ich jako wizerunków ukazanych na rewersach miało zróżnicowane podłoże zależne od kontekstu. Wszakże Korynt czy Butrynt od początku swojego mennictwa postawiły na tematykę lokalną, podczas gdy Berytus aż do czasów Trajana stawiał wyłącznie na motywy ściśle kolonialne. Obraz mennictwa zaczął się zmieniać w czasach Antoninów, gdy coraz chętniej powracano do przedrzymskich tradycji. Badacze wiążą ten fenomen z działalnością tzw. drugich sofistów oraz ruchu panhelleńskiego, których działalność stymulowała rozwój tzw. greckiego renesansu1444. C. Katsari oraz S. Mitchell przedstawili za pomocą wykresów podział motywów ikonograficznych na lokalne, państwowe oraz pozostałe. Z ich wyliczeń wynika zdecydowanie, że to w drugim wieku motywy lokalne przejmują prym w Grecji i Azji 1444 HOWGEGO 2005: 10; KREMYDI-SICILIANOU 2005: 104; WILLIAMSON 2005: 25; KATSARI, MITCHELL 2008: 245 Druga Sofistyka- BOWERSOCK 1969; BOWIE 1970: 3-41; WALKER, CAMERON 1989, Ruch Panhelleński: SPAWFORTH, WALKER 1985: 78-104; SPAWFORTH, WALKER1986: 88-105; JONES 1996; Mniejszej1445. Jednak podział zastosowany przez badaczy wydaje się być arbitralny oraz subiektywny. Autor niniejszej pracy ma wątpliwości co do tego podziału, gdyż czy figura Marsjasza umieszczana na forach kolonialnych nie zyskiwała lokalnych właściwości? Jak potraktować np. Marsjasza-Marona z Kremny1446 , który mógł pełnić podwójną rolę, za równo manifestować status kolonii jak i lokalną tradycję1447. Innym przykładem będącym motywem zarówno państwowym oraz lokalnym jest powtarzająca się scena z Filippi, w której August jest koronowany przez Juliusza Cezara (Il. 5.6)1448. Rzeźba mieszcząca się prawdopodobnie w honorowym miejscu w Filippi, wystawiona na pamiątką po zwycięskiej bitwie, odgrywała wobec tego również rolę, o czym w kolejnym rozdziale (6.1), mitu założycielskiego. W konsekwencji manifestuje również lokalną tożsamość. Zresztą również wilczyca z Romulusem i Remusem, mimo że podobnie jak Marsjasz inspirowane wzorcami pochodzącymi z Rzymu, to ich kopie równie dobrze mogły być eksponowane na lokalnych forach, więc posiadły pierwiastek lokalny. Dlatego autor niniejszej pracy uważa, że arbitralny podział na motywy państwowe oraz miejscowe zawiera wiele pułapek, zatem wnioski z nich płynące mogą mijać się z rzeczywistością. Wobec czego „ motywy lokalne” przedstawione w tym rozdziale rozumiane są jako tematy pochodzenia miejscowego, dla odróżnienia ich od tych inspirowanych rzymskimi pierwowzorami. 1445 KATSARI, MITCHELL 2008:244-245 1446 np. RPC IX 977 1447 FILGES 2015: 241; KUBITSCHEK 1898: 199-200 1448 np.RPC I 1650 1449 MCKENZIE, REYES 2013: 37-40; WEBSTER 2018: 240-241 1450 RPC VIII 3490 tymcz. Do motywów lokalnych zaliczyć należy personifikacje, tudzież bóstwa opiekuńcze miast nazywane w zależności od regionu jako Fortuna, Tyche, bądź Astarte. W antycznym opisie aleksandryjskiego Tychaionu, nieznany autor podkreśla, że do Tyche zanoszono modły we wszystkich ludzkich sprawach, więc jej wizerunki umieszczano w wielu miastach1449 . Rzecz jasna motyw personifikacji miasta pojawiał się powszechnie na monetach starożytnych miast. Ich wizerunki w toku niniejszej pracy pojawiają się wcale często, co świadczy o tym, że wykorzystywano je również często w mennictwie kolonialnym. Mimo, że przedstawiano Fortunę/Tyche/Astarte w bardzo zestandaryzowany sposób, to jednak traktować je należy jako manifestacje lokalnej tożsamości. Do wyjątkowego przedstawienia należą dwie Fortuny reprezentujące kolonie w Antiochii Pizydyjskiej oraz Ikonium (Il.7.15).1450 Fortuna symbolizująca Antiochię dzierży vexillum podczas gdy druga trzyma róg obfitości. Towarzyszy im legenda ANTI COL ET ICO COL S R CONCORDIA. Emisja należy do grupy tzw. homonoia coins (w przypadku kolonii określenie concordia coins wydaje się być bardziej odpowiednie), czyli monet ogłaszających współpracę dwóch ośrodków. W przypadku Ikonium oraz Antiochii jednym z czynników wspólnych jest występujący na tamtejszych monetach skrót SR, który jak wspomniano mógł nawiązywać do socio Romanorum, bądź co bardziej prawdopodobne do lokalnych senatów złożonych z obywateli rzymskich.1451 Jest to jedyny przykład tego typu monet w przypadku rzymskich kolonii. 1451 KRZYŻANOWSKA 1972: 39; FILGES 2015: 166 1452 RPC III 2807 1453 RPC IV.3 7695 tymcz. 1454 RPC IV.2 11778 tymcz. 1455 RPC IX 1436 1456 RPC VIII 6483 tymcz. 1457 RPC IX 2179 1458 WEBSTER 2018: 246-300 1459 BMC 461 1460 BUTCHER 1988: 65; OSTROWSKI 1991: 24-25, 31; TEKIN 2001: 521 1461 BMC 484-489; BUTCHER 1988: 65; BUTCHER 2005: 148 1462 RPC IV.3 7268 1463 RPC III 3911 1464 Np. RPC VII.2 2118 tymcz. 1465 Np. RPC VII.2 2834 tymcz. Jak już wspomniano w rozdziale poświęconym znakom militarnym, Tychai często przedstawiano wraz ze sztandarami, które odróżniały je od bóstw opiekuńczych miast, które statusu kolonii nie otrzymały. Takie przedstawienia pochodzą z Kremny (Il. 8.15)1452, Parlais (Il. 9.3)1453, Aleksandrii Troas (Il. 9.10)1454, Mallus ( Il. 10.9)1455, Heliopolis1456 oraz Aelii Kapitoliny (Il. 14.14)1457. Zauważyć można ponadto również regionalne różnice pomiędzy sposobami ukazania bóstw opiekuńczych rzymskich kolonii. W samej Fenicji O. Webster w swojej pracy doktorskiej wyznaczyła trzy typy pochodzące od głównych ośrodków: Antiochii, Cezarei Nadmorskiej oraz Berytusu1458 . Tyche pozostawała głównym motywem mennictwa kolonialnego Antiochii nad Orontesem, gdzie jest przedstawiana na skałach wraz z personifikacją właśnie Orontesu (Il. 10.12)1459. Jest to ilustracja rzeźby stworzonej przez Eutychidesa ok 300 roku przed Chr.1460 , która na emisji pochodzącej z czasów Sewera Aleksandra wzbogacono o postać cesarza oraz kolejną Tyche1461 . Bóstwo opiekuńcze ukazane na skałach wraz z rzecznym bóstwem ukazano również na wspomnianej emisji z Mallus (Il. 10.9), a ponadto z Lystry (Il. 8.3)1462, Ptolemais (Il. 13.14)1463, Singary1464, Nisibis1465, Damaszku1466, Petry (Il. 15.2)1467, Rezainy1468 oraz innych miast niebędących koloniami a położonych we wschodniej części państwa rzymskiego. Wydaje się, że dla wszystkich tych emisji pierwowzorem była wspomniana rzeźba Eutychidesa. 1466 Np. RPC IX 1960 1467 Spijkerman 55 1468 Np. RPC IX 1574 1469 RPC III 3960 1470 RPC III 3954 1471 Np. RPC VIII 2164 tymcz. 1472 RPC IX 2178-2179 1473 RPC III 3840 1474 SAWAYA 2009: 227 1475 Sawaya 122 1476 BMC 243 1477 BMC 369, Rouvier 2350 1478 RPC VIII 6476 tymcz. Własną wersję Tyche wprowadziła natomiast Cezarea Nadmorska, która ukazywała stojącą frontalnie postać opierającą stopę na prorze i trzymająca włócznie oraz popiersie cesarza1469. Czasem przedstawiana była wewnątrz świątyni (Il. 14.2)1470 lub wraz z Ceres i Bachusem tworząc tzw. Cezariańską Triadę (Il. 14.3)1471. Ta sama wersja wraz z orłem legionowym pochodzi z Aelii Kapitoliny która nieustannie podkreślała romanitas oraz związki z militarną przeszłością osadzonych kolonistów (Il. 14.14)1472. Jeszcze inną wersję Tyche- Astarte wprowadzono w Berytusie za czasów Trajana (Il. 11.1)1473. Bogini miasta została przedstawiona również frontalnie dzierżąc długie berło oraz będąc koronowaną przez stojącą po prawej stronie figurkę Wiktorii. Cała scena została wpisana w świątynię. Motyw ten stanowił ewenement na terenie Fenicji w czasach Trajana i związany mógł być z konsekracją wspomnianej świątyni1474 . Tyche-Astarte w tym schemacie następnie była często reprodukowana aż do czasów Galiena1475. Na łamach tej pracy właśnie ten motyw pojawia się często w kontekście rywalizacji Sydonu1476 z Tyrem(Il. 12.12-13)1477 . Własną wersję z kolei wprowadziło Heliopolis, które przedstawiało Astarte/Tyche/Fortunę wraz z sterem i rogiem obfitości otoczoną przez męskie postacie wznoszące pochodnie (Il. 11.15)1478. Wykorzystanie własnej wersji bóstwa opiekuńczego stanowiło jeden z przejawów niepodległości względem Berytusu, spod wpływów którego Heliopolis się wyzwoliło. Niewątpliwie istotne dla tożsamości kulturowej lokalnych społeczeństw są ich początki. Czy to legendarne czy to historyczne, to pamięć o nich jest zazwyczaj przekazywane przez wiele pokoleń. Jednym z mediów, które brały udział w tej transmisji danych były lokalne monety. Przedstawiano za równo legendarnych eponimów ( Parios, Myrlos, Beroe), czy historycznych założycieli (Aleksander Wielki, August), czy nawet lokalnych herosów zakładających inne miasta (Kadmos, Dydona). Do wyjątkowych przypadków należy emisja z Mallus na której fundator kolonii- cesarz jest zestawiony na jednej scenie wraz z mitycznym założyciele – Amfilochusem. Ponadto warto przypomnieć, że również omówiony już rytuał aratrum należy do grupy mitów założycielskich (rozdział 4.1). Doskonałym przykładem integracji kultury rzymskiej z lokalną jest rozwój mennictwa w Ikonium, które zamieszkane było przez dwa społeczeństwa, czyli przez autochtonów i potomków rzymskich osadników1479. W I oraz II w. kolonia biła monety opatrzone legendami COL IVL AVG ICONI1480, podczas gdy autochtoniczna społeczność swoje emisje opatrywała legendą ΚΛΑΥΔƐΙΚΟΝΙƐWΝ1481 . Ponadto obie społeczności wykorzystywały innych motywów ikonograficznych. Potomkowie kolonistów przedstawiali na swych monetach typy kolonialne czyli rytuał aratrum1482 oraz signa1483, czy też rzymską Minerwę1484. Podczas gdy autochtoni prezentowali Perseusza1485, czy też Meduzę1486. Pierwszym przejawem integracji jest pojedyncza pseudoautonomiczna emisja przedstawiająca Perseusza wraz z legendą COL ICONI (Il. 8.6)1487. Dopiero za panowania Gordiana III dochodzi do pełnego przejęcie lokalnych motywów przez mennictwo kolonialne. Wówczas pojawia się również partnerka Perseusza- Andromeda (Il. 8.7)1488 oraz Fortuna, która dzierży broń Perseusza czyli harpe (ἅρπη) (Il. 8.9)1489 , ale również motywy kolonialne jak Marsjasz (Il. 8.10) 1490 czy typ fundacyjny (Il. 8.12)1491 oraz Lupa Romana (Il. 8.13)1492. 1479 MITCHELL 1979: 411-418 1480 Np.RPC II 1609 1481 Np. RPC II 1608b 1482 RPC II 1609 1483 RPC II 1610 1484 RPC II 1611 1485 RPC III 2825 1486 RPC II 1608B 1487 RPC IV.3 4842 tymcz. 1488 RPC VII.2 2208 tymcz. 1489 RPC VII.2 6226 tymcz. 1490 RPC VII.2 6589 tymcz. 1491 RPC VII.2 68317 tymcz. 1492 RPC VII.2 68308 tymcz. Lokalny charakter reprezentują również wizerunki budowli, mimo że sama koncepcja pochodzi z Rzymu. Budynki te stanowiły miejscowe symbole. Architectura Numismatica pojawia się na monetach kolonialnych od samego początku, a jej największa popularność przypada na czasy Sewerów. Obok najczęstszej grupy jakimi są świątynie (najczęściej w formie tetrastylosu) pojawiają się również bramy, łuki, mosty, porty a nawet latarnie morskie1493. 1493 PRICE, TRELL 1977; ELKINS 2015 1494 KRZYŻANOWSKA 1968: 290-291 1495 RPC IV.1 11695 tymcz. Wizerunki lokalnych bóstw także umieszczano na kolonialnych monetach. Rzeźby kultowe przedstawiano często w kontekście świątyń, lecz pojawiały się również niezależnie (Apollo Smintheus w Aleksandrii)1494. Lokalni herosi, o których niestety często milczą przekazy wykorzystywani byli w charakterze motywów rewersów monet kolonialnych. Niestety często interpretacja przez brak źródeł jest utrudniona. Nie ma przekonywującej interpretacji kim jest naga postać z mieczem pochodząca z monet Kommodusa z Patras, która jest ustawiona na wysokim cokole (Il. 4.11)1495 . Ponadto ukazywano też powszechnie znane sceny mitologiczne, które mogły być powiązane w jakiś sposób z okolicą (m.in. porwanie Persefony w Sebaste; Ambrozja w Damaszku). Wreszcie pod koniec II, a szczególnie w III w. po Chr. popularne zrobiły się motywy związane z igrzyskami i festiwalami rozgrywanymi lokalnie. 6.1 Lokalne Mity Fundacyjne Tak jak każde polskie dziecko powinno znać mit o Warsie i Sawie, a bardziej lokalnie dzieci w Tczewie znają mit o Dersławie i Jasnej tak i w starożytności każde miasto winno posiadać swój mit założycielski. Jak już zademonstrowano w rozdziałach 4.1. oraz 5.1. ”Wieczne Miasto” swoich początków doszukiwało się w postaci Romulusa. Natomiast rodowód swój wywodziło jeszcze od uciekiniera z Troi – Eneasza (rozdział 5.2.). Swoich założycieli miały także inne miasta, które zresztą często czerpały od nich swą nazwę. Ci mityczni herosi trafiali również na rewersy lokalnych monet m.in. Kyzikos w Kyzikos1496 czy Gortys w Gortynie1497 . Również kolonie prezentowały na swoich monetach mity założycielskie, bądź fundatorów. Jak już wspomniano w poprzednich rozdziałach kolonie czerpały swoje mity fundacyjne z Rzymu, ale również korzystały z lokalnej, przedrzymskiej tradycji. Pamięć o mitycznych początkach i założycielach rozprzestrzeniła się w II w. po Chr. w efekcie działalności wspominanych tzw. drugich sofistów1498 . Tendencja do obierania jako założycieli legendarnych herosów jest na tyle powszechna, że uważa się że mity fundacyjne stanowiły jeden z kluczowych elementów pamięci zbiorowej w starożytności1499. 1496 RPC II 886 1497 RPC III 55 1498 SLAVAZZI 2007: 123-136 1499 NG 2018: 246-254 1500 Deultum, Butrynt, Patras, Korynt, Apamea, Synopa, Parium, Antiochia Pizydyjska, Lystra, Ikonium, Kremna, Germa, Aleksandria, Ninica, Mallus, Laodicea, Neapolis, Damaszek, 1501 Korynt, Patras, Apamea, Parium, Tyr oraz Berytus 1502 KLUCZEK 2019: 365-368 1503 RISSANEN 2014: 338-339 Zarówno Eneasz, Lupa Romana jak i Romulus wyznaczający sulcus primigenius zostali przedstawieni w poświęconych im rozdziałach. W tym miejscu należy podkreślić po raz wtóry ich związek z koloniami. Z uwagi na powszechność występowania, najważniejszym motywem był rytuał aratrum, który wykorzystywano w 34 spośród 67 kolonii. W 19 przypadkach ukazano wilczycę karmiącą Romulusa i Remusa1500. Natomiast Eneasz pojawił się w zaledwie sześciu ośrodkach1501 . Typ fundacyjny miał podwójne znaczenie gdyż jednocześnie przypominał o „narodzinach” kolonii, a także pośrednio wskazywał na Rzym, z którego rodowód swój kolonie wywodziły. Wykorzystanie Eneasza z jednej strony manifestowało związki z cesarstwem oraz z władcą, a z drugiej można było podkreślić swoje własne mityczne koneksje z tym herosem.1502 Lupa Romana, która bardzo często znajdowała się na monetach prowincjonalnych w II oraz III w. świadczyła o lojalności względem państwa.1503 W przypadku kolonii propagowano również Romanitas, co zresztą w przypadku dwóch poprzednich motywów również naturalnie miało miejsce. Kolonie zatem wykorzystywały motywy głęboko zakorzenione w rzymskiej tradycji, którymi odpowiadały na otaczającą je lokalną tradycję. Jednak właściwie od samego początku w przypadku niektórych kolonii podkreślano również lokalny charakter. W tej materii prym od początku wiódł Korynt, który właściwie pomijając rzymskie motywy1504, od początku koncentrował się na bogatej lokalnej mitologii.1505 1504 Pojawiły się znacznie dopiero w II w.: Eneasz- - RPC IV.1 5152 (Il.3.14); 5225, 9502 tymcz.; Marsjasz- RPC III 190; Lupa Romana- RPC IV.1 9473 tymcz., 1505 Lokalne motywy z Koryntu: Bellerofon z Pegazem RPC I 1116; Chimera RPC I 1119; 1506 Dion. Hal. Ant. Rom. 1.51 1507 HANSEN 2007: 47 1508 RPC I 1378 1509 RPC I 1399 1510 Virg. Aen. 3.290-365. 1511 RPC I 1380; HANSEN 2007: 47 ; ABDY 2012: 91-92 1512 HANSEN 2007: 56 1513 RPC I 1650 1514GAEBLER 1929: 261 Z kolei świetnym przykładem promowania własnej mitologii od początku swojej egzystencji jest kolonia w Butryncie. Miasto położone w Epirze miało zostać założone przez Helenosa, kolejnego uciekiniera z Troi.1506 Heros wraz z Trojanami miał założyć miasto na wybrzeżu, lecz byk przeznaczony na ofiarę, uciekł, przepłynął zatokę i usadowił się na półwyspie, na którym ostatecznie założono osadę. Kilkaset lat później gdy w 44 roku przed Chr. dokonano ponownej fundacji, już jako rzymskiej kolonii miast otrzymało również prawo do bicia monet1507. Pierwsza emisja ukazuje stojącego ofiarnego byka na rewersie1508. Z kolei w czasach Klaudiusza ukazano nawet płynącego byka (Il. 4. 15)1509. Wedle Wirgiliusza w nawiązaniu do mitu trojańskiego, Eneasz miał również odwiedzić Butrynt,1510 którego jak już wspomniano wedle niektórych badaczy zobrazowano na jednej z emisji (Il. 4.13)1511 . Niewykluczone jednak zdaniem autora, że ta postać mogła reprezentować równie dobrze założyciela Butryntu czyli Helenosa. Niewątpliwie władze kolonii promowały swoje miasto, wykorzystując trendy panujące w imperialnej propagandzie wizualnej czasów dynastii Julijsko-Klaudyjskiej1512. Swego rodzaju mit fundacyjny pojawia się również w mennictwie macedońskiego Filippi i staje się tam dominującym motywem przez ok. 200 lat. Motyw pojawił się w czasach pierwszego princepsa. Na awersie przedstawiono portret Augusta wraz ze wszystkimi tytułami kolonii: COL AVG IVL PHIL (Il. 5.6)1513. Dodano również IVSSV AVG co stanowi oczywistą odpowiedź do wcześniejszego A(ntoni) I(usssu), potwierdzające ponowną fundację kolonii1514 . Niemniej jednak w temacie fundacyjnym znacznie ciekawszy jest rewers umieszczony na tej monecie. Przedstawiono na niej trzy bazy. Na środkowej ukazano dwie sylwetki. Postać odziana w kirys po prawej stronie podnosi rękę w prawo. Stojąca po prawej druga postać odziana w togę podnosi rękę nad sąsiednią postacią w geście koronacji. Obie figury identyfikuje legenda, AVG DIVI F czyli August jest koronowany przez DIVO IVL czyli boskiego Juliusza. Znaczenie takiego przedstawienia na monetach w Filippi wydaje się oczywiste. Cezar, w geście dziękczynnym, koronuje swojego adoptowanego syna jako zwycięzcę bitwy, która wydarzyła się wiele lat wcześniej w okolicy, a w której to wojska Cezarian rozbiły jego morderców1515 . Oczywiście przedstawienie to należy traktować w charakterze mitu, ponieważ jak już wspomniano Oktawian faktycznie walczył pod Filippi jednak jego oddziały walkę przegrywały i sam miał zbiec na bagna, gdy Marek Antoniusz osiągał zwycięstwo1516. Jak wiadomo ostatecznie to spadkobierca Cezara zdobył pełnię władzy, więc nie mógł sobie pozwolić na to aby jego rywal był uważany za zwycięzcę bitwy pod Filippi, dlatego stworzono legendę, wedle której to pojawienie się boskiego Juliusza doprowadziło do porażki republikanów1517 . Przedstawienie Juliusza Cezara w luźno zarzuconej todze było popularnym motywem wykorzystywanym w sztuce imperialnej za czasów Augusta w celu podkreślenia boskiego statusu1518. Natomiast August ukazany jest podobnie jak w przypadku słynnej rzeźby z Prima Porta, jako wódz w trakcie wygłaszania przemówienia (adlocutio), co symbolizuje jego uniesiono dłoń. Co istotne, to postacie przedstawione są na postumentach, co sugeruje że są to po prostu rzeźby, które prawdopodobnie rzeczywiście stały w jakimś honorowym miejscu w Filippi. Wspomniano już, że ukazywanie realnych świątyń, bram, rzeźb czy innych monumentów było charakterystyczne dla rzymskiego mennictwa1519 . Niemniej jednak należy pamiętać, że czasem pojawiały się również przedstawienia nieukończonych obiektów. Dobrym przykładem jest świątynia boskiego Juliusza, która pojawiła się na monetach na siedem lat, przed jej faktyczną konsekracją.1520 Dlatego ze względu na brak źródeł innych niż numizmatyczne nie jesteśmy w stanie jednoznacznie określić czy owa grupa statuaryczna rzeczywiście istniała. Jednakże fakt, że monety z takim przedstawieniem bito przez dwieście lat, wydaje się potwierdzać tę hipotezę. 1515Suet., Div. Aug. 91; App., B. Civ 4.105-138; Plut., Vit. Brut. 38; Res Gestae 2.; KOORTOBOJIAN 2013:137-138 1516SYME 2009:207-208; Plut. Vit. Brut 4 1517Val. Max. 1.8.8 1518KOORTOBOJIAN 2013: 78-93 1519HOWGEGO 2005: 4 1520ZANKER 1991:34 Istotne w przypadku tego typu jest to czym koronowany jest August. Nieznane są autorowi egzemplarze monet czy to Augusta, czy to kolejnych cesarzy, na których jednoznacznie da się określić, nie typ, ale również czy to w istocie jest wieniec. Niemniej jednak należy przytoczyć kilka możliwości. Najbardziej oczywistym jest corona laurea czyli wieniec laurowy, którym to honorowano zwycięzców podczas ich triumfów1521 . Kolejną możliwością jest corona civica, czyli wieniec dębowy, który otrzymywał Rzymianin za uratowanie życia innego obywatela1522. Jak wiadomo, August otrzymał od senatu tarczę wraz z wieńcem dębowym Ob Cives Servatos, czyli właśnie za uratowanie rzymskich obywateli1523. Bardzo ciekawą możliwością jest tzw. gwiazda Juliuszów czyli sidus Iulium, która stała się jednym z symboli boskości Juliusza Cezara. Po zamordowaniu dyktatora, w trakcie igrzysk wydanych na jego cześć przez jego adoptowanego syna, przez siedem dni na niebie błyszczała kometa, tudzież gwiazda1524. Oktawian, jako wyśmienity polityk, wykorzystał ten fenomen do rozpoczęcia kariery politycznej, uznając że gwiazda symbolizuje wstąpienie Cezara w niebiosa1525. Uznanie przez senat boskości dyktatora (Divus Iulius), jednoznacznie oznaczała, że Oktawian stał się synem boskiego Juliusza (Divi Iulii fillius). Boski Cezar od tego momentu przedstawiany był w sztuce z gwiazdą (sidus Iulium) ponad głową1526. Również po swojej śmierci ubóstwiony August będzie przedstawiany z gwiazdą (m.in. na aureusie wybitym za Tyberiusza 1527 ). Wracając do Juliusza, znane jest przedstawienie monetarne1528, na którym August koronuje go właśnie za pomocą gwiazdy1529. Na denarze Lentulusa z 12 roku przed Chr. August ubrany w togę, dzierży tarczę (Ob Cives Servatos), a drugą ręką koronuje Juliusza gwiazdą. Cezar w wojskowym rynsztunku trzyma włócznie oraz figurkę Wiktorii. Sytuacja jest więc odwrócona w stosunku do przedstawienia z monet bitych w Filippi. Można by wysnuć bardzo daleko idącą hipotezę, że Cezar przekazuje Augustowi jako swojemu następcy boski atrybut w postaci gwiazdy, jednak brak choćby jednego egzemplarza z wyraźnie rysującym się atrybutem każe nam skierować się ku innej możliwości. Zanim do niej przejdziemy warto, przytoczyć najbliższą analogię (geograficznie oraz wizualnie) z podobną sceną. Na 1521Suet. Aug. 58 1522Plin. HN., XVI, 5 1523Mon. Anc. 3 1524Suet. Iul. 88; Plut. Vit. Caes. 69. 1525Plin. HN II 93 1526Cass. Dio XLV 7 1527 RIC 24 1528 RIC 415 1529WHITTAKER 1996: 91. monecie wybitej w sąsiadującym za pośrednictwem Via Egnatia, Amfipolis1530 przedstawiono Augusta, który jest ukoronowany za pomocą wieńca przez Geniusza. Obie postaci również stoją na bazie w identycznych pozach jak na monetach z Filippi. Niestety postać z prawej wydaje się mieć brodę, a więc nie może być identyfikowana z Juliuszem Cezarem, a raczej z lokalnym Geniuszem. Przytoczono ten przykład by pokazać kontrast między wyraźnie ukazanym wieńcem na monetach z Amfipolis i jedynie hipotetycznym na monetach z Filippi. Dlatego też, nie można wykluczyć, że atrybutu, którym Juliusz koronuje Augusta po prostu nie ma. W tym wypadku, można by gest Cezara uznać również za akt adlocutio, a właśnie z bystrych przemów do żołnierzy dyktator był znany. Niestety mimo że motyw ten był powtarzany aż do czasów Kommodusa nie można określić czym głowa Augusta była wieńczona w przypadku monet ( a być może i monumentu) z Filippi. 1530 RPC I 1628 1531 RPC I 1653, 1654 1532 RPC I 1655 1533 RPC II 342, 343, 344 1534 RPC II 345 1535 RPC III 661-663 1536 RPC III 664-666 1537 RPC IV.1 9401 tymcz. 1538 RPC IV.1 9119 tymcz. 1539 RPC IV.1 4259 tymcz. Jak zaznaczono motyw Cezara koronującego Augusta był powtarzany przez ok 200 lat, więc zanim przejdziemy do innych monet to należy wskazać jak ów typ wyglądał za kolejnych władców. Drugim cesarzem za którego rządów wyprodukowano ten typ był Klaudiusz (Il. 5.9)1531 . Jedynie legenda uległa zmianie. Baza pod postaciami otrzymała inskrypcję DIVVS AVG, a w otoku umieszczono tytulaturę kolonii czyli COL AVG IVL PHILIP. Rewers pozostał ten sam w czasach Nerona1532 . Na monetach Wespazjana1533 inskrypcja z bazy znika (bądź jest nieczytelna), by pojawić się z powrotem za czasów Domicjana1534. Na monetach Trajana1535 postać Juliusza Cezara jest bardziej detalicznie wykonana i wydaje się być bardziej heroicznie przedstawiona, czyli zamiast typowej togi ma jedynie przerzucony płaszcz przez ramie oraz biodra. Ponadto na zachowanych egzemplarzach widać, że ręka Cezara nic nie dzierży, więc ów domniemany wieniec może być już na skroniach Augusta. Na monetach Hadriana1536 poboczne bazy ustawione są wyżej w stosunku do środkowej. Zachowany egzemplarze monet Antonina Piusa1537 oraz Marka Aureliusza1538 (są słabo czytelne, do tego stopnia że widnieją na stronie projektu Roman Provincial Coins wraz z opisem (tymczasowym) jakoby to postać kobieca koronowała Augusta. Wreszcie na monetach Kommodusa (Il. 5.11)1539 wydaje się zupełnie czytelne, że obydwie postacie wykonują gest adlocutio, gdyż ani dłoń Cezara nie dzierży żadnego atrybutu, ani na skroniach Augusta nie spoczywa żaden wieniec. W tym przypadku również legenda ulega zmianie, ponieważ baza podpisana jest z błędem DIVS(sic!) AVG. Pomyłka w zapisie sugeruje powolną degradacje umiejętności rytowników, lecz czy może świadczyć o pogarszającej się znajomości łaciny wśród mieszkańców kolonii, jak to miało miejsce w innych koloniach na wschodzie? Otóż wydaje się, że Filippi podobnie jak inne kolonie położone wzdłuż Via Egnatia były wyjątkowo mocno zromanizowane,1540 więc raczej można tutaj się spodziewać generalnego trendu pogarszania się jakości rytowniczego rzemiosła (oprócz błędu, również popiersie cesarza oraz postacie są wykonane w sposób surowy). 1540 RIZAKIS 1995: 384-386; MACMULLEN 2000: 13 1541 RPC IV.2 11256 tymcz. 1542 RPC IV.2 3019 tymcz 1543 RPC IV.2 11263 tymcz. 1544 PRICE, TRELL 1977: 118; WEISS, LIMC 7: 198-199 1545 SNG Von Aulock 1331 Decydująca bitwa pomiędzy zabójcami Cezara, a jego mścicielami stała się mitem założycielskim kolonii w Filippi, którą najprawdopodobniej uhonorowano pomnikiem Augusta i Juliusza Cezara, a co za tym idzie również kolejnymi emisjami monetarnymi. W innych ośrodkach o silnym charakterze rzymskim, gdzie ważnym motywem pozostawała scena fundacyjna (m.in. Deultum, Berytus, Cezarea Nadmorska), podkreślano te symboliczne „narodziny kolonii” z braku innych historycznych wydarzeń. Natomiast kolonia w Filippi posiadała wyjątkowy argument w postaci decydującej bitwy, która odegrała się w okolicy. Wykorzystując ją wskazano na własny udział w epizodzie narodzin imperium, manifestując jednocześnie lokalny patriotyzm oraz Romanitas. Podobnie jak w przypadku wspomnianego Kyzikos czy Gortyny, również w Parium mamy do czynienia z eponimicznym herosem uwiecznionym na monetach. Parios został ukazany na kilku emisjach. Przedstawiono go w walce z dzikiem (Il. 6.13)1541 oraz prawdopodobnie jako jeźdźca 1542 za panowania Marka Aureliusza. Na emisji z czasów Kommodusa (Il. 6.14)1543 ukazano rozbudowany ołtarz Pariosa wieńczony kwadrygą. Ołtarz ten miał być jednocześnie grobowcem eponima Parium, który był zresztą bóstwem chtonicznym, wywodzącym się z wężowego plemienia zamieszkującego ten region- Ophiogeneis1544 . Legendarny fundator pojawił się później w czasach Galiena na emisji pseudoautonomicznych monet, gdzie jego głowę ukazano na awersie wraz z legendą PARIO CON-DIT (Il. 6.15)1545 i zestawiono z rewersem prezentującym wilczycę z bliźniętami. Conditor- czyli założyciel pojawiał się wcześniej na monetach imperialnych pod różną postacią. Romulus opatrzony legendą ROMVLO CONDITORI za Hadriana1546, czy też wspomniany już Herkules- HERC ROM COND za Kommodusa1547 . Legenda odnosząca się do założyciela pojawia się również w wersji greckiej (ΑΡΧΗΓƐΤΗϹ) w kontekście Apolla w frygijskim Hierapolis.1548 W przypadku Parum zatem na jednej monecie przedstawiono rzymski mit fundacyjny oraz założyciela- herosa, czyli manifestację państwowego jak i lokalnego patriotyzmu. 1546 RIC 370 1547 RIC 247 1548 RPC IV.2 2061 tymcz. ; PRICE 2004: 118 1549 RPC III 1031; RPC IV.2 4720 tymcz. 1550 WOYTEK 2011: 121-132 1551 Steph. Byz. Eth. 17; Plin. HN 5.143 1552 WOYTEK 2011: 131-132 1553 Apd. Bibl. 3.7.7; 1554 Strabo 14. 5. 16 1555 Strabo 14. 5. 17 Na emisjach z Apamei pojawia się męska postać na dziobie statku (Il. 6.3)1549, która jest czasem identyfikowana jako założyciel Apamei- Myrlos z Kolofonu1550. Nim Apamea stała się rzymską kolonią w I w. przed Chr., wg jednej z wersji przekazanej przez Stefanosa z Bizancjum, pierwotnie miała zostać założona przez osadników z Kolofonu i nazwana Myrleją1551 . Zdaniem B. Woytka Apamea była jednym z ośrodków o dwóch społecznościach- autochtonicznej i rzymskiej, podobnie jak m.in. Ninica czy Ikonium,1552 więc akceptacja mitycznego założyciela przez kolonialną elitę, a następnie umieszczenie go na własnych monetach wydaje się być przejawem integracji, z którą mamy do czynienia w mennictwie kolonialnym w II i III w. po Chr. O ile w przypadku Parium jak i Apamei mityczni założyciele pojawiają się w mennictwie sporadycznie, to w przypadku Mallus legendarny fundator pojawia się nad wyraz często za równo przed jak i po przekształceniu miasta w kolonię. Amfilochus ((Ἀμφίλοχος), syn Alkmeona i Manto, oprócz Mallus miał założyć również Argos w Etolii1553 . Heros miał być niezdecydowany, w którym mieście chce się osiedlić, więc podróżował między oboma, aż wreszcie zdecydował się powrócić do Mallus, gdzie władzy nie chciał mu oddać, współzałożyciel - wróżbita Mopsos. Herosi starli się i obaj w walce zginęli. W miejscu bitwy – Megarsie nad Pyramosem miał wznosić się grobowiec bohaterów, który wznosił się tam jeszcze w czasach Strabona1554 . Natomiast w Mallus, Amfilochusowi wzniesiono ołtarz, który odwiedzić miał Aleksander Wielki1555. Nie dziwi zatem, że mityczny fundator znajdował się zarówno na lokalnych monetach prowincjonalnych1556 , oraz nawet później, po wyniesieniu miasta do statusu kolonii za Aleksandra Sewera w 229/230 r.1557. 1556 np. za Hadriana –RPC III 3325 1557 ZIEGLER 1992: 181-183 1558 RPC III 3325; IV.3 4982, 11738,6897, tymcz. 1559 RPC VI 7160 tymcz. 1560 RPC IX 1438. 1561 BMC 13 1562 RPC VI 7157 tymcz. 1563 RPC IX 1432-1433 1564 m.in. RPC IV.2 154, tymcz.; RPC VI 4033 tymcz.; RPC IX 406 1565 m.in. RPC IV.2 22 tymcz.; RPC VI 3989 tymcz.; RPC IX 445 W czasach przedkolonialnych Amfilochus przedstawiany był z gałązką oraz dzikiem1558. Natomiast po otrzymania statusu kolonii przez Mallus, mityczny fundator stał się składnikiem bardziej złożonych scen figuralnych. Na jednej z emisji dedykowanych Julii Mamei, zestawiono go wraz z Tyche, którą koronuje wieńcem1559. W późniejszych czasach postać Amfilochusa umieszczano również wraz z Ateną Magarsis1560, a w czasach Waleriana również z wężem oplecionym wokół trójnogu1561. Natomiast najbardziej spektakularna scena z punktów widzenia mitów założycielskich oraz generalnie tożsamości rzymskich kolonii ma miejsce na medalionie o średnicy 42 mm i wadze prawie 30 g. (Il. 10.7)1562 . Na rewersie przedstawiono w centralnym miejscu cesarza, wysuwającego w dłoni figurkę Marsjasza w kierunku Tyche. Za jego plecami umieszczono postać Amfilochusa, który składa na skroniach cesarza wieniec. Drugą dłonią władca trzyma lejce od zaprzęgu pary wołów. W odcinku natomiast umieszczono atrybut Amfilochusa czyli dzika. Wydźwięk tej sceny jest symboliczny. Jak udowodniono w rozdziale 5.3 Marsjasz jest ikonograficzną metaforą statusu kolonii. Tyche natomiast jest bóstwem opiekuńczym danego miasta. Zatem cesarz podający Tyche figurkę Marsjasza, nadaje Mallus tytuł kolonii. Z kolei para wołów nawiązuje rzecz jasna to sceny fundacyjnej (rozdział 4.1), która była postrzegana jako narodziny kolonii, zatem czyni z cesarza również fundatora. Trzecia postać, legendarny założyciel- Amfilochus doceniając cesarski przywilej, koronuje władcę wieńcem, wskazując na niego jako nowego fundatora Mallus. Scena ta powtarza się później jeszcze na monetach Trajan Decjusza (Il. 10.10) oraz Waleriana1563. Z kolei na monetach Aleksandrii Troas pojawia się postać Aleksandra Wielkiego w dwóch kompozycjach. W jednej król ukazany jest jako jeździec wykonujący gest pozdrowienia ku kultowej rzeźbie Apolla Smintheusa umieszczonej na postumencie (Il. 9.7)1564 . W drugiej opcji (il. 9.8)1565 , stojący Aleksander dzierży berło oraz paterę, dokonując poświęcenia nad ołtarzem przed rzeźbą Apolla Smintheusa, którą wykonać miał sam Skopas1566. Ponad nimi leci orzeł trzymający w szponach bukranion. Związana z tą sceną jest historia przekazana przez Menandra z Laodicei, w której dowiadujemy się jakoby Aleksander w trakcie podboju Azji miał zawitać do sanktuarium Apolla, w efekcie której miał założyć tam miasto- Aleksandrię1567 . Jednakże jak trafnie zauważa K. Dahmen Aleksandria tak naprawdę pierwotnie została założona przez Lizymacha 30 lat po śmierci Aleksandra, nie przeszkodziło to jednak miastu dodać szczyptę mitologicznej fantazji w kreowaniu własnej historii1568. 1566 Strab. 13. 604; KRZYŻANOWSKA 1968: 290-291 1567 Men. Rhet. 2.444.2–17 1568 DAHMEN 2006: 26-27 1569 Wcześniej motywy obu miast były daleko bardziej monotematyczne. Spośród lokalnych motywów w Sydonie zwykle przedstawiano Europę na byku, a w Tyrze siedzącą na skałach Tyche. 1570 za Septymiusza Sewera – BMC 367; za Karakalli – BMC 377 1571 np. Astarte- BMC 369 1572 np. za Heliogabala- Rouvier 2391 1573 np. za Waleriana- BMC 468 1574 BIJOVSKY 2005: 829 1575 Euseb. Praep. Evang.1.10. 6-14 1576 ATRIDGE, ODEN 1981: 43 Jednak najbardziej jaskrawym przykładem autopromocji za pomocą lokalnych mitów są dwa rywalizujące ze sobą miasta – Tyr oraz Sydon. Oba biły monety nim stały się koloniami, lecz dopiero od tego momentu rozpoczęły na szeroką skalę program ikonograficzny propagujący własne mitologie1569. Znamienne w tym przypadku jest to, że nie podkreślano jedynie własnych mitów fundacyjnych, ale również swój legendarny wkład w kreowanie świata. Warto jednak zauważyć, że pierwsze emisje po otrzymaniu statusu kolonii w przypadku Tyru jako mit założycielski przedstawiały typowy kolonialny typ fundacyjny1570 . Oczywiście pojawiają się już wówczas miejscowe motywy1571 , ale dopiero za czasów Heliogabala pojawiają się lokalne mity fundacyjne. W ikonografii monet Tyru często powtarza się motyw tzw. skał ambrozyjnych (AMBΡOCIC ΠETΡE) bądź jako główny motyw1572 bądź jako dodatkowy element1573, pełniąc role znaku menniczego1574. Te legendarne skały nawiązują do założenia Tyru, które przedstawione jest w dwóch wersjach. Pierwszą relacjonuje Filon z Byblos, a więc rodowity Fenicjanin, który w zachowanych fragmentach Historii fenickiej (przekazanych za sprawą Euzebiusza z Cezarei1575) opowiada historię o braciach, Hypsouraniosie i Ousoosie. Ten pierwszy miał założyć Tyr, drugi natomiast miał zbudować łódź i jako pierwszy pożeglować, by następnie po powrocie postawić na wybrzeżu dwa betyle, które stały się centrum kultowym nowo założonego miasta- Tyru1576. Druga przedstawiona jest przez Nonnosa z Panopolis w jego Dziejach Dionizosa. 1577 Herkules- Melkart (patron Tyru) tłumaczy w niej przepowiednie, którą przekazał przyszłym założycielom Tyru, wedle której mieli spostrzec dwie dryfujące skały. Na szczycie jednej z nich rósł gorejący krzew oliwny, na którym z kolei miał zasiadać orzeł, miska oraz wąż. Ludzie mieli złapać orła i poświęcić go, a gdy to uczynili skały osiadły przy brzegu i na nich zbudowano miasto- Tyr. Dlatego też w mennictwie kolonialnym tzw. skały ambrozyjne przedstawione są wraz z wyrastającym z nich krzewem oliwnym. Wg. G. Bijovsky wśród monet zawierających ten motyw wyróżnić należy dwa typy. Pierwszy, bardziej popularny prezentuje legendarne skały o nieregularnych, bardziej krępych kształtach, które mają być tymi na których założono Tyr (Il. 12.15)1578. Natomiast drugi typ (Il. 13.1)1579 , używany za czasów Gordiana III charakteryzuje się bardziej smukłym i regularnym kształtem, i przedstawiać ma dwa betyle ze świątyni Herkulesa- Melkarta z Tyru wzmiankowane już przez Herodota.1580 Wydaje się to jak najbardziej realne przypominając historie Ousoosa relacjonowaną przez Filona z Byblos. Natomiast Herkules- Melkart ukazany jest na wyjątkowym egzemplarzu monety Julii Domny, gdzie oprócz standardowych atrybutów takich jak maczuga oraz lwi skalp, dzierży również skały ambrozyjne o kształcie steli (Il. 12.10)1581. Herkules- Melkart pełni w tym przypadku rolę założyciela Tyru1582. 1577 Nonn. Dionys. 40. 427-537 1578 np. Rouvier 2391 1579 Rouvier 2437; RPC VII.2 70015 1580 Hdt. 2. 44; BIJOVSKY 2005: 829-832; 1581 Aukcja: Classical Numismatic Group, Inc.,:76, lot 1128 1582 HIRT 2015: 202-203 1583 RPC IX 1996 1584 BMC 468 Jak na razie jedynie zaznaczono, Tyr nie poprzestał na promowaniu własnego mitu założycielskiego, ale również manifestował swój udział w kosmogonii antycznego świata. Wywód należy wyprowadzić od Europy, od której porwania przez Zeusa zaczęła się ”eksportowa” historia Tyru oraz Sydonu. Motyw ten pojawia się po raz pierwszy dopiero na monetach Treboniana Gala1583, gdzie stojąca w centrum Europa kieruje swój wzrok w stronę skał ambrozyjnych. Za jej plecami natomiast zbliża się Zeus pod postacią byka. Dodano legendę :ΙƐΡΙΑ ΑΜΒΡΟϹΙⲰΝ ΠƐΤΡⲰΝ, czyli kapłanka ambrozyjnych kamieni. Na późniejszych emisjach Waleriana1584 zmieniono podpis, jednoznacznie identyfikując tę postać jako Europę- ƐVPⲰΠƐ. W konsekwencji porwania Europy, jej ojciec król Tyru- Agenor wysłał swoich synów, wśród nich Kadmosa by uratowali siostrę. Motyw Kadmosa wsiadającego na statek, lecz spoglądającego do tyłu, pojawia się również na monetach Tyru od czasów Heliogabala1585. Kadmos ukazany podobnie jak wspomniany wcześniej Myrlos, ten jednak zobrazowany jest w momencie dobijania do brzegu w celu założenia osady, podczas gdy fenicki książę w momencie wyruszenia w wyprawę, być może stąd jego tęskne skierowanie spojrzenia w tył. Kadmos udał się do Delf, gdzie Pytia odradziła mu dalsze poszukiwania Europy i przepowiedziała mu założenie miasta. W tym celu Fenicjanin miał podążać za krową i tam gdzie legnie on założy miasto. Faktycznie tę scenę ukazano na kolejnej emisji z czasów Filipa (Il. 13.8)1586 . Obok postaci Kadmosa, umieszczono siedzącą krowę, na którą widnieją brama miejska Teb. Za czasów Treboniana by uniknąć wątpliwości do tego typu dodano inskrypcję: ΘΗΒƐ (Il. 13.10)1587 . W ten sposób zamanifestowano kolejny mit fundacyjny, tym razem jednego z najważniejszych greckich miast, wskazując na jego rodowód pochodzący z fenickiego Tyru. Jednak nim ostatecznie miasto założono, Kadmos polecił towarzyszom nabrania wody z pobliskiego źródła Aresa, którego strzegł olbrzymi wąż, który ich pozabijał1588 . Ostatecznie sam Kadmos stanął naprzeciwko węża i go pokonał, rzucając weń głazem, co zaprezentowano na kolejnej emisji z czasów m.in. Heliogabala1589 oraz Gordiana III (Il. 13.2)1590. Kadmos oprócz założenia Teb zasłynął również tym, że nauczył Greków alfabetu, co zresztą poświadcza zarówno Herodot,1591 jak i monety 1592 na których Fenicjanin (podpisany w odcinku jako rzecz jasna ΚΑΔΜΟϹ) wręcza grupie Greków (podpis: ƐΛΛΗ) tabliczkę z literami alfabetu (Il.13.4). Wreszcie przedstawiono również małżonkę Kadmosa, czyli Harmonię na jedynym znanym egzemplarzu z British Museum (Il. 13.5)1593. Fenicki książę podaje rękę córce Aresa i Afrodyty, przedstawieniu towarzyszy krowa oraz kolejny znak menniczy Tyru- muszla Murex. Ta ostatnia stała się symbolem Tyru nieprzypadkowo. To z jej wnętrza otrzymywano purpurę, czego odkrycie powiązano zresztą z kolejnym mitem w ramach, którego pies nimfy o imieniu Tyros odkrył ją przypadkowo na plaży.1594 Zilustrowano to w odcinku jednej z emisji, która zostanie omówiona w dalszej części pracy1595. 1585 BMC 411 1586 RPC VIII 58995 tymcz. 1587 RPC IX 1986 1588 Nonn. Dion 4. 356-417; Ov. Met. 3. 50-94;. 1589 Rouvier 2372 1590 RPC VII.2 6532 tymcz. 1591 Hdt. 5. 58-59 1592 np. Rouvier 2446 1593 BMC 434; RPC VIII 6540 tymcz. 1594 BONNET 1988: 74-77 1595 Rouvier 2391 Teby nie były jedynym miastem, które swój rodowód mogły upatrywać w Fenicji. Również Kartagina została założona przez księżniczkę Tyru- Dydonę. Jej ojciec w swym testamencie chciał by ta współrządziła z bratem Pigmalionem, który jednak zamordował jej męża, więc księżniczka z Tyru uciekła zabierające ze sobą skarby pozostawione przez męża. Żeglarze Pigmaliona ruszyli w pościg lecz Dydona nakazała wysypać do morza piasek, co goniący spostrzegli jako wyrzucenie pożądanego majątku. Księżniczka fenicka wraz z wioślarzami na galerze została zilustrowana na monetach Heliogabala (Il. 12.14) 1596 . Warto zauważyć, że na monecie wyraźnym gestem nakazuje jednemu z żeglarzy wysypać do morza wspomniany piasek. Ostatecznie Dydona osiadła w Afryce północnej, zakładając miasto Kartagina. Proces budowy murów miejskich ukazywano wcale często na monetach Tyru (od Heliogabala (Il. 12.16)1597 po Galiena 1598 ). Dydonę przedstawiono przed bramą miejską na której szczycie pracuje murarz. W tle ukazano charakterystyczną muszlę będącą znakiem menniczym Tyru. 1596 BMC 410 1597 Rouvier 2406 1598 Rouvier 2534 1599 Lucian Syr. D. 4 1600 BUTCHER 2005: 152 1601 BMC 233 1602 BMC 236 1603 BMC 263 1604 EDWARDS 1979: 46-47 1605 HIRT 2015: 201 1606 EISELEN 1907: 16-26 1607 Izajasz 23. 12 W Sydonie Europa pełniła kluczową rolę i pojawiał się od dawna na monetach, o czym zresztą wspomniano w traktacie drugowiecznym De Dea Syria1599 . Z kolei gdy miasto otrzymało status kolonii w czasach Heliogabala odpowiedziało bezpośrednio na propagandę Tyru wypuszczając liczne emisje1600 . Mowa w tym przypadku o prawie trzydziestu typach ikonograficznych. Wśród nich pojawiają się również znana już Europa (Il. 12.4)1601, Kadmos (Il. 12.3) 1602 i Dydona 1603, postacie które przez różnych antycznych autorów wiązane były z Tyrem, bądź również z Sydonem1604. Szczególnie ta pierwsza była kluczowa w mennictwie Sydonu już od czasów hellenistycznych1605. Korzystanie z tych samych motywów było pochodną nieustającej rywalizacji pomiędzy tymi miastami, o to które jest starsze1606. Sydon uważał się za macierz Tyru, co zresztą wspomniano w biblii nazywając sąsiada „córą Sydonu”1607 . Z kolei Strabon przyznaje Tyrowi palmę pierwszeństwa w tym zatargu1608. Dlatego też gdy Tyr podpadł Heliogabalowi, a w jego miejsce kolonią i metropolią stał się Sydon upamiętniono to licznymi emisjami. 1608 Strab. 16.2.22 1609 Rouvier 1494 1610 PATRICH 2011: 8-9 1611 KADMAN 1957: 50-53 1612 HIRT 2015: 200 1613 Nonn. Dionys. 41. 51 1614 Nonn. Dionys 41.263 1615 Sawaya 97, 99 1616 Nonn. Dionys 42.1 Kluczowym bóstwem Sydonu była patronka miasta, czyli Astarte, której wóz procesyjny pełnił rolę znaku menniczego w Sydonie, niemniej jednak wykorzystywano go również jako główny motyw rewersu (Il.12.8)1609. Fenicka wersja imienia jednego z królów Sydonu- Stratona brzmi „Abd Astart” czyli sługa Astarte1610. Straton założył tzw. Wieżę Stratona, będącą pramatką późniejszej Cezarei Nadmorskiej. Tego wydarzenia Sydon nie umieszczał na swych monetach, lecz w przypadku Cezarei Nadmorskiej ukazywano tam często wspomnianą postać patronki miasta- Astarte (Tyche)1611. Nie musiało to naturalnie bezpośrednio nawiązywać do początków osadnictwa, lecz jest kolejny wkład Sydonu w urbanizacyjny rozwój regionu. Za równo Sydon jak i Tyr po otrzymaniu statusu kolonii wypuściły liczne i zróżnicowane emisje. Nie ograniczyły się do własnych mitów fundacyjnych, ale podkreśliły swój wkład w rozwój ludzkości i zamorskie fundacje których dokonały (Teby, Kartagina). Ponadto za pośrednictwem Kadmosa oraz Europy, których potomstwo również odcisnęło piętno w greckiej mitologii, przyczyniły się do powstania kolejnych krain i miast1612. W szerokiej gamie motywów ikonograficznych nie zabrakło również miejsca dla kapłana wyznaczającego za pomocą wołów sulcus primigenius. Zatem oba fenickie miasta manifestowały swoją własną historię oraz jej wpływ na całą kulturę basenu Morza Śródziemnego, podkreślając jednocześnie nowo zdobyty status rzymskiej kolonii. Również Berytus uważany był za jedno z najstarszych fenickich miast.1613 Swoją nazwę zawdzięcza nimfie- Beroe.1614 Berytus w swoim mennictwie I i II w. manifestował romanitas (motywy sulcus primigenius oraz aquilae) dodają w czasach Trajana motywy Posejdona oraz świątyni Astarte. Natomiast w czasach Heliogabala pojawiło się kilka nowych motywów o lokalnym charakterze, a wśród nich pochwycenie Beroe przez Posejdona (Il. 11.5)1615. Nimfa stała się obiektem rywalizacji pomiędzy bogiem morza a Dionizosem, którą ostatecznie zwyciężył ten pierwszy1616 . Na wspomnianej monecie Beroe została uchwycona, klęcząc i przechylając amforę. Ukazany obok Posejdon dzierży trójząb, również klęczy na jednym kolanie i łapie nimfę za ramię. Ta kompozycja pochodzi najpewniej z grupy statuarycznej umieszczonej jako akroterion1617 . Przekonują o tym również monety na których detal ten został uwidoczniony na szczycie świątyni Astarte (Il. 11.4)1618. 1617 Sawaya 2009: 266 1618 Sawaya 92,94,95 1619 HEUCHERT 2005:51 Kolonie chętnie korzystały z „gotowych” rzymskich mitów, gdyż jak już nie raz wspomniano, pełniły rolę kopii Rzymu przeniesionych na odległe obszary. Dlatego też sulcus primigenius, Lupa Romana, czy uciekający z Troi Eneasz były tak popularne wśród nich. Natomiast drugo- i trzecio-wieczne tendencje do krzewienia lokalnej kultury widoczne są również wśród kolonii1619. Widać to szczególnie na propagowaniu lokalnych sanktuariów (Rozdział 6.2), ale również w przywoływaniu legendarnych założycieli, bądź oryginalnych mitów fundacyjnych. Są to świetne ilustracje legend opisanych przez starożytnych autorów. Truizmem, jest stwierdzenie, że mity odbiegają od historii, lecz warto przypomnieć przykład Troadzkiej Aleksandrii, która wywodziła swój rodowód od Aleksandra, mimo że założona została jedynie na jego cześć przez Lizymacha kilkadziesiąt lat po jego śmierci. Również w przypadku Filippi, gdzie pojawienie się ducha Juliusza Cezara na polu bitwy z 42 roku przed Chr. również pozostaje legendą. W tym gronie wyjątkowe miejsce zajmują Sydon i Tyr, które nie tylko promowały własne mity założycielskie, ale z dumą manifestowały wpływ na rozwój śródziemnomorskiego świata. Jednak należy zauważyć, że w pozostały wypadkach emisje te były raczej sporadyczne (Myrlos w Apamei, Parios w Parium, Beroe w Berytusie). Jak pokazał przykład z Mallus, pierwotne mity nie stały w opozycji do rzymskich fundacji, a wręcz przeciwnie, wspierały je, tak jak uczynił to Amfilochus koronując cesarza prowadzącego rytuał aratrum. 6.2 Architektura Jak wspomniano w rozdziale poświęconym procesowi kształtowania się mennictwa kolonialnego ( Rozdział 3.1), architektura w mennictwie prowincjonalnym wywodzi się z tradycji rzymskiej1620. A. Burnett stwierdził nawet, że obecność struktur architektonicznych jest dobrym sposobem by prześledzić przemiany w tożsamości kulturowej1621. Relatywnie często ukazywana była na monetach rzymskich kolonii1622. Wśród nich wyróżnić można kilka grup. Najczęściej przedstawiano świątynie (31/67),1623 które pełniły rolę wizytówek miast. Pojawiały się również bramy miejskie (Emerita), łuki (Berytus, Parium,) porty 1620 ELKINS 2015: 1 1621 BURNETT 2011: 24-25 1622 HEUCHERT 2005: 50 1623 Emerita, Illici, Deultum, Korynt, Buthrotum, Dium, Synopa, Antiochia Pizydyjska,Kremna, Komama, Olbasa, Germa, Aleksandria, Mallus, Ninica, Berytus, Heliopolis, Sydon, Tyr, Arca Caesarea, Ptolemais, Cezarea Nadmorska, Sebaste, Aelia Kapitolina, Damaszek, Bostra, Petra, Nisibis, Emesa, Carrhae, Rezaina. (Korynt, Patras), mosty (Butrynt, Aleksandria Troas), czy nawet latarnie (Laodicea, Korynt). Należy jednak zauważyć, że celem ukazania budowli na monetach nie było odwzorowanie rzeczywistych modeli. O czym świadczy niekonsekwencja w ilości kolumn w przypadku kilku świątyń, tudzież ekspozycja rzeźby kultowej. Ponadto niektóre budowle przedstawione na monetach w ogóle mogły nie istnieć. Dobrym przykładem jest denar z 36 roku przed Chr. na którym uwieczniono świątynię boskiego Cezara mimo, że ta została zbudowana kilka lat później1624 . Zatem Architectura Numismatica nie może stanowić bezpośredniego wzoru przy rekonstrukcji starożytnych budowli. Należy ją raczej rozpatrywać w kategorii kulturowego fenomenu. Odbiorcami monet z wizerunkami lokalnych byli zazwyczaj okoliczni mieszkańcy i to do nich kierowany był przekaz1625. W wielu przypadkach naśladowano imperialne monety dostosowując ich wizerunki do lokalnych potrzeb (np. port w Ostii- port w Koryncie, Patras). Zatem monety z przedstawieniami architektonicznymi są kolejnym świadectwem lokalnego patriotyzmu, zauważalnego już w I w. w niektórych przypadkach (Butrynt, Korynt), bardziej aktywnego w czasach Antoninów (Parium, Aleksandria Troadzka), aż wreszcie w pełni rozwiniętego pod rządami Sewerów ( m.in. Tyr, Sydon, Emesa). Następnie obserwowalny jest powolne zanikanie budynków na monetach, spowodowane zagrożeniem zewnętrznym i zastępowaniem ich przez wizerunki nagród dla zwycięzców igrzysk oraz festiwali1626. 1624 ZANKER 1999: 43-44 1625 ELKINS 2015: 146 1626 BURNETT 1999: 159 1627 RPC I 10, 21 1628 RIC2 9-10 Bramy miejskie i łuki Wizytówką miasta które por raz pierwszy nawiedzał podróżny była zazwyczaj miejska brama (jeśli naturalnie przybył doń pieszo, jeśli natomiast wybrał transport morski to natrafiał wpierw na port, któremu zadedykowano kolejny podrozdział). Zatem to od tej znaczącej konstrukcji rozpocząć należy wędrówkę w badaniach architektury ukazanej na monetach. Okazuje się, że jedno z pierwszych przedstawień architektonicznych w mennictwie kolonialnym prezentuje właśnie bramę i pochodzi z Emerity (Il. 1.3)1627. Warto na wstępie zauważyć, że jest właściwie kopią denarów bitych zresztą przez tę samą mennicę1628 . Ukazano frontalnie mury miejskie wieńczone dwoma monumentalnymi baszami oraz dwuprzelotową bramę. Nad murami widnieje inskrypcja- AVGVSTA EMERITA. Na drugim planie ukazano schematycznie pozostałe mury miejskie z perspektywy ptasiej. Model ten przypomina raczej warowny obóz aniżeli miasto. W rzeczy samej, kolonia w Emericie została założona przez weteranów dwóch legionów (V Alaudae i X Gemina) w konsekwencji wojen z plemionami Kantabrów i Asturów1629 . Monety imperialne jak i pierwsze emisje kolonialne, produkowane w tym nowym mieście, miały upamiętnić zwycięską wojnę kantabryjską, co więcej zdaniem J. Edmontona prezentacja nowej osady dopasowuje się do wizualnego programu przedstawienia wojny wypracowanego w czasach wojny Oktawiana z M. Antoniuszem1630 . Przedstawiano wówczas wpierw motywy militarne, następnie te związane ze zwycięstwem, by następnie przejść do tematyki cywilnej1631. Zatem przedstawienie murów miejskich, ale również typu fundacyjnego (Il.1.1)1632 miało manifestować nowy porządek oraz pokój, który zapanował po zwycięskiej wojnie. Ponadto ukazanie potężnie umocnionego miasta mogło wskazywać na świetną organizację i siłę weteranów, którzy wszakże byli właśnie głównymi użytkownikami lokalnych monet1633. Warto zauważyć w tym miejscu, że bramy miejskie były szczególnie chętnie wykorzystywane na monetach przede wszystkim w Tracji1634 , natomiast w przypadku pozostałych prowincji to ukazywane są nader rzadko i dopiero od przełomu II/III w.1635. 1629 Dio 53. 26. 1630 EDMONDSON 2014: 32 1631 TRILLMICH 1990: 300-302; ZANKER 1999:61-65, 85-106 1632 RPC I 11 1633 ELKINS 2015: 160 1634 Anchialus – RPC IV.1 4530; Bizya – RPC VIII 48653 tymcz.; Augusta Traiana- RPC IV.1 3897 tymcz. 1635 ELKINS 2015: 160-161 1636 AMANDRY R6 1637 AMANDRY 1998: 30 Kolejny przykład miasta, które ukazane jest za pomocą dwóch monumentalnych bram oraz murów pochodzi z Fillippi z samego schyłku mennictwa kolonialnego, więc z czasów Galiena (Il. 6.13)1636. Schemat przedstawienia jest podobny jak w przypadku monet z Emerity. Również wieże ukazane są od frontu natomiast mury okalające miasto z perspektywy ptasiej. Na pierwszym planie pomiędzy basztami ukazano Romę/Atenę dzierżącą paterę oraz berło, a u jej stóp tarczę. Emisja ta należy do całej serii kommemoratywnych typów poświęconych najbardziej zasłużonym cesarzom (Augustowi, Trajanowi ,Markowi Aureliuszowi), które na rewersach promują również m.in. lokalne bóstwa (Heroi Aulonites, Liber Pater) oraz adventus Augusti, który wspiera hipotezę jakoby to domniemane przybycie Galiena było powodem wybicia tej serii1637. W każdym razie podobnie jak w przypadku Emerity, miasto zostało jedynie przedstawione schematycznie z podkreśleniem dwóch masywnych baszt oraz bojowo nastawionej Romy/ Ateny. Zatem wiadomość przekazana do mieszkańców miała ich uspokoić i zapewnić o bezpieczeństwu w niepewnych czasach lat 60 III w. kiedy to przypomnijmy Goci złupili m.in. Aleksandrię Troas, z której wywieźli m.in. stemple mennicze1638. 1638 BURSCHE, MYZGIN 2017: 232-258 1639 RPC II 107 1640 PRICE TRELL 1977: 85; EDWARDS 1994: 266-295; PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 62 1641 ELKINS 2015: 149 1642 Kommodus- RPC IV.2 2373 tymcz.; Emilian- RPC IX 379; Galien- SNG France 1533 1643 PRICE TRELL 1977:117 1644 FÄHNDRICH 2005: 54 1645 Aukcja: Gorny & Mosch 240 (10/10/2016), 338, 1646 RPC IV.2 11263 tymcz. 1647 BMC 123 W pozostałych przypadkach mamy do czynienia nie z warownymi murami i bramami, a z ozdobnymi propylejami. W Koryncie pojawia się moneta przedstawiająca za Domicjana jednoprzelotowy łuk wieńczony kwadrygą (Il.3.5)1639 . Zwykł być intepretowany jako łuk na drodze Lechajońskiej1640. Jednak zdaniem N. Elkinsa brama ta reprezentuje łuk triumfalny z Rzymu celebrujący zwycięstwo Domicjana nad Chattami1641. Natomiast wyjątkowy łuk ukazano w Parium, gdzie na szczycie trójprzelotowej konstrukcji umieszczono rydwan ciągnięty przez cztery słonie (Il. 6.12, 16)1642. M. Price i B. Trell uważają, że zobrazowano tam dwa budynki. Na dolnym planie trójprzelotowy łuk, a na górnym szczyt ołtarzu Pariosa1643. Z kolei S. Fähndrich uważa to przedstawienie za jednolitą budowlę prowadzącą do portu, na szczycie której ukazano Posejdona wraz z zaprzęgiem delfinów, lub trytonów1644. Ostatnio pojawiło się kilka nowych egzemplarzy na aukcjach, które jednoznacznie ukazują kwadrygę złożoną ze słoni,1645 to jednak nie odrzuca hipotezy o łuku wieńczonym rydwanem, zamiast dwóch nienaturalnie przedstawionych budowlach. Ponadto jak zaprezentowano w podrozdziale poświęconym świątyniom oraz miejscom kultowym, ołtarz został ukazany na jednej z emisji wraz z zaprzęgiem koni na szczycie (Il. 6.14) 1646, a innym razem z samotną postacią, najpewniej Pariosa1647. Zatem detale się nie zgadzają, a ponadto z perspektywy odbiorcy ołtarz Pariosa musiałby być gigantycznych rozmiarów, lub być umieszczonym na wzgórzu by być widocznym zza trójprzelotowego łuku. Wobec tego znacznie bezpieczniejsza wydaje się koncepcja, że ukazano po prostu monumentalny trójprzelotowy łuk wieńczony kwadrygą, który podobnie jak ołtarz Pariosa stanowił jeden z symboli kolonii, dlatego był umieszczany na monetach pod koniec II i w III w. W Berytusie za Heliogabala ukazano tetrastylową bramę z łukowym nadprożem wewnątrz której umieszczono figurkę Marsjasza(Il. 11.3)1648 . Na szczycie umieszczono postać dosiadającą lwa. Monumentalne propyleje prowadzące do sanktuarium Jupitera Heliopolitańskiego przedstawiono w Heliopolis na monetach Filipa Araba (Il. 11.12)1649. 1648 Sawaya 98,100 1649 Sawaya 44,51; RPC VIII 6492 tymcz. 1650 STARR 1979: 278-284 1651 RPC IV.1 5235 tymcz. 1652 PRICE, TRELL 1977: 41, N.61 1653 PAPAGEORGIADOU- BANI 2014: 108 1654 RPC I 1263; PAPAGEORGIADOU- BANI 2004: 66 1655 RIC2 178 1656 PAPAGEORGIADOU- BANI 2014: 108 1657 PAPAGEORGIADOU- BANI 2004: 58 1658 CARLTON 1986: 17-18; CUYLER 2014: 126-127 1659 Paus. 7.21.7 Porty Jeśli podróżnicy decydowali się na podróż morską to nim postawili stopę na suchym lądzie to dopływając podziwiać mogli porty i latarnie miasta do którego zmierzali. Tematyka marynistyczna stała się szczególnie popularna w mennictwie pod koniec II i na początku III w.1650 . W Patras port został zobrazowany dwukrotnie, za Kommodusa (Il. 4.10)1651 oraz za Gety1652. Na dolnym planie pierwszej emisji przedstawiono nagą, męską postać flankowaną przez dwa statki. Natomiast na górnym widać zabudowę portu oraz świątynię o sześciu kolumnach. Z kolei na monetach Gety na pierwszym planie ukazano samotny statek, w tle którego widać świątynię ukazaną od boku, a przed nią postać. Za pewne ukazano tutaj tę samą świątynię, lecz inną rzeźbę niż na monetach Kommodusa1653. Zresztą wcześniejsza postać to najpewniej Portus, czyli geniusz portu ukazany już wcześniej na monetach Nerona opatrzony zresztą legendą PORTVS FRVGIFERA1654. Z drugiej strony z czasów tego właśnie cesarza pochodzą imperialne sesterce1655 prezentujące inny słynny port w Ostii, na których stojąca postać intepretowana jest jako Neptun. Z kolei figura zaprezentowana w czasach Gety, zdaniem H. Papageorgiadou- Bani należy identyfikować jako samego cesarza, bądź Posejdona1656. Niezależnie kogo reprezentowała ta postać, to mogła również pełnić funkcję latarni1657 , tak jak wspomniany Neptun w Ostii.1658 Z kolei świątynia widoczna na obu emisjach może być tożsama z tą wzmiankowaną przez Pauzaniasza1659. W położonym sto kilometrów na wschód Koryncie również pojawiają się porty: Kenchreai i Lechajon. Oczywiście Korynt przez swoje położenie był jednym z najbardziej strategicznych miejsc na szlaku handlowym wschód- zachód, porównać go można do dzisiejszego Singapuru i cieśniny Malakki. Naturalnie więc, gdy obsadzono go nowymi kolonistami z rozkazu Cezara, miasto bardzo szybko stało się jednym z najważniejszych portów1660. Początkowo oba porty były przedstawiane na monetach jedynie jako inskrypcje: CENCHREAE oraz LECHAVM 1661 , lub jako nimfy (Il. 3.7)1662 . Dopiero w czasach Antonina Piusa zdecydowano się na bardziej realistyczne podejście. Port w Kenchreai1663 został przedstawiony z lotu ptaka, jako półokrągła keja osłonięta kolumnadą oraz dwoma budynkami na bokach1664 . W centralnym miejscu umieszczono posąg Posejdona dzierżącego trójząb oraz delfina, a przed nim trzy statki. Takie przedstawienie Posejdona znane było z wcześniejszej emisji (Il. 3.9)1665. Natomiast na innym przykładzie na środku stoi Izyda dzierżąca żagiel (Il. 3.12)1666. Obie rzeźby są poświadczone przez Pauzaniasza, który umieszcza brązową statuę boga morza na jednym końcu mola, podczas gdy sanktuaria Izydy oraz Asklepiosa na przeciwnym końcu1667. Sam układ portu pokrywa się z odkryciami archeologicznymi1668. 1660 ENGELS 1990: 12; 16-17 1661 RPC I 1200 1662 RPC II 168-169; RPC III 197; HOSKINS-WALBANK 2003: 338 1663 RPC IV.1 5098 tymcz. 1664 ELKINS 2015: 158 1665 RPC III 185 1666 RPC IV.1 5097 1667 Paus. 2.2.3 1668 PAPAGEORGIADOU- BANI 2004:57 1669 RPC II 177A 1670 Neron- RPC I 1202; Domicjan- RPC II 108, 111, 128; Hadrian- RPC III 118, 128, 223; Antoninus Pius- RPC IV.1 4648 tymcz.; M. Aureliusz RPC IV.1 7921 tymcz; Kommodus – RPC IV.1 10628 tymcz. 1671 RPC IV.1 5219, 7603 tymcz. 1672 PRICE, TRELL 1977: 85 Warto w tym momencie wspomnieć o personifikacji Przesmyku Korynckiego (gr. Ισθμός της Κορίνθου) , czyli Istmosa, który zazwyczaj prezentowany był wraz z dwoma sterami reprezentującymi oba porty. Takie przedstawieni ukazano m.in. na monetach Domicjana (Il. 3.8)1669. Ponadto to od jego imienia, a właściwie od samego przesmyku, który jak wspomniano po grecku właśnie brzmi Iσθμός organizowano słynne Igrzyska Istmijskie, również symbolicznie ukazywano na monetach (Il.3.3)1670. Z kolei na emisji wybitej pod panowaniem Kommodusa1671 pojawia się latarnia oraz statek z wiosłami oraz wypełnionym żaglu. M. Price oraz B. Trell intepretują to przedstawienie jako wizję portu w Lechaionie1672. Latarnia w bardzo podobnym stylu pojawia się również na monetach Laodicei Nadmorskiej (Il. 13. 11)1673. Na pierwszym planie przedstawiono statek płynący na pełnych żaglach. Wyróżnić można również dziesięciu wioślarzy oraz kapitana statku. Latarnia pojawiała się w mennictwie Loadicei jeszcze w czasach przedkolonialnych1674. Natomiast to za czasów Sewera Laodicea otrzymała status kolonii oraz inwestycje, które podniosły miasto z ruiny jaką się stała za sprawą Pesceniusza Nigra1675. Jedną z tych inwestycji mogła być właśnie latarnia1676. 1673 Meyer 95-98 1674 RPC II 2035C; IV.3 8612 tymcz. 1675 Herodian 3.3.5; MEYER 1991: 58-59; MILLAR 2006: 192 1676 MEYER 1991: 86 n. 17 1677 STARR 1979: 281-283; PAPAGEORGIADOU- BANI 2004:57 1678 PAPAGEORGIADOU- BANI 2014: 100 1679 RPC I 1381; 1388; 1400;1402;1405;1407; 1409 1680 RPC I 1381 1681 RPC I 1399A 1682 ABDY 2012:92 1683 CEKA 2002: 64-65; ABDY 2012: 91-92 Niewątpliwie zarówno Patras, Korynt jak i Laodicea Nadmorska poprzez prezentację swoich portów, czy latarni chciały promować je jako swoje wizytówki, lecz bardziej istotne wydaje się podkreślenie roli portów w życiu całej społeczności. Wszak to w dużej mierze dzięki handlowi, które się w nich toczył miasta te zawdzięczały swój dobrobyt1677 . Ponadto monety mogły upamiętniać inwestycje takie jak wspomniana odbudowa Laodicei, lub renowacja portu za w Koryncie Kommodusa1678. Mosty W antycznej ikonografii oprócz bram czy portów wykorzystywano również mosty. W przypadku Butryntu na monetach czasów Augusta oraz Nerona1679 przedstawiono most składający się z trzech przęseł. W pierwotnej wersji (Il. 4.14) 1680 filary są znacznie bardzie smukłe w porównaniu z późniejszymi z czasów Nerona. Dodatkowo na moście zamontowano coś co przypomina ogrodzenie, lecz zdaniem R. Abdiego mamy do czynienia z instalacją hydrauliczną. Uważa on również, że w przypadku bardzo nieczytelnego egzemplarza (Il. 4.16)1681 ukazano Artemidę przejeżdżającą przez most na rydwanie1682. Niestety na podstawie jednego przykładu nie da się ostatecznie rozstrzygnąć czy taka scena faktycznie ma miejsce czy nie jest nadinterpretacją. Niemniej jednak most łączący półwysep z lądem, którego pozostałości zostały przez archeologów odkryte1683, pozostawał wizytówką Butryntu. Most pojawia się również w Aleksandrii Troas w czasach Maksymina Traka o czym już wspomniano w kontekście symboli militarnych (il. 9.15) (Rozdział 4.2)1684. Ukazano tam scenę w której cesarz dzierżący vexillum w bidze zaprzężonej w parę wołów przekracza most. W tle widoczne są cztery aquilae, a kolejna jest pod jedynym widocznym przęsłem mostu. Nie możemy w tym przypadku mówić o wizycie cesarza (adventus Auugusti), który nigdy nie odwiedził Azji Mniejszej, natomiast źródła milczą na temat inwestycji, bądź renowacji mostu z cesarskiej kiesy1685. Ów motyw pojawia się na pojedynczej emisji znanej z kilku egzemplarzy i nigdy nie został powtórzony za panowania kolejnych cesarzy, nie wykluczone zatem, że scena jest zupełnym wymysłem rytownika, a widoczny most jest jego elementem. 1684 RPC VI 4065 tymcz. 1685 FILGES 2015: 122 1686 Emerita, Tarraco, Carthago Nova, Illici, Cezaraugusta; Deultum, Korynt, Buthrotum, Dium, Ninica, Kremna, Komama, Olbasa; Germa; Aleksandria Troas; Antiochia Pizydyjska, Synopa, Mallus, Berytus, Heliopolis, Sydon, Tyr, Arca Caesarea, Ptolemais, Cezarea Nadmorska, Sebaste, Aelia Kapitolina, Bostra, Petra, Damaszek, Neapolis; Emesa, Nisibis, Carrhae, Rezaina 1687 Emerita, Carthago Nova, Illici, Cezaraugusta, Deultum, Korynt, Aleksandria Troas; Ninica, Antiochia Pizydyjska Berytus, Heliopolis, Sydon, Tyr, Arca Caesarea, Ptolemais, Cezarea Nadmorska, Sebaste, Aelia Kapitolina, Bostra, Damaszek Emesa, Nisibis, Carrhae, 1688 Deultum, Korynt; Buthrotum, Dium, Olbasa, Kremna, Germa, Komama, Synopa, Tyr, Arca Caesarea, Ptolemais; Petra; Rezaina 1689 Cezaraugusta, Deultum, Aleksandria Troas, Antiochia Pizydyjska, Berytus, Sydon, Tyr, Ptolemais, Cezarea Nadmorska, Aelia Kaitolina, Emesa; 1690 M.in. Dekastylos- Heliopolis; oktastylos- Tarraco, okrągła świątynia Melikertesa- Korynt; 1691 BURNETT 1999: 146-147 1692 FISHWICK 1984: 263-270 Świątynie Świątynie oraz kaplice stanowią największą grupę spośród budowli ukazanych na monetach kolonialnych (35/67).1686 Najczęstszym typem jest tetrastylos (22)1687, rzadziej pojawia się distylos (14) 1688 oraz heksastylos (13)1689. Poza tym pojawiają się pojawiają się również świątynie innych typów1690. Mimo, że monety często są jedynymi obrazami tego jak mogły wyglądać konkretne świątynie, to jednak nie należy przywiązywać do ich modelu na monetach zbyt wielkiej wagi. W ramach tego podrozdziału zostaną przedstawione przykłady w których liczba kolumn poszczególnych świątyń się wahała1691. Z kolei jak już wzmiankowano w przypadku świątyni Cezara niektóre świątynie mogły być w pełni fantazmatami rytowników1692. Rozważania należy rozpocząć od zachodnich mennic gdzie pojawienie się świątyń związana jest z romanizacją. Po raz pierwszy ukazano je za panowania Augusta się w Kartago Nova(Il. 1.8)1693 oraz w Ilici (Il. 1.10)1694 . W drugim przypadku moneta przedstawia świątynię poświęconą Junonie o czym świadczy inskrypcja na architrawie- IVNONI. Z kolei emisje z Kartago Nova podobnie jak te późniejsze Tyberiusza z Emerity (Il. 1.4)1695 Cezaraugusty (Il. 1.15)1696 oraz Tarraco (Il. 1.11)1697 przedstawiają świątynie kultu cesarskiego. Na monetach z Luzytanii oraz Tarraco widnieje inskrypcja AETERNITATI(S) AVGVSTAE podczas gdy w Kartago Nova pojawia się podpis AVGVSTO, a w Cezarauguście PIETATI AVGVSTAE. Świątynia przedstawiona na emisjach z Tarraco to oktostylos o smukłych korynckich kolumnach. We frontonie natomiast przedstawiono medalion bądź wieniec. Z kolei na awersie ukazano siedzącą postać boskiego Augusta wraz z inskrypcją DEO AVGVSTO1698. Tacyt przekazuje nam informację, że koloniści z Tarraco otrzymali od Tyberiusza zgodę na budowę świątyni Augusta czym dali przykład dla wszystkich prowincji1699. Jednak nie do końca wiadomo czy oznaczało to impuls do działania dla mieszkańców Hiszpanii Tarraconensis czy całego imperium1700 . Wydaje się, że monety pochodzące z Cezaraugusty oraz Emerity są numizmatycznym dowodem na rozprzestrzenienie się kultu imperialnego na Półwyspie Iberyjskim. Jeśli nie ma obiekcji co do istnienia świątyni w Tarraco,1701 to z powodu problemów identyfikacji świątyni w Emericie D. Fishwick wysnuł hipotezę, jakoby moneta z przedstawieniem tetrastylosu Augusta w Emericie była albo po prostu naśladownictwem emisji z Tarraco, bądź ukazuje świątynię jeszcze nie wybudowaną1702. Jednak to właśnie pozostałe świątynie z Półwyspu Iberyjskiego ukazane na monetach są bardziej zbliżone do modelu z Emerity, gdyż mają bardziej przysadziste i co ważne cztery kolumny (Illici, Cezaraugusta). Wydaje się zatem, że przedstawiają one wizualizacje budynków, które na tym etapie mogły być dopiero planowane, lub w trakcie konstrukcji. Niestety mennictwo prowincjonalne na Półwyspie Iberyjskim zanikło za panowania dwóch kolejnych cesarzy-Kaliguli oraz Klaudiusza, więc dalsze studia nad świątyniami z tego regionu na podstawie monet są niemożliwe. 1693 RPC I 174-177 1694 RPC I 192-193 1695 RPC I 29; 47-48 1696 RPC I 362 1697 RPC I 219, 222, 224, 226 1698 RPC I 222, 224 1699 Tac. Ann. 1.78.1. 1700 BEARD, NORTH, PRICE 1998A: 354; SAJKOWSKI 2001: 204-205; FISHWICK 2004: 5 1701 FISHWICK 1996: 176-182 1702 FISHWICK 2004: 43 Z Butryntu znany jest pojedynczy egzemplarz zawierający tajemniczy distylos zawierający dysk1703 . Zdaniem R. Abdiego stanowi on odległą kopię wcześniejszego denara M. Antoniusza1704 na którym przedstawiono dysk z ukazaną frontalnie głową Sola w charakterystycznej koronie promienistej (corona radiata)1705. 1703 RPC I 1383 1704 RRC 496/1 1705 ABDY 2012: 92-93 1706 BURNETT 1999: 157-158 1707 RPC I 1153-1161 1708 AMANDRY 1988: 59-62; HOSKINS- WALBANK 1996: 201-213; PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 53; ELKINS 2015: 153 1709 RPC I 1136 1710 RPC I 1141 1711 RPC I 1182 1712 RPC I 1180 1713 HOSKINS- WALBANK 1996: 207 1714 RPC I 1208 1715 RPC I 1219-1221 Na wschodzie wprowadzenie wizerunków świątyń do mennictwa jest również mocno związane z kultem cesarskim1706 . Pierwszą budowlą sakralną ukazaną w mennictwie Koryntu za czasów Tyberiusza jest właśnie heksastylos poświęcony dynastii Julijsko- Klaudyjskiej (Il. 3.1)1707 , na którym widnieje inskrypcja w odcinku- GENT IVLI1708 . Warto podkreślić w tym miejscu, że koncepcja promocji całej dynastii była obecna w mennictwie Koryntu przez cały okres jej rządów. Pojawiają się na lokalnych monetach wizerunki za równo najbardziej znaczących jej członków m.in. Gajusz i Lucjusz1709 , ale również innych których rzadko przedstawiano na monetach (Agrypa Postumus 1710 , Brytanik 1711 ). Zatem kult cesarskiego domu pełnił istotną rolę w mennictwie Koryntu, co być może poświadcza również ukazanie świątyni Afrodyty na Akrokoryncie za Klaudiusza (Il. 3.2)1712, czyli przybytku bogini od której ród Juliuszów się wywodził1713. W ten sposób można było przywołać założyciela kolonii, czyli Juliusza Cezara i powiązać go z lokalną tradycją, jednak z perspektywy odbiorcy medium jakim była moneta, wydaje się, że pierwotne skojarzenie wiązało się z rodzimym elementem krajobrazu Akrokoryntem, a dopiero ewentualnie wtórnym jego powiązanie z propagandą imperialną. Kolejny przykład kultu imperialnego pochodzi z czasów Nerona, kiedy to pojawia się tetrastylos wewnątrz którego ukazano postać cesarza1714 . Kolejna taka świątynia pojawia się za krótkich rządów Galby1715. Na jednym z awersów ukazano głowę Romy z inskrypcją ROMAE ET IMPERIO, podczas gdy na rewersie przedstawiono wspomnianą budowle, lecz nie standardowo od frontu a od narożnika, także widać zarówno przód oraz bok świątyni umieszczonej na podium. H. Papageorgiadou-Bani identyfikuje to przedstawienie ze wspomnianą przez Pauzaniasza świątynię Oktawii, siostry Augusta, jednak oprócz wspomnianego podium nie ma na to żadnych dowodów1716. Niemniej jednak zauważyć zatem należy, że wszystkie świątynie ukazane w czasach panowania dynastii Julijsko-klaudyjskiej oraz Galby związane były z kultem imperialnym, który w Koryncie był nad wyraz gorliwy, co potwierdzają również odkryte rzeźby członków panującego domu oraz inskrypcje1717. 1716 Paus. 2.3.1.; PAPAGEORGIADOU- BANI 2004: 54 1717 HOSKINS- WALBANK 1996: 201-213 1718 HOSKINS- WALBANK 2003: 338 1719 RPC II 194A 1720 Paus. 2.3.4 1721 RPC II 199 1722 RPC II 151 1723 RPC II 194 1724 RPC II 144 1725 HOSKINS- WALBANK 1989B: 384; HOSKINS- WALBANK 2003:339 1726 RIC 815 1727 RIC 222 1728 HOSKINS-WALBANK 1989B: 385 Gdy później Wespazjan zdobył władzę Korynt stracił prawo do bicia monety, które odzyskał za Domicjana 1718, stał się jedyną kolonią na przełomie I i II w. bijącą monety z wizerunkami świątyń. Pojawił się wówczas distylos z przedstawieniem siedzącego Hermesa z baranem1719 wzmiankowanego przez Pauzaniasza przy drodze lechajońskiej1720. Powraca heksastylos, który być może ponownym przedstawieniem świątyni kultu cesarskiego1721. Ukazano również ponownie widok na Akrokorynt 1722. Poza tym pojawiły się dwie inne świątynie: tetrastylos z trzema1723 oraz tetrastylos z dwoma figurami 1724. M. Hoskins- Walbank interpretuje tę pierwszą jako Capitolium1725, z powodu trzech postaci umieszczonych w interkolumniach. Jednak na znanych dwóch egzemplarzach żadna z figur nie jest w pełni widoczna. Podczas gdy dwie poboczne wydają się być smukłe, to środkowa postać, której widoczne są dolne partie, zdaje się być ukazana frontalnie w pozycji siedzącej co identyfikuje ją jako Jupitera. Dodatkowo we frontonie również zauważyć można zarysy postaci. Świątynia Jupitera Kapitolińskiego znana jest zarówno z denarów1726 jak i cystoforów1727 Domicjana, więc moneta z Koryntu może być ich naśladownictwem. Jednak zdaniem M. Hoskins-Walbank monet korynckich świątynia ukazana w tym przypadku obrazuje lokalną świątynię, a nie tę w Rzymie, gdyż postać we frontonie przedstawiona została w pozycji stojącej co stanowi kontrast do rzymskich denarów i cystoforów1728 , co zdaniem autora niniejszej pracy z powodu słabego stanu zachowania obu znanych egzemplarzy budzi wątpliwości. Sprzeczną hipotezę wysnuł N. Elkins, który stwierdził, że bardziej prawdopodobne jest przedstawienie tam świątyni z Rzymu1729 . Niemniej jednak badacze są zgodni co do tego, że Capitolium w Koryncie istniało, a M. Hoskins-Walbank identyfikuje je jako tzw. świątynię E1730 . Natomiast zdaniem piszącego te słowa wspomniana emisja mogła być zarówno reminiscencją świątyni z Rzymu, jak i jednocześnie nawiązywać do lokalnego Capitolium, podobnie jak rytuał sulcus primigenius nawiązywał bezpośrednio do fundacji kolonii, a pośrednio do Rzymu. Tudzież jak wizerunki Lupa Romana, które były reminiscencją rzeźby rzymskiej, a jednocześnie prowincjonalnych wersji znanych z mozaik czy rzeźb1731. 1729 ELKINS 2015: 1730 HOSKINS-WALBANK 1989B: 384-385; 393-394 1731 RISANEN 2014: 342-346 1732 RPC III 3845 1733 RPC III 3954 1734 WEBSTER 2018: 249-252 1735 SAWAYA 2009: 227 1736 KADMAN 1957 :52 1737 Jos.Bel.Iud. 1.21.7 1738 RPC I 4983-4 1739 PRICE TRELL 1977: 164 1740 RPC IV.3 1041 tymcz. 1741 Kadman 66-67 1742 Kadman 74 1743 Kadman 80 1744 RPC IX 2092 Za Trajana pojawiają się świątynia Astarte w Berytusie1732 oraz Cezarei Nadmorskiej1733. Jak wspomniano oba ośrodki zaprezentowały własne kompozycje bóstwa opiekuńczego1734 . W pierwszym przypadku ukazana świątynia jest zestandaryzowanym tetrastylosem z medalionem umieszczonym we frontonie, a po środku umieszczono stojącą postać Astarte trzymającą berło i koronowaną przez wizerunek skrzydlatej Wiktorii. Jest to niewątpliwie inauguracyjne przedstawienie świątyni w mennictwie Berytusu i jedno z pierwszych w Fenicji1735. Podobnie jak w przypadku świątyni Astarte z Cezarei, która w przeciwieństwie do tej poprzedniej jest ukazana nie w standardowym greko-rzymskim stylu, a bardziej lokalnym o korpulentnych kolumnach z palmowymi kapitelami oraz łukowatym tympanonie1736. Statua Astarte dzierży biust oraz berło. Co ciekawe to właśnie tę świątynie postanowili ukazać na swoich monetach koloniści z Cezarei. Pomijano za to w tym okresie świątynię Cezara,1737 którą ukazywano na wcześniejszych przedkolonialnych emisjach1738 . Natomiast tetrastylos z Astarte o łukowatym nadprożu charakterystycznym dla architektury syryjskiej,1739 pojawiał się również za czasów Antonina Piusa 1740 , Karakalli 1741 , Makryna1742 , Heliogabala1743 Trajana Decjusza1744 . Również w przypadku Berytusu świątynia stała się motywem często powtarzanym (za Hadriana1745 , Antonina Piusa1746 , Kommodusa1747 , Karakalli1748 , Makryna1749 , Heliogabala1750 i Gordiana1751). W przypadkach obu świątyń z czasem pojawiały się pewne wariacje. W interkolumniach świątyni cezarejskiej pojawiają się postacie od czasów Antonina Piusa, a w świątyni w Berytusie dodatkowe figury umieszczano się od czasów Makryna. Ponadto w przypadku tego ostatniego pojawia się również figurka Marsjasza, pod świątynią przedstawiono postacie z trójzębami na delfinach, jako centralny akroterion służą rzeźby Posejdona z Beroe (Il. 11.4)1752, a jako boczne- Wiktorie niosące wieńce.1753 Natomiast za Gordiana III wizerunek świątyni uproszczono zamieniając całą statuę Astarte, na jedynie jej popiersie flankowane przez orła legionowego i wieńczącą Wiktorię1754 . Śledząc te zmiany możemy ponownie potwierdzić, że wizerunek świątyń umieszczony na monetach, nie był ich rzeczywistym odwzorowaniem a jedynie wizualizacją koncepcji. 1745 RPC III 3853 1746 RPC IV.3 6756-6757 tymcz. 1747 RPC IV.3 6768-6769 tymcz. 1748 Sawaya 83,86 1749 Sawaya 90, 92, 94 1750 Sawaya 95 1751 Sawaya 117 1752 Sawaya 92,94,95 1753 SAWAYA 2009: 268 1754 Sawaya 117 1755 RPC II 714 1756 RPC IV.1 10478 tymcz.; FILGES 2015: 190 1757 RPC IV.3 7684 tymcz. 1758 RPC VI 5963-5964 tymcz. 1759 REBUFFAT 1997: 188-190; FILGES 2015: 95 1760 Kremydi 12 1761 Kremydi 54 Kilka kolonii przez cały swój produkcji monetarnej zdecydował się jedynie na prezentacje skromnych distylosów. Obok wspomnianego Butryntu miało to miejsce również w Synopie gdzie wpierw za Wespazjana ukazano kapliczkę o łukowym nadprożu z Apollem1755, a potem od czasów Antonina Piusa po Galiena przedstawiano w ten sposób Nemezis, co było reprodukcją powszechnego typu w Azji Mniejszej1756 . Z kolei na monetach w Olbasie w czasach Antonina Piusa przedstawiono distylos Artemidy w Perge1757 , a za Maksyminaświątynię Afrodyty koronowanej przez parę Erosów1758 . W Germie przedstawiono świątynię kultu cesarskiego, gdzie obok Kommodusa widnieją dwa signa.1759 Z kolei w Dium, które niechętnie wprowadzało nowe motywy do repertuaru swoich tematów ikonograficznych za Sewera pojawił się distylos Asklepiosa1760 , który ukazywał się systematycznie aż do końca lokalnego mennictwa za Galiena1761. Związane to było z pewnością z obecnością kultu boga zdrowia w Dium oraz jego popularnością w mennictwie Sewerów, spowodowanym 500-leciem jego kultu w Rzymie, a także ich licznym łaźniom które powstały za panowania Sewerów1762 . Natomiast za Karakalii w Komamie pojawia się distylos z rzeźbą kultową interpretowaną jako Juno Pronuba.1763 1762 GRANT 1977: 119; KREMYDI-SICILIANOU 1996: 281; PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 70 1763 FILGES 2015: 172 1764 BURNETT 1988: 145 1765 RPC IV.2 3172 1766 RPC IV.2 9699 1767 RPC IX 439 1768 RPC IX 465, 490, 513, 517 1769 RPC I 1218-1222 1770 FILGES 2015: 143 1771 ELKINS 2015: 2 1772 PULLAN 1887: 40-43; NALIMOVA 2019: 79-83 Do bardzo interesującej sytuacji z punktu widzenia rozważania nad rzeczywistością a wizerunkiem przedstawionym w mennictwie, doszło w Aleksandrii Troadzkiej. Otóż świątynia Apolla Smintheusa czasem jest przedstawiana z trzema, czterema a nawet sześcioma kolumnami1764 . Świątynia pojawiła się po raz pierwszy za Kommodusa i ukazano ją z perspektywy narożnej. Raz zobrazowana jest z trzema kolumnami (il. 9.11)1765, a raz z czterema(il. 9.12) 1766. Spowodowane to jest nienaturalną perspektywą, z którą nie poradził sobie rytownik, więc za pewne docelowo chciano zaprezentować świątynię jako tetrastylos. W centralnej części ustawiono rzeźbę kultową Apolla Smintheusa z łukiem i kołczanem. W ten sam sposób świątynia ta jest ukazywana do czasów Treboniana (il. 9.13)1767. Wówczas pojawia się jej druga wersja, gdzie ukazana jest od frontu i zawiera sześć kolumn (il. 9.14)1768 . Zatem widać dwie koncepcje ukazania przybytku Apolla, tradycyjne które pozostaje najczęstszym w mennictwie rzymskim, czyli frontalne oraz z perspektywy narożnej, gdzie widać zarówno bok jak i przód świątyni. Tę drugą opcję wspomniano przy okazji świątyni z Koryntu ukazanej na monetach Galby1769. Niemniej jednak kluczową w obu przypadkach pozostaje rzeźba kultowa Apolla Smintheusa, która definiuje świątynię, niezależnie od tego jak została przedstawiona1770 . Naturalnie na podstawie tych emisji nie możemy ostatecznie wywnioskować czy owa świątynia była tetrastylosem czy heksastylosem. Jest to przestroga dla archaicznego już podejścia do badań numizmatycznych, w których za pomocą wizerunku rekonstruowano wygląd budowli1771. Wszak zachowane pozostałości oraz badania archeologiczne jednoznacznie wskazują na to, że Smintheum było jońskim oktastylosem pseudodipterosem1772. Dlaczego zatem ukazano zaledwie kilka spośród ośmiu kolumn? Nim przejdziemy do odpowiedzi należy przypomnieć, że zmienna liczba kolumn to również fenomen pojawiający się w Fenicji. W Ptolemais, gdzie świątynia z przedstawieniem Astarte zobrazowana jest za panowania Karakalli oraz Heliogabala, raz jako tetrastylos1773 , a czasem jako heksastylos1774 . Podobnie w Tyrze gdzie świątynia Astarte zazwyczaj złożona jest z sześciu kolumn1775 , jednak w czasach Waleriana ukazana została również z czterema1776 . W konkurującym Sydonie również liczba kolumn się zmieniała za Heliogabala1777. 1773 Rouvier 1023; 1035 1774 Rouvier 1024, 1036 1775 Heliogabal -Rouvier 2360, Gordian -Rouvier 2424, Trebonian- RPC IX 2010, Walerian- BMC 452 1776 Rouvier 2492 1777 heksastylos- Rouvier 1486; tetrastylos- Rouvier1491 1778 Rouvier 2318, 233, 2337, 2343, 2384 1779 BURRELL 2004: 243; HIRT 2015:143 1780 Rouvier 2246 1781 Draganov 595 1782 Draganov 596-598; RPC VII.2 71355 tymcz. 1783 DRAGANOV 2007: 142-143 1784 BURNETT 1988: 147 1785 BURNETT 1988:153; ELKINS 2015: 5 1786 BURNETT 1988: 149 Podobny problem pojawia się w kontekście świątyni kultu imperialnego znajdującej się w Tyrze1778 . Heskastylos widziany z perspektywy narożnej pełnił rolę świątyni dla całego fenickiego koinon o czym dowiadujemy się z legendy: COENV PHOENICES.1779 Budowla ta ukazywana była już w II w. gdy ukazywano ją od frontu wraz z inskrypcją KOINOY ΦINIKHO, jednak wówczas zawierała osiem kolumn1780. Kolejny przykład pochodzi z Deultum, gdzie świątynia Apolla czasem jest ukazana jako koryncki heksastylos1781, a innym razem jako joński tetrastylos (Il. 2.7) 1782. Poza tym eksponowano w nich cztery różniące się między sobą rzeźby kultowe Apolla. Nie oznacza to jednak, że w Deultum stały co najmniej cztery świątynie tego boga, a raczej jedna przedstawiana na kilka sposobów1783. Dlaczego zatem liczba kolumn zmieniała się dynamicznie? Generalnie przede wszystkim podkreślano ukrytą w adytonie rzeźbę kultową, poprzez rozszerzanie centralnego interkolumnium1784. W przypadku Smintheum po prostu je usunięto, dwie w widoku frontalnym oraz cztery, bądź pięć w widoku od narożnika. Ponadto pojawiają się inne rozbieżności w sposobie przedstawiania świątyni. Warto również dodać, że w niektórych przypadkach rytownicy przecież nie musieli być zaznajomieni z budowlami, które mieli wykonać, a jedynie kopiowali wcześniejsze stemple1785 . Jest to szczególnie silny argument zwłaszcza jeśli poprzemy hipotezę o mobilnych „warsztatach”.1786 W Sydonie za Elagabala pojawiło się wyjątkowa kompozycja o dwóch planach (Il. 12.9)1787 . Na dolnym planie przedstawiono dwie masywne kolumny udekorowane motywem roślinnym. Pomiędzy nimi dwie Nikai oraz figurkę Marsjasza. Na drugim planie przedstawiono Europę porwaną przez byka wewnątrz heksastylosu o półkolistym, syryjskim nadprożu. Pomiędzy kolumnami kolejne dwie postacie. Z uwagi na informacje pochodzące z De Dea Syria Price i Trell zidentyfikowali ten kompleks jako świątynię Europy-Astarte1788. 1787 Rouvier 1550 1788 PRICE, TRELL 1977: 156-157 1789 WINNEFIELD 1914: 139-159; PRICE, TRELL 1977: 159-166 1790 Sawaya 5 1791 Sawaya 1 1792 SAWAYA 2009: 230 1793 SAWAYA 2009: 247 1794 Sawaya 44,51 1795 Sawaya 46 1796 Sawaya 48 1797 Sawaya 58 1798 PRICE, TRELL 1977: 160 1799 BUTCHER 2019: 109-110 Do jednej z najbardziej charakterystycznych budowli starożytności, a właściwie całego kompleksu należy sanktuarium Jupitera Heliopolitańskiego w Baalbek. Nie dziwi zatem, że monety eksponujące to założenie bite przez lokalną mennicę przyciągały od dawna uwagę badaczy1789 . Monumentalny dekastylos w rzucie izometrycznym (Il. 11.10)1790 , bądź przedstawiony frontalnie (Il. 11.11)1791 pojawia się po raz pierwszy na monetach, po tym jak Heliopolis wyemancypowało się od Berytusu decyzją Septymiusza Sewera1792 . Obrazowi towarzyszy inskrypcja IOMH (Iovi Optimo Maximo Heliopolitano)1793 . Z kolei emisje z czasów Filipa Araba przedstawiają propyleje prowadzące do sanktuarium1794 , świątynię Merkurego (Il. 11.14)1795 oraz kolejną przynależną Astarte- Tyche1796 . Za Waleriana pojawiają się dwie zestawione ze sobą świątynie1797 . Te ostatnie wedle identyfikacji Martina Price’a i Blumy Trell należą do Jupitera (większa) oraz Wenus-Bachusa.1798 Jednak ponownie liczba kolumn się nie zgadza. Ponadto jak trafnie zauważył K. Butcher świątynie te nie są do siebie w ten sposób skierowane, zatem według badacza z Warwick ostateczna interpretacja pozostaje kwestią otwartą1799 . Poza tym K. Butcher rzuca nowe światło na perspektywę z jakiej zostały ukazane świątynie na monetach Septymiusza Sewera oraz Filipa Araba. Uważa on, że izometryczne ułożenie świątyni Jupitera, tak naprawdę przedstawia ją widzianą ze wzgórza Sheikh Abdallah. Z kolei świątynia Merkurego, położona na tym właśnie wzniesieniu, do której prowadzą monumentalne schody, jest ukazana z perspektywy świątyni Jupitera1800. Byłby to niesamowity zabieg świadczący o świadomym podejściu do realistycznego oddania krajobrazu i wzajemnych relacji między sanktuariami, które prawidłowo odczytać mogły jedynie osoby, które oba te dwa miejsca odwiedziły, więc lokalni mieszkańcy oraz pielgrzymi, którzy byli niewątpliwie użytkownikami lokalnego pieniądza. 1800 BUTCHER 2019: 112-113 1801 HARL 1984: 68 1802 RPC VIII 2361 tymcz. 1803 RPC IX 2172 1804 RPC VIII 2360 tymcz. 1805 BULL 1967: 387-393 1806 PRICE TRELL 1977: 175; EVANS 2011:175-177 1807 RPC VIII 2395 tymcz. 1808 RPC VIII 2282 tymcz. 1809 RPC IX 2171 1810 BELAYCHE 2009: 172 1811 HOSTEIN, MAIRAT 2015: 389 Pozostając przy przedstawieniach świątyń na wzniesieniach warto przytoczyć sanktuarium na Górze Gerizim. Stało się swego rodzaju znakiem menniczym samaryjskiego Neapolis. gdyż wszystkie kolonialne monety je prezentują1801 . Czasem ukazano je jako główny temat w kompozycji z orłem 1802, czasem jako jeden z elementów (wraz z Marsjaszem1803 ), bądź jako atrybut Tyche1804 . Na szczycie góry uważanej za świętość przez Samarytan, za czasów Hadriana wzniesiono świątynię ku czci Zeusa, której pozostałości zbadano archeologicznie w latach 601805 . Góra wraz z sanktuarium ilustrowana była w zestandaryzowany, powtarzalny sposób. U podnóża wzniesienia przedstawiano portyk, a niemal pionowo do świątyni pnie się wyeksponowana (podobnie jak w przypadku świątyni Merkurego w Heliopolis) droga procesyjna. Góra składa się z dwóch wierzchołku, na szczycie jednego z nich ukazano świątynie z rzutu od narożnika natomiast na drugim, węższym ołtarz.1806 W zależności od potrzeby kompozycji kompleks ukazywano od lewej,1807 bądź od prawej strony1808, stosując lustrzane odbicie. Warto dodać, że za Treboniana Gala przedstawiono kilkuelementową kompozycję1809. W jej centralnym miejscu ukazano Tyche, flankowaną przez dwie klatki z ptakami, które stylizowane są na świątynie. Nad patronką miasta ukazano symbol miasta czyli Górę Gerizim. Na dolnym planie N. Belayche uważa, że umieszczono wilczycę karmiącą bliźnięta1810 , natomiast twórcy RPC IX uważają, że ukazano tam biegnącego lwa1811 . Niemniej jednak gołębie umieszczone w klatkach mają być poświęcone najprawdopodobniej syryjskiej bogini Dea Syria1812, zatem mamy do czynienia w tym przypadku z promocją lokalnego kultu, nad którym jak zwykle czuwa Góra Gerizim. 1812 BELAYCHE 2009: 172-173 1813 RPC IV.3 6327 tymcz. 1814 EVANS 2011: 180-181 1815 RPC IV. 2 11263 tymcz. 1816 Strab. 13.588 1817 BMC 123 1818 PRICE TRELL 1977: 118 1819 RPC II 159-161 1820 PRICE TRELL 1977: 82; ELKINS 2015:149 1821 HOSKINS- WALBANK 2010: 163 1822 RPC VII.2 48483 tymcz. ; RPC VIII 48369-48370 tymcz. 1823 DRAGANOV 2007: 146-148 Warto podkreślić ewolucje przedstawienia od bardziej szczegółowego w czasach przed kolonialnych za Antonina Piusa1813 po uproszczone połowie III w. W konsekwencji J. Evans zauważyła przemianę znaczenia Góry Gerizim od naturalistycznego przedstawienia dominującego nad miastem krajobrazu do ikony niosącej znaczne pokładu symbolizmu.1814 Niewątpliwie kultowy charakter miał również ołtarz Pariosa w Parium pojawiający się na lokalnych monetach od czasów Kommodusa1815 . Budowlę tę wspomniano przy okazji tajemniczego łuku trójprzelotowego wieńczonego kwadrygą złożoną ze słoni, który być może prowadził do najbardziej charakterystycznego dla kolonii miejsca kultowego jakim był ów ołtarz. Zaprojektowany został przez Hermokreona, a wzniesiony z kamieni pochodzących ze świątyń Apolla Akteusa oraz Artemidy1816 . Na wysokim podium otoczonym półokrągłą konstrukcją umieszczono, na emisji Kommodusa kwadrygę, natomiast na monetach Galiena nagą postać1817. Po obu stronach muru umieszczono dwie kolejne postacie. Mimo różnic z uwagi na wyjątkową konstrukcję wydaje się, że ukazano tę samą budowlę. M. Price i B. Trell uważają, że ołtarz mógł być zarówno Pariosowi jak i Apollinowi (stąd kwadryga), skoro to właśnie z materiałów poświęconych jego świątyni zbudowano ów monument1818. W Koryncie od czasów Domicjana (Il. 3.6)1819 z kolei przedstawiano koniczną budowlę, którą dawniej interpretowaną jako fontannę wzorowaną na Meta Sudans w Rzymie,1820 lecz jak wykazała M. Hoskins-Walbank owe przedstawienie ukazuje betyl Apolla1821. Zdaniem autora niniejszej pracy w błędzie jest D. Draganov, który uważa że bardzo podobny obiekt ukazany na monetach Deultum (Il. 2.9)1822 przedstawia też fontannę w typie Meta Sudans1823. Wydaje się, że takżę w tym przypadku mamy do czynienia z obiektem kultowym. Natomiast z całą pewnością betyl w świątyni pojawia się z kolei w Carrhae za Septymiusza Sewera (Il. 16.1) 1824. W Bostrze za Trajana Decjusza ukazano trzy betyle na platformie, które omówione zostaną przy okazji boga Nabatejczyków- Dusaresa (Il. 15.1)1825. Najbardziej znany betyl pochodził z Emesy i pojawiał się na jej monetach za rządów Karakalli1826, Heliogabala (Il. 15.11)1827 oraz Uraniusa Antoninusa (Il. 15.13)1828. Szczególnie warto zwrócić uwagę na cesarza potocznie nazywanego Heliogabalem, który pochodził właśnie z rodu wysokich kapłanów Heliogabala z Emesy, na którego cześć przyjął imię, a którego manifestacją był właśnie wspomniany betyl. Władca ten nakazał nawet przetransportować święty kamień do Rzymu gdzie wprowadzono jego kult1829, co również zostało uwiecznione na imperialnych aureusach 1830 oraz denarach1831 , wraz z legendą odnoszącą się do boga SANCT DEO SOLI ELAGABAL. Z kolei procesja prowadząca do Rzymu pojawiła się na monetach kolonialnych w Aelii Kapitolinie1832 oraz Laodicei Nadmorskiej (Il. 13.12)1833. Egzotyczny kult jednak nie utrzymał się w Rzymie długo i już za jego następcy Aleksandra został zwrócony Emesie, o czym zresztą świadczą monety lokalnego uzurpatora Uraniusa Antoninusa, który również był kapłanem tego boga (Il. 15.13).1834 Kult bóstw w kamieniach zaklętych, świadczy o głębokich przedhistorycznych tradycjach, które kultywowano w czasach rzymskich.1835 1824 BMC 4 1825 RPC IX 2209, 2211,2212 1826 BMC 15 1827 BMC 17 1828 RPC IX 1926-1928 1829 Cass. Dio. 80.11; Hdn. 5.5.3; 5.6.6-5.6.7 ; BEARD, NORTH, PRICE 1998A: 255-256; ICKS 2006: 169-178 1830 RIC 61, 196 1831 RIC 144, 195 1832 BMC 85 1833 Meshorer 149 1834 RPC IX 1926; PRICE TRELL 1977: 170; MANDERS 2012:126 1835 HOWGEGO 2005: 3 Architectura Numismatica nigdy nie stanowiła dominującej kategorii ikonograficznej w mennictwie kolonialnym, lecz niezaprzeczalnie należała do jednej z najbardziej znaczących w kontekście lokalnej tożsamości. Przytłaczająca większość prezentowała miejscowe budowle, odgrywające rolę charakterystycznych elementów krajobrazu. Jak zademonstrował ostatnio K. Butcher budynki mogły być przedstawiane z perspektywy oddającej do pewnego stopnia rzeczywistość, dzięki czemu odbiorcy czyli głównie mieszkańcy kolonii oraz osoby przyjezdne doskonale je rozpoznawali. W tym kontekście zmieniająca ilość kolumn czy elementy dekoracji nie wprowadzały dysonansu poznawczego. Ponadto pomimo rozbieżności w celach do jakich poszczególne budowle czy kompleksy były wykorzystywane (religijne w przypadku świątyń i ołtarzy; komunikacyjnych- bramy, mosty; ekonomiczne- porty) to w przypadku ich wizerunków na monetach manifestowały przede wszystkim lokal patriotismus. 6.3 Pozostałe Motywy Lokalne Lokalne Mity i Kulty Mity fundacyjne oraz Architectura Numismatica oraz lokalne bóstwa stanowią trzy główne tematy lokalne. Naturalnie trzecia grupa jest powiązana z dwoma poprzednimi. Wszakże jak wspomniano w przypadku Aleksandrii Troadzkiej, ukazywano rzeźbę kultową Apolla Smintheusa zarówno w kontekście założyciela- Aleksandra Wielkiego (Il. 9.7)1836 oraz wkomponowaną w świątynie1837 . Dlatego poniższy rozdział stanowi uzupełnienie dwóch poprzednich. 1836 RPC IV.2 154 tymcz. 1837 RPC IV.2 3172 tymcz. 1838 RPC I 1116 Jak już pokazano, pionierem w prezentacji motywów lokalnych był niewątpliwie Korynt. Obok licznych tamtejszych budowli wykorzystano również całą gamę lokalnych bóstw i herosów. Na jednej z pierwszych emisji zestawiono fundatora kolonii- Gajusza Juliusza Cezara na awersie z Bellerofonem dosiadającego lecącego Pegaza1838. Skrzydlaty koń to leitmotiv słynnych korynckich staterów. Kilka lat później wypuszczono kolejną emisję związaną z tym herosem na której przedstawiono Chimerę, czyli potwora którego Bellerofon zabił1839. Scena starcia herosa na Pegazie zadającego cios kreaturze pojawił się w latach 34-31 na kolejnej emisji1840 . Zatem po ponad stuletniej przerwie w oficjalnej egzystencji, nowe władze kolonialnego już Koryntu zdecydowało się nawiązane do greckiej tradycji1841 . Również pod rządami Marka Aureliusza zobrazowano ostateczne uderzenie jakie Chimera otrzymała z rąk Bellerofona (Il. 3.15)1842. Przez kolejne dwieście pięćdziesiąt lat kontynuowano promowanie własnej mitologii poprzez dodawanie kolejnych lokalnych herosów. Za Tyberiusza na pseudo-autonomicznych monetach pojawia się na jednej stronie Istmos dzierżący dwa stery a na drugiej Melikertes dosiadającego delfina1843 . Kolejne emisje przedstawiają następne aspekty mitu o Melikertesie. Ów syn Ino został przedstawiony jako niemowlę wraz z nią oraz Istmosem za Domicjana (Il. 3.4)1844. Matka herosa miała wraz z nim popełnić samobójstwo topiąc się w morzu, lecz ciało chłopca miało zostać wyłowione przez delfina (ilustrację tego mitu ukazano na wspomnianej monecie), a następnie dostarczone na brzeg. Ciało Melikertesa pogrzebano przy brzegu, a następnie wprowadzono jego kult jako Palajmona na cześć którego ustanowiono Igrzyska Istmijskie. Miejsce jego kultu również ukazywano na monetach (Il. 3.16)1845, gdzie wewnątrz okrągłej świątyni ukazano Melikertesa- Palajmona spoczywającego na delfinie. Świątynia została wzniesiona w ramach programu budowlanego za Hadriana ze środków Heroda Attykusa1846. Zdaniem M. Hoskins- Walbank kult Melikertesa- Palajmona był bardzo ograniczony do czasów rzymskich i dopiero w czasach kolonialnych zyskał większe znaczenie i rozpoznawalność dzięki świątyni i monetom1847 . Poza tym motyw martwego herosa leżącego na delfinie znanego z późniejszych przedstawień1848 (Il. 3.11), w odróżnieniu od wcześniejszych wyobrażeń gdzie po prostu dosiada morskiego ssaka, inspirowany był rzeczywistą rzeźbą kultową ze wspomnianej świątyni. 1839 RPC I 1119 1840 RPC I 1128 1841 PAWLAK 2013: 149 1842 RPC IV.1 7890 tymcz. 1843 RPC I 1168 1844 RPC II 101 1845 np. RPC IV.1 7892 tymcz. 1846 PAPAGEORGIADOU- BANI 2004: 54 1847 HOSKINS- WALBANK 2003: 346-347 1848 RPC III 240 Za Domicjana pojawia się również Triptolemos walczący z olbrzymim wężem1849, a za czasów Hadriana ukazano go w słynnym zaprzęgu ciągniętym przez smoki1850. Heros ten który wedle mitu miał otrzymać rydwan by przemierzać świat zasiewając wszędzie zboże, związany zatem jest z Demeter, której z kolei próżno szukać na monetach, co by czyniło Triptolemosa jedyną poszlaką jej kultu1851. 1849 RPC II 200-202 1850 RPC III 227,257 1851 HOSKINS- WALBANK 2003: 347 N.51 1852 RPC I 977, 985, 998, 1009 1853 RPC I 976 1854 GRANT 1946: 262-263 1855 RPC I 1507B 1856 KREMYDI-SICILIANOU 2005: 104 1857 RPC I 1277 1858 SNG Cop. 202; PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 66 1859 Paus. 7.18.8-11 W tej pracy mało miejsca poświęcono kolonii w Knossos, która wszakże biła monety jedynie za czasów dynastii Julijsko-klaudyjskiej. Wśród wykorzystywanych tematów ikonograficznych do najczęstszych należeli członkowie panującego domu ( Liwia, Agrypina St., Germanik, Messalina itd.). Jednak pojawia się raz motyw o niepodważalnym lokalnym charakterze czyli labirynt (Il. 2.16)1852. Dodatkowo raz został zobrazowany na awersie wraz z portretem Marka Agrypy1853 . Warto jednak zaznaczyć, że w trzech przypadkach umieszczono go na najmniejszych pseudo-autonomicznych monetach (2-3 g.) gdzie na awersie widniał pług a na rewersie właśnie labirynt. Większy nominał zwykł być w całości poświęcony panującej dynastii1854. Zatem mieszkańcy Knossos mogli jedynie w minimalnym zakresie promować lokalną mitologię. Jak już można zauważyć, lokalne motywy zaczęły się nieśmiało przebijać do kolonialnego mennictwa już za czasów cesarzy julijsko-klaudyjskich. Kolejny przykład pojawia się w Dium, gdzie za Klaudiusza wypuszczono pseudo- autonomiczną emisję z Dianą Bafyrą- DEANA BAPHYRI(Il. 5.1) 1855. Przydomek tejże bogini łowów pochodzi od lokalnej rzeki1856 . Z kolei w Patras popularnym tematem była również Diana, o przydomku Lafria czyli łowczyni, której rzeźbę kultową regularnie ukazywano na rewersach od czasów Nerona (Il. 4.5)1857 po Karakallę1858 . Aby uniknąć problemów z identyfikacją, bogini towarzyszy legenda DEANA LAPHR. O sanktuarium Artemidy Lafrii wspomina Pauzaniasz zauważając, że posąg Diany przeniesiony został na rozkaz Augusta z Kalydonu do Patras1859 . Zatem przywoływanie tejże bogini mogło nieść również sentyment do założyciela kolonii. Generalnie kolonie macedońskie w odróżnieniu od innych regionów wykorzystywały konsekwentnie wybrane motywy ikonograficzne. Wspomniano już przypadek Filippi gdzie postać Cezara koronującego Augusta powtarzał się przez prawie 200 lat. Z kolei w Kassandrei portret Zeusa Ammona pojawia się od samej fundacji kolonii (Il. 5.2)1860 aż po Makryna1861, pozostając głównym tematem. Z rzadka jedynie oddając pola innym motywom takim jak Nysa (Il.5.3)1862 czy Posejdon1863 . W Pelli natomiast powtarzano model Pana z syrinx od Trajana1864 po Filipa Araba (Il.5.5)1865 , a motyw uzupełniający stanowi Tyche na tronie (Il. 5.4)1866. 1860 RPC I 1511 1861 SNG Evelpidis, 1213 1862 RPC VIII 67882 tymcz. 1863 RPC VIII 68582 tymcz. 1864 RPC III 606 1865 RPC VIII 68150, 68751 tymcz.; PAPAGEORGIADOU-BANI 2004: 70-71 1866 RPC VIII 68747 tymcz. 1867 KRZYŻANOWSKA 1973-97-102 1868 RPC IV.3 7329; 1869 RPC VII.2 3213, 3501, 6330 tymcz 1870 RPC VIII 2150 tymcz. 1871 KINDLER 1983: 60 1872 RPC IX 2209, 2211,2212 1873 KINDLER 1983: 59 W Antiochii Pizydyjskiej głównym bóstwem przedstawianym na monetach był Men1867 . Po raz pierwszy ukazano go w czasach Antonina Piusa, kiedy to jak już wspomniano, wiele lokalnych herosów i bóstw trafiło na kolonialne monety (Il. 7.7)1868. Z czasów Gordiana III pochodzą natomiast monety przedstawiające przybytek Mena (Il. 7.14)1869. Budowlę zaprezentowano jako koryncki heksastylos zawierający rzeźbę kultową orientalnego bóstwa. Dobrym przykładem lokalnego kultu jest Dusares, czyli główny bóg Nabatejczyków, którego portret pojawia się za Filipa Araba1870 . Zauważyć należy, że przedstawiono go w manierze greko- rzymskiej w odróżnieniu do emisji z czasów przedkolonialnych, gdy za Kommodusa ukazano go w stylu nabatejskiego króla1871 . Ponadto wspomniano o trzech betylach przedstawionych na monetach Trajana Decjusza (Il. 15.1)1872. Warto w tym miejscu kwestię tą rozwinąć, otóż monety te przedstawiają betyle umieszczone na platformie. Na środkowym, największym kamieniu umieszczono kilka pięter płaskich kamieni, bądź płyt. Dwa poboczne kamienie są zwieńczone po jednej takiej płycie. Jest to bama, czyli święte wzgórze, czyli miejsce kultowe plemion semickich, a w tym przypadku poświęcone nabatejskiemu bóstwu- Dusaresowi1873 . Przedstawiono je zresztą wcześniej za czasów Aleksandra Sewera jako tło dla rytuału aratrum (Il. 14.15)1874. W ten sposób zintegrowano nabatejskiego boga z rzymską kulturą. 1874 Spijkerman 51; KINDLER 1983: 64 1875 RPC VIII 26786 tymcz 1876 RPC IX 1949-1950 1877 BIJOVSKY 2003: 53-58 1878 BTUCHER 2010: 85-91 1879 np. RPC VIII 26804 tymcz. 1880 Nonn. Dion. 21.11.24-32 1881 RPC VIII26800 tymcz. 1882 Rouvier 2388 1883 RPC VII.2 6553 tymcz.; GITLER, BIJOVSKY 2002:317 1884 BIJOVSKY 2000: 323-324 Ciekawym przypadkiem jest tajemnicza postać ukazana na monetach Damaszku za Filipa Araba1875 oraz Treboniana Gala (Il. 15.9)1876 . G. Bijovsky zaproponowała interpretację kobiecej postaci z wyłaniającej się z pędów niezidentyfikowanej wówczas rośliny jako Dafne przeistaczającej się w drzewo laurowe1877 . Jednak powiązania tejże nimfy z Damaszkiem są nieznane, m.in. dlatego K. Butcher zaproponował inną identyfikacje- Ambrozję1878. Propozycja ta wydaje się właściwsza z uwagi na to, że owa roślina jest raczej winoroślą aniżeli drzewem laurowym. Winne grono pojawia się również na innych monetach Damaszku1879. Ponadto wspominany wielokrotnie Nonnos umieszcza starcie Dionizosa z Likurgiem właśnie w Syrii. Przypomnieć należy, że to właśnie Ambrozja przekształciła się w winorośl, oplotła i następnie udusiła Likurga1880. Scenę tę być może przedstawiono na kolejnej monecie (Il. 15.7)1881 gdzie do ulegająca metamorfozie nimfy zbliża się męska postać reprezentująca być może właśnie Likurga. Przypomnieć należy, że monety te były emitowane z myślą przede wszystkim o lokalnych odbiorcach to też mity związane z regionem były chętnie wykorzystywane. Wśród licznych emisji wprowadzonych do mennictwa Tyru za rządów Heliogabala pojawia się również Pigmalion1882. Naga postać w diademie przykryta jedynie płaszczem trzyma włócznie oraz lejce przytroczone do czterech galopujących jeleni. Warto dodać, że identyfikacja jest możliwa dzięki fenickiej inskrypcji, która pojawia się na monetach Gordiana III <> (Il. 13.3).1883 Zdaniem G. Bijovsky nie chodzi jednak o króla Tyru, brata Dydony, który był postacią raczej negatywną, ani bardziej znanego herosa o tym imieniu, który zakochał się w rzeźbie, lecz o Adonisa, który w Fenicji występował również pod imieniem Pigmalion1884. Mógł to być kolejny manifestacja kolonizacji Tyru (obok Kartaginy i Teb), wszak Pigmalion pochodził z królewskiego rodu, który osiadł na Cyprze. Fenickie napisy pojawiają się na wcześniejszych monetach przedkolonialnych i kontynuowane były po przekształceniu miasta w rzymską kolonię co świadczy o kultywowaniu fenickich tradycji.1885 1885 GITLER, BIJOVSKY 2002: 320 1886 BAKER 1974:11-17; COOKSEY 2001: 736-738; VERAPOULIDOU 2012: 103-106 1887 Plin. HN. 9.60-65 1888 Poll. 1.45; BONNET 1988: 74-77 1889 Rouvier 2391, 2411 1890 BIJOVSKY 2005: 829 1891 nazwane tak przez M. Amandriego od skrótu RPCP widniejącym na części z nich- AMANADRY 1998: 23-31, AMANDRY 2015: 495-507 1892 Amandry R6 1893 KOUKOULI- CHRYSANTAKI 2009: 24 1894 PILHOFER 2000: N. 094, 164, 332, 338-342, 408, 500, 501, 524, 525; AMANDRY 2015: 503 1895 Amandry R4 Pozostając przy fenickim mieście, należy wskazać że Tyr znany był w świecie śródziemnomorskim z produkcji dwóch artykułów: z purpury i szkła. Mityczną historię odkrycia purpury zilustrowano na lokalnych monetach, podobnie jak alegorię produkcji szkła, która zostanie przedstawiona w podrozdziale dotyczącym personifikacji rzek. W przypadku barwnika wspomniano przy okazji skał ambrozyjnych o muszli Murex. To właśnie z wydzieliny małży zamieszkujących te muszle (Bolinus brandaris) pozyskuje się barwnik określany mianem purpury tyryjskiej (dibromoindygo)1886. Proces otrzymywania pigmentu został przedstawiony przez Pliniusza Starszego1887. Wedle mitu purpurę miał odkryć pies fenickiej nimfy- Tyros. Wrócił pewnego razu do niej z zabarwionym pyskiem po tym jak zjadł jednego ze ślimaków. Wówczas nimfa eponimiczna Tyru zażądała od swojego kochanka Melkarta sukni o tej barwie.1888 Scenę w której pies odkrywa barwnik ukazano m.in. w odcinku emisji czasów Julii Maesy (Il. 12.15)1889. Natomiast sama muszla była obecna na wszystkich monetach kolonialnego Tyru pełniąc rolę znaku menniczego.1890 Z ostatniej fazy mennictwa prowincjonalnego pochodzą monety republiki Filippi1891. Jak już zaznaczono są to monety wybite za Galiena poświęcone zasłużonym cesarzom (Augustowi, Trajanowi oraz M. Aureliuszowi). Na rewersach natomiast pojawiają się lokalne motywy nie wykorzystywane wcześniej w mennictwie Filippi. Przy okazji architektury wspomniano o zobrazowaniu murów miejskich1892, natomiast w tym miejscu należy zwrócić uwagę na uwiecznienie na monetach lokalnych kultów. Generalnie w Filippi współwystępowało ze sobą wiele kultów zarówno obcego jak i rodzimego pochodzenia1893 . Jednym z przykładów jest Liber Pater Regianus, któremu poświęcono liczne inskrypcje w Filippi1894, a oprócz tego jego wizerunek wraz z tyrsem i kantarosem oraz legendą LIBERO PATRI RECIANO umieszczono na lokalnej emisji monetarnej.1895 Nawet Oktawian przebywając w Tracji oddał cześć temu bóstwu łączącemu italskie korzenie z miejscowymi tradycjami1896 . Wspomnieć należy również sanktuarium Aulonitesa, położone w Kipii na zboczu góry Pangajon należącej do kolonii w Filippi1897. Aulonites był jednym z najbardziej popularnych rodzimych bóstw w Tracji, którego liczne przedstawienia pochodzą z terytorium Republiki Filippi1898 . Heros ten zazwyczaj obrazowany był jako galopujący jeźdźca i właśnie taki wizerunek widnieje na monetach Galiena (Il. 5.12)1899. Dodatkowo towarzyszy mu legenda HEROI AVLONITE. Jeździec ukazany w ten sposób był popularnym motywem na wcześniejszych monetach królów macedońskich1900 oraz późniejszego macedońskiego koinon (KOINON MAKEΔONΩN)1901 . W przypadku Filippi znamienne jest że wizerunki obu bóstw przedstawiono na monetach Filippi dopiero w końcowym okresie mennictwa prowincjonalnego. 1896 Suet. Aug 94.5; PILHOFER 1995: 101-102 1897 RIZAKIS 2006: 123-130; AMANDRY 2015: 503; RIZAKIS 2017: 181; BRÉLAZ 2018: 175 1898 RIZAKIS 2017: 191-194; ILLIADIS 2019: 119-126 1899 Amandry R1 1900 AMNG 42 1901 PICARD 1991: 223; NP. AMNG 449 1902 OSTROWSKI 1991: 26 1903 OSTROWSKI 1990: 309-316; OSTROWSKI 1991 1904 OSTROWSKI 1991: 27-31 1905 Carthago Nova, Deultum, Antiochia, Ikonium Kremna, Mallus, Ptolemais, Tyr, Damaszek, Emesa,Rezaina, Personifikacje Rzek Obok monumentalnych rzeźb, świątyń, portów czy gór kolejnym elementem krajobrazu ukazywanym na monetach były rzeki. Podobnie jak inne składniki natury przedstawiane w sztuce rzymskiej one również ulegały antropomorfizacji1902 . Tematem personifikacji rzek w sztuce greckiej i rzymskiej zajmował się krakowski badacz- Janusz Ostrowski1903. Przedstawiano je na kilka sposobów, zazwyczaj jako półleżących mężczyzn, płynące postacie, lub czasem jako portret1904. Rzadko byli głównymi motywami rewersów na monetach, raczej umieszczano ich w odcinku. W mennictwie kolonialnym pojawiają się w dziesięciu ośrodkach1905. Interesujące przedstawienie pochodzi z Kartago Nova1906, gdzie na awersie monety z czasów Augusta przedstawiono głowę męską wypluwająca pokaźny strumień wody. Taki model należy do najrzadszych1907. 1906 RPC I 160 1907 OSTROWSKI 1991: 27 1908RPC IV.3 7755 tymcz.; H. Von Aulock oraz A. Filges identyfikują tę monetę z Kremną (Von Aulock, Pisidiens II 1069; FILGES 2015: 158); w 2018 r. pojawiła się na aukcji nowy egzemplarz z legendą COL ICO, co świadczy o Ikonium jako mennicy. (CGT = Leu Numismatik Web Auction 3 (25/02/2018), 621) 1909 RPC IV.3 10161 tymcz. 1910 RPC VI 6584 tymcz 1911 RPC VI 6585 tymcz. 1912 RPC VIII 15990, 26784 tymcz. 1913 OSTROWSKI 1991: 41-42 1914 KRZYŻANOWSKA 1973: 108-109 1915 np. Draganov 125 1916 np. Draganov 824a 1917 Draganov 125 1918 Draganov 1883 1919 DRAGANOV 2007:149 Kolejne przedstawienia pochodzą dopiero z czasów Antonina Piusa. W Ikonium ukazano boga rzecznego w najbardziej charakterystycznych sposób czyli jako półleżącą postać trzymającą trzcinę oraz opierającą się o naczynie, z którego wypływa woda1908. Z kolei w Antiochii Pizydyjskiej ukazywano również od Antonina Piusa rzeczne bóstwo- Anthiosa (Il. 7.5)1909 . Wykorzystywano ten sam model, jedynie z tą różnicą, że postać trzyma róg obfitości. Od czasów Aleksandra Sewera pojawia się również identyfikacyjna inskrypcja ANTHIOS (Il. 7.10)1910, bądź ANTHIVS1911. W Damaszku w podobny sposób przedstawiano Chrysorasa (Il. 15.4)1912 . Mimo, że generalnie używano w kolonii w Damaszku łaciny do zapisu legend, to inskrypcja identyfikująca tę postać zapisano w grece - ΧΡΥϹΟΡΑ. Te przedstawienia wzorowane są na modelu znanym z monumentalnych rzeźb reprezentujących Nil i Tyber pochodzących z Iseum Campense1913 . Manifestują zatem lokalny charakter, wykorzystując do tego powszechne schematy. Znamienne jest to, że oba ukazano jako główne tematy rewersów co jest raczej rzadkie w mennictwie prowincjonalnym, gdyż jak wspomniano częściej stanowią uzupełnienie innych motywów1914. Również w Deultum wykorzystywano znany schemat półleżącego mężczyzny trzymającego trzcinę1915 , bądź róg obfitości, 1916 od czasów Makryna1917 po Filipa Araba1918 . Pozostałości Deultum leżą nad rzeką Sredetską (Oiskus) przy jej ujściu do jeziora Mandreńskiego, które łączyło miasto z Morzem Czarnym1919 . Zdaniem D. Draganova lokalizacja Deultum została w alegoryczny sposób przedstawiona na jednej z monet Gordiana III (Il. 2.5)1920 . Zobrazowano na niej dwie półleżące postacie czyli personifikację rzeki Oiskusa (Sredetska reka) oraz Talassę, czyli boginię morza. Woda wylewająca się z dzbana trafia do większego owalnego naczynia, które może symbolizować jezioro Mandreńskie.1921 1920 Draganov 1252; RPC VI.2 48308 tymcz. 1921 DRAGANOV 2007: 149-150 1922 RPC VIII 6547 tymcz. 1923 RPC VIII 58871 tymcz. 1924 TEKIN 2001: 522 1925 RPC I 4015 1926 RPC VIII 2193 tymcz 1927 RPC IX 1434-1437 1928 RPC IX 1960 1929 BMC 14 1930 RPC III 3911 1931 RPC VIII 67003-67004 tymcz. 1932 BUTCHER 1988: 65; OSTROWSKI 1991: 24-25, 31; TEKIN 2001: 521; 1933RPC IX 1564; 1574-1575; CASTELIN 1946: 40 1934 RPC IX 1556-1563 1935 RPC IX 1576 Na monetach Mallus Pyramus przedstawiany był czasem wedle modelu znanego z Antiochii Pizydyjskiej i Damaszku, gdzie półleżąca postać trzyma róg obfitości, spoglądając jednocześnie na siedzącego Herkulesa (Il. 13.15)1922 bądź na świątynię Tyche1923 .Warto dodać, że tradycja przedstawiania personifikacji rzeki w Mallus jest znacznie starsza, bo Pyramus pojawił się na monetach Mallus już w V w. przed Chr. wedle używanego wówczas modelu, czyli jako byk z ludzką twarzą1924. Od czasów Augusta dwie płynące postacie oznaczające dwie odnogi rzeki przedstawiano u stóp siedzącej na kamieniach Tyche1925. Gdy Mallus stało się kolonią, motyw ten powtórzono za Filipa1926 i Trajana Decjusza1927 . W podobnym stylu ukazywano czasem również Chrysorasa w Damaszku1928, Orontesa w Emesie1929 oraz Belusa w Ptolemais od czasów Trajana1930 do Filipa1931 . Motyw ten pojawia się najczęściej w Syrii, inspirację czerpiąc zapewne od wspomnianej rzeźby wykonanej przez Eutychidesa ok 300 r. przed Chr., która prezentowała Tyche w Antiochii, u stóp której przedstawiono płynącego mężczyznę- personifikację rzeki- Orontesa1932. W podobny sposób ukazywano w Rezainie postać Chaborasa przedstawianego wraz z Tyche siedzącą na skałach (Il. 16.4)1933 , bądź przepływającego w sąsiedztwie świątyni1934, bądź nawet w odcinku podczas gdy na głównym planie dokonuje się rytuał aratrum (Il. 16.5)1935. Wspomniano już o personifikacji rzeki Belus na monetach Ptolemais. Pliniusz Starszy wspomina, że owa rzeka (obecnie Na’aman), przepływa przez bagna (Cendebia) u stóp gór Karmel by wlać swe wody do zatoki niedaleko kolonii założonej przez Klaudiusza- Ptolemais1936. Ponownie Pliniusz Starszy oraz Tacyt wspominają, że z jego brzegów oraz ujścia wydobywano piasek do wytwarzania szkła1937. Cały region Fenicji znany był z jego produkcji, a badania archeologiczne oraz chemiczne potwierdzają, że wytwarzano je z piasku pochodzącego z rzeki Belus1938. Wspomniano o tym nie bez przyczyny, ponieważ alegorię produkcji szkła przedstawiono na serii monet Filipa (Il. 13.7)1939 i Treboniana Gala w Tyrze1940. Ukazano na nich męską personifikację, wspomnianych przez Pliniusza bagien (palude Cendebia), którą rozpoznać można po trzcinie trzymanej w ręce, wsypującą piasek do naczynia, podczas gdy rzeczny bóg Belus płynie u jego stóp wskazując na naczynie. Scena ta pokazuje w uproszczeniu proces produkcji szkła w którym piasek wydobywany z brzegów rzeki, mokradeł mieszano z wodą pochodząca z rzeki Belus. Zatem Tyr obok prezentacji wkładu w losy świata za pomocą licznych herosów, zdecydował się również pragmatycznie wskazać na towar eksportowy, z którego był znany w całym basenie Morza Śródziemnego. 1936 Plin. HN. 5. 17 1937 Plin. HN. 36, 65; Tac. Hist. 5.7.2 1938 HENDERSON 2013: 62;203-204 247 1939 RPC VIII 27532, 6503 tymcz. 1940 RPC IX 1985 1941 SNG Von Aulock 1647 1942 OSTROWSKI 1991: 27 N. 6 1943 OSTROWSKI 1991: 9 Po raz kolejny ostatnie emisje pochodzą z Kremny1941 , gdzie przedstawiono Fortunę-Nemezis trzymającą berło oraz popiersie Aureliana. Prawą stopę ma umieszczoną na wyłaniającej się postaci intepretowanej jako personifikacja rzeki Kestros1942. Zauważyć zatem można, że rzeki miały znaczenie przynajmniej dla niektórych kolonii, więc umieszczano je czasem nawet jako główne motywy rewersów (Antiochia, Damaszek, Ikonium, Deultum). Ukazane postacie nie stanowiły jedynie personifikacji rzek, ale również pełniły rolę bóstw, którym podobnie jak Tychai, oddawano cześć1943. Do ich przedstawienia wykorzystywano popularne schematy, takie jak półleżący mężczyzna z trzciną i/lub rogiem obfitości wzorowane na rzymskich pierwowzorach, czy też zestawienie płynącej postaci u stóp siedzącej na kamieniach Tyche, której pierwowzór mogła stanowić rzeźba Eutychidesa. Wobec czego można stwierdzić, że za pomocą imperialnych wzorców promowano lokalne rzeczne bóstwa. Agonistyczne Nagrody Pod koniec II. wieku w mennictwie prowincjonalnym pojawił się nowy typ ikonograficzny, który bardzo szybko się rozprzestrzenił1944. Były to agonistyczne nagrody, które otrzymywali zwycięzcy igrzysk i festiwali. Były to kosze z nagrodami często umieszczane na stołach i w ten sposób uwieczniane. Czasem dodatkowo ukazywano również wieńce laurowe, amfory czy inne naczynia. W przypadku mennictwa kolonialnego taki typ pochodzi z dziewięciu ośrodków1945. 1944 HARL 1986: 63; KLOSE 2005: 128 1945 Tessalonika, Kremna, Mallus, Heliopolis, Sydon, Tyr, Bostra, Damaszek, Emesa. 1946 AMANDRY 1988: 10-11; GEBHARD 1993: 78; KAJAVA 2002: 168; PAPAGEORGIADOU- BANI 2004: 24 N.28 1947 GEBHARD 1993: 78-94; KAJAVA 2002:169-173 1948 RPC I 1123; GEBHARD 1993: 81-83 1949 Neron- RPC I 1202; Domicjan- RPC II 108, 111, 128; Hadrian- RPC III 118, 128, 223; Antoninus Pius- RPC IV.1 4648 tymcz.; M. Aureliusz RPC IV.1 7921 tymcz; Kommodus – RPC IV.1 10628 tymcz. 1950 RPC IV.1 5103 tymcz. 1951 MITCHELL 1983: 211; BURNETT 1999: 158-159 1952 MITCHELL 1990: 191 Jednak zanim podjęta zostanie problematyka tego motywu, warto zaznaczyć że pionierem w promocji własnych igrzysk w mennictwie był Korynt. Kiedy miasto zostało zniszczone przez Rzymian w 146 roku przed Chr. słynne panhelleńskie – Igrzyska Istmijskie organizację tych zawodów otrzymał Sykion1946. Po fundacji kolonii przez Cezara również w pewnym momencie igrzyska wróciły do Koryntu1947 . Dowodem na prędki powrót zawodów do macierzy ma być zdaniem E. Gebhard „wieniec sosnowy” ukazany na monetach duowirów Gn. Pubiliusza i M. Antoniusza Orestesa z 40 r. przed Chr.1948. Później od czasów Nerona napis ISTHMIA otoczony wieńcem pojawia się kilkukrotnie (Il. 3.3)1949. Niewątpliwie związane z igrzyskami są również monety z przedstawieniem stołu, na którym umieszczono Melikertesa- Palaimona na delfinie (Il. 3.13)1950 , gdyż jak już wspomniano to na jego cześć organizowano to cykliczne wydarzenie. Jak już wspomniano igrzyska na większą skalę zaczęto upamiętniać od lat 80 II w. po Chr. Następnie w czasach Sewerów motywy nagród zaczęły zastępować świątynie na monetach1951. Zdaniem S. Mitchella była to również konsekwencja odejścia administracji państwowej od inwestycji w budowle publiczne na rzecz tańszych i bardziej efektownych w krótkiej perspektywie igrzysk1952. Od czasów Sewerów rosła również presja fiskalna, której następnie przyszedł w sukurs kryzys ekonomiczny połowy III w. oraz najazdy Persów i Gotów. W zaistniałej sytuacji łatwiejszą od inwestycji w lokalną architekturę sposobem manifestowania patriotyzmu, a przy okazji zyskania prestiżu była organizacja igrzysk. Tyr jako pierwsza kolonia po Koryncie rozpoczął promocję igrzysk na monetach za Karakalli1953 i kontynuował je za kolejnych cesarzy (m.in. za Filipa (Il. 13.9)1954) . Dwie nagrody w formie urn są umieszczone na stole. Przedstawieniu towarzyszy legenda ACTIA ERACLIA świadcząca o tym że igrzyska odbywały się ku czci Heraklesa1955 . W odpowiedzi gdy Tyr popadł w niełaskę za Heliogabala, jego rywal- Sydon otrzymał przywilej organizowania własnych igrzysk1956 . W konsekwencji wybito serię monet upamiętniających zawody przedstawiające dwie nagrody na stole (Il. 12.6)1957. Na monecie widnieje legenda: IER OECV PERI ISE, którą zwyczajowo rozwija się jako Iera Oecumenica Periodica Iselastica. Jest to transliteracja z języka greckiego, oznaczająca święte (iera), cykliczne (periodica) dostępne dla wszystkich (oecumenica) igrzyska, w których zwycięzca dostaje prawo od cesarza do quazi-triumfalnego wjazdu do swojego rodzimego miasta (iselastica)1958. Igrzyska potwierdza również zachowany papirus z 267 roku1959. 1953 Rouvier 2324 1954 RPC VIII 6508 tymcz. 1955 SAWAYA 2009: 243 1956 GRAF 2015:97 1957 Rouvier 1514 1958 KLOSE 2005: 126-127 1959 MILLAR 2006: 213 1960 BMC 21 1961 KLOSE 2005: 126 1962 RPC VIII 26782 tymcz 1963 RPC VIII 2072 tymcz. 1964 KINDLER 1983: 60; BOWERSOCK 1983: 121-122 Za Heliogabala igrzyska odbyły się również w jego rodzinnej Emesie. Ukazano tam nagrodę w formie urny otoczoną przez dwie palmy i legendę HAIA ΠYΘIA (Il. 15.12)1960, świadczącą o nawiązaniu do klasycznych igrzysk pytyjskich. Miasta mogły inspirować do otrzymania przywileju nazywania ich zawodów mianem olimpijskich, bądź pytyjskich1961. Za Filipa Araba monety z wizerunkami nagród pojawiają się również w Damaszku i Bostrze. W tym pierwszym przypadku ukazano nagrodę w formie korony, z której wystają gałązki cyprysu i palmy, której towarzyszy legenda ΑΓΙΑ ΙƐΡΑ ϹƐΒΑϹΜΙΑ (Il. 15.8)1962. Natomiast w Bostrze ukazano wieniec wraz z inskrypcją ΑΚΤΙΑ ΔΟΥϹΑΡΙΑ (Il. 14.16)1963. Ten ostatni nawiązuje do festiwalu ku czci głównego nabatejskiego boga czyli Dusaresa1964. W późniejszych czasach nagrody widnieją na monetach Mallus za Trajana Decjusza, ku czci mitycznego założyciela Amfilochusa (Il. 10.11)1965 . W Heliopolis za Waleriana pojawiają się trzy nagrody powyżej dwóch świątyni (Il. 12.1)1966, tudzież jedna z podpisem: CERT SACRV CAPET OECVME ISEL HEL1967 . Skrót ten należy rozwinąć jako Certamen Sacrum Capitolinum Oecumenicum Iselasticum Heliopolitanum. Za Galiena pojawia się rewers z trzema nagrodami1968. Zdaniem Z. Saway igrzyska te zorganizowano by uczcić zwycięstwa Waleriana oraz Galiena nad Germanami i Persami1969. 1965 RPC IX 1440 1966 Sawaya 58 1967 Sawaya 67 1968 Sawaya 72 1969 SAWAYA 2009: 276 1970 np. SNG Cop 435 1971 RPC IX 142-143; BURRELL 2004: 200 1972 MITCHELL 1995: 225; KLOSE 1997: 54 1973 SNG von Aulock 8610 1974 SNG Von Aulock 1700 1975 SNG von Aulock 1586 1976 KLOSE 2005: 132; FILGES 2015: 284 1977 GRAF 2015: 97-98 Tesalonika świętowała uzyskanie kolejnego neokoratu również poprzez igrzyska czego pochodną są kolejne emisje monet. Nim stała się kolonią za Trajana Decjusza, to już takie monety się pojawiały1970. Czwarty neokorat, który otrzymała wraz ze statusem kolonii za wspomnianego cesarza również uczciła wypuszczeniem monet m.in. zawierających właśnie cztery nagrody w kształcie urn (Il. 5.16)1971. Wydaje się, że jednym z ostatnich miast które w ogóle otrzymały przywilej organizowania igrzysk była Kremna1972 . Za panowania Aureliana pojawia się motyw nagrody w postaci urny na stole 1973 , korony1974 oraz postać kobieca wraz z dwoma podłużnymi urnami1975 . Korona posiada podpis IEPOC, postać kobieca DONATIO natomiast urna na stole DON SACR CERT. Nie ma zatem wątpliwości, że święte igrzyska ufundował cesarz Aurelian1976. Zatem miasta organizujące festiwale i igrzyska przy każdej sposobności wskazywały na ten fakt emitując serię monet. Jednak nie należy zapominać, że dotyczy to wyłącznie znaczących międzyregionalnych zawodów, podczas gdy lokalne, takie jak organizowane w Olbasie, które dotyczyło tylko jej mieszkańców na monetach tejże się nie znalazły1977. 7. Konkluzje W odpowiedzi na założenie S. Kremydi- Sicilianou wykorzystane we wstępie: Coins can also contribute to our understanding of whether and to what extent colonists retained their own cultural identity or were assimilated into their new cultural environment 1978, obraz mennictwa kolonialnego rysuje się jako wyjątkowo heterogeniczne zjawisko. Z jednej strony motywy pochodzenie rzymskiego manifestujące Romanitas kolonistów i ich potomków, a z drugiej cała rzesza motywów lokalnych o korzeniach znacznie starszych aniżeli same kolonie. Podkreślano wielokrotnie to, że kolonie stworzono na obraz Rzymu (effigies parvae simulacraque (Romae,))1979 a jednocześnie w dziesięciu z nich nawet nie używano łaciny na monetach w III w. Zatem warto przypomnieć jak do tego doszło, że rzymscy osadnicy oraz potomni przyjęli lokalną świadomość. Przede wszystkim zakładane kolonie, niezależnie czy ex nihilo czy w istniejących już ośrodkach miejskich przyciągały ludność miejscową, tworząc w ten sposób heterogeniczne społeczeństwo1980 . Ponadto antyczne miasto by się rozwijać wymagało stałego dopływu ludności z zewnątrz1981 , a rzadko zdarzało się by do kolonii wysyłano kolejne fale osadników. Zatem mimowolnie następne pokolenia Rzymian ulegały integracji z lokalnymi społecznościami (min. poprzez mariaże1982 ). Ponadto przypomnieć należy przykłady dwóch społeczności w Ikonium i Ninicy, które rozdzielało raczej prawo niż fizyczne granice1983 . Bito tam początkowo oddzielne serie monet dla obu grup, lecz w pewnym momencie przestawiono się na zintegrowane mennictwo kolonialne. Czy zatem brak dopływu rzymskich osadników w późniejszym okresie doprowadziły do porzucenia rzymskich wartości i zupełne zasymilowanie z lokalnymi tradycjami menniczymi? Warto po krótce podsumować proces ewolucji mennictwa kolonialnego i panujące trendy. 1978 KREMYDI- SICILIANOU 2005: 96 1979 Gell.NA 16. 13. 9 1980 RIZAKIS 1996: 259-260 1981 ENGELS 1990: 74-76 1982 Apamea- BLANCO-PEREZ 2015B: 144-146 1983 MITCHELL 1979:417 Początkowo, czyli w okresie schyłkowym Republiki (47-27 przed Chr.) powołane wówczas do życia kolonie raczej manifestowały swój rzymski charakter, eksponując typ fundacyjny, symbole legionowe, oraz atrybuty związane z rzymską religią ( simpulum, fasces itp.). Jednak wielokrotnie podkreślano na łamach tej pracy, już w tym okresie Korynt oraz Butrynt podjęły własną drogę wybierając lokalne motywy. Następnie przemiany jakie zaszły za panowania Augusta dotyczyły również rzymskich kolonii. Dokonywano ponownej fundacji kolonii już istniejących (m.in. Dium, Filippi) oraz zakładano nowe ( m.in. Antiochia Pizydyjska, Emerita, Berytus). Awers monet powoli był przejmowany przez wizerunek i tytulaturę cesarza natomiast rewers prezentował często rytuał aratrum (11/30 kolonii bijących monety w tym okresie) oraz symbole militarne (8/30) opatrzone łacińską legendą zawierającą rozbudowaną tytulaturę kolonialną. Z pojedynczymi wyjątkami w postaci wspomnianych Koryntu i Butryntu tematy ikonograficzne wskazywały na wskroś rzymski charakter. Podjęta za Augusta tematyka wśród kolonii była następnie kontynuowana przez cały I wiek po Chr.. Nieliczne nowe kolonie zakładane przez jego następców jak Ptolemais czy Cezarea Nadmorska również wpasowały się do systemu kolonialnego prezentując na swoich monetach kapłana, wyznaczającego granice przyszłego miasta. Na łamach niniejszej dysertacji udowodniono, ze ikonograficzna sytuacja zaczęła się zmieniać w II w. kiedy to zaczęto śmielej wprowadzać motywy lokalne. Już za Trajana w Berytusie pojawia się świątynia Astarte, a w Apamei mityczny założyciel miasta- Myrlos. Diana Lucifera przedstawiona zostaje po raz pierwszy za Antonina Piusa w Apamei (Il. 6.5)1984 , a następnie za Marka Aureliusza w Lystrze i Parium. Wówczas również Architectura Numismatica (13/24) staje się bardziej powszechnym tematem. Wprowadzenie na monety lokalnych kultów jest za pewne związane renesansem greckiej kultury spowodowanym działalnością tzw. drugich sofistów oraz integracją potomków rzymskich osadników z autochtonami. Mimo to łacina w II w. wciąż dzierży status jedynego języka legend monet kolonialnych. Podobnie typ fundacyjny (11/24) , signa, aquilae i vexilla (11/24) niezmiennie pozostają w częstym użyciu. Dodatkowo wraz z nowymi motywami o lokalnym charakterze wprowadzono również wizerunki Marsjasza (4/24), Eneasza uciekającego z Troi (3) oraz wilczyca karmiąca bliźnięta (11/24). 1984 RPC IV.1 4732 tymcz. W okresie panowania Sewerów również największa liczba kolonii (39) biła monety jednocześnie. Wówczas to powołano do życia kilka nowych kolonii w Lewancie ( m.in. Tyr, Sydon, Laodicea, czy Emesa). Część z nich pozostała przy języku greckim, co stanowiło novum w mennictwie kolonialnym. Pojawiały się wówczas nowe lokalne typy ikonograficzne. Autor zwracał kilkukrotnie uwagę na szczególną kreatywność w czasach Heliogabala charakterystyczną dla mennic fenickich: Berytus, Heliopolis, Ptolemais, Tyr i Sydon. Pochodzenie oraz zainteresowania tego cesarza były zapewne katalizatorem innowacji w tej dziedzinie. Budowle natomiast są znane z 26 z 39 kolonii, co stanowi ich maksymalny zasięg. Poza tym wciąż popularnością cieszyły się motywy kolonialne aratrum (17/39) oraz symbole militarne (17/39), które często zestawiano ze sobą w tym okresie(7/17). Popularność wówczas zyskał również Marsjasz, którego wizerunek pojawił się 14 koloniach. W ostatnim etapie mennictwa kolonialnego pojawiło się kilka nowych kolonii (Neapolis, Filippopolis, Damaszek oraz Tesalonika). W tym okresie relatywnie popularne stają się nagrody agonistyczne (7/36). Typ fundacyjny z kolei traci na popularności (11/36), natomiast vexilla, aquilae oraz signa pojawiają się częściej (19/36), co jest spowodowane generalnie powszechnością symboli militarnych w czasach cesarzy-żołnierzy. W tym okresie zauważalny jest spadek jakości artystycznej stempli oraz zapisu legend, w których pojawiają się błędy, coraz częściej litery łacińskie zastępowane są greckimi. Świadczy to o degeneracji umiejętności oraz wykształcenia rytowników tego okresu. Różnice wynikają również z położenia geograficznego. Jak nie raz wskazywano, mennice zachodnie (Półwysep Iberyjski, Galia, Afryka, Kreta) były pod silnym rzymskim wpływem i zakończyły działalność jeszcze w I połowie I w. po Chr. Kolonie w Macedonii natomiast były bardzo monotematyczne w doborze tematów ikonograficznych. Korynt od początku z uwagi na swoją multikulturowość oraz tradycje wybrał indywidualną drogę prezentując lokalne bóstwa, mity oraz budowle. Kolonie Azji Mniejszej powoływały się za równo na swoje rzymskie jak i lokalne korzenie. Aelia Kapitolina stojąca w opozycji do żydowskich tradycji promowała jednoznacznie Romanitas. Podczas gdy pozostałe kolonie Lewantu dwubiegunowo manifestowały przedrzymskie dziedzictwo jak i nową przynależność do rodziny rzymskich kolonii. Mimo to wszystko istniało kilka wspólnych mianowników, które definiują mennictwo kolonialne jako odrębną gałąź mennictwa prowincjonalno rzymskiego, które autor niniejszej pracy zdefiniował. Przede wszystkim odwołania to statusu kolonii były najpowszechniejszym elementem legendy powtarzanym przez cały okres mennictwa. Ponadto pozostałe tytuły, które otrzymywały kolonie z dumą były prezentowane na rewersach. W zdecydowanej większości językiem zapisu była łacina. Wreszcie trzy uniwersalne motywy ikonograficzne takie jak rytuał aratrum, symbole militarne oraz „Marsjasz z Forum” pojawiały się w koloniach niezależnie od okresu i położenia geograficznego. Istotnym aspektem tożsamości kulturowej jest język. Ponownie znamienne jest to, że kolonie rzymskie preferowały język łaciński w swoim mennictwie. W przeciwieństwie do inskrypcji prywatnych, bądź nawet państwowych które z czasem zmieniły język z łaciny na grekę, to w przypadku monet kolonialnych język łaciński w większości przypadków przetrwał aż do końca mennictwa. Natomiast pojawiały się monety dwujęzyczne od III w. po Chr. Czasem, szczególnie w Lewancie za pomocą greki podpisywano lokalne przedstawienia. Wspomnieć wystarczy boga rzecznego w Damaszku- ΧΡΥϹΟΡΑ1985 , igrzyska ku czci Dusaresa ΑΚΤΙΑ ΔΟΥϹΑΡΙΑ w Bostrze1986 , czy nawet fenicki zapis imienia <>1987. Zauważalny jest zatem tzw. code switching1988, czyli płynne przejście z jednego do drugiego języka. Ponadto pojawia się również podmienianie liter greckich w łacińskich słowach czego najlepszym przykładem jest zapis COL ΔAMAS METRO pojawiający się wciąż na monetach Damaszku. Tylko nieliczne ośrodki (101989), które stały się koloniami nie zdecydowały się wprowadzić łaciny do swojego mennictwa. W ich przypadku trzeba podkreślić, że są to kolonie założone dopiero w III w. które nawet jeśli zostały obsadzone kolonistami, to pochodzącymi ze wschodu cesarstwa zatem swoją powierzchowną romanitas manifestowały jedynie poprzez ikonografię. 1985 RPC VIII 15990 tymcz. 1986 RPC VIII 2072 tymcz. 1987 Rouvier 2388; GITLER, BIJOVSKY 2002:317 1988 HOWGEGO 2005: 13; CALOMINO 2014: 200 1989 Carrhae, Edessa, Nisibis, Rhaesaena, Singara, Tesalonika, Tyana, Antiochia nad Orontesem, Emesa, Filipopolis 1990 Filippi- MACMULLEN 2000: 13; Antiochia Pizydyjska, Kremna- LeVICK 1967: 143-144; 148; Berytus, Cezarea Nadmorska, Heliopolis- MILLAR 2006: 221 1991WATKINS 1983: 321; MILLAR 2006:165; ANDRADE 2013: 319-321 Jednym z głównych pytań towarzyszących tej pracy jest to czy mennictwo kolonii z rzeczywiście osadzonymi weteranami oraz tzw. tytularnych różni się w znaczący sposób. Idąc nawet dalej należy zapytać czy kolonie, które uważane są za „wyspy Romanitas”1990 na wschodzie charakteryzowały się innym doborem typów ikonograficznych oraz języka od miast, które rzekomo otrzymały tytuł colonia jako przywilej1991. Skoro te ostatnie nie otrzymały realnych kolonistów, to nie powinny umieszczać na swoich monetach ani rytuału fundacyjnego, ani symboli militarnych. Jednak oba te typy pojawiały się wcale często w koloniach założonych w III w. Co do pierwszego, to możliwe jest jedynie symboliczne przeprowadzenie rytuału aratrum, wszak nawet w koloniach co do których nie ma wątpliwości, że umieszczono tam weteranów, wyznaczenie granic miasta mogło być symboliczne, gdyż wielu z nich nie zakładano na surowym korzeniu. Natomiast symbole militarne (vexilla, signa, aquilae) świadczą niewątpliwie o obecności legionów (w formie vexillatio), bądź weteranów w danej kolonii1992. 1992 Rezaina- POLLARD 2000: 273-274; Neapol- KINDLER 1980: 56-58; BURRELL 2004: 262; Damaszek, Tyr- DĄBROWA 2004C: 219-220; DĄBROWA 2005: 40; 1993 MILLAR 2006:172 1994 KATSARI, MITCHELL 2009: 242 1995 Sydon- m.in. Europa, Dydona, Kadmos, świątynia Astarte, wóz Astarte, Naumachia, 12 znaków zodiaku; Berytus- m.in. Eszmun, świątynia Astarte, Posejdon z Beroe. 1996 Symbole militarne oraz Marsjasz w obu miastach; typ fundacyjny w Sydonie; Eneasz w Berytusie 1997 np.RPC VI 7157 tymcz. 1998 Spijkerman 51 1999KATSARI, MITCHELL 2009:246 Jeśli zatem porównać monety Berytusu, uważanego za przykład zromanizowanego miasta na wschodzie gdzie ostatnia łacińska inskrypcja pochodzi z 344 r.1993, z Sydonem który jak inne wschodnie miasta miał jedynie otrzymać status kolonii za Sewerów1994, to różnice je dzielące winny być spore. Biorąc pod uwagę liczne emisje, które wypuściły te miasta za Heliogabala (pod którym Sydon został kolonią) to zauważyć można, że promowano w obu przypadkach lokalne tematy1995, lecz również pojawiają się motywy kolonialne i rzymskie1996. Zatem stwierdzić z całą odpowiedzialnością należy, że zarówno kolonii założona przeszło dwa wieki wcześniej jak i świeżo ufundowana w Sydonie wykorzystywały w podobnym stopniu zarówno motywy lokalne jak i kolonialne. Rzymskie wzorce wymieszały się z lokalną kulturą co dobitnie zostało przedstawione na wspominanych na łamach tej pracy wielokrotnie medalionach z Mallus1997 gdzie rzymski cesarz prowadząc parę wołów przekazuje figurkę Marsjasza personifikacji miasta- Tyche. W geście uznania dla rzymskich zasług mityczny założyciel miasta- Amfilochus koronuje nowego fundatora- cesarza wieńcem. Drugim świetnym przykładem jest typ fundacyjny z Bostry, gdzie w tle ukazano święte miejsce kultu Dusaresa1998. Rzymska kultura od czasów Augusta nie stała w opozycji do greckiej1999. Późniejsi cesarze pokroju Hadriana czy Heliogabala przyczyniali się do rozpowszechniania wschodnich wzorców. W konsekwencji obok integracji pomiędzy potomkami kolonistów a autochtonami dochodziło równolegle do integracji kulturowej, której finałowym akordem był synkretyzm kulturowy. Najlepszymi przykładami obrazującymi to zjawisko jest rozwój mennictwa Ikonium, gdzie doszło do integracji tradycji rzymskiej oraz autochtonicznej oraz wspomniane emisje z Mallus i z Bostry. Wszystkie przedstawione tu typy ikonograficzne oraz legendy były przeznaczone dla konkretnego odbiorcy, czyli głównie mieszkańców kolonii. Tak jak potrafiono określić nominał danej monet tak również za pewne wizerunek na niej przedstawiony. Dlatego z dumą prezentowano lokalne mity, bóstwa, igrzyska, krajobrazy czy monumentalne budowle, jako przejaw lokalnego patriotyzmu. Równolegle odwoływano się do narodzin kolonii oraz legionów, z których pochodzili założyciele kolonii. Również Marsjasz spełniał istotną funkcję będąc symbolem kolonii umieszczanym zazwyczaj w lokalnym kontekście. Zatem parafrazując słowa G. Woolfa,2000 monety kolonii pozostały rzymskie, stając się jednocześnie lokalnymi. 2000 Becoming Roman, Staying Greek. WOOLF 1994 Tabele: Tabela 1: Przybliżone daty fundacji kolonii bijących monety kolonialne. Lp. Kolonia: Data założenia: Założyciel: 1 Emerita Ok. 25 r. przed Chr. August 2 Romula ? ? 3 Patricia ? August 4 Acci Lata 40 przed Chr. Juliusz Cezar 5 Karthago Nova 48-29 przed Chr. ? 6 Illici 2 poł I w. przed Chr. ? 7 Tarraco 45-2 przed Chr. August? 8 Celsa 44-36 przed Chr. M. Aemilianus Lepidus 9 Cezaraugusta 25-14 przed Chr. August 10 Cabellio ? ? 11 Nemausus 45-44 przed Chr. Tyberius Neron 12 Vienne Ok. 50 przed Chr. ? 13 Viminacium 239 r. Gordian III 14 Deultum 71 r. Wespazjan 15 Cirta Nova Przełom er August 16 Karthago 44 przed Chr. Juliusz Cezar 17 Pia Paterna Lata 40 przed Chr. Juliusz Cezar? 18 Zilil 33-25 przed Chr. August 19 Knossos Po 27 r. przed Chr. August 20 Korynt 44 przed Chr. Juliusz Cezar 21 Patras 14 przed Chr. August 22 Dyme 44 przed Chr. Juliusz Cezar 23 Butrynt 44 przed Chr. L. Plotius Plancus 24 Dium 43-42 przed Chr. Q. Hortalus Hortencjusz 25 Kassandrea 43-42 przed Chr. Q. Hortalus Hortencjusz 26 Pella 40-30 przed Chr. M. Antoniusz? Oktawian 27 Filippi Po 42 przed Chr. M. Antoniusz 28 Tesalonika 249-251 po Chr. Trajan Decjusz 29 Apamea 42-40 przed Chr. M. Antoniusz 30 Synopa 47-45 przed Chr. Juliusz Cezar 31 Lampsakos 44 przed Chr. Juliusz Cezar 32 Parium 44 przed Chr. Juliusz Cezar 33 Antiochia Pizydyjska 25-19 przed Chr. August 34 Lystra 25 przed Chr. August 35 Ikonium I w po Chr. ? August? 36 Kremna 25/24 r. przed Chr. August 37 Komama 25 r. przed Chr. August 38 Olbasa 25-6 przed Chr. August 39 Parlais 25-6 przed Chr. August 40 Germe 25-20 r. przed Chr. August 41 Aleksandria Troas 41-30 przed Chr. M. Antoniusz 42 Ninica 98-114 ? August? Trajan? 43 Mallus 229/230 r. Aleksander Sewer 44 Antiochia nad Orontesem 218 r. ? Heliogabal 45 Berytus 14 przed Chr. August 46 Heliopolis 194-211 Septymiusz Sewer 47 Sydon 218-222 Heliogabal 48 Tyr 198 Septymiusz Sewer 49 Laodicaea Nadmorska 198 Septymiusz Sewer 50 Arka Cezarea 218-222 Heliogabal 51 Ptolemais 50/51 Klaudiusz 52 Cezarea Nadmorska 69-79 Wespazjan 53 Neapolis 244-249 Filip Arab 54 Sebaste 194-211 Septymiusz Sewer 55 Aelia Capitolina 135 Hadrian 56 Bostra 222-235 Aleksander Sewer 57 Petra 218-222 Heliogabal 58 Damaszek 245-249 Filip Arab 59 Filipopolis 245-249 Filip Arab 60 Emesa 211-215 Karakalla 61 Singara 194-211 Septymiusz Sewer 62 Nisibis 211-217 Karakalla 63 Carrhae 194-211 Septymiusz Sewer 64 Edessa 211-217 Karakalla 65 Rezaina 194-211 Septymiusz Sewer 66 Tyana 211-217 Karakalla Tabela 2: Typ fundacyjny na monetach kolonialnych nazwa Przed Augustem August Tyberiusz Fla (69-96) Nerwa Hadrian Antoninus (138 M.Aur Sept Sewer (193 Karakalla Heliogabal (218 Aleksander (222 Maksymin Filip (244 Dec Walerian (253 Galien(260 Klaudiusz II 1 Emerita ◙ 2 Romula 3 Patricia 4 Acci 5 Kartago Nova 6 Ilici 7 Tarraco 8 Lepida-Celsa ◙ 9 Ceasaraugusta ◙ ◙ 10 Cabellio 11 Nemausus 12 Vienne 13 Wiminacjum - - - - 14 Deultum ◙ ◙ ◙ ◙ ◙ 15 Cirta Nova 16 Kartago 17 Pia Paterna □ 18 Zilil ◙ 19 Knossos □ □ 20 Korynt 21 Patras ◙ ◙ ◙ ◙ ◙ ◙ 22 Dyme □ 23 Butrynt 24 Dium □ □ □ 25 Kassandrea ◙? 26 Pella ◙? □ 27 Filippi ◙□ ◙? ◙? 28 Tesalonika 29 Apamea - - - - - - - - - - - - - - - - - 30 Synopa □ ◙ ◙ 31 Lampsakos ◙ 32 Parium ◙ ◙ ◙ ◙ ◙ ◙ ◙ ◙ ◙ 33 Antiochia Pizydyjska ◙ ◙ ◙ ◙ ◙ ◙- typ fundacyjny; □- pług nazwa Przed Augustem August Tyberi Fla (69-96) Nerwa Hadrian (117 Ant M.Aur Sep Kar Hel Aleksander (222 Maksymin Filip (244 Decjusz Walerian (253 Galien(260 Klaudiusz II 34 Lystra ◙ ◙ ? 35 Ikonium ◙ ◙ ◙ 36 Kremna ◙ ◙ ◙ ◙ ◙ ◙ 37 Komama ◙ ◙ ◙ 38 Olbasa ◙? 39 Parlais - - - - 40 Germa - - 41 Aleksandria Troadzka ◙ - - - - - - - - - - 42 Ninica ◙ ◙ ◙ ◙ - ◙ ◙ 43 Mallus ◙ ◙ 44 Antiochia nad Orontesem 45 Berytus ◙ ◙ ◙ ◙ ◙ ◙ ◙ 46 Heliopolis ◙ 47 Sydon ◙ 48 Tyr ◙ - ◙ - - - - - - 49 Laodicaea Nadmorska - - - - - 50 Arka Cezarea ◙ ◙ 51 Ptolemais ◙ - ◙ 52 Cezarea Nadmorska ◙ ◙ ◙ ◙ ◙ ◙ ◙ ◙ ◙ 53 Neapolis ◙ 54 Sebaste ◙ 55 Aelia Capitolina ◙ - ◙ ? ? ◙ - ◙ 56 Bostra ◙ 57 Petra ◙ 58 Damaszek - - - - 59 Filipopolis - 60 Emesa 61 Singara 62 Nisibis - 63 Carrhae - - - - 64 Edessa - - - - 65 Rezaina - - - ◙ 66 Tyana ◙ - 67 Princeps Felix ◙ ◙- typ fundacyjny; □- pług Tabela 3: Motyw symboli militarnych na monetach kolonialnych nazwa Przed August Tyberiusz Flawiusz (69-96) Nerwa Hadrian (117-138) Antoninus (138-161) M.Aurerliusz Septyiusz Karakalla Heliogabal (218-222) Aleksander (222-235) Maksymin Filip Arab (244-249) Decjusz Walerian (253-260) Galien(260-267) Klaudiusz II 1 Emerita ● ● 2 Romula - - 3 Patricia ● - 4 Acci ● ● 5 Kartago Nova ● ● - 6 Ilici - ● ● 7 Tarraco - - - 8 Lepida-Celsa - - - 9 Ceasaraugusta ● ● 10 Cabellio - - - 11 Nemausus - - 12 Vienne - 13 Wiminacjum ● ● ● - 14 Deultum - - - ● ● - 15 Cirta Nova - - - 16 Kartago - - - 17 Pia Paterna - - - 18 Zilil - 19 Knossos - - - 20 Korynt - - - - - - - - - - 21 Patras - - ● ● ● ● ● ● 22 Dyme - - - 23 Butrynt - - - 24 Dium - - - - - - - - - - - - - - - 25 Kassandrea - - ● - - - - - - - - 26 Pella - - - - - - - - - - - 27 Filippi - - ● - - - - - - 28 Tesalonika - - - 29 Apamea ● - - - - - - - - ● - - - - - - - 30 Synopa - - - - - - - - - - - - - - - - - 31 Lampsakos - 32 Parium - - - - - - - - - - - - - - ● 33 Antiochia Pizydyjska ● ● ● - - - ● ● - ● ● ● ● ● ● ●- aquillae, vexilla, signa nazwa Przed Augustem August Tyb Flawiusz (69-96) Nerwa Hadrian (117-138) Antoninus (138-161) M.Aurerlius Septyiusz Sewer (193-211) K Heliogabal (218-222) Aleksander (222-235) Maksymin Filip Arab (244-249) Decjusz Walerian (253-260) Galien(260-267) Klaudiusz II 34 Lystra - - - - 35 Ikonium ● - ● ● - 36 Kremna ● ● ● ● ● - - ● ● - - ● 37 Komama ● - ● ● ● ● ● ● 38 Olbasa ● - - - - - - 39 Parlais ● ● ● - 40 Germa ● - 41 Aleksandria Troadzka - ● - ● - ● ● - - ● ● 42 Ninica ● ● ● ● - ● ● 43 Mallus - - - ● - - 44 Antiochia nad Orontesem - - - - - 45 Berytus ● ● - ● ● ● - ● ● ● ● - - 46 Heliopolis ●● ●● ● ● ● ● 47 Sydon ● - 48 Tyr ● ● ● - - ● ● - - 49 Laodicaea Nadmorska - - - - - 50 Arka Cezarea - - 51 Ptolemais ● - ● - - - - - - - - 52 Cezarea Nadmorska - - - - - - - - - - ● 53 Neapolis - ● 54 Sebaste - - - 55 Aelia Capitolina ● - ● - - ● - ● 56 Bostra - - - 57 Petra - 58 Damaszek - ● ● ● 59 Filipopolis - 60 Emesa - - - 61 Singara - ● 62 Nisibis - - ● - 63 Carrhae ● - - - 64 Edessa - - - - - 65 Rezaina ● ● ● ● 66 Tyana ● - 67 Princeps Felix - ●- aquillae, vexilla, signa Tabela 4: Motyw Marsjasza na monetach kolonialnych nazwa August Flawiusze (69-96) Nerwa Hadrian (117 Antoninus (138 M.Aur Sep Karakal Heliogabal (218 Aleksander (222 Maksymin Filip (244 Decjusz Wa Galien(260 Klaudiusz II 1 Emerita - 2 Romula - 3 Patricia - 4 Acci - 5 Kartago Nova - 6 Ilici - 7 Tarraco - 8 Lepida-Celsa - 9 Ceasaraugusta - 10 Cabellio - 11 Nemausus 12 Vienne 13 Wiminacjum 14 Deultum Ⓜ - Ⓜ Ⓜ Ⓜ 15 Cirta Nova - 16 Kartago - 17 Pia Paterna - 18 Zilil 19 Knossos - 20 Korynt - - Ⓜ 21 Patras - 22 Dyme - 23 Butrynt - 24 Dium - 25 Kassandrea - 26 Pella - 27 Filippi - 28 Tesalonika Ⓜ 29 Apamea - - - - - - - Ⓜ - - - - - - - 30 Synopa - Ⓜ 31 Lampsakos 32 Parium - - - - - - - - - - - - Ⓜ Ⓜ 33 Antiochia Pizydyjska - - Ⓜ - - - - - - - - - - - Ⓜ-Marsjasz; Ⓜ○-Marsjasz jako element sceny figuralnej nazwa August Flawiusze (69-96) Nerwa Hadrian (117-138) Antoninus (138-161) M.Aureliusz Septymiusz Sewer (193-211) Karakalla Hel Aleksander (222-235) Maksymin Filip (244-249) Decjusz Walerian (253-260) Galien(260-267) Klaudiusz II 34 Lystra - 35 Ikonium Ⓜ 36 Kremna Ⓜ Ⓜ Ⓜ Ⓜ Ⓜ - Ⓜ - Ⓜ - - Ⓜ 37 Komama - - - - - - - - 38 Olbasa - - - - - - - 39 Parlais - - Ⓜ - 40 Germa - - 41 Aleksandria Troadzka - Ⓜ - Ⓜ Ⓜ Ⓜ Ⓜ - Ⓜ Ⓜ Ⓜ 42 Ninica - - Ⓜ - - Ⓜ Ⓜ 43 Mallus Ⓜ○ Ⓜ - Ⓜ○ - - 44 Antiochia nad Orontesem 45 Berytus Ⓜ* Ⓜ○ Ⓜ* 46 Heliopolis - Ⓜ - 47 Sydon Ⓜ Ⓜ○ 48 Tyr Ⓜ○ Ⓜ○ Ⓜ○ Ⓜ○ Ⓜ○ Ⓜ○ Ⓜ○ 49 Laodicaea Nadmorska Ⓜ Ⓜ Ⓜ○ Ⓜ 50 Cezarea nad Libanem Ⓜ 51 Ptolemais Ⓜ Ⓜ○ Ⓜ 52 Cezarea Nadmorska Ⓜ 53 Neapolis Ⓜ○ Ⓜ○ 54 Sebaste 55 Aelia Capitolina 56 Bostra Ⓜ Ⓜ○ 57 Petra 58 Damaszek Ⓜ○ 59 Filipopolis 60 Emesa 61 Singara 62 Nisibis 63 Carrhae Ⓜ? 64 Edessa Ⓜ? 65 Rezaina Ⓜ? 66 Tyana 67 Princeps Felix Ⓜ-Marsjasz; Ⓜ○-Marsjasz jako element sceny figuralnej Aneks: Motywy Ikonograficzne w Koloniach 1. Emerita- Colonia Augusta Emerita Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: August CAE; AVGVSTA EMERITA Scena fundacyjna; aquilla +2 signa; brama obozu Tyberiusz COL AVGVSTA EMERITA aquilla +2 signa; brama obozu; tetrastylos; ołtarz; Liwia na tronie; popiersie Liwii 2. Romula- Colonia Romula Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy Tyberiusz AVG COL ROM; COL ROM Głowa Liwii na globie; gł. Druzusa i Germanika; tarcza z wieńcem 3. Patricia- Colonia Patricia Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: August COLONIA PATRICIA Ethnikon w wieńcu; aquilla +2 signa; apex + simpulum; patera + aspergillum+lituus+ dzban; 4. Acci- Colonia Iulia Gemella Acci Cesarz: Ty Motywy ikonograficzne: August C I G AC ; CIG ACCI aquilla +2 signa; apex + simpulum; Tyberiusz C I G A; CIG ACCI Ethnikon w wieńcu; gł. Druzusa i Germanika;; apex +lituus+ simpulum; aquilla +2 signa Kaligula COL IVL GEM ACCI; CIG ACCI apex +lituus+ simpulum; aquilla +2 signa 5. Carthago Nova- Colonia Urbs Iulia Nova C(K)arthago Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy Przed August C V I N Gałąż palmowa; kobieca głowa; statua; vexillum+ aquilla; ; patera +lituus+ dzban; aquilla +2 signa; galera August V I N K Tetraststylos; kwadryga+vexillum; 2 signa; apex + simpulum+ securis+ aspergillum; korona Izydy; trofeum; bóg rzeczny; okrągła tarcza; byk Tyberiusz C V I N C Gł. Nerona i Druzusa Cezarów; gł. Kaliguli; Kaligula V I N C Salus 6. Ilici- Colonia Iulia Illici Augusta Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Przed August - Zaciśnięte dłonie; simpulum; August C C IL A aquilla+vexillum+ 2 signa; tetrastylos IVNONI; Tyberiusz C C I I A Ołtarz; postacie podające sobie dłonie+ ołtarz; ; aquilla +2 signa 7. Tarraco- Colonia Iulia Urbs Triumphalis Tarraco Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: August C V T Gł. Gajusza i Lucjusza Cezarów; Gajusz i Lucjusz z tarczami; byk; gł. Tyberiusza; ethnikon we wieńcu Tyberiusz C V T T Ołtarz z palmą; oktastylos; Divus Augustus + Wiktoria; ethnikon we wieńcu; gł. Druzusa i Germanika; gł Druzusa i Liwii; Divus Augustus Pater; 8. Lepida- Celsa- Colonia Victrix Iulia Lepida Celsa Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikon Przed August COL VIC IVL LEP Scena fundacyjna; Wikoria; baran; pędzący byk; gł. Herkulesa; głowa Wenus; gł. Marsa; gł. Sola; dzik August COL VI CELSA; C V I CELSA Dzik; byk; Tyberiusz C V I CEL; CELSA byk 9. Caesaraugusta- Colonia Caesaraugusta Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: August CAESARAVGVSTA; C C A Scena fundacyjna; vexillum na podium; vexillum + signa; ethnikon we wieńcu; gł. Tyberiusza; Tyberiusz C C A Scena fundacyjna; vexillum na podium ;Ethnikon w wieńcu; Liwia na tronie; Nero i Druzus Cezarowie; heksastylos; tetrastylos ; aquilla +2 signa ;vexillum +2 signa; ethnikon we wieńcu; byk Kaligula C C A aquilla +2 signa ; ethnikon; ethnikon+ błyskawica; Scena fundacyjna; 10. Cabellio- Colonia Cabellio Cesarz: Tyt Motywy ikonograficzne: Przed August COL CABE Apollo; róg obfitości August COL CABE Tyche; róg obfitośći 11. Nemausus- Colonia Nemausus Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy Przed August NEM COL Postać z hełmem; Salus?; Urna między palmami August NEM COL Agrippa + August; krokodyl; 12. Vienna-Colonia Iulia Augusta Florentia Viennensis Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Przed August C I V Prora + superstruktura; gł. Juliusza i Oktawiana 13. Viminacium- Colonia Viminacium Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Gordian III P M S COL VIM Cesarz+ vexillum+ ołtarz; Mezja+ 2 vexilla+ byk+ lew; Mezja+ byk+ lew; Mezja + zając+ vexillum, Trebonian + Woluzjan; Filip P M S COL VIM Cesarz?+ byk+ lew; Mezja+ byk+ lew; Wiktoria z wieńcem i palmą+ byk+ lew; Trajan Decjusz P M S COL VIM Mezja+ 2 vexilla+ byk+ lew; Mezja+ byk+ lew; Trebonian P M S COL VIM Mezja+ 2 vexilla+ byk+ lew ; Mezja+ byk+ lew; Trebonian + Woluzjan; Walerian P M S COL VIM Mezja+ 2 vexilla+ byk+ lew ; Mezja+ byk+ lew; Galien P M S COL VIM Mezja+ byk+ lew; 14. Deultum- Colonia Flavia Pacis Deultum Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Trajan C F P D Łeb wołu Hadrian - - Antoninus Pius - - Marek Aureliusz - - Lucjusz Werus - - Kommodus - - Septymiusz Sewer - - Karakalla C F P D; COL FL PAC DEVLT; Apollo; Apollo+ ołtarz; Ceres; cesarz- jeździec; Concordia; Diana; geniusz + ołtarz; Jupiter; Jupiter, siedzący; Lupa Romana; Minerwa; Securitas; distylos+ Concordia; Tyche; Geta - - Makryn C F P D; COL FL PAC DEVLT Apollo; Bachus; bóg rzeczny; Concordia; cesarz+ ołtarz; cesarz- jeździec; cesarz+ Wiktoria; Diana; Eros na delfinie; Eskulap; Fortuna; geniusz; Herkules; Junona; Jupiter, siedzący; Lupa Romana; Marsjasz; Merkury; Minerwa; Nemezis; Perseusz+ Andromeda; Pluton; Salus; scena fundacyjna; Telesforos; tetrastylos + geniusz; Wenus Pudica; Wiktoria z trofeum; Heliogabal - - Aleksander Sewer C F P D; COL FL PAC DEVLT Aequitas; Apollo; Apollo+ ołtarz; Bachus; Bonus Eventus; bóg rzeczny; Ceres; cesarz; Concordia; Diana; Eskulap; Fortuna; geniusz; heksastylos+ Apollo; Junona; Jupiter; Kybele, siedząca; lew; Lupa Romana; łeb wołu; Marsjasz; Merkury; Minerwa; Nemezis; orzeł; orzeł + 2 vexilla; Perseusz+ Andromeda; Salus; scena fundacyjna; tetrastylos + geniusz; Tanatos; tetrastylos+ Fortuna; tetrastylos+ Jupiter; 3 Gracje; Maksymin C F P D; COL FL PAC DEVLT Aequitas; Apollo; Apollo+ ołtarz; bóg rzeczny; cesarz- jeździec; Concordia; delfin+ trójząb; Diana; Eros na delfinie; Eskulap; ethnikon we wieńcu; Fortuna; Herkules; Jupiter; Kybele; lew; Lupa Romana; łeb wołu; Merkury; Minerwa; Nemezis; orzeł; Perseusz+ Andromeda; Pluton; prora; Salus; Serapis; Telesforos; tetrastylos+ Concordia?; Wenus Pudica; Gordian III C F P D; COL FL PAC DEVLT Aequitas; Apollo; Apollo+ ołtarz; Bachus; betyl; bóg rzeczny; bóg rzeczny+ Thalassa; Ceres; cesarz; cesarz- jeździec; Concordia; delfin; delfin+ trójząb; Diana; Eros na delfinie; Eskulap; ethnikon we wieńcu; Fortuna; galera; geniusz; Harpokrates; Herkules; Herkules na lwie; Herkules + byk kreteński; Junona; Jupiter; Kybele; Lupa Romana; łeb wołu; Marsjasz; Merkury; Minerwa; Nemezis; orzeł; orzeł + 2 vexilla; Perseusz+ Andromeda; prora; Salus; scena fundacyjna; Serapis; świątynia + Apollo; świątynia + Serapis; Telesforos; tetrastylos + Apollo; tetrastylos+ cesarz; tetrastylos + Eskulap; tetrastylos+ Fortuna; tetrastylos+ geniusz; Wenus; Wenus Pudica; Wiktoria z wieńcem i palmą; wilczyca; 2 vexilla; 3 Gracje; Filip C F P D; COL FL PAC DEVLT Apollo; Bachus; betyl; bóg rzeczny; Ceres; cesarz; Concordia; Diana; delfin; Eskulap; Fortuna; geniusz; Jupiter; Kybele; Marsjasz; Merkury; Minerwa; Nemezis; Lupa Romana; łeb wołu; Perseusz+ Andromeda; orzeł; prora; Salus; scena fundacyjna; Serapis; Sol; Tanatos; Triada Kapitolińska; 3 Gracje; 15. Cirta Nova- Colonia Iulia Cirta Nova Sicca Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: August C I C gł. Juliusza Cezara; gł. Tyberiusza 16. Kartagina-Colonia Iulia Concordia Karthago Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: August C I C Sella curulis; simpulum; patera; Tyberiusz C I C Siedząca Liwia z paterą i berłem; trzy kłosy 17. Pia Paterna- Colonia Iulia Pia Paterna Cesarz: Tytu Motywy ikonograficzne: August COLONIAE IVLIAE PI PAT; C I P; C I PAT Ceres; Merkury; gł. Juliusza Cezara; Tyberiusz C P I Siedząca Liwia; Merkury; 18. Zilil- Colonia Iulia Constantia Zilil Cesarz: Tytulatura Motywy ikonograficzne: August CONS Ceres; scena fundacyjna 19. Knossos- Colonia Iulia Nobilis Cnossus Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: August C I N CN; C I N C; C N I CNOS Labirynt; Roma; jeleń; pług Tyberiusz C I C Siedząca Liwia; ethnikon we wieńcu Kaligula C I C N Gł. Germanika; Gł. Agrypiny St.; labirynt; pług Klaudiusz - Gł. Messaliny; gł. Augusta; Wiktoria z wieńcem i palmą; Neron C C Gł. Nerona i Oktawii; gł. Klaudiusza; pług; labirynt; 20. Korynt- Colonia Laus Iulia Corinthiensis Cesarz: Tytulat Motywy ikonograficzne: Przed Augustem LAVS IVLI CORINT; CORINTHVM; CORINT Bellerofon z Pegazem; Posejdon na skałach; gł. Zeusa; Wiktoria z palmą; Chimera; Atena Pallas; delfin+ trójząb; Dionizos; gł. Posejdona; gł. Afrodyty; Pegaz+ Chimera; ster; August COR; CORINT; CORINTHI Gł. Cezara; gł. Gajusza+ Lucjusza; gł. Tyberiusza; gł. M. Agrypy; gł. Agrypy Postumusa; gł. Druzusa Mł., gł Germanika; Pegaz; praefericulum; pochodnia; delfin; trójząb; Tyberiusz COR Gł. Liwii/ Salus; gł. Liwii/ Pietas; gł. Kaliguli+ T. Gemellusa; Pegaz; Siedząca Liwia z berłem i paterą; Istmos; Melikertes na delfinie; Kaligula COR Gł. Germanika; Gł. Agrypiny St.; gł. Druzusa i Nerona Cezarów; Pegaz; ster+ glob; 2 rogi obfitości; Klaudiusz COR Neron+ Brytanik; gł. Agrypiny Mł.; Posejdon z trójzębem i delfinem; Heksastylos na Akrokoryncie; Pegaz; Melikertes na delfinie Neron COR gł. Agrypiny Mł ; Geniusz kolonii; Posejdon w bidze; Helios w kwadrydze; gł. Afrodyty; Afrodyta w bidze; Neron w pozie adlocutio; galera; Bellerofon+ Pegaz; Neron koronowany przez Tyche; Tetrastylos+ Neron; ISTHMIA w wieńcu Galba COR Gł. Posejdona; gł. Romy; Wiktoria z wieńcem i palmą; tetrastylos; Istmos; zaciśnięte dłonie trzymające mak; Domicjan COL IVL AVG COR; COL IVL FLAV AVG COR; COL IVL FLAV AVG CORINT Ino+ Melikertes+ Istmos; Geniusz+ Melikertes; Cesarz w kwadrydze; ethnikon we wieńcu; Wiktora wieńcząca trofeum; galopujący jeździec; tetrastylos na Akrokoryncie; tetrastylos; dwa porty (Lechaeum + Cenchreae) jako nimfy; propyleja wieńczona kwadrygą; betyl; Atena z Wiktorią; Zeus z orłem I błyskawicą; .; Posejdon z trójzębem i delfinem; Posejdon w bidze; Afrodyta; Herkules; Triptolemos; Bellerofon+ Pegaz; Chimera; Pegaz; Istmos; Perseusz z głową Gorgony; gł. Heraklesa; Helios w kwadrydze; atleta z pochodnią; biegnący atleta; dwóch atletów; atleta z dyskiem; 2 pięściarzy; 2 zapaśników; Trajan COL IVL LAV COR Siedzący Posejdon z trójzębem I delfinem; gł. Posejdona Hadrian COL L IVL COR Hermes+ baran; Tyche; okrągła świątynia Melikertesa; Posejdon z delfinem i trójzębem; Atena Chalinitis; propyleja wieńczona kwadrygą; distylos na podium; cesarz- jeździec koronowany przez Wiktorię; stół z amforą; Pegaz; siedząca Kybele; heros walczący z wężem owiniętym wokół Ofeltesa; galera; Bellerofon+ Pegaz; gł. Posejdona; Asklepios; młody Dionizos; Izyda; Melikertes na delifnie; Ino + Melikertes; Chimera; Wiktoria z wieńcem i palmą; Satyr; gł. Heliosa; róg obfitości + glob; Marsjasz; ISTHMIA w wieńcu Antoninus Pius C L I COR; CO L I COR Port Cenchreae +2 świątynie+ posąg Posejdona; lew; gł. Ateny; Pallas; Asklepios; Afrodyta w tetrastylosie na Akrokoryncie; Hermes; Helios w kwadrydze; Artemida; Posejdon z delfinem i trójzębem; młody Dionizos; Kronos; Herakles; Tyche; Lupa Romana, Melikertes na delfinie; Ino; Bellerofon+ Pegaz+ Chimera; Pegaz; Chimera; palma; ISTHMIA w wieńcu Marek Aureliusz C L I COR Geniusz; kwadryga; okrągła świątynia Melikertesa; ołtarz Melikertesa + Istmos; Afrodyta w tetrastylosie na Akrokoryncie; Zeus na tronie; Afrodyta; Hermes; Artemida; Asklepios; Posejdon z delfinem i trójzębem; Hermes Atena; Ares; Istmos; Tyche; Bellerofon+ Pegaz+ Chimera; Pegaz; Chimera; Melikertes na delifinie; Wiktoria z wieńcem i palmą; lew; kaplica z siędzącą postacią; fontanna Peirene; Eneasz + Askaniusz+ Anchizes; ISTHMIA w wieńcu Lucjusz Werus C L I COR okrągła świątynia Melikertesa ; Hefajstos; Peirene+ Pegaz+ świątynia na Akrokoryncie; Hygieia + Asklepios; Asklepios; Dionizos; Ino; Zeus w kwadrydze; Atena; Bellerofon na Pegazie; ; Bellerofon na Pegazie + Chimera; Chimera; Artemida; lew; Atena; Zeus; Hermes; Roma; Afrodyta w tetrastylosie na Akrokoryncie; kultowa statua Afrodyty z Akrokoryntu; Melikertes na delfinie; Tyche; Afrodyta; Izyda Faria; Kronos; Wiktoria z wieńcem i palmą; Wiktoria koronująca trofeum; Wiktoria w bidze; Helios w kwadrydze; Lucjusz Werus- jeździec koronowany przez Wiktorię; Lucjusz Werus- jeździec tratujący Parta; budynek z centralną kolumną; zagroda z palmą; stół z figurką Melikertesa na delfinie; ISTHMIA w wieńcu Kommodus C L I COR Tyche; latarnia; Afrodyta w tetrastylosie na Akrokoryncie; statua Afrodyty z Akrokoryntu; Melikertes na delfinie; Afrodyta+ Herkules; Posejdon+ Afrodyta+ Herkules; Posejdon; Atena; Serapis; Hermes; Artemida+ statua Afrodyty z Akrokoryntu; Artemida+ Tyche; Atena+ Posejdon; Afrodyta; Istmos; Roma; gł. Tyche; Wiktoria z wieńcem i palmą; Wiktoria koronująca trofeum; fontanna Peirene; Pegaz; Chimera; cesarz- jeździec; atleta; stół z wieńcem; propyleja z kwadrygą; Eneasz + Askaniusz+ Anchizes; ISTHMIA w wieńcu Septymiusz Sewer C L I COR okrągła świątynia Melikertesa ; Afrodyta w tetrastylosie na Akrokoryncie; Wiktoria w bidze; Roma/ Pallas na tronie; zagroda z palmą; lew; fontanna Peirene; Melikertes na delfinie; Ino+ Melikertes; Bellerofon + Pegaz+ fontanna Peirene; Bellerofon na Pegazie+ Chimera; Pegaz; Helios w kwadrydze; Atena; Artemida; Posejdon; Istmos; Herkules; Hermes; Hygieia; statua Afrodyty z Akrokoryntu; Wiktoria z wieńcem i palmą; ISTHMIA w wieńcu; Postacie podające sobie dłonie; Karakalla C L I COR Bonus Eventus; galopujący cesarz; świątynia na Akrokoryncie; okrągła świątynia Melikertesa; fontanna Peirene; Atena Nikeforos; Hermes; Artemida; Posejdon; Istmos; Herkules; Hygieia; Helios; Roma; Tyche; Peirene; Ino+ Melikertes; Askleopios+ Hygieia; Izyda Faria; Melikertes na delfinie; Bellerofon + Pegaz; Pegaz; Wiktoria na globie; Wiktoria pisząca na tarczy; Geta C L I COR Lew; tetrastylos na podium; okrągła świątynia Melikertesa; Afrodyta; Posejdon; Wiktoria z wieńcem i palmą 21. Patras- Colonia Augusta Achaica Patrensis Cesarz: Tytulat Motywy ikonograficzne: Pseudo-autonomiczne COL AVG ACH PAT; C A A P Gł. Artemidy; łuk + kołczan; łuk+kołczan+strzała; trójnóg; łeb dzika; cysta+ czapka frygijska; lira; maczuga; cysta+ winne grono+ thyrsus; August C A A P Scena fundacyjna Tyberiusz COL A A PATRENS Scena fundacyjna Kaligula - - Klaudiusz COL A A P; COL A A PATR Aquilla+2 vexilla; 2 rogi obfitości+ 3 dzieci Klaudiusza Neron COL A A PATR; COL NER PAT; C P Aquilla+2 vexilla; Geniusz; galera; Portus; Apollo; Diana Lafria; pies+ łuk+ kołczan; trójnóg; Herkules; Jowisz Galba COL A A PATR Aquilla+2 vexilla; Domicjan COL A A PATR; COL A A PATRENS; COL PATRAE Aquilla+2 vexilla; Scena fundacyjna; 2 postacie trzymające vexilla+ aquilla; Roma; fontanna; Diana Lafria; Neptun; gł. Indulgentii; kwadryga z cesarzem; Trajan - - Hadrian COL A A PATRENS Aquilla+2 vexilla ; Hera; Roma; gł. Tyche; Atena Pallas; mężczyzna z wazą; stojący mężczyzna Antoninus Pius CO A A P Tyche Marek Aureliusz COL AA PATRENS: COL AA PATR; COL PAT AA Aquilla+2 vexilla ; Eneasz+ Askaniusz+Anchizes; scena fundacyjna; Lupa Romana; geniusz; Diana Lafria; Jowisz; Herkules; Asklepios; biga z dwoma jeleniami; Lucjusz Werus COL A A PATR Geniusz; Diana Lafria Kommodus COL A A PATR; COL AA PTAR; COL A AVG PA Aquilla+2 vexilla; Lupa Romana; geniusz; Roma; Eneasz+ Askaniusz+Anchizes; Diana Lafria; Jowisz; Tyche; gł. Tyche; Asklepios; Merkury; Neptun; Apollo; Mars; Atena Panachaia; port; 2 postacie w kwadrydze; postać na kolumnie; Septymiusz Sewer COL A A PATR Aquilla+2 vexilla; gł. Tyche; Dionizos; Diana Lafria+ geniusz+ Wiktoria; Kapłanka w wozie z dwoma wołami; Karakalla COL A A PATR Lupa Romana; Diana Lafria; Hermes; Geta COL A A PATR Aquilla+2 vexilla: Atena; port 22. Dyme- Colonia Iulia Dumaeorum; Colonia Iulia Antonia Dumaeorum; Colonia Iulia Augusta Dumaeorum Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy Przed Augustem C I D; C I A DVM Pług; gł. Pallas/Ateny; fasces+ sella curulis; ethnikon we wieńcu; August C I A DVM Prora; Wiktoria z wieńcem i palmą na prorze Tyberiusz C I A D Gł. Tyberiusza; 23. Butrynt- Colonia Iulia Buthrotum; Colonia Augusta Buthrotum; Colonia Campestris Iulia Buthrotum Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy Przed Augustem C I BVT; Byk; maczuga+ laska Eskulapa; 2 ryby; delfin; August C A BVT Byk; most; distylos z dyskiem; delfin; Eneasz, łeb byka; gł. Concordii; laska Eskulapa; trójząb; trójnóg; lituus; ethnikon we wieńcu; Tyberiusz - - Kaligula - - Klaudiusz C C I B Mężczyzna siedzący na skałach z rogiem obfitości i kotwicą; postać kobieca z rogiem obfitości i paterą; płynący byk; Artemida; palma; ethnikon we wieńcu; Neron Atakujący byk; Płynący byk; most; Asklepios; palma; Wiktoria z wieńcem i palmą; 2 ryby 24. Dium- Colonia Iulia Augusta Diensis; Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy Pseudo-autonomiczne COL IVL AVG DIEN; COL IVL DIENSIS Dzban+2 strigiles; 2 strigiles; dzban; Przed August COL DIENSIS Diana Baphyras; pług; August C I A D Atena; pług Tyberiusz COLONIA IVLIA DIENSIS Siedząca Liwia Kaligula - - Klaudiusz COL AVG DIENSIS Atena; Diana Baphyras; Neron COL IVL DIENSIS Atena Galba - - Domicjan COL IVL AVG DIENSIS Atena Trajan COL IVL AVG DIENSIS Atena Hadrian COL IVL AVG DIENSIS Atena; Zeus Antoninus Pius COL IVL AVG DIENSIS Atena; Zeus Marek Aureliusz COL IVLI AVG DIENSIS; COL IVL DIENSIS Atena; Zeus; Atena+Zeus Lucjusz Werus - - Kommodus COL IVL DIENSIS Atena; Zeus; Atena+Zeus Septymiusz Sewer COL IVL DIENSIS; COL IVLI DIENSIS Atena; Zeus; Atena+Zeus; distylos+ Asklepios Karakalla COL IVL DIENSIS; COLO IVLI DIENSIS; COL IV AV DIENSIS Atena; Zeus; Atena+Zeus; distylos+ Asklepios Geta COL IVL DIENSIS Atena; Zeus; Atena+Zeus; distylos+ Asklepios Makryn COLO IVLI DIENSIS Atena; Zeus Heliogabal COLO IVLI DIENSIS Atena; Zeus;; distylos+ Asklepios Aleksander Sewer COL IVL DIENSIS Atena; Zeus;; distylos+ Asklepios Maksymin COL IVL DIENSIS Atena; Zeus; Atena+Zeus; distylos+ Asklepios Gordian III COL IVL DIENSIS Asklepios; Atena; Zeus; distylos+ Asklepios Filip COL IVL DIENSIS Atena; Zeus; distylos+ Asklepios Galien COL IVL DIENSIS Atena; Zeus; Atena+Zeus; distylos+ Asklepios 25. Kassandrea- Colonia Iulia Augusta Casandrensis Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Pseudo-autonomiczne CASSANDRE Ethnikon we wieńcu; koń; vexillum + 2 signa; Przed August - Scena fundacyjna?; trójnóg?; gł. Ammona; 2 kłosy August - - Tyberiusz - - Kaligula - - Klaudiusz COL IVL AVG CASSANDR Gł. Ammona Neron COL IVL AVG CASSANDREN Gł. Ammona Galba - - Wespazjan COL IVL AVG CASSANDRENS Gł. Ammona Domicjan COL IVL AVG CASSANDRENS Gł. Ammona Trajan COL IVL AVG CASSANDRENS Gł. Ammona Hadrian - - Antoninus Pius COL IVL AVG CASSANDRENS Gł. Ammona Marek Aureliusz CASSANDRENSIVM Gł. Ammona Lucjusz Werus - - Kommodus COL CA; COL IVL CAS Gł. Ammona; Posejdon z delfinem i trójzębem; Nimfa- Nysa z małym Dionizosem Septymiusz Sewer COL IVLI AVG CAS Gł. Ammona Karakalla COL IVL AVG CAS: COL IVLIA AVG CAS Gł. Ammona; Posejdon z delfinem i trójzębem; Dionizos Geta COL IVL AVG CASS Gł. Ammona Makryn COL IVL AVG CSSAN; COL IVLIA AVG CASSAN Gł. Ammona; Tyche Heliogabal - - Aleksander Sewer - - Maksymin - - Gordian III COLΩNƐIA CASSANDR Gł. Ammona; distylos+ Ammon; Posejdon z delfinem i trójzębem; Nimfa – Nysa z małym Dionizosem; Filip COL IVL AVG CASSANDRENS Posejdon z delfinem i trójzębem; Nimfa -Nysa z małym Dionizosem 26. Pella- Colonia Pellensis Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: August COLONIAE PELLENSIS; COLONIA PELLA Spes; pług; Sella curulis; Scena fundacyjna? Tyberiusz - - Kaligula - - Klaudiusz - - Neron - - Galba - - Wespazjan - - Domicjan - - Trajan - - Hadrian COL IVL AVG PELL Pan+ syrinx Antoninus Pius - - Marek Aureliusz COL IVL AVG PELL Pan+ syrinx Lucjusz Werus - - Kommodus COL IVL AVG PELL Ethnikon we wieńcu Septymiusz Sewer - - Karakalla COL IVL AVG PELL ;COL IVL AVS PELLA Pan+ syrinx Geta COL IVL AVG PELL Pan+ syrinx Makryn COL IVL AVG PELLA Pan+ syrinx Heliogabal COL IVL AVG PELLA; COL IVL AVS PELLA Pan+ syrinx; Tyche na tronie Aleksander Sewer COL IVL AVG PELLA Pan+ syrinx; Tyche na tronie Maksymin COL IVL AVG PELLA Pan+ syrinx; Tyche na tronie Gordian III COL IVL AVG PELLA; COL IVL AVG PILLA; COL IVL AVS PGLLA Pan+ syrinx; Tyche na tronie Filip COL IVL AVG PELLA Pan+ syrinx; Tyche na tronie 27. Filippi- Colonia Iulia Augusta Philippensis Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Pseudo-autonomiczne COL PHIL; COHOR PRAE PHIL 2 modii; 3 vexilla; Victoria Augustii Przed Augustem A I C V P Scena fundacyjna; Postać z tabliczką; pług; urna August COL AVG IVL PHIL August koronowany przez Juliusza Klaudiusz COL AVG IVL PHIL August koronowany przez Juliusza Neron COL AVG IVL PHIL August koronowany przez Juliusza Wespazjan COL AVG IVL PHILIPP August koronowany przez Juliusza Domicjan COL AVG IVL PHILIPP August koronowany przez Juliusza Trajan COL AVG IVL PHILIP August koronowany przez Juliusza Hadrian COL/O/N AVG IVL PHILIP August koronowany przez Juliusza Antoninus COL IVL AVG PHIL August koronowany przez Juliusza M. Aureliusz COL AVG IVL PHILIP August koronowany przez Juliusza Kommodus COL IVL AVG PHILIP August koronowany przez Juliusza Galien COL PHILIP; R P C P cesarz-jeździec; Concordia; Fortuna; Heroi Aulonites; Liber Pater; Tyche; Roma w bramie; Wiktoria z wieńcem i palmą; 28. Tesalonika- Colonia Thessalonica Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Trajan Decjusz ΘƐϹϹΑΛΟΝΙΚƐⲰΝ ΚΟΛ Δ ΝƐⲰΚ Janus+ Marsjasz; postać kobieca+ 4 nagrody; Tyche, siedząca; 2 nagrody na stole+ 2 nagrody; 4 nagrody; 4 świątynie; Walerian ΘECCAΛONIKH MHT KO B NE Ethnikon we wieńcu; Tyche; Wiktoria z wieńcem i palmą; 2 nagrody na stole; Galien ΘECCAΛONIKH MHTΡO KOΛ Atleta+ 2 nagrody; Tyche; trójnóg+ 5 jabłek; 2 nagrody na stole; 2 zapaśników; 29. Apamea- Colonia Iulia Concordia Apamea Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Przed Augustem C I C A Gł. Hermesa; kaduceusz; 3 signa; róg obfitości; Wiktoria z wieńcem i palmą; August C I C Lupa Romana; gł. Agrypy Postumus; gł. M. Agrypy; gł. Cezara; gł. Gajusza i Lucjusza Tyberiusz - - Kaligula C I C Siostry Kaliguli; gł. Agrypiny; gł. Germanika; gł. Nerona i Druzusa Cezarów; siedząca Agrypina; Tyche; Klaudiusz - - Neron C I C Wiktoria z tarczą; Galba - - Wespazjan COL IVL CONC AVG APAM Lupa Romana; Concordia; Tyche; gł. Cezara; Domicjan - - Trajan C I C A Pax; Tyche; Myrlos na prorze Hadrian COL IVLIAE CO APAM; COL IVLIAE CONCORD ARMENAE; COL IVL CONC APAM Eneasz+ Askaniusz+ Anchizes; Atena; Tyche; Antoninus Pius C I C A; C I C APAM; Lupa Romana; Diana Lucifera; Apollo Klarios; jeździec (M. Aureliusz?); Myrlos; róg obfitości; Marek Aureliusz C I C A Hygieia+ Asklepios; Diana Lucifera; galera; ryba; Neptun z delfinem i trójzębem; Lucjusz Werus - - Kommodus C I C A: COL C I C A; C I C APAM Zeus; cesarz+ geniusz; Diana Lucifera; galera; Wenus na delfinie; ryba; prora; Wiktoria z wieńcem i palmą; Septymiusz Sewer C I C A; COL IVL CONC AVG APAM Diana Lucifera; Wenus; Wenus na delfinie; Marsjasz; Fortuna +2 ołtarze; ryba; galera Karakalla COL IVL CONC AVG APAM; COL IVL CONC APAM AVG Lupa Romana; Diana Lucifera; Diana Lucifera w bidze; Jowisz; Eneasz+ Askaniusz+ Anchizes; Karakalla+Geta; Septymiusz+ Karakalla+ Geta; vexillum+2 signa; 2 aquilae +2 signa; pochodani+ cysta; Geta C I C A; COL IVL CONC AVG APAM Lupa Romana ;Asklepios; Dionizos; Wenus; Wenus na delfinie; geniusz; galera Makryn COL IVL CONC AVG APAM Eneasz+ Askaniusz+ Anchizes Heliogabal C I C A: COL IVL CONC AVG APAM Lupa Romana; Diana Lucifera; Aleksander Sewer COL IVL CONC AVG APAME galera; Eneasz+ Askaniusz+ Anchizes Maksymin COL IVL CONC APA AVG; COL IVL CONC AVG APAM Lupa Romana ;Diana Lucifera; Tyche; Dionizos Gordian III COL IVL CONC AVG APAM Galera; Atena Filip COL IVL CONC APAM AVG Tyche; galera; Trajan Decjusz C I C A AP; COL IVL AVG APAM; Dionizos; galera Trebonian COL IVL CONC AVG APAM Dionizos; galera Walerian COL IVL CONC AVG APAM galera; Eneasz+ Askaniusz+ Anchizes; Tyche; Dionizos; Galien COL IVL CONC AVG APA; C I CONC APAM AVG; COL IVL CONC AVG APAM Scena fundacyjna; Diana Lucifera; Eneasz+ Askaniusz+ Anchizes; Tyche; Dionizos; geniusz; Cesarz+ Wiktoria; Serapis + ołtarz; Wenus na delfinie 30. Synopa- Colonia Iulia Felix Sinope; Colonia Romana Iulia Felix Sinope Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonogr Pseudo- autonomiczne C I F Gł. Diogenesa; ethnikon we wieńcu; Przed Augustem C F I; COLON FEL SIN; Półksiężyc + pług; gł Ceres; przybory ofiarne; uściśnięte dłonie+ róg obfitości; August C I F Pług; łeb byka; róg obfitości+ glob; gł. Cezara; gł. Lucjusza i Gajusza; gwiazda; waza; gł. Tyche?; Tyberiusz C I F Mężczyzna+ołtarz; siedząca Liwia; ethnikon we wieńcu; Kaligula C I F Scena fundacyjna (2 kolonistów); Gł. Agrypiny St.; Klaudiusz C I F Scena fundacyjna (2 kolonistów); Kaduceusz+2 rogi obfitości; Gł. Messaliny; gł. Agrypiny Mł.; gł. Nerona; gł. Brytanika; ethnikon we wieńcu Neron C I F Scena fundacyjna (2 kolonistów); gł. Augusta; Neron w kwadrydze; gł. Oktawii; koziorożec+ gwiazda; Dioskurowie; Galba - - Wespazjan C I F Apollo w świątyni; Pax; Izyda; Nemezis; herma; Asklepios; Serapis; gł. archaicznego Dionizosa; Dioskurowie; Domicjan C I F Scena fundacyjna; Marsjasz; postać kobieca; Nerwa C I F Izyda; Roma; Dionizos siedzący; Trajan C I F Nemezis; Pax; Hermes; Hadrian C I F Lupa Romana; Postać kobieca; Roma/Atena; gł. Serapisa; gł. archaicznego Dionizosa; Apollo w świątyni; Antoninus Pius C I F distylos Nemezis; Posejdon z delfinem i trójzębem; Concordia; Asklepios; gł. Serapisa; Serapis leżący; gł. archaicznego Dionizosa; herma; Pan; Marek Aureliusz C I F; C I F SINOPE; CIF CINOPE distylos Nemezis; Gł. Serapisa i Izydy; gł. Serapisa; Tyche; kaduceusz; geniusz; herma; prora; jeniec Lucjusz Werus - - Kommodus - - Septymiusz Sewer distylos Nemezis; Dionizos; statua Dionizosa + Erosi; kaduceusz; Pluton; Wiktoria; Nemezis; Karakalla C I F SINOP Wóz z wizerunkiem Ceres ; Gł. Serapisa; Serapis+ Tyche; Serapis leżący; Pluton; statua Dionizosa; Dionizos; gł. archaicznego Dionizosa; Kybele; Tyche; jeniec; 3 postacie na łuku trójprzelotowym Geta C I F SINOP; C I F SINOPE; C I F GINOPE distylos Nemezis; Lupa Romana; Gł. Serapisa; Serapis; Serapis leżący; Pluton, kaduceusz; orzeł; cesarz-jeździec tratujący wroga; ryba; Makryn C I F SINOP Serapis; Pluton; Hermes; Heliogabal C I F S distylos Nemezis; Tyche; herma; Aleksander Sewer C I F S; distylos Nemezis ; Gł. Serapisa; Serapis; Serapis leżący; Tyche; nagi mężczyzna; ryba; Maksymin C R I F S distylos Nemezis ; Gł. Serapisa; Serapis; Serapis leżący; Asklepios+ Hygieia; Nemezis; Tyche; ryba; gł. Tyche; Gordian III C R I F S; C I F S; Distylos+ Nemezis; Gł. Serapisa; Posejdon z delfinem i trójzębem; Serapis; Serapis, leżący; Filip C R I F S distylos Nemezis ; Gł. Serapisa; Serapis; Serapis leżący; Serapis na tronie; Dionizos; Posejdon z delfinem i trójzębem; Trajan Decjusz C R I F S distylos Nemezis ; Gł. Serapisa Trebonian - - Walerian C I F S Dionizos; gł. archaicznego Dionizosa; gł. Serapisa; Serapis leżący; Atena; Galien C I F S distylos Nemezis; Dionizos; Dionizos w świątyni; Gł. Serapisa; Serapis leżący; Serapis+ ołtarz; Serapis na tronie; Posejdon; Tyche; Cesarz; galera 31. Lampsakos- Colonia Gemella Iulia Lampsacus Cesarz: Tytulatur Motywy ikonograficzne: Przed Augustem C G I L Scena fundacyjna; postać kobieca z rogiem obfitości; prora; gł. Janusa; 32. Parium – Colonia Gemella Iulia Pariana; Colonia Gemella Iulia Hadriana Pariana Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonogra Przed Augustem C G P I; C I P Scena fundacyjna; praefericulum; gł. Kobiety w stephane; pług; August C G P I Scena fundacyjna; gł. M. Agrypy; koziorożec; koziorożec+ róg obfitości; Tyberiusz - - Kaligula - - Klaudiusz - - Neron - koziorożec+ róg obfitości; Galba - koziorożec+ róg obfitości; Wespazjan - koziorożec+ róg obfitości Domicjan - Scena fundacyjna; koziorożec+ róg obfitości Nerwa C G I P Scena fundacyjna; Trajan C G I P Scena fundacyjna; koziorożec+ róg obfitości+ glob; Nerwa na tronie; gł. Plotyny i Marcjany; Hadrian C G I H P Scena fundacyjna; koziorożec+ róg obfitości; gł. Hadriana i Sabiny; gł. Eliusza i Sabiny; Antoninus Pius C G I H P Scena fundacyjna; Ceres; Kupidyn; Asklepios+ byk; herma; gł. Marka Aureliusza; gł. Antonina i M. Aureliusza; gł. M. Aureliusza i Faustyny Mł.; Marek Aureliusz C G I H P; C G I H PARI’ COLON IVL HAD PA Scena fundacyjna; Ceres; Kupidyn; Atena na tronie; Ceres/ Hygieia+ Asklepios?; Ceres jako statua+ geniusz; Diana Lucifera; geniusz z Wiktorią; Parios + dzik; Parios- jeździec; Asklepios+ byk; koziorożec+ róg obfitości+ glob; postać kobieca z harpą i brodatą głową; gł. Faustyny Mł.; gł. M. Aureliusza i Faustyny Mł.; gł. Kryspiny; Lucjusz Werus - - Kommodus C G I H P; C G I H PA; COLON IVL H PAR Scena fundacyjna; Brama/ łuk trójprzelotowy; ołtarz Pariosa; Herakles; Lupa Romana; geniusz; Asklepios+ byk; Kupidyn; Koziorożec+ róg obfitości+ glob; Diana Lucifera; Septymiusz Sewer Scena fundacyjna; Diana Lucifera Karakalla C G I H P; C G I H PARI Scena fundacyjna; Lupa Romana; Koziorożec+ róg obfitości+ glob; Diana Lucifera; geniusz; Geta Scena fundacyjna Makryn C G I H P; C G I H PA Lupa Romana; Koziorożec+ róg obfitości+ glob; geniusz Heliogabal C G I H P Lupa Romana; geniusz; Asklepios+ byk; Kupidyn; Koziorożec+ róg obfitości + glob; Diana Lucifera; Aleksander Sewer C G I H P; C G I A PAR; C G I H PAR; COL IC IVL PIA; Lupa Romana; geniusz; Asklepios+ byk; Koziorożec+ róg obfitości+ glob; cesarz- jeźdźca; Diana Lucifera; Maksymin C G I H P; C G I H PA Scena fundacyjna; Ceres/ Artemis Phosphoros; Gordian III C G I H PA; C G I H PAR Lupa Romana; Asklepios+ byk; Koziorożec+ róg obfitości; Diana Lucifera; Filip C G I H P Brama/ łuk trójprzelotowy; Lupa Romana; geniusz; Asklepios+ byk; Koziorożec+ róg obfitości + glob; Kupidyn; Wiktoria+ glob; geniusz; Diana Lucifera; Trajan Decjusz Scena fundacyjna Emilian C G I H P Brama/ łuk trójprzelotowy; ; Lupa Romana; Koziorożec+ ster+ glob; ; Koziorożec+ róg obfitości + glob; genius; Asklepios+ byk; Trebonian - - Walerian C G I H P; COL G IVL H PAR Lupa Romana; Asklepios+ byk; Wiktoria+ glob; geniusz; Herakles; Koziorożec+ róg obfitości + glob Galien C G I H P: COL IVL HAD PAR Gł. Pariosa; Scena fundacyjna; Kupidyn; Brama/ łuk trójprzelotowy; Lupa Romana; Asklepios+ byk; Wiktoria+ glob; geniusz; Herkules; Koziorożec+ róg obfitości + glob; Marsjasz; ; Eneasz+ Askaniusz+ Anchizes; Wóz ze słoniami; Cesarz- jeździec; 33. Antiochia- Colonia Caesarea; Colonia Caesarea Antiochia Cesarz: Tytul Motywy ikonograficzne: Pseudo- autonomiczne ANTIOCHI COL; ANTIOCHE COLONIAE Byk; gł. Hermesa; gł. Herkulesa; gł. Mena; kaduceusz; kogut; ołtarz August C C; C C AN; COL CAES; CAESAREA COL Scena fundacyjna; 2 aquillae+2 signa; Tyberiusz - - Kaligula - - Klaudiusz - - Neron COL CAESAREAE Orzeł+ 2 signa Galba - - Wespazjan COL ANT Orzeł+ 2 signa; Scena fundacyjna Domicjan - - Nerwa - - Trajan - - Hadrian - - Antoninus Pius COL CAES ATNIOCH: COLONI ANTIOCH; Anthios- bóg rzeczny; Geniusz; Fortuna; kaduceusz + 2 rogi obfitości; Lupa Romana; Marsjasz; Men; orzeł; Marek Aureliusz COL ANTIOCH; COLONIAE ANTIO gł. Mena; kaduceusz+ 2 rogi obfitości; Men; orzeł Lucjusz Werus COLONIAE CAES ANTIOCH Cesarz- galopujący jeździec; Geniusz; Lupa Romana; Men; ; orzeł Kommodus COLONEIAE ANTIOCHAE; COLONIAE ANTIOCH Men; Orzeł; Septymiusz Sewer COL AN; COL CAE ANTIOCH; COL CAES ANTIOCH Fortuna; Geniusz; Gł. Mena; Men; kaduceusz + 2 rogi obfitości; Wiktoria z palmą; Wiktoria z trofeum Karakalla COL AN; COL ANT; COL ANTIOCH; COL C ANTIOCH;COL CAES ANTIOCH; cesarz- jeździec; Fortuna; kaduceusz + 2 rogi obfitości; Karakalla+Geta; Lupa Romana; Men; orzeł; scena fundacyjna; Wiktoria z palmą; Wiktoria z trofeum Geta COL ANTIO; COL ANTIOCH; COL CAES ANTIOCH; CAES ANTIOCH COL cesarz- jeździec; Fortuna; kaduceusz + 2 rogi obfitości; Karakalla+Geta; Men; Orzeł; Scena fundacyjna; Wiktoria z palmą; Wiktoria z trofeum Makryn - - Heliogabal ANTIOCH COLONIA Aquila+2 signa; orzeł; kaduceusz+ 2 rogi obfitości; Lupa Romana Aleksander Sewer ANTIOCH COL CAES; COLONIA ANTIOCH; ANTIOCH COLONI Anthios- bóg rzeczny; Cesarz- galopujący jeździec; kaduceusz+ 2 rogi obfitości; Lupa Romana; Scena fundacyjna Maksymin - - Gordian III COL CAES ANTIOCH; CAES ANTIOCH CL; COL C CES ANTIOC IEA; COLONIA ANTIOCHIA; ANTIOCHIA COLONIA CAESAR; ANTIOCHIA COLONIA CAESARIA; Orzeł; Men; Apollo; Kybele; Sol w kwadrydze; heksastyl z Wiktorią; świątynia Mena; tetrastylos z Fortuną; 2 Wiktorie+ tarcza; Fortuna+ Anthios; Fortuna+ ołtarz; Fortuna+ vexillum; cesarz+ ołtarz; cesarz; cesarz- jeździec; cesarz w kwadrydze; cesarz+ Liberalitas; cesarz+ Wiktoria; cesarz+ 3 signa; Personifikacja+ 6 signa; siedząca bogini; kaduceusz+ 2 rogi obfitości; Lupa Romana; vexillum+ 2 signa; Wiktoria z palmą; Wiktoria z trofeum; Wiktoria z tarczą; Filip CAES ANTIOCH COL Orzeł; kwadryga z cesarzem; cesarz+ signa; vexillum+2 signa; 3 signa; Fortuna Antiochii+ Fortuna Ikonium; gł. Mena; Men; Anthios- bóg rzeczny; Providentia; Pax; lituus +nóż +simpulum+ dzban; kaduceusz+ 2 rogi obfitości Trajan Decjusz ANTIOCHI COL CA; ANTIOCH CE COLO Gł. Mena; ; Anthios- bóg rzeczny; Felicitas; vexillum+2 signa; lituus +nóż +simpulum+ dzban Emilian ANTIOCH LCO; ANTIOCHI OCLA; Vexillum+ 2 signa Trebonian ANTIOCHI OCL; ANTIOCH LCO; ANTIOCHI OCL A ANTIOCHI COLO Men; Anthios- bóg rzeczny; Roma; Roma na tronie; Spes; Pax; gł. Gallusa i Woluzjana+ 2 rogi obfitości; kwadryga z cesarzem; cesarz+ signa; vexillum+2 signa; Walerian ANTIOCHI OCLA; ANTIOCCH LCO; ANTIOCH OC; ANTIOCHOI CL Anthios- bóg rzeczny; geniusz; jeździec; Lupa Romana; vexillum+ 2 signa; Galien ANTIOCH COL; ANTIOCHI CLA; ANTIOCHI COL; ANTIOCH CCL; ANTIOSH CO; ANTIOSH COL; ANTIOCHI COLONEIA Anthios- bóg rzeczny; bogini; bogini+ 2 signa; geniusz; ; Lupa Romana; scena fundacyjna; vexillum+2 signa; 2 rogi obfitości; Klaudiusz II ANTIOCHI CL ;ANTIOCHI COLON Vexillum+2 signa 34. Lystra- Colonia Iulia Felix Gemella Lystra Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: August COL IVL FEI GEM LVSTRA Ceres siedząca; scena fundacyjna Tyberiusz - - Kaligula - - Klaudiusz - - Neron - - Galba - - Wespazjan Tytus COL IVL LVS Gł. Ateny; Domicjan - - Nerwa - - Trajan - - Hadrian - - Antoninus Pius COL LVSTRA Atena; Lupa Romana; orzeł; Marek Aureliusz COL IVL FEL GEM LVSTRA Diana Lucifera; maczuga; scena fundacyjna; Tyche; 35. Ikonium- Colonia Iulia Augusta Iconiensium; Colonia Aelia Hadriana Iconiensium Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Pseudo- autonomiczne COL ICONI Gł. Herkulesa; Perseusz; Wespazjan COL IVL AVG ICONI; COLONE ICONIE Atena; scena fundacyjna; 2 signa; Tytus - - Domicjan - - Nerwa - - Trajan - - Hadrian - - Antoninus Pius COL ICO Atena; bóg rzeczny; Marek Aureliusz - - Lucjusz Werus - - Kommodus - - Septymiusz Sewer - - Karakalla - - Geta - - Makryn - - Heliogabal - - Aleksander Sewer - - Maksymin - - Gordian III ICONIENIS COLO; COLO AEL ADR ICONIESI; COL AEL HAD ICONIES; Bogini z wagą; cesarz- jeździec; Fortuna; Fortuna + bóg rzeczny; Herkules; Kybele; Lupa Romana; postać kobieca+ palma+ jeniec; Roma- siedząca; scena fundacyjna + signa; Wenus; Filip - - Trajan Decjusz - - Trebonian - - Walerian ICONIENSIVM COL Fortuna; Lupa Romana; Roma- siedząca; scena fundacyjna + 2 vexilla; Galien ICONIEN COL; ICONIEI COL; ICONIEN COLO; ICONIENSIVM Atena; Cesarz w kwadrydze; Fortuna; Herkules; Lupa Romana; Marsjasz; Perseusz; Roma- siedząca; scena fundacyjna + 2 vexilla; 36. Kremna- Colonia Iulia Augusta Felix Cremnensium Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ik Pseudo- autonomiczne Hadrian COL CRE; COL CREMNENS Geniusz+ vexillum; Marsjasz; Scena fundacyjna; 3 signa; Antoninus Pius COL CREM; Geniusz+ vexillum; Marsjasz ; Wenus; Marek Aureliusz CL IV AVG CRE; COL CRE Apollo Propylaeus ; Geniusz; Herkules; Liber Pater; Marsjasz; Mida; Mida siedząca; scena fundacyjna; Wenus; 3 signa; Lucjusz Werus COL CREM; COL CREM AVG Geniusz; orzeł; 3 signa Kommodus - - Septymiusz Sewer CREM; COL CREM Apollo Propylaeus; Diana; Fortuna+ bóg rzeczny; Geniusz; Jowisz; Karakalla+ Geta; Marsjasz; Mida; Leto; Sept. Sewer + Karakalla + Geta + orzeł; scena fundacyjna+ vexillum; świątynie Kybele; Karakalla COL CREM Apollo Clarius; Apollo Propylaeus; Diana; Diana+ ołtarz; Fortuna+ bóg rzeczny; Geniusz; Karakalla+ Geta; Leto; Mida siedząca; 3 signa; Geta COL CR; COL CREM Apollo Propylaeus ; Geniusz; Marsjasz; Merkury siedzący; Mida siedząca; Wiktoria z wieńcem i palmą; Makryn - - Heliogabal COL CR; Apollo Propylaeus; Geniusz Aleksander Sewer COL IVL AG F CREM Asklepios+ Hygieia; Sylwan; Wenus; Maksymin COL IVL AVG F CREM; COL IVL AVG CREM Apollo Propylaeus; Cesarz w kwadrydze; Maron; Minerwa; Wiktoria z palmą i wieńcem; Gordian III COL CREMNENSIVM; COL IVL AVG FELICIS CREMNENSIVM Dionizos; Pluton; Roma siedząca ; 3 Gracje Filip COL CR; COL CRE Apollo Propylaeus; Diana; Herkules; Nemezis; Mida; Scena fundacyjna+ 3 signa; Trajan Decjusz COL CR; COL IVL AVG CREM; COL CREMNENSIVM Apollo Propylaeus ; Geniusz; Hostylian+ Decjusz+ Etruskus+ orzeł; Lupa Romana; Maron; Mars; Nemezis;; Sylwan; Trebonian COL CR Apollo Propylaeus; Fortuna; Nemezis 3 signa; Walerian COL CRE Apollo Propylaeus; Fortuna; Galien Apollo Propylaeus; Fortuna; Aurelian COL CREMNA: COL IL F CREMNE; COL IVLI AV CREMNE; Apollo Propylaeus; Artemida Efezyjska; Asklepios+ Hygieia; Fortuna+ bóg rzeczny; Pluton; Leto+ bliźniaki; Maron; nagroda; scena fundacyjna+3 signa+ vexillum; Sylwan; świątynia; stół z nagrodami; 37. Komama- Colonia Iulia Augusta Prima Fida Comamenorum Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Antoninus Pius COL AOG COMAMA: COL AVG COMAMENORVM Iuno Pronuba; scena fundacyjna; 3 signa; Marek Aureliusz COL AVG COMAMENORVM Iuno Pronuba Lucjusz Werus - - Kommodus Scena fundacyjna Septymiusz Sewer Fortuna; Iuno Pronuba; Zeus siedzący; Nemezis; 3 signa Karakalla COL AVG COMAMENOR Bachus; Iuno Pronuba; Zeus siedzący; Nemezis; świątynia z dwoma boginiami; distylos z Iuno Pronubą; 3 signa; Geta Iuno Pronuba Makryn - - Heliogabal - - Aleksander Sewer COL COMANEN: COL IVL AVG I F COMAMENO Iuno Pronuba; Scena fundacyjna; 3 signa Maksymin COL AVG COMAMEϹN Iuno Pronuba ; Zeus siedzący; 3 signa Gordian III COL COMANEN Iuno Pronuba Filip COL COMANEN Fortuna; Iuno Pronuba ; 3 signa Trajan Decjusz COL COMANEN Fortuna; Iuno Pronuba ; 3 signa 38. Olbasa- Colonia Iulia Augusta Olbasenorum Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Antoninus Pius COL AVG OLBASEN; COL OLBASENORVM Dionizos; Ethnikon we wieńcu; gł. Ateny; gł. Augusta; gł. M. Aureliusza; Men- jeździec; distylos Artemidy w Perge; 3 signa Marek Aureliusz - - Lucjusz Werus - - Kommodus - - Septymiusz Sewer Fortuna; Geniusz; scena fundacyjna Karakalla Merkury; distylos Afrodyty Geta mężczyzna Makryn - Heliogabal COL OLBASEN; COL IVL AVG OLBASENOR Afrodyta; Asklepios + Hygieia; Men- jeździec; Pluton siedzący; Aleksander Sewer COL OLBASEN; Dionizos; Herkules; Maksymin COL IVL AVGΓ OLBASENORVM; COL IVL AVGV OLBASHNH; COL OLBASHNH Atena; Concordia; distylos Afrodyty Gordian III - - Filip - - Trajan Decjusz - - Trebonian COL IVL AVG F OLBASENORVM Dionizos; Men- jeździec; 39. Parlais- Colonia Iulia Augusta Parlais; Colonia Iulia Augusta Hadriana Parlais Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Marek Aureliusz IVL AVG COL PARLA; IVL AVG HA COL PARLA Bachus; Fortuna+ vexillum; lew; Men; Lucjusz Werus - - Kommodus COL PARLA Lew; ryba; Septymiusz Sewer IVL AVG COL PARLA; IVL AVG COL PARLAIS Asklepios + Hygieia; Bachus; Fortuna; Fortuna+ vexillum; Men; Karakalla IVL AVG COL PARLAIS Bachus; Fortuna + vexillum; Marsjasz Men; Geta - - Makryn - - Heliogabal Personifikacja 40. Germa- Colonia Augusta Felix Germenorum Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Kommodus COL GERMEN; CO GERMENOROVM: COL AVG F GERMENO; COL AVG GERMENOR; COL AVG FEL GERMENORVM Gł. Mena; Helios; Hygieia; Kybele; Lupa Romana; orzeł + 2 vexilla; distylos z cesarzem + 2 vexilla; Zeus; Septymiusz Sewer - - Karakalla - - Geta - - Makryn Orzeł; Heliogabal Gł. Tyche; 41. Aleksandria- Colonia Alexandria Augusta Troas Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ik Pseudo- autonomiczne CO ALEX TR; COL AVG TROA; COL ALEX AVG; Apollo; Apollo Smintheus; Apollo+ Kirnis+ Orodes; gł. Fortuny; gł. Fortuny+ vexillum; heksastylos Apolla Smintheusa; Herkules; koń; koń+ Orodes; Marsjasz; Orodes; orzeł + bukranion; Statua Apolla Smintheusa; Statua Apolla Smintheusa+ kapłan; tetrastylos Apolla Smintheusa; Antoninus Pius COL AVG TROA Apollo Smintheus; Statua Apollo Smintheusa; trójnóg; Marek Aureliusz COL AVG TROAD Apollo+ omfalos; Apollo Smintheus; Apollo Smintheus + skaczący byk; koń; lira; Lupa Romana; orzeł; Statua Apolla Smintheusa; Statua Apolla Smintheusa + Aleksander; trójnóg; Lucjusz Werus - - Kommodus COL AVG; COL AVG TROAD; Apollo; Apollo+ omfalos; Apollo Smintheus; Apollo Smintheus+ kapłan; Apollo Smintheus + skaczący byk; geniusz; Herkules; Herkules pijany + Satyr + Pan; Janus; koń; lira; Lupa Romana; Marsjasz; Orodes?+ koń; orzeł; orzeł + bukranion; scena fundacyjna; statua Apollo Smintheusa; Statua Apolla Smintheusa + Aleksander- jeździec; tetrastylos Apolla Simntheusa; trójnóg; Tyche; Tyche siedząca; Septymiusz Sewer COL AVG TROA: COLA AVG TROAD Apollo;Apollo Smintheus; koń + Orodes; Lupa Romana; trójnóg; Karakalla COL AVG TROA; COL AVG TROAD; COL ALEXAND AVG Apollo Smintheus; Apollo Smintheus + skaczący byk; cesarz + ołtarz + Fortuna; geniusz; Herkules+ Antaues; Herkules pijany+ Pan+ Satyr; koń+ Orodes; Lupa Romana; Marsjasz; Orzeł+ bukranion; Statua Apolla Smintheusa; Statua Apolla Smintheusa + Aleksander- jeździec; Statua Apolla Smintheusa + kapłan; tetrastylos Apolla Smintheusa Geta COL AVG TRO; COL AVG TROAD; Apollo; Herkules; koń; trójnóg Makryn COL AVG TRO Apollo Smintheus; trójnóg Heliogabal COL ALEX AVG; COL AVG TROAD LEX; COL AVG TROAD ALEX Apollo; Herkules pijany + Satyr + Pan; koń; Lupa Romana; orzeł + bukranion; statua Apollo Smintheusa; Statua Apolla Smintheusa + Aleksander- jeździec; trójnóg; Aleksander Sewer COL ALE A TRO ; COL AVG TRO; COL AVG TROA Apollo; Herkules+ Antaeus; Herkules pijany + Satyr + Pan; koń; Lupa Romana; Marsjasz; orzeł + bukranion; statua Apolla Smintheusa + Aleksander Wielki; Statua Apolla Smintheusa; Statua Apolla Smintheusa + Aleksander- jeździec; tetrastylos Apolla Smintheusa; trójnóg; Tyche; Maksymin COL TRO; COL A TRO; COL AV TRO; COL AVG TR Koń; Marsjasz; Neptun; Orodes?+ koń; orzeł + bukranion; statua Apolla Smintheusa; tetrastylos Apolla Smintheusa; trójnóg; Wiktoria z tarczą; Wiktoria z tarczą + 2 tofea na łuku; wóz przejeżdżający most + signa+ aquila; Gordian III COL AVG TR; COL AVG TROAD; Apollo Smintheus; trójnóg; Filip COL AVGO TROA; Apollo; koń; Lupa Romana; orzeł+ bukranion; Trajan Decjusz COL AV TRO; COL AVGV TRO; COL AVG TROAD Apolla Smintheus; koń; trójnóg; Trebonian COL AV TROA; COL AVG TRO Apollo; Apollo+ Krinis+ Orodes; Apollo Smintheus; Apollo na gryfie; Fortuna; genius; heksastylos Apolla Smintheusa; Herkules; Herkules+ Antaeus; koń; koń+ Orodes; Lupa Romana; Marsjasz; Orodes; orzeł+ bukranion; trójnóg; Statua Apolla Smintheusa + Aleksander; Statua Apolla Smintheusa + Aleksander- jeździec; Statua Apolla Smintheusa+ kapłan; Statua Apolla Smintheusa + Orodes; tetrastylos Apolla Smintheusa; 12 dekurionów; Walerian COL AV TRO; COL AVG TROA; COL AVG TROAD; Apollo; Apollo Smintheus; geniusz; koń; koń+ Orodes; Lupa Romana; Marsjasz; orzeł+ bukranion; trójnóg; Galien COL A TRO; COL AVG TROA Apollo Smintheus; geniusz; gł. Fortuny; gł. Fortuny + vexillum; koń; koń+ Orodes; Lupa Romana; Marsjasz; orzeł+ bukranion; trójnóg; 42. Ninica- Colonia Iulia Augusta Felix Ninica Claudiopolis Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Pseudo- autonomiczne COL NINICA Gł. Ceres; Marsjasz; Lupa Romana; scena fundacyjna; Trajan COL IVL AVG FELI NINI CLAV ; COL IVL AVG FELI NINIC CLAV Orzeł+ 2 vexilla; scena fundacyjna+ vexillum; Zeus, siedzący; Hadrian - - Antoninus Pius COL IOV AVG FEL NIN CLA ; COL AVG FELI NINI CLAVDI; COL IVL AVG FELI NINIC CLAVDI Geniusz; Orzeł+ 2 vexilla Marek Aureliusz CLAVDIO PO COL AV; NINICA COLONIA Ethnikon we wieńcu; Geniusz; gł. Lucjusza Werusa; Orzeł+ 2 vexilla; scena fundacyjna; Zeus, siedzący; Lucjusz Werus NI CO; COL IVL AVGV Ethnikon we wieńcu ; Gł. Tyche; Kommodus COL IO AVG FEL NINI C; COLONI AVG FEL NINICA CLAV Atena; Lupa Romana; Tetrastylos; Zeus, siedzący; Septymiusz Sewer Gł. Julii Domny; scena fundacyjna+ vexillum Karakalla NINIC COL CLAVΔIOPOL Gł. Plautilli; Tetrastylos; Wiktoria Geta COL NINICA CLAVDIOPOL Ethnikon we wieńcu Makryn - - Heliogabal - - Aleksander Sewer NICA; NINI CO CLAV; NINIC COL CLAVΔIOPOL Atena; Ethnikon we wieńcu; Dionizos w zaprzęgu; Gł. Julii Mamei; Lupa Romana; scena fundacyjna+ vexillum; tetrastylos z cesarzem Maksymin NINICA; NINI CLΩΩΔ; NINIC Atena; Ethnikon we wieńcu; gł. Maksimusa; gł. Tyche; ołtarz; Lupa Romana; Marsjasz; CLAVA; NINIC COL CLVΔ; NINIC CLAVΔIOP; COL NINC CLAVΔ; COL NINIC CLAVΔ; NIN COL CLAVΔIOPOL scena fundacyjna+ vexillum; tetrastylos z cesarzem; 2 vexilla; 43. Mallus- Colonia Felix Mallothon Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Aleksander Sewer MALLO COLONIA FELIX Amfilochus; Amfilochus+ Tyche; Cesarz + Tyche+ Amfliochus; gł. Julii Mamei; Lupa Romana; Marsjasz Maksymin - - Gordian III ΚΟΛⲰΝΙ ΜΑΛΛⲰΤⲰΝ Marsjasz; Cesarz+ Tyche; Filip MAL COL; FEL MAL COL gł. Otacylii Sewery; Tyche siedząca+ 2 bogów rzecznych; Trajan Decjusz MALLO COLONIA ; MALLO COLONIA; FELIX; COLONIA MALLOTON FELIX Atena Magarsis+ Amfilochus; Cesarz + Tyche+ Amfliochus; nagroda; Tyche siedząca + 2 bogów rzecznych + 2 vexilla; Trebonian - - Walerian MALLO COLONIA Amfilochus+ trójnóg; ; Cesarz + Tyche+ Amfliochus; Tyche + Atena Magarsis+ Amfilochus Galien Świątynia Nemezis 44. Antiochia nad Orontesem- Colonia Antiochia Metrpolis Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikon Heliogabal ANTIOXEΩN MHT; ANTIOXEΩN M KOL Tyche na skałach; Aleksander Sewer ANTIOXIΩN MH KO; ANTIOXEΩN MHTΡO KOΛΩ; ANTIOXEΩN MHTΡO KOΛΩN Cesarz+ 2 Tychai; Tyche na skałach; Tyche w świątyni Maksymin - - Gordian III - - Filip ANTIOXEΩN MHTΡO KOΛΩN Apollo; Gł. Tyche; Trajan Decjusz ANTIOXEΩN MHTΡO KOΛΩN Apollo; Gł. Tyche; Tyche; Tyche w świątyni Trebonian ANTIOXEΩN MHTΡO KOΛΩN Apollo; Tyche w świątyni; Walerian ANTIOXEΩN MHTΡO KOΛΩN Tyche w świątyni 45. Berytus- Colonia Iulia Augusta Felix Berytus Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Pseudo- autonomiczne C B Galera; Marsjasz; lituus; prora; Wiktoria z wieńcem i palmą; August COL IVL Delfin+ trójząb; Ethnikon we wieńcu; lituus; orzeł; scena fundacyjna; 2 aquillae; Tyberiusz COL IVL scena fundacyjna; 2 aquillae Kaligula - - Klaudiusz COL IVL AVG scena fundacyjna; 2 aquillae Neron - - Galba - - Wespazjan COL IVL AVG scena fundacyjna Domicjan - - Nerwa - - Trajan COL BER; COL IVL AVG FEL BER Posejdon z delfinem i trójzębem; scena fundacyjna; statua Astarte; tetrastylos+ Astarte; 2 aquillae Hadrian COL BER; COL IVL AVG FEL BER Posejdon z delfinem i trójzębem; scena fundacyjna; tetrastylos+ Astarte; 2 aquillae Antoninus Pius COL BER; COL IVL AVG FEL BER Posejdon z delfinem i trójzębem; scena fundacyjna; tetrastylos+ Astarte; 2 aquillae Marek Aureliusz COL BER Gł. Lucjusza Werusa + orzeł; Posejdon z delfinem i trójzębem Lucjusz Werus COL BER Gł. M. Aureliusza+ orzeł; Kommodus COL BER Posejdon z delfinem i trójzębem; tetrastylos+ Astarte; 2 aquillae Septymiusz Sewer COL BER Ethnikon; Gł. Karakalli+ orzeł; Posejdon z delfinem i trójzębem; tetrastylos + Tyche; 2 aquilae Karakalla COL IVL AVG FEL BER; COL ANT BER Baal Berytos- Posejdon+ hipokampy; ethnikon; Posejdon z delfinem i trójzębem; tetrastylos + Astarte; scena fundacyjna; 2 aquilae Geta COL BER 2 aquilae Makryn COL BER; COL IVL AVG FEL BER heksastylos+ Posejdon; Posejdon z delfinem i trójzębem ; tetrastylos + Astarte; tetrastylos+ Astarte+ 2 Geniusze; Heliogabal COL BER; COL IVL AVG FEL BER Astarte na galerze; brama z Marsjaszem; Eneasz+ Anchizes+ Askaniusz; Eszmun; heksastylos+ Posejdon; Posejdon na galerze; Posejdon+ Beroe; Posejdon z delfinem i trójzębem ; tetrastylos+ Astarte; tetrastylos+ Astarte+ 2 Geniusze; tetrastylos + Posejdon; Wiktoria na galerze; Wiktoria + postać z kaduceuszem; 2 aquilae Aleksander Sewer - - Maksymin - - Gordian III COL BER; COL IVL AVG FEL BER Dionizos; Dionizos+ Satyr; Posejdon z delfinem i trójzębem ; 2 aquilae; tetrastylos + Astarte; Filip - - Trajan Decjusz - - Emilian - - Trebonian - - Walerian COL IVL AVG FEL BER Astarte+ Wiktoria; lew Galien COL IVL AVG FEL BER Astarte+ Wiktoria; lew 46. Heliopolis- Colonia Iulia Augusta Felix Heliopolitana Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy Pseudo- autonomiczne COL HEL Ethnikon we wieńcu; Marsjasz; Septymiusz Sewer COL HEL Astarte; gł. Asarte; gł. Karakalli i Gety; kaduceusz; dekastyl Jupitera; Wiktoria z wieńcem i palmą; 2 aquilae; 2 geniuszy Karakalla COL HEL gł. Asarte; Merkury; dekastyl Jupitera; Wiktoria z wieńcem i palmą; 2 aquilae; Geta COL HEL gł. Asarte; gł. Karakalli i Gety; dekastyl Jupitera; 2 aquilae Heliogabal - - Aleksander Sewer - - Maksymin - - Gordian III - - Filip COL HEL; COL IVL FEL AVG Astarte; gł. Astarte; gł Astarte+ 2 vexilla; gł. Filipa I i II; Merkury; propyleje sanktuarium Jupitera; tetrastylos Astarte; scena fundacyjna+ 2 vexilla; statua Astarte+ 2 vexilla; świątynia Merkurego; dekastylos Jupitera; 2 aquilae; Trajan Decjusz - - Trebonian - - Walerian COL HEL; COL IVL FEL AVG Atleta+ urna; gł Astarte+ gł. Merkurego; Gł. Astarte+ 2 postacie kobiece; nagroda na stole; nagroda + 2 Wiktorie; Nagroda+ 2 palmy; 2 atletów; 2 świątynie; 3 nagrody; Galien COL HEL; COL IVL FEL AVG; COL IVL AVG FEL HELOPOL Atleta, nagrodzony; Atleta+ urna; gł Astarte+ 2 signa; gł. Astarte; gł. Astarte+ gł. Merkurego; kaducesz+ 2 rogi obfitośći; nagroda; dekastylos Jupitera; 2 atletów, siedzących; 3 nagrody; 3 nagrody na stole; 47. Sydon- Colonia Aurelia Pia Metropolis Sidon Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Heliogabal AV PI SID C MET; COL AVR PIA METRO SIDON; COL AVR PIA METPO SI Amaltheia + Zeus, niemowlę?; Astarte + trofeum; Dionizos; Dionizos+ Apollo; Demeter; Dydona, siedzaca; Europa, siedząca+ byk; Europa na byku; gł. Zeusa/ Demosa; heksastylos+ Astarte+; Kadmos na dziobie; Kadmos+ lew; kwadryga; Marsjasz w bramie; Modius; naumachia; sanktuarium Europy; Tetrastylos+ Astarte; trójnóg+ nagroda; scena fundacyjna+ vexillum; statek Argonautów; wóz Astarte; Zeus, siedzący; 2 nagrody na stole; 2 postacie kobiece; postać siedząca; 2 żołnierzy; 3 signa; 12 znaków zodiaku + wóz Astarte Aleksander Sewer COL A AVR PIA METR SID; COL AVR PIA METR SIDON Dionizos; Ethnikon we wieńcu; Eszmun?; Europa na byku; Gł. Zeusa; heksastylos+ Astarte; Hygieia?;Kadmos; Kadmos na dziobie; Kybele; statek Argonautów; trirema+ vexillum?; trójnóg+ nagroda; wóz Astarte; 2 nagrody na stole; 3 signa 48. Tyr- Colonia Septimia Tyrus Metropolis; Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Septymiusz Sewer COLONI SEPT TVRVS METROP; COLONI SP TVRVS METR Astarte+ trofeum; Herkules- Melkart; orzeł+ vexillum; scena fundacyjna+ vexillum; wół + vexillum; 2 togate postacie; Karakalla SEP TVRVS METR COLONIA; SEP TVRVS METRO COLONIA; Astarte+ trofeum; cesarz+ ołtarz; ethnikon; Harpokrates; Herkules; Izyda+ Horus, niemowlę; nagroda; scena fundacyjna + vexillum; 2 nagrody na stole; 2 postacie w kwadrydze; Geta SEP TVRVS METROP COLONIA Astarte+ trofeum; orzeł+ vexillum; scena fundacyjna+ vexillum Makryn SEP TVR METROP COL; SEP TVRVS METR COLON Astarte+ trofeum; Diadumenian w kwadrydze; galera; gł. Herkulesa; Herkules; palma+ maczuga+ muszla; scena fundacyjna + vexillum; heksastylos fenickiego koinon; Heliogabal SEPTIM TVRO COLO; SEP TVRVS Artemida; Astarte+ trofeum; betyl; cesarz w kwadrydze; Dionizos; Dydona; Dydona na galerze; Dydona+ budowa Kartaginy; Eneasz, COLON; TVRIORVM gł. Herkulesa; Harpokrates; heksastylos + Astarte; Herkules; Kadmos; Kadmos+ prora; Kadmos+ wąż; Marsjasz+ palma; nagroda; Pigmalion; Roma, siedząca; scena fundacyjna+ vexillum; heksastylos fenickiego koinon; Wiktoria z wieńcem i palmą; zaciśnięte dłonie; 2 kamienie ambrozyjne; Aleksander Sewer SEP TVRVS COLONI; COL MET TVRO; SEP TVRO METRO COL; TVRIORVM; Astarte+ trofeum; betyl; Dydona+ budowa Kartaginy; Dydona na galerze; Herkules; Kadmos; kamienie ambrozyjne; kwadryga; Marsjasz+ palma; heksastylos fenickiego koinon; 2 nagrody na stole; Maksymin - - Gordian III COL TVR METR; COL TVR METRO Astarte+ trofeum; betyl+ wąż; Dydona na galerze; Dydona+ budowa Kartaginy; gł. Herkulesa-Melkarta; Harpokrates; heksastylos; heksastylos + Astarte; Herkules+ trofeum; Kadmos+ wąż; kamienie ambrozyjne; Pigmalion; stół z nagrodami; Filip COL TVR MET; COL TVR METR; TVRIORVM Astarte+ trofeum; Dydona; Dydona+ budowa Kartaginy; distylos Herkulesa + Dydona; Harpokrates Herkules; Hermes; Kadmos+ alfabet+ 4 postacie; Kadmos+ Harmonia; Kadmos+ Teby; Kadmos+ prora; ; personifikacja Cendewiańskich Mokradeł; 2 nagrody Trajan Decjusz - - Trebonian COL TVRO MET; COL TVRO METRO; Astarte+ trofeum; Astarte+ 4 Tychai; Astarte+ Roma; betyl+ wąż; Diomedes; distylos Herkulesa+ Dydona; Europa; Gallus+ Woluzjan+ ołtarz; gł. Astarte; heksastylos + Astarte; Herkules; Herkules+ Apollo; Hermes; heros+ postać kobieca; Kadmos + alfabet + 4 postacie; Kadmos+ Teby; kamienie ambrozyjne; kaplica Astarte ;orzeł+ vexillum; orzeł+ 2 vexilla; personifikacja Cendewiańskich Mokradeł; Pigmalion; wół + vexillum; 2 atletów+ 2 nagrody; 2 nagrody Walerian COL TVRO MET; COL TVRO MET RO Astarte+ trofeum; Dydona+ galera; Dydona+ budowa Kartaginy; Europa; Herkules; Kadmos+ prora; Kadmos+ Teby; kamienie ambrozyjne; kaplica Astarte; Okeanos, leżący; orzeł+ vexillum; Pigmalion; postać kobieca; Roma, siedząca; heksastylos fenickiego koinon; tetrastylos+ Astarte; Wiktoria z wieńcem i palmą; Galien COL TVRO MET; COL TVRO METROP Astarte+ trofeum; betyl; betyl na galerze; Diomedes; distylos Herkulesa+ Dydona; Dydona; Dydona+ budowa Kartaginy; Europa; Gł. Astarte; Herkules; Hermes; Kadmos; Kadmos+ Teby; kamienie ambrozyjne; Okeanos, leżący; personifikacja Cendewiańskich Mokradeł; Pigmalion; Roma, siedząca; trójnóg; Wiktoria z wieńcem i palmą; 2 nagrody na stole; 2 nagrody na trójnogu; 2postacie+ ołtarz 49. Laodicea Nadmorska- Colonia Septimia Laodicea Severiana Metropolis; Colonia Septimia Laodicea Severiana Aurelia Metropolis Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Septymiusz Sewer LAVS COLONI METROPOLI; SEPT LAVDIC COLON SEVER METROPOLI; SEP LAVDIC COLONEA METROP; Marsjasz; galera+ latarnia; gł. Domny w kaplicy; Iupiter Capitolinus, siedzący; orzeł w kaplicy; Septymiusz Sewer w kwadrydze; Karakalla SEPT LAVDIC COLON METROPLI; COI SEP AVR LAOS MATR; COL SEP AVR LAOD MATR; COL SEP AVR LAO MATR Artemis Brauronia; cesarz+ ołtarz gł. Tyche w kaplicy; Lupa Romana; Marsjasz; modius; orzeł w kaplicy; 2 centaury Geta COL LAVD METPO Ethnikon we wieńcu Makryn COL LAVDICIAE MHTR Marsjasz; ; Lupa Romana; Heliogabal COL LOAD METROPOLEOS; LAVDICEON; gł. Tyche w kaplicy; Herakles+ Dionizos; kwadryga z betylem Heliogabala; Tyche, siedząca + Marsjasz; Aleksander Sewer - - Maksymin - - Gordian III - - Filip COL LAOD METROPOLEOS Artemida Brauronia; Tyche; orzeł w kaplicy; Trajan Decjusz - - Trebonian Gal COL LAOD METROPOLEOS Artemida Brauronia; Marsjasz; orzeł w kaplicy; 50. Arka Cezarea- Colonia Caesarea Ituraeorum Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy Heliogabal COL CESARIA LIBANI Astarte w kaplicy; gł. Astarte; Marsjasz; scena fundacyjna; tetrastylos+ Astarte; Aleksander Sewer COL CESA ITVR; COL CESAR Distylos; scena fundacyjna; tetrastylos+ Astarte; 51. Ptolemais- Colonia Claudia Germanica Stabilis Ptolemais Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Pseudo-autonomiczne COL COS CLA; COL PTOL Gł. Zeusa; Kaduceusz+ 2 rogi obfitości; maczuga we wieńcu; Wiktoria z wieńcem i palmą; Neron COL C C ST; COL CLA Scena fundacyjna+ 4 vexilla; Galba - - Wespazjan - - Domicjan - - Nerwa - - Trajan COL PTOL Tyche, siedząca; Hadrian COL PTOL Scena fundacyjna + 4 vexilla; Tyche; Tyche, siedząca; Antoninus Pius - - Marek Aureliusz COL PTOL gł. Serapisa; Tyche, siedząca; Lucjusz Werus COL PTOL Tyche; Kommodus COL PTOL Błyskawica; gł. Serapisa; Tyche, siedząca; Septymiusz Sewer COL PTOL Błyskawica; Dioskurowie; gł. Serapisa; Karakalla+ Geta; Tyche; Karakalla COL PTOL; COL PTOLEMAIC; COLONIA PTOLEMA Błyskawica; gł. Serapisa; gł. Tyche; heksastylos+ Tyche; kaduceusz; tetrastylos+ Tyche; Geta COL PTOL Scena fundacyjna + 4 vexilla; Makryn COL PTOL; COL PTOLEMA Kaduceusz; Perseusz, Tyche, siedząca; Heliogabal COL PTOL; COLONIA PTOLEMA Akropol; Błyskawica; Perseusz; distylos+ Artemida; heksastylos+ Tyche; nimfeum; scena fundacyjna+ vexillum; tetrastylos+ Tyche; tetrastylos+ Serapis; Aleksander Sewer COL PTOL: COLONIA PTOLEMAIS Bóg rzeczny; cesarz; cesarz- jeździec; port; tetrastylos+ Tyche; Maksymin - - Gordian III - - Filip COL PTOL Akropol; cesarz+ Concordia; Herkules, siedzący+ bóg rzeczny; Izyda+ Harpokrates; kaplica, przenośna+ bóstwo; Marsjasz; Pluton+ Persefona; Pluton+ Persefona w kwadrydze; scena fundacyjna; stopa+ kaduceusz; tetrastyl+ Tyche; tetrastylos+ Tyche+ bóg rzeczny; Tyche; Tyche, siedząca; Tyche + Marsjasz; Tyche+ Marsjasz+ cesarz+ postać+ ołtarz; Wenus pod łukiem; Wiktoria+ trofeum; 2 ołtarze+ drzewo; 2 postacie kobiece; Trajan Decius - - Walerian COL PTOL; COLONIA PTOLEMAIDENS; Artemida; distylos+ Artemida; distylos+ Tyche+ bóg rzeczny; distylos+ Zeus+ 12 znaków zodiaku; Izyda, siedząca; Nemezis, skrzydlata+ gryf; ołtarz+ 2 węże; Pluton+ Persefona; Pluton+ Persefona w kwadrydze; Tyche; 2 ołtarze+ drzewo; 2 postacie kobiece; Galien COL PTOL; COLONIA PTOLEMAIDENS; distylos+ Artemida; gł. Serapisa; Marsjasz; Nemezis, skrzydlata+ gryf; ołtarz+ 2 węże; stopa+ kaduceusz; tetrastylos+ Artemida; Tyche; Wenus pod łukiem; 52. Cezarea Nadmorska- Colonia Prima Flavia Augusta Caesarensis; Colonia Prima Flavia Augusta Felix Concordia Caesarensis; ; Colonia Prima Flavia Augusta Felix Concordia Caesarensis Metropolis Provinciae Syriae Palaestinae Cesarz: Tytulat Motywy ikonograficzne: Domicjan COL I FLA AVG CAES Astarte; Scena fundacyjna; Nerwa - - Trajan C I F AVG CAES; COL PRI FL AVG CAESARENSI Lew; tetrastylos + Astarte/Tyche; Wiktoria z wieńcem i palmą; Hadrian C I F A C; COL I FL AVG CAESARENS; Astarte; Apollo; Gł. Serapisa; lew ;scena fundacyjna; Antoninus Pius COL PRIM FL AVG CAESAREA; COL PRIMA FL AVG CAESAREA Gł. Serapisa ; scena fundacyjna; tetrastylos + Astarte/ Tyche; Marek Aureliusz COL PRIMA FL AVG CAESAR Apollo; cesarz/ geniusz; Gł. Serapisa; Wiktoria z wieńcem i palmą; Lucjusz Werus COL PRIMA FL AVGVS CAESAREA; COL PRIMA FL AVGVSTA CAESAREA Gł. Serapisa; Orzeł; Wiktoria z wieńcem i palmą Kommodus COL PRIMA F AVG CAESA Astarte; cesarz/ geniusz; Ceres; gł. Serapisa; Septymiusz Sewer COL PR FL AVG FC CAESARE Gł. Serapisa; Scena fundacyjna+ Wiktoria; Tyche; Karakalla COL PR F A F C CAESAREA; COL I FL AVG F C CAESAREA Gł. Serapisa; scena fundacyjna; orzeł+ wieniec; Tetrastylos+ Tyche; Geta - - Makryn COL P FL AV FC CAES; COL PR FL AV FC CAESARE Cesarz+ ołtarz; Gł. Serapisa; scena fundacyjna; orzeł+ wieniec; tetrastylos+ Tyche; Heliogabal C P L C CAESAREA; COL I F AV FC CAES Cesarz- jeździec; gł. Serapisa; scena fundacyjna; orzeł+ wieniec; tetrastylos+ Tyche; Aleksander Sewer COL I F A F C CAES MET; COL I F AVG F C CAESA METROPO Cesarz- jeździec; ethnikon we wieńcu; Gł. Serapisa; gł. Tyche; heksastylos + ołtarz; Neptun; orzeł+ wieniec; Roma, siedząca; Maksymin - - Gordian III - - Filip COL PR FL AVG F C CAES METR Bachus na panterze; Ceres+ Bachus; Ceres+ Bachus+ Tyche; Ceres+ Bachus+ Tyche+ orzeł; Dioskurowie+ orzeł; Filip+ Roma, siedząca; gł. Serapisa+ orzeł; gł. Tyche+ orzeł; scena fundacyjna; Trajan Decjusz COL PR F AVG F C CAES METR P S P; COL P F AVG F C CAES METROP Apollo+ trójnóg; Bachus; Ceres; cesarz- jeździec; cesarz+ Wiktoria; cysta; Decjusz+ Etruskus+ Etruscylla; dzik+ 2 vexilla; ethnikon we więńcu; galera + 2 vexilla; Gł. Tyche + orzeł; Jupiter, siedzacy; Kybele, siedzaca; Mars; Neptun; ołtarz; orzeł + 2 vexilla; Roma, siedząca; Salus; siedząca; Serapis; Sol; tetrastylos+ Astarte/Tyche; Tyche; Tyche+ 2 Tychai; Wiktoria z wieńcem i palmą; Wiktoria+ 2 vexilla; 2 orły+ vexillum; Emilian - - Trebonian COL P F AVG F C CAES METR S PAL Bachus; Bachus na panterze; Ceres; cesarz- jeździec; geniusz; gł. Tyche; Jupiter, siedzacy; Kybele; ołtarz; orzeł+ gł. Tyche; Serapis; Tyche; Roma, siedząca; Wiktoria z wieńcem i palmą; 2 orły+ vexillum; 53. Neapolis- Colonia Iulia Sergia Neapolis Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Filip COL IVL NEAPOL; COL SERG NEAPOL; COL NEAPOLI NEOCORO; Abraham poświęcający Izaaka?; Abraham+Izaak+ 2 aniołów?; Asklepios; Asklepios+ Hygieia; Asklepios, siedzący+ Hygieia; Atena+ Herkules; cesarz+ ołtarz; cesarz- jeździec; Dekanos; ethnikon we wieńcu; FilipI + Filip II+ ołtarz; kwadryga+ Filip I+ Filip II+ Otacilia; Kybele, siedząca+ 2 lwy; Lupa Romana+ góra Gerizim; Marsjasz; Marsjasz+ Wiktoria+ góra Gerizim; Marsjasz+ orzeł+ góra Gerizim; Orzeł+ góra Gerizim; orzeł+ gł. Serapisa; postać męska+ postać kobieca, siedząca+ włócznia; Roma; Roma+ ołtarz; scena fundacyjna; Serapis; Triptolemos + wąż; Tyche;; Zeus; Zeus+ Atena+ Hera; 2 Tychai + Marsjasz; Trajan Decjusz - - Trebonian Gal COL NEAPOL; COL NEAPOLI dzik z signum+ Posejdon+ góra Gerizim; Marsjasz+ orzeł+ góra Gerizim; Orzeł+ góra Gerizim; Serapis+ baran+ aquila+ góra Gerizim; Tyche+ 2 klatki z ptakami+ góra Gerizim; 54. Sebaste- Colonia Lucia Septimia Sebaste Cesarz: Tytulatura Motywy ikonograficzne: Septymiusz Sewer COL L SEP SEBASTE Pluton+ Persefona+ kwadryga; tetrastylos + Jupiter, siedzący+ Minerwa+ Junona; Karakalla COL L SEP SEBASTE Scena fundacyjna; Geta COL L SEP SEBASTE Cesarz+ ołtarz; Makryn - - Heliogabal COL L SEP SEBASTE Pluton+ Persefona+ kwadryga; sfinga+ koło; tetrastylos + Jupiter, siedzący + Minerwa+ Junona 55. Aelia Capitolina- Colonia Aelia Kapitolina; Colonia Aelia Capitolina; Colonia Aelia Capitolina Commodiana Pia Felix; Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Hadrian C A K; COL AEL KAP; COL AEL CAP Aquila; dzik; galera; gł. Sabiny; gł. Eliusza; gł. Antonina Piusa; maczuga; Scena fundacyjna; distylos+ Junona+ Minerwa+ Jupiter; Antoninus Pius COL AEL CAP; COL AELIA CAP; Bachus; delfin; Dioskurowie; galera; gł. Faustyny; gł. Fortuny; gł. Marka Aureliusza; Gł. Serapisa; Heksastylos+ Fortuna; Lupa Romana; Lupa Romana+ Dioskurowie; orzeł; scena fundacyjna; tetrastylos+ Fortuna; tetrastylos+ Jupiter; Wiktoria z wieńcem i palmą; 3 Gracje; Marek Aureliusz COL AEL CAP; C A C; CO A C; Concordia; Concordia, siedząca; gł. Faustyny Mł; gł. Kommodusa; Gł. Serapisa; Kommodus- jeździec; Lupa Romana; Roma, siedząca; Serapis, siedzący; tetrastylos+ Fortuna; trofeum; Wiktoria z wieńcem i palmą; Lucjusz Werus COL AEL CAP Gł. Faustyny Mł; gł. Lucylli; Lupa Romana Kommodus COL AEL CAP; COL AEL KAP Bachus; Concordia, siedząca; Fortuna; gł. Bachusa; gł. Serapisa; Kryspina+ Lucylla; Serapis; tetrastylos+ Fortuna; Septymiusz Sewer COL AEL CAP Karakalla+ Geta; Nemezis; Tetrastylos+ Fortuna, Karakalla COL AEL COMM PIA FELIX Tetrastylos+ Fortuna, orzeł Geta COLONI AELIA CAPI COM P FEL Tetrastylos+ Fortuna, Dionizos, Makryn COL AEL C PF COMM Tetrastylos+ Fortuna, Heliogabal COL AVR AEL CAP COMM; C C P F A, COL A; Cesarz- jeździec; Dioskurowie, Fortuna, gł. Fortuny; gł. Serapisa; Kwadryga z betylem Heliogabala, Lupa Romana, scena fundacyjna, Tetrastylos+ Fortuna, Aleksander Sewer CO A CA CO PF Cesarz- jeździec ; Fortuna; Maksymin Gordian III Filip - - Trajan Decjusz COL AEL KAP COMM Aquila; Concordia; siedząca; Decjusz+ Etruskus; dzik+ aquila; ethnikon we wieńcu; Fortuna; gł. Etruskusa+ Hostyliana; gł. Fortuny; Jupiter; Lupa Romana+ orzeł; Salus; scena fundacyjna; Serapis, siedzący; Emilian Trebonian 56. Bostra- Colonia Bostrenorum Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Aleksander Sewer COLONIA BOSTRA; COLONIA METROPOLIS BOSTRA Gł. Tyche; gł. Zeusa Amona; Marsjasz; scena fundacyjna; tetrastylos+ Tyche; Maksymin - - Gordian III - - Filip COLONIA METROPOLIS BOSTRA Agonistyczny wieniec; gł. Zeusa Ammona; gł. Dusaresa Trajan Decjusz COL METROPOL BOSTRON; CONCORDIA BOSTRENVM; COL METR BOSTRENORVM Platforma + 3 betyle; Tyche; Zeus Ammon; Zeus Ammon + Tyche; 57. Petra- Colonia Petra Antoniniana Hadriana Metropoleis Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Heliogabal COLONIA PETRA; COΛΩNIA PETΛA; COLONIA PETΛA Distylos+ Tyche; scena fundacyjna; 58. Damaszek – Colonia Damascenorum Metropolis Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Filip COL DAMAS METRO; COL ΔAMA METRO; COL ΔAMAS METRO; COL DAMASCO METROPO Baran; Bóg rzeczny (Chrysoras); Ambrozja + postać męska; Ambrozja; gł. Otacilli; gł. Tyche+ Marsjasz; Herkules; Lupa Romana + vexillum; Łania+ Telefos; Marsjasz; Marsjasz+ drzewo cyprysowe; nagroda; scena fundacyjna; scena fundacyjna+ vexillum, Tyche w kaplicy+ 2 Tychai trzymające klatki z ptakami; Tyche, siedząca w grocie+ świątynia; tetrastylos + Tyche; Tyche, siedząca; Tyche+ 4 Tychai; Tyche+ cesarz?; wieniec; 2 postacie+ ołtarz; Trebonian Gal COL ΔAMAS METRO Attis; Ambrozja; Koń+ byk+ drzewo cyprysowe; łania+ Telefos; nagroda; Tyche, siedzące; Tyche w kaplicy; wieniec; 2 orły+ vexillum, Walerian COL ΔAMAS METRO Asklepios+ Hygieia; wieniec; 2 orły + vexillum; Galien COL ΔAMAS METRO Nagroda na stole; wieniec; 2 orły + vexillum; 59.Filipopolis- Colonia Filippopolis Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Filip ΦΙΛΙΠΠΟΠΟΛΙΤΩΝ ΚΟΛΩΝΙΑϹ Gł. Romy; Roma; Roma, siedząca; 60. Emesa- MetroColonia Emesenorum Cesarz: Tyt Motywy ikonograficzne: Karakalla ƐΜΙϹΩΝ ΚΟΛΩΝ Gł. Julii Domny; Orzeł+ betyl Heliogbala; Ołtarz Heliogabala; heskastylos+ betyl Heliogabala; Tyche, siedzaca +Orontes, bóg rzeczny Makryn  - Heliogabal MHTPO K ƐΜΙϹΩΝ; MHTPOKOΛ ƐΜΙϹΩΝ Gł. Heliosa; heskastylos+ betyl Heliogabala; Nagroda+ 2 palmy; Orzeł+ betyl Heliogbala; Uranius Antoninus ƐΜΙϹΩΝ ΚΟΛΩΝ Heksastylos+ betyl Heliogabala; tetrastylos na podium; 61. Singara- Colonia Aurelia Septimia Singara Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Gordian III AVΡ CEΠ KOΛ CINΓAΡA Centaur+ vexillum; Gł. Tyche; Tyche, siedząca na skałach; vexillum; 62. Nisibis- Colonia Aurelia Septimia Nesibis Metropolis; Colonia Iulia Aurelia Septimia Nesibis Metropolis Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Makryn KOΛ ECIBI Gł. Tyche; Heliogabal - - Aleksander Sewer CEΠ KOΛΩ NECIBI MHT; CEΠ KOΛΩ NECIBI MHTP Gł. Tyche; Gordian III CEΠ KOΛΩ NECIBI MHT; CEΠ KOΛΩN NECIBI MHTPO Ethnikon we wieńcu; Gł. Tyche; Tyche, siedząca; vexillum, Filip I IOY AVΡ CEΠ KOΛΩ NECIBI MHT Baran w wieńcu; Tetrastylos+ Tyche; 63. Carrhae- Colonia Antoniniana Aurelia Karrais Metropolis Mesopotoamias; Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy iko Septymiusz Sewer KAPP KOΛΩNIAC MHKAP; AVΡ KAΡ KOΛ M Betyl; Dionizos, siedzący; gł. Julii Domny, Tetrastylos+ betyl+ 2 sztandary; Karakalla KAΡ KO MHTΡΠOΛ; COL MET ANTONINA AVR ALEX Gł. Tyche; Półksiężyc+ gwiazda; Makryn - - Heliogabal KAΠ KOΛ M Półksiężyc+ gwiazda; Aleksander Sewer KA KOΛ MH MECOΠ Tyche, siedząca+ ołtarz; Gordian III MHTP KOΛ KAPPHNΩN Gł. Tyche + 2 gwazdy; Gł. Tyche + Marsjasz; Półksiężyc+ gwiazda; półksiężyc+ 2 gwiazdy; 64. Edessa- Colonia Marcia Edessonorum Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Karakalla MA ANTΩ EΔECCA Gł. Tyche; Tyche, siedząca; Makryn MA K EΔECCA Gł. Tyche; Heliogabal KOΛΩ MAΡ EΔECCA; M AV ANT EΔECCA Gł. Tyche; Tyche, siedząca; Tyche, siedząca+ Marsjasz; 2 gł. Tychai; Aleksander Sewer MHT KOΛΩ EΔECCNΩN Tyche, siedząca; Gordian III MHT KOΛΩ EΔECCNΩN Gł. Tyche; gł. Tyche+ 2 gwiazdy; gł. Tyche+ Marsjasz; Tyche, siedząca; Tyche+ Marsjasz; Filip - - Trajan Decjusz KOΛ EΔECCA Gł. Tyche 65. Rezaina- Colonia Septimia Rezaina Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy Karakalla ΡΗϹΑΙΝΗϹΙⲰΝ Bóg rzeczny; Gł. Tyche; Sagittarius+ vexillum; vexillum; Makryn - - Heliogabal ΡΗϹΑΙΝΗϹΙⲰΝ Sagittarius; Sagittarius+ 2 vexilla; vexillum Aleksander Sewer ΡΗϹΑΙΝΗϹΙⲰΝ Gł. Tyche; Orzeł+ vexillum; Sagittarius+ 2 vexilla; Tyche, siedząca; Gordian III - - Filip - - Trajan Decjusz ϹƐΠ ΡΗϹΑΙΝΗϹΙⲰΝ; ϹƐΠ ΚΟΛ ΡΗϹΑΙΝΗϹΙⲰΝ Scena fundacyjna+ orzeł; distylos+ orzeł; Tyche, siedząca + orzeł; Tyche+ orzeł; vexillum+ orzeł; 2 Tychai + orzeł; 2 gł. Tychai; 66. Tyana- Colonia Antonia Tyanorum Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: Karakalla ANT KOΛΩNI TYANΩN Asklepios+ Hygieia; byk+ 2 vexilla; cesarz-jeździec; gł. Tyche; Herkules; scena fundacyjna; scena fundacyjna+ 2 vexilla; Tyche, siedząca; 67. Princeps Felix- Colonia Iulia Princeps Felix (niepewna kolonia w Cylicji) Cesarz: Tytulatura kolonii: Motywy ikonograficzne: August COLONIA IVLIA PRINCEPS FELIX Atena; scena fundacyjna Wykaz skrótów: AMNG= GAEBLER 1906 Die Antiken Münzen Nord- Griechenlands. Bd. 3. Die Antiken Münzen von Makedonia und Paionia, Berlin Amandry= AMANDRY, M., 1998 Le monnayage de la Res Publica Coloniae Philippensium, [w:] PETER, U., Stephanos nomismatikos. Edith Schönert-Geiss zum 65. Geburtstag, Berlin s. 23-31 AMANDRY, M., 2015 Le Monnayage de la Res Publica Coloniae Philippensium: Nouvelles Données, [w:] VON ALFEN, P., BRANSBOURG, G., AMANDRY, M., FIDES: Contributions to Numismatics in Honor of Richard B . Witschonke, New York, s. 495-507 BMC= A Cataloug of Greek Coins in the Britsh Museum. Londyn 1873-1927 Castelin = CASTELIN, K., 1946 The coinage of Rhesaena in Mesopotamia Nowy Jork Draganov = DRAGANOV, D., 2007 The Coinage of Deultum, Sofia Kadman = KADMAN, L., 1956 The Coins of Aelia Capitolina, Michigan. Kremydi= KREMYDI-SICILIANOU, S., 1996 Η Νομισματοκοπία της Ρωμαϊκής Αποικίας του Δίου, Βιβλιοθήκη της Ελληνικής Νομισματικής Εταιρείας Ateny Krzyżanowska = KRZYŻANOWSKA, A., 1970 Monnaies coloniales d'Antioche de Pisidie, Warszawa LIMC- Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae, Zurich, Monachium, Dusseldorf 1981-1999 Mionnet= MIONNET, T., 1805-1837 Description de médailles antiques, grecques et romaines, avec leur degré de rarite et leur estimation Rouvier = ROUVIER, J., 1896-1903. Numismatique des villes de la Phénicie (extraits de la Revue numismatique, du Journal asiatique, de la Revue des Études grecques, du Journal international d'archéologie numismatique) RIC = MATTINGLY, H., 1967-1994 The Roman Imperial Coinage RPC I = AMANDRY, M., BURNETT, A., RIPOLLÉS P., 1992 The Roman Provincial Coinage, vol. I: From the death of Caesar to the death of Vitellius (44 BC -AD 69), Londyn Paryż. [https://rpc.ashmus.ox.ac.uk] RPC II = AMANDRY, M., BURNETT, A., CARRADICE, I., 1999 Roman Provincial Coinage, vol. II: From Vespasian to Domitian (AD 69–96), Londyn Paryż [https://rpc.ashmus.ox.ac.uk] RPC III = AMANDRY, M., BURNETT, A., 2015. Roman Provincial Coinage, vol. III: Nerva, Trajan and Hadrian (AD 96–138), Londyn Paryż [https://rpc.ashmus.ox.ac.uk] RPC IV.1 = HEUCHERT, V., Roman Provincial Coinage, vol. IV.1 The Antonines: Cyrenaica and Crete to Bithynia- Pontus. Online z tymczasowymi numerami. [https://rpc.ashmus.ox.ac.uk] RPC IV.2 = HEUCHERT, V., Roman Provincial Coinage, vol. IV.2 The Antonines: Asia. Online z tymczasowymi numerami. [https://rpc.ashmus.ox.ac.uk] RPC IV.3 = HEUCHERT, V., Roman Provincial Coinage, vol. IV.3 The Antonines: Lycia – Pamphylia to Arabia. Online z tymczasowymi numerami. [https://rpc.ashmus.ox.ac.uk] RPC IV.4 = HOWGEGO, C., Roman Provincial Coinage, vol. IV.4 The Antonines: Egypt. Online z tymczasowymi numerami. [https://rpc.ashmus.ox.ac.uk] RPC VI = CALOMINO, D., BURNETT, A., Roman Provincial Coinage, vol. VI Asia Minor and Egypt. Online z tymczasowymi numerami. [https://rpc.ashmus.ox.ac.uk] RPC VII.1= SPOERRI BUTCHER, M., 2006 Roman Provincial Coinage, vol.VII.1 Gordian I- Gordian III (Asia) Londyn- Paryż [https://rpc.ashmus.ox.ac.uk] RPC VII.2= MAIRAT, J., SPOERRI BUTCHER, M., Roman Provincial Coinage, vol.VII.2 Gordian I- Gordian III (All provinces except Asia, Online z tymczasowymi numerami [https://rpc.ashmus.ox.ac.uk] RPC VIII = MAIRAT, J., SPOERRI BUTCHER, M., Roman Provincial Coinage, vol.VIII Philip Online z tymczasowymi numerami [https://rpc.ashmus.ox.ac.uk] RPC IX = HOLSTEIN, A., MAIRAT, J., 2016 Roman Provincial Coinage IX, Londyn- Paryż [https://rpc.ashmus.ox.ac.uk] RRC = CRAWFORD, M., 1974 Roman Republican Coinage, Cambridge Sawaya = SAWAYA, Z., 2009 Histoire de Bérytos et Héliopolis d’après leurs monnaies (Ier siècle av. J.- C.– IIIe siècle apr. J.- C.). Bejrut SNG Von Aulock = Sylloge Nummorum Graecorum, Deutschland, Sammlung Hans Von Aulock. Berlin 1957-1967) Spijkerman = SPIJKERMAN, A., 1978 The coins of the Decapolis and Provincia Arabia Jerozolima Bibliografia: ABBOTT, F., 1915 “The Colonizing Policy of the Romans from 123-31 B.C.” The Classical Philology 10.4, s. 365-380 ABDY, R., 2012 “Monuments, myth and small change in Buthrotum (Butrint) during the Early Empire”[W:] LOPEZ SANCHEZ, F., The City and the Coin in the Ancient and Medieval Worlds: BAR International Series , Londyn s. 91–101 AGALLOPOULOU, P., 2006 “Two Unpublished Coins from Patras and the Name of the Roman Colony”, Hesperia 58, s. 445-446 ALFÖLDI, M., 2011 The Fate of the Lupa Romana: Its Possible Routeto Constantinople and Its End in 1204, [w:] ALFÖLDI, M., FORMIGLI , E., FRIED, J.,(RED.) Die Römische Wölfin / The Lupa Romana: Ein Antikes Monument Stuerzt Von Seinem Sockel / An Antique Monument Falls from Her Pedestal, Stuttgart. S. 77-104 ALFÖLDI, M., FORMIGLI , E., FRIED, J., 2011 Die Römische Wölfin / The Lupa Romana: Ein Antikes Monument Stuerzt Von Seinem Sockel / An Antique Monument Falls from Her Pedestal, Stuttgart AMANDRY, M., 1981 “Le monnayage de Dymé (Colonia Dumaeorum) en Achaïe. Corpus”, Revue Numismatique 23, s. 45-67. AMANDRY, M., 1986 Notes de Numismatique Africane II; Revue Numismatique 28 s. 72-82 AMANDRY, M., 1988“Le Monnayage des duovirs corinthiens”, Suppléments au Bulletin de Correspondance Hellénique, vol. 15. AMANDRY, M., 1998 Le monnayage de la Res Publica Coloniae Philippensium, [w:] PETER, U., Stephanos nomismatikos. Edith Schönert-Geiss zum 65. Geburtstag, Berlin s. 23-31 AMANDRY, M., 2015 Le Monnayage de la Res Publica Coloniae Philippensium: Nouvelles Données, [w:] VON ALFEN, P., BRANSBOURG, G., AMANDRY, M., FIDES: Contributions to Numismatics in Honor of Richard B . Witschonke, New York, s. 495-507 AMANDRY, M., BURNETT, A., RIPOLLÉS P., 1992 The Roman Provincial Coinage, vol. I: From the death of Caesar to the death of Vitellius (44 BC -AD 69), Londyn Paryż. AMANDRY, M., BURNETT, A., CARRADICE, I., 1999 Roman Provincial Coinage, vol. II: From Vespasian to Domitian (AD 69–96), Londyn Paryż AMANDRY, M., BURNETT, A., 2015. Roman Provincial Coinage, vol. III: Nerva, Trajan and Hadrian (AD 96–138), Londyn Paryż ANDRADE, N., 2013 Syrian Identity in the Greco- Roman World, Cambridge AUGÉ, C., DUYRAT, F., 2002 Les Monnayage Syriens. Quel apport pour l’’histoire du Proche- Orient hellénistique et romain? Bejrut AWIANOWICZ, B., 2013 “Peculiarities and Errors in the Legends Attributed to Antioch Denarii of Pescennius Niger and of Septimius Severus”, Notae Numismaticae- Zapiski Numizmatyczne 8, s. 125-135 AWIANOWICZ, B., 2017 “Peculiarities and Errors in the Legends of Aurei and Denarii Minted in Syria from Vespasian to AD 193”, The Journal of Greco-Roman Studies 56.3, s. 79-97 BAKER, J., 1974 “Tyrian purple. Ancient dye, a modern problem”. Endeavour 33, s. 11–17 BALDWIN-BOWSKY, M., 2011 Colonia Iulia Nobilis Cnosus, the first 100 years: the evidence of Italian sigillata stamps,[w:] SWEETMAN, R., 2011 Roman Colonies in the First Century of their Foundation, s. 117-134 BARAT, C., 2011 La Colonia Iulia Felix Sinope, un exemple de fondation coloniale au nord de l'Anatolie, [w:] BARRANDON, N., KIRBIHLER, F., Les gouverneurs et les provinciaux sous la République romaine, Rennes, s. 145-167 BARTOLONI, G., 2010 La Lupa capitolina: Incontro-dibattito in occasione della pubblicazione del volume di Anna Maria Carruba, La Lupa Capitolina: un bronzo medievale. Supplementi e Monografie Della Rivista Archeologia Classica 5. BASSO, P., BUONAPANE, A., 2008 “Marsia nelle Cittá del Mondo Romano”,Mediterraneo Antico: Econemie Societa Culture, XI, s.139-159 BEARD, M., NORTH, J., PRICE, S. 1998A Religions of Rome, Vol. 1: A History, Cambridge. BEARD, M., NORTH, J., PRICE, S. 1998B Religions of Rome, Vol. 2: A Source Book, Cambridge. BELAYCHE N.2009 Foundation myths in Roman Palestine. Traditions and reworkings. [w:] ROYMANS N., DERKS T.(red.) The role of Power and Tradition: Ethnic Constructs in Antiquity, Amsterdam Archeological Studies 13, Amsterdam, s. 167–188. BELLINGER, A., BERLINCOURT, M., 1962 Victory as a Coin Type, Numismatic Notes and Monographs 149. New York. BELOCH, K., 1880 Der italische Bund unter Roms Hegemonie: Staatsrechtliche und Statistische Forschungen BELTRÁN, A., 1949 Las monedas latinas de Cartagena, Murcia BELTRÁN, A., 1952 “Sobre las antiguas monedas latinas de Hispania y especialmente de Carthago-Nova. Refutación de algunas teorías sustentadas por Mr. Michael Grant en su obra From Imperius to Auctoritas”, Numisma: revista de Estudios Numismáticos 2, s. 9-40 BELTRÁN, A., 1956 “Las monedas antiguas de Zaragoza”, Numisma: revista de Estudios Numismáticos 20, s., 9-40 BELTRÁN, A., 1976 Augusta Emerita, Actas del Bimilenario de Mérida, Madryt BELTRÁN, M., 1984 Colonia Victrix Iulia Lepida-Celsa: Velilla de Ebro, Zaragoza BEN- DOR, S., 1948 “Petra Colonia”, Berytus 9, s. 41-44 BIGLINO, F., 2018 “Early Roman Overseas Colonization”, The Ancient History Bulletin 32.3-4, s. 72-94 BIJOVSKY, G., 2005 The Ambrosial Rocks and the sacred precinct of Melqart in Tyre, [w:] ASINS, C., ALONSO, C., MORÁN, P., (red.) Actas de XIII Congreso Internacional de Numismatica, Madryt, s. 829-834 BLANCO-PEREZ, A. 2015A “Colonia Iulia Concordia Apamea: Staying Roman, Becoming Greek” Ianua Classicorum 3, s. 623-630 BLANCO-PEREZ A. 2015B Apamea and the Integration of a Roman Colony in Western Asia Minor [w:] ROSELAAR, S. (red.) Processes of Cultural Change and Integration in the Roman World, Leiden-Boston, s. 136-153 BOATWRIGHT, M., 2000 Hadrian and the Cities of the Roman Empire, Princeton BOSCH, C., 1931 “Kleinasiatische Münzen der römischen Kaiserzeit”, Archäologischer Anzeige 46, s. 422-455 BONINI, P., 2009 “Le Case di Patrasso e la “romanizazione” in Grecia”, Tripodes 8, s. 121-162 BONNET, C. 1988 Melqart, cultes et mythes de l’Heracles Tyrien en Mediterranee. Studia Phoenicia VIII, Leuven BOWDEN, W., 2011 “Alien settlers consisting of Romans”: Identity and Built Environment in the Julio-Claudian Foundations of Epirus in the Century after Actium, [w:] SWEETMAN, R., 2011 Roman Colonies in the First Century of their Foundation, s. 101-116 BOWERSOCK, G., 1969 Greek Sophists in the Roman Empire Oxford. BOWIE, E., 1970 “Greeks and their past in the second sophistic”, Past and Present 46. S. 3-41. BRADLEY, G., 2006 Colonization and identity in Republican Italy,[w:] BRADLEY, G., WILSON, J., (red.) Greek and Roman Colonization, s. 161-187 BRÉLAZ, C. 2018 First Century Philippi: Contextualizing Paul’s Visit, [w:] HARRISON, J., WELBORN, L., The First Urban Churches 4: Roman Philippi, Atlanta, S.153-189 BROUGHTON, T., 1935 “Some Non- Colonial Coloni of Augustus”, Transactions and Proceedings of the American Philological Association 66, s. 18-24 BRUNT, P. 1971. Italian Manpower 225 BC – AD 14, Oxford BULL, J., 1967 "A Preliminary Excavation of a Hadrianic Temple at Tell-er-Ras on Mt. Gerizim," American Journal of Archeology 71, s. 387-393 BURNETT, A., 2002 Syrian Coinage and Romanisation from Pompey to Domitian [w:] AUGÉ, C., DUYRAT, F., 2002 Les Monnayage Syriens. Quel apport pour l’’histoire du Proche- Orient hellénistique et romain? Bejrut, S. 115-122 BURNETT, A., MARTIN, K., 2018 An Early Imperial Coinage from Alexandria Troas, [w:] TEKIN, O., Second International Congress on the History of Money and Numismatics in the Mediterranean World, 5-8 January 2017: Proceedings; Antalya, s. 245-250 BURSCHE, A., MYZGIN, K. 2017. “Gold coins, Alexandria Troas and Goths” [w:] BLAND, R., CALOMINO, D., (red), Studies in Ancient Coinage in Honour of Andrew Burnett. Londyn s.232-258 BURRELL, B., 2004 Neokoroi: Greek Cities and Roman Emeprors, Cincinnati BUTCHER, K. 2003. Roman Syria and the Near East, Londyn BUTCHER, K. 2003-2005. “Die sharing in Asia Minor : a phantom link”, Schweizer Münzblätter = Gazette numismatique suisse = Gazzetta numismatica svizzera 53-55, s. 67-68 BUTCHER, K. 2005 Information, Legitimation, or Self-Legitimation? Popular and Elite Designs on the Coin Types of Syria, [w:] HOWGEGO, C., HEUCHERT, V., BURNETT, A. (red.) 2005 Coinage and Identity in the Roman Provinces. Oxford s. 143-156 BUTCHER, K. 2010 “Ambrosia in Damascus?”, The Numismatic Chronicle 170., s. 85-91 BUTCHER, K. 2019 “Heliopolis: Coins, Temples, and Sight Lines”, Bulletin of the Institute of Classical Studies 62 s. 106-115 CALOMINO, D., 2014 “Bilingual Coins of Severus Alexander in the Eastern Provinces”, American Journal of Numismatics V.26. s.199-222 CALOMINO, D., 2015 From Thrace to Lesbos . Coinage and cities across the Hellespont in the 3rd century AD, [w:] BLAND, R., CALOMINO, D., (red.) Studies in Ancient Coinage in Honour of Andrew Burnett., Londyn, s.207-220 CARLTON, W., 1986 “The Harbour at Ostia as Portrayed on a Sestertius of Nero", Society for Ancient Numismatics 17. S. 17-18 CARRUBA, A., 2007 Lupa Capitolina. Un bronzo medievale. Roma CASEY, J., 2010 Sinope: A Catalogue of the Greek, Roman and Byzantine Coins in Sinop Museum (Turkey) and Related Historical and Numismatic Studies, Londyn CASEY, J., 2010 Sinope. A Catalogue of Greek, Roman and Byzantine Coins in Sinop Museum (Turkey) and Related Historical and Numismatic Studies Londyn CASTELIN, K., 1946 The coinage of Rhesaena in Mesopotamia Nowy Jork CEKA, N., 2002 Buthrotum, its History and Monuments, Tirana CHAVES, F., 1976 “Las monedas de Acci”, Numisma: revista de Estudios Numismáticos, 138-143, s. 141-158 CHAVES, F., 1977 La Corduba hispano-romana y sus monedas, Sewilla CHAVES, F.,1979 “Las cecas hispano-romanas de Ebora, Iulia Traducta y Colonia Romula”, Numisma: revista de Estudios Numismáticos, 156-161, s. 9-91 CHAVES, F., 1981 “Las cecas de Colonia Romula, Iulia Traducta y Ebora (II)”, Numisma: revista de Estudios Numismáticos, 168-171, s. 33-71 COLLART, P., 1937 Philippes. Ville de Macedoine Paryż COLLINGWOOD, R., 1936 Roman Britain and English Settlements, Oxford COOKSEY, C., 2001 “Tyrian Purple: 6,6’-Dibromoindigo and Related Compounds”, Molecules 6, s. 736-769 CRAWFORD, M., 1974 Roman Republican Coinage, Cambridge CURCHIN, L., 2014 The Romanization of Central Spain. Complexity, Diversity and Change in Provincial Hinterland. Lonyn- Nowy Jork CUYLER, M., 2014 Portus Augusti: The Claudian Harbour on Sestertii of Nero [w:] ELKINS, N., KRMNICEK, S., (red.) Art in the Round: New Approaches to Coin Iconography. s. 121-134. D’AMATE, R. 2018 Roman Standards & Standard Bearers, 112 BC-AD 192 DĄBROWA, E., 1993 LEGIO X FRETENSIS: A Prosopographical Study of its Officers (I-III c. A.D.). Historia 66 Sztutgart DĄBROWA, E., 2000A LEGIO III GALLICA, [in:] LE BOHEC, Y., Les Légions de Rome sous le Haut-Empire, Collection du Centre d’Éudes Romaines et Gallo- Romaines. Nouvelle Series 20, Lyon s. 309-316 DĄBROWA, E., 2000B LEGIO IX FRETENSIS, [in:] LE BOHEC, Y., Les Légions de Rome sous le Haut-Empire, Collection du Centre d’Éudes Romaines et Gallo- Romaines. Nouvelle Series 20, Lyon s. 317-325 DĄBROWA, E., 2004A Lupa Romana sur les revers des monnaies des villes d’Asie Mineure (II – III s. après J. – C.) [w:] HEFTNER, W., DOBESCH, G., (red.), Ad Fontes! Festschrift für Gerhard Dobesch, Wiedeń s. 479–483. DĄBROWA, E., 2004B “Le vexillum sur les monnaies coloniales (IIe– IIIe s. après J.- C.)”, Latomus 63(2) s. 394–405 DĄBROWA, E., 2004C Roman Military Colonization in Anatolia and the Near East (2nd–3rd C. AD – The Numismatic Evidence [w:] SALIMERI, G., RAGGI, A., BARONI, A., (red.), Colonie Romane Nel Mondo Greco, Rzym s. 211–231 DĄBROWA, E., 2005 “LA LEGIO III GALLICA, La Colonisation Militaire Et Les Sévères”, Althistorisch- Epigraphische Studien, Bd. 5, s. 35-44 DĄBROWA, E.,2009 DĄBROWA, E., 2012 “Military Colonisation in the Near East and Mesopotamia under the Severi”, Acta Classica 55 s. 31–42. DIJKSTRA, K., 1995 Life and Loyalty: A Study in the Socio-Religious Culture of Syria and Mesopotamia in the Graeco-Roman Period Based on Epigraphic Evidence, Leiden- Nowy Jork- Kolonia DIJKSTRA, T., 2015 Burial and Commemoration in the Roman Colony of Patras, [w:] ROSELAAR, S. (red.) Processes of Cultural Change and Integration in the Roman World, Leiden-Boston, s. 154-174 DONALDSON, T., 1859 Architectura Numismatica; or Architectural Medals of Classic Antiquity, London. DOONAN, O., 2004 Sinop Landscapes: Exploring Connection in a Black Sea Hinterland, Filadelfia DRAGANOV, D., 2007 The Coinage of Deultum, Sofia DUŠANIĆ, S., 1976 The Era of Viminacium. [w:] VASIĆ, M., POPOVIĆ, P., GAJ-POPOVIĆ, D., (red.). Kovanje i kovnice antičkog i srednjovekovnog novca. Belgrad, s. 53 – 57 ECKSTEIN, M., 1979 “The Foundation Day of Roman ‘Coloniae’”, California Studies in Classical Antiquity 12 s. 85–97 EDMONDSON, J., 2014 “A Tale of Two Colonies”: Augusta Emerita (Merída) and Metellinum (Medelín) in Roman Lusitania [w:] SWEETMAN, R., (red.) Roman Colonies in the First Century of their Foundation s.32-54, EDWARDS, R., 1979 Kadmos the Phoenician: A Study in Greek Legends and the Mycenaean Age, Amsterdam EDWARDS, C., 1994 "The arch over the Lechaion road at Corinth and its sculpture", Hesperia 63, s. 266- 95. EHLING, K., 2004 Athena Magarsia und Amphilochus auf den kaiserzeitlichen Münzen von Mallos, [w:] MEYER, M., ZIEGLER, R., (RED.) Kulturbegegnung in einem Brückenland. Gottheiten und Kulte als Indikatoren von Akkulturationsprozessen in Ebenen Kilikien, Asia Minor Studien 53, Bonn, s. 126-130 EISELEN, F., 1907 Sidon. A Study in Oriental History, New York ELKINS, N., 2015 Monuments in Miniature: Architecture on Roman Coinage, Nowy Jork ENGELS, D., 1990 Roman Corinth: An Alternative Model for The Classical City, Chicago- Londyn EVANS, J., 2011 “ From Mountain to Icon: Mount Gerizim on Roman Provincial Coins from Neapolis, Samaria”, Near Eastern Archaeology 74.3, s. 170-182 FÄHNDRICH, S., 2005 Bogenmonumente in der römischen Kunst: Ausstattung, Funktion und Bedeutung antiker Bogen- und Torbauten, Internationale Archäologie Bd. 90 FILGES, A.,2012 Lebensorte in der Fremde. Versuch einer Bewertung der römisch-kleinasiatischen Kolonien von Caesar bis Diokletian, [w:] DAUBNER, F., (red.) Militärsiedlungen und Territorialherrschaft in der Antike, Berlin s. 131-154 FILGES, A., 2015 Münzbild und Gemeinschaft: Die Prägungen der römischen Kolonien in Kleinasien, Frankfurter Archäologische Schriften 29, Studien zu Münze und Geld in der griechisch- römischen Welt 2, Bonn FISCHWICK, D., 1984 ‘Coins as evidence: some phantom temples, Echos du Monde Classique—Classical Views 28, s. 263-270 FISCHWICK, D., 1996 “Four Temples in Tarraco”, Journal of Roman Archaeology Supplemenatary Series 17; s.166-184 FISCHWICK, D.,2004 The Imperial Cult in the Latin West: Studies in the Ruler Cult of the Western Provinces of the Roman Empire, Vol.III: Provincial Cult, Leiden-Boston FRIED, J., 2011 The She-Wolf Comes Back: Hypotheses on the Lupa Capitolina in the Middle Ages, [w:] ALFÖLDI, M., FORMIGLI , E., FRIED, J.,(RED.) Die Römische Wölfin / The Lupa Romana: Ein Antikes Monument Stuerzt Von Seinem Sockel / An Antique Monument Falls from Her Pedestal, Stuttgart. GAEBLER, H., 1929 “Die erste Colonialprägung in Philippi”, Zeitschrift für Numismatik 39, s. 260-269 GEBHARD, E., 1993 The Isthmian Games and the Sanctuary of Poseidon in the Early Empire, [w:] GREGORY, T., (red.) The Corinthia in the Roman Period, Journal of Roman Archeology, Supplement 8, s. 78-94 GERSHT, R., 2018 Statues from the Eastern Circus at Caesarea Maritima, ‘Atiqot 92, s. 141-160 GIL FARRÉS, O., 1946 “La ceca de Colonia Augusta Emerita”, Archivo Español de Aquelogía 64, s. 209-248 GIL FARRÉS, O., 1951”La ceca de Colonia Caesar Augusta”, Ampurias 13, s.65-111 GITLER, H., 2005 “A Group of 120 Clay Bullae from Petra with Titles of the City”, The Numismatic Chronicle 165, s. 183-192 GITLER, H., BIJOVSKY, G., 2002 “The coins of Pygmalion from Tyre : A chronological sequence from Elagabal to Gallienus”, Numismatica e antichita classiche 31, s. 317-324 GOLDHILL, S., 2001 Being Greek under Rome: Cultural Identity, the Second Sophistic and the Development of Empire, Cambridge GOODMAN, M., 2005 “Coinage and Identity: The Jewish Evidence” [w:] HOWGEGO, C., HEUCHERT, V., BURNETT, A. (red.) 2005 Coinage and Identity in the Roman Provinces. Oxford s. 163-166 GRAF, F., 2015 Roman Festivals in the Greek East: From the Early Empire to the Middle Byzantine Era, Cambridge GRANT, M., 1946. From Imperium to Auctoritas, Londyn GRANT, M., 1950 Roman Anniversary Issues, Cambridge GRANT, M., 1994 The Antonines GRUEN, E., 2013 “Did Ancient Identity depend on Ethnicity? A Preliminary Probe”, Phoenix 67.1/2, s.1-22. HANSEN, I., The Trojan Connection: Butrint and Rome [w:] HANSEN, I., HODGES, R., Roman Butrint: An Assesment s. 44-61 HARL, K., 1984 “The Coinage Of Neapolis In Samaria , A . D . 244-53”, Museum Notes (American Numismatic Society) 29, s. 61-97 HARL, K., 1987 Civic Coins and Civic Politics in the Roman East, A.D. 180-275 Berkeley HARRIS, W., 1989 Ancient Literacy, London HAVERFIELD, F., 1915 The Romanization of Roman Britain, Oxford. HEAD, B., 1879 Catalogue of the Greek Coins of Macedonia, Londyn HENDERSON, J., 2013 Ancient Glass: An Interdisciplinary Exploration, Cambridge HEUCHERT, V. 2005 The Cronological Development of Roman Provincial Coin Iconography [w:] HOWGEGO, C., HEUCHERT, V., BURNETT, A. (red.) 2005 Coinage and Identity in the Roman Provinces. Oxford s. 29-56 HEYMANN, H., 1963 “Roman Legionary Coins from Phoenicia” Israel Numismatic Journal 1 s. 47-51 HILL, G., 1900 Catalogue of the Greek Coins of Lycaonia, Isauria and Cilicia, Londyn HILL, G., 1910 Catalogue of the Greek Coins of Phoenica, Londyn HILL, G., 1914 Catalogue of the Greek Coins of Palestine (Galilee, Samaria and Judea),Londyn HILL, G., 1922 Catalogue of the Greek Coins of Arabia, Mesopotamia and Persia, Londyn HINGLEY, R., 2000 Roman Officers and English Gentleman, Londyn HINGLEY, R., 2005 Globalizing Roman Culture, Londyn- Nowy Jork HIRT, A., 2015 Beyond Greece and Rome: Foundation Myths on Tyrian Coinage in the Third. [w:] MAC SWEENEY, M., (red.) Foundation Myths in Ancient Societies: Dialogues and Discourses, Philadelphia: s. 190–226. HOLSTEIN, A., MAIRAT, J., 2016 Roman Provincial Coinage IX, Londyn- Paryż HOSKINS-WALBANK, M., 1989A “Marsyas at Corinth”, American Journal of Numismatics 1, s. 79-87 HOSKINS-WALBANK, M., 1989B “Pausanias, Octavia and Temple E at Corinth”, The Annual of the British School at Athens 84, s. 361-394 HOSKINS-WALBANK, M., 1996 “Evidence for the Imperial Cult in Julio-Claudian Corinth”, Journal of Roman Archaeology Supplemenatary Series 17; s.201-13, HOSKINS-WALBANK, M., 1997 “The Foundation and Planning of Early Roman Corinth”, Jorunal of Roman Archaeology 10, s. 95-130 HOSKINS-WALBANK, M., 2003 “Aspects of Corinthian Coinage in the Late 1st and early 2nd Centuries A.C.”, Corinth 20, s. 337-349 HOSKINS-WALBANK, M., 2010, Image and Cult: The Coinage of Roman Corinth, [w:]FRIESEN, S., SCHOWALTER, D., WALTERS, J., Corinth in Context: Comparative Studies on Religion and Society, Leiden- Boston, s. 151-198 HOWGEGO, C. 2005 Coinage and Identity in the Roman Provinces, [W:] HEUCHERT, V., BURNETT, A. (red.) Coinage and Identity in the Roman Provinces. Oxford s.1-18 HOWGEGO, C., HEUCHERT, V. AND BURNETT, A. (red.) 2005 Coinage and Identity in the Roman Provinces. Oxford HURTADO MULLOR, T., 2013 Las emisiones monetarias de la Colonia Victrix Iulia Lepida-Celsa, Walencja ICKS, M., 2006 Priesthood and Imperial Power: The Religious Reforms of Heliogabalus 220-222 AD; [w:] DE BLOIS, L., FUNKE, P., HAHN, J., (red.) The Impact of Imperial Rome on Religious, Ritual Religious Life in the Roman Empire 2006, s. 169-179. ILLIADIS, G., 2019 “Iconography of the Hero Horseman: Evolution and Continuity of the Imagery of the Horse Rider in the plain of Philippi and Drama in Northern Greece”, Revista Santuarios 5, s. 119-126 JANCZEWSKI, T., 2016 Aelia Capitolina – Roman Jerusalem and the military camp of the X Legion “ Fretensis ", Łódź JELLONEK, S., 2017A Dynastic Propaganda of Caligula-Imperial Patterns and Provincial Answers [w:] CALTABIANO, M., (red.) XV International Numismatic Congress: Taormina. Proceedings 1. Rzym-Messenia s. 904-907 JELLONEK, S., 2017B “Legendy na rzymskich monetach kolonialnych w okresie panowania Augusta”, Biuletyn Numizmatyczny 385, s.1-17 JELLONEK, S., 2018A “Roman Foundation Myths on Colonial Coinage”, Notae Numismaticae- Zapiski Numizmatyczne 13, s. 101-126 JELLONEK, S., 2018B “Foundation Scene on Coins of Mallus”, Maska 40, s. 33-44 JOHNSTON, A., 1974 “Review : New Problems for Old : Konrad Kraft on Die-sharing in Asia Minor ”, The Numismatic Chronicle 14, s. 203-207 JOHNSTON, A., 1982-1983 “Die-sharing in Asia Minor: The view from Sardis”, Israel Numismatic Journal 6–7, s. 59–78. JOHNSTON, A., 1995 “Aphrodisias Reconsidered”, The Numismatic Chronicle 155, s. 43-100. JOHNSTON , A., 2007 Greek Imperial Denominations, ca 200-275, A Study of the Roman Provincial Bronze Coinages of Asia Minor, Londyn JONES, C., 1996 “The Panhellenion”, Chiron 26. S. 29-56. JONES, A., 1971 The Cities of the Eastern Roman Provinces, Oxford JONES HALL, L., 2004 Roman Berytus. Beirut in Late Antiquity, Oxford JOSEPH, J., 2004 Language and Identity: National, Ethnic, Religious, New York JUHASZ, L., 2009 “The reverse types from the local mint of Viminacium. An iconographic analysis”, Numizmatikai Közlöny 107-108, s. 23-44 JUHASZ, L., 2013 The Eastern Connections of the Provincial Mint in Viminacium, [w:] LYKKE, A., Macht des Geldes- Macht der Bilder: Kolloquium zur Ikonographie auf Münzen im ostmediterranen Raum in hellenistisch- römischer Zeit, Wiesbaden, s. 183-208 JULLIAN, C., 1929 Histoire de la Gaule, vol. VI: La Civilisation gallo-romaine: état moral, Paryż KADMAN, L., 1956 The Coins of Aelia Capitolina, Michigan. KADMAN, L., 1957 The Coins of Caesarea Maritima, Michigan KADMAN, L., 1961 The Coins of Akko Ptolemais, Jerozolima KAJAVA, M., 2002 “When Did the Isthmian Games Return to the Isthmus?”, Classical Philology 97.2, s. 168-178 KATSARI, C., 2011 The Roman monetary system: The eastern provinces from the first to the third century AD, Cambridge KATSARI, C., MITCHELL, S., 2008 “The Roman Colonies of Greece and Asia Minor. Questions of State and Civic Identity”, Atheneum 96 s. 221–249. KELES, V., 2011 Parion History from Coins, [w:] HOLMES, N., Proceedings of the XIVth International Numismatic Congress. Glasgow 2009. s. 237-245 KELES, V., OYARCIN, K., YILMAZ, M., 2017 Colonisation of Parion in Light of Coins, [w:] CALTABIANO, M., (red.) XV International Numismatic Congress: Taormina. Proceedings 1. Rzym-Messenia s. 908-913 KEPPIE, L., 1983 Colonisation and Veterans Settlement in Italy 47–14 BC, Rzym KEPPIE, L., 1986 Legions in the east from Augustus to Trajan [w:] FREEMAN P., KENNEDY D., (red.) The Defense of the Roman and Byzantine East, Bar international series 297 Oxford. s. 411-429. KEPPIE, L., 1998 The Making of the Roman Army from Republic to Empire, Londyn KINDLER, A., 1978“Akko, A City of Many Names”, Bulletin of the American Schools of Oriental Research 231, s. 51–55. KINDLER, A., 1980 “Was There A Detachment of the Third Legion Cyrenaica at Neapolis in A.D. 251-253?” Israel Numismatic Journal 4 s. 56-58 KINDLER, A., 1982 ‘‘The Status of Cities in the Syro- Palestinian Area as Reflected in Their Coins,’’ Israel Numismatic Journal 6–7 (1982–83) s. 79-87 KINDLER, A., 1983 The Coinage of Bostra, Warminster KLIMOWSKY, E., 1983 “The origin and meaning of Marsyas in the Greek Imperial Coinage”, Israel Numismatic Journal 6, s. 88–101. KLUCZEK, A.,2017 “Faces of Aeneas. Representations on Roman Coins and Medallions”, Studia Ceranea 6, s. 295-321 KLUCZEK, A., 2019 Primordia Romana: Mityczna przeszłość Rzymu I pamięć o niej w rzymskich numizmatach zaklęta, Katowice KOORTOBOJIAN, M., 2013 The Divinization of Caesar and Augustus: Precedents, Consequences, Implications Cambridge. KOORTOBOJIAN, M., 2020 Crossing the Pomerium: The Boundaries of Political, Religious, and Military Institutions from Caesar to Constantine, Princeton- Oxford KOUKOULI- CHRYSANTAKI, C., 2009 Colonia Iulia Augusta Philippensis [w:] BAKIRTZIS C., KOESTER, H., Philippi at the Time of Paul and his Death, Eugene 2009, s. 5-36. KREMYDI, S., 2013 “Mythes et cultes locaux sur les monnaies péloponnésiennes sous les Sévères”, Revue Numismatique 170, s. 11-28. KREMYDI-SICILIANOU, S., 1996 Η Νομισματοκοπία της Ρωμαϊκής Αποικίας του Δίου, Βιβλιοθήκη της Ελληνικής Νομισματικής Εταιρείας Ateny KREMYDI-SICILIANOU, S., 2005 ‘Belonging’ to Rome, ‘Remaining’ Greek: Roman Macedonia[w:] HOWGEGO, C., HEUCHERT, V., BURNETT, A. (red.) 2005 Coinage and Identity in the Roman Provinces. Oxford s. 95-106 KRZYŻANOWSKA, A., 1959 “Monety Antiochii Pizydyjskiej”, Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie 4, s. 239–280. KRZYŻANOWSKA, A., 1968 „Les influences réciproques romaines et indigènes manifestées sur les monnaies des colonies romaines de l'Asie Mineure”, Revue Numismatique 10, s. 286-292 KRZYŻANOWSKA, A., 1970 Monnaies coloniales d'Antioche de Pisidie, Warszawa KUBITSCHEK, W., 1898 Marsyas und Maron in Kremne (Pisidien), [w:] Festschrift für Otto Benndorf zu seinem 60 Geburtstage gewidmet von Schülern, Freunden unnd Fachgenossen s. 198-200 KUBITSCHEK, W., 1902 „Ninica Claudiopolis”, Numismatischen Zeitschrift 34, s. 1-27 LAFFI, U., 2007 Le colonizzazione Romana nell’età della repubblica, [w:] LAFFI, U., Colonie e municipi nello stato Romano, Rzym s. 15–35 F.DAUBNER_TOPOI-REIHE.INDD LENGER, D. S., 2008 “Parion o Filippi? A Proposito di una Discussa Attribuzione”, Annali (Istituto Italiano di Numismatica) 58, s. 255-260 LEVY, E., 1987 INDULGENTIAE AUCUSTI MONETA INPETRATA. A Flavian episode [W:] HUVELIN, H., CHRISTOL, M,, GAUTIER, G., (eds) Mélanges de numismatique offerts à Pierre Bastien Wetteren s. 39-49 LEVI, M., 1980/1981 ‘Roma Colonia e Commodo Conditor’, Atti, Centro richerche e documentazione sull’antichità classica 11 s. 315-20 LEVICK, B., 1967 Roman Colonies in Asia Minor, Oxford. LLORENS, M., 1987 La ceca de Illici, Walencja LUCCHELLI, T., 2017 “Una nuova emissione di Commodo ad Alexandria Troas”, Rivista Italiana di Numismatica e Scienze Affini 68, s. 55–75. MACMULLEN, R., 1966 “Provincial Languages in the Roman Empire”, The American Journal of Philology 87, s.1-17. MACMULLEN, R., 1968 “Rural Romanization”, Phoenix 22.4, s.337-341 MACMULLEN, R., 2000 Romanization in the Time of Augustus Yale New Heaven Londyn MAC SWEENEY, M., (red.) Foundation Myths in Ancient Societies: Dialogues and Discourses, Filadelfia s. 190–226. MAGIE, D., 1950 Roman Rule in Asia Minor: To the End of the Third Century After Christ.Princeton MANDERS, E., 2012 Coining Images of Power: Patterns in the Representation of Roman Emperors in Imperial Coinage Ad 193-284, Leiden- Boston MARTIN, F., 1992 Kolonialprägungen aus Moesia Superior und Dacia, Budapeszt- Bonn MARTIN, P., 1975 ‘'Hercules Romanus Conditor'. Ein seltener Aureus des Kaisers Commodus in Karlsruhe und Wien’, Jahrbuch der Staatlichen Kunstsammlungen in Baden- Württemberg 12 ,s. 51-64 MARQUARDT, J., 1886 Der Privatleben der Römer, Leipzig MASCHEK, D., 2018 “Not Census but Deductio: Reconsidering the 'Ara of Domitius Ahenobarbus”, Journal of Roman Studies 108, s. 1-28 MATTINGLY, H., 1967-1994 The Roman Imperial Coinage MCKENZIE, J., REYES, A., 2013 “The Alexandrian Tychaion: A Pantheon?”, Journal of Roman Archaeology 26, s. 37-52 MESHORER, Y., 1989 The Coinage of Aelia Capitolina. Jerozolima METCALF, W., 1975 “The Tel Kalak Hoard and Trajan’s Arabian Mint” Museum Notes (American Numismatic Socitey) 20 s. 39-108 MEYER, E., 1991 “Die Bronzprägung von Laodikeia in Syrien 194-217”, Jahrbuch für Numismatik und Geldgeschichte 37/38 1987/1988, s. 57-92 MILLAR, F., 1984 State and Subject: The Impact of Monarchy, [w:] MILLAR, F., SEGAL, E., (red.) Caesar Augustus: Seven Aspects, Londyn s. 37-61 MILLAR, F., 1993 The Roman Near East, 31 BC- AD 337, Cambridge- Londyn MILLAR, F., 2002 Rome, the Greek World and the East, v.1, The Roman Republic and the Augustan Revolution, North Carolina MILLAR, F., 2006 The Greek World, the Jews & the East, North Carolina MILLETT, M., 1990A The Romanization of Britain. An essay in archaeological interpretation, Cambridge MILLETT, M., 1990B “Romanization: historical issues and archaeological interpretation”, [w:] BLAGG, T., MILLETT, M., (red.) The Early Roman Empire in the West, Oxford, s. 35-41 MITCHELL, S., 1989 The Siege of Cremna A.D. 278, [w:] LIGHTFOOT, C., The Eastern Frontier of the Roman Empire, s. 311-328 MITCHELL, S., 1995 Anatolia: Land, Men, and Gods in Asia Minor; V.1 The Celts and the Impact of Roman Rule, Oxford MITCHELL, S., 1997 “Iconium and Ninica: Two Double Communities in Roman Asia Minor”, Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte 28.4, s. 409-438 MOMMSEN, T., 1885 Römische Geschichte Bd. 5: Provinzien von Caesar bis Diocletian, Berlin MOMMSEN, T., 1968 The Provinces of the Roman Empire. The European Provinces. Selections from The History of Rome Vol. 5, Book 8. Chicago MUÑIZ, E., CORTES, J., LOZANO GOMEZ, F., 2017 Empire and Religion: Religious Change in Greek Cities under Roman Rule, Boston- Leiden NALIMOVA, N., 2019 “Symbolism and Narrative in the Sculptural Decoration of Apollo Smintheus Temple in Troas”; Quaderni Ticinesi 48, s. 79-94 NG, D., 2018 Monuments, Memory, and Status Recognition in Roman Asia Minor, [w:] GALINSKY, K., Memory in Ancient Roman and Early Christianity, Oxford 2018, s. 235-262 NIŻNIK, J., 1985 Symbole a adaptacja kulturowa, Warszawa NOLLÉ, J., 1995 COLONIA UND SOCIA DER RÖMER: Ein neuer Vorschlag zur Auflösung der Buchstaben 'SR' auf den Münzen von Antiocheia bei Pisidien, [w:] SCHUBERT, C., BRODERSEN, K., (red.) Rom und der Griechische Osten. Festschrift H.H. Schmitt zum 65. Geburtstag, Stuttgart, s. 350-370 NOUWEN, R., 2000 “A Unique Standard Holder with an Inscription from Trier”, Trierer Zeitschrift für Geschichte und Kunst des Trierer Landes und seiner Nachbargebeite 63, s. 233-243 OKAMURA, L., 1988 “Western Legions in Baalbek, Lebanon: Colonial Coins (A.D. 244-247) of the Philippi”, Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, 37.1, s. 126-128 OSTROWSKI, J., 1990 “Personifications of Rivers as an Element of Roman Political Propaganda”,Trauvaux du Centre d’Archéologie Méditerranéenne de l’Acedemie Polonaise des Sciences 30, Études et Travaux XV s. 309-316 OSTROWSKI, J., 1991 Personifications of Rivers in Greek and Roman Art Kraków OSTROWSKI, J., 1999 Starożytny Rzym. Polityka i sztuka, Warszawa-Kraków PAIS, E., 1924 “Serie cronologica delle colonie romane e latine dall’età regia fino all’Impero. Parte I”, Memorie della Classe di scienze morali, storiche e filologiche V 17, s. 311-355 PAIS, E., 1925 “Serie cronologica delle colonie romane e latine dall’età regia fino all’Impero. Parte II. Dall’eta di Gracchi a quella di Augusto”, Memorie della Classe di scienze morali, storiche e filologiche VI 1, s. 345-412 PAOLI, J., 1938 “Marsyas et le Ius Italicum”, Mélanges d’árchéologie et d’histoire 55, s. 96-130 PAPAGEORGIADOU-BANI, H., 2004 The Numismatic Iconography of the roman colonies in Greece: Local Spirit and the expression of Imperial Policy, Ateny PAPAGEORGIADOU H., 2012 Writing and imprinting the history of the Roman world . [W:] Words and Coins: From Ancient Greece to Byzantium S.103-116 PAPAGEORGIADOU, H., 2014 “The numismatic evidence on the Roman harbour of Patrai”, Tekmeria 12 (2013-2014), s. 99-120 PAPAZOGLOU, F., 1982 “Le territoire de la colonie de Philippes”, Bulletin de Correspondance Hellénique 1061.1, s. 89-106 PATRICH, J., 2011 Studies in the Archaeology and History of Caesarea Maritima: Caput Judaeae, Metropolis Palaestinae, Leiden- Boston PAWLAK, M., 2013 Corinth after 44 BC: Ethnical and Cultural Changes, Electrum 20, s. 143-162 PIEGDOŃ, M., 2013 “Coloniam Deducere. Colonisation As an Instrument of the Roman Policy of Domination in Italy in the 3Rd and 2Nd Centuries Bc, As Illustrated By Settlements in the Ager Gallicus and Picenum”, ELECTRUM 20, s.117-141 PELGROM, J., STEK, T., 2015 Roman Republican Colonization: New Perspectives from Archaeology And Ancient History, Amsterdam PICARD, O., 1991 “Images des Dieux sur les Monnaies Grecques”, Mélanges de l’École francaise de Rome. Antiquite 103, s. 223-233 PICK, B., 1898 Die antike Münzen von Dacien und Moesien, Berlin PILHOFER, P.,1995 Philippi: Die erste christliche Gemeinde Europas Band I PILHOFER, P., 2000 Philippi, Katalog der Inschriften von Philippi, Band II POLLARD, N., 2000 Soldiers, Cities and Civilians in Roman Syria , University of Michigan PRICE, M., TRELL, B., 1977 Coins and their Cities: Architecture on the Ancienct Coins of Greece, Rome and Palesitne, Londyn ROYMANS, N., DERKS, T. 2009 The role of Power and Tradition: Ethnic Constructs in Antiquity, Amsterdam Archeological Studies 13 PULLAN, R., 1887 The Sminthium. Antiquities of Ionia, IV, London 1887 REBUFFET, F., 1997 Les enseignes sur les monnaies d'Asie Mineure des origines à Sévère Alexandre Ateny REID, J., 1913 The Municipalities of the Roman Empire Cambridge RISSANEN, M., 2014 “The Lupa Romana in the Roman Provinces “, Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae 65, 2. S. 335-360 RIZAKIS, A., 1995 Le grec face au latin. Le paysage linguistique dans la péninsule balkanique sous l'empire, [in:] SOLIN, H., SALOMIES, O., LIERTZ, H., (red.) Acta colloquii epigraphici latini: Helsinki 3-6 Sept. 1991, s. 373-391 RIZAKIS, A., 1998 Achaïe II: La Citté de Patras : Épigraphie et Histoire, Maletemata 25, Ateny RIZAKIS, A., 2006 Le territoire de la colonie romaine de Philippes: ses limites au nord-ouest, [w:] GONZALES, A., GUILLAUMIN, J., (red.) Libri Coloniarum Colonisation Et Colonies Dans Le Monde Romain, Paryż, 123-130. RIZAKIS, A.,2009 La colonie romaine de Patras dans le cadre de la colonisation augustéenne, [w:] CARRANDO, E., BENVENUTI, A., (red.) Patrasso colonia di Augusto e le transformazioni culturali, politiche ed economiche della provincia di Acaia agli inizi dell’età imperiale romana, Patrai, 23-24 mars 2006, Ateny, s. 17-38 RIZAKIS, A.,2017 Le paysage culturel de la colonie romaine de Philippes en Macédoine : cosmopolitisme religieux et différentiation sociale [w:] MUÑIZ, E., CORTES, J., LOZANO GOMEZ, F., 2017 Empire and Religion: Religious Change in Greek Cities under Roman Rule, Boston- Leiden, s. 177-212 RIPOLLES, P., 2005 Coinage and Identity in the Roman Provinces: Spain, [w:] HOWGEGO, C., HEUCHERT, V., BURNETT, A. (red.) 2005 Coinage and Identity in the Roman Provinces. Oxford s.79-93 RIZAKIS, A., LEPENIOTI, C., 2010 Roman Peloponnesse III: Society , Economy And Culture Under The Roman Empire, Maletemata, Ateny. ROSS, S. K., 2001 Roman Edessa: Politics and Culture on the Eastern Fringes of the Roman Empire. 114-242 CE. London and New York ROSTOVZEFF, M. 1942 “Vexillium and Victory”; The Journal of Roman Studies Vol. 32. 1-2. S. 92-106 ROUVIER, J., 1896-1903. Numismatique des villes de la Phénicie (extraits de la Revue numismatique, du Journal asiatique, de la Revue des Études grecques, du Journal international d'archéologie numismatique) SAJKOWSKI, R., 2001 Divus Augustus Pater, Olsztyn SALMON, E., 1969 Roman Colonization under the Republic, Londyn SANDBERG, L., 2019 “The Coinage of Flavia Neapolis under Philip I- the Roman Connection”, Israel Numismatic Research 14, s. 141-152 SAPIR, E., 1978 Kultura, język, osobowość. Warszawa SARTRE, M., 1997 Wschód rzymski: prowincje i społeczeństwa prowincjonalne we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego w okresie od Augusta do Sewerów (31 r. p.n.e. - 235 r. n.e.), Wrocław SARTRE, M., 2001 „Les colonies romaines dans le monde grec. Essai de synthése”, Electrum 5, s. 112-119 SAWAYA, Z., 2009 Histoire de Bérytos et Héliopolis d’après leurs monnaies (Ier siècle av. J.- C.– IIIe siècle apr. J.- C.). Bejrut SCOTT, K., 1925 “The Identification of Augustus with Romulus-Quirinus”, Transactions and Proceedings of the American Philological Association 56, s. 82-105 SHERWIN- WHITE, A., 1973 The Roman Citizenship, 2nd Edition, Oxford SMALL, J., 1982 Cacus and Marsyas in Etrusco-Roman Legend, Princeton SLAVAZZI, F., 2007 Uso dei modelli e recupero del passato nei programmi scultorei ufficiali di età antonina in Asia Minore, [w:] s. CORDOVARA, O., GALLI, M., Arte e Memoria Culturale nell’etá della Seconda Sofistica, Catania s.123-137 SPAWFORTH, A., WALKER, S., 1985 “The World of the Panhellenion, I: Athens and Eleusis,” Journal of Roman Studies 75, S.78-104 SPAWFORTH, A., WALKER, S., 1986” The World oft he Panhellenion, II: Three Dorian Cities,” Journal of Roman Studies 76. S. 88-105 SPAWFORTH, A., 1996 Roman Corinth: The Formation of Colonial Elite, [w:] RIZAKIS, A., (red.) Roman Onomastic in the Greek East: Social and Political Aspects. Proceedings of the Inernational Colloquium on Roman Onomastics, Athens, 7–9 September 1993, Ateny, s. 168-182 SPIJKERMAN, A., 1978 The coins of the Decapolis and Provincia Arabia Jerozolima SPOERRI BUTCHER, M., 2006 Roman Provincial Coinage, vol.VII.1 Gordian I- Gordian III (Asia) Londyn- Paryż STARR, C., 1979 Naval Activity in Greek Imperial Issues, [w:] STARR, C., FERRILL, A., KELLY, T., (red.) Essays on Ancient History: A Selection of Articles and Reviews Leiden. S. 278-285 STOLL, O., 2009 Kentaur und Tyche – Symbole Städtischer Identität? Resaina, Singara und Ihre Legionsgarnisonen im Spiegel Städtischer Münzprägungen [w:] BLÖMER, M., FACELLA, M., WINTER, E., Lokale Identität im Römischen Nahen Osten, Oriens et Occidens 18, s. 249-326 STROBEL K. 2009 The Galatians in the Roman Empire: historical tradition and ethnic identity in Hellenistic and Roman Asia Minor [w:] ROYMANS, N., DERKS, T. (red.). The role of Power and Tradition: Ethnic Constructs in Antiquity, Amsterdam Archeological Studies 13, s. 167–188. SWEETMAN, R., 2011 Roman Colonies in the First Century of their Foundation SYME, R., 1988 “Rome and the nations”, [w:] BIRLEY, E., (red.) R. Syme, Roman Papers IV, Oxford s. 62–93 TANZER, H., 1939 The Common People of Pompeii: A Study of Grafitti, Baltimore TEKIN, O., 2001 “River- Gods in Cilicia in the Light of Numismatic Evidence”, Varia Anatolica 13, s. 519-551 TOURATSOGLOU, I., 2010 Coin production and coin circulation in the Roman Peloponnese, [w:] RIZAKIS, A., LEPENIOTY, C., (red.)Roman Peloponnesse III: Society , Economy And Culture Under The Roman Empire, Maletemata, Ateny. s., 235-252 VARNER, E., 2004 Mutilation and Transformation: Damnatio Memoriae and Roman Imperial Portraiture, Leiden- Boston VERAPOULIDOU, R., 2012 The Tyrian Purple, a “royal” dye, [w:] ADAM-VELENI, P., STEFANI, E., Greek and Phoenicians at the Mediterranean Crossroads, Saloniki, s. 103-106 VERHOEFF, E., 2013 Philippi: How Christianity Began in Europe; The Epistle to the Philippians and the Excavations in Philippi; Londyn-New Delhi-Nowy Jork-Sydney. VEYNE, P., 1961 “Le Marsyas “Colonial” et l’Indépendence des Cités”, Revue Philologique 35, s. 87-98 VILLARONGA, L., 1977 “La amonedación de Tarraco y su aspecto metrológico", Quaderni Ticinesi 6, s. 139-156 VON AULOCK, H. 1976 Münzen und Städte Lykaoniens Tybinga VON DOMASZEWSKI, A. 1885 Die Fahnen im römischen Heere. Abhandlungen Archäologisch- Epigraphischen Seminares, Wiedeñ, 5, Reprinted in: Aufsätze zur Römischen Fleeresgeschichte, 1972 WALKER, S., CAMERON, A., 1989 The Greek Renaissance in the Roman Empire: Papers from the Tenth British Museum Classical Colloqium 55. London WALLACE- HADRILL, A., 1986 “Image and Authority in the Coinage of Augustus”, The Journal of Roman Studies 76, s. 66-87 WATKINS, T., 1983 “Coloniae and Ius Italicum in the Early Empire”, The Classical Journal 78.4, s. 319-336 WEBSTER, J., 2001 “Creolizing Roman Provinces”, American Journal of Archaeology 105.2, s.209-225 WEBSTER, O., 2018 Identity, Religion and Empire: the Civic Coins of Roman Phoenicia, PhD Thesis, University of Nottingham WEISS, P., 2005 The Cities and their Money [W:] HOWGEGO, C., HEUCHERT, V., BURNETT, A. (red.) 2005 Coinage and Identity in the Roman Provinces. Oxford s.57-68 WEKSLER-BDOLAH, S., 2019 Aelia Capitolina- Jerusalem in the Roman Period: In Light of Archaeological Research, Leiden-Boston WILLIAMSON, G., 2005 Aspects of Identity, [w:] HOWGEGO, C., HEUCHERT, V., BURNETT, A. (red.) 2005 Coinage and Identity in the Roman Provinces. Oxford s.20-27 WINNEFELD, H. 1914 ‘Zur Geschichte des Syrischen Heliopolis”, Rheinisches Museum für Philologie, Neue Folge 69, s. 139-159 WISEMAN, J., 1979 „Corinth and Rome: 228 BC- AD 267” Aufstieg und Niedergang der römischen Welt II 7.1. s. 438-548 WOYTEK, B., 2011 “The Coinage of Apamea Myrlea under Trajan and the Problem of Duo Communities in the Roman Empire”, The Numisatic Chronicle 171, s. 121-132 WROTH, W., 1899 Catalogue of the Greek Coins of Galatia, Cappadocia and Syria, Londyn WOOLF, G., 1994 Becoming Roman, Staying Greek: Culture Identity and the Civilizing Process in the Roman East, [w:] Proceedings of the Cambridge Philological Society 40, s. 117-143 WOOLF, G., 2014 “ Romanization 2.0 and its Alternatives”, Archeological Dialogues 21.1, s.45-50 YEO, C., 1959 “The Founding and Function of Roman Colonies”, The Classic World 52.4, s: 104-107; 129-130 ZANKER, P., 1999 August i potęga obrazów, Poznań ZIEGLER, R., 1978 Antiochia, Laodicea und Sidon in der Politik der Severe” Chiron 8 s. 493-514 ZIEGLER, R., 1992 ‘Wann wurde Mallos zur römischen Kolonie?’ [w:] Studien zum Antiken II. Asia Minor Studien 8. Bonn: Universität Münster, s.181-183. ŽEKOV, G., HRISTOVA, N., 2004 The local coinage of Moesia Superior: Viminacium, Belgrad Wykaz tablic: Tablica 1. 1. Emerita, AE 26, za RPC I 11 2. Emerita, AE 21, za RPC I 16 3. Emerita, AE 34, za RPC I 21 4. Emerita, AE 24, za RPC I 47 5. Colonia Patricia, AE 34, za RPC I 128 6. Acci, AE 29, za RPC I 135 7. Acci, AE 21, za RPC I 145 8. Cartago Nova, AE 20, za RPC I 174 9. Ilici, AE 19, za RPC I 189 10. Iici, AE 21, za RPC I 192 11. Tarraco, AE 34, za RPC I 219 12. Cezaraugusta, AE 29, za RPC I 304 13. Cezaraugusta, AE 32, za RPC I 319 14. Cezaraugusta, AE 33, za RPC I 345 15. Cezaraugusta, AE 29, za RPC I 362 16. Nemausus, AE 27, za RPC I 524 Tablica 2. 1. Viminacium, AE 23, za RPC VII.2 2288 tymcz. 2. Deultum, AE 23, za RPC VII.2 48472 tymcz. 3. Deultum, AE 23, za RPC VII. 2 48878 tymcz. 4. Deultum, AE 23, za RPC VII.2 48849 tymcz. 5. Deultum, AE 24, za RPC VII.2 48308 tymcz. 6. Deultum, AE 23, za RPC VII.2 48469 tymcz. 7. Deultum, AE 23, za RPC VII.2 71355 tymcz. 8. Deultum, AE 23, za RPC VII.2 48905 tymcz. 9. Deultum, AE 18, za RPC VII.2 48483 tymcz. 10. Deultum, AE 23, za RPC VIII 48538 tymcz. 11. Deultum, AE 23, za RPC VIII 48548 tymcz. 12. Deultum, AE 18. za RPC VIII 48582 tymcz. 13. Kartagina, AE 23, za RPC I 755 14. Pia Paterna, ołowiowy brąz 28, za RPC I 769 15. Zilil, AE 32, za RPC I 866B 16. Knossos, AE 13, za RPC I 1009 Tablica 3. 1. Korynt, AE 20, za RPC I 1153 2. Korynt, AE 20, za RPC I 1180 3. Korynt, AE 20, za RPC I 1202 4. Korynt, mosiądz 30, za RPC II 101 5. Korynt, ołowiany brąz, za RPC II 107 6. Korynt, AE 19, za RPC II 160 7. Korynt, AE 19, za RPC II 168 8. Korynt, AE 19, za RPC II 177a 9. Korynt, AE 19, za RPC II 185 10. Korynt, AE 23, za RPC III 190 11. Korynt, AE 21, za RPC III 240 12. Korynt, AE 26, za RPC IV.1 5097 tymcz. 13. Korynt, AE 26, za RPC IV.1 5103 tymcz. 14. Korynt, AE 23, za RPC IV.1 5152 tymcz. 15. Korynt, AE 26, za RPC IV.1 7890 tymcz. 16. Korynt, AE 27, za RPC IV.1 7892 tymcz. Tablica 4. 1. Patras, AE 20, za RPC I 1252 2. Patras, miedź 20, za RPC I 1255 3. Patras, AE 24, za RPC I 1257 4. Patras, AE 24, za RPC I 1264 5. Patras, AE 21, za RPC I 1277 6. Patras, AE 34, za RPC II 219 awers 7. Patras, AE 34, za RPC II 219 rewers 8. Patras, AE 26, za RPC II 220 9. Patras, AE 26, za RPC IV.1 4623 tymcz. 10. Patras, AE 27, za RPC IV.1 5235 tymcz. 11. Patras, AE 27, za RPC IV.1 11695 tymcz. 12. Dyme, AE 20, za RPC I 1283 13. Butrynt, AE 18, za RPC I 1380 14. Butrynt, AE 22, za RPC I 1381 15. Butrynt, AE 20, za RPC I 1399 16. Butrynt, AE 23, za RPC I 1399a Tablica 5. 1. Dium, AE 18, za RPC I 1507B 2. Kassandrea, AE 15, za RPC I 1511, awers 3. Kassandrea, AE 23, za RPC VIII 67882 tymcz. 4. Pella, AE 24, za RPC VIII 68747 tymcz. 5. Pella, AE 24, za RPC VIII 68751 tymcz. 6. Filippi, ołowiany brąz 26, za RPC I 1650 7. Filippi, miedź 18, za RPC I 1651 awers 8. Filippi, miedź 18, za RPC I 1651 rewers 9. Filippi, miedź 26, za RPC I 1653 10. Filippi/ Parium/ Antiochia ? RPC I 1656 11. Filippi, AE 24, za RPC IV.1 4259 tymcz. 12. Filippi, AE 25, Amandry R1, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=362020 [dostęp 12.06.2020] 13. Filippi, AE 24, Amandry R6, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=357929 [dostęp 12.06.2020] 14. Filippi, AE 20, Amandry 2015: 504 n.1, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=379807 [dostęp 12.06.2020] 15. Tesalonika, AE 26, za RPC IX 141 16. Tesalonika, AE 30, za RPC IX 142 Tablica 6. 1. Apamea, AE 15, za RPC I 2003 2. Apamea, AE 15, za RPC I 2009 3. Apamea, AE 21, za RPC III 1031 4. Apamea, AE 30, za RPC III 1032 5. Apamea, AE 26, za RPC IV.1 4732 tymcz. 6. Synopa, miedź 17, za RPC I 2129 7. Synopa, AE 27, za RPC I 2138 8. Synopa, AE 21, za RPC II 723A 9. Lampsakos, ołowiany brąz, za RPC I 2268 10. Parium, AE 23, za RPC I 2261 11. Parium, AE 23, za RPC I 2263 12. Parium, AE 32, za RPC IV.2 2373 tymcz. 13. Parium, AE 32, za RPC IV.2 11256 tymcz. 14. Parium, AE 32, za RPC IV.2 11263 tymcz. 15. Parium, AE 22, SNG Von Aulock 1331, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=231398 [dostęp 12.06.2020], awers 16. Parium, AE 27, SNG France 1533, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=341297 [dostęp 12.06.2020] Tablica 7. 1. Antiochia Pizydyjska, AE 27, za RPC I 3529 2. Antiochia Pizydyjska, AE 20, za RPC I 3530 3. Antiochia Pizydyjska, brąz 25, za RPC II 1603 4. Antiochia Pizydyjska, miedź 22, za RPC II 1605 5. Antiochia Pizydyjska, AE 29, za RPC IV.3 10161 tymcz. 6. Antiochia Pizydyjska, AE 20, za RPC IV.3 3971tymcz. 7. Antiochia Pizydyjska, AE 26, RPC IV.3 7329 tymcz. 8. Antiochia Pizydyjska, AE 19, za RPC IV.3 7339 tymcz. 9. Antiochia Pizydyjska, AE 33, za RPC VI 6578 tymcz. 10. Antiochia Pizydyjska, AE 27,za RPC VI 6584 tymcz. 11. Antiochia Pizydyjska, AE 34, za RPC VII.2 3337 tymcz. 12. Antiochia Pizydyjska, AE 27, za RPC VII.2 3500 tymcz. 13. Antiochia Pizydyjska, AE 34, za RPC VII.2 3504 tymcz. 14. Antiochia Pizydyjska, AE 34, za RPC VII.2 6330 tymcz. 15. Antiochia Pizydyjska, AE 34, za RPC VIII 3490 tymcz. 16. Antiochia Pizydyjska, AE 23, za RPC IX 1286 Tablica 8. 1. Lystra, AE 25, za RPC I 3539 2. Lystra, AE 17, za RPC IV.3 7265 tymcz. 3. Lystra, AE 28, za RPC IV.3 7268 tymcz. 4. Ikonium, AE 24, za RPC II 1609 5. Ikonium, brąz 19, za RPC II 1610 6. Ikonium, AE 15, za RPC IV.3 4842 tymcz. 7. Ikonium, AE 34, za RPC VII.2 2208 tymcz. 8. Ikonium, AE 34, za RPC VII.2 2496 tymcz. 9. Ikonium, AE 34, za RPC VII.2 6226 tymcz. 10. Ikonium, AE 17, za RPC VII.2 6589 tymcz. 11. Ikonium, AE 34, za RPC VII.2 68308 tymcz. 12. Ikonium, AE 34, za RPC VII.2 68317 tymcz. 13. Kremna, AE 33, za RPC III 2805 14. Kremna, AE 25, za RPC III 2806 15. Kremna, AE 19, za RPC III 2807 16. Kremna, AE 13, za RPC III 2808 Tablica 9. 1. Komama, AE 27, za RPC IV.3 7323 tymcz. 2. Olbasa, AE 26, za RPC IV.3 7679 tymcz. 3. Parlais, AE 26, za RPC IV.3 7695 tymcz. 4. Germa, AE 29, za RPC IV.3 5690 tymcz. 5. Germa, AE 29, za RPC IV.3 5857 tymcz. 6. Aleksandria Troas, AE 17, za RPC IV.2 9187 tymcz. 7. Aleksandria Troas, AE 24, za RPC IV.2 154 tymcz. 8. Aleksandria Troas, AE 25, za RPC IV.2 22 tymcz. 9. Aleksandria Troas, AE 24, za RPC IV.2 167 tymcz. 10. Aleksandria Troas, AE 26, za RPC IV.2 11778 tymcz. 11. Aleksandria Troas, AE 24, za RPC IV.2 3172 tymcz. 12. Aleksandria Troas, AE 25, za RPC IV.2 9699 tymcz. 13. Aleksandria Troas, AE 22, za RPC IX 439 14. Aleksandria Troas, AE 22, za RPC IX 465 15. Aleksandria, Troas, AE 25, za RPC VI 4065 tymcz. 16. Aleksandria Troas, AE 20, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=105657 [dostęp 13.06.2020] Tablica 10. 1. Ninica, AE 29, za RPC III 3218 2. Ninica, AE 20, za RPC III 3225 3. Ninica, AE 23, za RPC IV.3 9554 4. Ninica, AE 41, za RPC IV.3 11762 tymcz., awers 5. Ninica, AE 41, za RPC IV.3 11762 tymcz., rewers 6. Ninica, AE 28, za RPC VI 6910 tymcz. 7. Mallus, AE 42, za RPC VI 7157 tymcz. 8. Mallus, AE 32, za RPC VII.2 2469 tymcz. 9. Mallus, AE 31, za RPC IX 1436 10. Mallus, AE 37, za RPC IX 1433 11. Mallus, AE 29, RPC IX 1440 12. Antiochia nad Orontesem, AE 33, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=220523 [dostęp 13.06.2020] 13. Berytus, AE 23, za RPC I 4540 14. Berytus, AE17, za RPC I 4541 15. Berytus, AE 19, za RPC III 3835 16. Berytus, AE 25, za RPC III 3841 Tablica 11. 1. Berytus, AE 30, za RPC III 3840 2. Berytus. AE 25, za RPC III 3848 3. Berytus, AE 25, Sawaya 98, za https://cngcoins.com/Photos.AM/4-T3GN2/4-T3UHO.jpg [dostęp 14.06.2020] 4. Berytus, AE 28, Sawaya 92, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=361377# [dostęp 14.06.2020] 5. Berytus, AE 25, Sawaya 97, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=289805 [dostęp 14.06.2020] 6. Berytus, AE 25, Sawaya 102, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=270962 [dostęp 14.06.2020] 7. Berytus, AE 18, za RPC VII.2 6551 tymcz. 8. Berytus, AE 28, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=364433# [dostęp 13.06.2020] 9. Heliopolis, AE 20, Sawaya 7, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=290458 [dostęp 14.06.2020] 10. Heliopolis, AE 25, Sawaya 5, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=126094[dostęp 14.06.2020] 11. Heliopolis, AE 24, Sawaya 1, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=118502# [dostęp 14.06.2020] 12. Heliopolis, AE 28, za RPC VIII 6492 tymcz. 13. Heliopolis, AE 22, za RPC VIII 6466 tymcz. 14. Heliopolis, AE 29, za RPC VIII 6472 tymcz. 15. Heliopolis, AE 29, za RPC VIII 6476 tymcz. 16. Heliopolis, AE 29, za RPC VIII 6507 tymcz. Tablica 12. 1. Heliopolis, AE 27, Sawaya 58, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=345676# [dostęp 16.06.2020] 2. Sydon, AE 28, BMC 271, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=347508# [dostęp 16.06.2020] 3. Sydon, AE 28, BMC 236, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=304975[dostęp 16.06.2020] 4. Sydon, AE 25, BMC 229, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=196831[dostęp 16.06.2020] 5. Sydon, AE 30, Rouvier 1508, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=111847[dostęp 16.06.2020] 6. Sydon, AE 31, BMC 280, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=192645[dostęp 16.06.2020] 7. Sydon, AE 26, Rouvier 1542, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=91144[dostęp 16.06.2020] 8. Sydon, AE 30, BMC 255, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=231610[dostęp 16.06.2020] 9. Sydon, AE 30, Rouvier 1550, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=127190[dostęp 16.06.2020] 10. Tyr, AE 28, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=108803[dostęp 17.06.2020] 11. Tyr, AE 27, Rouvier 2304, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=289818[dostęp 17.06.2020] 12. Tyr, AE 27, BMC 369, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=267400#[dostęp 17.06.2020] 13. Tyr, AE 29, Rouvier 2350, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=231620[dostęp 17.06.2020] 14. Tyr, AE 27, Rouvier 2377, za https://cngcoins.com/Photos.AM/4-EN694/4-EO5KA.jpg[dostęp 17.06.2020] 15. Tyr, AE 25, Rouvier 2411, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=222877[dostęp 17.06.2020] 16. Tyr, AE 27, Rouvier 2406, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=128622[dostęp 17.06.2020] Tablica 13 1. Tyr, AE 29, za RPC VII.2 70015 tymcz. 2. Tyr, AE 29, za RPC VII.2 6532 tymcz. 3. Tyr, AE 31, za RPC VII.2 6553 tymcz. 4. Tyr, AE 30, za RPC VIII 6505 tymcz. 5. Tyr, AE 30, za RPC VIII 6540 tymcz. 6. Tyr, AE 30, za RPC VIII 26725 tymcz. 7. Tyr, AE 30, za RPC VIII 6503 tymcz. 8. Tyr, AE 30, za RPC VIII 58995 tymcz. 9. Tyr, AE 32, za RPC VIII 6482 tymcz. 10. Tyr, AE 28, za RPC IX 1986 11. Laodicea Nadmorska, AE 30, Meyer 95, za https://www.wildwinds.com/coins/ric/septimius_severus/_laodiceaAdMare_Meyer_95.jpg[dostęp 18.06.2020] 12. Laodicea Nadmorska, AE 31, Meshorer 149, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=231590[dostęp 18.06.2020] 13. Ptolemais, AE 25, za RPC I 4749 14. Ptolemais, AE 21, za RPC III 3911 15. Ptolemais, AE 29, za RPC VIII 6547 tymcz. 16. Ptolemais, AE 29, za RPC VIII 26665 tymcz. Tablica 14 1. Cezarea Nadmorska, AE 30, za RPC II 2300 2. Cezarea Nadmorska, AE 31, za RPC III 3954 3. Cezarea Nadmorska, AE 33, za RPC VIII 2140 tymcz. 4. Cezarea Nadmorska, AE 27, za RPC IX 2054 5. Neapolis, AE 28, za RPC VIII 2359 tymcz. 6. Neapolis, AE 28, za RPC VIII 2312 tymcz. 7. Neapolis, AE28, za RPC VIII 2204 tymcz. 8. Neapolis, AE 26, za RPC IX 2169 9. Sebaste, AE 27, Rosenberger 20, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=167097[dostęp 18.06.2020] 10. Sebaste, AE 22, Rosenberger 36, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=20747[dostęp 18.06.2020] 11. Aelia Kapitolina, AE 23, za RPC III 3964 12. Aelia Kapitolina, AE 17, za RPC III 3965 13. Aelia Kapitolina, AE 25, Meshorer Aelia 85, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=270444[dostęp 18.06.2020] 14. Aelia Kapitolina, AE 27, za RPC IX 2179 15. Bostra, AE 30, Spijkerman 51, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=274258[dostęp 18.06.2020] 16. Bostra, AE 29, za RPC VIII 2072 tymcz. Tablica 15. 1. Bostra, AE 26, za RPC IX 2212 2. Petra, AE 20, Spijkerman 55, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=250897#[dostęp 18.06.2020] 3. Petra, AE 25, Spijkerman 56, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=219715[dostęp 18.06.2020] 4. Damaszek, AE 29, za RPC VIII 26784 tymcz. 5. Damaszek, AE 30, za RPC VIII 69783 tymcz. 6. Damaszek, AE 30, za RPC VIII 26775 tymcz. 7. Damaszek, AE 30, za RPC VIII 26800 tymcz. 8. Damaszek, AE 30, za RPC VIII 26782 tymcz. 9. Damaszek, AE 25, za RPC IX 1949 10. Filipopolis, AE 29, za RPC VIII 2279 tymcz. 11. Emesa, AE 24, BMC 17, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=194037[dostęp 18.06.2020] 12. Emesa, AE 20, BMC 21, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=125054[dostęp 18.06.2020] 13. Emesa, AE 31, za RPC IX 1926 14. Singara, AE 20, za RPC VII.2 2107 tymcz. 15. Singara, AE 17, za RPC VII.2 2070 tymcz. 16. Nisibis, AE 19, za RPC VII.2 72543 tymcz. Tablica 16. 1. Carrhae, AE 25,BMC 4, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=258601[dostęp 18.06.2020] 2. Carrhae, AE 29, za RPC VII.2 3438 3. Edessa, AE 29, za RPC VII.2 2892 4. Rezaina, AE 26, za RPC IX 1564 5. Rezaina, AE 26, za RPC IX 1576 6. Rezaina, AE 16, za RPC IX 1601 7. Tyana, AE 27, SNG Von Aulock, za https://cngcoins.com/Coin.aspx?CoinID=286248[dostęp 18.06.2020] 8. Princeps Felix?, AE 20, za RPC I 4083 9. Nieznana kolonia, AE 20, za RPC I 5412 Tablice: Wszystkie tablice, przedstawiają rewersy monet i pochodzą ze strony projektu Roman Provincial Coinage : https://rpc.ashmus.ox.ac.uk, jeśli nie zaznaczono inaczej. Tablica 1: 1-4 Emerita; 5 Colonia Patricia; 6-7 Acci; 8 Kartago Nova; 9-10 Ilici; 11-Tarraco; 12-15 Cezaraugusta; 16 Nemausus Tablica 2: 1 Viminacium; 2-12 Deultum; 13 Kartagina; 14 Pia Paterna; 15 Zilil; 16 Knossos Tablica 3: 1-16 Korynt Tablica 4: 1-11 Patras; 12 Dyme; 13-16 Butrynt Tablica 5: 1 Dium; 2-3 Kassandrea; 4-5 Pella; 6-9; 11-14 Filippi 10 Filippi/Parium/Antiochia?;; 15-16 Tesalonika Tablica 6: 1-5 Apamea; 6-8 Synopa; 9 Lampsakos; 10-16- Parium Tablica 7:1-16 Antiochia Pizydyjska Tablica 8: 1-3 Lystra; 4-12 Ikonium; 13-16 Kremna Tablica 9:1- Komama; 2-Olbasa; 3-Parlais; 4-5 Germa; 6-16 Aleksandria Troadzka; Tablica 10: 1-6 Ninica; 7-11 Mallus; 12-Antiochia nad Orontesem; 13-16 Berytus Tablica 11: 1-8 Berytus; 9-16 Heliopolis; Tablica 12: 1- Heliopolis; 2-9 Sydon; 10-16 Tyr; Tablica 13: 1-10 Tyr; 11-12 Laodicea Nadmorska; 13-16 Ptolemais; Tablica 14: 1-4 Cezarea Nadmorska;; 5-8 Neapolis; 9-10 Sebaste; 11-14 Aelia Kapitolina; 15-16 Bostra Tablica 15: 1 Bostra; 2-3 Petra; 4-9 Damaszek; 11-13 Emesa; 14-15 Singara; 16- Nisibis Tablica 16: 1-2 Carrhae; 3- Edessa; 4-6 Rezaina; 7 Tyana; 8 Princeps Felix?; 9 Nieznana kolonia Mapa