Uniwersytet Jagielloński Wydział Historyczny Instytut Historii Zakład Historii Powszechnej Nowoczesnej Krzysztof Popek Nr albumu: 1051247 Polityka bułgarska wobec mniejszości muzułmańskiej na przełomie XIX i XX wieku Praca doktorska Promotor: dr hab. Stanisław Pijaj, prof. UJ Opracowano zgodnie z ustawą z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. 1994 nr 24 poz. 83 ze zm. Tekst jedn.: Dz. U 2006 nr 90 poz. 631 ze zm.) Kraków 2020 Spis treści Wstęp .......................................................................................................................................... 5 1. Ludność i terytorium ............................................................................................................ 27 1.1. Uwagi wstępne .......................................................................................................... 27 1.1.1. Tożsamość muzułmanów osmańskich a statystyka ........................................... 27 1.1.2. Etnogeneza muzułmanów na ziemiach bułgarskich .......................................... 32 1.2. Ludność ..................................................................................................................... 34 1.2.1. Turcy ....................................................................................................................... 35 1.2.2. Pomacy .................................................................................................................... 37 1.2.3. Tatarzy .................................................................................................................... 46 1.2.4. Czerkiesi ................................................................................................................. 47 1.2.5. Romowie muzułmanie ............................................................................................ 48 1.3. Terytorium ................................................................................................................. 49 1.3.1. Podział terytorialny państwa bułgarskiego ............................................................. 49 1.3.2. Terytoria zamieszkiwane przez muzułmanów ........................................................ 52 2. Antecedencje – władza muzułmańska i chrześcijanie w Imperium Osmańskim ................. 54 3. Chrześcijanie i muzułmanie w okresie „wielkiego kryzysu wschodniego” (1875–1878) ... 68 3.1. Powstanie kwietniowe ................................................................................................... 69 3.2. Wojna rosyjsko-turecka (1877–1878) ........................................................................... 73 3.2.1. Bułgarska oraz turecka wizja konfliktu .................................................................. 73 3.2.2. Akty przemocy na ludności cywilnej ...................................................................... 81 3.2.3. Migracje wojenne ................................................................................................... 92 4. Muzułmański opór przeciwko władzy bułgarskiej. Powstania i bunty na przełomie lat 70. i 80. XIX wieku oraz ich rezultaty ........................................................................................... 106 4.1. Muzułmańscy partyzanci i rozbójnicy na wschodzie kraju ......................................... 107 4.2. Opór muzułmanów na południu kraju ..................................................................... 128 4.2.1. Powstanie rodopskie ......................................................................................... 128 4.2.2. Powstanie w Rupczosie i Republika Tymrysz ...................................................... 141 4.2.3. Bunt w Kyrdżali .................................................................................................... 157 4.2.4. Bunt w Babjaku .................................................................................................... 161 5. Status prawny muzułmanów w Księstwie Bułgarii, Rumelii Wschodniej i Carstwie Bułgarii ................................................................................................................................................ 168 6. Muzułmańskie instytucje autonomiczne i ich funkcjonowanie ......................................... 187 6.1. Gmina .......................................................................................................................... 187 6.2. Muftlik ......................................................................................................................... 193 6.3. Sądownictwo w zakresie szarijatu .............................................................................. 219 7. Edukacja ............................................................................................................................. 230 7.1. Status prawny, język wykładowy i problem analfabetyzmu, kwestie finansowe ....... 233 7.2. Szkoły elementarne ..................................................................................................... 245 7.3. Szkoły średnie: rusztije i medresy ............................................................................... 252 7.4. Koncepcje reformy szkolnictwa muzułmańskiego w Bułgarii .................................... 255 7.5. Problem edukacji wśród Pomaków ............................................................................. 261 8. Muzułmanie w strukturach państwowych i samorządowych ............................................. 269 8.1. Instytucje przedstawicielskie ....................................................................................... 269 8.1.1. Księstwo Bułgarii ................................................................................................. 269 8.1.2. Rumelia Wschodnia .............................................................................................. 297 8.2. Administracja, samorząd i sądownictwo ..................................................................... 301 8.3. Armia ........................................................................................................................... 323 8.3.1. Służba wojskowa .................................................................................................. 323 8.3.2. Ochotnicy muzułmańscy w 1885 roku .................................................................. 333 9. Migracje .............................................................................................................................. 337 9.1. Reemigracje powojenne ............................................................................................... 338 9.2. Emigracja ..................................................................................................................... 355 9.2.1. Skala ...................................................................................................................... 355 9.2.2 Motywacje wyjazdów ............................................................................................ 373 9.2.3. Skutki dla państwa bułgarskiego i mniejszości muzułmańskiej ........................... 389 9.2.4. Kierunki emigracji i skutki dla Imperium Osmańskiego ...................................... 396 10. „Rewolucja agrarna”. Proces przemian na obszarach wiejskich ...................................... 402 10.1. Majątki uchodźców wojennych oraz emigrantów ..................................................... 404 10.2. „Rewolucja agrarna” w Księstwie Bułgarii ............................................................... 421 10.2.1. Wielka własność muzułmańska i reformy uwłaszczeniowe ............................... 421 10.2.2. Ziemie Czerkiesów i Tatarów ............................................................................. 440 10.3. „Rewolucja agrarna” w Rumelii Wschodniej ............................................................ 448 10.4. Problem wakfów ........................................................................................................ 454 11. „Deosmanizacja”. Proces przemian w ośrodkach miejskich ............................................ 466 12. Prasa ................................................................................................................................. 504 13. Konwersje. Cerkiew – państwo – muzułmanie ................................................................ 523 14. Bułgarska polityka mniejszościowa na tle regionu .......................................................... 541 14.1. Serbia ......................................................................................................................... 541 14.2. Grecja ......................................................................................................................... 590 Podsumowanie ........................................................................................................................ 614 Summary ................................................................................................................................ 633 Резюме ................................................................................................................................... 635 Spis ilustracji .......................................................................................................................... 637 Spis tabel ................................................................................................................................ 638 Spis skrótów ........................................................................................................................... 639 Warianty nazw geograficznych .............................................................................................. 640 Bibliografia ............................................................................................................................. 643 Wstęp Rok 1878 przyniósł istotne zmiany na Półwyspie Bałkańskim, wśród nich w pierwszej kolejności należy wymienić powstanie państwa bułgarskiego. Wprawdzie powołana traktatem w San Stefano „Wielka Bułgaria” nie przetrwała, ale na jej miejsce utworzono Księstwo Bułgarii (wasala Turcji znajdującego się pod protektoratem Rosji) oraz Rumelię Wschodnią (autonomiczną prowincję w ramach Imperium Osmańskiego). Z chwilą powstania w granicach Księstwa znalazło się 527 tys. muzułmanów, co stanowiło 26% ludności państwa, a w Rumelii Wschodniej 175 tys. – 21% mieszkańców autonomii. Po zjednoczeniu w 1885 roku na ich obszarze żyło 676 tys. muzułmanów (21% ludności). W kolejnych latach odsetek wyznawców islamu systematycznie spadał, nadal jednak stanowili znaczną mniejszość: w 1891 roku – 643 tys. (19% ludności), w 1900 – 643 tys. (17%), a w 1905 – 603 tys. (15%)1. Pod względem etnicznym do tej grupy wyznaniowej zaliczali się przede wszystkim Turcy, ale także Pomacy (bułgarskojęzyczni wyznawcy islamu), Romowie, Tatarzy oraz Czerkiesi (ostatni z wymienionych zniknęli z tego obszaru w trakcie powstawania państwa bułgarskiego). Muzułmanie byli skoncentrowani w dwóch rejonach Bułgarii: w północno-wschodniej części kraju oraz na południowych obrzeżach, w Rodopach, choć ich społeczności zamieszkiwały w mniejszych grupach właściwie większość obszarów państwa. 1 История на България 1878–1944 в документи, т. 1: 1878–1912, ч. 1: Възстановяване и развитие на българската държава, ред. В. Георгиев, С. Трифонов, София 1994, s. 135. 2 Z. Klejn, Rola mniejszości narodowych w państwowym i narodowym odrodzeniu Bułgarii (1877–1914), „Balkanica Posnaniensia” 2001, t. 11/12, s. 113–120; Idem, Losy Pomaków w Bułgarii, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2004, t. 39, s. 5–26. 3 Idem, Polacy na czele powstania w Rodopach, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1996, nr 3, s. 128–156. 4 M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach w okresie kształtowania się państw narodowych w XIX i na początku XX wieku, Wrocław 2010. Stan badań Badania dotyczące mniejszości muzułmańskiej w Bułgarii na przełomie XIX i XX wieku nie były do tej pory podejmowane szerzej przez polskich historyków. Zbigniew Klejn zajmował się bardziej szczegółowo wybranymi aspektami tej problematyki – należy wskazać na szkice dotyczące polityki mniejszościowej Bułgarii oraz losów Pomaków w tym okresie2 oraz artykuł o roli Polaków w powstaniu rodopskim w 1878 roku3. Mirosław Dymarski w monografii dotyczącej konfliktów na Bałkanach w XIX wieku poruszył problem migracji muzułmanów w okresie wojny rosyjsko-tureckiej (1877–1878)4. Jarosław Rubacha również w swojej pracy badawczej odnosił się do żywotnych spraw związanych z losem mniejszości muzułmańskiej w odrodzonej Bułgarii: „rewolucji agrarnej”, przemian gospodarczych i składu etnicznego państwa5. Poza tym w syntezach dotyczących historii Bułgarii czy Półwyspu Bałkańskiego można spotkać krótkie wzmianki na temat emigracji wyznawców islamu po utworzeniu państwa bułgarskiego, Republiki Tymrysz czy „rewolucji agrarnej”6. W kontekście refleksji dotyczącej miejsca muzułmanów w odrodzonej Bułgarii, należy odnieść się również do badań prowadzonych przez przedstawicieli innych dyscyplin humanistycznych. Omawianą tematyką zajmowała się filolożka Grażyna Szwat-Gyłybowa, odnosząc się do zagadnień związanych z obrazem Turka w kulturze bułgarskiej7. Prace filologów (m.in. Anny Parzymies8, Marioli Walczak-Mikołajczakowej9, Moniki Skrzeszewskiej10, Jordanki Georgiewej-Okoń), politologów (Ireny Stawowej-Kawki11, Marka Żmigrodzkiego12, Katarzyny Fijołek13) czy etnologów (m.in. Magdaleny Lubańskiej14) najczęściej skupiają się na współczesnych zagadnieniach związanych z funkcjonowaniem tej społeczności w Bułgarii czy na Bałkanach. Nie przedstawiają kontekstu historycznego w ogóle albo ograniczają się do ogólnikowych stwierdzeń dotyczących przełomu XIX i XX 5 J. Rubacha, Bułgaria na przełomie XIX i XX wieku. Bułgarskie metamorfozy w publikacjach „Świata Słowiańskiego” (1904–1914), Olsztyn 2012; Idem, Gospodarka Bułgarii na przełomie XIX i XX wieku, „Słupskie Studia Historyczne” 2011, nr 17, s. 143–158. 6 Zob. np. Т. Wasilewski, Historia Bułgarii, Wrocław 1988; M. Tanty, Bałkany w XX wieku. Dzieje polityczne, Warszawa 2003; T. Czekalski, Bułgaria, Warszawa 2010. 7 Leksykon tradycji bułgarskiej, red. G. Szwat-Gyłybowa, Warszawa 2011; G. Szwat-Gyłybowa, Europa i Orient w świetle bułgarskiej prozy wspomnieniowej XIX stulecia, [w:] Kategoria Europy w kulturach słowiańskich, red. T. Dąbek-Wirgowa, A. Z. Makowiecki, Warszawa 1992, s. 169–173; Eadem, Stereotyp Turka w piśmiennictwie bułgarskim XIX stulecia a grzechy europejskiego orientalizmu, [w:] Kategoria narodu w kulturach słowiańskich, red. T. Dąbek-Wirgowa, A. Z.Makowiecki, Warszawa 1993, s. 71–76. 8 A. Parzymies, Muzułmanie w Bułgarii, [w:] Muzułmanie w Europie, red. A. Parzymies, Warszawa 2005, s. 53–70; Eadem, Islam na Bałkanach, [w:] Zagadnienia współczesnego islamu, red. A. Abbas, Poznań 2003, s. 29–39. 9 M. Walczak-Mikołajczakowa, Kilka uwag o imionach rodopskich Pomaków, „Poznańskie Spotkania Językoznawcze” 2014, nr 27, s. 193–199; Eadem, Pomacy – bułgarscy poturczeńcy (na przykładzie wsi Selcza w zachodnich Rodopach), „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2014, t. 21, s. 177–184. 10 Turkish Yoke or Pax Ottomana. The Reception of Ottoman Heritage in the Balkan History and Culture, ed. K. Popek, M. Skrzeszewska, Kraków 2019. 11 С. Киселиновски, И. Ставови-Кавка, Малцинствата на Балканот (XX век), Скопje 2004; I. Stawowy-Kawka, Islam w Bułgarii i Grecji – współczesne problemy, [w:] Niemcy – Europa – Świat. Studia międzynarodowe, red. I. Stawowy-Kawka, Kraków 2007, s. 241–251; Eadem, Islam and Politics: the Case of Bulgaria, [w:] Religia a współczesne stosunki międzynarodowe, red. B. Bednarczyk, Z. Pasek, P. Stawiński, Kraków 2010, s. 49–62. 12 M. Żmigrodzki, Przejawy dyskryminacji mniejszości narodowych i religijnych w Bułgarii, [w:] Samoidentyfikacja mniejszości narodowych i religijnych w Europie Środkowo-Wschodniej. Problematyka politologiczna, red. A. Czarnocki, Lublin 1998, s. 85–95; Idem, Status prawny mniejszości narodowych w Bułgarii, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K: Politologia” 1999, nr 6, s. 407–412. 13 K. Fijołek, Położenie prawne mniejszości tureckiej w Bułgarii od 1878 r. do wybuchy II wojny światowej, „Studenckie Zeszyty Naukowe IFS UJ” 2013, 1(3), s. 107–114; Eadem, Obraz Turka jako muzułmańskiego fanatyka i najeźdźcy. Elementy dehumanizacji stereotypu, „Studia Politologica Ucraino-Polona” 2017, nr 7, s. 29–47; Eadem, Okres fałszywej stabilizacji. Położenie ludności muzułmańskiej w Bułgarii od zakończenia II wojny światowej do uchwalenia konstytucji z 1971 roku, „Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym” 2016, t. 36, nr 1, s. 111–126. 14 M. Lubańska, Synkretyzm a podziały religijne w bułgarskich Rodopach, Warszawa 2012; Eadem, Pomacy, [w:] Bałkany. Etnokulturowe podłoże konfliktu, red. W. Konarski, A. Koseski, Pułtusk 2006, s. 233–240. wieku. Należy jednak podkreślić, że w przeciągu ostatnich lat wzrosło zainteresowanie mniejszościomi w Bułgarii w badaniach polskich historyków i slawistów15. 15 A. Cetnarowicz, K. Popek, Bulgarian affairs in the second half of the 19th c. in Polish historiography since 1989, „Slavia Meridionalis“ 2019, vol. 19, s. 10, https://doi.org/10.11649/sm.1920. 16 К. Манчев, Балкански разпри, София 2015, s. 150. 17 И. Карахасан-Чънар, Етническите малцинства в България, София 2005, s. 208. 18 Ж. Назърска, Българската държава и нейните малцинства 1878–1885 г., София 1999; Eadem, Културно-историческото наследство на етническите и религиозните малцинства в България: опазване, съхраняване и социализация, София 2014; Eadem, Етническите и религиозните малцинства в българския парламент 1879–1885, „Исторически преглед” 1999, бр. 1–2, s. 3–22; Eadem, Малцинствено-религиозната политика в Източна Румелия (1879–1885), [w:] Мюсюлманските общности на Балканите и в България, т. 1, ред. A. Желязкова, София 1997, s. 113–235; Eadem, Формиране на интелектуален елит на етническите и религиозните малцинства в България (1879–1944), „Педагогика” 2007, бр. 9, s. 100–109. 19 В. Стоянов, Турското население в България между полюсите на етническата политика, София 1997; Idem, Турското население на България и официалната малцинствена политика (1878–1944), [w:] Страници от българската история. Събития – размисли – личности, т. 2, ред. М. Босева, София 1993, s. 192–209. 20 С. Елдъров, Българската православна църква и българите мюсюлмани 1878–1944 г., [w:] История на мюсюлманската култура по българските земи, т. 7, ред. Р. Градева, София 1997, s. 592–639; Idem, Последният кръстоносен поход. БПЦ и покръстване на българо-мохамедани през 1912–1913, „Българска историческа библиотека” 2000, бр. 2, s. 18–38. W przypadku historiografii bułgarskiej problematyka związana z mniejszością muzułmańską cieszy się dużą popularnością, można mówić wręcz o szczególnym wzroście zainteresowania tymi zagadnieniami od początku lat 90. XX wieku. Znaczenie tej kwestii w Bułgarii trafnie wyraził Krystio Manczew: „Oprócz syndromu macedońskiego, Bułgaria cierpi także na syndrom «turecko-muzułmański»”16. Badania w tym zakresie prowadzą zarówno historycy, jak i politolodzy, etnolodzy i socjolodzy. Dominują w nich zagadnienia związane z relacją między władzami bułgarskimi a Turkami i Pomakami w okresie komunistycznym oraz akcjami asymilacyjnymi w latach 70. oraz 80. XX wieku (tzw. proces odrodzeniowy). Badania nad mniejszością muzułmańską w pierwszym okresie funkcjonowania państwa bułgarskiego znajdują się na wyraźnym marginesie. Powtarzane są ogólnikowe hasła o liberalnym okresie w polityce władz wobec mniejszości, wprowadzone do historiografii w XIX wieku, przez Konstantina Jirečka oraz Felixa Kanitza17. Nie można jednak uznać, że nie podjęto w tym wymiarze rzetelnych i szczegółowych studiów. Szersze badania oparte na bułgarskim materiale archiwalnym prowadzi w pierwszej kolejności Żorżeta Nezyrska, która skupia się na ogóle mniejszości ze szczególnym uwzględnieniem pierwszych lat funkcjonowania Księstwa Bułgarii (1878–1885), a także Rumelii Wschodniej18. Cenne badania dotyczące mniejszości muzułmańskiej w odrodzonej Bułgarii prowadził także Waleri Stojanow19. Autorem wnikliwych analiz dotyczących tego zagadnienia jest również Swetłozar Ełdyrow, który poświęcił artykuły relacjom między bułgarską Cerkwią prawosławną a wyznawcami islamu zamieszkującymi Bułgarię20. Warto wskazać także na cenne badania demograficzne dotyczące Turków bułgarskich Nadeżdy Iliewy z szczegółowymi analizami dotyczących lat 1878–191221. W kontekście historii Pomaków na przełomie XIX i XX wieku autorami wartościowych prac są również Stojan Rajczewski22 oraz – w bardziej popularnonaukowym ujęciu – Władimir Ardenski23. 21 Н. Илиева, Турската етническа група в България (1878–2001), София 2010. 22 С. Райчевски, Българите мохамедани, София 1998; Idem, Рецидиви на приложната етнология – ненаучни теории и фалшификации за произхода на българите мохамедани, [w:] Заблуди и фалшификации за произхода на българите мохамедани, ред. Х. Гиневски, София 2010, s. 65–75. 23 В. Арденски, Загаснали огнища. Изселническите процеси сред българите мохамедани в периода 1878–1944 г., София 2005; Idem, Свои, не чужди, София 1975. 24 C. Riis, Religion, Politics, and Historiography in Bulgaria, New York 2002, s. 17–22. 25 В. Божков, Възродителният процес и българите махомедани, София 2012, s. 116; С. Михайлов, Възрожденският процес в България, София 1992, s. 111–112; С. Елдъров, Българската православна църква…, s. 592. 26 Н. Панайотов, „Потурчването” на Североизточна България (XIV–XX в.). Османския (турския) въпрос – един от аспектите на българския национален проблем, Варна 2001, s. 45. 27 П. Петров, Насилственото помохамеданчване в годините на османско робство, София 1985; Idem, Исторически основи на Възеродителния процес, София 1988; Idem, Абсурдни теории, фалшификации и заблуди за произхода на българите мохамедани, [w:] Заблуди и фалшификации…, s. 16–46. 28 Х. Гиневски, Миналото на Средните Родопи – XIX и назалото на XX век. Възраждане, Варна 2008; Idem, Произходът на българите мохамедани – съвременни фалшификации¸ [w:] Заблуди и фалшификации…, s. 117–126. 29 Б. Асенов, Възродителният процес и държавна сирурност, София 1996; Idem, Нация, Религия, Национализъм, София 1994. 30 С. Михайлов, Възрожденският процес в България, София 1992; Idem, Родинското движение и фалшификациите спрямо него, [w:] Заблуди ифалшификации…, s. 47–64. 31 Заблуди и фалшификации… Badania nad mniejszością muzułmańską są nadal drażliwym tematem w Bułgarii. Wiele prac bułgarskich historyków powtarza tezy za propagandą komunistyczną z lat 70. i 80. XX wieku, ich autorzy traktują Turków oraz Pomaków jako Bułgarów o „zamroczonej przez islam świadomości narodowej”24. Starają się w nich usprawiedliwiać i wartościować pozytywnie brutalne akcje asymilacyjne wobec muzułmanów podejmowane w Bułgarskiej Republice Ludowej, posługując się tendencyjnie interpretowanymi, czasem nawet przekłamywanymi, przykładami z historii. Z tą optyką związana jest uprawiana przez nich krytyka „władz kapitalistycznych” Księstwa i Carstwa Bułgarii za brak podjęcia akcji asymilacyjnych na szeroką skalę aż do 1912 roku25. Muzułmanie są traktowani jako „koń trojański” czy „piąta kolumna” wykorzystywana przeciwko Bułgarii przez Imperium Osmańskie, a następnie Turcję26. Wśród osób reprezentujących takie poglądy można wymienić Petyra Petrowa27 (sam zresztą uczestniczył i wspierał „proces odrodzeniowy”), Christo Ginewskiego28, Bonczo Asenowa29 czy Stojana Michajłowa30. Obrazem trwałości tych tendencji w bułgarskiej historiografii była konferencja zorganizowana 29 października 2009 roku w Smoljanie pt. Kłamstwa i fałszerstwa o pochodzeniu Bułgarów muzułmanów (Зблуди и фалшификации за произхода на българите мохамедани)31. Obok tego nurtu funkcjonuje węższe grono badaczy, którzy dążą do rozliczenia z wydarzeniami „procesu odrodzeniowego” oraz poszerzenia dialogu ze stroną muzułmańską w kwestiach badań nad historią. Jest to środowisko związane z Międzynarodowym Centrum Problemów Mniejszości i Wzajemności Kulturowych w Sofii (IMIR), wśród jego najważniejszych przedstawicieli należy wymienić Antoninę Żeljazkową32 oraz Ewgenię Iwanową33. Ich badania często odwołują się do nowych tendencji w historiografii, m.in. historii pamięci, gender, historii codzienności. Starają się one zerwać z uprawianiem historii w duchu narodowym, podkreślając wielokulturowość ziem bułgarskich na przestrzeni wieków. Ich niewątpliwą wartością jest konfrontowanie dorobku badań bułgarskich dotyczących mniejszości muzułmańskiej z tureckim i zachodnioeuropejskim wkładem w ten obszar wiedzy. 32 А. Желязкова, Социална и културна адаптация на българските изселници в Турция, [w:] Между адаптацията и носталгиата. Българките турци в Турция, ред. А. Желязкова, София 1998, s. 11–44; Eadem, Разпространение на исляма в западнобалканските земи под османска власт XV–XVIII век, София 1990; Eadem, Турци, [w:] Общности и идентичности в България, ред. А. Кръстева, София 1998, s. 371–397. 33 Е. Иванова, Ислямизирани Балкани. Динамика на разказите, София 2014; Eadem, Балканите: Съжителство на вековете. Изследване върху (не)състояването на балканската модерност, София 2005; Помаците: версии за произход и съвременна идентичност, съст. Е. Иванова, София 2013; Eadem, Балканите: съжителство на вековете, „Либерален преглед” 2001, ч. 1, s. 318–325; Eadem, Идентичност и идентичности на помаците в България, „Либерален преглед” 2012, ч. 1, s. 840–872; Eadem, Изгубената История, „Либерален преглед” 2015, ч. 1, s. 1380–1395; Eadem, Изобретяване на травматична памет: Батак 2007, „Либерален преглед” 2013, ч. 1, s. 1307–1327; Eadem, Колебанията на комшулука, [w:] Батак като място на паметта и забравата, ред. М. Балева, У. Брунбауер, София 2007, s. 142–147; Eadem, Отхвърлените „приобщени” или процеса, наречен „възродителен”, „Либерален преглед” 2013, ч. 2, s. 1200–1215. 34 Х. Мехмед, Помаците и торбешите в Мизия, Тракия и Македония, София 2007. 35 М. Дорсунски, История на помаците – ахряните, София 1995. 36 П. Япов, Помаците, София 2006. Wiele kontrowersji wzbudzają prace pomackich autorów dotyczące mniejszości muzułmańskiej w Bułgarii. Celem tych opracowań jest udowodnienie, że Pomacy stanowią niezależny naród, wywodzący się od autochtonicznych dla obszaru bałkańskiego ludów i zachowujący na przestrzeni wieków odrębność zarówno od Bułgarów, jak i od Turków. Wiele z tych prac jest wydawanych poza wydawnictwami i dlatego nie posiadają numeru ISBN. Spośród tych autorów należy wymienić Mehmeda Hjusejna34, Mehmeda Dorsunskiego35 czy Petyra Japowa36. Niniejsza tematyka w Bułgarii, przede wszystkim w kontekście lat 70. oraz 80. XX wieku, ale i w odniesieniu do przełomu XIX i XX wieku, budzi sporo emocji, co oddala dyskurs naukowy od zamiarów obiektywnego scharakteryzowania dziejów wyznawców islamu w tym kraju, a zbliża badania historyczne do sporów ideologicznych i politycznych. Temat mniejszości muzułmańskiej zamieszkującej Bułgarię cieszy się sporym zainteresowaniem wśród historyków tureckich, jednak podobnie jak w przypadku historiografii bułgarskiej głównie w kontekście czasów komunizmu, tymczasem okres przed wojnami bałkańskimi jest słabo przebadany37. W przypadku prac dotyczących lat 1878–1912, szczegółowe badania prowadzili przede wszystkim Ömer Turan38, Bilâl Şimşir39, Hüseyin Memişoğlu40 czy Kemal Karpat41. Temat ten wzbudza równie dużo emocji w Turcji jak w Bułgarii. Polityka państwa bułgarskiego wobec muzułmanów (często ta grupa jest definiowana jako Turcy) jest oceniana jako jednoznacznie represyjna. O ile więc główny nurt historiografii bułgarskiej stara się wybielać politykę władz w Sofii wobec mniejszości w tym okresie, Turcy ją demonizują, patrząc przez pryzmat tragicznych doświadczeń muhadżirów (muzułmańskich uchodźców) oraz wizji brutalnych rozliczeń po upadku władzy osmańskiej. Politykę tę charakteryzuje się w sposób jednoznaczny: rząd bułgarski traktowany jest jako nacjonalistyczny oraz stosujący represje wobec muzułmanów, dążący do pozbycia się mniejszości z kraju oraz budowy państwa jednego narodu. Dobrze podsumował to stojący na podobnym stanowisku bošniacki historyk Safet Bandžović: 37 G. Tokay, M. Hacisalınoğlu, Turkish Historiography on the Balkans during the Late Ottoman Period (1878–1914), „Balkanistica” 2009, 22, s. 192–193; M. Hacisalınoğlu, The Ottoman Administration of Bulgaria and Macedonia During the 19th–20th Centuries in Recent Turkish Historiography: Contributions, Deficiencies and Perspectives, „Turkish Review of Balkan Studies” 2006, vol. 11, s. 85–123. 38 Ö. Turan, The Turkish Minority in Bulgaria (1878–1908), Ankara 1998; Idem, Pomaks, Their Past and Present, „Journal of Muslim Minority Affairs” 1999, no. 1, s. 69–83; Idem, Turkish Migrations from Bulgaria, [w:] Forced Ethnic Migrations in the Balkans: Consequences and Rebuilding of Societies, ed. E. Popova, M. Hajdinjak, Sofia-Tokio 2006, s. 77–93; Ö. Turan, K. T. Evered, Jadidism in South-Eastern Europe: The Influence of Ismail Bey Gaspirali among Bulgarian Turks, „Middle Eastern Studies” 2005, vol. 41, no. 4, s. 481–502; Ю. Туран., Протестантската мисионерска дейност насочена към мюсюлманите в България, прев. З. Иванова, „Годишник на департамент «История» НБУ” 2007, т. 2, s. 223–245; Ö. Turan, The Rhodope Resistance and Commission of 1878, [w:] War & Diplomacy. The Russo-Turkish War of 1877–1878 and the Treaty of Berlin, ed. M. H. Yavuz, P. Sluglett, Salt Lake City 2011, s. 511–534. 39 B. Şimşir, The Turks of Bulgaria (1878–1985), London 1988; Idem, The Turkish Minority in Bulgaria: History and Culture, [w:] The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority, ed. K. Karpat, Istanbul 1990, s. 159–178. 40 H. Memişoğlu, Pages of the History of Pomac Turks, Ankara 1991; Idem, Pages of the History of Pomac Turks, Ankara 1991; Idem, The Education of the Turks in Bulgaria, Ankara 1992. 41 The Turks of Bulgaria… 42 S. Bandžović, Deosmanizacija Balkana i Bošnjaci: ratovi i muhadžirska pribježišta (1876.–1923.), Sarajevo 2013, s. 192. Historia muzułmanów na Bałkanów ostatnich dziesięcioleci XIX i początku XX wieku toczyła się pod znakiem masowego exodusu, przymusowych deportacji, postępującej asymilacji, niezdefiniowanego statusu mniejszościowego w ramach państw bałkańskich, skrytej bądź otwartej dyskryminacji, represji i nieprzyjemności42. Wielu z tureckich historyków specjalizujących się w tym temacie pochodzi z Bułgarii i zostało zmuszonych do emigracji w okresie represji komunistycznych bądź są potomkami wypędzonych. Doprowadza to do przenoszenia osobistych doświadczeń na wyobrażenie o przeszłości i do rozciągania represyjnych działań Bułgarów wobec Turków z lat 70. i 80. XX wieku na cały okres funkcjonowania państwa bułgarskiego. Bałkany są traktowane w tradycji tureckiej jako „ojczyzna utracona”. Turcy od wieków stanowili na tym obszarze elitę, dominowali na poziomie politycznym, społecznym oraz kulturowym. Wydarzenia XIX i XX wieku, związane z rozpadem Imperium Osmańskiego i kształtowaniem się państw chrześcijańskich w regionie, doprowadziły do masowych wysiedleń i tragedii tej społeczności, a Turcy, którzy pozostali na tym obszarze, zostali sprowadzeni do pozycji represjonowanej mniejszości43. Jak podkreśla Ebru Boyar: „Bałkany odgrywają kluczową rolę w kreowaniu mentalności ofiary, w tej kwestii Turcy czuli się szczególnie zdradzeni”44. Można porównać obraz Bałkanów w tradycji tureckiej do roli, jaką odgrywają Kresy Wschodnie w polskiej pamięci. 43 G. Tokay, M. Hacisalınoğlu, op. cit., s. 182, 193; Zob. np. S. R. Sonyel, Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire, Ankara 1993. 44 E. Boyar, Ottomans, Turks and the Balkans Empire Lost, Relations Altered, London-New York 2007, s. 142. 45 R. Crampton, Bulgaria, Oxford 2008; Idem, The Turks in Bulgaria, 1878–1944, [w:] The Turks of Bulgaria…, s. 43–78. 46 A. Popovic, Cultures musulmanes balkaniques, Istanbul 1994; Idem, L'Islam balkanique, Les Musulmans du Sud-Est européen dans la période post-ottomane, Wiesenbaden 1986; Idem, Les musulmans des Balkans à l'époque post-ottomane: histoire et politique, Istanbul 1994; Idem, Les Turcs de Bulgarie, 1878–1985. Une expérience des nationalités dans le monde communiste, „Cahiers du Monde russe et soviétique” 1986, vol. 27, no. 3/4, s. 381–416. 47 H. Poulton, The Balkans: Minorities and States in Conflict, London 1993; Idem, Changing Notions of National Identity among Muslims in Thrace and Macedonia: Turks, Pomaks and Roma, [w:] Muslim Identity and the Balkan States, ed. H. Poulton, S. Taji–Farouki, London 1997, s. 82–102; Idem, Islam, Ethnicity and State in the Contemporary Balkans, [w:] Muslim Identity…, s. 13–32; Idem, Minorities in Southeast Europe: Inclusion and Exclusion, London 1999; Idem, Minorities in the Balkans, London 1989; Idem, The Muslim Experience in the Balkan States, 1919–1991, „Nationalities Papers” 2000, vol. 28, no. 1, s. 45–66. Podobnie jak bułgarscy i tureccy, badacze zachodnioeuropejscy koncentrują się na historii mniejszości muzułmańskiej w Bułgarii w drugiej połowie XX wieku. Istnieje jednak grupa historyków, których badania wiele wniosły do wiedzy na temat relacji między władzą bułgarską a społecznością muzułmańską na przełomie XIX i XX wieku. Richard Crampton jest jednym z najbardziej cenionych specjalistów zajmujących się najnowszą historią Bułgarii, niejednokrotnie podkreślał wieloetniczny i wieloreligijny charakter tego państwa, poruszając także temat losu muzułmanów na jego obszarze45. Kluczowym badaczem islamu na Bałkanach, w tym na przełomie XIX i XX wieku i okresu rodzenia się chrześcijańskich państw w miejsce muzułmańskiego Imperium Osmańskiego, jest Alexandre Popovic, który w swoich pracach zajmuje się także kwestiami bułgarskimi46. Wśród badaczy mniejszości muzułmańskiej na Bałkanach nie można pominąć także Hugh Poultona, którego prace wprawdzie koncentrują się na historii najnowszej i współczesności, jednak można znaleźć w nich wiele cennych informacji dotyczących XIX wieku47. Warto wskazać również na autorkę monografii The Orient Within. Muslim Minorities and the Negation of Nationhood in Modern Bulgaria Mary Neuburger, jednak podobnie jak w przypadku Poultona w centrum jej zainteresowań jest okres komunistyczny48. Autorem imponującej liczby tekstów dotyczących historii muzułmanów na ziemiach bułgarskich, obejmujących także okres przełomu XIX i XX wieku, jest amerykański profesor Uniwersytetu Stanowego Wayne – Ali Eminov49. Bernard Lory w swoich badaniach dotyczących dziedzictwa osmańskiego w Bułgarii po 1878 roku wiele miejsca poświęcił także problematyce związanej z mniejszością muzułmańską oraz islamowi w Bułgarii50. 48 M. Neuburger, The Orient Within. Muslim Minorities and the Negation of Nationhood in Modern Bulgaria, Ithaca-London 2004; Idem, Bulgaro-Turkish Encounters and the Re-Imaging of the Bulgarian Nation (1878–1995), „East European Quarterly” 1997, no. 1, s. 1–20; Idem, Pomak Borderlands: Muslims on the edge of nations, „Nationalities Papers” 2000, vol. 28, no. 1, s. 181–198. 49 A. Eminov, Turkish and Other Muslim Minorities in Bulgaria, London 1997; Idem, Turcs and Tatars in Bulgaria and the Balkans, „Nationalities Papers” 2000, vol. 28, s. 129–164; Idem, Are Turkish‐speakers in Bulgaria of ethnic Bulgarian origin?, „Institute of Muslim Minority Affairs. Journal” 1986, vol. 7, 2, s. 503–518; Idem, Islam and Muslims in Bulgaria: A Brief History, „Islamic Studies” 1997, vol. 36, no. 2–3, s. 209–241; Idem, Social Construction of Identities: Pomaks in Bulgaria, „Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe” 2007, vol. 6, no. 2, s. 1–25; Idem, The Status of Islam and Muslims in Bulgaria, „Journal Institute of Muslim Minority Affairs” 1987, vol. 8:2, s. 278–301. 50 B. Lory, Le sort de l’héritage ottoman en Bulgarie: l'exemple des villes bulgares, 1878–1900, Istanbul 1985 (w niniejszej pracy korzystam z tłumaczenia na język bułgarski: Б. Лори, Съдбата на османското наследство. Българската градска култура 1878–1900, прев. Л. Янакиева, София 2002); Idem, Ahmed Aga Tămrašlijata: The Last Derebey of the Rhodopes, [w:] The Turks of Bulgaria…, s. 179–202. 51 W. Höpken, Der Exodus: Muslimische Emigration aus Bulgarien im 19. und 20. Jahrundert, [w:] Osmanen und Islam in Südosteuropa, hrsg. R. Lauer, H. G. Majer, Berlin-Boston 2014, s. 303–433; Idem, Die Emigration von Türken aus Bulgarien. Historisches und Gegenwärtiges. Teil I: Die Emigration 1878 bis 1951, „SOE” 1989, 38, 10, s. 608–637; Idem, From Religous Idendity to Ethnic Mobilisation: the Turks of Bulgaria before, under and since Communism, [w:] Muslim Identity and the Balkan States…, s. 54–81 52 Jest to stosunkowo kontrowersyjny badacz, który zasłynął z negacji ludobójstwa na Ormianach w latach 1915–1916, interpretując te wydarzenia jako wojnę domową. J. McCarthy, Death and Exile: The Ethnic Cleansing of the Ottoman Muslims 1821–1922, Princeton 1996 (w niniejszej pracy korzystam z tłumaczenia na język bułgarski: Дж. Маккарти, Смърт и изгнание: Етническото прочистване на османските мюсюлмани (1821–1922), прев. К. Панайотова, София 2010); Idem, Muslim in Ottoman Europe: Population from 1880 to 1912, „Nationalities Papers” 2000, vol. 28, no. 1, s. 29–43. Dużym zainteresowaniem wśród zachodnich badaczy cieszą się zagadnienia związane z migracjami muzułmanów w obrębie Bałkanów w XIX wieku. Historyk niemiecki Wolfgang Höpken koncentruje się na procesach migracyjnych muzułmanów na ziemiach bułgarskich w XIX wieku i na początku XX – są to szczególnie wartościowe opracowania z racji szerokiej bazy źródłowej, obejmującej m.in. archiwa brytyjskie oraz niemieckie51. Badaczem skupiającym się na podobnej tematyce, jednak w kontekście całego Imperium Osmańskiego w długim wieku XIX wieku, jest Justin McCarthy, który często przyjmuje w swoich pracach perspektywę turecką52. Autorem wartościowej książki dotyczącej emigracji muzułmanów z Bałkanów w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku jest także francuski historyk Alexandre Tourmakine53. 53 A. Toumarkine, Les migrations des populations musulmanes balkaniques en Anatolie (1876–1913), Istanbul 1995. W badaniach nad mniejszością muzułmańską w Bułgarii zachodnia historiografia skłania się ku perspektywie tureckiej. Prawdopodobnie jest to związane z większą dostępnością opracowań tureckich badaczy, które częściej są tłumaczone na język angielski oraz inne języki kongresowe, gdy opracowania historyków bułgarskich są dostępne prawie wyłącznie dla wąskiej grupy historyków znających język bułgarski. Cel badawczy Zasadniczym celem pracy jest rekonstrukcja polityki państwa bułgarskiego wobec mniejszości muzułmańskiej w pierwszych dekadach jego funkcjonowania. W oparciu o materiał źródłowy należało zweryfikować, ile prawdy jest w tezie o liberalnej polityce władz bułgarskich wobec mniejszości muzułmańskiej (powtarzanej przez historyków bułgarskich), a ile w twierdzeniach o polityce represji (obecnej w pracach tureckich i zachodnich). Początkowe analizy pozwoliły na postawienie szeregu hipotez badawczych dotyczących polityki państwa bułgarskiego wobec mniejszości muzułmańskiej na przełomie XIX i XX wieku, które zostały zweryfikowane w dalszej części pracy. Przede wszystkim trudno jest mówić o uregulowanej i planowej polityce mniejszościowej Bułgarii, działania w tym zakresie były raczej determinowana przez koniunkturę, konkretne wydarzenia i bieżącą sytuację, w dużej mierze także przez politykę zagraniczną i relacje z Wysoką Portą. Można wyróżnić dwa okresy związane z polityką państwa bułgarskiego wobec mniejszości muzułmańskiej w latach 1878–1912. W pierwszym okresie (1878–1885), kiedy pamięć o pogromach w okresie powstania kwietniowego była jeszcze świeża, emigracja muhadżirów powodowała liczne komplikacje międzynarodowe dla Księstwa i Rumelii Wschodniej, a władze musiały zmagać się z buntami muzułmańskimi, niechęć wobec mniejszości muzułmańskiej była znacznie bardziej rozpowszechniona niż w późniejszym okresie, kiedy wyznawcy islamu nie sprawiali już zasadniczo kłopotów rządzącym. W czasie unii z Rumelią Wschodnią w 1885 roku działania Bułgarów spotkały się z poparciem mniejszości muzułmańskiej – egzemplifikacją tego byli ochotnicy muzułmańscy na froncie w wojnie z Serbią. Od zjednoczenia do wybuchu wojen bałkańskich dominowała generalnie postawa tolerancji wobec tej społeczności. Nową epokę wyznacza wypowiedzenie przez Bułgarię wojny Turcji w 1912 roku i towarzyszący temu wybuch nastrojów patriotycznych związany z ideą wyzwalania ziemi macedońskich spod „jarzma tureckiego”. Dały one impuls do drastycznego odwrotu od tej polityki i przymusowej akcji asymilacyjnej w Rodopach. W przypadku literatury polskiej jest to praktycznie nierozpoznany temat. Tymczasem w bułgarskim dyskursie naukowym wciąż funkcjonuje wiele mitów oraz uproszczeń, związanych z powszechnym wyobrażeniem Bułgarów na temat własnej historii narodowej. Spojrzenie to jest determinowane przez perspektywę „jarzma tureckiego” oraz tradycyjne pojmowanie odrodzenia narodowego, często przedstawianego jako starcie świata chrześcijańskiego z islamskim. Rozszerzenie dyskursu o perspektywę turecką oraz próby odcięcia od nagromadzonych w kulturze stereotypów wciąż pozostają na marginesie bułgarskiej historiografii. Zresztą z podobnymi problemami borykają się badania tureckie. Jest to związane z emocjonalnym podejściem, determinowanym przez pamięć o wydarzeniach związanych z „procesem odrodzeniowym”. W tym ujęciu historia mniejszości muzułmańskiej w Europie Południowo-Wschodniej jest ściśle związana z turecką melancholią utraconego imperium oraz wygnania z ziem, na których muzułmanie żyli przez wieki. Dlatego perspektywa zewnętrzna, oparta na dystansie i odcięciu od nagromadzonych na Bałkanach stereotypów i uprzedzeń, może wnieść wiele do wiedzy dotyczącej społeczności muzułmanów w Bułgarii. Badania dotyczące polityki państwa bułgarskiego wobec mniejszości muzułmańskiej koncentrują się na drugiej połowie XX wieku i współczesności, brakuje im szerszego kontekstu historycznego, bez którego nie jesteśmy w stanie zrozumieć węzłowych wydarzeń oraz procesów w najnowszej historii Bułgarii (np. polityki tzw. procesu odrodzeniowego, realizowanej przez bułgarskie władze komunistyczne w latach 70. oraz 80.), ale także bieżących problemów etnicznych oraz kulturowych, z którymi boryka się cały region bałkański. Kwestia wschodnia, czyli ogół zjawisk związanych z rozpadem Imperium Osmańskiego, stanowiła jedno z głównych źródeł kryzysów międzynarodowych w dziewiętnastowiecznej Europie. Była ona ściśle związana z wewnętrznymi konfliktami rozgrywającymi się między różnymi grupami narodowymi, etnicznymi oraz wyznaniowymi na obszarze Półwyspu Bałkańskiego. Niewątpliwie jednymi z najistotniejszych spośród nich były spory między przedstawicielami prawosławia i islamu. Bez zrozumienia problematyki związanej z polityką państwa bułgarskiego wobec ludności muzułmańskiej na przełomie XIX i XX wieku trudno uchwycić specyfikę stosunków religijnych panujących w Europie Południowo-Wschodniej oraz istotę tzw. kotła bałkańskiego. Na to składają się wydarzenia, procesy oraz zjawiska, które miały istotny wpływ na wybuch pierwszej wojny światowej i kres belle époque, również rozpad wielonarodowych imperiów w regionie i kształtowanie się narodów we wschodniej części Starego Kontynentu. Faktycznie zatem podjęty temat ma nie tylko wymiar lokalny, ale także istotne znaczenie dla badań nad historią powszechną. Konstrukcja pracy Praca składa się z czternastu rozdziałów mających charakter problemowy. Zostały one tak ułożone, aby pokazać zarówno realia bułgarskie i działanie władz wobec muzułmanów, jak i ich rolę polityczną, zmieniającą się sytuację społeczną, gospodarczą i kulturową. Ostatni rozdział ma charakter porównawczy. Służy pokazaniu polityki bułgarskiej na szerszym tle. Wstęp ma na celu przedstawienie zakresu tematycznego, stanu badań (pod kątem historiografii polskiej, bułgarskiej, tureckiej oraz zachodniej), określenie głównych pytań badawczych, konstrukcji pracy, bazy źródłowej oraz podstaw metodologicznych. W Rozdziale 1 została przedstawiona tytułowa mniejszość muzułmańska ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki jej tożsamości, teorii na temat pochodzenia na obszarze Bułgarii, wewnętrznej różnorodności oraz liczebności. Ostatnia część rozdziału służy zobrazowaniu terytorium Bułgarii ze szczególnym uwzględnieniem podziału administracyjnego w latach 1878–1912 i obszarów zamieszkałych przez muzułmanów. W Rozdziale 2 została podjęta próba zarysowania relacji muzułmańsko-chrześcijańskich na ziemiach bułgarskich w okresie osmańskim, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii dwóch wizji historiograficznych dotyczących Imperium Osmańskiego: „jarzma tureckiego” oraz „wspólnoty osmańskiej”, które kluczowy nacisk kładą na interpretację polityki państwa wobec niemuzułmanów. Część ta stanowi niezbędny kontekst do późniejszych rozważań na temat relacji etnicznych w państwie bułgarskim. Rozdział 3 dotyczy „wielkiego kryzysu wschodniego” na ziemiach bułgarskich (1875–1878), a dokładnie wydarzeń związanych z powstaniem kwietniowym w 1876 roku oraz wojną rosyjsko-turecką (1877–1878). Doszło wtedy do licznych aktów agresji wobec Bułgarów ze strony muzułmanów oraz wobec wyznawców islamu popełnionych przez wojska rosyjskie i Bułgarów, które miały kluczowe znaczenie dla późniejszych stosunków etnicznych i religijnych na ziemiach bułgarskich. Rozdział 4 skupia się na buntach ludności muzułmańskiej przeciwko państwu bułgarskiemu na przełomie stuleci. Omówione zostaną kolejne akty zbrojnego oporu wyznawców islamu: muzułmański ruch oporu na wschodzie kraju na przełomie lat 70. i 80. XIX wieku, wynikające z niego kwestie związane z rozbójnictwem oraz późniejsze perspektywy wybuchu powstania muzułmańskiego w Bułgarii. W drugiej kolejności zaprezentowano opór muzułmanów w Rodopach: powstanie rodopskie w 1878 roku, rebelię w Rupczosie (tzw. Republika Tymrysz), bunty Pomaków w regionu Babjaku oraz Turków w okręgu kyrdżalijskim. W kontekście niniejszej tematyki wśród najważniejszych podjętych zagadnień należy wymienić kwestie motywacji buntowników muzułmańskich, sposoby tłumienia tych wystąpień przez władze bułgarskie, przyczyny sukcesów i porażek ruchów czy implikacje przedstawionych wydarzeń dla stosunków międzynarodowych. W Rozdziale 5 został zaprezentowany status mniejszości muzułmańskiej w Księstwie Bułgarii, Rumelii Wschodniej oraz Carstwie Bułgarii w świetle praw zagwarantowanych przez ustawy zasadnicze i inne przepisy prawne: konstytucję tyrnowską (1879), Ustawę Organiczną Rumelii Wschodniej (1879), Tymczasowe przepisy o administracji religijnej (1880), Ustawę o religijnej administracji muzułmanów Rumelii Wschodniej (1881) i Tymczasową ustawę o duchownej administracji muzułmanów (1895). Równocześnie przedstawionо prawa wyznawców islamu w Bułgarii, wynikające z gwarancji międzynarodowych określonych w traktacie sanstefańskim (1878), traktacie berlińskim (1878) i traktacie konstantynopolitańskim (1909). W świetle tych regulacji muzułmanom przysługiwała szeroka autonomia administracyjno-religijna, oparta na szeregu instytucji: muftich, gminach i sądach religijnych. Zostały one przedstawione w rozdziale 6. W Rozdziale 7 omówiono edukację muzułmańską, skoncentrowano się przy tym na podstawach prawnych funkcjonowania odrębnego szkolnictwa oraz szczegółach dotyczących programów nauczania, statusie nauczycieli i zmianach w wyniku kolejnych reform edukacji. Ściśle związane z tymi problemami są: kwestia analfabetyzmu wśród wyznawców islamu, inicjatywa powstania Islamskiego Związku Nauczycieli na początku XX wieku oraz dotacji rządowych na rzecz szkół muzułmańskich, które z punktu widzenia prawa miały status placówek prywatnych. Rozdział 8 dotyczy aktywności muzułmanów w bułgarskich strukturach państwowych i samorządowych na przełomie XIX i XX wieku. Opisano rolę deputowanych muzułmańskich w parlamentach (Zgromadzeniu Narodowym oraz Zgromadzeniu Prowincjonalnym Rumelii Wschodniej), najważniejsze inicjatywy ustawodawcze oraz miejsce w bułgarskim systemie partyjnym. Zaprezentowano również zakres uczestnictwa wyznawców islamu w strukturach administracji lokalnej, przede wszystkim uwzględniając jednostki zamieszkałe w znaczącym stopniu przez muzułmanów. W ostatniej części rozdziału skupiono się na roli muzułmanów w armii bułgarskiej: kwestii służby wojskowej ze szczególnym uwzględnieniem źródeł niechęci do niej wyznawców islamu, przepisach dotyczących możliwości wykupu od poboru, a także udziale ochotników muzułmańskich w czasie wojny bułgarsko-serbskiej w 1885 roku. Rozdział 9 jest poświęcony muzułmańskim migracjom w latach 1878–1912. Najpierw został podjęty problem powrotów muzułmańskich uchodźców na ziemie bułgarskie po wojnie lat 1877–1878. Kolejno zaprezentowano kwestie związane z emigracją: skalę wyjazdów wyznawców islamu, główne ich motywacje, skutki tego zjawiska oraz stosunek do niego władz bułgarskich. Migracja muzułmanów była niewątpliwie jednym z najważniejszych procesów społecznych, jakie objęły ziemie bułgarskie w tym okresie, prowadząc do głębokiego przeobrażenia struktury demograficznej, codzienności oraz gospodarski Bułgarii. Kolejnym niezwykle istotnym procesem, jaki przebiegał w tym okresie w Bułgarii, była tzw. rewolucja agrarna, czyli ogół zjawisk związanych z przejmowaniem ziemi należącej do muzułmanów przez ludność bułgarską. Temu tematowi został poświęcony rozdział 10. Przede wszystkim związane to było z powrotami muzułmańskich uchodźców wojennych, których własność w okresie konfliktu została zajęta przez chrześcijan. Po uspokojeniu sytuacji w regionie starali się oni odzyskać swoje majątki, co determinowano szereg konfliktów oraz wyzwań dla władz w Sofii i Płowdiwie. Z jednej strony rządzący starali się zaspokoić „głód ziemi” bułgarskich chłopów, a z drugiej znajdowali się pod naciskiem Wysokiej Porty oraz mocarstw, chroniących interesy powracających muhadżirów. „Rewolucja agrarna” w Księstwie była ściśle powiązana z reformami wywłaszczeniowymi, które uderzyły w pierwszej kolejności w muzułmańskich właścicieli cziftlików, Czerkiesów oraz Tatarów. Proces przejmowania ziemi muzułmańskiej w Rumelii Wschodniej miał nieco inny charakter – był związany z wysokim podatkiem katastralnych, który zmuszał islamskich posiadaczy do wyprzedawania majątków i emigracji z prowincji. Odrębną sprawą pozostawały wakfy – publiczne ziemie oraz majątki, z których dochody szły na cele religijne oraz charytatywne, charakterystyczne dla społeczności muzułmańskiej i ściśle związane ze strukturami Imperium Osmańskiego. Proces uregulowania ich statusu trwał przez cały omawiany okres, został ostatecznie zamknięty po pierwszej wojnie światowej. Rozdział 11 dotyczy islamskiej tkanki bułgarskiej przestrzeni miejskiej, co było ściśle związane z procesem „deosmanizacji” i przeobrażenia miast bułgarskich na wzór zachodni. Nie tylko ludność muzułmańska opuszczała ośrodki miejskie, ale i na wielką skalę likwidowano meczety, minarety, medresy, czarszije. Nie można jednak lekceważyć faktu dotacji rządowych na rzecz utrzymania budynków muzułmańskich w kraju, co jednak miało ograniczony wpływ na zmieniający się krajobraz odrodzonej Bułgarii. W rozdziale 12 umówiona została kwestia funkcjonowania prasy adresowanej do muzułmanów w Bułgarii na przełomie XIX i XX wieku, a dokładnie: najważniejsze tytuły tureckojęzyczne, wpływ cenzury na rozwój czasopiśmiennictwa oraz powiązania poszczególnych gazet z młodoturkami bądź zwolennikami reżimu Abdulhamida II. Rozdział 13 dotyczy stosunku Cerkwi prawosławnej do mniejszości muzułmańskiej oraz kwestii konwersji na chrześcijaństwo, przede wszystkim w kontekście podejmowanych prób akcji chrystianizacyjnych wśród tej ludności przed 1912 roku i przyczyn ich niepowodzeń. Ostatni, 14 rozdział pracy stanowi zarys serbskiej oraz greckiej polityki mniejszościowej w XIX wieku, co jest podstawą do przeprowadzenia następnie oceny bułgarskiej polityki w tym wymiarze na tle regionu. Podsumowanie ma służyć charakterystyce polityki bułgarskiej wobec mniejszości muzułmańskiej w latach 1878–1912 oraz analizie czynników na nią wpływających. W zakończeniu została także podjęta próba przedstawienia ewolucji polityki Bułgarii wobec mniejszości muzułmańskiej na przełomie XIX i XX wieku. Podstawa źródłowa W pracy wykorzystano materiały uzyskane podczas kwerend w archiwach i bibliotekach w Bułgarii (Sofia, Warna, Płowdiw), Wielkiej Brytanii (Londyn) oraz Serbii (Belgrad). Wśród najważniejszych zespołów objętych kwerendą w instytucjach w Sofii należy wymienić zespoły bułgarskiego Ministerstwa Finansów (zespół 159к), Ministerstwa Spraw Zewnętrznych i Wyznań (166к), Agencji Dyplomatycznej w Konstantynopolu (321к) oraz Głównego Muftiego (471к) z Centralnego Archiwum Państwowego (ЦДА), zespoły premierów oraz ministrów spraw zagranicznych, m.in. Dragana Cankowa (11), Stefana Stambołowa (63), Wasiła Radosławowa (263) oraz Dimitra Grekowa (290) z Bułgarskiego Archiwum Historycznego przy Narodowej Bibliotece im. Cyryla i Metodego (НБКМ-БИА), a także spuścizny Konstantina Jirečka (3к), Stefana Stambołowa (19к), Michaiła Madżarowa (44к) oraz metropolity warneńsko-presławskiego Simeona (144к) z archiwum Bułgarskiej Akademii Nauk (БАН). W dalszej kolejności przeprowadzono kwerendę źródłową w Archiwum Państwowym w Warnie (ДА-Варна). Warna na przełomie XIX i XX wieku pozostawała wieloetnicznym miastem, zamieszkiwanym w dużej mierze przez ludność muzułmańską. Funkcjonowała tam znacząca liczba szkół islamskich, muzułmanie odgrywali istotną rolę w wyborach samorządowych i parlamentarnych, wydawano tam gazety w języku osmańskotureckim, z portu warneńskiego korzystali emigranci muzułmańscy decydujący się wyjechać do Imperium Osmańskiego. Najcenniejsze przebadane materiały pochodzą z zespołów władz miejskich Warny (58к), władz okręgowych Warny (78к), władz powiatowych Prowadii (681к), muftiego pomocniczego Prowadii (331к) oraz władz okręgowych Prowadii (717к). Niezwykle cenne były również materiały rękopiśmienne z archiwów płowdiwskich: Regionalnego Archiwum Państwowego (ДА-Пловдив) oraz Bułgarskiego Archiwum Historycznego przy Narodowej Bibliotece im. Iwana Wazowa (НБИВ-БИА). Znajdują się tam wartościowe źródła dotyczące okresu Tymczasowej Administracji Rosyjskiej, funkcjonowania muzułmanów w Rumelii Wschodniej oraz polityki bułgarskiej wobec wyznawców islamu w Rodopach. W Regionalnym Archiwum Państwowym w Płowdiwie szczególnie wartościowe okazały się zespoły muzułmańskich instytucji autonomicznych (1002к, 1141к, 1142к) oraz Metropolii Płowdiwskiej (67к), w przypadku płowdiwskiego Bułgarskiego Archiwum Historycznego: zespół Tymczasowej Administracji Rosyjskiej (19) oraz Rumelii Wschodniej (20). Dodatkowa kwerenda została przeprowadzona w Archiwum Serbii. Materiały zebrane w Belgradzie posłużyły przygotowaniu rozdziału porównawczego dotyczącego serbskiej polityki mniejszościowej w XIX wieku. Najbardziej wartościowe w tym kontekście okazały się być materiały Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych z lat 60.–80. XIX wiek dotyczące przesiedlenia muzułmanów z serbskich miast garnizonowych oraz ziem włączonych do Serbii w 1878 (sandżak Niszu). W czasie przeprowadzonej kwerendy źródłowej w archiwach bułgarskich, a także po zapoznawaniu się z literaturą przedmiotu, napotkałem na liczne wskazówki, że problem mniejszości muzułmańskiej w Bułgarii znajdował się w szczególnym zainteresowaniu dyplomatów brytyjskich. Związane to było z aktywną polityką Londynu w regionie bałkańskim, celem której do początku XX wieku było utrzymanie posiadłości Imperium Osmańskiemu w imię zasady równowagi sił54. Raporty konsulów angielskich, dostępne w brytyjskim Archiwum Narodowym w Kew (Londyn), okazały się niezwykle cennym źródłem do badań sytuacji mniejszości muzułmańskiej w Bułgarii w omawianym okresie. Ze względu na proturecką linię polityki Wielkiej Brytanii na Bałkanach, rozszerzenie bazy źródłowej o zasoby londyńskie pozwoliło uchwycić politykę mniejszościową Bułgarii przełomu XIX i XX wieku z inne perspektywy niż wyłaniającą się ze źródeł bułgarskich – nie tylko prezentującą optykę mocarstw zachodnich, ale i bliską ówczesnemu stanowisku Imperium Osmańskiego. Wprawdzie część historyków, jak turecki badacz Ömer Turan czy amerykański Justin 54 Właściwie dopiero wzrost wpływów niemieckich w Konstantynopolu oraz kształtowanie się sojuszu angielsko-rosyjskiego, którego podsumowaniem był traktat z 1907 roku, doprowadził do ochłodzenia tych stosunków. Zob. A. Malinowski, Europejskie posiadłości Turcji w polityce Wielkiej Brytanii (1903–1914), Słupsk 2014, s. 5–8. McCarthy, analizowali już tę problematykę z wykorzystaniem źródeł brytyjskich, jednak badali je bez odpowiedniego w moim odczuciu dystansu, zapominając o zasadniczo protureckiej linii Londynu oraz stanowisku rządu bułgarskiego. Krytyczna analiza raportów Brytyjczyków i skonfrontowanie ich ze źródłami bułgarskimi pozwoliła rzucić nowe światło na charakter bułgarskiej polityki mniejszościowej oraz rozszerzyć perspektywę badawczą na temat tego węzłowego problemu w historii Bułgarii oraz Bałkanów. Do najważniejszych przebadanych zespołów przechowywanych w Kew należy korespondencja konsulatów brytyjskich w Sofii, Płowdiwie, Warnie, Burgasie oraz Ruse z lat 1878–1912, m.in. zespoły FO 78, FO 195, FO 371 oraz FO 881. Obok tego znajdują się tam materiały dotyczące greckiej i serbskiej polityki mniejszościowej. W tym kontekście warto się zastanowić nad wiarygodnością źródeł dyplomatycznych dotyczących bułgarskiej polityki wobec społeczności muzułmańskiej, z których szeroko korzystano w niniejszej pracy. W Bułgarii akt przestępczy wobec przedstawiciela mniejszości, nawet ten niemotywowany ksenofobią, potrafił być interpretowany jako związany z konfliktem na podłożu wyznaniowym czy narodowym. Gdy w lipcu 1890 roku w Płowdiwie płonął sklep Ahmeda Ibrahimowa, miejscowi muzułmanie uznali to za atak na ich społeczność, gdy prawdopodobnie było to pospolite przestępstwo, a nawet wypadek55. Warto w tym kontekście odnieść się do dyskursu bałkanistycznego, związanego z nawarstwionymi stereotypami dotyczącymi obrazu Bałkanów w świecie zachodnich. Wszystko, co związane z regionem, łączono z przemocą, agresją oraz wzajemnymi sporami na tle religijnym i etnicznym. W efekcie, dyplomaci zachodni ignorowali dowody na pokojową egzystencję chrześcijan i muzułmanów na tym obszarze, a skupiali się na sytuacjach konfliktowych, które pasowały do ich wizji Bałkanów jako „beczki prochu”. Podobnie działała też prasa zachodnia, pogrążona w gonitwie za sensacją oraz pikantnymi doniesieniami z „barbarzyńskiego końca świata”. Tego typu przekazy w gazetach kształtowały opinię publiczną, która miała wpływ na linię polityczną danego rządu56. Nie oznacza to, że na Bałkanach nie dochodziło do aktów przemocy oraz dyskryminacji na tle etnicznym i wyznaniowych – takich przypadków było wiele, a w wybranych okresach konflikty między poszczególnymi grupami przybierały niezwykle brutalny charakter. Trzeba jednak wykazywać wielką ostrożność w wykorzystywaniu źródeł obcych do badania problematyki stosunków etniczno-wyznaniowych na Bałkanach. Często nie czynią tego historycy tureccy czy zachodni, którzy w oparciu o te 55 „Балканска зора” 1890, год. 1, бр. 100 (5 юли), s. 3. 56 К. Попек, Политическите стереотипи за Балканите в българските сатирични творби от прелома на XIX и XX век, [w:] Балканският модел на света – неуникални явления в уникална мозайка, съст. Ж. Колева‐Златева, А. Петрова, Р. Бело, Велико Търново 2016, s. 7–17. materiały jednoznacznie charakteryzują politykę bułgarską wobec muzułmanów na przełomie XIX i XX wieku jako represyjną. Tymczasem badany temat obrazuje, że zachodnie teorie na temat „nieracjonalności Wschodu” potrafią być odległe od rzeczywistości57. 57 M. Neuburger, Bulgaro-Turkish Encounters…, s. 1–2. 58 История на българите…, т. 1, ч. 1; Официалната и тайната българо-турска дипломация (1903–1925). Документален сборник, съст. Ц. Билярски, В. Катанов, София 2009; Завръщане към българския род, т. 1, съст. П. Петров, София 2001; Ethnic Minorities in the Balkan States 1860–1971, vol. 1: 1860–1885, ed. B. Destani, Cambridge 2003. 59 И. Е. Гешов, Лична кореспонденция, ред. Р. Попов, В. Танккова, София 1994; Idem, Спомени из години на борби и победи, ред. И. Бурилкова, Ц. Билярски, София 2008. 60 Стефан Стамболов. Личен архив, т. 1: 1886–1887, съст. М. Куманов, П. Свирачев, Д. Илиева, София 1994; Стефан Стамболов. Личен архив, т. 2, ред. М. Куманов, София 1995; Стефан Стамболов. Личен архив, т. 3: 1890, съст. М. Куманов, Д. Иванов, София 1997; Стефан Стамболов. Личен архив, т. 4: 1891, съст. М. Куманов, Д. Иванов, София 1997; Стефан Стамболов. Личен архив, т. 5: 1892–1893, съст. М. Materiał źródłowy z bułgarskich oraz brytyjskich archiwów zostanie skonfrontowany z drukowanymi zbiorami dokumentów w językach bułgarskim oraz angielskim, wśród których należy wyróżnić: История на българите 1878–1944 в документи (tom 1, część 1), Официалната и тайната българо-турска дипломация (1903–1925). Документален сборник, Завръщане към българския род (tom 1) czy Ethnic Minorities in the Balkan States 1860–1971 (tom 1)58. Obok nich cenne okazały się być także inne źródła drukowane, chociażby cykliczne sprawozdania z funkcjonowania okręgów przedkładane przez naczelników na posiedzeniach rad okręgowych, a także roczniki statystyczne Carstwa Bułgarii. W pracy została wykorzystana także bułgarska prasa, którą można podzielić na kilka kategorii. Obok bułgarskiego odpowiednika „Dzienniku Ustaw” („Държавен вестник”, София 1879–1912), analizie zostały poddane główne tytuły opiniotwórcze tego okresu, m.in. „Витоша” (София 1879–1880), „Воля” (София 1911–1912), „Знаме” (София 1894–1898) oraz „Независимост” (София 1880–1881). Odwołuję się także do bułgarskiej prasy specjalistycznej, naukowej oraz oświatowej z epoki: „Периодическо списание” (София 1882–1905) czy „Сборник народни умотворения, наука и книжнина” (София 1890–1893). Istotne okazały się także tytuły regionalne wydawane na obszarach zamieszkałych przez muzułmanów, z gazetami rodopskimi na czele: „Родопски напредък” (Чепеларе 1905–1907) czy „Славиеви гори” (Пазарджик 1894), a także wydawanymi w Warnie: „Варненски общински вестник” (1888–1912) i „Свободна България” (1881) oraz w Płowdiwie: „Балканска зора” (Пловдив 1890–1894). W trakcie przygotowywania pracy korzystano także z drukowanych wspomnień oraz zapisek autorstwa bułgarskich polityków i publicystów (m.in. Iwana Ewstratiewa Geszowa59, Stefana Stambołowa60, Simeona Radewa61, Konstantina Stoiłowa62, Iwana Wazowa63, Куманов, Д. Иванов, София 1997; Стефан Стамболов. Парламентарни речи 1879–1894, съст. Д. Иванов, М. Куманов, София 1995. 61 С. Радев, Строителите на съвременна България, т. 1: Царуването на кн. Александра, ред. Е. Стателова, София 1990. 62 К. Стоилов, Дневник, ч. 1–2, съст. Е. Стателова, Р. Попов, София 1996. 63 И. Вазов, Събрани съчинения, т. 12, ред. Г. Цанев, София 1977, s. 188–219; Idem, Пътеписи, ред. П. Динеков, И. Тодоров, София 1977, s. 9–366. 64 М. Маджаров, Източна Румелия (исторически преглед), Пловдив 2015; Idem, Спомени, ред. А. Димитров, П. Петров, В. Андреев, София 2004. 65 С. Н. Шишков, Помаците в трите български области — Тракия, Македония и Мизия, Пловдив 1914; Idem, Родопските помаци, Пловдив 1931; Idem, Избрани произведения, ред. К. Василев, Пловдив 1965. 66 Х. Попконстантинов, Спомени, пьтеписи, писма, ред. А. Примовски, Н. Примовски, Пловдив 1970; Idem, Непокорените села, кн. 1, Велико Търново 1887; Idem, Непокорените села, кн. 2, София 1886. 67 Л. Милетич, Старото българско население в североизточна България, София 1902. 68 В. Дечев, Избрани съчинения: белетристика, етнография, публицистика, ред. В. Димитров, С. Сивриев, Н. Хайтов, Пловдив 1968; Idem, Миналото на Чепеларе. Принос за историята на Родопа, т. 1, София 1928; Idem, Миналото на Чепеларе. Принос за историята на Родопа, т. 2, ред. Г. И. Чичовски, Чепеларе 2002. 69 J. Grzegorzewski., Rok przewrotów. Bułgarya 1885–1886, Lwów 1900; Idem, Za Dunajem. Bułgarya, Serbia, Czarnogóra, Lwów 1904. 70 E. Кейе, В България и Румелия, ред. Г. Пеев, София 2006. 71 В. Добруски, Българомохамеданската република в Родопските планини, [w:] България през погледа на чешки пътешественици, съст. В. Бехиньова, София 1984, s. 62–94. 72 К. Иречек, Княжество България. Негова повърхнина, природа, население, духовна култура, управление и новейша история, ч. I: Българска държава, Пловдив 1899; Idem, Княжество България. Негова повърхнина, природа, население, духовна култура, управление и новейша история, ч. II: Пътувания по България, Пловдив 1899; Idem, Български дневник, т. 1: 1879–1881, съст. И. Димитров, Е. Стателова, София 1995; Idem, Български дневник, т. 2: 1881–1884, съст. Е. Стателова, София 1995. Michaiła Madżarowa64) oraz badaczy i działaczy lokalnych z obszarów zamieszkałych przez muzułmanów, m.in. Stoju Sziszkowa65, Christo Popkonstantinowa66, Lubomira Mileticza67 czy Wasiła Deczowa68. Nie można było także pominąć obcokrajowców, którzy komentowali rzeczywistość polityczną odrodzonej Bułgarii i podróżowali na tereny, na których żyli wyznawcy islamu, jak chociażby Jan Grzegorzewski69, Eumène Queillé70, Václav Dobruský71 czy Konstantin Jireček72. Metoda badań Dysertacja ma stanowić klasyczną pracę dotyczącą historii polityczno-społecznej opartą o analizę materiału źródłowego (archiwalia, prasa, pamiętniki, wspomnienia) w konfrontacji z fachową literaturą przedmiotu. Analiza polityki władz bułgarskich wobec mniejszości muzułmańskiej na przełomie XIX i XX wieku wymaga wyjaśnienia na wstępnie szeregu pojęć. W odwołaniu do teorii milletu oraz badań nad procesami narodowotwórczymi na Półwyspie Bałkańskim należy zdefiniować zawartą w tytule grupę „muzułmanów”, do czego też odniesiono się w rozdziale 1. Kluczowa jest także refleksja nad pojęciami: polityka mniejszościowa73 (częściej w tym czasie nazywaną polityką narodową), tolerancja czy dyskryminacja w kontekście standardów ówczesnej Europy. 73 Zdecydowano się na posługiwanie się terminami „mniejszość” oraz „polityka mniejszościowa” ze względu na ugruntowaną w historiografii terminologię. Pojęcia te, częściej pojawiające się w XX wieku i współcześnie, a rzadziej w XIX stuleciu, wykorzystywane są przez badaczy zarówno z Zachodu, jak i Bułgarii oraz Turcji. Ze względu na obszerność materiału nie jest możliwe całościowe opracowanie wieloaspektowej problematyki związanej z polityką państwa bułgarskiego wobec mniejszości muzułmańskiej w przeszło trzydziestopięcioletnim okresie (1878–1912). Dlatego też, zastosowano metodę studiów przypadku – badania zostały skoncentrowane na wybranych przykładach, najważniejszych zjawiskach, wydarzeniach oraz procesach, na podstawie których można było określić główne tendencje w polityce mniejszościowej Bułgarii na przełomie XIX i XX wieku. W oparciu o opracowania dotyczące podejścia Serbii i Grecji do mniejszości muzułmańskiej zostały dokonane analizy porównawcze, czemu poświęcono rozdział 14. Metoda porównawcza pozwoli określić standardy dotyczące polityki narodowej na Bałkanach XIX wieku, a także pełniej scharakteryzować stosunek władz bułgarskich do muzułmanów. W oparciu o pozyskany i przebadany materiał podjęto próbę wskazania głębszych źródeł oraz skutków działań rządu bułgarskiego wobec mniejszości muzułmańskiej w latach 1878–1912 w odwołaniu do metody genetycznej, m.in. w kontekście zjawisk występujących w kulturze (problem niejednoznacznego obrazu Turka w kulturze bułgarskiej – jako „okrutnego dręczyciela”, ale i „dobrego sąsiada”), różnic społeczno-kulturalnych występujących w różnych regionach Bułgarii czy specyfiki funkcjonowania młodych państw bałkańskich związanej ze słabością aparatu administracyjnego. W przypadku źródeł dotyczących zjawisk masowych opisujących problemy demograficzne, ekonomiczne oraz socjologiczne, związane m.in. z ruchami migracyjnymi muzułmanów czy „rewolucją agrarną”, sięgnięto po metodę statystyczną, w oparciu o którą przeprowadzono analizy grup reprezentatywnych. Nota edytorska Wobec funkcjonującego do roku 1916 w Bułgarii kalendarza juliańskiego po datach nowego stylu w nawiasach podano także te starego systemu. Wyjątkiem są daty zaczerpnięte ze źródeł i opracowań posługujących się wyłącznie kalendarzem gregoriańskim. W przypadku imion i nazw własnych zapisywanych cyrylicą bułgarską posłużono się pisownią stosowaną powszechnie w polskich opracowaniach naukowych. Literom cyrylickim odpowiadają następujące znaki alfabetu łacińskiego: ж – ż й – j л – l (po samogłoskach przednich); ł (po samogłoskach tylnych, spółgłoskach i w wygłosie) ч – cz ш – sz щ – szt ъ – y ю – ju я – ja W przypadku imion muzułmanów zamieszkujących ziemie bułgarskie zdecydowałem na stosowanie transliteracji takiej, jak w przypadku bułgarskiej cyrylicy, a nie zapisu łacińskiego współczesnego alfabetu tureckiego. Wynika to z kilku zasadniczych powodów. Po pierwsze przyjmuję, że w omawianym okresie ludność ta nie miała jeszcze wykształtowanej tożsamości narodowej, a głównym paradygmatem jej samoidentyfikacji była religia. Stosowanie zapisu alfabetu tureckiego mogłoby sugerować, że muzułmanie czuli się już w tym czasie Turkami we współczesnym rozumieniu tożsamości narodowej, z czym się nie zgadzam. Po drugie, większość z przywoływanych imion pochodzi z dokumentów bułgarskich zapisywanych cyrylicą w formie sprzed reformy z 1945 roku, co sprawia zasadnicze problemy związane z transliteracją tych zapisów na alfabet turecki. Po trzecie, zakładam, że w źródłach starano się odzwierciedlać mówione formy imion muzułmanów, czerpane z miejscowych dialektów, które wyglądają inaczej w literackim języku tureckim (np. Juzein, a nie Hüseyin). Wreszcie, zgodnie z zaleceniami językoznawców, należy unikać stosowania kilka systemów transliteracyjnych w obrębie jednego opracowania. Wyjątkiem są postaci związane ściśle z tureckim ruchem narodowym w tym czasie oraz osoby niezwiązane z Bułgarią, w których przypadku zdecydowałem się na współczesny zapis turecki. Podobnie jest w przypadku osmańskotureckich tytułów czasopism i książek – identyfikacja danej pozycji mogłaby być utrudniona przy stosowaniu transliteracji bułgarskiej. Przy nazwach geograficznych związanych z ziemiami bułgarskimi również posługuję się transliteracją bułgarską. Wyjątek stanowią toponimie odnoszące się do obszarów, które nigdy nie były traktowane jako bułgarskie, np. w Anatolii. Wyjaśnienie wymaga także stosowanie w pracy różnych jednostek monetarnych. Dopiero w 1881 roku Księstwo Bułgarii wprowadziło własną walutę (lew, dzielący się na stotinki), do tego czasu posługiwano się wciąż osmańskimi piastrami, lirami i groszami, ale również rosyjskimi rublami (ze względu na organizowanie państwa bułgarskiego przez rosyjską administrację), francuskimi frankami itd. W Rumelii Wschodniej do 1885 roku obowiązywała waluta turecka. Na ziemiach bułgarskich przez cały omawiany okres stosowano osmańskie jednostki miary: dönüm (zwany także uwrat) będący równy z dekarem, tj. 10 arów. W pracy miary występują już w przeliczeniu na współcześnie używane jednostki74. 74 Х. Харитонов, Стари мерки, теглилки и монети в България VІІ–ХХ в., Велико Търново 2004, s. 79. 75 Zob. K. Popek, Muslim Emigration from the Balkan Peninsula in the 19th Century: A Historical Outline, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Historyczne” 2019, vol. 146, no. 3, s. 517–533; Idem, De-Ottomanisation of Land. Muslim Migrations and Ownership in the Bulgarian Countryside after 1878, [w:] Turkish Yoke or Pax Ottomana. The Reception of Ottoman Heritage in the Balkan History and Culture, ed. K. Popek, M. Skrzeszewska, Kraków 2019, s. 85–110; Ibem, „A Body Without a Head”. The Elite of the Muslim Minority in the Bulgarian Lands at the Turn of the 20th Century, „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2018, t. 25, s. 129–141; Idem, The Functioning of the Mufti Institution in Bulgaria at the Beginning of the 20th Century. A Case Study, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej / Studies into the History of Russia and Central-Eastern Europe” 2018, vol. 53 (Special Issue), s. 217–232; Idem, Cruel Tormentor or Good Neighbour? Stereotype of the Turk and Bulgarian State Policy Towards the Muslim Minority in 1878–1912, „Slavonic Review” 2017, no. 2, s. 261–284; Idem, Muhadżirowie. Uwagi na temat emigracji muzułmanów z ziem bułgarskich na przełomie XIX i XX wieku, „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2016, t. 23, s. 47–69; Idem, Mniejszość muzułmańska w Bułgarii, „Przegląd Geopolityczny” 2015, t. 14, s. 71–85. Pewne wnioski zawarte w niniejszej pracy zostały wcześniej opublikowane przez autora w formie artykułów75. Wszystkie tłumaczenia, o ile nie zaznaczono inaczej, zostały wykonane przez autora niniejszej pracy. *** Kończąc wstęp chciałbym podziękować promotorowi doktoratu, Panu Profesorowi Stanisławowi Pijajowi, którego uwagi i sugestie były nieocenioną pomocą na każdym etapie przygotowywania rozprawy. Słowa wdzięczności kieruję również do Doktora Petko Georgiewa za wielkie wsparcie w badaniach w Bułgarskim Archiwum Historycznym przy Bibliotece Narodowej im. Iwana Wazowa w Płowdiwie, Profesor Celiny Judy za wskazywanie na szerszy, kulturowy kontekst problematyki, Aleksandra Złatanowa za godziny rozmów o bułgarskiej historii, Profesora Antoniego Cetnarowicza i Moniki Skrzeszewskiej za pomoc przy rozszerzaniu badań o tematykę serbską oraz Profesora Marka Stachowskiego za bezcenne uwagi z zakresu językoznastwa. Szczególne podziękowania chciałbym skierować do moich najbliższych, którzy stale wspierali mnie i mobilizowali do dalszej pracy: żony Kasi oraz syna Macieja, moich rodziców Artura oraz Ewy, siostry Anny oraz dziadków Stanisława i Róży. Badania, których wyniki zostały zaprezentowane w niniejszej pracy, były finansowane w ramach grantu POWER 3.1 Europejskiego Funduszu Socjalnego: Interdyscyplinarnych Studiów Doktoranckich na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego (WND-POWR.03.02.00-00-I025/17). Kwerendy źródłowe zostały również przeprowadzone dzięki Stypendium Fundacji z Brzezia Lanckorońskich przyznanemu przez Polską Akademię Umiejętności w Krakowie oraz dotacjom celowym na prowadzenie badań naukowych Wydziału Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego. 1. Ludność i terytorium Historyk badający demografię Bułgarii przełomu XIX i XX wieku natrafia na liczne komplikacje związane z jej formalnym podziałem na dwie części (Księstwo i Rumelia Wschodnia), kwestią ciągłych migracji i powrotów, problemem w stosowaniu kategorii klasyfikujących ludność, odzwierciedlającym chaos przemian tożsamościowych i manipulowanie przy statystykach1. Kwestie te wymagają obszernego wyjaśnienia przed przystąpieniem do analizy bułgarskiej polityki wobec mniejszości muzułmańskiej. 1 E. Znamierowska-Rakk, Sprawa Tracji Zachodniej w polityce bułgarskiej, 1919–1947, Warszawa 1991, s. 21–22; Б. Лори, Съдбата на османското наследство. Българската градска култура 1878–1900, прев. Л. Янакиева, София 2002, s. 40–41; A. Popovic, Les Turcs de Bulgarie, 1878–1985. Une expérience des nationalités dans le monde communiste, „Cahiers du Monde russe et soviétique” 1986, vol. 27, no. 3/4, s. 384. 2 Zob. П. Петров, Насилственото помохамеданчване в годините на османско робство, София 1985, passim; В. Маринов, Принос към изучаването на бита и културата на турците и гагаузите в североизточна България, София 1956, s. 51. 3 B. Şimşir, The Turks of Bulgaria (1878–1985), London 1988, s. XIII. 4 В. Додунекова, Изменение на етническата структура на населението в България според преброяванията в XX век, София 2008, s. 12–13. 5 В. Тонев, Българското Черноморие през Възраждането, София 1995, s. 57–58; H. Poulton, The Balkans: Minorities and States in Conflict, London 1993, s. 123; Х. Гиневски, Миналото на Средните Родопи – XIX и началото на XX век. Възраждане, Варна 2008, s. 20; A. Popovic, Les Turcs…, s. 383; S. G. Markovich, 1.1. Uwagi wstępne 1.1.1. Tożsamość muzułmanów osmańskich a statystyka Historycy bułgarscy, m.in. część dziewiętnastowiecznych „budzicieli narodu” czy badacze związani z „procesem odrodzeniowym” w latach 70. i 80. XX wieku, twierdzili, że wszyscy muzułmanie zamieszkujący obszar Bułgarii to poturczeni i zislamizowani Bułgarzy2. Tymczasem Turcy przeważnie stoją na stanowisku, że muzułmanie bałkańscy to przedstawiciele narodu tureckiego, którzy już w XIX wieku mieli wykształtowaną tożsamość narodową3. Trudno się z tymi stanowiskami zgodzić. Muzułmanów osmańskich można było scharakteryzować jako grupę etniczną – była to wspólnota religijna ludzi żyjąca na konkretnym terytorium, bliska sobie pod względem mentalności, kultury, interesów ekonomicznych oraz poczucia przynależności, jakkolwiek o różnym pochodzeniu oraz nieposługująca się wspólnym języka4. Religia odgrywała nadrzędną rolę w kształtowaniu tożsamości zbiorowych na Bałkanach aż do XX wieku, na co istotny wpływ miał system autonomii religijnych państwa osmańskiego określany mianem milletów. Statystyki w państwie osmańskim prowadzone były w oparciu o kategorie wyznaniowe, które terminologicznie nakładały na pojęcia etniczne5. Muzułmanin, Turek czy Osmanin – były to Ethnic and National Minorities in Serbia and the Kingdom of Yugoslavia, [w:] Minorities in the Balkans: state policy and interethnic relations, ed. D. Bataković, Belgrade 2011, s. 91; Zs. Bottlik, Geographical and Historical Aspects of the Situation of Muslim Population in the Balkans, „Hungarian Geographical Bulletin” 2009, 58(4), s. 270; Więcej o milletach zob. Р. Детрез, Не търсят гърци, а ромеи да бъдат. Православната културна общност в Османската империя. XV–XIX в., София 2015; D. Stamatopoulos, From Millets to Minorities in the 19th Century Ottoman Empire: an Ambiguous Modernization, [w:] Citizenship in Historical Perspective, ed. S. G. Ellis, G. Hálfadanarson, A. K. Isaacs, Piza 2006, s. 253–273; И. Ялъмов, Религиозната идентичност на мюсюлманите в България, „Годишник на Вишияислямски институт” 2012, бр. 4, s. 222–251; B. Braude, Foundation Myths of Millet System, [w:] Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society, ed. B. Braude, B. Lewis, London-Boulder 2014, s. 65–85; Jakkolwiek należy podkreślić, że dotyczyło się to również tych regionów Bałkanów, które znalazły się poza wpływami osmańskimi. Zob. np. A. Cetnarowicz, Kwestia wyznaniowa w procesie kształtowania się chorwackiej i serbskiej idei narodowej w Dalmacji w XIX wieku, [w:] Portolana. Studia Mediterranea, t. 2: Religie świata śródziemnomorskiego, red. D. Quirini-Popławska, Kraków 2006, s. 259–269. 6 K. Karpat, Ottoman Population 1830–1914. Demographic and Social Characteristic, London 1985, s. 55; Ö. Turan, The Turkish Minority in Bulgaria (1878–1908), Ankara 1998, s. 99–100; G. Lazarova, B. Alexiev, G. Nazarska, E. Troeva-Grigorova, I. Kyurkchieva, Regions, Minorities and European Policies: A State of the Art Report on Muslim Minorities (Turks and Pomaks) in Central South Planning Region (Bulgaria), Sofia 2003, s. 25–26. 7 К. Иречек, Княжество България. Негова повърхнина, природа, население, духовна култура, управление и новейша история, ч. I: Българска държава, Пловдив 1899, s. 156; A. M. Mirkova, Citizenship Formation in Bulgaria: Protected Minority or National Citizens?, „Journal of Muslim Minority Affairs” 2009, vol. 29, no. 4, s. 472; H. Poulton, Islam, Ethnicity and State in the Contemporary Balkans, [w:] Muslim Identity and the Balkan States, ed. H. Poulton, S. Taji–Farouki, London 1997, s. 18. 8 М. Сарафов, Народностите в источната част на княжеството, „Периодическо списание” 1883, кн. 5, s. 8. 9 Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 38; H. Poulton, The Muslim Experience in the Balkan States, 1919–1991, „Nationalities Papers” 2000, vol. 28, no. 1, s. 46–47, 53; М. Маева, История и идентичност на българите мюсюлмани от град Неделино, „Български фолклор” 2010, кн. 3, s. 32; М. Иванов, Невидимите помаци, „Либерален преглед” 2014, ч. 2, s. 275–276. 10 Социално-демографско и географско описание на Балчишка и Менгалянска окръжност, Балчик 1.05.1871, ДА-Варна ф. 79к оп. 1 а.е. 3 л. 1; И. Богоров, Няколко дена разходка по българските места, Букурещ 1868, s. 54. pojęcia używane zamiennie, którymi określali się wszyscy wyznawcy islamu w imperium, niezależnie od pochodzenia etnicznego czy języka6. Podobna tendencja była kontynuowana potem w Bułgarii czy innych państwach bałkańskich w pierwszych latach po ich utworzeniu7. Jeszcze w 1883 roku wieloletni szef Biura Statystycznego przy Ministerstwie Finansów Michaił Sarafow pisał o wymieszaniu kategorii religijnych z narodowościowymi: „Jak wyrzekasz się wiary, wyrzekasz się i swojej narodowości”8. W XIX wieku proces kształtowania się nowoczesnych tożsamości narodowych wśród osmańskich muzułmanów (tureckich, arabskich, albańskich, kurdyjskich etc.) dopiero się rozpoczynał, przybierając szerszy charakter w następnym stuleciu. Co ważne, proces ten nie objął wszystkich, dla wyznawców islamu przez długi czas kategorie narodowe były obce, zachodnie; nadal czuli się w pierwszej kolejności częścią ummy i poddanymi kalifa9. Dlatego też tureckojęzyczni chrześcijanie – Gagauzi – określali się często jako Bułgarzy czy Grecy, natomiast Pomacy jako Turcy10. Nieliczni tureckojęzyczni szyici żyjący w Bułgarii byli wykluczani ze wspólnoty muzułmańskiej zdominowanej przez sunnitów11. Używane w pracy terminy „Pomacy\Bułgar muzułmanin”, „Turek” czy „Tatar” odnoszą się do języka natywnego, a nie tożsamości narodowej. 11 A. Eminov, Islam and Muslims in Bulgaria: A Brief History, „Islamic Studies” 1997, vol. 36, no. 2–3, s. 232–234; Badacze nie są zgodni co do twierdzeń o nadrzędnej roli religii w kwestii kształtowania narodów na Bałkanach. Maria Todorova uważa, że język był najważniejszym i najbardziej wyrazistym paradygmatem, szczególnie na etapie ostatecznego ukonstytuowania się nowoczesnych wspólnot narodowych. Twierdzenia te dotyczyły procesów zachodzących w XX wieku oraz bałkańskich chrześcijan, gdy wśród muzułmanów w kontekście XIX wieku mamy do czynienia z wyraźnym przedłużeniem milletu islamskiego. Zob. M. Todorova, Language as Cultural Unifier in a Multilingual Setting: the Bulgarian Case During the Nineteenth Century, „Eastern European Politics and Societies” 1990, 4:3, s. 439–450. 12 Дж. Маккарти, Смърт и изгнание: Етническото прочистване на османските мюсюлмани (1821–1922), прев. К. Панайотова, София 2010, s. 18; F. A. Ergül, The Ottoman Identity: Turkish, Muslim or Rum?, „Middle Eastern Studies” 2012, vol. 48, no. 4, s. 629–645. 13 В. Мутафчиева, А. Желязкова, Две, София 2002, s. 175; G. Lazarova et al, op. cit., s. 22. 14 Дж. Маккарти, op. cit., s. 14–15. Na tożsamość ludności muzułmańskiej nakładały się dodatkowo inne czynniki, wynikające chociażby z różnic społecznych. Elita osmańska, obok silnej tożsamości religijnej, czuła się dziedzicami kosmopolitycznego imperium sięgającego starożytności, następcami Bizancjum oraz Sułtanatu Rum, tj. Rzymian. Turkami zaś określali muzułmańskie warstwy niższe z Anatolii, czyli faktycznie islamską raję – termin ten nabierał równie obraźliwego znaczenia co giaur12. Ważną rolę na Bałkanach odgrywały również tożsamości lokalne, związane z przywiązaniem do najbliższej społeczności wsi czy miasta, które dotyczyły muzułmanów w takim samym stopniu jak chrześcijan. Zamknięcie w obrębie najbliższego otoczenia obrazuje fakt dużego rozbicia dialektalnego społeczności Bałkanów – muzułmanie bułgarojęzyczni mówili w dialektach rupskich, zagorskich, macedońskich i innych, a tureckojęzyczni w deli-ormańskich i rumelijskich. Mowa o sytuacji, w której mieszkańcy sąsiadujących ze sobą wsi potrafili posługiwać się innym narzeczem13. Mimo że religia stanowiła nadrzędny paradygmat tożsamości na Bałkanach, nie znaczy, że różnice etniczne czy językowe w ogóle nie były dostrzegane14. Wśród muzułmanów ziem bułgarskich wyróżnić można było Turków, Tatarów, Czerkiesów, Pomaków, Albańczyków czy Romów (co do odrębności ostatniej z wymienionych grup nikt nie miał wątpliwości). Odrębność była dostrzegalna również w przypadku ludności tatarskiej, która, mimo bliskości religijnej, etnicznej i językowej z Turkami, stale podkreślała swoją niezależność w odwołaniu do krymskiej tradycji państwowej oraz „czystości krwi”. Znajdowało to odzwierciedlenie w statystykach wilajetu dunajskiego czy prowadzeniu oddzielnych szkół i meczetów15. Wreszcie, fakt wykluczania z ummy Romów muzułmanów świadczy o tym, że różnice etniczne odgrywały niebagatelną rolę w tym społeczeństwie. Jakkolwiek religia stanowiła jeden z głównych paradygmatów tożsamościowych wśród muzułmanów na ziemiach bułgarskich, trudno mówić o jednolitej wspólnocie. Muzułmanie osmańscy, zachowując cechy grupy etnicznej, byli konglomeratem społeczności, które wyznawały islam i miały poczucie więzi opartej na tej samej wierze oraz podległości kalifowi. 15 М. Михайлова-Мръвкарова, За татари, татарските училища и татарските джамии в Североизточна България, [w:] Татари в България – общество, история и култура, съст. Т. Димов, Н. Муртаза, Добрич 2009, s. 36; С. Драганова, Статистически данни за татарите от Дунавски вилает, [w:] Татари в България…, s. 72–73. 16 J. Chlebowczyk, O prawie do bytu małych i młodych narodów. Kwestia narodowa i procesy narodowotwórcze we wschodniej Europie środkowej w dobie kapitalizmu (od schyłku XVIII do początku XX w), Kraków 1983, s. 86–98. 17 V. Mutafchieva, The Turk, the Jew and the Gypsy, [w:] Relations of Compatibility and Incompatibility between Christians and Muslims in Bulgaria, ed. A. Zhelyazkova, J. S. Nielsen, J. Kepell, Sofia 1994, s. 25. 18 Окончателни резултати от преброяване на населението на 1 януари 1881 година, София 1890; М. Иванов, Невидимите помаци…, s. 278–279. 19 М. Сарафов, Населението в градовете: Русе, Варна и Шумен, „Периодическо списание” 1882, кн. 3, s. 44–45; В. Арденски, Загаснали огнища. Изселническите процеси сред българите мохамедани в периода 1878–1944 г., София 2005, s. 10. Bałkany nie były jednak wyjątkiem w skali Starego Kontynentu – przed XIX wieku w całej Europie więzi wyznaniowe oraz lokalne miały kluczowe znaczenie dla kształtu tożsamości16. Różnica polegała na trwałości tych paradygmatów w regionie oraz ich wpływie na wyodrębnianie się nowoczesnych narodów, czego najwyraźniejszym przykładem są dzisiejsi Serbowie, Chorwaci i Bošniacy. Jak zaznaczają badacze, wyłącznie Albańczykom spośród ludów bałkańskich udało się wyjść poza ramy osmańskich milletów. Aż do XX wieku panowało zamieszanie przy określaniu tożsamości mieszkańców Bałkanów, wynikające z używania kategorii państwowości, narodowości, religii i etniczności zamiennie w różnych kontekstach i bez jednorodnych definicji17. Spisy przygotowane w Księstwie Bułgarii w 1881, 1888 i 1893 roku nie zawierały kategorii „narodowość”, a „wiara” i „język”18. Przyjmowano zazwyczaj, że kategorie religijne pokrywały się z narodowymi – prawosławie bułgarskie (tj. podległość egzarchatowi) z byciem Bułgarem, prawosławie greckie (tj. podległość patriarchatowi) z Grekiem, islam z Turkiem. Analizy pierwszego spisu powszechnego przygotowane przez Michaiła Sarafowa pokazały jak bardzo była to błędna koncepcja i jak duża była różnica między liczbą muzułmanów a użytkowników języka tureckiego19. Podobnie było w przypadku statystyk zbieranych w Rumelii Wschodniej. Opierano je na kategoriach religijnych, które m.in. przewidywały wpisywanie bułgarojęzycznych muzułmanów jako Turków. Stąd oficjalnym językiem administracji i sądownictwa powiatów rupczoskiego czy peszterskiego, zamieszkałych w dużej mierze przez Pomaków, został niezrozumiały dla nich turecki20. Dopiero w spisie z 1900 roku, pod wpływem postulatów zawartych przez cenionego etnologa Lubomira Mileticza na kanwie jego badań nad społecznością Pomaków łowczańskich, zaczęto uwzględniać kategorie narodowości, co zastosowano także w statystykach z 1905 oraz 1910 roku21. 20 М. Иванов, Невидимите помаци…, s. 278. 21 Л. Милетич, Ловчанските помаци, „Български преглед” 1899, кн. 5, s. 67; М. Иванов, Невидимите помаци…, s. 279–280; Więcej o spisach ludnościowych w Bułgarii zob. Д. Балевски, Основни програмни и методологически проблеми на преброяванията на населението в България 1900–1985 г., „Население” 1990, год. 8, бр. 2, s. 3–15; Idem, Основни организационни проблеми на преброяването на населението в България през периода 1900–1985 г., „Население” 1990, год. 8, бр. 3, s. 22–43. 22 М. Сарафов, Населението в градовете…, s. 25–27. 23 К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 119–120; Х. Попконстантинов, Чепино (Едно българско краище в северозападните разклонения на Родопските планини), „Сборник народни умотворения, наука и книжнина” 1890, кн. 3, s. 366–367. 24 К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 119–120; М. Сарафов, Народностите в западната част на Княжеството, „Периодическо списание” 1884, кн. 8, s. 55–57. 25 В. Арденски, Загаснали огнища…, s. 25; К. Василев, Родопските българи мохамедани. Исторически очерк, Пловдив 1961, s. 6. 26 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 110–111. 27 М. Сарафов, Населението в градовете…, s. 41. Analizując dane statystyczne dotyczące muzułmanów zamieszkujących Bułgarię na przełomie XIX i XX wieku trzeba mieć na uwadze manipulacje oraz błędy. Na przykład, Michaił Sarafow twierdził, że liczba ludności w poszczególnych miastach była zawyżana, gdyż spisy były przygotowywane na potrzeby podatkowe i państwo starało się jak najwięcej wyciągnąć z kieszeni obywateli. W ten sposób dochodziło nawet do podwajania liczby mieszkańców ośrodków miejskich22. Istotną rolę odgrywały też czynniki niezależne – pierwsze spisy w Księstwie i Rumelii Wschodniej są uznawane za szczególnie nieprecyzyjne wobec obszarów objętych buntami muzułmańskimi: Rodopów i wschodu kraju23. Statystyki dotyczące Rodopów stwarzają szereg innych problemów – władze gminne prowadziły dokumentację w sposób niestaranny, co nieraz było zamierzone, gdyż chciano w ten sposób uniknąć płacenia podatków czy służby wojskowej24. Ponoć Wasił Deczew jako urzędnik w Czepelare w pewnym momencie zaczął wpisywać do statystyk wymyśloną przez siebie wieś, co nie zostało wychwycone przez nadrzędne instytucje25. Rzetelność tych statystyk podważali nie tylko Wysoka Porta, miejscowi muzułmanie czy rząd brytyjski, ale i sami Bułgarzy, m.in. ekonomista i polityk związany z Partią Demokratyczną Georgi Danaiłow26. Bułgarzy i Turcy wzajemnie przerzucali się winą za błędy w zbieraniu danych dotyczących wyznawców islamu. Michaił Sarafow powątpiewał w spadek liczby muzułmanów w Warnie w pierwszych latach funkcjonowania państwa bułgarskiego aż o ponad jedną trzecią, tłumacząc tę wartość wadliwością spisów osmańskich, które zawyżyły ich liczbę przed 1878 roku27. Znamy dokumenty potwierdzające, że Wysoka Porta otwarcie nakazywała podawanie w danych statystycznych zawyżonej liczby muzułmanów. Podobne obiekcje kierowała strona osmańska wobec władz bułgarskich, które stale oskarżano o rejestrowaniu Turków jako Romów wyznania islamskiego2829. Trzeba także pamiętać o problemie oportunizmu, związanego z udzielaniem odpowiedzi zgodnie z oczekiwaniami ankietera, biorąc pod uwagę ewentualne korzyści bądź zagrożenia30. Justin McCarthy bezpośrednio nazwał Imperium Osmańskie na przełomie XIX i XX wieku jako „koszmar dla demografa” – określenie to pasuje w równym stopniu do całych Bałkanów31. 28 Великото везирство до дворцовата канцелария, 31.01.1905, [w:] Документи из турските държавни архиви, ч. 2: 1863–1909, съст. и прев. П. Дорев, София 1942, s. 252. 29 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 102. 30 Х. Попконстантинов, Чепино…, s. 366–367; Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 53; V. Mutafchieva, op. cit., s. 25. 31 J. McCarthy, Muslim in Ottoman Europe: Population from 1880 to 1912, „Nationalities Papers” 2000, vol. 28, no. 1, s. 29. 32 Н. Панайотов, „Потурчването” на Североизточна България (XIV–XX в.). Османския (турския) въпрос – един от аспектите на българския национален проблем, Варна 2001, s. 32; Zs. Bottlik, op. cit., s. 261. 33 A. Eminov, Islam and Muslims…, s. 210–212; Ts. Georgieva, Migrations in the History of Multietnicity and Multiculturalism in the Balkans (Bulgarian Sources), [w:] Forced Ethnic Migrations in the Balkans: Consequences and Rebuilding of Societies, ed. E. Popova, M. Hajdinjak, Sofia-Tokio 2006, s. 15–17; Е. Радушев, Демографски и етнорелигиозни процеси в западните Родопи през XV–XVIII век, „Либерален преглед” 2011, ч. 3, s. 1004–1009. 34 K. Karpat, Ottoman Population…, s. 61–62; Idem, Studies on Ottoman Social and Political History, Leiden-Boston-Koln 2002, s. 322. 1.1.2. Etnogeneza muzułmanów na ziemiach bułgarskich Pojawienie się społeczności muzułmańskiej na Bałkanach miało związek z dwoma procesami: kolonizacją oraz islamizacją. Historiografia turecka wskazuje na osadnictwo jako główny czynnik pojawienia się społeczności muzułmańskiej w regionie, bałkańscy badacze akcentują rolę konwersji w tym procesie32. Kolonizacja ludów z Anatolii prowadzona w strategicznych regionach Bałkanów miała ustabilizować pozycję Osmanów. Największe akcje osadnicze realizowano w XIV–XVI wieku w Mezji, Tracji, Macedonii oraz Tesalii, gdzie kierowano głównie ludność nomadzką. Obok wybranych regionów przygranicznych, muzułmanie skupiali się także w ośrodkach miejskich33. Doktryna państwa osmańskiego zakładała, że liczna populacja jest podstawą rozwoju gospodarczego i obrony granic państwa, a w okresie tanzymatu osadnicy mieli stanowić podstawę przebudowania imperium według nowych wzorców34. Przez zasiedlenie muzułmanami ziem bułgarskich liczono także na osiągnięcie szeregu profitów politycznych: stworzenia buforu przed obcą ekspansją (rosyjską czy austriacką) oraz skuteczniejszego zwalczania ruchu hajduckiego, a potem narodowowyzwoleńczego35. Egzemplifikacją tych koncepcji był osmański kodeks o migracjach i zasiedleniach z 1857 roku. Ogłoszono w nim, że Turcja jest otwarte dla każdego, kto chce zostać poddanym sułtana i przestrzegać obowiązujących w państwie praw, zagwarantowano osadnikom wolność religijną, nadziały ziemi, ulgi podatkowe oraz zwolnienie ze służby wojskowej (na sześć lat w przypadku Rumelii oraz dwanaście lat w Azji). Założenia osmańskiej polityki kolonizacyjnej miały też uzasadnienie gospodarcze. Ocenia się, że obok wielkich projektów inwestycyjnych, w tym zagranicznych, napływ imigrantów był głównym czynnikiem stymulującym gospodarkę osmańską, która przeżywała w latach 1885–1912 stabilny wzrost36. 35 В. Мучинов, Миграционна политика на османската империя в българските земи през XIX век (до 1878 г.), София 2013, s. 227–228. 36 K. Karpat, Ottoman Population…, s. 76–77. 37 Е. Радушев, Демографски и етнорелигиозни процеси…, s. 996–1003. 38 Е. Иванова, Ислямизирани Балкани. Динамика на разказите, София 2014, s. 22–26; K. Karpat, Studies on Turkish Politics and Society, Leiden-Boston 2004, s. 525; Zs. Bottlik, op. cit., s. 262. Etnogeneza muzułmanów na ziemiach bułgarskich była związana również z islamizacją. Jak zauważył Ewgeni Raduszew, teorie dotyczące konwersji można podzielić na dwa zasadnicze typy: mitologiczno-odrodzeniowe, związane bardziej z beletrystyką dotyczącą budowaniu narracji narodowych (serbską, bułgarską, grecką) oraz socjalno-ekonomiczne, które opierają się na badaniach dokumentów osmańskich w tym zakresie37. Stan obecnej wiedzy historycznej wskazuje, że islamizacja w Imperium Osmańskim miała zasadniczo związek z nadziejami konwertyty na korzyści materialne i społeczne. Trudno określić, czy w sytuacji presji ekonomicznej należy mówić o dobrowolnej czy przymusowej islamizacji. Nie wyklucza to również, że w okresie niepokojów na Półwyspie dochodziło do konwersji wymuszonych, które jednak miały drugorzędne znaczenie w procesie pojawienia się społeczności muzułmańskiej w regionie. Jedna z teorii wskazuje, że największa liczba nawróceń na islam miała miejsce wśród bogomiłów – członków gnostycznej sekty, która zyskała wielu zwolenników wśród Bułgarów w okresie II Carstwa Bułgarskiego (XII–XIV wiek). Przyjęcie islamu stawało się w tym przypadku szansą na wyjście z izolacji społecznej oraz uniknięcie prześladowania ze strony Cerkwi. Analogiczne teorie odnoszą się także do pochodzenia muzułmanów z Bośni, gdzie herezja ta zyskała równie szeroką popularność. Jakkolwiek koncepcja na temat bogomilskiej etnogenezy muzułmanów na Bałkanach nie znalazła odzwierciedlenia w źródłach, a inne obszary masowych konwersji, tj. Albania, nie były miejscem działalności sekt gnostycznych, to wizja ta jest powszechnie eksponowana przez Bułgarów38. Bułgarzy traktowali dobrowolną konwersję na islam w kategoriach zdrady. Nie było to stanowisko odosobnione w regionie, znacznie bardziej nawet eksponowano je u Serbów, u których był to czyn tradycyjnie zasługujący na śmierć. Nie przez przypadek serbski epos narodowy Górski wieniec (Горски вијенац, 1847) Piotra II Petrovicia-Njegoša gloryfikuje czystkę poturczeńców w Czarnogórze39. Dowodem na naczelną rolę islamizacji w pojawieniu się społeczności muzułmańskiej na ziemiach bułgarskich ma być krypto-chrześcijaństwo, związane z przejściem na islam jedynie w wymiarze publicznym przy kultywowaniu starej wiary oraz zwyczajów w sferze prywatnej40. 39 P. Petrović Njegoš, Wybór pism, tłum. i oprac. H. Batowski, Wrocław-Kraków 1985; T. Gallagher, Outcast Europe. The Balkans, 1789–1989. From Ottomans to Milosevic, London-New York 2001, s. 57–58. 40 Е. Иванова, Ислямизирани Балкани…, s. 59–61. 41 Tylko Księstwo Bułgarii, bez Rumelii Wschodniej. 42 Kolejno: prawosławni podlegający egzarchatowi oraz patriarchatowi. 1.2. Ludność Według oficjalnych statystyk bułgarskich, struktura wyznaniowa państwa bułgarskiego wyglądała następująco: Tab. 1: Struktura wyznaniowa państwa bułgarskiego w latach 1880–1910 Wyznanie 188041 1887 1893 1900 1905 1910 Prawosławni 1 404 409 2 424 371 2 606 786 2 928 691 666 2542 3 344 790 3 643 918 Muzułmanie 578 060 676 215 643 258 643 300 603 867 602 078 Żydzi 14 342 24 352 28 307 33 569 37 656 40 067 Katolicy 11 108 18 505 22 617 28 569 29 684 32 150 Unici ormiańscy b.d. 6 643 14 581 12 622 12 259 Protestanci 2 384 2 384 4 524 5 644 6 335 Inni b.d. 718 419 1 312 706 Razem 2 007 919 3 154 375 3 310 713 3 720 278 4 035 575 4 337 513 Źródło: Bulgaria. Annual Report, 1907 by George W. Buchanan, FO 881/9140/18; Окончателни резултати от преброяване на населението на 1 януари 1881 година, София 1890, s. 4–5; Статистически годишник на Българското Царство, год. 1: 1909, София 1910, s. 38; Podział ludności wg religii 1887–1905, [w:] Historia Bułgarii 1870–1915. Materiały źródłowe z komentarzami, t. 3: Polityka wewnętrzna, red. J. Rubacha, A. Malinowski, Warszawa 2009, s. 29; Ж. Назърска, Културно-историческото наследство на етническите и религиозните малцинства в България: опазване, съхраняване и социализация, София 2014, s. 31. W pierwszej połowie lat 80. XIX wieku ziemie południowe znalazły się poza Księstwem Bułgarii i zostały zorganizowane jako Rumelia Wschodnia. Według statystyk brytyjskich, prowincja ta w 1878 roku była zamieszkała przez 384 718 Bułgarów (55,2%), 240 053 Turków (34,5%) oraz 71 936 Greków (10,3%). Dane Rosjan zasadniczo się różniły od brytyjskich: 573 231 Bułgarów (70,3%), 174 759 muzułmanów (21,4%), 42 516 Greków (5,2%), 19 549 Romów (2,4%), 4 177 Żydów (0,5%) oraz 1 306 Ormian (0,2%). Oficjalny spis z 1884 roku wskazywał, że dane rosyjskie były bliższe prawdy przy przyjęciu, że przez pierwsze lata struktura religijno-etniczna Rumelii Wschodniej nie zmieniła się w sposób zasadniczy. Wynika z niego, że w prowincji mieszkało 72,3% Bułgarów, 21,3% Turków, 5,2,% Greków, 0,5% Żydów, 0,2% Ormian, 2,4% Romów i 2% Pomaków43. Nie bez przyczyny Iwan Wazow nazwał Rumelię Wschodnią „kaszą wiar i nacji”44. 43 Narodowości w Rumelii Wschodniej na podstawie spisu dokonanego przez rosyjskie władze okupacyjne (1878), [w:] Historia Bułgarii 1870–1915. Materiały źródłowe z komentarzami, t. 3: Polityka wewnętrzna, red. J. Rubacha, A. Malinowski, Warszawa 2009, s. 41; J. Hołubowicz, Bułgaria, jej przeszłość dziejowa i jej odrodzenie narodowe i religijne, Kraków 1885, s. 190; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика в Източна Румелия (1879–1885), [w:] Мюсюлманските общности…, s. 115, 118. 44 Za: М. Стоянов, Когато Пловдив беше столица. Очерци за Източна Румелия, Пловдив 2008, s. 19. 45 Ostatni z tych terminów można przetłumaczyć bezpośrednio jako „czerwone głowy”, co odnosiły się do charakterystycznego czapek z dwunastoma czerwonymi paskami symbolizującymi imamów stanowiących centralną hierarchię duchowną szyitów. Nie była to wspólnota jednolita, dzieliła się na kilka pomniejszych sekt, z których najsłynniejszą byli bektaszyci. Kluczowym dla tej społeczności wydarzeniem była likwidacja korpusu janczarskiego w 1826 roku, z racji powiązań formacji z tym odłamem szyityzmu. Zwarte wspólnoty szyickie istniały w Bułgarii do lat 30. XX wieku. Zob. Н. Граматикова, Неортодоксалният ислям в българските земи. Минало и съвременност, София 2011, s. 20–26; И. Карахасан-Чънар, Етническите малцинства в България. История, култура, религия, обреден календар, София 2005, s. 126. 46 V. Roudometof, Collective Memory, National Identity, and Ethnic Conflicts. Greece, Bulgaria, and Macedonian Question, Westport 2002, s. 128; Ж. Назърска, Българската държава и нейните малцинства 1879–1885, София 1999, s. 7–8; Р. Даскалов, Българското общество 1878–1939, т. 2: Население, общество, култура, София 2005, s. 15; С. Киселиновски, op. cit., s. 85; Y. Konstantinov, Strategies for Sustaining a Vulnerable Identity: the Case of the Bulgarian Pomaks, [w:] Muslim Identity…, s. 41. 47 К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 55; Podział ludności na narodowości wg spisów powszechnych w roku 1900, 1905 i 1910, [w:] Historia Bułgarii 1870–1915…, t. 3, s. 29–31. 1.2.1. Turcy Turcy są najliczniejszym narodem spośród ludów turskich, zamieszkującym głównie obszar Anatolii, gdzie zaczęli osiedlać się od XI wieku. W czasie panowania osmańskiego pojawili się również w Bułgarii. Przedstawiciele tej grupy żyjącej na ziemiach bułgarskich wyznają głównie islam sunnicki, choć istniała tam nieliczna społeczność szyitów, zwana alewitami, alianami czy kyzyłbaszami45. Turcy bułgarscy skoncentrowani byli w Dobrudży i północno-wschodnich częściach kraju, w „trójkącie” między Razgradem, Silistrą i Warną (gdzie żyło praktycznie 80% społeczności muzułmańskiej ziem bułgarskich) oraz na południowym wschodzie, w rejonie Kyrdżali i Chaskowa. Zamieszkiwali także na zachodzie oraz południu, jednak w znacznie bardziej rozproszonych i mniej licznych wspólnotach46. Szacunkowo, w 1888 roku w Bułgarii żyło 607 331 (19,25%) Turków (tj. tureckojęzycznych muzułmanów), w 1900 roku – 531 084 (14,18%), w 1905 – 488 988 (12,09%), a w 1910 – 465 988 (9,63%)47. Jakkolwiek trzeba mieć na uwadze mieszanie kategorii narodowości i religii, nie ulega wątpliwości, że Turcy nie tylko stanowili największą grupę muzułmanów, ale i najliczniejszą mniejszość w kraju. Jak wspomniano, wielu bułgarskich badaczy opowiada się za teorią mówiącą o tym, że miejscowi Turcy byli niegdyś chrześcijańskimi Bułgarami, a poturczenie było następstwem masowej i przymusowej islamizacji. Jest to wizja zakorzeniona w kulturze bułgarskiej. Już Krótka historia bułgarskiego narodu słowiańskiego (История во кратце о болгарском народе словенском, 1792) Spiridona Gabrowskiego48 czy Carstwenik (Царственик, 1844) Christakiego Pawłowicza eksponowały tę wizję etnogenezy Turków bułgarskich49. Za teorią tą opowiadał się także Konstantin Jireček: „Osmanie [tj. Turcy] na Bałkanach nie są pochodzenia tureckiego, nie mają takich rysów, pochodzenie ich jest słowiańskie, albańskie, kaukaskie czy ormiańskie”50. Na początku XX wieku Lubomir Mileticz starał się udowodnić teorię o bułgarskim pochodzeniu miejscowych Turków toponimami ziem północno-wschodnich oraz fizjonomią przedstawicieli tej społeczności. Według badacza, dawni Bułgarzy z tego regionu albo przyjęli islam i język turecki (co miało miejsce w XVII wieku), albo zbiegli w inne części Bułgarii oraz na Wołoszczyznę51. Jak podkreśla Wera Mutafcziewa, opowiadająca się za dobrowolnym przyjmowaniem islamu przez dawnych Bułgarów, termin „etniczny Turek” w kontekście Bałkanów jest niespójny logicznie w kontekście faktycznego pochodzenia tej grupy52. 48 Fragmenty dotyczące przymusowej islamizacji były dodawane do różnych wydań Historii Słowianobułgarskiej (История славянобългарска) Paisija Chilendarskiego. 49 Е. Иванова, Ислямизирани Балкани…, s. 70–71. 50 К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 160; Jako wyjątek Jireček podawał Turków z Kyrdżali, których uznawał za bezpośrednich potomków nomadzkich kolonizatorów. Zob. Ibidem, s. 163. 51 Л. Милетич, Старото българско население в североизточна България, София 1902, s. 5–15. 52 V. Mutafchieva, op. cit., s. 14–15. 53 М. Дринов, Историческо осветление върху статистиката на народносите в источната част на Българското Княжество, „Периодическо списание” 1884, кн. 7, s. 1–24. 54 Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 47–48. Historycy tureccy twierdzą, że bułgarscy Turcy są potomkami kolonizatorów osmańskich, co świadczyłoby o jedności narodowej i ścisłych więzach tej wspólnoty z mieszkańcami Anatolii. Za tą teorią opowiadali się także niektórzy autorzy bułgarscy, jednak z innych pobudek. W 1884 roku Marin Drinow wskazywał, że świadczy to o obcości tej populacji wobec ziem bułgarskich, autochtonizmie Bułgarów oraz – w dalszej perspektywie – związane jest z potrzebą pozbycia się Turków z północno-wschodnich rejonów kraju53. Warto wskazać także na inne odmiany teorii dotyczących nieautochtonicznego charakteru tej ludności: czescy badacze Karel i Hermenegild Škorpilowie w 1898 roku uznali, że Turcy z Deli Ormanu mogą pochodzić od Protobułgarów, co by oznaczało, że „są Bułgarami bardziej niż sami Bułgarzy (Słowianie)”. Za teorią tą opowiadał się także ceniony polski turkolog Tadeusz Jan Kowalski54. W drugiej połowie XIX wieku nastąpił początek kształtowania się nowoczesnej tożsamości narodowej wśród ludności tureckiej, który nabrał tempa pod wpływem koncepcji młodotureckich czy wreszcie powstania Republiki Turcji i kemalizmu. Wśród mniejszości w Bułgarii proces ten był wyraźnie opóźniony w stosunku do ludności Anatolii – społeczność ta była odizolowana od tych idei, które rozpowszechniały się znacznie wolniej55. 55 В. Мутафчиева, А. Желязкова, op. cit., s. 176–177; И. Карахасан-Чънар, Етническите малцинства…, s. 207. 56 M. Lubańska, Synkretyzm a podziały religijne w bułgarskich Rodopach, Warszawa 2012, s. 26. 57 V. Roudometof, op. cit., s. 31; S. Raichevsky, The Mohammedan Bulgarians (Pomaks), trans. M. Pencheva, Sofia 2004, s. 82; Ludność pomacka (w sensie szeroka grupa muzułmanów posługujących się językami ze wschodniej grupy języków południowosłowiańskiej) żyje także w Macedonii, Tracji oraz Albanii – ich łączną liczbę w pierwszej połowie XIX wieku szacowano na około 250 tys., w drugiej połowie tego stulecia – około 400–600 tys. Zob. В. Арденски, Загаснали огнища…, s. 9; К. Василев, Родопските българи…, s. 5–6; Zob. szerzej: S. Raichevsky, op. cit., s. 90–127. 58 С. Н. Шишков, Българо-мохамеданите (помаци). Историко-земеписен и народоучен преглед с образи, Пловдив 1936, s. 73–74; S. Raichevsky, op. cit., s. 64–66; В. Арденски, Загаснали огнища…, s. 10. 59 S. Raichevsky, op. cit., s. 76–77. 60 К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 119–120. 61 В. Арденски, Загаснали огнища…, s. 25–26; М. Иванов, Невидимите помаци…, s. 279–282. 1.2.2. Pomacy Kwestia pomacka jest szczególnie skomplikowana i niewątpliwie wymaga dłuższego wyjaśnienia. Pomacy, tj. bułgarojęzyczni muzułmanie (czy będąc bardziej precyzyjnym: muzułmanie posługujący się dialektami z grupy wschodnio-południowosłowiańskiej56), na ziemiach bułgarskich zamieszkiwali Rodopy w południowo-wschodniej części Bułgarii oraz rejony Łoweczu i Tetewenu w centralnych partiach kraju57. Przed 1878 roku na północy Bułgarii żyło około 50 tys. przedstawicieli tej grupy58, a w Rodopach zaś – około 20 tys.59. Po migracjach związanych z wojną lat 1877–1878 i po powstaniu państwa, w 1885 roku w Księstwie i Rumelii Wschodniej żyło około 25 tys. Pomaków60. Jak wspomniano wcześniej, oficjalne statystyki dotyczące tej społeczności pojawiły się dopiero w 1900 roku, kiedy wyliczono, że w kraju mieszka 20 638 Pomaków, tj. 0,55% ludności, co stanowi 3,22% muzułmanów. W przybliżeniu pokrywało się to z liczbą osób, które zadeklarowały wiarę muzułmańską oraz bułgarski jako język ojczysty – 20 726. W spisie z 1905 roku liczba osób, która podała się za Pomaków wyniosła 19 360 (0,48% ludności kraju; 3,21% muzułmanów), co już w mniejszym stopniu odzwierciedlało grupę określającą się jako muzułmanie i użytkownicy bułgarskiego – 23 734 (odpowiednio: 0,59% i 3,93%). W 1910 roku 20 332 osób zostało odnotowanych w spisie jako Pomacy (odpowiednio: 0,47% i 3,38%), a jako muzułmanie i użytkownicy bułgarskiego – 27 008 (odpowiednio: 0,62% i 4,49%). Różnica między liczbą Pomaków a bułgarojęzycznych muzułmanów wynika z faktu, że ludność romska wyznająca islam także podawała bułgarski jako język ojczysty61. Poniżej zaprezentowano nazwy stosowane wobec bułgarojęzycznych muzułmanów żyjących na terenach państwa bułgarskiego wyznaczonych przez traktat sanstefański w 1878 roku:  Apowcy (region Kiczewa, z albańskiego ‘brat’);  Achrjanie (Rodopy i Tracja, gdzie było to określenie bardziej rozpowszechnione niż „Pomak” przed przełomem XIX i XX wieku, wśród teorii dotyczących etymologii terminu można wymienić: starożytne plemię trackie Agrianowie; średniowieczna nazwa obszaru Ahridos, które potem przybrało w tureckim kształt Ahi Czelebi; z tureckiego ‘ahara-yana’, tj. ostatni, którzy przyjęli Islam; od tureckiego ‘ahrete’ – przyjaciel; od słowiańskiego ‘ochrejan’ – leniwy i nieprzyjemny człowiek);  Babjaczanie (używane w rejonie Babjaku, gdzie funkcjonowało zamiennie z Baszowie);  Diłsuzowie (region Tikweszu, oznaczające ‘bez języka’, tj. ludzi, którzy nie znają tureckiego);  Kurkowie (północno-zachodnia Macedonia, niejasna etymologia);  Miacowie (region Debyru, stosowana wobec całej populacji tego obszaru niezależnie od wyznania, była to ludność o specjalnym statusie, z prawem do noszenia broni oraz zwolniona z części podatków);  Murawcowie (zachodnia Bułgaria, w regionie Seresu, Newrokopu i Mełnika, ludność o podobnym statusie jak Miacowie; możliwe, że nazwa ta pochodzi od słowiańskiego plemienia Marwaków);  Pomacy (początkowo termin stosowany wobec ludności z północnego stoku Starej Płaniny, w XIX wieku rozpowszechnił się na Rodopy [poza środkowymi i południowymi, gdzie wciąż obowiązywał termin Achrjanie], następnie w Macedonii [poza zachodnią, gdzie do dnia dzisiejszego używany jest termin Torbesze]; istnieją różne teorie na temat etymologii: od ‘pomagacz’ – pomocnik, ‘pomjatam se’ – zrzec się wiary; ‘pomyczen’ – zamęczony, tj. zmuszony do zmiany wiary; ‘pimen’ – pasterz z greckiego; ‘poturnak’ – poturczeniec; ‘Poljak’ – Polak);  Poturnacy (poturczeniec, czyli osoba, która stała się Turkiem; analogiczne jak w innych językach słowiańskich);  Rupcowie (rejon Rupczos w Rodopach);  Skarnaci (zachodnie Rodopy, lokalny zasięg);  Torbesze (zachodnia i północno-zachodnia Macedonia, termin zyskuje popularność na obszarze całej Macedonii na przełomie XIX i XX wieku; etymologia nazwy łączona albo z bogomiłami, którzy nosili ze sobą charakterystyczne torby na datki z kopią Tajnej Księgi, albo z prześmiewczym odniesieniem się do porzucenia wiary za torbę twarogu);  Ulufowie (północno-zachodnia Macedonia, lokalny zasięg);  Czeczeni (rejon Czeczenu, brak związku z ludem zamieszkującym Kaukaz);  Czeszłowie (rejon Dospatu);  Szopy (rejon Połogu)62. 62 S. Raichevsky, op. cit., s. 130–139; П. Маринов, Българите мохамедани в своето народностно съзнание и възродителното им движение, София 1994, s. 5–10; M. Lubańska, Synkretyzm…, s. 27; К. Василев, Родопските българи…, s. 9–14; М. Арнаудов, Родопските помаци. Народно-исторически преглед, София 2010, s. 59–60; Б. Алексиев, Родопското население в българската хуманитаристика, [w:] Мюсюлманските общности на Балканите и в България, ред. A. Желязкова, София 1997, s. 61–65; M. Todorova, Identity (Trans)formation among Bulgarian Muslims, [w:] The Myth of „Ethnic Conflict”: Politics, Economics and „Cultural” Violence, ed. B. Crawfordand, R. D. Lipschutz, Berkeley 1998, s. 480–481; M. Walczak-Mikołajczakowa, Pomacy – bułgarscy poturczeńcy (na przykładzie wsi Selcza w zachodnich Rodopach), „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2014, t. 21, s. 180; П. Вълков, За значението на названието помак, „Либерален преглед” 2014, ч. 1, s. 508–513; А. Пашова, П. Воденичаров, Искаме да сме равни, не еднакви. Официални наративи на идентичността на студенти мюсюлмани от Западните Родопи, [w:] Помаците: версии за произход и съвременна идентичност, ред. Е. Иванова, София 2013, s. 79; A. Eminov, Social Construction of Identities: Pomaks in Bulgaria, „Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe” 2007, vol. 6, no. 2, s. 9. 63 M. Lubańska, Synkretyzm…, s. 26–27; Е. Иванова, Ислямизирани Балкани…, s. 130; A. Eminov, Social Construction…, s. 15; M. Lubańska, Pomacy, [w:] Bałkany. Etnokulturowe podłoże konfliktu, red. W. Konarski, A. Koseski, Pułtusk 2006, s. 233; Е. Иванова, Идентичност…, s. 843; E. Marushiakova, V. Popov, Muslim Minorities in Bulgaria, [w:] Migration and Political Intervention: Diasporas in Transition Countries, ed. J. Blaschke, Berlin 2004, s. 52–53, http://www.balkanethnology.org/files/library/E%20&%20V/Muslims.pdf [12.07.2015]. 64 S. Raichevsky, op. cit., s. 8. 65 A. Kalionski, Communities, Identities and Migrations in Southeast Europe, Sofia 2014, s. 6; M. Todorova, Identity (Trans)formation…, s. 480; Ц. Георгиева, Помаци – българи-мюсюлмани, [w:] Общности и идентичности в България, ред. А. Кръстева, София 1998, s. 286–287. Oczywiście, posługiwano się także kategoriami narodowościowymi czy religijnymi, np. w zachodniej części Rodopów bułgarojęzyczni muzułmanie określali się jako Turcy, w centralnej – jako Bułgarzy, a we wschodniej – jako muzułmanie63. Pomacy nie posługiwali się jednolitym dialektem: Rupcowie mówili w podobny sposób jak Bułgarzy z Rodopów, Pomacy łowczańscy używali dialektów zagorskich, a Torbesze, Miacowie i Marwatcowie – narzeczami związanymi ze współczesnym językiem macedońskim64. Termin „Pomak” rozpowszechnił się w stosunku do całej ludności bułgarsko-muzułmańskiej dopiero pod koniec XIX wieku, pierwszy raz został użyty w tym ujęciu przez Wasiła Apriłowa w 1841 roku65. C:\Users\Sony\AppData\Local\Temp\enhtmlclip\Image(6).png W C:\Users\Sony\AppData\Local\Temp\enhtmlclip\Image(8).png Il. 1: Dziewiętnastowieczni badacze Rodopów oraz ludności pomackiej: Christo Popkonstantinow, Wasił Deczew oraz Stoju Sziszkow [Źródło: ДА-Пловдив ф. 959к оп. 1 а.е. 913] Wzmianki o „Turkach, którzy nie znają tureckiego” pojawiały się od początku XVIII wieku w zapiskach podróżników zachodnich. Bułgarojęzyczni muzułmanie zostali dosyć późno dostrzeżeni przez Bułgarów. W okresie odrodzenia pisali o nich Wasił Apriłow (1841)66, Jordan Konstantinow (1852), Georgi Rakowski (1857), Luben Karawełow (1867) czy Najden Gerow (1876)67. Najczęściej wzmianki o Pomakach były traktowane jako ciekawostka albo podawanie suchych szacunków dotyczących ich liczebności. Dopiero badania etnograficzne i topograficzne prowadzone w latach 70. i 80. XX wieku, m.in. przez Stefana Zachariewa czy Serba Stefana Verkovicia, zawierały bardziej szczegółowe analizy dotyczące tej społeczności. W późniejszym okresie studiami nad Pomakami zajęli się nie tylko rodopscy działacze lokalni (Stoju Sziszkow, Wasił Deczew, Christo Popkonstantinow), ale się także czołowi bułgarscy etnografowie (Wasił Kynczow, Lubomir Mileticz). Na temat tej społeczności wypowiadały się także centralne figury bułgarskiego życia intelektualnego jak Iwan Wazow czy Penczo R. Sławejkow68. Zasadniczo jednak świadomość istnienia tej społeczności była znana wąskiej grupie specjalistów. Stąd w omawianym okresie wciąż nie rozróżniano Pomaków i Turków, m.in. taki błąd popełniał jeden z czołowych bułgarskich działaczy narodowych lat 70., a później ważny polityk liberalny Zachari Stojanow69. 66 В. Априлов, Деница ново-болгарского образования. Часть первая, Одесса 1841, s. 87. 67 М. Иванов, Невидимите помаци…, s. 275–276; Ц. Георгиева, Помаци…, s. 289. 68 S. Raichevsky, op. cit., s. 11–31; М. Иванов, Невидимите помаци…, s. 277–278; Б. Алексиев, op. cit., s. 58. 69 Х. Попконстантинов, Чепино…, s. 364. Bułgarzy uważają, że Pomacy niegdyś byli chrześcijanami, w okresie panowania osmańskiego przyjęli zaś islam, jednak nie ulegli poturczeniu i udało im się zachować język oraz zwyczaje70. Historiografia bułgarska szczegółowo opisuje wielką akcję wymuszonych konwersji w Rodopach pod koniec XVII wieku, która miała doprowadzić do zniszczenia dwustu osiemnastu cerkwi i trzydziestu trzech klasztorów położonych między miejscowościami Kostenec i Stanimaka oraz do powstania skupiska bułgarskiej ludności muzułmańskiej na tym obszarze71. Podstawą tych teorii jest dziewiętnastowieczny falsyfikat pt. Latopis popa Metodiego Draginowa (Летописният разказ на поп Методи Драгинов), napisanym faktycznie przez działacza odrodzeniowego Stojana Zachariewa w 1860 roku. Już Konstantin Jireček wyrażał wątpliwości co do autentyczności tego dokumentu, jakkolwiek nie podważał samego faktu wielkiej akcji islamizacyjnej w Rodopach w drugiej połowie XVII wieku. Wraz z innym czeskim badaczem, Václavem Dobruský’m, był on zwolennikiem teorii mówiącej o stopniowej islamizacji Pomaków, której punktem kulminacyjnym były wydarzenia lat 1656–166172. Dopiero w drugiej połowie XX wieku szczegółowe analizy Ilii Todorowa wykazały, że jest to odrodzeniowa mistyfikacja: wskazuje na to nie tylko język, ale także antygrecki wydźwięk oraz szereg nieścisłości potwierdzających, że tekst napisano nie w XVII, a w XIX wieku73. Problemem jest fakt, że – jak to ujęła Cwetana Georgiewa – kwestia fałszerstwa źródeł dotyczących islamizacji wciąż jest „głosem na pustyni” nauki bułgarskiej, a Bułgarzy nie przyjmują do wiadomości rezultatów badań, które wykazują, że w Imperium Osmańskim nie dochodziło zasadniczo do przymusowych i masowych konwersji74. 70 A. Eminov, Social Construction…, s. 9. 71 Por. Х. Попконстантинов, Спомени, пътеписи, писма, ред. А. Примовски, Н. Примовски, Пловдиш 1970, s. 442; И. поп Панайотов Асянчик, Принос за изучаване на Разлога и по-частно на с. Баня (Разложко). Бележки и спомени, Пловдив 1915, s. 18; R. Crampton, A Concise History of Bulgaria, Cambridge-New York 2005, s. 34–35; Кирил Патриарх български, Българомохамедански селища в Южните Родопи (Ксантийско и Гюмюрджинско). Топонимно, етнографско и историческо изследване, София 1960, s. 50–52; K. Popek, Afera Brunnbauer-Balewa a współczesne nurty historiografii bułgarskiej wobec zagadnienia panowania tureckiego w Bułgarii, „Studenckie Zeszyty Naukowe IFS UJ” 2013, t. 4, nr 2, s. 120; F. Bieber, Muslim Identity in the Balkans before the Establishment of Nation States, „Nationalities Papers” 2000, vol. 28, no. 1, s. 21–22; К. Василев, Стою Шишков – просветител, възрожденец и радетел за щастливо бъдеще на Родопа, [w:] С. Н. Шишков, Избрани произведения, ред. К. Василев, Пловдив 1965, s. 20. 72 К. Иречек, Княжество България. Негова повърхнина, природа, население, духовна култура, управление и новейша история, ч. II: Пътувания по България, Пловдив 1899, s. 407–408; В. Добруски, Няколко сведения за изтурчванието на Родопските Българи, „Периодическо списание” 1887, кн. 21–22, s. 332–338; Idem, Българомохамеданската република в Родопските планини, [w:] България през погледа на чешки пътешественици, съст. В. Бехиньова, София 1984, s. 88–89. 73 Zob. И. Тодоров, Летописният разказ на поп Методи Драгинов, „Либерален преглед” 2015, ч. 1, s. 26–58; М. Тодорова, Ислямизацията като мотив в българската историография, литература и кино, „Либерален преглед” 2009, ч. 1, s. 366–373; Б. Лори, Летописът на поп Методий Драгинов като литературно произведение от 19. век, прев. Е. Алексиева, „Либерален преглед” 2014, ч. 2, s. 201–216; Б. Алексиев, op. cit., s. 83–85, 94–98; Е. Грозданова, Фалшификат ли е летописният разказ на поп Методи Драгинов?, „Исторически преглед” 1993, 37(2), s. 146–157. 74 Ц. Георгиева, Помаци…, s. 289–230; И. Карахасан-Чънар, Митът за ислямизацията и проблема за достоверността на българските исторически извори, „Либерален преглед” 2012, ч. 2, s. 1179–1192. Początkowo w rozważaniach dotyczących Pomaków ograniczono się wyłącznie do przekonywania, że „są to poturczeni Bułgarzy”75. W latach 60. XIX wieku pojawiły się opinie wykluczające ich ze wspólnoty narodowej. W 1867 roku Luben Karawełow pisał, że Bułgar może wyznawać jedynie prawosławie, a muzułmanie, katolicy i protestanci, którzy posługują się językiem bułgarskim, nie są częścią narodu. W tym zdecydowanym myśleniu o jedności narodu i religii widać wpływy osmańskiej kategorii milletu oraz rosyjskiego słowianofilstwa (tekst powstał w trakcie pobytu pisarza w Rosji)76. W późniejszym okresie zrezygnowano z tych koncepcji i postawiono na potrzebę integracji Pomaków z kulturą bułgarską przez edukację i chrystianizację. Pojawiły się postulaty by w ogóle zrezygnować z nazwy „Pomak” na rzecz „Bułgar muzułmanin”, co miało wyrażać jedność tej społeczności z resztą narodu. Postulowali to pod koniec XIX wieku Petko R. Sławejkow czy Christo G. Danow77. Wasił Deczew uważał, że „błędem jest mówienie o Rodopach jako o obszarze wieloetnicznych, gdyż żyje tu jeden naród o dwóch wyznaniach”78. Iwan Wazow określał Pomaków mianem „zagubionych Bułgarów”, których „fanatyczny mrok w duszach wymaga uzdrowienia”; pisarz postulował by „tchnąć ducha w ich tożsamość narodową”79. Często pojawiały się też teorie na temat krypto-chrześcijaństwa, mówiące o tym, że Pomacy są „Bułgarami najczystszej krwi”, którym – mimo poświęcenia wiary – udało się zachować zarówno język, jak i zwyczaje w niezmienionej formie od wieków80. Ciekawe podejście, w kontekście przemian społecznych zachodzących wśród Bułgarów od przełomu XIX i XX wieku, wykazał w 1904 roku Stoju Sziszkow, przekonując, że „poturczony Bułgar jest i tak lepszy od bezbożnika, który traci wiarę w Boga pod wpływem jakichś nowoczesnych idei. Pomacy nie są fanatyczną masą, może wierzą w prymitywną wiarę, ale kultywują bułgarskie tradycje”81. 75 М. Иванов, Невидимите помаци…, s. 279. 76 S. Raichevsky, op. cit., s. 40–41. 77 П. Р. Славейков, Исторически разкази за миналите времена, София 1885, s. 364–367; S. Raichevsky, op. cit., s. 50–51. 78 В. Дечев, Миналото на Чепеларе. Принос за историята на Родопа, т. 2, ред. Г. И. Чичовски, Чепеларе 2002, s. 10. 79 И. Вазов, Пътеписи, ред. П. Динеков, И. Тодоров, София 1977, s. 81–82. 80 M. Lubańska, Synkretyzm…, s. 27. 81 С. Н. Шишков, Из Беломорската равнина. Пътни бележки и впечатления, Пловдив 1907, s. 6–7. 82 G. Lazarova et al., op. cit., s. 16; Analogiczne teorie dotyczące muzułmanów bośniackich były formułowane przez Chorwatów, m.in. w drugiej połowie XIX wieku przez Ante Starčevicia. Zob. Е. Иванова, Ислямизирани Балкани…, s. 61–62; Leksykon tradycji bułgarskiej, red. G. Szwat-Gyłybowa, Warszawa 2011, s. 226. Negatywny bądź pozytywny stosunek do Pomaków jest często zbieżny z teoriami dotyczącymi ich pochodzenia. Przy założeniach przymusowych konwersji, bułgarojęzyczni muzułmanie są traktowani ze współczuciem jak ofiary, a wręcz męczennicy; w tym ujęciu, obowiązkiem Bułgarów miało być przywrócenie tej grupy na łono narodu82. Dobrowolne konwersje budziły mieszane odczucia – związane albo ze zdradą wiary i wartości narodowych w zamian za korzyści materialne, albo uniknięciem poturczenia przez poświęcenie wiary celem ochrony „bułgarskiej krwi przed zmieszaniem z turecką”83. 83 M. Lubańska, Synkretyzm…, s. 27; Х. Гиневски, Миналото на Средните Родопи…, s. 23; S. Raichevsky, op. cit., s. 45–46; M. Walczak-Mikołajczakowa, Pomacy…, s. 179–180. 84 А. Гюншен, Помаците като балканска общност, прев. Е. Алексова, „Либерален преглед” 2014, ч. 2, s. 773–785; A. Eminov, Social Construction…, s. 9; M. Walczak-Mikołajczakowa, Pomacy…, s. 180–181; V. Aarbakke, Pomak Language Usage and the Spell of Nationalism: The Case of the Pomaks in Greece, [w:] Slavia Islamica: language, religion and identity, ed. R. D. Greenberg, M. Nomachi, Hokkaido 2012, s. 151–152. 85 А. Пашова, П. Воденичаров, op. cit., s. 78–79. 86 Por. H. Memişoğlu, Pages of the History of Pomac Turks, Ankara 1991, s. 17–23. 87 M. Savova-Mahon Borden, The Politics of Nationalism under Communism in Bulgaria. Myth, Memories and Minorities, London 2001, s. 316–317. 88 K. Ghodsee, Muslims Lives in Eastern Europe. Gender, Ethnicity, & the Transformation of Islam in Postsocialist Bulgaria, Princeton-Oxford 2010, s. 38; A. Eminov, Social Construction…, s. 8–9. 89 С. Н. Шишков, Тракия преди и след европейската война, Пловдив 1922, s. 32–35. Istnieje szereg alternatywnych teorii na temat pochodzenia Pomaków formułowanych poza Bułgarią. Tureccy badacze uważają ich za zeslawizowanych Turków, zwracając uwagę na więzi religijne oraz kulturalne wspólnoty muzułmańskiej na Bałkanach. Wierzą, że są potomkami albo tureckich kolonizatorów, którzy osiedlili się w Bułgarii na początku panowania osmańskiego, albo najstarszej populacji turskiej w Europie: Kumanów, którzy przybyli tam w XI wieku84. O prawdziwości tej tezy ma stanowić fakt, że Pomacy w XIX wieku określali się jako Turcy, a w późniejszym okresie wielu przyjęło nowoczesną tożsamość turecką85. Równocześnie pojawiają się w literaturze tureckiej analizy pseudo-językoznawcze, z których ma wynikać, że język Pomaków składa się z leksemów ukraińskich, kumańsko-kipczackich, oguzyjskich, nogajskich i arabskich86. Nie ulega natomiast wątpliwości, że posługują się oni dialektami języka bułgarskiego, jakkolwiek z dosyć licznymi zapożyczeniami z tureckiego i greckiego87. Grecy uważają Pomaków za potomków starożytnych Traków, którzy najpierw zostali zhellenizowani, następnie zlatynizowani, zeslawizowani, schrystianizowani i wreszcie przeszli na islam. Argumentami na to mają być cechy fizyczne tej populacji, które rzekomo wskazują, że są najbliżsi Grekom88. Teorię tę sformułował w XIX wieku grecki demograf Kleanthes Nikolaides89. Obok narracji bułgarskiej, tureckiej i greckiej dotyczącej etnogenezy Pomaków, od lat 90. XX wieku, pod wpływem traumatycznych wydarzeń związanych z „procesem odrodzeniowym”, pojawiły się także głosy przedstawicieli tej społeczności na temat pochodzenia. Między innymi Mehmed Dobrunski, Momcził Petrow, Petyr Japow, Husejn Mehmed, Nikoła Czurałski, Emeł Bałykczi czy Efrem Mołłow formułowali najróżniejsze tezy dotyczące etnogenezy Pomaków, najczęściej słabo udokumentowane, a nieraz kompletnie fikcyjne. Wśród nich pojawiła się teoria pochodzenia od Arabów (jako pozostałość po atakach na Bizancjum w VII–X wieku, nawiązuje się przy tym do znaczenia terminu ‘achrjanie’ jako „ostatni, którzy przyjęli Islam”), Kumanów i Pieczyngów (najeżdżających Bałkany w X–XII wieku), Traków (czyli od autochtonicznej ludności tych ziem) czy Protobułgarów (twórców średniowiecznej państwowości bułgarskiej). Wszystkie te teorie mają dwa wspólne mianowniki: wykazywanie przedosmańskich korzeni islamu na Bałkanach oraz niezależnej narodowości pomackiej90. 90 Е. Иванова, Ислямизирани Балкани…, s. 144–175; M. Todorova, Identity (Trans)formation…, s. 485–486; M. Lubańska, Pomacy…, s. 235–236; Y. Konstantinov, op. cit., s. 39–40; П. Петров, Абсурдни теории, фалшификации и заблуди за произхода на българите мохамедани, [w:] Заблуди и фалшификации за произхода на българите мохамедани, ред. Х. Гиневски, София 2010, s. 18–35; Е. Иванова, Идентичност…, s. 852–858; С. Танев, Истината за етногенезиса на българите мохамедани и нейното фалшифициране в публикации на съвременни български автори, [w:] Заблуди и фалшификации…, s. 84–89; Х. Гиневски, Произходът на българите мохамедани – съвременни фалшификации¸ [w:] Заблуди и фалшификации…, s. 118–121. 91 Иван Иванов до Найден Геров, Адрианопол 20.07.1869, л. 20.07.1869, НБКМ-БИА ф. 22 oп. 2 а.е. 366 л. 23; S. Raichevsky, op. cit., s. 23–24; M. Lubańska, Synkretyzm…, s. 27–28; Z. Klejn, Próby stworzenia polskich przyczółków militarno-politycznych na Bałkanach w XIX w., „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowej” 2005, t. 40, s. 14–15; С. Станев, Българите мохамедани в България и съседните страни, [w:] Историческа съдба на помохамеданчените българи, съст. П. Петров, Д. Шишманов, В. Пачилов, А. Печилков, Смолян 2008, s. 38; А. Пашова, П. Воденичаров, op. cit., s. 81; С. Райчевски, Рецидиви на приложната етнология – ненаучни теории и фалшификации за произхода на българите мохамедани, [w:] Заблуди и фалшификации…, s. 67. 92 A. Eminov, Social Construction…, s. 14. 93 M. Apostolov, The Pomaks: A Religious Minority in the Balkans, „Nationalities Papers” 1996, vol. 24, s. 729–730. Jako pewną ciekawostkę można przywołać także teorię o polskim pochodzeniu Pomaków. Prawdopodobnie została podsunięta Draganowi Cankowowi przez Polaków w czasie wspólnego przygotowywania unii z Kościołem katolickim w 1860 roku. Według tej wersji, Pomacy mieli być potomkami 100 tys. polskich jeńców uprowadzonych przez Turków po oblężeniu Kamieńca Podolskiego w 1672 roku, którzy pod wpływem nieżyczliwości Greków zdecydowali się przyjąć islam. Dowodem ma być na to bliskość nazw „Polak” i „Pomak”91. Tożsamość Pomaków jest znacznie bardziej skomplikowana. Ali Eminov uważa, że samoidentyfikacja tej społeczności ma dwa poziomy: religijny (jako muzułmanin) oraz etniczny (jako „nieczysty” Bułgar)92. Później ten schemat był rozbudowywany. Według Mario Apostolova, istnieją trzy poziomy tożsamości pomackiej: członka wspólnoty lokalnej, religijnej (umma) oraz – warunkowo – bułgarskiej (przez pryzmat narodu, obywatelstwa i/lub języka)93. Evangelos Karagiannis, w kontekście procesów asymilacyjnych następujących od przełomu XIX i XX wieku, proponuje sześć modeli tożsamości Pomaków, które dzielą się na dwa typy: 1. Zasymilowani a. Bułgar chrześcijanin b. Bułgar świecki c. Pomak świecki 2. Niezasymilowani a. Bułgar muzułmanin b. Pomak muzułmanin c. Turek94. 94 Za: A. Eminov, Social Construction…, s. 15. 95 K. Ghodsee, Muslims…, s. 22; Е. Иванова, Идентичност…, s. 844–851, 859–862. 96 M. Neuburger, Pomak Borderlands: Muslims on the edge of nations, „Nationalities Papers” 2000, vol. 28, no. 1, s. 183. 97 Y. Konstantinov, op. cit., s. 34. 98 A. Kalionski, op. cit., s. 8–9; Y. Konstantinov, op. cit., s. 39. Nie mamy do czynienia z jednolitą społecznością pomacką, a można mówić o wielu wspólnotach, wśród których różne paradygmaty tożsamościowe odgrywają centralne role w niejednakowych układach. Mogą to być religia islamska, lokalność, język bułgarski czy macedoński, przeświadczenie o konkretnym pochodzeniu (od Traków, Greków, Turków, Kumanów, Arabów, Słowian etc.), obywatelstwo (bułgarskie, greckie, osmańskie, tureckie, macedońskie) czy wreszcie nowoczesna tożsamość narodowa95. W efekcie tej eklektycznej i płynnej tożsamości, właściwie każdy naród na Bałkanach rości sobie prawo do uznawania ich za część swojej wspólnoty: język słowiański łączy ich z Bułgarami, Macedończykami i Serbami, a religia – z Turkami i Albańczykami; równocześnie twierdzenia o konwersji z chrześcijaństwa na islam może wskazywać na ich pochodzenie od Bułgarów, Macedończyków czy Greków96. Od 1878 roku, w obliczu prowadzonych przez państwo bułgarskie początkowo dobrowolnych, a następnie przymusowych akcji asymilacyjnych, tożsamość pomacka przechodziła kolejne przeobrażenia. Część ludności przyjmowała tożsamość bułgarską (wraz z chrześcijaństwem bądź w świeckim wydaniu), część stawała się krypto-muzułmanami, cześć wycofywała się w tradycyjne paradygmaty tożsamościowe, inni zaś deklarowali się jako Turcy97. Na pewno w kontekście XIX wieku można powiedzieć, że w porównaniu z ludnością bułgarską i turecką, Pomacy wykazywali niskie poczucie wspólnotowości etnicznej (jak ujął to Julian Konstantinow: „uśpiona etniczność”), a głównymi paradygmatami ich tożsamości była religia i lokalność98. 1.2.3. Tatarzy Tatarzy są narodem zamieszkującym obecnie przede wszystkim Europę Wschodnią oraz Azję Północną. Zapewne już w XIV wieku przyjęli islam sunnicki. Tatarzy pojawili się po raz pierwszy na Bałkanach w XIII wieku w wyniku najazdów (Nogajowie osiedlili się w tym czasie w Dobrudży), jednak ich masowy napływ miał miejsce w XVIII i XIX wieku. Rosyjski podbój północnego oraz wschodniego wybrzeża basenu Morza Czarnego prowadzony od drugiej połowy XVIII wieku doprowadził do serii fal migracyjnych Tatarów z Krymu oraz Kubania, które kierowały się na ziemie zależne od Osmanów. W wyniku rosyjskiej aneksji Krymu w 1783 roku 80 tys. Tatarów wyjechało do Besarabii, Dobrudży i Anatolii. Kolejne wojny między Rosją i Imperium Osmańskim doprowadzały do nowych exodusów. Początkowo Rosjanie nie planowali przesiedlenia Tatarów krymskich, dopiero po wojnie krymskiej (1853–1856) rozpoczęły się ich masowe wypędzenia, kontynuowane aż do 1944 roku. Jedna z większych fal miała miejsce w latach 1854–1862, kiedy na Bałkany napływali Tatarzy nie tylko z Krymu, ale i znad Morza Kaspijskiego99. Na obszar całego Imperium Osmańskiego w latach 1861–1864 przybyło 227 627 Tatarów. Ocenia się, że łącznie w latach 1783–1922 z Rosji wyjechało ich aż 1,8 mln100. Spora część tej ludności została skierowana na ziemie bułgarskie: według oficjalnych statystyk osmańskich w 1862 roku w wilajecie dunajskim znajdowało się 142 852 Tatarów101. Na przełomie XIX i XX wieku utrzymywała się ich stała liczba, około 18 tys., skoncentrowana w rejonie Dobrudży102. 99 С. Антонов, И. Миглев, Татари, [w:] Общности и идентичности…, s. 357; Zs. Bottlik, op. cit., s. 271. 100 K. Karpat, Ottoman Population…, s. 65–66; Idem, Studies on Ottoman…, s. 202–234; В. Тонев, op. cit., s. 47; И. Карахасан-Чънар, Етническите малцинства…, s. 193–200; D. Quataert, Epoka reform, lata 1812–1914, [w:] Dzieje gospodarcze i społeczne imperium osmańskiego 1300–1914, red. H. Inalcik, D. Quataert, tłum. J. Hunia, Kraków 2008, s. 690. 101 М. Михайлова-Мръвкарова, За татари…, s. 33. 102 Ibidem, s. 39. Wbrew głoszonym w XIX wieku przez władze osmańskie ideom integracyjnym (panturanizm, panislamizm, osmanizm), muzułmanie byli świadomi różnic etnicznych między sobą, co mogło też rodzić pewne antagonizmy. Najbardziej zaogniony w Bułgarii spór toczył się od lat 90. XIX wieku między społecznością turecką a tatarską. Tatarzy dystansowali się od zdominowanej przez Turków ummy, nie chcieli angażować się w działalność powstających organizacji edukacyjnych i dobroczynnych, starali się zgłaszać własnych kandydatów na muftich, hodżów oraz członków rad meczetów, tworzyć oddzielne szkoły. Społeczność tatarska, kultywująca własne tradycje, postrzegała działalność integracyjną Turków jako asymilację przy wykorzystaniu kontroli nad instytucjami religijnymi oraz oświatowymi. Wśród Tatarów szczególnym prestiżem cieszyli się przedstawiciele krymskiej dynastii niegdyś panującej w Bachczysaraju, która pod koniec XVIII wieku przeniosła się do Wyrbicy pod Szumenem. Ocenia się, że Seraffetin Girej żyjący w tym okresie w Karnobacie miał duży wpływ na rodaków i starał się podtrzymywać ich odrębność, co przyczyniło się do zaognienia relacji z pozostałymi muzułmanami. Spór turecko-tatarski starali się łagodzić zarówno bułgarscy zwolennicy Abdulhamida II, posługujący się hasłami panislamizmu, jak i młodoturcy czy propagator dżadidyzmu Ismail Gaspirali (Gasprinski), który działał na rzecz integracji tych społeczności przez panturanizm, zakładający, że wszystkie ludy turskie tworzą jeden naród. W tym ujęciu różnice językowe między Turkami a Tatarami miały wyłącznie charakter dialektalny, wskazywano na wspólne pochodzenie obu tych ludów103. Dla władz bułgarskich ten spór był niewątpliwie korzystny, w myśl zasady devine et impera mógł być wykorzystywany przy różnych okazjach, np. w czasie wyborów104. 103 Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 53–54; И. Карахасан-Чънар, Етническите малцинства в България. История, култура, религия, обреден календар, София 2005, s. 196; Ö. Turan, K. T. Evered, Jadidism in South-Eastern Europe: The Influence of Ismail Bey Gaspirali among Bulgarian Turks, „Middle Eastern Studies” 2005, vol. 41, no. 4, s. 485–497; И. Зайцев, Гиреи в Карнобате, [w:] Етнокултури и изкуства: Сборник с изследвания в чест на 70-годишнината на проф. Любомир Миков, доктор на историческите науки, София 2017, s. 163. 104 Analogiczne zjawisko było widoczne wśród muzułmanów w Grecji, zdominowanych przez tureckojęzyczną społeczność. Stefanos Katsikas porównał propagowanie panturanizmu czy panislamizmu przez Turków do hellenizacji Słowian wyznających prawosławie na Bałkanach prowadzonej przez fanariotów oraz hierarchów greckich od połowy XVIII wieku. Zob. S. Katsikas, Millets in Nation-States: The Case of Greek and Bulgarian Muslims, 1912–1923, „Nationalities Papers” 2009, vol. 37, no. 2, s. 188. 105 K. Karpat, Ottoman Population…, s. 66–69; D. Quataert, op. cit., s. 690; В. Мучинов, Миграционна политика…, s. 172–173. 1.2.4. Czerkiesi Termin „Czerkiesi” odnosi się do muzułmańskich osadników z północnego Kaukazu, wśród których znajdowały się różne grupy etniczne: nie tylko Czerkiesi, ale także Abchazowie, Adygejczycy, Osetyńcy, Karaczajowie, Bałkarzy, Inguszowie czy ludy zamieszkujące Dagestan. Napływ tej ludności do Imperium Osmańskiego rozpoczął się później niż Tatarów, początek przypadł na koniec lat 50. XIX wieku. Było to spowodowane końcem powstania szejka Szamila (1830–1859), które objęły obszary Kaukazu zajęte przez Rosjan w latach 1796–1829. Masowa fala migracji w pierwszej połowie lat 60. XIX wieku objęła około 500 tys. Czerkiesów, mimo że w czasie wcześniejszych rozmów rosyjsko-osmańskich mówiono o liczbie ponad dziesięciokrotnie mniejszej (40–50 tys.). Według wyliczeń Kemala Karpata, w latach 1859–1879 w obrębie państwa tureckiego znalazło się 1,5 mln czerkieskich emigrantów, do 1914 roku napłynęło kolejne 500 tys.105. Większość kierowano do Anatolii, z tej wielkiej grupy na ziemiach bułgarskich osiedliło się około 40 tys. przybyszów z Kaukazu. Akcja kolonizacyjna Czerkiesów stała się źródłem wielu politycznych, społecznych oraz gospodarczych kłopotów dla ziem bułgarskich w latach 60. i 70. XIX wieku, co ugruntowało ich negatywny wizerunek wśród miejscowej ludności i przyczyniło się do tego, że po utworzeniu państwa bułgarskiego opuścili jego terytorium106. 106 К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 228. 107 T. Czekalski, Bułgaria, Warszawa 2010, s. 72; С. Киселиновски, op. cit., s. 97; V. Mutafchieva, op. cit., s. 25. 108 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 103; Р. Даскалов, Българското общество…, т. 2, s. 15; D. M. Crowe, Roma Muslims in the Balkans, „Nationalities Papers” 2000, vol. 28, no. 1, s. 99–100; Los Romów muzułmanów nie był jednak całkowicie obojętny reszcie społeczności islamskiej w Bułgarii. W okresie rządów koalicji Partii Demokratycznej i Partii Postępowo-Liberalnej (luty – grudzień 1901) zawieszono prawa wyborcze ludności romskiej, argumentując to faktem licznych nieprawidłowości podczas wyborów w zdominowanych przez Romów okręgach. Mimo otwartej krytyki ze strony mocarstw oraz Wysokiej Porty zarzucających władzom bułgarskim łamanie konstytucji i traktatu berlińskiego, przepis ten został utrzymany przez kolejne lata. W październiku 1903 roku deputowani muzułmańscy przygotowali petycję do rządu Stojana Danewa, w której wezwali do przywrócenia praw wyborczych Romom, co jednak nie przyniosło oczekiwanego skutku. Wskazywano na pewną hipokryzję rządu bułgarskiego, który sam wykorzystywał Romów do kontroli przebiegu wyborów. Zob. Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 260–261; B. Şimşir, The Turks…, s. 47–48. 1.2.5. Romowie muzułmanie Romowie stanowią społeczność wysoko zróżnicowaną pod względem językowym, kulturowym oraz religijnym. W przypadku ziem bułgarskich, populacja ta w zależności od wyznawania islamu bądź prawosławia, określała się najczęściej jako Turcy bądź Bułgarzy, stanowili oni około 2–3% społeczności tych ziem107. Niezależnie od tego, funkcjonowali poza systemem milletów ze względu na niską pozycję społeczną oraz wyraźnie odstający od innych społeczności styl życia, do tego wielu Romów miało status niewolników. Cyganie posiadali własne mahale, rzadkością były wśród tej grupy śluby z przedstawicielami innych społeczności, nie uczęszczali do meczetów czy cerkwi, nie celebrowali świąt ze współwyznawcami, ich dzieci nie były posyłane do szkół, nie mogli pełnić żadnych funkcji duchownych. W efekcie, powszechnie nie byli traktowani jako część społeczności chrześcijańskiej przez Greków i Bułgarów czy muzułmańskiej przez Turków, Tatarów i Pomaków. Izolacja Romów od ummy pogłębiła się dodatkowo po 1878 roku, kiedy wielu przedstawicieli tej społeczności przyjęło prawosławie, uznając, że korzystne jest wyznawanie religii panującej. Równocześnie ludność romska wykazywała silną tendencję do asymilacji – decydujący się na integrację ze społecznością muzułmańską Rom równocześnie porzucał dawną wspólnotę. W efekcie Cyganie wyznania islamskiego nie byli częścią mniejszości muzułmańskiej, a tworzyli oddzielną grupę, jak i odrębny obiekt bułgarskiej polityki narodowej108. Dlatego też niniejsza praca nie będzie zajmowała się szczegółowo problematyką mniejszości romskiej w Bułgarii, kwestia ta wymagałaby odrębnego opracowania z wykorzystaniem innej bazy źródłowej. 1.3. Terytorium W 1878 roku zakończył się pięćsetletni okres panowania tureckiego na ziemiach bułgarskich. Powstała „Wielka Bułgaria” – państwo, obejmujące ziemie dzisiejszej Bułgarii, Macedonii, południowej Serbii oraz północnej Grecji. Na mocy decyzji kongresu berlińskiego z lipca 1878 roku doszło do rewizji proponowanych granic i rozbicia państwa na trzy części: Księstwo Bułgarii, złożone z ziem położonych między Dunajem a Starą Płaniną, ze stolicą w Sofii; Rumelię Wschodnią, w skład której wchodziły ziemie na południe od Starej Płaniny, z centrum w Płowdiwie, oraz Macedonię i Trację, które powróciły bezpośrednio w granice Turcji. Po zjednoczeniu Księstwa z Rumelią Wschodnią w 1885 roku, obszar Bułgarii wzrósł z 62 776,8 km² do 96 345,5 km². Obejmowała terytorium zbliżone do dzisiejszego państwa bułgarskiego bez regionu Gór Pirynu oraz Strandży, granicząc z Turcją od południa, Serbią na zachodzie oraz Rumunią na północy. 1.3.1. Podział terytorialny państwa bułgarskiego Pod koniec panowania osmańskiego ziemie bułgarskie były podzielone na wilajety, które składały się kolejno z sandżaków, kaaz oraz nahii. Na ich czele stali odpowiednio: wali, mutesarif, kajmakam oraz mudurin. Gminy wiejskie nazywane były beledie, a miejskie – medżlis, na ich czele stali muhtarzy. W czasie wojny rosyjsko-tureckiej, od lipca 1877 roku w ich miejsce zaczęto organizować nową administrację. Utworzono osiem guberni podzielonych na pięćdziesiąt sześć okręgów. Jeszcze przed rozbiorem „Wielkiej Bułgarii” dokonano likwidacji jednej z guberni (włączono swisztowską do ruseńskiej). Po kongresie berlińskim, pięć guberni znalazło się w granicach Księstwa Bułgarii (sofijska, warneńska, ruseńska, tyrnowska i widyńska), a dwie weszły w skład Rumelii Wschodniej (płowdiwska i sliweńska), do której dołączono także powiat kazanłycki z dawnego sandżaku adrianopolskiego. Dzieliły się one odpowiednio na czterdzieści siedem okręgów w przypadku ziem północnobułgarskich oraz czternaście w Rumelii Wschodniej109. 109 Podział administracyjny, [w:] Historia Bułgarii 1870–1915…, t. 3, s. 35–36. C:\Krzysztof\Projekty\Islam bułgarski\Doktorat\Tekst - rozdziały\1. Demografia\Okruzi_1882.png Il. 2: Okręgi Księstwa Bułgarii w latach 1882–1885 [Opracowane przez autora na podstawie: https://bg.wikipedia.org/wiki/Административно_деление_на_-България#/media/-File:Okruzi_1882.png, 18.11.2017] C:\Krzysztof\Projekty\Islam bułgarski\Doktorat\Tekst - rozdziały\1. Demografia\800px-Rumelia_map.png Il. 3: Departamenty Rumelii Wschodniej w latach 1879–1885 [Opracowane na podstawie: https://bg.wikipedia.org/wiki Административно_деление_на_-България#/media/File:Rumelia_map.png, 18.11.2017]. Niedługo po zakończeniu okupacji rosyjskiej, w obu bułgarskich organizmach politycznych doszło do reformy administracji terytorialnej. Po likwidacji guberni w 1880 roku Księstwo Bułgarii podzielono na dwadzieścia jeden okręgów (окръг) i pięćdziesiąt osiem powiatów (околия), następnie w 1882 roku na czternaście okręgów i pięćdziesiąt sześć powiatów. Rumelia Wschodnia w 1879 roku składała się z sześciu departamentów (департамент) i dwadzieścia osiem powiatów (околия)110. 110 Ibidem; Ukaz nr 317 księcia Aleksandra I o utworzeniu okręgów i powiatów, [w:] Historia Bułgarii 1870–1915…, t. 3, s. 36. C:\Krzysztof\Projekty\Islam bułgarski\Doktorat\Ilustracje\BG_Okolii.png Il. 4: Powiaty Księstwa Bułgarii w latach 1885–1901 [Opracowane na podstawie: https://bg.wikipedia.org/wikiАдминистративно_деление_на_-България#/media/File:BG_Okolii.png, 18.11.2017]. Po zjednoczeniu przeprowadzono kolejną reformę administracji państwowej. W latach 1885–1901 Bułgaria była podzielona na dwadzieścia trzy okręgi i osiemdziesiąt cztery powiaty. C:\Krzysztof\Projekty\Islam bułgarski\Doktorat\Ilustracje\Okrazi_1901.png Il. 5: Podział administracyjny Bułgarii w latach 1901–1919 [Opracowane na podstawie: https://bg.wikipedia.org/wikiАдминистративно_деление_на_-България#/media/File:Okrazi_1901.png, 18.11.2017]] Następna zmiana podziału terytorialnego Bułgarii miała miejsce w 1901 i przetrwała ona do 1919 roku. Państwo zostało podzielone na dwanaście okręgów (област) oraz siedemdziesiąt jeden powiatów (околия). Jakkolwiek w przeciągu trzydziestu lat od powstania państwa bułgarskiego doszło do kilku reform podziału terytorialnego, od 1880 roku granice poszczególnych okręgów pozostawały w dużej mierze niezmienne. Największe zmiany przyniosły unia z 1885 roku, pozostałe wynikały zaś z włączania bądź rozbijania poszczególnych jednostek terytorialnych przy zachowaniu właściwie granic powiatów. Każdy z bułgarskich systemów organizacji administracji lokalnej po 1880 roku zakładał trójstopniowy podział: okręg/departament – powiat – gmina (wiejska lub miejska)111. 111 Ustawa o podziale administracyjnym państwa (4.05.1901), [w:] Historia Bułgarii 1870–1915…, t. 3, s. 38–40; J. Rubacha, Bułgaria na przełomie XIX i XX wieku. Bułgarskie metamorfozy w publikacjach „Świata Słowiańskiego” 1904–1914, Olsztyn 2012, s. 88. 1.3.2. Terytoria zamieszkiwane przez muzułmanów C:\Krzysztof\Projekty\Islam bułgarski\Kryzys migracyjny\Publikacja\Bulgaria_(ethnic)_1892.JPG Il. 6: Mapa etniczna Księstwa Bułgarii z 1892 roku [Źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bulgaria_(ethnic)_1892.JPG, 24.06.2016] Pod względem struktury etniczno-religijnej Bułgaria na przełomie XIX i XX wieku dzieliła się na bułgarsko-muzułmański wschód (stosunek ten wynosił mniej więcej 2:1) oraz bułgarski zachód (9:1) z granicą na rzece Jantra112. Blisko 80% wszystkich muzułmanów mieszkało w północno-wschodniej części kraju: w okręgach ruseńskim, razgradzkim, szumeńskim, silistreńskim oraz warneńskim. W północno-zachodnich rejonach dynamiczna emigracja muzułmanów doprowadziła do ograniczenia liczby tej grupy do około 10%, a w wielu miejscach zaś do jej zaniknięcia. W takich okręgach jak sofijskim, kjustendiłskim, wraczańskim, łomskim oraz widyńskim skupiska muzułmańskie szybko zanikały, bardziej rozłożony był to proces w okręgach pleweńskim, sewliewskim, swisztowskim czy tyrnowskim. Społeczność muzułmańską na południu, wchodzącym w skład Rumelii Wschodniej, czekał podobny los jak na północnym zachodzie. W okręgach (wcześniejszych departamentach) tatar-pazardżickim, płowdiwskim, starozagorskim, chaskowskim, sliweńskim oraz burgaskim społeczności islamu również przestały istnieć w tym okresie. Skupiska przetrwały tylko na południowych krańcach okręgów płowdiwskiego i chaskowskiego, tj. w Rodopach, a także w północno-zachodnich powiatach okręgu burgaskiego: karnobackim i ajtoskim, jednak i te systematycznie się pomniejszały. 112 М. Сарафов, Народностите в западната част…, s. 49; Статистически годишник на Българското Царство, год. 1: 1909, София 1910, s. 36–37; Статистически годишник на Българското Царство, год. 3: 1911, София 1914, s. 46–47; Статистически годишник на Българското Царство, год. 4: 1912, София 1915, s. 43; A. Дюрасел, Международен алманах за България 1898, София 1897, passim; К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 156–158; Н. Илиева, Турската етническа група в България (1878–2001), София 2010, s. 35–46. 2. Antecedencje – władza muzułmańska i chrześcijanie w Imperium Osmańskim Istnieją dwa zasadnicze ujęcia historiograficzne dotyczące oceny charakteru Imperium Osmańskiego, które kluczowy nacisk kładą na politykę państwa wobec niemuzułmanów. Historycy z Bałkanów najczęściej mówią o „jarzmie tureckim”, traktując ten okres jako obcą oraz opresyjną okupację związaną z dyskryminacją chrześcijan, a nawet ich fizycznym wyniszczeniem. Po drugiej stronie barykady stoją historycy tureccy, którzy przedstawiają niemalże idylliczną wspólnotę ludów różnych wyznań oraz kultur, żyjących obok siebie w pokoju przez wieki pod tolerancyjną władzą sułtana1. Przed omówieniem polityki państwa bułgarskiego wobec muzułmanów na przełomie XIX i XX wieku warto przyjrzeć się jak wyglądały stosunki religijne na tym obszarze we wcześniejszym okresie. Jest to tym bardziej ważne, że historiografia daleka jest od jednolitej wizji tej problematyki. 1 V. Mutafchieva, The Turk, the Jew and the Gypsy, [w:] Relations of Compatibility and Incompatibility between Christians and Muslims in Bulgaria, ed. A. Zhelyazkova, J. S. Nielsen, J. Kepell, Sofia 1994, s. 11–12; A. Cupcea, The Ottoman Heritage in the Balkans, „Romanian Cultural History Review” 2012, no. 2, s. 122; М. Тодорова, Османското наследство на Балканите, „Либерален преглед” 2013, ч. 1, s. 1543–1544; F. Bieber, Muslim Identity in the Balkans before the Establishment of Nation States, „Nationalities Papers” 2000, vol. 28, no. 1, s. 14; A. Желязкова, Формиране на мюсюлманските общности и комплексите на балканските историографии, [w:] Мюсюлманските общности на Балканите и в България, ред. A. Желязкова, София 1997, s. 11–56. 2 C. Riis, Religion, Politics, and Historiography in Bulgaria, New York 2002, s. 27–31; Zob. np. Б. Цветкова, Турският феодален ред и българският народ, София 1962. 3 Х. Гандев, Българската народност през XV век. Демографско и етнографско изследване, София 1989, s. 56–131. Tradycyjne historiografie bałkańskie (w tym bułgarska) przedstawiają Imperium Osmańskie jako państwo oparte na fundamentalistycznej wersji islamu, którego celem była siłowa asymilacja podbitych ludów przez ucisk finansowy, przemoc oraz dyskryminację. W tym ujęciu muzułmanie byli odpowiedzialni za zniszczenie struktur społecznych średniowiecznych Bałkanów. Najazd turecki doprowadził do zahamowania rozwoju Bułgarii, która w innych warunkach mogła odegrać znacznie większą rolę w historii Europy i świata. Dlatego też historiografia bułgarska skupiała się na przedstawieniu buntów przeciwko opresji tureckiej, ujmowanych jako walka narodowowyzwoleńcza oraz starcie świata chrześcijańskiego z islamskim2. Jedno z najbardziej krytycznych wobec panowania tureckiego w Bułgarii ujęć, tzw. teoria katastrofy, które zostało zaproponowane w latach 50. XX wieku przez bułgarskiego historyka Christo Gandewa, ujmowała podbój w kategoriach ludobójstwa. Dowodził on, że najazd oraz panowanie osmańskie doprowadziły do drastycznego zmniejszenia liczby Bułgarów w wyniku polityki fizycznego wyniszczenia, przesiedleń oraz przymusowej islamizacji3. Często pojawia się określenie „wieków ciemnych” w stosunku do tego okresu. Jak ujął to Józef Chlebowczyk w kontekście panowania tureckiego w północno-zachodniej części regionu: Rządy imperium otomańskiego doprowadziły te ziemie [południowosłowiańskie] w ciągu XVII–XVIII wieku do stanu takiego prymitywizmu cywilizacyjno-kulturowego, w porównaniu z innymi częściami kontynentu, że sam fakt włączenia tych obszarów w skład monarchii habsburskiej stanowił wyraźną cenzurę rozwojową4. 4 J. Chlebowczyk, O prawie do bytu małych i młodych narodów. Kwestia narodowa i procesy narodowotwórcze we wschodniej Europie środkowej w dobie kapitalizmu (od schyłku XVIII do początku XX w.), Kraków 1983, s. 77. 5 S. Drakulic, Anti-Turkish Obsession and the Exodus of Balkan Muslims, „Patterns of Prejudice” 2009, vol. 43, no. 3/4, s. 241–242. 6 C. Riis, op. cit., s. 31–32. 7 V. Mutafchieva, op. cit., s. 18–20; Й. Пеев, За религията на най-различния съсед, „Либерален преглед” 2013, ч. 1, s. 184–185. 8 V. Mutafchieva, op. cit., s. s. 21–22. 9 Leksykon tradycji bułgarskiej, red. G. Szwat-Gyłybowa, Warszawa 2011, s. 190–192; Б. Лори, Съдбата на османското наследство. Българската градска култура 1878–1900, прев. Л. Янакиева, София 2002, s. 57–58; Г. Цанков, Реални и въображаеми етнически общности в българската литература, [w:] Литература на малцинства в България след Освобождението, ред. В. Мутафчиева, Г. Цанков, М. Карабелова, София 1999, s. 24. Wizja „jarzma tureckiego” została przejęta od autorów, którzy funkcjonowali poza Imperium Osmańskim: humanistów dalmackich (jak Juraj Križanić czy Ivan Lučić), pisarzy z Wołoszczyzny, Wenecji czy Austrii5. Kluczową rolę w jej rozpowszechnieniu na polu historiografii bułgarskiej w XIX wieku odegrali rodzimi historycy, tacy jak Marin Drinow, ale także Czech Konstantin Jireček6. Ważniejszą rolę niż badacze dziejów odegrała w tym przypadku bułgarska kultura i literatura. W utworach ludowych powracającymi motywami był koszmar najazdu tureckiego na średniowieczne carstwo i heroiczna walka z niewiernymi; demoniczni janczarzy, którzy jako dzieci byli Bułgarami, a jako dorośli popełniają zbrodnie wobec własnego narodu; przymusowa islamizacja czy bohaterska walka hajduków z okupantem7. Podobnie nośnikiem tej tradycji było piśmiennictwo cerkiewne, które przedstawiało Turków jako „synów Hagarów, członków wrogiego plemienia, złe dusze i nieposkromione bestie”8. Od XIX wieku odrodzeniowa i nowoczesna literatura piękna wiele zrobiła by wpisać „jarzmo tureckie” w narodową wyobraźnię Bułgarów. Dla pisarzy odrodzeniowych Turcy byli synonimem zła i wroga narodu – ten wizerunek jest widoczny u Georgiego Rakowskiego, Christo Botewa, Lubena Karawełowa, Wasiła Drumewa czy Ilii Błyskowa. Kluczową rolę w popularyzacji terminu „jarzmo tureckie” odegrał Iwan Wazow za pośrednictwem powieści Pod jarzmem (Под игото, 1889–1894)9. Ujęcie to wciąż dominuje w historiografii, co obrazują nie tylko bułgarskie podręczniki szkolne, ale chociażby twórczość jednego z najpoczytniejszych współczesnych historyków bułgarskich – Bożidara Dimitrowa. Turecka historiografia proponuje zupełnie inną wizję historii Imperium Osmańskiego – „osmańską wspólnotę narodów”, która potrafi przybierać równie skrajną formę jak bałkańskie ujęcie „jarzma”. Państwo tureckie jest przedstawiane jako ostoja tolerancji, w którym przedstawiciele różnych narodów, religii oraz kultur żyli obok siebie przez stulecia w pokoju. System osmański jest traktowany jako zapowiedź idei poszanowania wielokulturowości propagowanej współcześnie przez świat zachodni10. Tureccy historycy podkreślają gigantyczną niewdzięczność chrześcijan bałkańskich, którym panowanie osmańskie umożliwiło zachowanie religii, języka i kultury przez wieki, a w zamian za to spotkały Osmanów tylko bunty, ostateczne zniszczenie państwa oraz tragedia miejscowej społeczności muzułmańskiej. Wskazują także na niesprawiedliwość deprecjonowania dziedzictwa osmańskiego na Bałkanach11. Jak ujął to amerykański historyk Justin McCarthy: „Turcy nie otrzymali żadnej nagrody za wieloletnią i unikalną tradycję religijnej tolerancji. O ironio losu, zapłacili za nią wysoką cenę”12. Równocześnie często podkreśla się, że historiografia dotycząca Bałkanów, Kaukazu i Anatolii skupia się wyłącznie na ludności chrześcijańskiej, pomijając muzułmanów13. 10 C. Yenigün, Balkan Multiculturism: Sample to Its Own & to the EU, „European Studies Journal” 2010, vol. 1, s. 5–12; T. Küçükcan, Re-claiming identity: Ethnicity, religion and politics among Turkish-Muslims in Bulgaria and Greece, „Journal of Muslim Minority Affairs” 1999, 19, 1, s. 49–51; F. Bieber, op. cit., s. 13. 11 E. Boyar, Ottomans, Turks and the Balkans Empire Lost, Relations Altered, London-New York 2007, s. 141; İ. Uzgel, The Role of the Muslim Minorities in Interstate Relations in the Balkans, „The Turkish Yearbook” 1982–1991, vol. 21, s. 97. 12 Дж. Маккарти, Смърт и изгнание: Етническото прочистване на османските мюсюлмани (1821–1922), прев. К. Панайотова, София 2010, s. 18. 13 Ibidem, s. 13–14. 14 М. Киел, Изкуство и общество в България през турския период, прев. Р. Градева, София 2002, s. 29–30; М. Тодорова, Османското наследство…, s. 1547; R. Grzesik, Różnorodność kulturowo-religijna Bałkanów w kontekście środkowoeuropejskim, [w:] Religijna mozaika Bałkanów, red. M. Walczak-Mikołajczakowa, Gniezno 2008, s. 157; F. A. Ergül, The Ottoman Identity: Turkish, Muslim or Rum?, „Middle Eastern Studies” 2012, vol. 48, no. 4, s. 629–645. Podwaliny pod koncepcję „wspólnoty narodów” położył dziewiętnastowieczny rumuński historyk Nicolae Iorga, proponując termin „Bizancjum po Bizancjum” i wskazując na elementy ciągłości między Basileion Romaion a monarchią Osmanów14. Ten trop stał się punktem wyjścia dla badań państwa osmańskiego jako tworu eklektycznego, opartego na tureckich, islamskich oraz bizantyjskich modelach sprawowania władzy, które stały się ważnym elementem bardziej umiarkowanej oraz obiektywizującej odmiany koncepcji „osmańskiej wspólnoty narodów”. Wśród Bułgarów idea wspólnotowości osmańskiej, zwana nurtem rewizjonistycznym, pojawiła się stosunkowo późno. Wprawdzie już w okresie odrodzenia takie spojrzenie na historię Bułgarów pod panowaniem tureckim proponował Petyr Odżakow, jednak znajdował się on na wyraźnym marginesie. W drugiej połowie XX wieku, w okresie komunizmu badania w tym duchu prowadził Nikołaj Genczew, który zwracał uwagę na kluczowy element orientalny w kulturze bułgarskiej. W tym czasie także najwybitniejszy badacz miast bałkańskich w okresie osmańskim Nikołaj Todorow postulował, żeby odrzucić hasła typu „niewola” czy „jarzmo” wraz z innymi „masochistycznymi terminami”15. Po 1989 roku ten nurt w historiografii rozwija się dzięki Werze Mutafcziewej, Antoninie Żeljazkowej, Rumenowi Daskałowowi, Nikołajowi Aretowowi czy Ewgenii Iwanowej. Podkreślają oni, że wizja „jarzma osmańskiego” jest oparta w dużej mierze na dziewiętnastowiecznych falsyfikatach oraz uproszeniach, wynikających z faktu ograniczonego stosowania źródeł proweniencji osmańskiej. Zaczęto z nich korzystać w umiarkowanym stopniu w latach 60. XX wieku, a w pełni dopiero po 1993 roku. Badacze ci dużą wagę przywiązują do kluczowego wpływu obecności islamu na kształtowanie się specyfiki i kolorytu Bałkanów. Jak zaznacza Wera Mutafcziewa, ze względu na długotrwałość, dominacja ta miała znacznie większy wpływ na Bałkanach niż chociażby Tatarzy w Europie Wschodniej czy Arabowie na Półwyspie Iberyjskim16. Problem ten w sposób dobitny wyraziła Maria Todorova: „Oto dlaczego absurdalne jest poszukiwanie osmańskiego dziedzictwa na Bałkanach. Bałkany są osmańskim dziedzictwem”17. Historycy tego nurtu postulują prowadzenie badań nad Bułgarią pod panowaniem Osmanów z wykorzystaniem materiałów osmańskich, nowych metod oraz dorobku historiografii tureckiej i zachodniej. Równocześnie krytykują koncepcję „wspólnoty osmańskiej” w ujęciu tureckim, podkreślając, że niesłusznie koncentruje się ona na wybielaniu panowania muzułmańskiego nad chrześcijanami, a powinna skupić się na obiektywizacji historii Bałkanów18. 15 М. Киел, op. cit., s. 41. 16 V. Mutafchieva, op. cit., s. 6. 17 М. Тодорова, Османското наследство…, s. 1541. 18 Leksykon tradycji bułgarskiej…, s. 193–195; C. Riis, op. cit., s. 17–18; М. Киел, op. cit., s. 25, 33–35; Е. Иванова, Ислямизирани Балкани. Динамика на разказите, София 2014, s. 11–12; D. P. Hupchick, The Balkans from Constantinople to Communism, New York 2002, s. 151–152; A. Eminov, Islam and Muslims in Bulgaria: A Brief History, „Islamic Studies” 1997, vol. 36, no. 2–3, s. 214–215; Z. Klejn, Położenie Bułgarów pod zaborem osmańskim. Próba obnażenia mitów i stereotypów, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowej” 2006, t. 41, s. 5–30; Е. Радушев, Демографски и етнорелигиозни процеси в западните Родопи през XV–XVIII век, „Либерален преглед” 2011, ч. 3, s. 990. 19 Według Sury 3, 64, Mohammed pozwolił tym dwóm grupom monoteistycznym na zachowanie lokalnych liderów oraz organizacji, a także zagwarantował im bezpieczeństwo i swobodę kultu (ograniczonego jednak w Polityka Imperium Osmańskiego wobec niemuzułmańskich poddanych sułtana oparta była na autonomii dużych wspólnot religijnych, który z czasem przyjął kształt milletów. Korzenie systemu sięgają Kalifatu Umajadów i koncepcji dhimma, odwołującej się do poszanowania „ludów Księgi” (tj. chrześcijan oraz żydów) zawartych w późnych surrach mekkańskich19. W Imperium Osmańskiego ludność prawosławna, żydowska oraz ormiańska sferze publicznej) w zamian za posłuszeństwo oraz płacenie dodatkowych podatków. Zob. C. Riis, op. cit., s. 43–50. 20 Ibidem, s. 65; D. P. Hupchick, op. cit., s. 134–135. 21 Nie oznacza to, że nie było między chrześcijanami a muzułmanami żadnego kontaktu. Dobrym przykładem jest rozwijający się na ziemiach bułgarskich synkretyzm religijny. W obrębie Imperium Osmańskiego funkcjonowało wiele ruchów starających się łączyć założenia chrześcijaństwa z islamem (np. bektaszyci). Obie wspólnoty posługiwały się tytułem hadżiego, przysługującym osobom, które odbyły pielgrzymkę do świętych miejsc islamu (Mekka, Medyna) lub chrześcijaństwa (Jerozolima, Góra Athos). Zob. M. Savova-Mahon Borden, The Politics of Nationalism under Communism in Bulgaria. Myth, Memories and Minorities, London 2001, s. 260–261; P. Nitzova, Islam in Bulgaria: a Historical Reappraisal, „Religion, State and Society” 1994, vol. 22, no. 1, s. 98–99; I. Sarieva, Some Problems of the Religious History of Bulgaria and Former Yugoslavia, „Occasional Papers on Religion in Eastern Europe” 1995, vol. 15(3), s. 3, http://digitalcommons.georgefox.edu/ree/vol15/iss3/1 [8.11.2017]. 22 R. Crampton, A Concise History of Bulgaria, Cambridge-New York 2005, s. 35–36; Z. Klejn, Położenie Bułgarów…, s. 24. 23 Пет века под ятагана и Корана. Документи и материали за ислямизация и асимилация на българи (края на XIV век – 1912), т. 1: Османската империя – ислямска държава, съст. П. Петров, София 2014, s. 147–150. 24 Ibidem, s. 164–176; М. Киел, op. cit., s. 128–129, 138–139; Т. Вражиновски, Исламизациjата на манастири и цркви во македонската народна традициjа, [w:] Macedoński dyskurs niepodległościowy. Historia – Kultura – Literatura – Język – Media, red. I. Stawowy-Kawka, M. Kawka, Kraków 2011, s. 29–38; F. Bieber, op. cit., s. 16. cieszyła się autonomią opartą na luźnym, często niezdefiniowanym związku między instytucjami duchownymi i aparatem biurokratycznym w zakresie pobierania podatków, sądownictwa w zakresie spraw wewnątrz danej wspólnoty czy podejmowania decyzji na poziomie gminnym. System nabrał bardziej zinstytucjonalizowaną i uregulowaną formę mniej więcej w drugiej połowie XVIII wieku, kiedy upowszechniło się określenie millet. Ocenia się, że miał on kluczowe znaczenie na utrwalenie nie tylko naczelnej roli religii w tożsamości ludności bałkańskiej, ale i przetrwania wspólnot chrześcijańskich pod panowaniem muzułmanów20. Z drugiej strony millety prowadziły do izolacji od siebie poszczególnych grup religijnych21. Mimo szerokich praw w zakresie autonomii religijnej, nie ulega wątpliwości, że władza muzułmańska sprowadziła chrześcijan do poddanych drugiej kategorii (raja, tj. trzoda, bydło). W wyniku podboju oraz islamizacji Bułgarzy zostali pozbawieni elit i stali się narodem chłopskich. Miasta w większości przypadków zostały zdominowane przez wyznawców islamu, co objawiało się nie tylko przewagą muzułmanów, ale i zagospodarowaniem przestrzeni22. Ograniczenia wobec chrześcijańskiej rai były widoczne w sferze publicznej, chociażby w ubiorze (kolorystyce), dostępie do broni, możliwości wykorzystywania koni do jazdy23. Przekształcano cerkwie w meczety (w przypadku ośrodków wziętych siłą czy najważniejszych kościołów w miastach)24, świątynie chrześcijańskie nie mogły być wyższe niż „Turek siedzący na koniu”, zakazano montowania dzwonów. Wskazuje się także, że na chrześcijan spadały znacznie większe niż w przypadku muzułmanów obciążenia podatkowe, poza tym nie mieli oni dostępu do stanowisk urzędniczych oraz wojskowych25. Niemuzułmanie mieli często poczucie głębokiego upokorzenia z powodu statusu poddanych drugiej kategorii oraz koncentracji władzy w rękach wyznawców islamu – Bernard Lory słusznie zauważył, że „Turcy symbolizowali władzę i wszystkie złe elementy związane z jej funkcjonowaniem”26. Jednak wbrew pozorom, w wyniku części z tych ograniczeń, chrześcijanie znaleźli się w lepszym położeniu niż muzułmanie. Obłożenie dodatkowym podatkiem w miejsce obowiązku odbywania służby wojskowej dawało pewną przewagę gospodarczą: chrześcijanie bogacili się, gdy najbardziej produktywne pokolenia muzułmanów wykrwawiało się na frontach rozległego imperium. Dlatego też, gdy w okresie tanzymatu umożliwiono niemuzułmanom służbę w wojsku osmańskim, większość wolała nadal korzystać z możliwości płacenia dodatkowego podatku27. Z tytułu swojej dominującej pozycji w państwie, muzułmanie mieli poczucie wyższości nad chrześcijanami – wyższości, która w warunkach kryzysu potrafiła przerodzić się w nienawiść oraz obarczanie giaurów winą za wszystkie nieszczęścia. Szczególnie w XIX wieku, w obliczu sprowadzenia imperium do roli „chorego człowieka Europy”, wśród wyznawców islamu coraz bardziej rosły nastroje antyzachodnie i antychrześcijańskie, będące w dużej mierze wynikiem strachu oraz poczucia zagrożenia przed dominacją Zachodu w świecie28. 25 D. P. Hupchick, op. cit., s. 132–133. 26 Б. Лори, Съдбата на османското наследство …, s. 57. 27 General Report by Sir R. Dalyell on the Vilayet of the Danube, London 1.03.1869, FO 881/2956/8–9; E. Boyar, op. cit., s. 141; R. H. Davison, Turkish Attitudes Concerning Christian-Muslim Equality in the Nineteenth Century, „The American Historical Review” 1954, vol. 59, no. 4, s. 858. 28 R. H. Davison, op. cit., s. 855–856. 29 F. Bieber, op. cit., s. 14–15. Kwestia podziałów religijnych nie wyczerpywała specyfiki społecznej tego wieloetnicznego państwa. Struktura społeczna Imperium Osmańskiego przypominała piramidę, której poziome warstwy symbolizują wyznania, a układające się w pionie – klasy społeczne. Na jej dolnym i najszerszym szczeblu znajdowała się raja, wśród której wyróżnić można było nie tylko chrześcijańskich chłopów, ale i muzułmańskich. Na wyższym, środkowym poziomie znajdowali się nie tylko islamscy urzędnicy czy posiadaczy ziemscy, ale także chrześcijanie, np. fanarioci czy bojarzy rumuńscy. Szczyt piramidy natomiast był zarezerwowany dla ścisłej muzułmańskiej elity państwowej, do której chrześcijanie mieli dostęp jedynie przez konwersję. O ile zazwyczaj podkreśla się wyłącznie podziały religijne w Imperium Osmańskim, często zapomina o klasowych różnicach i o tym, że większość muzułmanów żyła w podobnych warunkach co chrześcijańscy chłopi29. Na ten problem zwracał uwagę także bośniacki historyk Ahmed Aličić, który uważał, że na szczycie hierarchii społeczeństwa osmańskiego znajdowali się ludzie, posiadający władzę i pieniądze, po środku – osoby z pieniędzmi, ale bez władzy, a na samym dole – chrześcijańska i muzułmańska raja30. Historiografia turecka wyraża przekonanie, że społeczeństwo Imperium Osmańskiego było egalitarne jak na standardy panujące w Europie, gdyż konwersja na islam otwierała dostęp do najwyższych urzędów państwowych właściwie każdemu. Wielu Słowian, Greków czy Albańczyków obejmowało na przestrzeni wieków kluczowe stanowisko w administracji osmańskiej – wielkiego wezyra31. 30 A. Aličić, Prilog proučvanju položaja sela i grada u Bosni u XIX vijeku, „Jugoslovenski istorijski časopis” 1974, 1–2, s. 85. 31 H. Poulton, The Muslim Experience in the Balkan States, 1919–1991, „Nationalities Papers” 2000, vol. 28, no. 1, s. 46–47. 32 М. Киел, op. cit., s. 44–47, 57–89; M. Neuburger, The Orient Within: Muslim Minorities and the Negotiation of Nationhood in Modern Bulgaria, Ithaca-London 2004, s. 29; M. Dymarski, Recepcja osmańskiego systemu rządów w państwach bałkańskich w XIX–XX wieku, „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2014, t. 21, s. 138–139. 33 М. Киел, op. cit., s. 36. Pozycja gospodarcza rai nie była tak dramatyczna jak ocenia to tradycyjna historiografia bułgarska, wskazująca na skrajną biedę oraz nieludzkie obciążenia podatkowe. Stosunki ziemskie w Imperium Osmańskim w świetle nowszych badań uznawane są za stabilne i korzystne dla warstw niższych, co wynikało z elastyczności, zasadniczego braku ingerencji administracji w gospodarkę oraz dominacji hodowli pastwiskowej i małych gospodarstwach rolnych, przeważających liczbą i znaczeniem nad dużymi posiadłościami (cziftlikami). Ocenia się, że chłop nie był przywiązany do ziemi – włościanin niezadowolony ze swojej pozycji i stosunków z miejscowym właścicielem miał możliwość opuszczenie wsi i szukania szczęścia gdzie indziej. Cześć chrześcijan cieszyła się także przywilejami i ulgami podatkowymi w ramach specjalnego statusu czy wykonywania dodatkowych powinności wobec państwa m.in. wojnicy (odpowiedzialni za ściganie hajduków), derbendżijowie (strzegący przełęczy górskich), martołusowie (stacjonujący na granicach) czy mieszańcy wsi o statusie wakfów. Wizja feudalizmu opartego na dominacji wielkich posiadłości ziemskich, zależności chłopów od właścicieli cziftlików oraz scentralizowanej władzy sułtana, który miał wpływ na każdy aspekt życia poddanych, należy traktować jako mit historiograficzny32. Dowodem na represyjność władzy tureckiej miały być powstania wzniecane przez ludność bułgarską, mające na celu zrzucenie obcego jarzma. Jednak jak zwraca uwagę Michel Kiel, właściwie aż do powstania kwietniowego nie doszło do żadnego powszechnego zrywu przeciwko Osmanom, a nawet bunt z 1876 roku, uznawany za największy i najlepiej zorganizowany, miał ograniczony zasięg33. Gdy Bułgarzy buntowali się przeciwko władzy, wzywali równocześnie do tego, by nie dopuszczać się akcji przemocy wobec islamskiej ludności cywilnej, a nawet zdarzało się, że starali się zaangażować w zryw muzułmańską raję hasłami rewolucji społecznej i walki o prawa człowieka34. Przynosiło to raczej marne rezultaty. W tym kontekście warto też zaznaczyć, że w ciągu długiego panowania Osmanów nad ziemiami bułgarskimi wprawdzie dochodziło do licznych sporów między chrześcijanami a muzułmanami, nieraz też władza dyskryminowała giaurów, jednak nie zawsze przybierało to brutalne formy, a najczęściej ograniczały się do legalnych środków rozwiązywania konfliktów35. 34 Прокламация към българския народ от Привременното правителство в Стара планина, [преди 7.07.1866], НБКМ-БИА ф. 154 а.е. 4 л. 41 (II B 2250); Позив към български народ от Привременното правителство в Стара планина, 04.1869, НБКМ-БИА ф. 154 л. 46 (II B 10139). 35 Zob. np. Писмо от жители на Напакли до членовете на Главна община във Варна, 19.03.1874, ДА-Варна ф. 79к оп. 1 а.е. 16 л. 1; Извори за историята на Добруджа, т. 3: 1853–1878 (Български документи), ред. В. Тонев, Н. Запрянова-Пенева, София 2010, s. 57, 178–179, 244–245. 36 Zob. np. Пет века под ятагана и Корана. Документи и материали за ислямизация и асимилация на българи (края на XIV век – 1912), т. 2: Единични и масови ислямизации в българските земи до средата на XIX век, съст. П. Петров, София 2014, passim; Македония през погледа на австрийски консули 1851– 1877/1878, т. 1: 1851–1865, ред. В. Паскалева, София 1994, s. 157–159, 235, 301–304, 323–324, 348; Македония през погледа на австрийски консули 1851– 1877/1878, т. 2: 1866–1871, ред. В. Паскалева, София 1998, s. 72–73, 77, 110, 186; В. Мутафчиева, А. Желязкова, Две, София 2002, s. 38–56; Е. Иванова, Балканите: съжителство на вековете, „Либерален преглед” 2001, ч. 1, s. 318–319; Е. Радушев, Смисълът на историографските митове за ислямизацията, „Либерален преглед” 2012, ч. 3, s. 308–328. 37 D. P. Hupchick, op. cit., s. 132; V. Mutafchieva, op. cit., s. 9–11; Е. Иванова, Балканите…, s. 318–319. 38 A. Eminov, Islam and Muslims…, s. 216; F. Bieber, op. cit., s. 22. 39 В. Мутафчиева, А. Желязкова, op. cit., s. 169–170; İ. Uzgel, op. cit., s. 131; H. Poulton, The Muslim Experience…, s. 46; И. Карахасан-Чънар, Възродителният процес. Турците на прицела на комунистическата политика, „Либерален преглед” 2011, ч. 2, s. 549–550. Przejawem represyjności władzy muzułmańskiej wobec chrześcijańskich poddanych sułtana miała być stała, masowa i przymusowa islamizacja w Imperium Osmańskim, którą – o czym wspomniano we wcześniejszym rozdziale – należy uznać za mit. Bułgarskie twierdzenia dotyczące organizowanych przez państwo i siłowych konwersji są oparte na mało wiarygodnej podstawie. Dostrzegalne jest to na przykładzie edycji źródłowych wydawanych przez bułgarskich historyków, w których pojedyncze incydenty związane ze zmuszeniem do zmiany wiary są wyraźnie eksponowane i tworzą wrażenie jakby stanowiły o oficjalnej polityce osmańskiej36. Szersze badania nad islamizacją na Bałkanach pod panowaniem tureckim dowodzą, że o ile nawet dochodziło do przypadków siłowego nawracania chrześcijan, to odbywało się to nie tylko wbrew polityce państwa, ale i zasadom wiary, zakazującym tego typu działań wobec „ludów Księgi”37. Władze Imperium Osmańskiego nie prowadziły oficjalnej polityki konwersji czy asymilacji. Budżet państwa w dużej mierze opierał się na podatku dżizie, zbieranym od niemuzułmańskich poddanych sułtana. Islamizacja całego społeczeństwa doprowadziłaby do załamania systemu finansowego państwa38. Islam osmański nie miał charakteru fundamentalistycznego, a muzułmanie bałkańscy nie byli bardziej ani mniej religijni niż chrześcijanie39. Nie uznawano wśród tej społeczności ani poligamii, ani zakrywania twarzy przez kobiety, do tego akceptowano picie alkoholu czy jedzenie wieprzowiny40. Konwersje w warunkach pokoju miały zasadniczo charakter dobrowolny, związany z chęcią poprawy swojego statusu materialnego i społecznego41. Po podboju tureckim, w pierwszej kolejności na islam przeszły chrześcijańskie elity, które chciały tym sposobem uchronić swoją pozycję42. Zdarzały się także przyczyny bardziej indywidualne: związane z miłością do kobiety przy zakazie mieszanych małżeństw, pod wpływem alkoholu, chęci uniknięcia w ten sposób kary za przestępstwo, konwersji rodziny czy sąsiadów43. Istniał jednak istotny wyjątek od reguły, w postaci zinstytucjonalizowanej formy islamizacji – dewszirme. Szacuje sie, że łącznie 200 tys. chrześcijańskich chłopców z Bałkanów stała się muzułmanami w wyniku branki. „Danina krwi” została ograniczona w drugiej połowie XVI wieku, zrezygnowano z niej w latach 30.–40. następnego stulecia44. Nie można również zapominać, że w warunkach kryzysu (wojny, tłumienia buntu, tumultu) reguły te były zawieszane i wśród aktów przemocy stosowanych przez muzułmanów wobec chrześcijan dochodziło także do siłowych konwersji45. Dodatkowo, Imperium Osmańskie było strukturą bardzo zdecentralizowaną, w której wiele zależało od miejscowego paszy czy beja, a nie od Wysokiej Porty. Fanatyk religijny na ważnym stanowisku administracyjnym mógł realizować politykę islamizacji niezależnie od stanowiska rządu i systemu milletów. 40 В. Добруски, Българомохамеданската република в Родопските планини, [w:] България през погледа на чешки пътешественици, съст. В. Бехиньова, София 1984, s. 89–91; K. Ghodsee, Muslims Lives in Eastern Europe. Gender, Ethnicity, & the Transformation of Islam in Postsocialist Bulgaria, Princeton-Oxford 2010, s. 39–40; A. Tarnawczyk-Ziemnicka, Stereotyp Pomaka a polityka BPK okresu procesu odrodzeniowego, [w:] Stereotypy a Słowiańszczyzna, red. J. Skowronek, Łódź 2008, s. 167. 41 Османски извори за ислямизационните процеси на Балканите XVI–XIX в., ред. М. Калицин, А. Велков, Е. Радушев, София 1990, passim; D. P. Hupchick, op. cit., s. 151; Е. Иванова, Ислямизирани Балкани…, s. 36–37; M. Lubańska, Synkretyzm a podziały religijne w bułgarskich Rodopach, Warszawa 2012, s. 29–30; E. Radushev, The Spread of Islam in the Ottoman Balkans: Revisiting Bulliet’s Method on Religious Conversion, „Oriental Archive” 2010, vol. 78, s. 363–385; Y. Courbage, Demographic Transition among Muslims in Eastern Europe, „Population: An English Selection” 1992, vol. 4, s. 161; Zs. Bottlik, Geographical and historical aspects of the situation of Muslim population in the Balkans, „Hungarian Geographical Bulletin” 2009, 58(4), s. 262; E. Balla, Fiscal Choices and Religion in Ottoman Europe, „Homo Oeconomicus” 2004, 21(1), s. 59–81. 42 А. Желязкова, Разпространение на исляма в западнобалканските земи под османска власт XV–XVIII век, София 1990, s. 213; D. P. Hupchick, op. cit., s. 152–153; Е. Иванова, Ислямизирани Балкани…, s. 26–27; F. B. Chary, The History of Bulgaria, Santa Barbara 2011, s. 24. 43 Е. Иванова, Ислямизирани Балкани…, s. 35–36. 44 A. Minkov, Conversion to Islam in the Balkans: Kisve Bahas ̧petitions and Ottoman Social Life, 1670–1730, Leiden-Boston 2004, s. 67; Według Jerzego Hauzińskiego, ostatni tego typu pobór odbył się w 1703 roku. Zob. J. Hauziński, Absolutyzm orientalny, [w:] Europa i świat w epoce oświeconego absolutyzmu, red. J. Staszewski, Warszawa 1991, s. 201. 45 Е. Иванова, Ислямизирани Балкани…, s. 38, 45; F. Bieber, op. cit., s. 16. Jako inny z przejawów muzułmańskich represji historycy bułgarscy przywołują prowadzone przez władze akcje kolonizacyjne. Imperium Osmańskie nie kierowało się jednak chęcią gnębienia chrześcijan, ale czynnikami ekonomicznymi (związanymi z zasiedlaniem wyludnianych ziem) oraz strategicznymi (czyli zwiększenia liczby muzułmanów w rejonach przygranicznych). W przypadku ziem bułgarskich osadników muzułmańskich kierowano na obszary północno-wschodnie, nie realizowano natomiast akcji kolonizacyjne na ziemiach zachodniobułgarskich (wobec gęstego zaludnienia tego obszaru) czy w rejonach górskich (ze względu na nieprzyjazne warunki). W tych przypadkach osadnicy trafiali wyłącznie do miast. Niezależnie od intencji władz, kolonizacja przyczyniła się do drastycznej zmiany oblicza demograficznego Bałkanów, których ośrodki miejskie oraz wybrane regiony stawały się zdominowane przez wyznawców islamu46. 46 К. Иречек, Княжество България. Негова повърхнина, природа, население, духовна култура, управление и новейша история, ч. I: Българска държава, Пловдив 1899, s. 57–59; D. P. Hupchick, op. cit., s. 153; Е. Иванова, Ислямизирани Балкани…, s. 51–52; F. Bieber, op. cit., s. 14; A. Eminov, The Status of Islam…, s. 282. 47 T. Gallagher, Outcast Europe. The Balkans, 1789–1989. From Ottomans to Milosevic, London-New York 2001, s. 24–26. W kontekście rozważań nad stosunkami chrześcijańsko-muzułmańskimi w Imperium Osmańskim, warto też zwrócić uwagę, że wyznawcy islamu nie zawsze byli traktowani jako główne zagrożenie dla ludności prawosławnej Półwyspu. Obawiano się bardziej ekspansywnych i mniej tolerancyjnych państw katolickich (Monarchia Habsburska, Wenecja), zgodnie z powiedzeniem, że „lepszy turecki turban niż papieska tiara”. Najwyraźniejszą egzemplifikacją tego był opór ludności Peloponezu przeciwko próbom restauracji władzy weneckiej na tym obszarze na początku XVIII wieku47. Pod koniec panowania osmańskiego na ziemiach bułgarskich, w okresie odrodzenia narodowego (1762–1878), Turcy nie byli traktowani jako główny wróg narodu bułgarskiego. Ten status przypadł Grekom. Spór o utworzenie niezależnej od patriarchatu Konstantynopola autokefalii, a co za tym idzie własnego milletu, stał się najważniejszym elementem legalnej walki Bułgarów o prawa polityczne w Imperium Osmańskim. Już Paisij Chilendarski w swoim przełomowym dziele Historii Słowianobułgarskiej (История славянобългарска, 1762) ukuł podstawy pod teorię „podwójnego jarzma”, związaną z panowaniem tureckim w sferze polityki oraz dominacją grecką w kwestiach kultury. Właściwie aż do 1870 roku, czyli do utworzenia egzarchatu bułgarskiego, było to wyraźnie widoczne w publicystyce oraz kulturze okresu odrodzenia, czego dobrym przykładem są dzieła Georgiego Rakowskiego czy Petko R. Sławejkowa. W tym kontekście, Greków obwiniano za całe zło, jakie spotkało Bułgarów pod panowaniem osmańskim. Patriarchat Konstantynopola obarczano chociażby winą za islamizację Bułgarów. Jak pisał Wasił Apriłow w 1841 roku, odpowiedzialne za konwersje było helleńskie duchowieństwo, które stosując politykę wyzysku wobec wiernych doprowadzało do tego, że wielu decydowało się na przejście na islam, by uniknąć wyniszczających podatków48. Dopiero po sukcesie w konflikcie z Grekami i utworzeniu niezależnego egzarchatu w latach 70. XIX wieku, ponownie Turek zaczął być traktowany jako główny wróg przez działaczy narodowych49. 48 В. Априлов, Деница ново-болгарского образования. Часть первая, Одесса 1841, s. 87. 49 Р. Детрез, „Турците със сила, гърците с книга”. Митът за двойното робство, „Либерален преглед” 2012, ч. 2, s. 454–457; V. Mutafchieva, op. cit., s. 22–23. 50 А. Желязкова, Разпространение на исляма…, s. 212; H. Poulton, Islam, Ethnicity and State in the Contemporary Balkans, [w:] Muslim Identity and the Balkan States, ed. H. Poulton, S. Taji–Farouki, London 1997, s. 16; A. Cupcea, op. cit., s. 123–124; Й. Пеев, op. cit., s. 185; C. Yenigün, op. cit., s. 10. 51 Б. Лори, Разсъждения върху историческия мит „пет века ни клаха”, прев. Г. Пеев, „Либерален преглед” 2014, ч. 4, s. 767–775. 52 В. Мутафчиева, Някои разсъждения относно разсъжденията на Бернар Лори върху историческия мит „пет века ни клаха”, „Либерален преглед” 2012, ч. 4, s. 824–831; В. Мутафчиева, А. Желязкова, op. cit., s. 271–291. Należy też zwrócić uwagę na dynamikę stosunków chrześcijańsko-muzułmańskich panujących w Imperium Osmańskim. W kontekście pierwszych wieków panowania sułtana na tych obszarach mówi się o Pax Ottomana – pokoju między przedstawicielami różnych wyznań. Polityka Turków wobec innowierców wyróżniała się w kontekście konfliktów oraz wojen religijnych toczących się w Europie w XVI–XVII wieku czy wprowadzeniu zasady cuius regio eius religio. Obraz ten wzmacnia fakt przyjmowania przez imperium uchodźców religijnych, m.in. Żydów sefardyjskich wygnanych z Hiszpanii w 1492 roku. Jednak w późniejszych okresach, wraz z destabilizacją struktur państwa od końca XVII wieku ten ład coraz częściej był naruszany, by w XIX wieku przekształcić się we wszechogarniający chaos50. Dla francuskiego historyka Bernarda Lory takim kluczowym momentem, który właściwie skodyfikował czarny obraz panowania tureckiego w Bułgarii była epoka kyrdżalich (przełom XVIII i XIX wieku), której ciężkie doświadczenia odbiły się na pamięci kolejnych pokoleń Bułgarów51. Jakkolwiek bułgarska historyczka Wera Mutafcziewa, która w sposób szczegółowy badała ten okres w dziejach Bułgarii, w dużej mierze podważyła teorię Lory’ego, dyskusja ta niewątpliwie wskazała, że nie można traktować pięciuset lat panowania osmańskiego jako okresu jednolitego52. Oprócz przemian, jakim ulegały relacje chrześcijańsko-muzułmańskie w Imperium Osmańskiemu na przestrzeni wieków, trzeba zwrócić uwagę jeszcze na jedną zasadniczą cechę jego społeczeństwa – kluczowe znaczenie wspólnot lokalnych. Ze względu na specyficzne uwarunkowania górzystego regionu Bałkanów, wiele wsi oraz społeczności żyło w izolacji, człowiek często nie opuszczał w ciągu życia okolicy, w której się urodził, a najdalsza wyprawa związana była z wyjazdem do najbliższego miasta. W tych warunkach wytworzyła się szczególna rola wspólnotowości lokalnej, która miała nie tylko wpływ na kształt tożsamości bałkańskich (paradygmat tutejszości), ale i na relacje między poszczególnymi grupami wyznaniowymi. W ramach jednej wsi czy gminy, w której żyli obok siebie chrześcijan, muzułmanie, Żydzi i Ormianie, dochodziło do budowania więzi bliższych niż tych opartych na szerszej wspólnotowości religijnej (czy też narodowościowej). Efektem tego było wykształcenie postawy komszułuku – dobrego sąsiedztwa, opartego nie tylko na wzajemnej życzliwości i pomocy niezależnie od wyznania, ale i wspólnym uczestnictwie w życiu publicznym: celebrowaniu świąt (np. Kurban Bajram, Dzień św. Jerzego), kluczowych wydarzeń (narodziny dziecka, ślub, pogrzeb) czy podejmowaniu decyzji dotyczących gminy53. Ze względu na podział miast osmańskich według klucza religijno-etnicznego na mahale, zjawisko to było znacznie bardziej rozpowszechnione na obszarach wiejskich54. Z komszułukiem ściśle związana jest kategoria „naszych ludzi” („наши хора”), jakim określają się sąsiedzi niezależnie od wyznania55. 53 В. Мутафчиева, А. Желязкова, op. cit., s. 180; Х. Гиневски, Миналото на Средните Родопи – XIX и началото на XX век. Възраждане, Варна 2008, s. 15–16; Ts. Georgieva, Migrations in the History of Multietnicity and Multiculturalism in the Balkans (Bulgarian Sources), [w:] Forced Ethnic Migrations in the Balkans: Consequences and Rebuilding of Societies, ed. E. Popova, M. Hajdinjak, Sofia-Tokio 2006, s. 18–20; П. Маджаров, За добросъседството на народностите, населявали Източна Тракия до началото на ХХ век и взаимовлиянията в духовната им култура, [w:] Миграции от двете страни на българо-турската граница: наследства, идентичности, интеркултурни взаимодействия, съст. В. Ганева-Райчева, М. Елчинова, М. Златкова,М. Вуков, София 2012, s. 157–169. 54 Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 55. 55 В. Мутафчиева, А. Желязкова, op. cit., s. 169–170; Е. Иванова, Идентичност и идентичности на помаците в България, „Либерален преглед” 2012, ч. 1, s. 843. 56 A. Eminov, Islam and Muslims…, s. 221. 57 General Report by Sir R. Dalyell on the Vilayet of the Danube, London 1.03.1869, FO 881/2956/9; R. H. Davison, op. cit., s. 845. Wizje „jarzma tureckiego” czy „osmańskiej wspólnoty narodów” zawierają w sobie zarówno wiele prawdy o dziejach Imperium Osmańskiego i stosunkach religijnych w nim panujących, jak i nadużyć oraz przekłamań, wynikających z uproszczeń czy motywacji ideologicznych. Jak słusznie ujął to Ali Eminov: „Panowanie osmańskie w Bułgarii nie było złotym okresem tolerancji i równości. Jednak nie był także wielowiekową epoką mroku niewyobrażalnych okrucieństw wobec Bułgarów”56. O ile wizja „wspólnoty” pasuje bardziej do ogólnego opisu stosunków panujących w Imperium Osmańskim w okresie pokoju i stabilizacji, o tyle „jarzmo” można odnieść do czasu kryzysu, wojen, powstań oraz niepokojów, które w równym stopniu potrafiły dotykać chrześcijan, co i muzułmanów57. W ten sposób w kulturze i świadomości bułgarskiej mogą obok siebie funkcjonować właściwie sprzeczne ze sobą stereotypy o Turkach: z jednej strony „okrutnego oprawcy”, a z drugiej „dobrego sąsiada”, które – przy szerszym spojrzeniu historycznym – przekładają się na zbitki pojęciowe typu „jarzmo tureckie” i „wspólnota osmańska”58. 58 Leksykon tradycji bułgarskiej…, s. 321; Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 59–60; K. Popek, Cruel Tormentor or Good Neighbour? Stereotype of the Turk and Bulgarian State Policy Towards the Muslim Minority in 1878–1912, „Slavonic Review” 2017, no. 2, s. 263–268. 3. Chrześcijanie i muzułmanie w okresie „wielkiego kryzysu wschodniego” (1875–1878) 3.1. Powstanie kwietniowe W latach 1875–1878 miał miejsce jeden z poważniejszych kryzysów w historii Imperium Osmańskiego, określany jako „wielki kryzys wschodni”. Najpierw za broń chwycili mieszkańcy Bośni i Hercegowiny (1875), następnie Turcja została zaatakowana przez Serbię oraz Czarnogórę (1876). Wykorzystując tę sytuację Bułgarzy podjęli się dwukrotnej próby uzyskania niepodległości przy pomocy oręża – wzniecili powstanie starozagorskie w 1875 roku, potem powstanie kwietniowe w 1876 roku. O ile pierwsze z nich miało zasięg wyłącznie lokalny, to drugie przeszło do historii jako największy zryw bułgarski przeciwko władzy osmańskiej. Powstanie było koordynowane przez działaczy narodowych skupionym wokół Bułgarskiego Centralnego Komitetu Rewolucyjnego działającego w Rumunii. Wobec sytuacji w Bośni, w listopadzie 1875 roku doszło do walnego zgromadzenia organizacji w Giurgiu, gdzie podjęto decyzję o rozpoczęciu walk przeciwko władzy osmańskiej. Za cel przyjęto uzyskanie przez Bułgarię niepodległości, co miało zostać skoordynowane z wydarzeniami rewolucyjnymi rozgrywającymi się na całych Bałkanach1. Ziemie bułgarskie zostały podzielone na cztery okręgi rewolucyjne z centrami w Tyrnowie (północno-wschodnie ziemie bułgarskie), Sliwenie (południowo-wschodnie), Wracy (północno-zachodnie) oraz Panagiuriszte (południowo-zachodnie). Bułgarzy z każdego z nich mieli wykorzystać panujący chaos, chwycić za broń i wywalczyć wolność. Przygotowania szły opornie. Ciągle wybuchały konflikty między powstańcami dotyczące taktyki – jedni opowiadali się za organizowaniem czet i przeniesieniem ciężaru walk w góry, a inni za zaangażowaniem całej bułgarskiej ludności cywilnej w zryw. Poważny problem stanowiły także braki w zaopatrzeniu walczących w broń – symbolem desperacji powstańców stały się armaty robione z pni czereśni, które często eksplodowały w momencie wystrzału. W efekcie w chwili wybuchu powstania jedynie czwarty okręg rewolucyjny w Panagiuriszte, na czele którego stali Georgi Benkowski oraz Panajot Wołow, był w pełni gotowy do walki. Do wybuchu zrywu doszło wcześniej niż przewidziano. Dnia 2 maja (20 kwietnia) 1876 roku uprzedzając akcję aresztowań w Kopriwszticy, miejscowy komitet z Todorem Kableszkowem na czele przystąpił do walk z miejscowymi siłami porządkowymi. Władze osmańskie, wobec 1 Ch. Botew, Wybór pism, tłum. H. Batowski, Wrocław 1960, s. 135–146. związania armii w zachodniej części Bałkanów, zdecydowały się na wysłanie do tłumienia buntu znane z niezdyscyplinowania oraz okrucieństwa oddziały baszybuzuków i Czerkiesów. Była to zarówno skuteczna, jak i krwawa taktyka, która pozwoliła zgasić ostatni zapalny punkt powstania kwietniowego w ciągu dwóch tygodni. Cześć przywódców (m.in. Georgi Benkowski czy Zachari Stojanow) zdecydowała się kontynuować walki, tworząc czety i przyjmując taktykę partyzancką. Tymczasem wioski płaciły krwawą cenę za zaangażowanie w rebelię. Łączną liczbę zabitych w powstaniu kwietniowym liczy się na 12 tys.2. Do najbardziej drastycznych wydarzeń doszło w Rodopach, a do roli symbolu urosła rzeź w Bataku, w czasie której wymordowano (w tym spalono żywcem) nawet 5 tys. osób3. W innych rejonach Bułgarii, gdzie nie doszło do powstania, miały miejsce tumulty antychrześcijańskie z udziałem muzułmanów4. 2 К. Косев, Н. Жечев, Д. Дойнов, Априлското въстание в съдбата на българския народ, София 2001, s. 250; M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach w okresie kształtowania się państw narodowych w XIX i na początku XX wieku, Wrocław 2010, s. 97; Część bułgarskich autorów uznaje, że liczba chrześcijańskich ofiar pogromów była znacznie większa i wynosiła nawet 30–100 tys. Zob. Н. Генчев, Българското възраждане, София 1995, s. 412; B. Jelavich, Historia Bałkanów, t. 1: Wiek XVIII i XIX, tłum. K. Salawa, J. Polak, Kraków 2005, s. 338. 3 T. Wasilewski, Historia Bułgarii, Wrocław 1988, s. 170–171; K. Манчев, История на балканските народи, т. 1: (1352–1878), София 2012, s. 278; R. Millman, The Bulgarian Massacres Reconsidered, „The Slavonic and East European Review” 2000, vol. 58, no. 2, s. 230. 4 Писмо от Симеон Варненски до митрополит Григорий Русенски, 21.03.1876, БАН ф. 144 оп. 1 а.е. 176 л. 8–19; Извори за историята на Добруджа, т. 3: 1853–1878 (Български документи), ред. В. Тонев, Н. Запрянова-Пенева, София 2010, s. 285, 291–293, 306–307, 310–313. 5 Z. Stojanow, Zapiski z powstań bułgarskich, tłum. L. Kosecka, Warszawa 1971, s. 357. 6 Ibidem, s. 360. Bułgarzy przyjmowali różne postawy wobec powstania. Nie dość, że ruch ograniczył się do południowo-zachodnich ziem, to i na tym obszarze spora część Bułgarów odcięła się od akcji. Jak pisał Zachari Stojanow, jeden z organizatorów buntu: Na próżno krzyczeliśmy: „Powstanie!” i „Do broni”. Na ulicy nie było widać ani jednego mężczyzny, jedynie ciekawe wszystkiego kobiety podchodziły do płotów, aby przyjrzeć nam się uważnie. Na ogół wszyscy zdążyli ukryć się w domach. Każdy uciekał przed nami, zupełnie jakby zobaczył złego ducha5. Wielu uczestnikom brakowało ducha bojowego, a kierowali się zwyczajnym oportunizmem – dalej za Z. Stojanowem: „Jestem przekonany (…), że przy najmniejszym niepowodzeniu ci, którzy tu się obejmują, rzucą broń i znowu schylą czoła przed buzdyganem tyrana. Szczególnie zaś dotyczy to powstańców wiejskich”6. Powstaniu nieprzychylna była hierarchia duchowna. Jeszcze w 1875 roku egzarchat przestrzegał przed spiskowcami, których działania potępiał jako przynoszące jedynie ferment, podkreślał także potrzebę utrzymania dobrych stosunków między muzułmanami a chrześcijanami i zapobieżenia bezsensownemu rozlewowi krwi7. Po powstaniu, duchowieństwo jako główny reprezentant sił umiarkowanych wśród Bułgarów pracowało nad ostudzeniem nastrojów. W liście z 24 (12) czerwca 1876 roku metropolita szumeński Simeon pisał do ikonoma Dimitra z Osman Pazaru o pokojowej egzystencji chrześcijan i muzułmanów w jego mieście – „synów wspólnej ojczyzny rządzonych przez jedynego ojca-króla [tj. sułtana]”, którzy powinni stanowić wzór dla całego społeczeństwa ziem bułgarskich w tych „bardzo delikatnych czasach”8. 7 Писмо от Симеон Варненски до митрополит Григорий Русенски, 22.09.1875, БАН ф. 144 оп. 1 а.е. 176 л. 1–3; Писмо от Симеон Варненски до Вали паша, русенски вали, Шумен 10.1875, БАН ф. 144 оп. 1 а.е. 175, л. 1–2. 8 Писмо до иконом Димитър от Осман пазар, Шумен 12.06.1876, БАН ф. 144 оп. 1 а.е. 177, л. 1–2. 9 К. Василев, Родопските българи мохамедани. Исторически очерк, Пловдив 1961, s. 224. 10 J. A. MacGahan, The Turkish Atrocities in Bulgaria: Horrible Scenes at Batak, „Daily News” 1876 (22 August), s. 5–6. 11 Zob. FO 195/1077, passim; FO 881/2916, passim; FO 78/2551, passim; FO 78/2552, passim. 12 W. E. Gladstone, Bulgarian Horrors and Question of the East, London 1876; А. Пантев, Р. Генов, Уилям Гладстон и българите. Политика на праведна страст, София 2000. Nie ulega wątpliwości, że wyznawcy islamu byli jednoznacznie odpowiedzialni za niewyobrażalne zbrodnie, jakie popełniono na Bułgarach w 1876 roku. Niemniej należy podkreślić, że postawy muzułmanów wobec powstania kwietniowego były różne. Część dołączała do formacji baszybuzuków i brała udział w pogromach, inni starali się pomagać chrześcijanom (czasem za korzyści materialne). Pojawiło się też kilku, którzy zdecydowali się wziąć udział w buncie przeciwko sułtanowi, jak Pomacy rodopscy: Hadżi Idriz, Ahmed Tiotiuski, Selim Szechpazowski, Brahim Kioralijski. Traktowali oni jednak ten bunt nie w wymiarze narodowowyzwoleńczym, ale społecznym. Potrafiono zmieniać postawy i dostosowywać się do rozwoju wydarzeń lub nacisków płynących z najbliższego otoczenia9. Wieść o tragicznym losie Bułgarów została rozpowszechniona przez prasę europejską i obiegła cały Stary Kontynent, m.in. najgłośniejsze były reportaże Amerykanina Januariusa Aloysiusa MacGahana, korespondenta brytyjskiego „Daily News”10. Pierwszy i właściwie ostatni raz w historii XIX wieku, losy tego niewielkiego narodu słowiańskiego znalazły się w centrum zainteresowania Europy. W Wielkiej Brytanii powstawały komitety obywatelskie, które wzywały rząd do interwencji w Imperium Osmańskim i udzielenia pomocy chrześcijanom w Bułgarii. Nawet postaci o poglądach turkofilskich, np. wicekonsul brytyjski w Burgasie Charles Brophy, oburzały się na ogrom zbrodni muzułmanów11. Na temat masakry wypowiadały się takie osobistości jak Victor Hugo, Giuseppe Garibaldi, Charles Darwin, Fiodor Dostojewski czy Lew Tołstoj12. Ta atmosfera miała ogromny wpływ na stanowisko opinii publicznej wobec „wielkiego kryzysu wschodniego”, kwestii niepodległości Bułgarii i miejsca Imperium Osmańskiego w Europie. Antytureckie oraz probułgarskie nastroje społeczne w dużej mierze storpedowały proosmańską politykę brytyjskiego gabinetu Benjamina Disraeliego i stworzyły korzystne warunki międzynarodowe do wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej (1877–1878). Reportaże MacGahana traktuje się jako jeden z czynników, który doprowadził do tego konfliktu13. Jednym z głównych skutków wojny było utworzenie nowoczesnego państwa bułgarskiego. W ten sposób powstanie kwietniowe oraz masakra w Bataku urosły do symbolu bułgarskiej ofiary poniesionej w imię wolności14. 13 Car Aleksander II po śmierci dziennikarza w 1878 roku miał nawet powiedzieć: „Gdyby ten MacGahan nie zmarł, zostałby władcą Bułgarii, która go ubóstwiała jako tego, co spowodował jej wyzwolenie”. Za: M. Wańkowicz, Wojna i pióro, Warszawa 1974, s. 213. 14 R. Daskalov, The Making of Nation in the Balkans. Historiography of the Bulgarian Revival, Budapest-New York, 2004, s. 200–201; Е. Троева, Памети за Батак, [w:] Батак като място на паметта и забравата, ред. М. Балева, У. Брунбауер, София 2007, s. 128. 15 У. Брунбауер, Етнически местности: Батак като място на паметта и забравата, [w:] Батак като място…, s. 90–97; Е. Иванова, Изобретяване на травматична памет: Батак 2007, „Либерален преглед” 2013, ч. 1, s. 1307–1327; А. Везенков, Проектът и скандалът „Батак”, „Анамнеза” 2009, год. 4, кн. 1, s. 132–203; K. Popek, The Manipulation of Photographs by Dimitar Cavra and Its Influence on the Creation of the Myth of the Batak Massacre (1876) in Bulgarian Historiography, [w:] Cryptohistories, ed. R. Borysławski, M. Kubisz, A. Bemben, J. Jajszczok, J. Gajda, Newcastle upon Tyne 2015, s. 115–126. Kontrowersje związane z określeniem skali przemocy w okresie tłumienia powstania kwietniowego, ale przede wszystkim wiarygodności (czy nawet autentyczności) źródeł dotyczących tego wydarzenia, doprowadziły do ukucia w historiografii terminu „mitu Bataku”, który stał się punktem wyjścia do refleksji nad czarno-białym przedstawianiem historii narodowej Bułgarów oraz przeceniania znaczenia zrywu na powstanie państwa bułgarskiego15. Mimo że za największych rewizjonistów historii powstania kwietniowego uważa się Ulfa Brunnbauera i Martinę Balewę, o których głośno było w 2007 roku za sprawą konferencji dotyczącej nowego spojrzenia na masakrę w Bataku, to najdalej w reinterpretacji wydarzeń z 1876 roku posunął się amerykański historyk Justin McCarthy. Uważał on, że powstanie kwietniowego było w praktyce wojną domową między Bułgarami i muzułmanami, którzy dopuszczali się na równi aktów przemocy, w zależności od tego, kto akurat kontrolował dany obszar czy wieś. Amerykański historyk podkreślał, że brutalność tłumienia powstania nie była wynikiem oficjalnej polityki osmańskiej, a destabilizacji państwa w okresie kryzysu. Baszybuzucy oraz Czerkiesi zwyczajnie wyrwali się spod kontroli Wysokiej Porty, która nie potrafiła zapanować nad chaosem na Bałkanach. Podkreśla on, że o ile ofiary chrześcijańskie powstania są liczone w tysiącach (między 3 a 12), to zapomina się o wielu muzułmanach zamordowanych w 1876 roku. Winnymi tego przekłamanego obrazu powstania, według McCarthy’ego, były relacje w prasie zagranicznej: mało wiarygodne, dające obraz przerysowany, często nieprawdziwy i motywowany dyskursem orientalnym16. 16 Дж. Маккарти, Смърт и изгнание: Етническото прочистване на османските мюсюлмани (1821–1922), прев. К. Панайотова, София 2010, s. 75–82; Zob. także: W. Holt, The Balkan Reconquista and Turkey’s Forgotten Rufugee Crisis, Salt Lake City 2019, s. 61–65. 17 V. Mutafchieva, The Turk, the Jew and the Gypsy, [w:] Relations of Compatibility and Incompatibility between Christians and Muslims in Bulgaria, ed. A. Zhelyazkova, J. S. Nielsen, J. Kepell, Sofia 1994, s. 23–24; W. Höpken, Der Exodus: Muslimische Emigration aus Bulgarien im 19. Und 20. Jahrundert, [w:] Osmanen und Islam in Südosteuropa, hrsg. R. Lauer, H. G. Majer, Berlin-Boston 2014, s. 315; М. Груев, А. Кальонски, Кампанията по смяна на имената (1970–1974), „Либерален преглед” 2009, ч. 1, s. 1845–1846. 18 В. Дечев, Миналото на Чепеларе. Принос за историята на Родопа, т. 1, София 1928, s. 72–78; Е. Иванова, Колебанията на комшулука, [w:] Батак като място…, s. 142–147. 19 Л. Б. Лихачева, Взаимоотношения российских военных и болгарского населения в ходе русско-турецкой войны 1877–1878 гг. по свидетельствам современников, „Історичні і політологічні дослідження” 2013, бр. 2 (52), s. 98–99; Zob. np. К. Косев, С. Дойнов, От Шипка и Плевен до Сан Стефано и Берлин, София 2007; Leksykon tradycji bułgarskiej, red. G. Szwat-Gyłybowa, Warszawa 2011, s. 340–345; Z tym sposobem przedstawiania wojny rosyjsko-tureckiej (1877–1878) mamy do czynienia także w historiografii rosyjskiej zob. Россия и Болгария: К 125-летию русско-турецкой войны 1875–1878 гг., Москва 2006, passim; Б. Н. Билунов, Болгария и Россия, Москва 1996, s. 148–160; B. Н. Виноградов, Последняя русско-турецкая война 1877–1878 годов, [w:] История Балкан: Судьбоносное двадцатилетие (1856–1878 гг.), ред. В. Н. Виноградов, Москва 2012, s. 299–327; Idem, Боевое содружество народов России и Балкан во время русско-турецкой войны 1877—1878 гг., [w:] Центральная и Юго-Восточная Европа в Новое время, Москва 1974, s. 205–213; Literatura polska dotycząca wojny lat 1877–1878 jest stosunkowo uboga i raczej reprodukuje stanowisko bułgarskie i rosyjskie wobec tego konfliktu. Zob. np. A. Giza, Słowianofile rosyjscy wobec kryzysu bałkańskiego w latach: 1875–1878, Wrocław 1982; B. Brodecki, Szypka i Plewna 1877, Warszawa 1986. Powstanie kwietniowe nie tylko zajmuje centralne miejsce w historii Bułgarii jako największy zryw przeciwko władzy tureckiej oraz wydarzenie, która doprowadziło do powstania nowożytnego państwa bułgarskiego, ale także jako istotny czynnik późniejszego kształtowania postaw antymuzułmańskich wśród Bułgarów. Wielu autorów bezpośrednio mówi o tym, że represje stosowane wobec wyznawców islamu w okresie wojny lat 1877–1878 oraz pierwszych lat po niej były formą rewanżu za zbrodnie z 1876 roku17. W Rodopach powstanie kwietniowe doprowadziło do naruszenia wielowiekowych stosunków dobrosąsiedzkich (komszułuk), stając się przyczyną późniejszych niesnasek oraz pretekstem do przeprowadzania kolejnych akcji asymilacyjnych w XX wieku18. 3.2. Wojna rosyjsko-turecka (1877–1878) 3.2.1. Bułgarska oraz turecka wizja konfliktu Wojna rosyjsko-turecka (1877–1878) tradycyjnie określana jest przez Bułgarów jako „wojna wyzwoleńcza” (освободителна война). Konflikt ten doprowadził do uzyskania upragnionej wolności, zrzucenia „jarzma tureckiego” oraz zapoczątkował kształtowanie się nowoczesnej państwowości bułgarskiej19. Perspektywa turecka prezentuje inny obraz tych wydarzeń. Wojna lat 1877–1878 zostałа zapamiętana przez pryzmat doświadczeń uchodźców (muhadżirów) i cierpień islamskiej ludności cywilnej, związanej z pogromami oraz wypędzeniami. Przed omówieniem losów społeczności muzułmańskiej i chrześcijańskiej w czasie konfliktu, który miał kluczowy wpływ na losy ziem bułgarskich oraz rozwoju stosunków religijnych, warto przyjrzeć się historiograficznym ocenom tych wydarzeń. Zachodnioeuropejscy dyplomaci już w czasie wojny twierdzili, że głównym celem Rosjan było masowe wysiedlenie oraz eksterminacja muzułmanów na ziemiach bułgarskich, co miało być podstawą do późniejszych przeobrażeń granic politycznych Bałkanów według klucza etnicznego, w oparciu o dominację słowiańskiej ludności prawosławnej20. Stanowisko to znajduje odbicie w historiografii zachodniej oraz tureckiej. Według tych relacji Rosjanie oraz Bułgarzy mieli świadomie dążyć do usunięcia całej ludności muzułmańskiej z zajętych ziem i postawić Wysoką Portę oraz inne mocarstwa wobec faktów dokonanych. Wojska carskie miały sformować specjalne oddziały kozackie, których zadaniem było terroryzowanie muzułmańskiej ludności cywilnej, mordowanie jej i zmuszanie do ucieczki. Podobną funkcję miało pełnić bombardowanie miast przez wiele dni. Ponadto miano oferować Bułgarom ziemię, o ile zabiją swojego muzułmańskiego sąsiada. Kolejnym etapem planu caratu miała być „rusyfikacja” ziem bułgarskich21. 20 [Reade] to Layard, Varna 30.07.1878, FO 913/4/190; Mr. Layard to Earl of Derby, Therapia 1.08.1877, [w:] Ethnic Minorities in the Balkan States 1860–1971, vol. 1: 1860–1885, ed. B. Destani, Cambridge 2003, s. 291; Obrazem przeświadczenia o rosyjskim okrucieństwie mogą być plotki z okresu wojen serbsko-tureckich (1876–1878), kiedy żołnierze osmańscy przekazywali sobie, że rosyjscy ochotnicy nie tylko obcinają muzułmanom głowy, ale i robią sobie naszyjniki z tureckich nosów. Zob. S. Bandžović, Deosmanizacija Balkana i Bošnjaci: ratovi i muhadžirska pribježišta (1876.–1923.), Sarajevo 2013, s. 84–85. 21 Дж. Маккарти, op. cit., s. 83–84, 87–88; Ö. Turan, The Turkish Minority in Bulgaria (1878–1908), Ankara 1998, s. 125, 135, 137; D. Rodogno, Against Massacre: Humanitarian Interventions in the Ottoman Empire, 1815–1914, Princeton 2012, s. 167; K. Karpat, Studies on Ottoman Social and Political History, Leiden-Boston-Koln 2002, s. 353, 368; M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach…, s. 126, 128; И. Ялъмов, История на турската общност в България, София 2002, s. 68; P. Üre, Immediate Effects of the 1877–1878 Russo-Ottoman War on the Muslims of Bulgaria, „History Studies” 2013, 13, s. 158–159; T. Sahara, Forced Ethnic Migrations and Modernity in the Balkans, [w:] Forced Ethnic Migrations in the Balkans: Consequences and Rebuilding of Societies, ed. E. Popova, M. Hajdinjak, Sofia-Tokio 2006, s. 27; T. Çetin, The Socio-Economic Outcomes of the Last Turkish Migration (1989) from Bulgaria to Turkey, „Turkish Studies” 2009, vol. 3/4, s. 603; O. Köse, The Policies of the Bulgarian State towards the Minorities (1878–1914), „Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi” 2012, 3(6), s. 217; O. Turan, Turkish Migrations from Bulgaria, [w:] Forced Ethnic Migrations…, s. 80. W historiografii można spotkać się z porównywaniem wojny rosyjsko-tureckiej (1877–1878) do rosyjskiego podboju Kaukazu w XIX wieku. Zgodnie z tymi stanowiskami Rosjanie prowadzili celowe działania zmierzające do „deislamizacji” Bałkanów i Kaukazu przez siłowe przesiedlenia muzułmanów oraz wywłaszczenia. Usunięcie wyznawców islamu miało umocnić pozycję caratu w strategicznych regionach. Wojna lat 1877–1878 bywa prezentowana jako kontynuacja tej polityki22. 22 T. Sahara, op. cit., s. 23–41; O rosyjskiej polityce wobec Kaukazu w XIX wieku zob. W. Richmond, The Circassian Genocide, New Brunswick-New Jersey-London 2013; W. Zajączkowski, Rosja i narody. Ósmy kontynent. Szkic dziejów Eurazji, Kraków 2015, s. 64–71. 23 S. R. Sonyel, Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire, Ankara 1993, s. 234. 24 Mr. Layard to Earl of Derby, Therapia 1.08.1877, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 292. 25 M. Todorova, Bałkany wyobrażone, tłum. P. Szymor, M. Budzińska, Wołowiec 2008, s. 221–223 et passim; B. Jezernik, op. cit., s. 13–40. 26 Из преписката между император Александър II и главнокомандващия ген. Тотлебен (23.01 – 6.03.1878), [w:] Руско-турската война 1877– 1878 г. Дневници, спомени, записки, кореспонденция, съст. И. В. Илана, Л. Я. Сает, Г. Пиндикова, И. Георгиева, София 1998, s. 209 et passim; Обща инструкция но. 30 до княз Дондуков-Корсаков, 10.04.1878, [w:] Подбрани извори за българската история, т. 4, кн. 1: Българската държава и българите (1878–1946), съст. Г. Марков, А. Рабаджийска, Д. Илиева, Й. Колев, Nie ulega wątpliwości, że cywile muzułmańscy stali się ofiarą licznych aktów przemocy ze strony żołnierzy rosyjskich, towarzyszących im bułgarskich oddziałów pospolitego ruszenia (opyłczenie) oraz chrześcijańskich sąsiadów. Nie można jednak za brytyjskimi dyplomatami oraz historykami tureckimi uznać tych działań za celową, zorganizowaną akcję, mającą na celu oczyszczenie ziem bułgarskich z wyznawców islamu. Należy pamiętać, że w Wielkiej Brytanii panowała wówczas antyrosyjska atmosfera, związana z rywalizacją dyplomatyczną oraz dążeniem do osłabienia pozycji caratu na Bałkanach. Turecki historyk Salahi Ramadan Sonyel mówi o wybuchu nastrojów antyrosyjskich wśród Anglików porównywalnych do negatywnych emocji, skierowanych wobec Turków w czasie tłumienia powstania kwietniowego23. Tego typu oskarżenia wpisywały się więc w propagandę władz w Londynie. Wiele relacji korespondentów i dyplomatów zachodnich dotyczących okrucieństw rosyjskich i bułgarskich miało charakter przejaskrawiony. Zawyżano liczbę ofiar, koloryzowano obrazy kaźni, przesadzano w opisach cierpień ofiar, na co zwracali uwagę już ówcześni komentatorzy tych wydarzeń. Z jednej strony wynikało to z dziennikarskiej pogoni za sensacją24, z drugiej także z narosłych stereotypów na temat Bałkanów na Zachodzie, kojarzonych powszechnie z barbarzyństwem, pogromami oraz brutalnością25. Należy także zwrócić uwagę, że w korespondencji prowadzonej w czasie wojny między rządem w Petersburgu a głównodowodzącymi armią rosyjską na Bałkanach nie ma informacji o dążeniach do celowego wysiedlenia ludności muzułmańskiej. Z racji wewnętrznego charakteru tych źródeł nie można spodziewać się w tym przypadku propagandy (w przeciwieństwie do publikowanych często na łamach prasy depesz brytyjskich, w których informowano o ludobójczych planach Rosjan). W rosyjskich raportach wysyłanych z Bułgarii niejednokrotnie podkreślano natomiast potrzebę ochrony praw muzułmańskiej ludności cywilnej26, a oficerowie zwalczali przypadki okrucieństwa ze Я. Банков, В. Колев, Х. Темелски, София 2009, s. 55–56; В. В. Крестовски, Двадесет месеца в действуваща армия (1877–1878), [w:] Руски пътеписи за българските земи XVII–XIX век, съст. М. Кожухарова, София 1986, s. 365–366; В. Арденски, Загаснали огнища. Изселническите процеси сред българите мохамедани в периода 1878–1944 г., София 2005, s. 15–16. 27 Превод на донесение от Ф. Санки до А. Х. Леърд, 5.06.1877, [w:] Извори за историята на Добруджа, т. 4: 1853–1878 (Чуждестранни документи), ред. В. Тонев, София 2003. s. 382–383; Писмо от началник-щаба на Действаща армия до командващия Северния ордял П. С. Вановски, Сан Стефано 21.06.1878, [w:] След Сан Стефано и Берлин 1878 г. Изследване, документи и материали за освобождението на Североизточна България от османска власт, съст. В. Тонев, София 1999, s. 106–107. 28 Dalziel to Reade, Varna 10.02.1878, FO 913/4/292–293. 29 Brophy to Layard, Bourgas 19.08.1877, FO 195/1144/47. 30 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 140–142. 31 K. Karpat, Studies on Ottoman…, s. 386. strony żołnierzy, niezależnie od wyznania ofiary27. W lutym 1878 roku armia carska organizowała w Warnie pomoc humanitarną dla czekających na statki uchodźców, rozdając im żywność, co byłoby całkowicie nielogiczne w kontekście planu czystek etnicznych28. Warto także zwrócić uwagę na fakt, że wśród elity muzułmańskiej ziem bułgarskich istniała niewielka grupa, która wierzyła, że Rosjanom uda się uspokoić ostatecznie sytuację w regionie, pozostającym w kryzysie właściwie od 1875 roku29. Podejmowanie zorganizowanych i celowych działań wymierzonych w ludność cywilną byłoby lekkomyślne z militarnego punktu widzenia. Prowadziłoby do niepotrzebnego chaosu, a także świadczyłoby o złym wykorzystywaniu sił, potrzebnych w pierwszej kolejności do walki na froncie. Dlatego też korespondenci podkreślali, że generałowie, szczególnie pochodzenia niemieckiego, starali się powstrzymywać kozaków i miejscowych przed aktami przemocy30. Nawet jeżeli takie propozycje pojawiały się wśród słowianofilów znajdujących się w otoczeniu cara Aleksandra II31 (które jednak zdobyło dominującą rolę na dworze dopiero za rządów jego syna), to byłyby one trudne do przyjęcia dla obecnej na Bałkanach generalicji, skupionej na osiągnięciu sukcesu militarnego i pokonaniu Turcji. Nie umniejsza to jednak odpowiedzialności Rosjan za piekło, do którego doszło na ziemiach bułgarskich w latach 1877–1878. Nawet jeżeli przemoc wobec ludności cywilnej nie miała charakteru zaplanowanego oraz celowego, to nie umniejsza faktu, że mieliśmy w tym czasie do czynienia z mordami oraz przesiedleniami na wielką skalę. Tak jak Imperium Osmańskie jest winne tragedii powstania kwietniowego, nawet jeżeli Wysoka Porta nie wydała jasnego rozkazu dotyczącego masakr, a sytuacja wyrwała jej się spod kontroli, analogicznie Rosja była w pełni odpowiedzialna za działania swoich żołnierzy na Bałkanach w czasie wojny. Warto w tym miejscu odnieść się także do innych kontrowersyjnych ocen dotyczących tego konfliktu. Justin McCarthy podzielił muzułmańskie ofiary cywilne wojny rosyjsko-tureckiej (1877–1878) na cztery kategorie: (1) zabitych w wyniku działań wojennych, (2) zamordowanych w pogromach organizowanych przez Rosjan i Bułgarów, (3) zmarłych z powodu głodu lub chorób oraz (4) w wyniku trudności związanych z emigracją, jako uchodźcy. Amerykański badacz w kontekście przyjętej klasyfikacji uznaje konflikt za ewenement na tle wojen w XIX wieku wobec ogromu cierpienia, jakie spotkało cywili32. Faktycznie, jak ocenia Jürgen Osterhammel: 32 Por. Дж. Маккарти, op. cit., s. 83–84. 33 J. Osterhammel, Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, tłum. I. Drozd-Broering, J. Kałążny, A. Peszke, K. Śliwińska, Poznań 2013, s. 654. 34 O problemie przemocy na Bałkanach i związanych z nią stereotypach szeroko pisze Božidar Jezernik zob. B. Jezernik, Dzika Europa. Bałkany w oczach zachodnich podróżników, tłum. P. Oczko, Kraków 2013, s. 123–150; Znamienne jest także nazywanie przez McCarthego opyłczenia „zwyczajnymi buntownikami”, Bułgarów – „piątą kolumną Imperium Osmańskiego”, a bułgarskich pogromów na Turkach w 1877–1878 – kontynuacją masakr chrześcijan na muzułmanach z okresu powstania kwietniowego. Tego typu sformułowania świadczą o przyjęciu jednostronnej perspektywy i wyjęciu wydarzeń „wielkiego kryzysu wschodniego” z kontekstu historii Bułgarii i Bałkanów. Por. Дж. Маккарти, op. cit., s. 94, 97. Nieliczne wojny, które wówczas [w XIX wieku] toczono, nie trwały długo ani nie były totalne. W porównaniu z wcześniejszymi i późniejszymi wojnami w Europie, a także poza nią, silniej respektowano rozróżnienie na walczące wojska i ludność cywilną. Była to jedna z „wielkich i jak dotąd niedocenionych zdobyczy kulturowych stulecia”33. Przyjmując więc standardy panujące w dziewiętnastowiecznej Europie, należałoby uznać wojnę lat 1877–1878 za „ewenement” pod względem ofiar wśród ludności cywilnej. Nie można jednak tak twierdzić, jeśli weźmie się pod uwagę specyfikę regionu. Wojny toczone na Bałkanach w XIX wieku, a także powstania narodowe, wiązały się z porównywalnymi cierpieniami i tragedią ludności cywilnej, która nie ginęła wyłącznie w wyniku oblężenia czy bombardowania miast, ale i stawała się ofiarą pogromów, chorób, głodu, była zmuszana do porzucania miejsc zamieszkania. Można uznać, że wojnę lat 1877–1878 wyróżniała skala tych zjawisk w porównaniu ze wcześniejszymi konfliktami toczonymi w Europie Południowo-Wschodniej. Przekonanie o jej szczególnej brutalności wynika zaś z nieuzasadnionego przeświadczenia, że Rosjanie prowadzili celowe działania wymierzone w cywilów muzułmańskich 34. C:\Users\KRZYSZ~1\AppData\Local\Temp\Image.png Il. 7: N. Karazin, Droga krwi i śmierci, 1879 [Źródło: Н. Каразин, Дунав в пламъци (Дневник на кореспондента). Репортажи (1877–1878), София 2008, s. XIV] Oceny te wynikają w dużej mierze z przekonania o przemilczeniu w historiografii losu muzułmanów w czasie wojny lat 1877–1878. Mark Mazower porusza ten problem przywołując słowa brytyjskiej podróżniczki Edith Durham: Kiedy muzułmanin zabije muzułmanina, to się nie liczy. (…) Jeśli chrześcijanin zabije muzułmanina, jest to czyn sprawiedliwy; kiedy chrześcijanin zabije chrześcijanina, jest to błąd w osądzie, lepiej o tym nie rozmawiać; tylko kiedy muzułmanin zabije chrześcijanina, zaczynamy mówić o krwawym ludobójstwie35. 35 Za: M. Mazower, The Balkans: From the End of Byzantium to the Present Day, Phoenix 2002, s. 12. 36 K. Karpat, Studies on Ottoman…, s. 370. 37 B. Brodecki, op. cit., s. 73, 81–82. W historiografii zachodniej oraz krajów bałkańskich niewątpliwie kwestia pogromów na muzułmanach oraz ich emigracji w czasie wojny przez długi czas była przyćmiona przez narrację o tłumieniu powstania kwietniowego oraz masakrach na Bułgarach w latach 1876–187836. Pod ich wpływem pozostawali także historycy polscy. Warto przywołać stanowisko chociażby Bogusława Brodeckiego, który uznał, że w czasie wojny rosyjsko-tureckiej doszło do „ostatniego okrucieństwa tureckiego na Bułgarach w okresie 500 lat niewoli”, równocześnie lakonicznie jedynie autor wspomina o ofiarach oraz uchodźcach muzułmańskich37. Justin McCarthy uważa, że jest to nawet znacznie szerszy problem: „Historia Bałkanów, Kaukazu i Anatolii została napisana bez wspomnienia i zwrócenia uwagi na jednego z jej głównych graczy – ludność muzułmańską”38. Te tendencje w ciągu ostatnich dekad wyraźnie się zmieniły i współcześnie nie można uznać problemu ofiar muzułmańskich w czasie wojny rosyjsko-tureckiej (1877–1878) za przemilczane. 38 Дж. Маккарти, op. cit., s. 13–14. 39 Д. Илков, Принос към история на град Стара Загора, Пловдив 1908, s. 232; Из миналото на българите мохамедани в Родопите, ред. Х. Христов, В. Хаджиниколов, София 1958, s. 103–104; S. Raichevsky, The Mohammedan Bulgarians (Pomaks), trans. M. Pencheva, Sofia 2004, s. 77–78; Т. Балкански, Осман Нури Ефенди: големият помак на българите, Велико Търново 1997, s. 71–72; А. Вълчев, Тъмръш, София 1973, s. 185–186; В. Арденски, Загаснали огнища…, s. 12–14; История Балкан…, s. 207. Szerzej o wojnie lat 1877–1878 w historiografii bułgarskiej zob. R. Daskalov, The Making of Nation…, s. 197–218. 40 Й. Колев, Българите извън България 1878–1945 г., София 2005, s. 55. Nie sposób zgodzić się także z próbami wybielania działań armii rosyjskiej oraz Bułgarów w czasie konfliktu, co często jest podejmowane w historiografii bułgarskiej. Można spotkać się z ocenami, że wojska carskie traktowały na równi cywilną ludność muzułmańską oraz chrześcijańską. Przypadki emigracji wyznawców islamu były rzekomo spowodowane przez propagandę Wysokiej Porty, która rozsiewała fałszywe plotki dotyczące pogromów. Według tych ocen, zjawisko to nie miało masowego charakteru, przede wszystkim uciekali winni pogromom w 1876 roku. W drugiej kolejności uchodźcami stawali się urzędnicy oraz duchowni muzułmańscy, ściśle związani z systemem rządów osmańskich oraz uwikłani w odpowiedzialność w represje wobec rai. Muzułmanie z Rodopów mieli wręcz witać wkraczającą armię carską radośnie i pełni nadziei, jako wyzwolicieli. Wszelkie zarzuty dotyczące pogromów, aktów wandalizmu czy prześladowań ze strony Rosjan i Bułgarów uznaje się w tym ujęciu za kłamliwy obraz wytworzony przez propagandę turecką oraz zachodnią. O napady, w tym na muzułmanów, oskarża się natomiast Czerkiesów oraz dezerterów z armii osmańskiej39. Bułgarski historyk Jordan Kolew pisał: „Nawet w miejscach pogorzelisk i grobów z okresu powstania kwietniowego z 1876 roku, do których doszły dymiące pożary i nowe groby z wojny lat 1877–1878, nie były organizowane pogromy przeciwko «bułgarskim Turkom» i Bułgarom muzułmanom”40. Takie przedstawienie wojny rosyjsko-tureckiej (1877–1878) w kontekście losów cywilnej ludności muzułmańskiej należy uznać za wybiórcze i niepełne. Trudności z ocenami charakteru wojny są spowodowane sprzecznymi relacjami na tematy fundamentalne – tego, kto był ofiarą, a kto oprawcą. Najlepszym przykładem są w tym przypadku doniesienia na temat losu Starej Zagory spalonej w lipcu 1877 roku. Bułgarzy jednoznacznie obwiniają za tę zbrodnię oddziały Sulejmana Paszy – osmańscy żołnierze po podpaleniu domów chrześcijańskich w mieście przecięli drogę uciekającej z miasta ludności chrześcijańskiej, część zabijając, a część biorąc do niewoli41. Według tych relacji, w rzezi brała udział także ludność muzułmańska miasta. Nie oszczędzono żadnego bułgarskiego mężczyzny, ocalałe kobiety i dzieci zostały ujęte jako jeńcy, wiele później zostało sprzedanych w niewolę. Płonącej Starej Zagory nikt nie gasił, w pożarze zginęło wiele Bułgarów. Ostała się jedynie mahala muzułmańska oraz dzielnice najbardziej oddalone od centrum. Po tym jak wojska Sulejmana Paszy opuściły zdewastowane miasto, miejscowi muzułmanie mieli uciec do Płowdiwu, Adrianopola i Konstantynopola, w obawie przed rozliczeniem ich za zbrodnie przez Rosjan. Gdy wojska carskie weszły do Starej Zagory, była ona opustoszała42. Zupełnie inny obraz został utrwalony przez historyków tureckich. Twierdzą oni, że winnymi podpalenia i rzezi Starej Zagory byli Rosjanie. Według rozmaitych przekazów, wojska carskie miały po wkroczeniu do miasta przez kolejne jedenaście dni wymordować 1,1 tys. muzułmanów. Liczba ofiar byłaby znacznie większa, gdyby wcześniej wielu wyznawców islamu nie opuściło Starej Zagory i rejonów miasta43. Równocześnie doszło do mordów w okolicznych wsiach – Brytyjczycy w lipcu 1877 roku donosili o pogromie na 345 chłopach muzułmańskich44, natomiast Konstantin Jireček pisał o spaleniu przez „Turków” około stu chrześcijańskich wsi oraz porwaniach dzieci45. Przed zajęciem przez Rosjan miasto zamieszkiwało 25 460 ludzi, z czego 6 tys. stanowili wyznawcy islamu, po wojnie zaś liczbę mieszkańców szacowano na 10 650. Spośród 4 419 domów uchowało się 850, a dwieście wymagało zasadniczego remontu. Podobnie spalono trzy z czterech cerkwi oraz praktycznie wszystkie budynki szkolne. Niezależnie od tego, kto był winny zbrodni spalenia Starej Zagory, wojna lat 1877–1878 położyła kres „jednego z kulturalnych i 41 Znane są także inne relacje o porwaniach bułgarskich kobiet i dzieci w niewolę w okresie wojny, do których faktycznie dochodziło na dużą skalę. Zob. Асимилаторската политика на турските завоеватели. Сборник от документи за помохамеданчвания и потурчвания XV–XIX в., ред. П. Петров, София 1962, s. 364–366; Завръщане към българския род, т. 1, съст. П. Петров, София 2001, passim; ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 9, 16, 29–30, 32, passim. Za przykład może posłużyć sprawa Stanki Nikołowej ze wsi Wakarel, która została w czasie wojny uprowadzona przez Izeta Beja z tejże miejscowości. W 1879 roku przebywali oni w Newrokopie. Matka Stanki, Petka, podejmowała starania u władz bułgarskich, by sprowadzić córkę do kraju. Zob. Прошение от Петка Николова от с. Вакарел до Самоковски окръжен началник, Вакарел 30.11.1879 [data wpłynięcia], ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 8 л. 108; От Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатическо агентство в Цариград, София 8.12.1879, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 8 л. 109. 42 Д. Илков, op. cit., s. 229–235; К. Иречек, Княжество България. Негова повърхнина, природа, население, духовна култура, управление и новейша история, ч. II: Пътувания по България, Пловдив 1899, s. 169–172; M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach…, s. 127; B. Brodecki, op. cit., s. 74–78; Tę wizję podzielała również serbska dyplomacja zob. Филип Христић министру иностраних послова Јовану Ристићу, Терасија 29.07.1877, АС МУД-П роля 44 II/452–455. 43 Рапорт от Сюлейман паша от Нова Загора до Военното министерство в Цариград, Нова Загора 7.08.1877, [w:] Документи из турските държавни архиви, ч. 2: 1863–1909, съст. и прев. П. Дорев, София 1942, s. 42; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 128–129; И. Ялъмов, История на турската общност…, s. 68. 44 Rouf pasha to the Grand Vizier, Yeni Zagra 15/25.07.1877, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 284. 45 К. Иречек, Княжество България…, ч. II, s. 172. gospodarczych centrów południowej Bułgarii”46. Sprzeczne wizje zniszczenia Starej Zagory można potraktować jako jeden z wielu przykładów skrajnych ocen wojny lat 1877–1878 w wydaniu bułgarskim oraz tureckim. 46 М. Стоянов, Когато Пловдив беше столица. Очерци за Източна Румелия, Пловдив 2008, s. 137–142. 47 И. Ялъмов, Етнокултурна и религиозна идентичност на турската общност в България, София 2014, s. 190, 212; Idem, Ислямското културно наследство по българските земи, „Годишник на Вишия ислямски институт” 2010, бр. 2, s. 33–34. 48 И. Вазов, Опълченците на Шипка, www.slovo.bg/showwork.php3?AuID=14&WorkID=920&Level=2 [13.12.2017]. 49 [Reade] to Layard, Varna 30.07.1878, FO 913/4/190; O. Turan, Turkish Migrations…, s. 80; Kemal Karpat uważa, że zbrodnie na muzułmanach w latach 1877–1878 przybrały nieporównywalnie większą skalę wobec wydarzeń z okresu powstania kwietniowego. Według tureckiego historyka: „«Zbrodnie» władz osmańskich na bułgarskich rewolucjonistach w latach 1875–1876 wydają się być pomniejszymi incydentami w porównaniu z kampanią eksterminacji podjętą przez Bułgarów i Rosjan przeciwko muzułmańskiej populacji na Bałkanach”. K. Karpat, Studies on Ottoman…, s. 368. 50 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 120–122. Ważną rolę w utrwaleniu tych sprzecznych wizji wojny lat 1877–1878 w świadomości narodowej Bułgarów i Turków odegrała literatura piękna, która miała także istotny wpływ na historiografię. Wskazując wyłącznie na najsłynniejsze obrazy literackie z epoki, można wymienić tureckie dzieła Namika Kemala, Aszika Hifzego czy Huseina Redżeba Efendiego47, a w przypadku Bułgarów – twórczość Iwana Wazowa, np. tekst zamykający tom Epopeja zapomnianych (Епопея на забравените) – Ochotnicy spod Szipki (Опълченците на Шипка)48. 3.2.2. Akty przemocy na ludności cywilnej Rozpoczecie działań wojennych w 1877 roku przez Rosjan przyniosło kolejną, po powstaniu kwietniowym, falę przemocy wobec ludności cywilnej na ziemiach bułgarskich. Tym razem dotknęła ona przede wszystkim muzułmanów, choć i chrześcijanie stawali się celem ataków. Skala okrucieństwa w czasie wojny rosyjsko-tureckiej lat 1877–1878 przybrała wielkie rozmiary. Jak podkreślał to jeden z dyplomatów brytyjskich, ich okrucieństwo można było porównać jedynie do muzułmańskich zbrodni popełnionych na chrześcijanach w 1876 roku49. Dnia 22 (10) czerwca 1877 roku Rosjanie przekroczyli Dunaj. Według rozmaitych relacji, oddziały kozackie od razu przystąpiły do palenia wsi oraz pogromów na ludności muzułmańskiej. Do ataków dochodziło po obu stronach Dunaju, również na ziemiach rumuńskich, m.in. w Tulczy czy Medgidii50. W lipcu konsul brytyjski Richard Reade pisał o osiemnastu ciałach kobiet oraz dzieci (do lat pięciu), które zostały zamordowane, a następnie porzucone w tekke w Szumenie51. Z racji faktu, że miasto to nie zostało zdobyte w czasie wojny przez armię rosyjską, należy przyjąć, że winnymi tej zbrodni najprawdopodobniej byli miejscowi Bułgarzy. 7 lipca (25 czerwca) 1877 roku doszło do masakry muzułmańskiej wsi Bałwan, nieopodal Tyrnowa. Z relacji ocalałego z pogromu Osmana Mehmetołu wiadomo, że mieszkańcy skapitulowali przed armią rosyjską, która ruszyła następnie na Tyrnowo. Po zajęciu miasta Rosjanie powrócili następnego ranka. Byli w towarzystwie uzbrojonych Bułgarów ze wsi Musina, którym przyzwolono na atak na muzułmanów. Mieszkańcy wsi zostali zebrani w meczecie i wymordowani. Sam Osman Mehmetołu stracił w masakrze praktycznie całą rodzinę: córkę, dwie synowe, czworo wnucząt. Świadek podkreślił, że przed przybyciem Rosjan, Bułgarzy nie podejmowali przeciwko wyznawcom islamu żadnych wrogich działań. W Bałwanie zginęło 1,8 tys. muzułmanów. W ciągu następnych dni doszło do szeregu podobnych pogromów w rejonie Tyrnowa, m.in. Kałoferze i Karłowie52. W kontekście całej wojny warto zaznaczyć, że zbrodnie na ludności cywilnej przybrały znacznie większą skalę na prowincji niż w miastach53. Celem agresji Rosjan oraz Bułgarów stawali się w pierwszej kolejności osmańscy urzędnicy, których potrafiono traktować ze szczególnym okrucieństwem – nie może dziwić, że decydowali się na ucieczkę już od początku wojny54. 51 List of wounded Women and Children lying in Teke, or Dervish Mosque, at Shumla, and visited by Consul Reade, Shumla 26.07.1877, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 285; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 120–122. 52 Consul Reade to Mr. Layard, Varna 28.07.1877, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 286; Statement of Osman Mehmet Oglu, aged 75, native of Vllage of Balvan, consisting of 200 houses, exclusively Mussulman, and in the District of Tirnovo, n the Vilayet od Danybe, Varna 28.07.1877, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 286–287; Vice-Consul Dupuis to Mr. Layard, Adrianople 25.07.1877, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 289; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 120–122, 133; Дж. Маккарти, op. cit., s. 92–92. 53 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 129. 54 W. Holt, op. cit., s. 116–118. 55 К. Иречек, Княжество България…, ч. II, s. 206. Dnia 19 (7) lipca 1877 roku oddziałom generała Josifa Hurki (Gurki) udało się zająć przełęcz Szypkę, następnie rozpoczęły się ataki na wsie muzułmańskie w okolicach Kazanłyku oraz Starej Zagory. Gdy muzułmanie z Kazanłyku dowiedzieli się o nadciąganiu oddziałów Hurki, zaczęli zbroić się i przygotowywać barykady. Przebywający w mieście konsul brytyjski Charles Blunt przekonywał, że zgodnie z zasadami przyjętymi na wojnie nic nie powinno im grozić. Mylił się. Gdy Rosjanie wkroczyli do miasta, nastąpiła masakra ludności. Miejscowi Bułgarzy byli zachęcani do rabunków i przyłączania się do rzezi (a wręcz zmuszania – sprzeciwiający się mieli być karani przez rosyjskich żołnierzy)55. Do czasu pojawienia się na tym obszarze armii Sulejmana Paszy, kozacy zaatakowali także okoliczne wsie. Charles Blunt przebył pod koniec 1877 roku drogę z Kazanłyku do Kałoferu, będąc naocznym świadkiem zniszczeń dokonanych przez oddziały rosyjskie. Szacował, że od 14 lipca do 30 grudnia w regionie Kazanłyku doszło do ataku na czterdzieści trzy wsie, zginęło 1 751 muzułmanów, spalono 1 577 domów. Skala zbrodni w tej części ziem bułgarskich była przerażająca – na początku 1878 roku zagraniczni obserwatorzy donosili o 40 tys. ciałach, którymi usłana była droga między Çorlu a Kazanłykiem56. W lipcu 1877 roku doszło także do pogromów na ludności muzułmańskiej w Nowej Zagorze i okolicach, czego jednak korespondenci zagraniczni nie mogli zweryfikować, gdyż nie zostali dopuszczeni na miejsce przez rosyjskie siły okupacyjne. Początkowo otrzymali informacje o atakach baszybuzuków, jednak uznali je za nieprawdziwe, skoro obszar znajdował się pod kontrolą wojsk carskich57. 56 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 122–124, 126–127, 129, 132–134. 57 Consul Blunt to Mr. Layard, Philippopolis 22.07.1877, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 287. 58 M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach…, 126. F:\Archiwum\Londyn 2018\Konstantynopol (wielki kryzys wschodni)\FO 78 2583\P1260869.JPG F:\Archiwum\Londyn 2018\Konstantynopol (wielki kryzys wschodni)\FO 78 2583\P1260895.JPG Il. 8: Zdjęcia muzułmańskich ofiar wojny wykonane przez ambasadora brytyjskiego w Konstantynopolu Austena Henry’ego Layarda, 1877 [Źródło: FO 78/2583] Dnia 20 lipca 1877 roku ukazało się oświadczenie korespondentów wojennych związanych z „The Times”, „Frankfurter Zeitung”, „Daily Telegraph”, „Republique Francais” oraz „Wiener Worstadt Zeitung”, w których potępiono pogromy na muzułmanach w rejonach Razgradu oraz Szumenu. Jego autorzy podkreślali, że wśród zabitych były kobiety, dzieci oraz starcy; wskazywano, że kozacy oraz dozbrojeni przez nich Bułgarzy mordowali swoje ofiary ze szczególnym okrucieństwem, szatkując ciała na kawałki szablami58. Pogromów nie uniknęły wsie pomackie w Rodopach. Dochodziło do nich jeszcze przed wkroczenie Rosjan do wąwozów rodopskich w styczniu 1878 roku. Od początku wojny działały tam czety bułgarskie, jedna z nich pod wodzą popa Todora Miłkina z Sotiru napadała i paliła muzułmańskie wsie, m.in. zdemolowała cziftlik Ahmeda Agi z Tymryszu. W styczniu 1878 roku dołączyli do nich Rosjanie, wzywając do rozliczeń na Pomakach za udział w masakrach w czasie powstania kwietniowego59. 59 Х. Попконстантинов, Спомени, пьтеписи, писма, ред. А. Примовски, Н. Примовски, Пловдив 1970, s. 276–277; Х. Мехмед, Помаците и торбешите в Мизия, Тракия и Македония, София 2007, s. 44; А. Вълчев, op. cit., s. 191–192; O rosyjskich działaniach militarnych w Rodopach zob. А. Вълчев, op. cit., s. 180–185; Jako ciekawostkę warto przywołać dosyć zaskakujące wytłumaczenie dla rosyjskiej niechęci wobec Pomaków. Rosjanie mieli mylić „Pomaków” z „Polakami” ze względu na podobieństwo tych nazw. Wydaje się to jednak mało prawdopodobne, a Bułgarzy muzułmanie byli traktowanie po prostu jak każdy inny wyznawca islamu. Por. С. Станев, Българите мохамедани в България и съседните страни, [w:] Историческа съдба на помохамеданчените българи, съст. П. Петров, Д. Шишманов, В. Пачилов, А. Печилков, Смолян 2008, s. 38. 60 Brophy to Layard, Bourgas 19.08.1877, FO 195/1144/47–60. 61 Х. Мехмед, op. cit., s. 54. Cywile muzułmańscy w niewielu przypadkach stawiali opór. W sierpniu 1877 roku brytyjski wicekonsul w Burgasie Charles Brophy donosił, że wielu spośród muzułmańskich chłopów z rejonu Tuzłuku wycofuje się w góry i przygotowuje broń, by organizować partyzantkę60. W październiku 1877 roku, kiedy Rosjanie zajęli miasto Tetewen, doszło do buntu z udziałem około 3 tys. muzułmanów. Zamieszki trwały do listopada, ostatecznie zostały stłumione przez oddziały carskie61. Kontynuacją tych akcji był ruch oporu we wschodniej części ziem bułgarskiej aktywny do 1880 roku. F:\Archiwum\Londyn 2018\Konstantynopol (wielki kryzys wschodni)\FO 78 2583\P1260874.JPG F:\Archiwum\Londyn 2018\Konstantynopol (wielki kryzys wschodni)\FO 78 2583\P1260870.JPG Il. 9: Zdjęcia muzułmańskich ofiar wojny wykonane przez ambasadora brytyjskiego w Konstantynopolu Austena Henry’ego Layarda, 1877 [Źródło: FO 78/2583] Równocześnie dochodziło do dewastacji domów muzułmańskich na wielką skalę, w tym całych wsi, a także meczetów, minaretów, medres, budynków użyteczności publicznej. Pojawiały się oceny, że Rosjanie celowo niszczyli muzułmańskie domy, by ich dawni mieszkańcy nie mieli do czego wracać po wojnie62. W czasie bombardowania Ruse z początku wojny nie oszczędzano szpitali, budowli religijnych czy konsulatów. Podobnie wyniszczające okazały się ostrzały Plewny, Tyrnowa, Sofii oraz Płowdiwu, powodując masowe ucieczki muzułmanów z miast oraz liczne ofiary wśród cywilów63. W Tatar Pazardżiku po konflikcie nie ostał się ani jeden dom, który nie zostałby uszkodzony czy zniszczony całkowicie, w ruinie znajdowała się połowa miasta64. Według Christo Popkonstantinowa, najpierw chrześcijańska część miasta została podpalona przez wojsko tureckie zmierzające na front, następnie żołnierze rosyjscy i Bułgarzy zdewastowali mahalę muzułmańską w ramach odwetu i by pozyskać drewno na opał65. W marcu 1878 roku doszło do zniszczenia i splądrowania około czterystu domów muzułmańskich w Burgasie. Sofia w czerwcu 1878 roku znajdowała się w ruinie: większość muzułmańskich domów było w opłakanym stanie, a ulice pokrywały ciała pomordowanych66. Szacunki z epoki wskazywały, że w czasie wojny zniszczono bądź uszkodzono łącznie 40 860 domów mieszkalnych67. 62 Дж. Маккарти, op. cit, s. 97–100; R. Crampton, The Turks in Bulgaria, 1878–1944, [w:] The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority, ed. K. Karpat, Istanbul 1990, s. 45. 63 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 135–136; P. Üre, op. cit., s. 159–160. 64 W 1870 roku w Tatar Pazardżiku żyło około 24,7 tys. mieszkańców: 7 tys. muzułmanów, 14 tys. Bułgarów, a także Romowie, Ormianie, Żydzi i Wołosi. 65 Х. Попконстантинов, Спомени…, s. 231, 235. 66 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 133. 67 М. Маджаров, Източна Румелия (исторически преглед), Пловдив 2015, s. 75. 68 Consul Blunt to Mr. Layard, Philippopolis 31.07.1877, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 288. 69 Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 284–292; Дж. Маккарти, op. cit., s. 88–91; M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach…, s. 126; B. Ristovska-Josifovska, Remembrance on the Migration Movements in Macedonia after the Russo-Ottoman War of 1877–1878, „Balkanistic Forum” 2015, no. 3: Emigrants and Minorities. The Silenced Memory of the Russo-Ottoman War 1877–1878, s. 32; T. Sahara, op. cit., s. 28. 70 Vice-Consul Dupuis to Mr. Layard, Adrianople 23.07.1877, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 289; Turcy, którzy nie zdecydowali się na emigrację, wykazywali duże posłuszeństwo wobec władz okupacyjnych. Zob. Из Niektórzy dowódcy rosyjscy faktycznie zezwalali swoim żołnierzom na pogromy i prześladowanie muzułmanów, przymykali również oczy na ekscesy ludności bułgarskiej68. Ze szczególnego okrucieństwa w czasie wojny lat 1877–1878 zasłynęły oddziały kozackie. Znamienne jest, że słowo „kozak” nabrało wyraźnie pejoratywnego znaczenia w czasie wojny69. Rzezie na wyznawcach islamu związane były z represjami za opór stawiany w trakcie zajmowania miast, choć często działano bez wyraźnych motywacji, dając upust najniższym instynktom. Zdarzało się, że dopuszczano się podstępów – w zajętych miastach czytano odezwy cara, nawołujące do podporządkowania się siłom okupacyjnym oraz zdania broni przy gwarancji bezpieczeństwa. Dopiero po dobrowolnym rozbrojeni, zachęcani przez Rosjan Bułgarzy przystępowali do pogromów70. W czasie zbrodni na muzułmanach głoszono преписката между император Александър II и главнокомандващия ген. Тотлебен (23.01 – 6.03.1878), [w:] Руско-турската война 1877– 1878 г. Дневници…, s. 211. 71 R. Crampton, A Concise History of Bulgaria, Cambridge-New York 2005, s. 111; T. Czekalski, Bułgaria, Warszawa 2010, s. 69. 72 Podobnie zresztą muzułmanie motywowali zbrodnie na chrześcijanach w okresie konfliktu, twierdząc, że: „To nie są ludzie! (…) Mówię ci, to są giaury!”. Brophy to Layard, Bourgas 19.08.1877, FO 195/1144/58. 73 [Reade] to Layard, Varna 30.07.1878, FO 913/4/195. 74 Дж. Маккарти, op. cit., s. 94–96. 75 Mr. Layard to Marquis of Salisbury, Therapia 8.06.1878, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 301. 76 Дж. Маккарти, op. cit., s. 116–117. 77 Н. Каразин, Дунав в пламъци (Дневник на кореспондента). Репортажи (1877–1878), София 2008, s. 188, a także 235–236. Więcej o wzajemnych oskarżeniach między Bułgarami a Rosjanami w czasie wojny zob. Л. Б. Лихачева, op. cit., s. 98–104. hasła rozliczenia za rzezie na chrześcijanach z okresu powstania kwietniowego71, mszczono się za krzywdy wyrządzone narodowi bułgarskiemu w okresie „pięćsetletniego jarzma tureckiego”, powtarzano tezy, że „Turcy nie są ludźmi”72. Jako motywacje podawano dążenie do uprzedzenia rzekomo przygotowywanego powstania muzułmanów przeciwko Rosjanom73. Mówiąc o przyczynach zbrodni popełnionych przez Bułgarów, należy także zaznaczyć, że były one częściej związane ze zwykłą chciwością niż nienawiścią. Traktowano zaistniałą sytuację jako szansę do przywłaszczenia majątku muzułmańskiego sąsiada, jego śmierć bądź ucieczka była zwyczajnie opłacalna74. Jeszcze w czasie konfliktu Bułgarzy starali się negować swoją odpowiedzialność za te zbrodnie. 8 czerwca 1878 roku do konsula brytyjskiego w Konstantynopolu przybyła delegacja złożona ze Stojana Czomakowa, Stefana Panaretowa oraz Dimitra Grekowa, którzy podkreślali, że odpowiedzialność za pogromy i exodus muzułmanów z Bałkanów leży wyłącznie po stronie Rosjan. Warto zwrócić uwagę, że delegaci nie negowali tragedii ludności muzułmańskiej w czasie wojny75. Tymczasem rosyjscy dyplomaci w ogóle zaprzeczali, żeby jakiekolwiek pogromy czy przesiedlenia cywilów w okresie trwania konfliktu miały miejsce76. Po tej stronie trafiały się także głosy oskarżające Bułgarów za te okrucieństwa i wybielające carskich żołnierzy. Rosyjski korespondent wojenny Nikołaj Karazin pisał: „Bułgarzy, nie gorzej niż baszybuzucy, są gotowi grabić, palić i znęcać się nad Turkami, którzy też przygotowują się do samoobrony. Podobne występki ze strony Bułgarów nieraz rzucają złe światło na nienaganną postawę i dyscyplinę rosyjskiej armii”77. Nie cała ludność bułgarska brała udział w wystąpieniach przeciwko muzułmanom. Wielu starało się zachować neutralność wobec wydarzeń i nie narażać się żadnej ze stron. Istniała także spora grupa, która angażowała się w pomoc swoim sąsiadom. Wszystko było zależne od uwarunkowań lokalnych, od wcześniejszych relacji między tymi społecznościami. Na przykład uchodźcy muzułmańscy znajdowali schronienie w domach chrześcijańskich w czasie przeprawy przez Rodopy na południe. Wiele pomackich wsi uniknęło pogromów czy masowych ucieczek, chrześcijanie okazywali wyznawcom islamu wsparcie po wkroczeniu armii rosyjskiej, a nawet zapraszali ich do współtworzenia nowych władz lokalnych, m.in. Pomacy weszli do rady miejskiej w Ustowie czy w Czepelare78. Pomaccy mieszkańcy wsi Momcziłowci w Rodopach w liczbie stu dwudziestu rodzin zawdzięczali ocalenie w czasie wojny Bułgarom79. Przykładowym świadectwem pomocy świadczonej muzułmanom przez Bułgarów może być relacja dwóch Turków z jednej ze wsi pod Ruse, Hasana Mustafy i Hadżiego Matiszina, którzy we wrześniu 1877 roku zostali obronieni przed kozakami przez ich chrześcijańskich sąsiadów80. Warto odwołać się do przypadku Prowadii nieopodal Warny, zamieszkałej w czasie wojny w połowie przez Bułgarów i Turków oraz niewielką społeczność żydowską. W styczniu 1878 roku urzędnicy osmańscy opuścili miasto, a miejscowa ludność powołała własne władze tymczasowe złożone z pięciu chrześcijan, czterech muzułmanów i Żyda, burmistrzem został zaś Turek – Osman Bej. Grupy wyznaniowe społeczności Prowadii podpisały oficjalny dokument gwarantujący wzajemną ochronę życia i mienia oraz wyrażający potrzebę utrzymania pokoju81. Podobne przypadki współpracy chrześcijańsko-muzułmańskiej odnotowano także w Ruse i okolicznych wsiach82. W północno-wschodniej Macedonii, w miejscowości Kriwa Pałanka, w lutym 1878 roku miejscowi chrześcijanie wystąpili z prośbą o protekcję dla dwóch muzułmanów, Mustafy Efendiego oraz jego syna Ejuba, którzy „zawsze w czasach niepewności chronili bułgarską ludność wsi”. Autorzy petycji podkreślali, że grabież i niszczenie ich cziftliku przez wojska okupacyjne odbija się na funkcjonowaniu całej społeczności83. Udzielanie pomocy muzułmańskim sąsiadom było często postrzegane przez współrodaków jako zdrada, czyniono to więc z narażeniem życia84. 78 В. Дечев, Миналото на Чепеларе. Принос за историята на Родопа, т. 1, София 1928, s. 287, 289–290; Из миналото на българите мохамедани…, s. 101–102; В. Арденски, Свои, не чужди, София 1975, s. 8. 79 В. Арденски, Загаснали огнища…, s. 19–20. 80 Българи от Русенско се застъпват за свои съселяни турци, [w:] Асимилаторската политика…, s. 434–435. 81 И. К. Радов, Спомени от Освобождението на Провадия, [w:] След Сан Стефано…, s. 214–215; М. Драгнева, Етно-демографски облик на Провадия XV–XXI век, Варна 2013, s. 40–42. 82 М. Мухаремов, Русчук и турската общност в Русе 1860–2002, Русе 2005, s. 26. 83 Прошение от жители на Криворечна Паланка до Сима Соколов, Крив. Паланка 6.02.1878, НБКМ-БИА ф. 34 а.е. 3 л. 64; Obszary te znajdowały się w tym czasie pod okupacją wojsk serbskich. 84 Дж. Маккарти, op. cit., s. 94–95. C:\Users\KRZYSZ~1\AppData\Local\Temp\Image.png Il. 10: N. Karazin, Bułgarska wieś po bandyckim napadzie baszybuzuków, 1876. [Źródło: Н. Каразин, Дунав в пламъци (Дневник на кореспондента). Репортажи (1877–1878), София 2008, s. IV] Relacje Charlesa Brophy’ego, znanego z protureckich sympatii i niechęci do Bułgarów85, potwierdzają, że muzułmanie nie byli jedynymi ofiarami wojny lat 1877–1878, jak często przedstawia to historiografia turecka czy zachodnia86. Celami Rosjan i Bułgarów stawali się także Żydzi87, natomiast baszybuzuków i Czerkiesów – bułgarscy cywile. Brophy, wbrew innym relacjom brytyjskich dyplomatów, nie wskazywał na rzekomy rosyjsko-bułgarski plan eksterminacji ludności muzułmańskiej, a na tragedię całej ludności cywilnej tych ziem, niezależnie od wyznania: „(…) ta wojna, zamiast być konfliktem między dwoma narodami, degeneruje się w formę masakr na mężczyznach, kobietach i dzieciach obu religii; Rumelia ulegnie wyludnieniu i stanie się pustynią”88. Bułgarzy mścili się za tłumienie 85 Por. Z. Klejn, Polacy na czele powstania w Rodopach, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1996, nr 3, s. 142; Dlatego też nie wszyscy badacze uznają Brophy’ego za radykalnego turkofila. Zob. Дж. Маккарти, op. cit., s. 85. 86 Brophy to Layard, Bourgas 4.06.1877, FO 195/1144/19–20; Telegram from vice-consule Brophy to British Embassy (translation from Turkish), Slimnia 21.06.1877, FO 195/1144/37; Telegram from vice-consule Brophy to British Embassy (translation from Turkish), Slimnia 22.06.1877, FO 195/1144/38; Telegram from vice-consule Brophy to British Embassy (translation from Turkish), Therapia 2.09.1877, FO 195/1144/67. 87 Między innymi w czasie pogromów w Kazanłyku oraz Nowej Zagorze obok muzułmanów z rąk chrześcijan zginęło także wielu Żydów. Mr. Layard to Earl of Derby, Therapia 22.08.1877, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 293–294; M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach…, s. 127; Szerzej na temat pogromów na Żydach w czasie konfliktu zob. B. Rusin, Ekscesy antyżydowskie na ziemiach bułgarskich Imperium Osmańskiego w czasie wojny rosyjsko-tureckiej 1877–1878, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2016, t. 51, nr 1, s. 5–21. 88 Telegram from vice-consule Brophy to British Embassy (translation from Turkish), Slimnia 8.08.1877, FO 195/1144/45; Brophy to Layard, Bourgas 12.09.1877, FO 195/1144/74; Brophy to Layard, Bourgas 19.08.1877, 195/1144/47–60. powstania kwietniowego, a muzułmanie za działalność czetników bułgarskich w latach 60. i 70. XIX wieku oraz wojenne pogromy ze strony kozaków, co doprowadzało do spirali samonapędzającej się przemocy. Warto w tym kontekście przywołać słowa Mirosława Dymarskiego: „Kolejny raz błędne koło przemocy przyniosło tragiczne żniwo. Mordy na niewinnych nie będą miały nigdy usprawiedliwienia, a poszukiwania pierwotnych przyczyn tego, co działo się wówczas w Bułgarii, wydaje się zajęciem daremnym”89. 89 M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach…, s. 128; Rumuński żołnierz Ștefan Georgescu, który uczestniczył w wojnie lat 1877–1878, uznał, że winnymi całości zbrodni w czasie konfliktu byli przybysze z Kaukazu, tj. zarówno rosyjscy kozacy, jak i osmańscy Czerkiesi. Zob. Ш. Джорджеску, Спомени от времето на Войната за независимост 1877–1878 г., [w:] Румънски пътеписи от XIX век за българските земи, съст. М. Младенова, Н. Жечев, София 1982, s. 152. 90 Vice-Consul Dalziel to Mr. Layard, Varna 25.07.1877, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 277–281; Statement made at Baltschik before Commander Drummond and Vice-Consul Dalziel, Varna 25.07.1877, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 28; Mr. Layard to Earl of Derby, Therapia 1.08.1877, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 291–292; Извори за историята на Добруджа…, т. 4, s. 334–357; Показания на българина Илия Н. Танасов за положение в Шумен, Търговище и Разград, Русе 04.1878, [w:] След Сан Стефано…, s. 90–91; В. Тонев, Българското Черноморие през Възраждането, София 1995, s. 318–326; M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach…, s. 127. 91 Дж. Маккарти, op. cit., s. 100–101. 92 To Reade, Szumla 30.01.1878, FO 913/4/258–261. 93 Obok Bułgarów w mieście na przełomie lat 1874–1875 żyło 3 026 muzułmanów i 114 Romów. Eski Dżumaja była podzielona na osiem tureckich i trzy bułgarskie mahale, łącznie znajdowało się tam 1,8 tys. domów, Do aktów przemocy na chrześcijanach dochodziło ze strony baszybuzuków oraz Czerkiesów (na których okrucieństwo oburzali się także inni muzułmanie) przede wszystkim w Dobrudży, choć odnotowano przypadki ataków także w innych częściach ziem bułgarskich90. W styczniu 1878 roku miały miejsce masakry chrześcijan, m.in. w Osman Pazarze oraz Eski Dżumai, których opisy budzą skojarzenia z pogromami z okresu powstania kwietniowego91. Bułgarzy z Osman Pazaru otrzymali najpierw zapewnienie ze strony władz lokalnych i policji, że niezależnie od sytuacji znajdują się pod ich ochroną. W nocy z 25 na 26 (13 na 14) stycznia 1878 roku doszło jednak do podpaleń domów chrześcijańskich w Osman Pazarze, wielu Bułgarów zginęło w płomieniach, ci, którzy wybiegali na ulice, byli mordowani przez „baszybuzuków oraz Czerkiesów”. Ocaleli uciekli do Eski Dżumai, gdzie zaoferowano im schronienie, a władze miejskie zagwarantowały, że nic im już nie grozi. Kilka godzin później kaci z Osman Pazaru wkroczyli jednak do miasta, do masakry przyłączyła się miejscowa ludność muzułmańska. Konsul brytyjski w Szumenie otrzymał relacje dotyczącą „ulic pokrytych ludzkimi ciałami, niektórzy byli ciężko ranni, niektórzy bez głów, część ciał porąbano na kawałki”. Ponownie Bułgarzy zostali zmuszeni do ucieczki. Ocaleli ruszyli w kierunku Szumenu, gdzie dotarło raptem 180–200 оsób92. Skalę pogromu może obrazować fakt, że przed wojną w Eski Dżumai żyło 1 671 Bułgarów, skupionych w trzech mahalach, po masakrze praktycznie nie było tam już chrześcijan93. W innych siedemnaście meczetów i trzy cerkwie. Zob. M. Kiel, Urban Development in Bulgaria in the Turkish Period: The Place of Turkish Architecture in the Process, [w:] The Turks of Bulgaria…, s. 112. 94 И. поп Панайотов Асянчик, Принос за изучаване на Разлога и по-частно на с. Баня (Разложко). Бележки и спомени, Пловдив 1915, s. 12. 95 Х. Попконстантинов, Спомени…, s. 276–277; В. Арденски, Загаснали огнища…, s. 18, 20; Из миналото на българите мохамедани…, s. 101–102. 96 Великото везирство до косовския вали, 12.1877, [w:] Документи из турските държавни архиви…, ч. 2, s. 43–44; Дж. Маккарти, op. cit., s. 102. 97 Brophy to Layard, Bourgas 4.09.1877, FO 195/1144/68–72. 98 Brophy to Layard, Bourgas 25.10.1877, FO 195/1144/76–77. 99 БАН ф. 54к а.е. 228, л. 121–122, 135–139, 140–144, 145–146. 100 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 131. zakątkach ziem bułgarskich doszło do pomniejszych incydentów, chociażby w swoich wspomnieniach Iwan Poppanajotow Asjanczik za winnych spalenia w czasie wojny cerkwi we wsi Banja uznaje „muhadżirów, baszybuzuków oraz miejscowych Pomaków”94. W Rodopach rozbojów oraz zabójstw na ludności chrześcijańskiej dopuszczali się nie tylko kozacy, ale także osmańscy dezerterzy z rozbitej armii Sulejmana Paszy95. Osmańskie władze lokalne, podobnie jak Wysoka Porta, nie popierały działań wymierzonych w ludność chrześcijańską, sprzeciwiały się aktom odwetu i karaniu Bułgarów za krzywdy, jakie spotykały w czasie wojny wyznawców islamu. Zgodnie z przepisami o stanie wojennym, każdy występek żołnierza przeciwko ludności cywilnej karano śmiercią, a współudział – od roku do dziesięciu lat więzienia96. Przykładem może być sytuacja w Szumenie, gdzie we wrześniu 1877 roku doszło do sporu między miejscowymi notablami muzułmańskimi: Ahmed Bej wzywał do pogromów na chrześcijanach, gdy Adil Bej i Ahmed Geraj Sultan, związani z miejscowym kajmakanem, ze wszystkich sił starali się zapobiec rozruchom antybułgarskim97. W październiku władze Burgasu, po tym jak doszło do splądrowania greckich domów w Sozopolu przez grupę muzułmanów, doprowadziły do szybkiego aresztowania winnych tego aktu i surowo ich ukarały98. Od początku wojny metropolita ruseński Georgi wielokrotnie chwalił władze miejskie z kajmakanem Hakimem Efendim na czele za utrzymanie pokoju między chrześcijanami i muzułmanami w czasie wojny, m.in. zakazano wyznawcom islamu nosić broń w miejscach publicznych, aresztowano osoby wzywające do tumultów niezależnie od wiary99. Podobnie część historyków charakteryzuje relacje między muzułmanami a chrześcijanami w Szumenie i Sliwenie (mimo że znamy relacje na temat aktów przemocy w pierwszym z wymienionych miast)100. Grzechem osmańskich władz na poziomie lokalnym i centralnym była natomiast nieskuteczność – nie były w stanie kontrolować baszybuzuków ani Czerkiesów. W październiku 1877 roku Czerkiesi dokonali ataku na konak kajmakana Mesemwri, z którego zrabowali 400 piastrów101. Podobny stosunek do cywilów jak u większości urzędników panował wśród osmańskich wojsk regularnych, które nie popierały wystąpień przeciwko ludności chrześcijańskiej. Wasił Deczew we wspomnieniach dotyczących początku wojny przywołuje, że żołnierze tureccy, którzy w 1877 roku maszerowali przez Rodopy na front, byli „grzeczni jak baranki”. Jedynymi niedogodnościami były: nałożony na miejscowych chrześcijan obowiązek by użyczyli armii noclegu i wyżywienia, rekwirowanie koni i mułów oraz przydział robotników do pracy przy fortyfikacjach w Adrianopolu102. O armii tureckiej ignorującej wsie bułgarskie w Rodopach pisał również w zapiskach dotyczących losów wsi Baczkowo w czasie wojny miejscowy działacz oświatowy Dimityr Popow (jakkolwiek są to wspomnienia pisane z perspektywy lat)103. Stanowisko władz osmańskich powodowało nieraz otwarte niezadowolenie ze strony części ludności muzułmańskiej, domagającej się odwetu na chrześcijanach. 101 Brophy to Layard, Bourgas 20.10.1877, FO 195/1144/82. 102 В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 1, s. 284–286. 103 Д. Попов, Освобождение на Бачково 20 януари 1878, ДА-Пловдив ф. 1081к оп. 1 а.е. 101 л. 6. 104 S. R. Sonyel, op. cit., s. 233; B. Şimşir, The Turks of Bulgaria (1878–1985), London 1988, s. XII, 5, 17; M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach…, s. 129; O. Köse, op. cit., s. 218; B. Pekesen, Expulsion and Emigration of the Muslims from the Balkans, „European History Online”, http://www.ieg-ego.eu/pekesenb-2011-en [18.10.2015]. 105 Дж. Маккарти, op. cit., s. 126–129. 106 K. Karpat, Ottoman Population 1830–1914. Demographic and Social Characteristic, London 1985, s. 75; Idem, Studies on Ottoman…, s. 369–370; Idem, Introduction: Bulgarian Way of Nation Building and the Turkish Minority, [w:] The Turks of Bulgaria…, s. 12. 107 H. Memişoglu, The Education of the Turks in Bulgaria, Ankara 1992, s. 7–8. 108 K. Karpat, Studies on Ottoman…, s. 370. 109 Р. Даскалов, Българското общество 1878–1939, т. 2: Население, общество, култура, София 2005, s. 27. 110 A. Kalionski, Communities, Identities and Migrations in Southeast Europe, Sofia 2014, s. 41. Łączna liczba ofiar cywilnych wśród muzułmanów w czasie wojny lat 1877–1878 wzbudza spore kontrowersje – w literaturze szacunki wahają się między 200 a 500 tys.104. Justin McCarthy szacuje, że w czasie konfliktu 250 tys. wyznawców islamu zginęło w wyniku działań wojennych, głodu, chorób oraz zimna105. Kemal Karpat podaje 200–300 tys. muzułmańskich ofiar pogromów106. Hüseyin Memişoglu pisze, że wojna pochłonęła 350 tys. wyznawców islamu107. Rozbieżności występują również przy określaniu chrześcijańskich ofiar konfliktu. Kemal Karpat twierdzi, że 2,1 tys. bułgarskich cywilów zginęło108. Rumen Daskałow wskazuje na 150 tys. chrześcijan, którzy ponieśli śmierć w trakcie wojny109, a Aleksiej Kalionski – 75 tys.110. Jakkolwiek wartości te drastycznie się od siebie różnią, to nie ma wątpliwości co do jednego – liczba ofiar po stronie bułgarskiej była wielokrotnie mniejsza niż po muzułmańskiej. Wbrew temu, podobnie jak Turcy, Bułgarzy często eksponują wyłącznie własne ofiary wojny lat 1877–1878, co dobrze oddał w swoich wspomnieniach Iwan Ewstratiew Geszow: „I ponownie nastąpił wybuch muzułmańskiego fanatyzmu. Południowa Bułgaria, pozostawiona na łaskę Turków, po raz kolejny stała się zabawką najdzikszych namiętności”111. 111 И. E. Гешов, Спомени из години на борби и победи, ред. И. Бурилкова, Ц. Билярски, София 2008, s. 45. 112 M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach…, s. 128. 113 В. Тонев, op. cit., s. 232; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 135. 114 Бележки – б.а. за бойния действия и положението в северната част на Добруджа по бреме на Руско-турската война 1877–1878, [w:] Извори за историята на Добруджа, т. 3: 1853–1878 (Български документи), ред. В. Тонев, Н. Запрянова-Пенева, София 2010, s. 322; Превод на доклад от Е. Лангле до Л. Ш. Деказ, Тулча 20.05.1877, [w:] Извори за историята на Добруджа…, т. 4, s. 326–327; В. В. Крестовски, op. cit., s. 365–366; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 135–136. 115 Дж. Маккарти, op. cit., s. 103–105; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 136. 116 Записка на изпълняващия длъжността губернатор на Русенска губерния, Русе 04.1878, [w:] След Сан Стефано…, s. 91–92; P. Üre, op. cit., s. 159–160. 3.2.3. Migracje wojenne W obliczu okrucieństw ze strony wojsk rosyjskich oraz Bułgarów, a także pod wpływem strachu, wyznawcy islamu zaczęli masowo migrować. Skalę tego zjawiska w kontekście wydarzeń rozgrywających się wówczas na całych Bałkanach trafnie scharakteryzował Mirosław Dymarski: Wypadki wojenne z lat 1875–1878 w Bośni, Serbii i Bułgarii doprowadziły do migracji ludności na niespotykaną dotąd skalę. Nie byłe one dobrowolne i wszystkie były spowodowane działaniami wojennymi, represjami, wzajemną nienawiścią. Ponieważ cała sekwencja wypadków wojennych miała ostrze antytureckie, w konsekwencji antymuzułmańskie, ta ludność jako pierwsza i w największej skali doświadczyła skutków wojny112. Jeszcze przed przekroczeniem Dunaju przez Rosjan, po wezwaniu waliego dunajskiego do ewakuacji obszarów między Medgidią a Warną, muzułmanie z Dobrudży Północnej opuścili swoje domy113. Na ucieczkę zdecydowało się aż 140 tys. ludzi z rejonów wiejskich, w tym 90 tys. muzułmanów, z czego 20 tys. chciało przeczekać wojnę w Tulczy. Gdy Rosjanie przekroczyli Dunaj, koordynowana ewakuacja przerodziła się w paniczną oraz chaotyczną ucieczkę114. Uchodźcy kierowali się do głównych miast oraz garnizonów wojskowych – z Bułgarii zachodniej ruszano ku Sofii oraz Skopje, dla muzułmanów z środkowej części wilajetu dunajskiego (m.in. Plewna, Nikopol, Tyrnowo) celem stawały się Stara Zagora oraz Płowdiw115. Wielu kierowało się także do północno-wschodniej części kraju, która nie została objęta działaniami wojennymi, a tamtejsze strategiczne twierdze osmańskie nie zostały zajęte w ciągu trwania konfliktu. Już w czerwcu 1877 roku w Warnie znajdowało się aż 25 tys. uchodźców z Ruse, czekających na ustanie oblężenia miasta, by móc wrócić do domów; innym ośrodkiem, gdzie gromadzili się muhadżirowie był Szumen116. Już w lipcu pierwsze konwoje uchodźców zaczęły docierać do Adrianopola oraz Konstantynopola, borykano się z głodem oraz chorobami. W sierpniu 1877 roku do Starej Zagory (a właściwie tego, co po niej zostało) przybyły kolejne grupy uchodźców w liczbie około 3,5 tys. – głównie byli to muzułmanie, ale także Żydzi, Ormianie oraz Grecy117. Dane z 20 listopada 1877 roku wskazują na 8 tys. uchodźców w Adrianopolu, 4 tys. w Płowdiwie, 30 tys. uciekających znajdowało się na trasie między Orchanie a Sofią, 10 tys. w Sofii i 13 tys. w jej okolicach, a 20 tys. w Tatar Pazardżiku118. Szacuje się, że łączna liczba uchodźców muzułmańskich do jesieni 1877 roku wyniosła między 76 a 198 tys., głównie była to ludność turecka, czerkieska oraz tatarska119. 117 P. Üre, op. cit., s. 160–162. 118 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 139–140; P. Üre, op. cit., s. 162–163. 119 Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика в Източна Румелия (1879–1885), [w:] Мюсюлманските общности на Балканите и в България, т. 1, ред. A . Желязкова, София 1997, s. 119–120. 120 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 141–142. File:Turkish refugees sumla1877 wiki.jpg Il. 11: Muzułmańscy uchodźcy z rejonu Tyrnowa zmierzający do Szumenu, 1877 [Źródło: „The Illustrated London News” 1877 (1 September), s. 213] Do drugiej fali ucieczek doszło po upadku Plewny w styczniu 1878 roku. Po tym wydarzeniu muhadżirowie, którzy początkowo założyli, że przeczekają konflikt na ziemiach bułgarskich, zdecydowali się na emigrację dalej na południe. Liczbę uchodźców w czasie drugiej fali szacuje się na około 200 tys. Między 12 a 24 stycznia aż trzydzieści jeden pociągów, głównie w wagonach zwierzęcych, przetransportowało do Çorlu 54 660 ludzi. W tym czasie 20 tys. wciąż czekało na stacjach kolejowych, reszta podróżowała na własną rękę120. Od stycznia 1878 roku rząd osmański skupiał się na przerzucaniu jak największej liczby muhadżirów do Anatolii, co przerwano wraz z pojawieniem się Rosjan na obrzeżach Konstantynopola. Uniemożliwiono natomiast dalszą ucieczkę uchodźcom stłoczonym w portach egejskich oraz czarnomorskich, m.in. w Rodosto (15 tys.), Dedeagaczu (16 tys.) czy Warnie (8–15 tys.)121. 121 Ibidem, s. 143; В. Плетньов, И. Русев, История на Варна, т. 2: Средновековие и Възраждане (VII в. – 1878 г.), Варна 2012, s. 393–394; Według relacji wicekonsula brytyjskiego w Ruse Williama Henry’ego Dalziela, w lutym 1878 roku w Warnie miało przebywać aż 800 tys. uchodźców, co niewątpliwie jest liczbą stanowczo zawyżoną, jednak obrazującą skalę zjawiska ucieczek. Zob. William Henry Dalziel to Reade, Varna 10.02.1878, FO 913/4/292–293. 122 M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach…, s. 127; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 143–144; Дж. Маккарти, op. cit., s. 104, 107; O. Turan, Turkish Migrations…, s. 81. 123 M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach…, s. 127; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 145. 124 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 143. 125 Dalziel to Reade, Varna 15.06.1878, FO 913/4/322. 126 Л. Милетич, Ловчанските помаци, „Български преглед” 1899, кн. 5, s. 67; Х. Мехмед, op. cit., s. 53–54; К. Василев, Родопските българи мохамедани. Исторически очерк, Пловдив 1961, s. 6; Б. Гюзелев, Българите мохамедани в Турция, „Исторически преглед” 1990, год. 46, бр. 10, s. 18. Dnia 31 stycznia 1878 roku podpisano zawieszenie broni, jednak to nie zakończyło emigracji muzułmańskich cywilów z ziem bułgarskich. Ciągle przybywali nowi uchodźcy do Konstantynopola. W lutym, mimo że wielu z nich zostało już przerzuconych do Anatolii, w stolicy pozostawała grupa 80–150 tys. muhadżirów, liczba ta nie zmieniła się w kolejnym miesiącu. Porównywalna liczba uchodźców przybywała w tym czasie do Salonik, wielu kierowało się do Dramy (ok. 10 tys.), rzesze muzułmanów znajdowało się w drodze między Dramą, Seresem a Kawalą – ok. 20–25 tys. W momencie zawieszenie broni, w Warnie znajdowało się 30 tys. uciekinierów, 15 tys. w Płowdiwie, 10 tys. w Adrianopolu, w anatolijskiej Bandirmie – 30 tys., w Burgasie – 20 tys., Rodopach – 100 tys., Gjumjuldżine – 50 tys., a w Konstantynopolu – 200 tys. Pod koniec marca wciąż 20 tys. ludzi czekało między Burgasem a Łozengradem na transport (większość była tam od początku stycznia)122. W czasie trwania kongresu berlińskiego (czerwiec – lipiec 1878 roku) 20 tys. uchodźców znajdowało się w okolicach Dramy, 200 tys. w Szumenie, 200 tys. w Konstantynopolu, 150 tys. ukrywało się w Rodopach, 50–60 tys. w Gjumjuldżine (w całej kaazie – 80 tys.), a 60 tys. w Ksanti123. W kwietniu 1878 roku wskazywano, że w Płowdiwie pozostało zaledwie 15 tys. wyznawców islamu124. Ucieczki wciąż trwały – w czerwcu Brytyjczycy donosili o pustoszeniu wsi muzułmańskich w rejonach Silistri i Szumenu125. Emigracja wojenna nie ominęła ludności pomackiej. W wyniku pochodu wojsk rosyjskich znikały całe wsie, m.in. nastąpił masowy exodus społeczności Pomaków łowczańskich z północnej Bułgarii, około sześćdziesięciu bułgarsko-muzułmańskich miejscowości między Tetewenem, Dołną Mitropoliją i Bjałą Słatiną uległy wyludnieniu w czasie wojny. Właściwie jedynie pomacka miejscowość Tłaczane niedaleko Widynia nie została objęta exodusem w czasie oblężenia Plewny126. Podobny los spotkał wiele wsi w Rodopach, z których uciekano na wieść o zdobyciu Płowdiwu przez Rosjan, m.in. Peszterę, Tymrysz, Czepino, Korowo, Banję, Dorkowo, Kostandowo, Łyżene czy Rakitowo. W miejscowościach tych pozostała tylko grupa dorosłych mężczyzn z zadaniem ochrony pozostawionego dobytku i ewentualnych pertraktacji z Rosjanami. Zaistniałą sytuację starali się wykorzystać Pomacy z Babjaku, którzy dopuszczali się rabunków w okolicznych wsiach127. Zasadniczo w tym regionie emigrowano z wsi czysto muzułmańskich. Mieszkańcy miejscowości z mieszaną ludnością, m.in. Liłkowo, Sitowo, Chwojna, Czuren, pozostawali w swoich domach, pod ochroną chrześcijańskich sąsiadów (których na tej samej zasadzie ratowano podczas powstania kwietniowego)128. Z Rodopów Pomacy kierowali się na południe, do wybrzeży Morza Egejskiego, by tam przeczekać wojnę bądź ruszyć potem przez Konstantynopol do Anatolii129. 127 Х. Попконстантинов, Спомени…, s. 503–504. 128 В. Арденски, Загаснали огнища…, s. 12. 129 „Славиеви гори” 1894, год. I, кн. 5, s. 30–31; Т. Балкански, Осман Нури Ефенди…, s. 189; Х. Гиневски, Миналото на Средните Родопи – XIX и назалото на XX век. Възраждане, Варна 2008, s. 152. 130 В. Дечев, Миналото на Чепеларе. Принос за историята на Родопа, т. 2, ред. Г. И. Чичовски, Чепеларе 2002, s. 14–15; O. Turan, Turkish Migrations…, s. 81. 131 Ш. Джорджеску, op. cit., s. 152. 132 J. Grzegorzewski, Za Dunajem. Bułgarya, Serbia, Czarnogóra, Lwów 1904, s. 176. Większość uchodźców poruszała się pieszo, transportując dobytek, wraz z chorymi, starcami oraz dziećmi na wozach zaprzężonych w woły, niewielu podróżowało pociągami. Praktycznie wszystkie pociągi na linii Adrianopol-Tatar Pazardżik zostały przejęte przez wojsko osmańskie, by jak najszybciej przerzucać żołnierzy na front. Brano ze sobą jedynie niewielką ilość żywności i trochę ubrań, upchanych w tobołku, w panice porzucano cały dobytek życia130. W czasie ucieczki muzułmanie potrafili stosować taktykę spalonej ziemi, uznając, że w przyszłości nie wrócą do domów, a nie chcieli by trafiły w ręce chrześcijańskich sąsiadów czy tym bardziej rosyjskich żołnierzy131. O tragicznym losie uchodźców muzułmańskich pisał polski orientalista Jan Grzegorzewski: – Moskow gelir! Urus gelir! (Moskal przychodzi, Rus idzie!) A na to hasło dojrzali Turcy spieszyli do najbliższego oddziału wojska tureckiego, a starzy i niedorostki rzucali dom, mienie, dzieci i kobiety, a z węzełkiem w ręku uciekali na łeb na szyję. Za nimi dopiero wlokły się kobiety. Po przejściu Moskali przez Bałkany tych uciekających już się liczyło na mnogie tysiące. W dolinach Trakii, w nizinach Płowdiwskich i Odryńskich skupiło się na niewielkiej przestrzeni naraz kilkanaście do kilkudziesięciu tysięcy samych niewiast z dziećmi; niejedna z węzełkiem rupieci w jednej ręce kilkuletnie dziecko prowadziła drugą, a dwoje drobiazgu niemowlęcego uczepione było na paskach lub z tyłu na plecach na zawiniątku lub tobołku. W błocie po kolana lub pas z trudem i potem krwawym wlokło się to wszystko naprzód, lub więzło i zapadało. Przez noc schwycił mróz, to nazajutrz widniały całe te tysiące stojących, uwięzłych w grudzie trupów132. Uchodźców czekały represje. Relacje brytyjskie wskazują na przypadki rabunków skromnego dobytku uchodźców, wręcz zdzierania z nich ubrań, a także przymuszanie do zrzekania się porzuconych majątków133. Często muzułmanie przed wyjazdami sami starali się sprzedawać swoje domy oraz ziemię, będąc świadomi, że powrót do Bułgarii może okazać się niemożliwy. Duchowni bułgarscy w północnym-wschodzie kraju wzywali by nie kupować od nich majątków, gdyż nadchodzi „wyzwolenie i cała ziemia zostanie wkrótce odebrana”134. Represje przybierały też bardziej brutalną postać. Pochody uchodźców, często przeważały w nich kobiety oraz dzieci135, były atakowane przez kozaków, a także samoistnie organizowane grupy Bułgarów136. Do jednego z najbrutalniejszych ataków tego typu doszło na grupę uciekinierów z Tyrnowa nieopodal lasu Bjała, we wrześniu 1877 roku. Zginęło wówczas nawet 200–700 osób. Dnia 19 stycznia 1878 roku pod Harmanli doszło do ostrzelania przez rosyjską artylerię wagonów z uchodźcami zmierzającymi na południe137. Podobne ataki miały miejsce także w okolicach Razgradu, Tyrnowa, Ruse czy Warny138. 133 [Reade] to Layard, Varna 30.07.1878, FO 913/4/190–195. 134 Окръжно от Митрополския съвет до всички хрисяни по побод поведението на чифчките, които започнали да продават добривата си, БАН ф. 144, оп. 1, а.е. 33, л. 1. 135 Wskazuje się, że 60–70% spośród wszystkich uchodźców stanowiły wdowy. Дж. Маккарти, op. cit., s. 109–110. 136 Translation Pettition of Mussulmanes from villiage Kautich Mahale to Representatives of the Greate Powers in Szumla 18.05.1878, FO 913/4/263; Telegram from vice-consule Brophy to British Embassy (translation from Turkish), Slimnia 8.08.1877, FO 195/1144/45; Początkowo o pogromy obwiniani byli wyłącznie kozacy, uznawano, że Bułgarzy nie dopuszczali się zbrodni na swoich muzułmańskich sąsiadach. Zob. Consule Reade to Mr. Layard, Shumla 26.07.1877, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 285. 137 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 133–134; M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach…, s. 127. 138 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 127–128; P. Üre, op. cit., s. 162 File:Distribution Clothing Turkish Refugees 1877.jpg Il. 12: Muzułmańscy uchodźcy w Szumenie, 1877 [Źródło: „The Illustrated London News” 1877 (17 September), s. 174] Powszechnym problemem uchodźców były zimno, choroby oraz głód. Ludzie zmuszeni byli nocować pozbawieni schronienia, na drogach czy ulicach miast, co niejednokrotnie kończyło się zapaleniami płuc. Najgorsze warunki panowały pod tym względem w górach, szczególnie zimą139. Na przełomie 1877 i 1878 wielu muzułmanów umarło z przemarznięcia, chorób i głodu, czekając na transport kolejowy wzdłuż linii Płowdiw-Adrianopol-Konstantynopol bądź starając się na własną rękę przemierzyć Rodopy w kierunku wybrzeża Morza Egejskiego140. Wielu uchodźców decydowało się przezimować w miastach, gdzie kryli się w ruinach domów, zniszczonych w czasie działań wojennych, m.in. w ten sposób zimę przetrwało około 2 tys. muzułmanów w Płowdiwie141. Najbardziej rozpowszechnionymi chorobami były tyfus, dur brzuszny, ospa oraz zapalenie płuc. Warunki masowej ucieczki wpływały na ich szybkie rozpowszechnianie i niebezpieczeństwo epidemii. W kwietniu 1878 roku wśród 45 tys. uchodźców w Adrianopolu, 16 tys. chorowało na tyfus, dziennie umierało 100–120. Między lutym a czerwcem 1878 roku w mieście zmarło w wyniku tej choroby łącznie 10 tys. osób142. Zorganizowano tam osiem szpitali kierowanych przez Anglików, z czego sześć w zwykłych domach143. Pomoc była również organizowana przez polskich misjonarzy ze zgromadzenia zmartwychwstańców, którzy przystosowali prowadzoną przez siebie szkołę unicką do roli szpitala dla uchodźców, gdzie przyjmowano niezależnie od wiary. Ojciec Tomasz Brzeska, ówczesny dyrektor ośrodka, podkreślał, że z powodu wielkiej liczby potrzebujących musieli dodatkowo wynajmować pomieszczenia. Często zmartwychwstańcy musieli odmawiać udzielenia pomocy z powodu braku miejsc oraz personelu144. Wielu uciekinierów zmuszonych było koczować w okolicach Adrianopola, bez pożywienia, schronienia, odpowiedniego odzienia145. Nie lepsza sytuacja była w stolicy Imperium Osmańskiego. W kwietniu 1878 roku 18 tys. osób zmarło z powodu tyfusu, dlatego zdecydowano się ewakuować 60 tys. spośród 160 tys. uchodźców poza mury Konstantynopola. Dziennie umierało nawet do 300–500 osób, w samej Hagia Sofii (muhadżirowie byli rozlokowani w pierwszej kolejności w stambulskich meczetach) z 139 Из преписката между император Александър II и главнокомандващия ген. Тотлебен (23.01 – 6.03.1878), [w:] Руско-турската война 1877– 1878 г. Дневници…, s. 210–211; M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach…, s. 127; Przed zimą powstał projekt brytyjski, by podzielić południową Bułgarią na trzy regiony (z centrami w Adrianopolu, Płowdiwie i Sofii), w oparciu o które organizowanoby pomoc oraz rozlokowywano uchodźców. Z powodu toczących się działań wojennych Brytyjczykom nie pozwolono na realizację tych planów. Zob. Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 140–141. 140 M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach…, s. 126–127. 141 Дж. Маккарти, op. cit., s. 107–108. 142 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 145. 143 Ibidem, s. 139. 144 T. Brzeska, Sprawozdanie z Missyi O. O. Zmartwychwstania Pańskiego w Adrianopolu za rok szkolny 1876/7, BCz rksp. III 6748. 145 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 138. powodu chorób, osłabienia oraz głodu umierało każdego dnia 23–30 osób. Transport do Anatolii nie gwarantował bezpieczeństwa – każdego dnia na azjatyckim brzegu miasta życie traciło dwudziestu jeden muhadżirów146. W Szumenie w marcu 1878 roku przebywało 220 tys. uchodźców, czekający na uspokojenie sytuacji, by mogli wrócić do domów; chorowali na rozpowszechniony tyfus oraz zapalenie płuc. Dziennie umierało nawet 300–500 ludzi147. Pomoc medyczna była organizowana przez Wysoką Portę oraz osmańskie organizacje dobroczynne, ale także Czerwony Krzyż, Kościół katolicki oraz rząd brytyjski148. 146 Дж. Маккарти, op. cit., s. 110. 147 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 144. 148 M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach…, s. 127; D. Rodogno, op. cit., s. 167–168; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 137–138, 144; P. Üre, op. cit., s. 165–166; O. Turan, Turkish Migrations…, s. 81. 149 R. Crampton, The Turks…, s. 45. 150 В. Арденски, Загаснали огнища…, s. 11. 151 Х. Попконстантинов, Спомени…, s. 503–504; В. Арденски, Загаснали огнища…, s. 18; S. Raichevsky, op. cit., s. 77–78. 152 А. Вълчев, op. cit., s. 186; Bułgarscy badacze uważają, że plotki miały kluczowy wpływ na masowe ucieczki muzułmanów. Por. Из миналото на българите мохамедани…, s. 101. Wiele osób uciekało nie pod wpływem bezpośredniego zagrożenia życia, a ze strachu. Przede wszystkim obawiano się, że bułgarscy sąsiedzi szykują się do odwetu za pogromy z 1876 roku149. Dobrym przykładem były Rodopy: początkowo ludność pomacka w ogóle nie myślała o migracji, nawet osoby, które miały coś na sumieniu w związku z tłumieniem powstania kwietniowego. Faktycznie w swoich wsiach przebywali winni pogromów na chrześcijanach z 1876 roku, m.in. Sali Mehmedow z Wyrbiny, Mohamed Aga z Kyrszili, ród Beriagowców z miejscowości Łyżene, Deli Ahmed z Łykawicy, Ahmed Aga z Barutinu – „kat Bataku“, Ahmed Aga z Dorkowa, Alisz Aga z Czepino, bracia Ahmeda Agi z Tymryszu: Adił i Ismaił Karahodżowie, a także Emin Aga z Drjanowa150. Gdy z końcem 1877 roku przez Rodopy przebrnęła fala zdesperowanych, zmarzniętych i głodnych uchodźców z północnej Bułgarii, panika ogarnęła także ten region. Urzędnicy osmańscy oraz hodżowie starali się zapanować nad sytuacją, głosząc wizję wielkich sukcesów nad armią carską, gotowości zajęcia całej rosyjskiej Azji oraz wzięcia do niewoli tysięcy rosyjskich jeńców. Ta propaganda nijak miała się do wieści przekazywanych przez uchodźców muzułmańskich151. Historyk Angeł Wyłczew następująco pisze o tym zjawisku: Oprócz tego, że byli wyczerpani przez głód, zmęczenie i zimno, ci uchodźcy nieśli coś o wiele straszniejszego – bakcyla masowej paniki. Ogarnięci okropieństwami i strachem, twierdzili, że armia rosyjska morduje muzułmanów, że sami chrześcijanie przystąpili do zemsty i grabieży (…)152. Do grup muhadżirów, po kolejnych klęskach Turcji w wojnie, dołączali dezerterzy z armii osmańskiej153. Wśród nich byli Czerkiesi, w dużej części odpowiedzialni za zbrodnie w 1876 roku, skonfliktowani z miejscową ludnością właściwie od momentu pojawienia się na ziemiach bułgarskich, do tego mający na sumieniu liczne akty przemocy w trakcie wojny154. Ta grupa w pierwszej kolejności obawiała się rozliczeń ze strony Rosjan i Bułgarów155. Liczbę Czerkiesów, którzy uciekli z ziem bułgarskich w latach 1877–1878, szacuje się na 21 tys. Dołączali do nich Tatarzy, którzy, podobnie jak przybysze z Kaukazu, także pojawili się na ziemiach bułgarskich niedawno i mieli trudności z adaptacją do miejscowych warunków156. Gdy jeszcze w latach 60. XIX wieku na ziemiach bułgarskich żyło 140 tys. Tatarów, na przełomie XIX i XX wieku ta liczba zmniejszyła się do 18 tys.157. 153 В. Арденски, Загаснали огнища…, s. 18; B. Ristovska-Josifovska, op. cit., s. 32. 154 К. Иречек, Княжество България. Негова повърхнина, природа, население, духовна култура, управление и новейша история, ч. I: Българска държава, Пловдив 1899, s. 172–173. 155 Dalziel to Reade, Varna, 10.02.1878, FO 913/4/292; T. Gallagher, Outcast Europe. The Balkans, 1789–1989. From Ottomans to Milosevic, London-New York 2001, s. 49. 156 K. Karpat, Ottoman Population…, s. 69. 157 М. Михайлова-Мръвкарова, За татари…, s. 33. 158 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 132, 138, 143; W. Holt, op. cit., s. 125. 159 Дж. Маккарти, op. cit., s. 88. Turcja starała się organizować pomoc dla uchodźców wieloma sposobami, także drogą dyplomatyczną. Protesty władz osmańskich przeciwko nieludzkiemu traktowaniu uchodźców nic nie dawały, podobnie misja Izeta Beja wysłana jeszcze w trakcie działań wojennych bezpośrednio do głównodowodżacego sił rosyjskich wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza. Już w lipcu 1877 roku Wysoka Porta przedstawiła mocarstwom raport dotyczący masakr ludności islamskiej na ziemiach bułgarskich, jednak nie spotkało się to z żadną znaczącą reakcją ze strony Zachodu. Armia osmańska powołała specjalną grupę mobilnej kawalerii, której zadaniem była ochrona ludności muzułmańskiej przed kozakami i eskortowanie uchodźców. Między 14 a 19 styczniem 1878 roku w osmańskim parlamencie trwała dyskusja nad kwestią pomocy dla muhadżirów – zadecydowano, że należy skupić się na systematycznej relokacji z Tracji oraz Konstantynopola do Anatolii. Powołano Międzynarodowy Komitet Pomocy Uchodźcom, głównie weszli do niego Anglicy, którzy skupiali się na organizowaniu żywności dla potrzebujących. W krytycznym okresie byli oni w stanie zagwarantować prowiant 27 tys. uchodźcom dziennie158. Należy wspomnieć, że dla władz osmańskich napływ muhadżirów stanowił nie lada problem. Nie tylko chodziło o zagwarantowanie im pomocy, ale i fakt, że uciekinierzy opóźniali przybywanie posiłków dla wycofujących się spod Plewny wojsk Osmana Paszy. Utrudnianie swobodnego przemarszu armii na linię frontu uznawane jest za jedną z przyczyn tureckiej porażki w konflikcie159. Z powodu chaosu w trakcie działań wojennych, podejmowanych później prób repatriacji muzułmanów na ziemie bułgarskie (część muhadżirów następnie ponownie wyjeżdżała) oraz braku wiarygodnych danych statystycznych, określenie skali emigracji muzułmanów w okresie wojny rosyjsko-tureckiej (1877–1878) jest zadaniem niezwykle trudnym. Stąd też wynikają różnice w szacunkach poszczególnych badaczy. Berna Pekesen, Bilâl Şimşir, Osman Köse, Salahi Ramadan Sonyel czy Mirosław Dymarski wskazują na milion emigrantów160. Justin McCarthy szacuje, że w czasie konfliktu około 500 tys. muzułmanów wyjechało z ziem bułgarskich161. Na analogiczną liczbę uchodźców wskazuje Nurcan Özgür-Baklacioglu162. Kemal Karpat podaje liczbę między 750 tys. a 1 mln muhadżirów163. Hüseyin Memişoglu szacuje, że wojna zmusiła do ucieczki 600 tys. muzułmanów164. Ömer Turan przyjmuje liczbę 800 tys. muzułmanów, którzy zginęli lub wyemigrowali w sposób trwały z ziem bułgarskich165. Historycy bułgarscy czy przyjmujący perspektywę bułgarską operują innymi wartościami. Rumen Daskałow podaje liczbę 100 tys. „Turków”, którzy musieli uciekać lub ponieśli śmierć w czasie konfliktu166. Konstantin Jireček wskazywał na prawdopodobnie najniższe wartości – między 1877 a 1890 rokiem miało wyjechać z ziem bułgarskich łącznie 100 tys. muzułmanów167. Kirił Popow w 1916 roku przyjmował liczbę 135 tys. uchodźców muzułmańskich w czasie wojny168. Richard Crampton, Alexandre Toumarkine i Bernard Lory przychylają się do stanowiska, że w czasie wojny na los uchodźców zostało skazanych 130–150 tys. muzułmanów, z czego 75–80 tys. wróciło po wojnie169. 160 S. R. Sonyel, op. cit., s. 233; B. Şimşir, The Turks…, s. XII, 5, 17; M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach…, s. 129; O. Köse, op. cit., s. 218; B. Pekesen, op. cit. 161 Дж. Маккарти, op. cit., s. 126–129. 162 N. Özgür-Baklacioglu, Dual Citizenship, Extraterritorial Elections and National Policies: Turkish Dual Citizens in the Bulgarian-Turkish Political Sphere, „Slavic Eurasian Studies” 2006, no. 9: Beyond Sovereignty: From Status Law to Transnational Citizenship?, s. 321. 163 K. Karpat, Ottoman Population…, s. 75; Idem, Introduction: Bulgarian Way of Nation Building and the Turkish Minority, [w:] The Turks of Bulgaria…, s. 12; Idem, Studies on Ottoman…, s. 369–370. 164 H. Memişoglu, The Education…, s. 7–8. 165 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 145. 166 Р. Даскалов, Българското общество…, т. 2, s. 36. 167 К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 61. 168 Za: Н. Илиева, Турската етническа група в България (1878–2001), София 2010, s. 26. 169 R. Crampton, Bulgaria, Oxford 2007, s. 426; Б. Лори, Съдбата на османското наследство. Българската градска култура 1878–1900, прев. Л. Янакиева, София 2002, s. 46; A. Toumarkine, Les migrations des populations musulmanes balkaniques en Anatolie (1876–1913), Istanbul 1995, s. 33. Warto dla porównania przywołać też szacunkowe dane dotyczące całych Bałkanów. Wolfgang Höpken, Raymond Detrez czy Miła Maewa wskazuje na 1,5 mln muzułmańskich uchodźców w skali całego regionu w latach 1877–1878170, Marija Pandevska podaje, że liczba ta wahała się między 600 tys. a milion171, a Youssef Courbage – 1,5 mln w czasie „wojny wyzwoleńczej” oraz wojen bałkańskich łącznie172. Maria Todorowa uznaje, że w okresie „wielkiego kryzysu wschodniego” na miejsca zamieszkania uciekających muzułmanów napłynął aż milion chrześcijan w obrębie całych Bałkanów173. Według władz osmańskich, 27 listopada 1878 roku dokładnie 729 127 emigrantów czekało na transport do Anatolii w różnych częściach Bałkanów bądź już wyjechała, co także może obrazować skalę ucieczki z regionu w przeciągu wojny174. 170 R. Detrez, Historical Dictionary of Bulgaria, Lanham-Toronto-Oxford 2006, s. 167; М. М. Маева, Българските турци-преселеници в Република Турция (Култура и идентичност), София 2006, s. 19; W. Höpken, Der Exodus…, s. 314; A. Kalionski, op. cit., s. 37. 171 M. Pandevska, Migration of the Muhajirs in Macedonia during the Great Eastern Crisis (1875–1881), „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2001, t. 21/22, s. 106. 172 Y. Courbage, Demographic Transition among Muslims in Eastern Europe, „Population: An English Selection” 1992, vol. 4, s. 163. 173 М. Тодорова, Османското наследство на Балканите, „Либерален преглед” 2013, ч. 1, s. 1566–1567. 174 B. Şen, Empires from the Margin: Bosnian Muslim Migrants between Ottoman Empire and the Austro-Hungarian Empire – Petitions of the Returnees, „Balkanistic Forum” 2015, no. 3: Emigrants and Minorities. The Silenced Memory of the Russo-Ottoman War 1877–1878, s. 15. 175 М. Тафрова, Танзиматът, вилаетската реформа и българите. Администрацията на Дунавския вилает (1864–1876), София 2010, s. 84. 176 The Human Rights of Muslims in Bulgaria in Law and Politics since 1878, Sofia 2003, s. 13; A. Eminov, The Status of Islam and Muslims in Bulgaria, „Journal Institute of Muslim Minority Affairs” 1987, vol. 8:2, s. 284. 177 K. Karpat, Introduction…, s. 12. Generalnie liczba uchodźców i muzułmańskich ofiar wojny waha się więc od 100 tys. do miliona w odniesieniu do ziem bułgarskich. Porównanie danych dotyczących ludności na ziemiach bułgarskich sprzed i po wojnie jest najbardziej wiarygodnym sposobem na wyliczenie szacunkowej liczby uchodźców oraz ofiar śmiertelnych. Według oficjalnych statystyk osmańskich, wilajet dunajski w 1864 roku był zamieszkany przez 1 994 827 osób, z czego 1 175 601 stanowili niemuzułmanie (przede wszystkim Bułgarzy), a 819 226 wyznawcy islamu175. Należy jednak pamiętać, że jedynie w pewnym stopniu pokrywał się on z późniejszym Księstwem Bułgarii – do Księstwa nie należała Dobrudża Północna i region Niszu, przyłączono natomiast do niego pas ziem na południu sięgający Starej Płaniny176. W 1881 roku w Księstwie Bułgarii było 2 007 919 mieszkańców: 1 145 507 Bułgarów, 527 284 muzułmanów, 11 444 Greków, 123 684 przedstawicieli innych grup177. W stosunku do okresu przed konfliktem liczba muzułmanów na ziemiach północnych spadła o ponad 290 tys. Jeśli chodzi o ziemie późniejszej Rumelii Wschodniej (tj. sandżaki płowdiwski oraz sliweński), przed wojną żyło tam 210 tys. muzułmanów, po wojnie – 120 tys., czyli nastąpił spadek o 90 tys. (42%)178. Według tych zestawień liczba muzułmanów na ziemiach późniejszego państwa bułgarskiego w okresie 1877–1878 zmniejszyła się o około 380 tys., co oznaczało spadek o 35%. Oczywiście, takie wyliczenia mają charakter wyłącznie szacunkowy i orientacyjny, ostateczne podanie liczby ofiar oraz uchodźców muzułmańskich w czasie wojny lat 1877–1878 jest niemożliwe. Różnice między szacunkami są związane ze wspomnianym faktem, że wilajety dunajski oraz sandżaki płowdiwski i sliweński jedynie w pewnym stopniu pokrywał się z późniejszymi obszarami Księstwa Bułgarii i Rumelii Wschodniej179. Problemem są również nieścisłości w statystykach, np. według raportów brytyjskich, wilajet dunajski w 1869 roku zamieszkiwało 3,5 mln ludzi, z czego 1 725 000 Bułgarów oraz 1,2 mln Turków („Azjatyckich i Słowiańskich”)180. W konfrontacji z innymi źródłami wydają się być to jednak wartości zawyżone. 178 Statistical Information as to the Populations of European Turkey, printed for the use of the Foreign Office, June 1878, FO 881/3574/3, 5; K. Karpat, Studies on Ottoman…, s. 370; Н. Тодоров, Балканският град XV–XIX век. Социално-икономическо и демографско развитие, София 1972, s. 307. 179 Dla porównania, według wyliczeń Justina McCarthego w 1877 roku ziemie późniejszego Księstwa Bułgarii i Rumelii Wschodniej były zamieszkane przez 1 502 000 muzułmanów. W okresie wojny 17% muzułmanów (262 tys.) zginęło z różnych przyczyn, a kolejne 34% (515 tys.) uciekło i nigdy nie powróciło do domów. Zob. J. McCarthy, Muslim in Ottoman Europe: Population from 1880 to 1912, „Nationalities Papers”, 2000, vol. 28, no. 1, s. 34. Podobne szacunki proponuje Ömer Turan. Badacz przyjmuje, że w latach 70. XIX wieku na ziemiach bułgarskich żyło 1,6 mln muzułmanów. Według spisów w Księstwie Bułgarii z 1880 i w Rumelii Wschodniej z 1884 roku ta liczba po wojnie zmniejszyła się o połowę, do 802 587. Stąd Turan przyjmuje, że liczba muzułmańskich ofiar oraz emigrantów w czasie wojny rosyjsko-tureckiej wynosi około 800 tys. Zob. Ö. Turan, K. T. Evered, Jadidism in South-Eastern Europe: The Influence of Ismail Bey Gaspirali among Bulgarian Turks, „Middle Eastern Studies” 2005, vol. 41, no. 4, s. 483; Waleri Stojanow przyjmuje liczbę 1–1,5 mln muhadżirów, uznając za najbardziej wiarygodne statystyki, mówiące o 2 582 385 Bułgarach i 3 913 354 nie-Bułgarach (w tym 2 mln Turkach) zamieszkujących obszary późniejszych Księstwa Bułgarii i Rumelii Wschodniej w 1868 roku. Według wyliczeń bułgarskiego badacza, w 1878 roku zaś ziemie te były zamieszkałe przez 466 tys. Turków, 6 tys. Tatarów, 20 tys. Pomaków oraz 98 tys. Romów muzułmanów. Zob. В. Стоянов, Турското население в България между полюсите на етническата политика, София 1997, s. 60–61; Stojanow przywołuje także stanowiska Alexandra Popovica i Wolfganga Höpkena, utrzymujących, że populacja Turków na ziemiach bułgarskich przed 1878 rokiem wahała się między 400 a 800 tys. Zob. Ibidem. 180 Por. General Report by Sir R. Dalyell on the Vilayet of the Danube, London 1.03.1869, FO 881/2956/3–4; S. D. Gruber, Selected Muslim Historic Monuments and Sites in Bulgaria, Washington 2010, s. 4. 181 Obok Turków z Rumelii, rejestry osmańskie z 1881 roku wymieniają wśród muzułmańskich uchodźców Bośniaków, Albańczyków, Czerkiesów, Tatarów krymskich, Tatarów nogajskich, Dagestańczyków, także muzułmanów z Suhumi i Batumi. Zob. B. Şen, op. cit., s. 16–18. 182 B. Pekesen, op. cit. Muhadżirowie z ziem bułgarskich kierowali się na różne obszary Imperium Osmańskiego, gdzie byli rozmieszczali wraz z innymi uciekinierami z Bałkanów oraz Kaukazu181. Łącznie w Turcji bezpośrednio w wyniku konfliktu osiedliło się około pół miliona ludzi (biorąc pod uwagę także późniejsze powroty)182. Wielu uchodźców kierowało się na obszary Macedonii – zostali skoncentrowani przede wszystkim w miastach, gdzie powstawały mahale muhadżirów. Muzułmanie z ziem bułgarskich, Bośni i Serbii napływali do Bregalicy, Welesu, Sztipu, Strumicy, Salonik, Seresu, Dramy, Kumanowa, Sweti Nikole, Kawadarci czy Skopje. Dla przykładu, Komisja ds. Uchodźców w Skopje wskazywała, że w latach 1877–1878 do 329 domów wprowadziło się 2 627 muzułmanów z Orjachowa, Vranje, Niszu, Leskovacu, Kjustendiłu i Sofii. Proces napływu muhadżirów pokrywał się z wyjazdami ludności chrześcijańskiej z Macedonii: była ona w odwecie zmuszana do ustępowania swoich domów na rzecz uchodźców, uciekała także po nieudanym powstaniu kresneńskim, które objęło te ziemie na przełomie lat 1878–1879183. Szczególne represje spotkały wtedy ludność słowiańską z Ochrydu, Bitoli, Lerinu, Kosturu oraz ziem w okolicach tych miast. Celem muhadżirów stało się także Kosowo, gdzie w porównaniu z okresem sprzed wojny liczba muzułmanów wzrosła o około 100 tys. Wielu przybyszów traktowało jednak ziemie macedońskie czy kosowskie jedynie jako przystanek na drodze do innych części Imperium Osmańskiego: Anatolii (Smyrna, Manisa, Ankara, Aydin), Egiptu, Cypru, Tunezji, Syrii i innych prowincji arabskich184. 183 Zob. Д. Дойнов, Кресненско-Разложкото въстание, 1878–1879, София 1979; Д. Горгиев, Мухаџир махала у Скопљу крајем XIX века, [w:] Просторно планирање у Југоисточној Европи (до другог светског рата), ур. Б. Миљковић-Катић, С. Рудић, Београд 2011, s. 493–503. 184 D. Rodogno, op. cit., s. 167–168; B. Ristovska-Josifovska, op. cit., s. 32–34; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 143; Дж. Маккарти, op. cit., s. 104; M. Pandevska, op. cit., s. 106–109. 185 К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 160; Р. Даскалов, Българското общество…, т. 2, s. 170–171; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 119–120. 186 Brophy to Layard, Bourgas 19.08.1877, FO 195/1144/47–60; Commandor Durmont to Mr. Layard, Varna 25.07.1877, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 281–282. 187 A. M. Mirkova, „Population Politics” at the End of Empire: Migration and Sovereignty in Ottoman Eastern Rumelia, 1877–1886, „Comparative Studies in Society and History” 2013, 55(4), s. 964. W trakcie konfliktu ruchy migracyjne objęły także ludność bułgarską. Latem 1877 roku blisko 100 tys. Bułgarów uciekło przed armią osmańską z doliny nadbałkańskiej, głównie z regionu Starej i Nowej Zagory oraz Kazanłyku185. Obserwatorzy zagraniczni wskazywali, że w lipcu 1877 roku w Kawarnie znajdowało się 2 tys. uchodźców bułgarskich, w sierpniu w Sliwenie zaś grupa 3 tys. Także w Bałcziku przebywała w tym czasie spora liczba chrześcijańskich uciekinierów z różnych części regionu186. Od początku wojny Rosjanie organizowali im pomoc – rozdawali żywność, pozwalali na zajmowanie domów muhadżirów oraz uprawę porzuconej ziemi, co stanowiło wstęp do późniejszej „rewolucji agrarnej”187. *** Konflikt lat 1877–1878 miał kluczowe znaczenie dla składu etniczego późniejszej Bułgarii. Jak podkreślił bułgarski historyk Dimityr Sazdow, wojna nie tylko związana była z odzyskaniem przez Bułgarów państwowości, ale i miała charakter „burżuazyjno- demokratycznej i agrarnej rewolucji” wynikającej z likwidacji feudalizmu na tym obszarze188. Naruszono dotychczasowy układ etniczno-religijny tych obszarów, oparty na równowadze liczby chrześcijan i muzułmanów, doszło do zmiany proporcji z 1:1 do 3:1 na korzyść chrześcijan189. Emigracja muzułmanów przybrała największą skalę na obszarach, gdzie koncentrowały się działania wojenne, czyli na zachodnich i centralnych terytoriach wilajetu dunajskiego. Na północnym wschodzie, znajdującym się poza teatrem wojny, przetrwała najliczniejsza społeczność muzułmańska, podobnie w przypadku Rodopów i rejonów górskich, które stały się schronieniem dla uciekających przed Rosjanami muhadżirów190. Znamienne, że w Szumenie i Warnie, których Rosjanom nie udało się zająć w trakcie działań wojennych, do dnia dzisiejszego znajdują się największe miejskie społeczności muzułmańskie w Bułgarii191. 188 Д. Саздов, М. Лалков, Т. Митев, Р. Мишев, В. Мигев, История на Третата българска държава, София 1992, s. 23. 189 Reade to Elliot, Constantinople 5.12.1876, FO 195/1077/332; B. Şimşir, The Turks…, s. 5; A. Eminov, Islam and Muslims in Bulgaria: A Brief History, „Islamic Studies” 1997, vol. 36, no. 2–3, s. 213; A. M. Mirkova, „Population Politics”…, s. 966; O. Köse, op. cit., s. 217. 190 „Знаме” 1897, год. III, бр. 48 (11 октомври), s. 1–3; A. Eminov, Turkish and Other Muslim Minorities in Bulgaria, London 1997, s. 78; Idem, Islam and Muslims…, s. 213. 191 След Сан Стефано…, s. 33, 42–43; Дж. Маккарти, op. cit., s. 84; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 106; M. Methodieva, Pan-Islam, the Porte and Education: Ottoman Support for Muslim Schools in the Bulgarian Principality, 1878–1908, Ankara 2001, s. 22; Страници от българската история. Очерк за ислямизираните българи и националновъзродителния процес, ред. Х. Христов, София 1989, s. 50; Było to także związane z małą ilością cziftlików w tej części kraju w porównaniu z innymi regionami, co sprawiało, że nie dochodziło tam do konfliktów między bułgarskim chłopstwem a muzułmańskimi właścicielami ziemskimi. Zob. Н. Илиева, op. cit., s. 34–35. 192 K. Karpat, Studies on Ottoman…, s. 354–355. Wydarzenia lat 1877–1878 okazały się przełomowe nie tylko dla ziem bułgarskich, ale i dla całego Imperium Osmańskiego – rozpoczęły szereg kluczowych dla „chorego człowieka Europy” procesów polityczno-społecznych. Ruchy ludnościowe na niespotykaną dotąd skalę oraz transfer dóbr przyczyniły się do naruszenia tradycyjnego osmańskiego systemu rządów oraz ładu społecznego. W dalszej perspektywie zaistniałe warunki dały podstawy do rozwoju w doświadczonym masowymi migracjami i uchodźstwem społeczeństwie tureckim nowych idei. Panislamizm, nacjonalizm turecki, sekularyzacja, populizm czy socjalizm przyczyniły się zaś do upadku monarchii i narodziny narodowego państwa tureckiego na początku XX wieku. Jakkolwiek zjawiska te poprzedził szereg kluczowych dla muzułmanów osmańskich wydarzeń oraz procesów, należy uznać za Kemalem Karpatem, że wojna rosyjsko-turecka (1877–1878) stanowi ich ważny etap192. Nie można wszakże zapominać, że liczba muzułmanów w Imperium Osmańskim po wojnie zwiększył się o około 75–80%, co oczywiście miało związek ze zmianami terytorialnymi i utratą obszarów zdominowanych przez chrześcijan, ale i w równej mierze procesem ucieczki wyznawców islamu z utraconych ziem – ludzi, którzy potem tworzyli zręby nowego społeczeństwa państwa osmańskiego, a potem tureckiego193. 193 Ibidem, s. 377–378. 194 Brophy to Layard, Bourgas 19.08.1877, FO 195/1144/47. Pesymistyczne przewidywania Charlesa Brophy’ego z czasu wojny, że jedyną perspektywą pokoju dla ziem bułgarskich jest wymiana ludności i rozdzielenie społeczności muzułmańskiej od chrześcijańskiej, nie potwierdziły się194. Mimo okrucieństw, których dopuszczali się przedstawiciele obydwu grup w okresie „wielkiego kryzysu wschodniego”, społecznościom tym udało się z czasem odbudować wzajemne relacje. Nim to jednak nastało, muzułmanie stawili opór nowej chrześcijańskiej władzy. 4. Muzułmański opór przeciwko władzy bułgarskiej. Powstania i bunty na przełomie lat 70. i 80. XIX wieku oraz ich rezultaty 4.1. Muzułmańscy partyzanci i rozbójnicy na wschodzie kraju Przed omówieniem problemu oporu muzułmańskiego na wschodzie Księstwa Bułgarii i Rumelii Wschodniej na przełomie lat 70. i 80. XIX wieku należy się zastanowić nad charakterem tego ruchu. Najczęściej, zarówno w źródłach, jak i historiografii, jest określany jako rozbójnictwo, związane z działalnością o charakterze przestępczym, nakierowaną na zysk1. Jak ujął to Konstantin Jireček w grudniu (listopadzie) 1880 roku: „Dzikie rozbójnictwo w wydaniu chrześcijan i muzułmanów, tylko grabież, żadnej polityki. (…) W pełni albańska anarchia”2. W tej interpretacji wskazuje się, że muzułmanie używali haseł dżihadu, wojny z giaurami oraz powstania narodowego jedynie jako usprawiedliwienia dla działalności rozbójniczej i okradania wszystkich bez wyjątku: chrześcijan i wyznawców islamu. Trudno zgodzić się z taką wizją tych wydarzeń. Po pierwsze, każdy ruch narodowowyzwoleńczy na Bałkanach skupiał zarówno patriotów walczących o wolność współrodaków, jak i zwyczajnych przestępców, którzy starali się wykorzystać okazję do własnych celów. Każde powstanie w regionie łączyło w sobie cechy charakterystyczne dla oporu motywowanego politycznie, jak i rozbójnictwa. Tak było w przypadku powstań serbskich, w czasie których w szeregach rebeliantów walczyło wielu hajduków, wojny o niepodległość Grecji, prowadzonej w dużej mierze siłami kleftów, a także bułgarskich czetników działających na przełomie XIX i XX wieku w Macedonii. Ruch muzułmański na wschodzie ziem bułgarskich na przełomie 70. i 80. XIX wieku nie był wyjątkiem, a jego uczestnicy przypominali innych hajduków bałkańskich, wśród których znajdowali się obrońcy ludu oraz pospolici bandyci3. W przypadku każdego powstania, buntu czy zbrojnego oporu, władza nazywa uczestników takiego ruchu „rozbójnikami” czy „bandytami”, usprawiedliwiając działania pacyfikacyjne walką z przestępczością. W tym ujęciu bułgarscy powstańcy kwietniowi byli dla Imperium Osmańskiego zwykłymi bandytami, podobnie jak powstańcy styczniowi dla Rosji czy rewolucjoniści węgierscy dla władz w Wiedniu w latach 1848–1849. Władze bułgarskie w ten sposób charakteryzowały ruch muzułmański na wschodzie na przełomie lat 70. i 80. XIX 1 В. Янчев, Армия, обществен ред и вътрешна сигурност. Български опит 1878–1912, София 2006, s. 55–56; Б. Лори, Съдбата на османското наследство. Българската градска култура 1878–1900, прев. Л. Янакиева, София 2002, s. 55–56. 2 К. Иречек, Български дневник, т. 1: 1879–1881, съст. И. Димитров, Е. Стателова, София 1995, s. 274–275. 3 Idem, Княжество България. Негова повърхнина, природа, население, духовна култура, управление и новейша история, ч. II: Пътувания по България, Пловдив 1899, s. 256; Р. Даскалов, Българското общество 1878–1939, т. 2: Население, общество, култура, София 2005, s. 173–174; А. Илиев, Разбойниците, София 2017, s. 154–155. wieku, mimo że nie miał on jednoznacznie przestępczego wymiaru. Działania muzułmańskich grup zbrojnych w omawianym okresie nie miały charakteru jednolitego. Bułgarski historyk Weselin Janczew podzielił to zjawisko na trzy etapy: 1. 1878–1880 – masowa, antybułgarska działalność partyzancka o celach politycznych; 2. 1882 – fala rozbójnictwa o znacznie mniejszej skali motywowana socjalnie; 3. Po 1882 – rozproszona aktywność bandycka na całym obszarze Księstwa Bułgarii i Rumelii Wschodniej, związana z aktywnością pojedynczych band, nakierowanych na rabunek przy braku poparcia społecznego4. 4 В. Янчев, op. cit., s. 91–92. 5 Decree by Aleksander I, by the grace of God and the national choice Prince of Bulgaria, 10/23.07.1879, FO 78/2983/229–231 6 Писмо от началник-щаба до руски посланик А.Б. Лобанов-Ростовски, Сан Стефано 27.07.1878, [w:] След Сан Стефано и Берлин 1878 г. Изследване, документи и материали за освобождението на Североизточна България от османска власт, съст. В. Тонев, София 1999, s. 157–158; М. Маджаров, Спомени, ред. А. Димитров, П. Петров, В. Андреев, София 2004, s. 234; В. Янчев, op. cit., s. 56. 7 Журналь императоского Российского Коммисара в Българии, 2.08.1878, ДА-Варна ф. 78к оп. 2 а.е. 1 л. 1–6. 8 Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатически агент в Цариград, София 21.01.1881, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 16. л. 26–27. Za Janczewem w odniesieniu do lat 1878–1880 będę używał terminów „opór” oraz „partyzanci”, natomiast grupy muzułmańskie działające po 1880 roku będę określał jako rozbójnicze, jakkolwiek terminy te należy traktować płynnie. Dla organizacji oporu przez muzułmanów nie bez znaczenia był fakt, że północno-wschodnie ziemie bułgarskie nie zostały objęte działaniami wojennymi lat 1877–1878, a co za tym idzie wojska carskie nie zajęły ich w trakcie konfliktu. Zostały przekazane przez Turków po zawieszeniu broni. Okupacja rosyjska tych obszarów spotkała się z dużym niezadowoleniem miejscowej ludności islamskiej. Wielu muzułmanów albo przygotowywało się do zbrojnego oporu, albo wyjazdu do Imperium Osmańskiego. Aktywizacja grup partyzanckich nastąpiła po czerwcu 1878 roku, kiedy z obszaru wycofano większość żołnierzy rosyjskich, celem rozlokowania ich w innych częściach Bułgarii5. Rosjanie popełnili błąd początkowo pozwalając miejscowej ludności na zachowanie broni. Dostęp do niej był powszechny wśród wyznawców islamu; dodatkowo, wycofujące się z tych ziem wojsko tureckie porzuciło dużą liczbę sprzętu wojskowego6. Dopiero w rozporządzeniu sierpniowym z 1878 roku dotyczącym kwestii powrotu uchodźców wojennych zaznaczono, że będą oni rozbrajani, co ewidentnie miało związek z poczuciem rosnącego zagrożenia ze strony muzułmanów na wschodzie7. Statki przypływające do bułgarskich portów przeszukiwano pod kątem prób przemytu broni do kraju8. Opór muzułmański w latach 1878–1880 miał podłoże polityczne (wobec naczelnego celu przywrócenia władzy sułtana na tym terenie), ponadto wykorzystywanie przez partyzantów haseł dżihadu oraz wojny z giaurami nadawało mu charakteru religijnego9. Bojownicy kierowali się strachem przed represjami, wygnaniem oraz pogromami ze strony stacjonujących wciąż w Bułgarii Rosjan czy chrześcijańskich sąsiadów10. Partyzantka skoncentrowała się na ziemiach wschodnich, w Księstwie Bułgarii (rejony Eski Dżumai, Osman Pazaru, Silistri, Razgradu, Eleny i Tyrnowa; z centrum w Deli Ormanie) i Rumelii Wschodniej (rejony Ajtosu oraz Anchiało), gdzie żyły zwarte społeczności wyznawców islamu. Bojownicy działali w grupach od kilkunastu do stu dwudziestu osób. W największych starciach z siłami pacyfikującymi potrafiło wziąć udział nawet do pięciuset partyzantów11. Wśród uczestników oporu muzułmańskiego były osoby najbardziej rozczarowane bądź pokrzywdzone zaistniałą sytuację: żołnierze, walczący w wojnie lat 1877–1878, w tym zdemobilizowani baszybuzucy i Czerkiesi; reemigranci, którzy po powrocie spotkali w swoich domach bułgarskich lokatorów; dezerterzy, odmawiający służby w bułgarskiej armii; muhadżirowie, którzy zostawili swoje rodziny w Anatolii, by wrócić do Bułgarii i mścić się za wygnanie na giaurach; także zwykli rozbójnicy tzw. kyrdżali. Walczący rekrutowali się nie tylko spośród mieszkańców tych ziem, ale i ludzi, którzy chcieli kontynuować walkę z Rosjanami12. Ich działalność polegała na destabilizowaniu funkcjonowania bułgarskich struktur państwowych przez regularne starcia z siłami porządkowymi, ataki na wsie, zabójstwa, napady, pobicia, demolowanie świątyń, porwania czy kradzieże (pieniędzy, wyposażenia domu, zwierząt hodowlanych)13. Ofiarami grup muzułmańskich padali zarówno 9 Palgrave to Marquis of Salibury, Sophia 31.07.1879, FO 78/2983/226–227; А. Кузманова, Б. Нягулов, П. Тодоров, К. Пенчиков, Ж. Попов, В. Милачков, История на Добруджа, т. 4: 1878–1944, Велико Търново 2007, s. 23; Страници от българската история. Очерк за ислямизираните българи и националновъзродителния процес, съст. Х. Христов, Г. Янков, София 1989, s. 56. 10 Palgrave to Marquis of Salibury, Sophia 14.08.1879, FO 78/2983/274. 11 „Витоша” 1880, год. I, бр. 91 (14 май), s. 2. 12 Palgrave to Marquis of Salisbury, Sofia 27.09.1879, FO 195/1246/99–101; Brophy to Palgrave, Varna 2.07.1879, FO 195/1246/411–413; Palgrave to Marquis of Salibury, Sophia 31.07.1879, FO 78/2983/226–227; Mr. Lascelles to Sir A. H. Layard, Sophia 10.04.1880, [w:] Ethnic Minorities in the Balkan States 1860–1971, vol. 1: 1860–1885, ed. B. Destani, Cambridge 2003, s. 552–553; К. Иречек, Княжество България. Негова повърхнина, природа, население, духовна култура, управление и новейша история, ч. I: Българска държава, Пловдив 1899, s. 327–328; Idem, Княжество България…, ч. II, s. 265; С. Радев, Строителите на съвременна България, т. 1: Царуването на кн. Александра, ред. Е. Стателова, Sofia 1990, s. 210–211; Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 60–61; R. Crampton, The Turks in Bulgaria, 1878–1944, [w:] The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority, ed. K. Karpat, Istanbul 1990, s. 46. 13 Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 14.03.1880, (brak numeru), FO 195/1311 (brak stron); Palgrave to Marquis of Salibury, Sophia 31.07.1879, FO 78/2983/226–227; Decree by Aleksander I, by the grace of God and the national choice Prince of Bulgaria, 10/23.07.1879, FO 78/2983/229–231; Окръжно писмо от Министерство на вътрешните дела до г. г. губернаторите в Русчук, Варна и Търново, София 16.02.1880, ДА-Варна ф. 78к оп. 2 а.е. 39 л. 1; „Витоша” 1879, год. I, бр. 12 (7 юли), s. 3; „Витоша” 1879, год. I, бр. 14 (14 юли), s. 1–2; „Витоша” 1879, год. I, бр. 22 (11 август), s. 3; „Витоша” 1880, год. I, бр. 75 (8 март), s. 1; „Витоша” 1880, год. I, бр. 77 (15 март), s. 3; „Витоша” 1880, год. I, бр. 93 (28 май), s. 3–4; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика в Източна Румелия (1879–1885), [w:] Мюсюлманските общности на Балканите и в България, т. 1, ред. A . Желязкова, София 1997, s. 130. 14 „Витоша” 1879, год. I, бр. 21 (8 август), s. 3; „Витоша” 1880, год. I, бр. 77 (15 март), s. 4. 15 „Витоша” 1880, год. I, бр. 75 (8 март), s. 4. 16 Brophy to Palgrave, Varna 12.11.1879, FO 195/1246/479–480; Рапорт oт Провадийско окръжно управление до Варненския губернатор, Провадия 14.08.1879, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 35 л. 45; „Витоша” 1880, год. I, бр. 74 (5 март), s. 1; Podobnie grupy te wykorzystywały granicę z Rumunią, dlatego władze w Bukareszcie w maju 1880 roku zdecydowały się wprowadzić kordon w Dobrudży Północnej. Zob. К. Иречек, Български дневник…, т. 1, s. 1. 17 „Витоша” 1879, год. I, бр. 21 (8 август), s. 3. 18 „Витоша” 1880, год. I, бр. 91 (14 май), s. 2–3; Рапорт от и.д. началник на Хаджиоглупазарския окръг Станицки, Хаджиоглу Пазарджик 25.07.1878, [w:] След Сан Стефано…, s. 154–155. 19 „Витоша” 1880, г. I, бр. 75 (8 март), s. 1. 20 Окръжно писмо от Министерство на вътрешните дела до г. г. губернаторите в Русчук, Варна и Търново, София 16.02.1880, ДА-Варна ф. 78к оп. 2 а.е. 39 л. 1. policjanci, żołnierze oraz urzędnicy, jak i zwykli ludzie14. Należy też zwrócić uwagę na bunty więzienne z udziałem skazanych, m.in. w marcu 1880 roku w Warnie więźniowie zaatakowali strażników, doszło do walk i ucieczek. Trzech więźniów pochwycono, czterech zginęło, sześciu zostało rannych, a trzynastu zbiegło15. Najsłynniejszej grupie przewodził Czoban Hasan, który swobodnie przekraczał granicę Księstwa i Rumelii Wschodniej, skutecznie unikając w ten sposób pochwycenia16. Innymi słynnymi przywódcami oporu zbrojnego byli Melekołu Kraj Selim, Ahmed z Sadiny, Erebakan z Szumenu, Bozadżi Mehmed Guridow i Mirdżali Mozakołu17. Kluczowe dla oporu muzułmańskiego było wykorzystywanie lasów i gór (szczególnie rozległych zalesionych obszarów Deli Ormanu), które stanowiły doskonałe bazy wypadowe do prowadzenia działań partyzanckich18. Miejscowi muzułmanie różnie oceniali działalność ruchu oporu. Część społeczności faktycznie wspierała partyzantkę, część starała się nie angażować w zaistniały konflikt, inni współpracowali z władzami bułgarskimi. W efekcie ofiarami grup padali w równym stopniu chrześcijanie, jak i wyznawcy islamu19. Było to związane z represjami stosowanymi przez bojowników wobec wsi muzułmańskich, które nie chciały wspierać ruchu. Taka postawa była postrzegana wśród walczących jako zdrada. Neutralność wynikała często ze strachu. Na przykład, nikt nie chciał pomagać policji w tropieniu Husejna Aliewa i Ali Redżenowa, słynących z okrucieństwa (m.in. obcinania uszu osobom, które im się sprzeciwiły)20. W źródłach oraz opracowaniach pojawiają się oceny, że opór muzułmański był kierowany przez podlegające Wysokiej Porcie komitety rewolucyjne – podejrzewano, że jeden znajduje się w Rodopach, a drugi w Ajtosie. W dalszej perspektywie ich celem miało być wielkie powstanie muzułmańskie na ziemiach bułgarskich, dążące do przywrócenia na tych obszarach panowania sułtana. Pojawiały się też pogłoski, że Turcy, w razie niepowodzenia, będą chcieli doszczętnie spustoszyć te ziemie i skłonić ludność muzułmańską do exodusu do Anatolii21. Nigdy nie udowodniono, że takie komitety istniały, działania partyzantki muzułmańskiej były rozproszone i trudno było mówić o centralnym przywództwie. Nie ulega natomiast wątpliwości, że Wysoka Porta skrycie wspierała opór na wschodzie ziem bułgarskich. Wysyłała broń oraz kierowała tam swoistych instruktorów, jak i agitatorów, którzy zachęcali miejscową ludność do walki oraz przekonywali, że Imperium Osmańskie szykuje się do odzyskania tych terenów i trzeba przygotowywać się na wkroczenie armii sułtana22. Jako przykład bezpośredniego wsparcia partyzantów przez władze osmańskie można wskazać akcję z kwietnia 1879 roku, gdy Turcja wysłała 9 tys. ochotników, którzy wraz z repatriantami przedostali się na ziemie północno-wschodnie Bułgarii23. Władze w Płowdiwie obawiały się, że dojdzie do połączenia oporu na wschodzie z rebeliami w Rupczosie oraz Kyrdżali, także wspieranymi przez Wysoką Portę, co mogło skutkować wielkim powstaniem muzułmańskim w Rumelii Wschodniej24. 21 Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 23.03.1880, no. 47, FO 195/1311 (brak stron); Palgrave to Marquis of Salibury, Sophia 31.07.1879, FO 78/2983/226–227; „Витоша” 1880, год. I, бр. 75 (8 март), s. 1; „Витоша” 1880, год. I, бр. 91 (14 май), s. 2; „Свободна България” 1881, бр. 4 (7 февруари), s. 8; В. Янчев, op. cit., s. 57; Страници от българската история…, s. 56; Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 60–61; R. Crampton, The Turks…, s. 46; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 130. 22 Mr. Lascelles to Earl Granville, Sophia 26.07.1880, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 593–594; Е. Кейе, В България и Румелия, ред. Г. Пеев, София 2006, s. 109–111; К. Стоилов, Дневник, ч. 1, съст. Е. Стателова, Р. Попов, София 1996, s. 254–255; С. Радев, op. cit., s. 210–211; Записка главнокомандующего действующей армией ген. Э. И. Тотлебена императору Александру II (9 март 1879 г.), [w:] Русия и възстановяването на българската държавност (1878–1885 г.), ред. кол., София 2008, s. 248; Рапорт от начелника на Ески-Джумайския окръг до Полевния щаб, Ески-Джумая 15.06.1878, [w:] След Сан Стефано…, s. 103–104; В. Янчев, op. cit., s. 56–57. 23 Ж. Назърска, Българската държава и нейните малцинства 1879–1885, София 1999, s. 139. 24 К. Иречек, Княжество България…, ч. II, s. 415–416. 25 Palgrave to Marquis of Salisbury, Sofia 27.09.1879, FO 195/1246/99–101; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 130. 26 Brophy to Layard, Varna 15.09.1879, FO 195/1246/446–447; Brophy to Palgrave, Varna 19.09.1879, FO 195/1246/450; Brophy to Palgrave, Varna 19.09.1879, FO 195/1246/452–453. 27 Brophy to Layard, Varna 15.09.1879, FO 195/1246/448–449; Palgrave to Marquis of Salibury, Sophia 14.08.1879, FO 78/2983/274. Komentatorzy zachodni podkreślali, że na przełomie lat 70. i 80. XIX wieku na wschodzie działali także bandyci bułgarscy i greccy, którzy organizowali napady na wsie zamieszkałe przez wyznawców islamu25. W przypadku aktów przemocy, których autorami byli Bułgarzy, wskazywano na osoby organizujące opór przeciwko Czerkiesom i baszybuzukom w okresie wojny 1877–1878 roku. Traktowali oni tę działalność jako odwet za zbrodnie z okresu wojny czy kontynuację samoobrony26. Nieraz podczas tych działań Bułgarzy przebierali się w tureckie bądź czerkieskie stroje, by uniknąć oskarżeń i zrzucić winę na muzułmanów27. Zarzucano władzom bułgarskich ulgowe traktowanie chrześcijańskich bandytów, a wręcz lekceważenie ich działań28. Podobnie ignorowano przestępstwa rosyjskich żołnierzy stacjonujących na tym obszarze29. W tym kontekście twierdzono, że opór muzułmański został zorganizowany między innymi jako forma samoobrony przed tymi grupami30. W rezultacie, starcia między Bułgarami a muzułmanami miały nieraz charakter nakręcającej się spirali przemocy, np. we wrześniu 1879 roku w jednej ze wsi w powiecie ajtoskim Turek zastrzelił Bułgara podczas próby kradzieży, w odwecie doszło do tumultu Bułgarów przeciwko całej muzułmańskiej wsi31. 28 Brophy to Ashburgham, Varna 20.04.1880, no. 7, FO 195/1311 (brak stron); Brophy to Goschen, Burgas 6.05.1881 (brak numeru), FO 195/1373 (brak stron); Palgrave to Marquis of Salibury, Sophia 9.08.1879, FO 78/2983/263. 29 Palgrave to Marquis of Salibury, Sophia 14.08.1879, FO 78/2983/274. 30 Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 23.03.1880, no. 47, FO 195/1311 (brak stron); Dalziel to Lascalles, Roustchuk 12.08.1880, no. 31, FO 195/1312 (brak stron). 31 Brophy to Layard, Varna 15.09.1879, FO 195/1246/446–447; Faktycznie doniesień na temat ataków na muzułmańskie wsie było bardzo dużo w różnych częściach kraju, nie tylko na północnym wschodzie. Zob. np. Рапортъ началнику войск Софийского отдяла, Кюстендил 20.12.1879, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 35 л. 3; Рапортъ штабу 12 арменского корпуса, Киприкиой 17.04.1879, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 35 л. 4; Акт, Савва 12.04.1879, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 35 л. 5–6; От Варненския губернатор до Министерство на външните работи и изповеданията, Варна 24.07.1879, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 35 л. 25; От Провадийско окръжно управление до Варненския губернатор, Провадия 14.08.1879, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 35 л. 42–43. 32 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 141–142. 33 „Витоша” 1880, год. I, бр. 93 (28 май), s. 3–4. 34 Управление императорскаго российскаго коммиссара в Болгарии Филипопольскому Губернатору, Филипополь 5.10.1878, НБИВ-БИА ф. 19 а.е. 6 л. 6–7. 35 „Витоша” 1880, год. I, бр. 91 (14 май), s. 2–3. Administracja oraz siły porządkowe Księstwa Bułgarii i Rumelii Wschodniej początkowo nie potrafiły spacyfikować ruchu na wschodzie. Zasadniczym problemem były sprzeczności w instrukcjach wysyłanych przez rząd do władz lokalnych odnośnie taktyki tłumienia tej działalności. Z jednej strony Ministerstwo Spraw Wewnętrznych podkreślało, że stosowane środki muszą być dotkliwe dla „rozbójników” i osób wspierających bunt (obserwacja domów, ekstradycja, kary pieniężne), a z drugiej naciskały, żeby nie zniechęcać do nowych władz ludności muzułmańskiej i nie tworzyć sytuacji, które mogłyby doprowadzić do skandalu międzynarodowego32. Problemem były braki kadrowe, np. w regionie Gerłowa, gdzie działalność partyzantki była szczególnie wzmożona, na obszarze obejmującym czterdzieści cztery wsie pełniło służbę zaledwie od pięciu do sześciu żandarmów33. Jeszcze jesienią 1878 roku rozpoczęto działania na rzecz wzmocnienia sił policyjnych, m.in. w październiku Rosjanie przeprowadzili dużą akcję dozbrajania sił porządkowych na wschodzie kraju, przekazując funkcjonariuszom 1 246 sztuk broni34. Niemniej potrafiło dochodzić do kuriozalnych sytuacji, np. policjanci na widok bandytów schodzili z koni i rzucali się do ucieczki35. Pod koniec czerwca 1879 roku doszło do serii krwawych starć między policją a muzułmańskimi partyzantami oraz ataków na wsie w rejonie Osman Pazaru, Gerłowa i Razgradu, co ponownie pokazało, że miejscowe siły porządkowe nie radzą sobie z sytuacją36. Skala działalności muzułmańskiego ruchu oporu przybrała bardzo niepokojące rozmiary, właściwie paraliżując funkcjonowanie państwa na wschodzie. Jak ujął to Simeon Radew: „Wszędzie można było usłyszeć bębny baszybuzuków”37. Władze Księstwa Bułgarii zdecydowały się podjąć bardziej stanowcze kroki. 22 (10) lipca nakazano przerzucenie 8 tys. żołnierzy rosyjskich oraz bułgarskich z zachodu na wschód, swoje siły w tym czasie zmobilizowały również władze w Płowdiwie38. We współpracy z milicją wschodniorumelijską, trzy dni później doszło do rozpoczęcia szeroko zakrojonej akcji pacyfikacji wsi w powiecie ajtoskim, stanowiących ważny punkt wypadowy „grup rozbójniczych”39. W czasie tygodniowych walk, 1 sierpnia (20 lipca) doszło do rabunku i spalenia muzułmańskiej wsi Murna w okręgu prowadijskim, czego – według raportów bułgarskich – dopuścił się oddział żandarmerii wschodniorumelijskiej pod dowództwem Bożiła Nojkowa. Straty oszacowano na 33 274 groszy40. 29 (17) lipca książę Aleksander I ogłosił wprowadzenie stanu wojennego w najbardziej zagrożonych „bandytyzmem” regionach: w całej guberni warneńskiej, okręgach razgradzkim i eski-dżumajskim w guberni ruseńskiej, okręgach osman-pazarskim i eleńskim w guberni tyrnowskiej. Każda osoba oskarżona o zabójstwo, rozbój, napad czy kradzież została uznana za rozbójnika. Postępowania dotyczące przestępstw tego typu zostały przekazane sądom wojskowym, a armia otrzymała „prawo do sięgania po szczególne środki w walce z bandytami”. W praktyce oznaczało to możliwość wydawania wyroków w trybie doraźnym i wykonywania kary śmierci41. Dnia 30 (18) grudnia 1879 roku parlament uchwalił ustawę, na mocy której dowódcy wojsk rosyjskich stacjonujących w Bułgarii gen. Johanowi Casimirowi Ehrnroothowi przekazano władzę zwierzchnią nad organami cywilnymi oraz policją w 36 „Витоша” 1879, год. I, бр. 15 (18 юли), s. 1; В. Янчев, op. cit., s. 57–58; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 139. 37 С. Радев, op. cit., s. 211–212; В. Янчев, op. cit., s. 65–66. 38 Palgrave to Marquis of Salibury, Sophia 31.07.1879, FO 78/2983/226–227; Директор на правосъдието до околийските съдилища, 27.07.1880, ДА-Пловдив ф. 40к оп. 1. а.е. 5 л. 26; В. Янчев, op. cit., s. 58–59. 39 Рапорт oт Провадийско окръжно управление до Варненския губернатор, Провадия 14.08.1879, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 35 л. 45. 40 Рапорт oт Провадийско окръжно управление до Варненския губернатор, Провадия 14.08.1879, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 35 л. 45; От Министерство на вътрешните дела до Министерство на външноте дела, София 4.09.1879, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 35 л. 53; Рапорт oт Провадийско окръжно управление до Варненския губернатор, Провадия 14.08.1879, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 35 л. 54–55; Прошение на жителите из село Мудри Чифлик до Провадийско окръжно управление (копия), Провадия 23.07.1879, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 35 л. 56. 41 Указ на Александър I княз на България, София 17.07.1879, ДА-Варна ф. 717к оп. 1 a.e. 2 л. 14–15; Указ на княза Александър I, София 31.07.1879, ДА-Варна ф. 78к оп. 2 а.е. 24 л. 1. rejonach objętych stanem wojennym, jej celem było ułatwienie walki z „rozbójnikami”. W ramach uzyskanych pełnomocnictw Ehnrooth mógł dymisjonować komendantów policji oraz urzędników (z naczelnikami okręgowymi włącznie). Umożliwiło to uniknięcie komplikacji, jakie pojawiały się przy podporządkowaniu władz cywilnych rozkazom wojskowym po ogłoszeniu stanu wojennego w lipcu42. Następnie, w rozporządzeniu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych zaadresowanym do gubernatorów Ruse, Warny i Tyrnowa z 28 (16) lutego 1880 roku przyjęto zasadę odpowiedzialności zbiorowej za brak współpracy z władzami oraz wspieranie „bandytów”. Władze gminne otrzymały nakaz informowania o wszelkich przejawach „działalności rozbójniczej” organy porządkowe. W razie braku zawiadomienia, do odpowiedzialności byli pociągani wszyscy mieszkańcy wsi. Po udowodnieniu pierwszego takiego przypadku nakładano karę 10–25 franków od domu, drugiego – 20–50, trzeciego – 50–100, za czwartym razem muhtar oraz cała rada gminna była oddawana pod sąd wojenny. Do tego nakazano wydalenie do Imperium Osmańskiego osób, które nie mogły wykazać się żadnym zajęciem i nie posiadały domu. Nie było wątpliwości, że większość z wymienionych rozwiązań była jednoznacznie sprzeczna z konstytucją tyrnowską43. Radykalnych środków domagała się opinia publiczna. W latach 1879–1880 kwestia oporu muzułmańskiego na wschodzie znajdowała się w centrum zainteresowania bułgarskiej prasy44. 42 В. Янчев, op. cit., s. 61–62. 43 Окръжно писмо от Министерство на вътрешните дела до г. г. губернаторите в Русчук, Варна и Търново, София 16.02.1880, ДА-Варна ф. 78к оп. 2 а.е. 39 л. 1; В. Янчев, op. cit., s. 63–64. 44 W późniejszych latach wieści o schwytaniu muzułmańskiego rozbójnika nie budziły już takich emocji. Zob. Е. Кейе, op. cit., s. 111. 45 Draft [by Lascalles], 22.05.1880, FO 195/1311 (brak stron); Acting Vice-Consul Brophy to Mr. Lascelles, Varna 22.05.1880, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. s. 581–582; В. Янчев, op. cit., s. 67. W maju (kwietniu) 1880 roku wojsko bułgarskie rozpoczęły wielką akcję pacyfikacyjną przeciwko muzułmańskiej partyzantce na wschodzie, w której, obok bułgarskich i rosyjskich żołnierzy, wzięła udział policja z Księstwa, milicja wschodniorumelijska oraz 2 tys. ochotników (w tym członków towarzystw gimnastycznych)45. W trakcie działań wymierzonych przeciwko „rozbójnikom” 6–7 maja (24–25 kwietnia) 1880 roku armia bułgarska odniosła serię zwycięstw nad grupami muzułmańskimi, równocześnie pacyfikując wiele wsi oskarżanych o wsparcie dla „bandytów”. Działania prowadzone były zarówno na obszarze Księstwa, jak i Rumelii Wschodniej, której granicę naruszono w trakcie ścigania grupy Czobana Hasana. Najsłynniejsza, a zarazem największa bitwa w czasie wiosennej akcji miała miejsce pod Bjałą Reką 9 maja (27 kwietnia). Studwudziestoosobowy oddział pułkownika Boborikina zmierzył się z 500 bojownikami pod wodzą Czobana Hasana. Siły partyzanckie zostały rozbite, a ich dowódca zbiegł w głąb Rumelii Wschodniej i stracił pozycję wśród innych przywódców ruchu oporu46. Łącznie w maju (kwietniu) doszło do spalenia ośmiu wsi muzułmańskich – ich ludność w sposób brutalny wysiedlono, czemu towarzyszyło plądrowanie, gwałty oraz zabójstwa47. W czasie ofensywy wiosennej zginęło także wielu przywódców muzułmańskich, m.in. Erebakan z Szumenu48. Równocześnie prowadzono akcję konfiskowania broni wśród ludności muzułmańskiej oraz przeszukiwania domów i budynków, w których, jak podejrzewano, mieli ukrywać się „rozbójnicy”49. Kluczowe dla wiosennej akcji 1880 roku było nie tylko spacyfikowanie głównych sił partyzanckich, ale i zademonstrowanie siły władz bułgarskich50. 46 Lascalles to Goschen, Sofia 25.08.1880, no. 32, FO 195/1312 (brak stron); „Витоша” 1880, год. I, бр. 91 (14 май), s. 2; „Витоша” 1880, год. I, бр. 92 (22 май), s. 2; К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 328–329. 47 С. Радев, op. cit., s. 211–212; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 133–134. 48 „Витоша” 1880, год. I, бр. 91 (14 май), s. 2–3. 49 „Витоша” 1880, год. I, бр. 92 (22 май), s. 1–2. 50 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 143–144. 51 Lascalles to Earl Granville, Sofia 31.05.1880, no. 90, FO 195/1311 (brak stron); С. Радев, op. cit., s. 210; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 142–144. 52 Draft [by Lascalles], 22.05.1880, FO 195/1311 (brak stron); Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 134. Wysoka Porta oskarżyła władze w Sofii i Płowdiwie o zorganizowanie pogromu bezbronnych wsi muzułmańskich oraz wykorzystywanie rzekomej kwestii rozbójniczej jako pretekstu do represji wobec wyznawców islamu. Strona bułgarska nie przeczyła, że w czasie akcji pacyfikacyjnej w maju (kwietniu) 1880 roku doszło do ataków na ludność cywilną. Tłumaczono, że musiano sięgnąć po radykalne środki, gdyż inaczej doszłoby do wybuchu powstania tureckiego na wschodzie. Ataki na ludność cywilną wyjaśniano niesubordynacją ochotników uczestniczących w tych działaniach – obiecano, że zostaną oni pociągnięci do odpowiedzialności. Uznano, że błędem ze strony administracji lokalnej było wezwanie na pomoc miejscowych chłopów i członków towarzystw gimnastycznych, nad którymi nie sposób było zapanować51. Zdecydowano się powołać mieszaną komisję złożoną z czterech Bułgarów, dwóch Turków oraz trzech obcokrajowców, jednak ostatecznie działała ona jedynie na obszarze Rumelii Wschodniej. W przygotowanym przez nią raporcie wskazano na szereg nieprawidłowości ze strony administracji, w następstwie których stało się możliwe wkroczenie armii bułgarskiej na obszar prowincji. Komisja zarekomendowała zwolnienie szeregu urzędników Dyrekcji Spraw Wewnętrznych Rumelii Wschodniej, a także naczelnika ajtoskiego i burgaskiego, w przypadku zaś administracji bułgarskiej – naczelnika okręgowego Warny52. Jeszcze w trakcie wiosennej akcji, 9 maja (27 kwietnia) 1880 roku parlament rozszerzył pełnomocnictwo nadane generałowi Ehrnroothowi, któremu w pełni została podporządkowana władza cywilna na obszarach objętych stanem wojennym. Minister wojny na mocy nowych uprawnień zdecydował się przyśpieszyć prace związane z wydawaniem wyroków przez sądy wojenne (w czerwcu wiele z nich pracowało przez całą dobę), w jeszcze większym zakresie stosowano zasadę zbiorowej odpowiedzialności wobec wsi muzułmańskich oraz dozbrojono miejscową ludności chrześcijańską celem organizacji samoobrony53. 53 Закон за даване права на военния министър, София 27.04.1879, ДА-Варна ф. 78к оп. 2 а.е. 41 л. 1; С. Радев, op. cit., s. 211–212; К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 330; В. Янчев, op. cit., s. 68–69; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 144. 54 Wicekonsul brytyjski narzekał na niską skuteczność policji, która „ciągle tylko mówi, że szuka winnych i jest w trakcie postępowania”. Jako przyczyny takiego stanu rzeczy wskazywał decyzję gen. Ehrnrootha o wyłączeniu żołnierzy ze śledztw dotyczących pojedynczych przypadków przestępstw i skupieniu wyłącznie na rozbijaniu dużych grup „rozbójników”. Zob. Dalziel to Earl Granville, Roustchuk, 5.07.1880, no. 24, FO 195/1312 (brak stron). 55 „Независимост” 1880, год. V, бр. 7 (20 септември), s. 4. 56 Директор на правосъдието до околийските съдилища, 25.09.1880, ДА-Пловдив ф. 40к оп. 1. а.е. 6 л. 6; Публично-административен правилник за носение на оръжие, Пловдив 20.09.1880, ДА-Пловдив ф. 40к оп. 1. а.е. 6 л. 10–11. Po akcji z maja (kwietnia) 1880 roku sytuacja na wschodzie stopniowo ulegała stabilizacji, jakkolwiek wciąż odnotowywano działania muzułmańskiego ruchu oporu. Wicekonsul brytyjski w Ruse William Henry Dalziel w lipcu 1880 roku donosił o ataku stuosobowej grupy na pociąg, który zakończył się regularną bitwą z siłami porządkowymi. Dalziel był sceptyczny co do rezultatów ofensywy wiosennej – uważał, że zaprzestanie działalności grup muzułmańskich było wyłącznie tymczasowe. W jego ocenie partyzanci mieli czekać w ukryciu na moment utraty czujności przez siły bułgarskie54. W powiecie eleńskim od czerwca do sierpnia panował spokój, jednak 21 (9) września doszło do ataku bandy Selima Pechlewana na sześciu podróżników, z których dwójkę uprowadzono. Podobnie jak Dalziel, donosząca o tym gazeta „Независимост” obawiała się, że „bandyci” ponownie się uaktywnią i powróci chaos55. Pod wpływem tych doniesień Rumelia Wschodnia podejmowała działania, by nie dopuścić do odżycia oporu na wschodzie. 2 października (20 września) 1880 roku ograniczono prawo do posiadania broni, którą – poza urzędnikami i siłami porządkowymi – mogły nosić jedynie osoby ze specjalnym pozwoleniem wydawanym przez władze powiatowe. Starać się o to mogły osoby pełnoletnie, które nie były karane w przeszłości56. Obawy dotyczące odżycia oporu muzułmańskiego nie okazały się jednak słuszne. We wrześniu 1880 roku w jednym ze starć z siłami pacyfikacyjnymi zginął Czoban Hasan57, a pod koniec roku oceniano, że „plaga rozbójników” na wschodzie została w dużej mierze zwalczona58. W rezultacie 2 grudnia (20 listopada) 1880 roku książę Aleksander odwołał stan wojenny na wschodzie i anulował specjalne pełnomocnictwa nadane generałowie Ehrnroothowi, do tego ogłosił amnestię59. Opór muzułmański, którego celem było przywrócenie tych obszarów pod władzę sułtana tureckiego, został spacyfikowany. 57 В. Янчев, op. cit., s. 70–71. 58 Lascalles to Earl Granville, Sofia 10.08.1880, no. 124, FO 195/1312 (brak stron); К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 330. 59 В. Янчев, op. cit., s. 70–71. 60 Palgrave to Marquis of Salibury, Philippopolis 17.07.1879, FO 78/2983/178–179; От Министерство на външните дела и изповеданията до Дипломатически агент в Цариград, София 19.07.1880, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 9 л. 181; Рапорт от Ломпаланската пеша дружина до Военния министър, Лом Паланка 3.07.1880, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 9 л. 184–185; Mr. Malet to the Marquis of Salisbury, Therapia 5.10.1879, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 493–497; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 140. W latach 1878–1880 wyznawcy islamu masowo wysyłali skargi dotyczące brutalności bułgarskich żołnierzy i policji oraz niesprawiedliwości, jakie ich spotkały ze strony władz lokalnych. W petycjach wskazywano na represje ze strony bułgarskich sił porządkowych i wojska, które pod pretekstem poszukiwania rozbójników urządzały regularne napady na wsie, znęcały się nad mieszkańcami, przeszukiwały domy w poszukiwaniu kosztowności, a nawet torturowały ich mieszkańców celem wyjawienia miejsce ukrycia majątku. Scenariusz tych incydentów wyglądał podobnie. Po wkroczeniu policji bądź żołnierzy do miejscowości, gromadzono ludność islamską w meczecie, by móc spokojnie plądrować wieś i wyciągać ze sterroryzowanej grupy pojedyncze osoby – najczęściej najbogatszych (od których można byłoby uzyskać informację o miejscu ukrycia pieniędzy) bądź kobiety i dziewczęta, które molestowano, a nieraz gwałcono. Część ludzi uprowadzano pod pretekstem aresztowania i wywożono ze wsi, po czym wieść o nich ginęła. Domy po splądrowaniu palono lub demolowano. Policjanci potrafili ogłaszać, że, według nowego prawa, modlitwy i przebywanie w meczecie są nielegalne i pod zarzutem łamania tego zakazu nękano ludzi. Represje nieraz nie miały żadnego związku ze ściganiem partyzantów, a z chęcią wzbogacenia się, zemstą za osobisty spór z muzułmańskim sąsiadem bądź wyrazem ksenofobicznych poglądów. Wyznawcy islamu byli także napadani w czasie podróży – policjanci ich zatrzymywali, bili, zabierali przewożone kosztowności pod pretekstem konfiskaty ukradzionych dóbr. Ofiary nie były w stanie wskazać, czy napaści dokonali policjanci czy zwykli rozbójnicy60. Z większą brutalnością traktowano podejrzanych o działalność rozbójniczą. Pochwycony „bandyta” często był bez sądu wieszany61. Jak ujął to Charles Brophy: „Wystarczyło jedno słowo popa, by powiesić Turka”62. Więzienie w Warnie było przepełnione muzułmanami oskarżanymi o działalność rozbójniczą bądź wsparcie dla niej, część skazańców zostało osadzonych bez prawomocnego wyroku. Wśród nich było wielu sygnatariuszy petycji do Wysokiej Porty i przedstawicieli mocarstw, którzy ośmielili się oskarżać władze bułgarskie o dyskryminację63. W lipcu 1880 roku donoszono, że muzułmanie z Ruse czuli się do tego stopnia sterroryzowani, że bali się wychodzić z domów czy tym bardziej udać się do meczetu na modlitwę, co uniemożliwiało świętowanie Ramadanu64. Ciągłe naruszanie granicy przez wojska bułgarskie i milicję wschodniorumelijską doprowadzało do sytuacji, w której właściwie przez nikogo nie była ona respektowana. Bułgarscy żołnierze nieraz zapuszczali się aż pod Burgas, Mesemwrię i Anchiało w czasie akcji przeciwko „rozbójnikom”65. Należy zwrócić też uwagę, że stan wojenny i obecność wojsk był uciążliwy dla całej miejscowej społeczności – gminy musiały z własnych środków zapewnić żołnierzom wikt oraz schronienie66. 61 Brophy to Palgrave, Varna 12.11.1879, FO 195/1246/479–480 62 Brophy to Goschen, Burgas 6.05.1881 (brak numeru), FO 195/1373 (brak stron). 63 Lascalles to the Marquis of Salisbury, Sofia 14.04.1880, no. 62, FO 195/1311 (brak stron); Brophy to Ashburgham, Varna 20.04.1880, no. 7, FO 195/1311 (brak stron); „Витоша” 1880, год. I, бр. 93 (28 май), s. 3–4; W sierpniu 1880 roku władze Warny miały nawet oficjalnie zakazać muzułmanom wysyłania skarg do przedstawicieli obcych państw. Zob. Lascalles to Earl Granville, Sofia 10.08.1880, no. 126, FO 195/1312 (brak stron). 64 Dalziel to Earl Granville, Roustchuk 5.07.1880, no. 24, FO 195/1312 (brak stron). 65 В. Янчев, op. cit., s. 67–68. 66 Приказ на Провадийско окръжно управление до мухтарина в с. Дерекьой (Петров дол), Провадия 17.12.1878, ДА-Варна ф. 681к оп. 1 a.e. 1 л. 2. W petycji przesłanej przez muzułmanów do księcia Aleksandra Battenberga z 10 grudnia (28 listopada) 1879 roku, obok zarzutów dotyczących niesprawiedliwości sądów, brutalności policji oraz stosowanie kar na zasadzie zbiorowej odpowiedzialności, pojawiły się konkretne propozycje, które miały doprowadzić do pełniejszej ochrony praw wyznawców islamu w Bułgarii. Autorzy tekstu byli przekonani, że konfiskata broni miała na celu uczynienie ich bezbronnymi wobec terroru policji, dlatego w pierwszej kolejności wzywano do przywrócenia prawa do noszenia broni. Do tego domagano się roztoczenia szczególnej opieki nad muzułmanami, powstrzymania przemocy i grabieży dokonywanych przez policję, żołnierzy i urzędników, zwiększenia reprezentacji muzułmanów w sądach oraz innych instytucjach państwowych, by mogli zapobiegać dyskryminacji, zaprzestania praktyk osadzania w więzieniach bez wyroków sądów, wprowadzenia większej kontroli nad siłami porządkowymi oraz przykładania większej wagi do skarg kierowanych do organów władz przez muzułmanów67. 67 Second Petition from Mussulman Bulgarians to Prince of Bulgaria, 28.11/10.12.1879, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 510–511. 68 The Translation of Document in Turkish presented to British Vice-Consulate, Varna 21.09.1879, FO 195/1246/460–464; Na przykład, w regionie Anchiało za winnego fali przemocy na muzułmanach uznawano przewodniczącego komisji stałej przy burgaskiej radzie departamentu, Dimitra Brakałowa. Zob. Brophy to Layard, Varna 29.08.1879, FO 195/1246/440–441. 69 К. Иречек, Български дневник…, т. 1, s. 102; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 204; Ж. Назърска, Етническите и религиозните малцинства в българския парламент 1879–1885, „Исторически преглед” 1999, бр. 1–2, s. 7–8. 70 Brophy to Lascalles, Varna 21.04.1880, no. 10, FO 195/1311 (brak stron). 71 Препис от турското списание „Джаридей Хавадисъ” (бр. 4929, 29.03.1882), ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 29 л. 14–15; До архимандрит Методий Кусевич, Париж 26 март/7 април 1879 г., [w:] И. Е. Гешов, Лична кореспонденция, ред. Р. Попов, В. Танккова, София 1994, 43–45. 72 Brophy to Ashburgham, Varna 20.04.1880, no. 7, FO 195/1311 (brak stron). Za zaistniałą sytuację obwiniano administrację lokalną, której przedstawiciele wbrew instrukcjom rządu potrafili okazywać otwartą wrogość wobec mniejszości muzułmańskiej. „Rozbójnictwo” stawało się pretekstem do represji na niewinnej islamskiej ludności cywilnej, co czyniono rękoma miejscowej policji bądź milicji. Wyrażało się to w milczącym przyzwoleniu na stosowanie przemocy wobec muzułmanów, którzy „sami sobie zasłużyli na karę”68. Za przykład może posłużyć „afera silistreńska”. W czasie wyborów w styczniu 1880 roku do II Zgromadzenia Narodowego, w Silistri pod zarzutami udzielenia wsparcia dla „bandytów” zostało aresztowanych dziesięciu Turków. Poddawano ich torturom, w efekcie których jeden zmarł, a pięciu zostało ciężko okaleczonych. Celem tych działań było wywarcie nacisku na całą społeczność, by oddali głos zgodnie z wolą miejscowych władz69. W kwietniu doszło do procesu zatrzymanych muzułmanów przed sądem wojennym, w czasie którego skazano ich za napaść i rabunek na Bułgarach. Przy wydawaniu wyroku w ogóle nie wzięto pod uwagę stosowania tortur przez policjantów, ale i faktu, że wcześniej wojsko spaliło wioskę oskarżonych i pobiło grupę ludzi z nimi związanych. Komentując tę sprawę Charles Brophy pisał w jednym z raportów: „Gdy Bułgara skazuje się na kilka lat więzienia [za rozbójnictwo], muzułmanina od razu na karę śmierci”70. Brutalne działania przeciwko „rozbójnikom” spotykały się z ostrą krytyką Wysokiej Porty, prasy tureckiej, mocarstw zachodnich oraz opinii międzynarodowej71. Wprowadzenie stanu wojennego we wschodnich okręgach kraju oraz specjalne uprawnienia nadane ministrowi wojny traktowano jako „przyznanie nowych narzędzi do gnębienia muzułmanów pod zarzutem ukrywania czy wspierania rozbójników”72. W ocenie komentatorów zachodnich, walka z bandydatami stawała się wyłącznie kłamliwą zasłoną dla tumultów organizowanych przez Bułgarów przeciw muzułmanom73. Charles Brophy otwarcie mówił o tym, że rozbójnictwo oraz rzekome przygotowywanie powstania tureckiego na wschodzie były wymyślone przez władze bułgarskie i stanowiły wygodną wymówkę do realizacji czystki etnicznej. Podkreślał, że Turcy nie byli w tym przypadku oprawcami, a ofiarami Bułgarów74. Podobnie uważał Eumène Queillé – francuski finansista powiązany z władzami bułgarskimi, który uznawał, że kwestia rozbójników stała się pretekstem dla Bułgarów do realizowania ostrej linii politycznej wobec muzułmanów na wschodzie. Jego zdaniem podobnie Wysoka Porta cynicznie wykorzystywała reemigrację uchodźców wojennych do ciągłego ingerowania w wewnętrzne sprawy Bułgarii75. Także władze Rumelii Wschodniej znalazły się pod ostrzem krytyki ze strony prasy zachodniej, która oskarżała je o stosowanie „barbarzyńskich metod pod wpływem moskiewskim”, a nawet dążenia do unicestwienia mniejszości w prowincji76. 73 Brophy to Lascalles, Varna 21.04.1880, no. 10, FO 195/1311 (brak stron); И. Ялъмов, История на турската общност в България, София 2002, s. 72. 74 Draft [by Lascalles], 22.05.1880, FO 195/1311 (brak stron); Warto podkreślić, że w korespondencji dyplomatów brytyjskich jasno było zaznaczone, że interesowały ich wyłącznie przypadki, w których ofiarami byli muzułmanie, ignorowali zaś akty przemocy wymierzone w chrześcijan. Zob. Dalziel to Lascalles, Roustchuk 12.08.1880, no. 31, FO 195/1312 (brak stron). 75 Е. Кейе, op. cit., s. 49, 109. 76 Część komentatorów z Zachodu traktowało te wydarzenia jako rewolucję wymierzoną nie tylko w władzę bułgarską, ale i cały ład berliński na Bałkanach, którą Bułgarzy mieli prawo tłumić. Za rażącą natomiast uznawano brutalność sposobów pacyfikacji tego ruchu. Zob. Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 130–131. 77 Palgrave to Marquis of Salisbury, Sofia 27.09.1879, FO 195/1246/99–101; Lascalles to the Marquis of Salisbury, Sofia 14.04.1880, no. 62, FO 195/1311 (brak stron); Lascalles to Earl Granville, Sofia 24.07.1880, no. 118, FO 195/1312 (brak stron); Decree by Aleksander I, by the grace of God and the national choice Prince of Bulgaria, 10/23.07.1879, FO 78/2983/229–231; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 143–144. 78 Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатически агент в Цариград, София 20.02.1881, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 4 л. 6–9. 79 Lascalles to Earl Granville, Sofia 10.08.1880, no. 124, FO 195/1312 (brak stron). Władze bułgarskie broniły się przed tymi zarzutami, podkreślając, że działania rządu były wymierzone wyłącznie w bandytów oraz że nie mają żadnego podłoża religijnego, etnicznego czy ideologicznego. Wskazywano, że ich celem jest ochrona obywateli Księstwa: chrześcijan i muzułmanów. Tłumaczono również, że o wszelkich akcjach na granicy bułgarsko-wschodniorumelijskiej informowano nie tylko władze w Płowdiwie, ale i w Konstantynopolu77. W późniejszym okresie, od 1881 roku podkreślano zaś, że problem nie istnieje, wszelkie incydenty miały wyłącznie charakter przestępczy, a muzułmanie byli traktowani na równi z chrześcijanami78. Wysokiej Porcie oraz mocarstwom zarzucano nierzetelność, posługiwanie się fałszywymi doniesieniami oraz zawyżanie statystyk dotyczących ofiar walki z „rozbójnikami”79. Władze tureckie oskarżano o prowokowanie incydentów oraz wspieranie buntu, który miał na celu skompromitować władze w Sofii i pokazać światu, że Bułgarzy nie są gotowi rządzić własnym państwem80. 80 Рапорт от Русенски окръжен управител до Министерство на външните работи и изповеданията, Русе 12.1880, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 4 л. 22–23; К. Иречек, Български дневник, т. 2: 1881–1884, съст. Е. Стателова, София 1995, s. 296; С. Радев, op. cit., s. 210–211. 81 Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 16.02.1880, no. 26, FO 195/1311 (brak stron); Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 24.02.1880, no. 32, FO 195/1311 (brak stron); Dalziel to Lascalles, Roustchuk 12.08.1880, no. 31, FO 195/1312 (brak stron); Да се уволнят служители, които оказват съдействие на разбойниците, II OНС, I редовна сесия, 20 заседание, 26.04.1880, [w:] Стефан Стамболов. Парламентарни речи 1879–1894, съст. Д. Иванов, М. Куманов, София 1995, s. 64. 82 „Витоша” 1880, год. I, бр. 78 (19 март), s. 4; „Витоша” 1880, год. I, бр. 81 (2 април), s. 3. 83 Дописка за последния ден от пребиваването на княз Александър във Варна, Варна 23.08.1880, [w:] Княз Александър I Батенберг и Варна. Документи и материали (1879–1915), съст. Б. Дряновски, Варна 2004, s. 65–68; В. Янчев, op. cit., s. 72. 84 Zob. np. Пловдивското окръжно управление до околийски началници, Пловдив 27.12.1890, ДА-Пловдив ф. 895к оп. 1 а.е. 4 л. 2–3. 85 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 158, 177, 189–190, 226. Władze centralne nie ignorowały przypadków bezprawnego stosowania przemocy wobec muzułmanów – naczelnicy, burmistrzowie (wśród nich także muzułmanie) czy komendanci policji byli dymisjonowani pod zarzutem nadużywania uprawnień, a następnie wymieniani na osoby, które faktycznie starały się zapanować nad sytuacją81. Zdarzało się także, że postawiony przed sądem wojennym muzułmanin oskarżony o rozbójnictwo został uniewinniony. Nie wszystkie wyroki były skazujące, sądy decydowały o braku winy nawet wbrew naciskom opinii publicznej czy władz wojskowych82. Aleksander Battenberg przy różnych okazjach ogłaszał amnestię dla wybranych więźniów odsiadujących wyroki za działalność rozbójniczą, co najczęściej miało związek z ich sytuacją zdrowotną83. Opór muzułmański w latach 1878–1880 miał istotny wpływ na dalsze losy mniejszości muzułmańskiej w Bułgarii. Ruch ten sprowadził na islamską ludność cywilną ogrom przemocy ze strony armii oraz służb porządkowych, w których szeregach znajdowali się Bułgarzy oraz Rosjanie. Masowa emigracja w pierwszych latach po utworzeniu państwa była ściśle związana z chaosem na wschodzie oraz represjami stosowanymi wobec „bandytów” i osób ich wspierających. Pod wpływem tych wydarzeń rząd bułgarski zmienił stosunek do kwestii służby wojskowej. Początkowo system poboru miał być oparty wyłącznie na podziale terytorialnym, jednak wobec oporu muzułmańskiego oraz udziału w nim dezerterów wprowadzono także klucz etniczno-wyznaniowy84. Konsekwencją opisywanego konfliktu było także zwiększenie liczby muzułmanów w administracji lokalnej oraz sądownictwie, wprowadzono m.in. tzw. członków honorowych w sądach85. Nie można więc mówić, że opór muzułmański na wschodzie ziem bułgarskich w latach 1878–1880 miał jedynie negatywne następstwa. Muzułmańscy partyzanci nie osiągnęli swojego celu, czyli przywrócenia władzy osmańskiej na tym obszarze, jednak ich działalność wpłynęła na umocnienie pozycji mniejszości islamskiej, która pokazała władzom w Sofii, że nie można jej ignorować. Warto też zaznaczyć, że muzułmanie na wschodzie nie mieli możliwości osiągnięcia niczego więcej samodzielnie – nie mogli odnieść sukcesu bez bezpośredniej interwencji ze strony Imperium Osmańskiego. Tymczasem Wysoka Porta, po klęskach zadanych przez Rosjan w latach 1877–1878, w ogóle wykluczała rozpoczęcie nowej wojny. O ile w latach 1878–1880 aktywność muzułmańskich grup zbrojnych na wschodzie miała wymiar polityczny, a od lata 1879 roku stała się coraz bardziej zorganizowana, przybierając kształt bliski powstaniu, to ich późniejsze działania miały już charakter przeważnie przestępczy. Przez pozbawienie wsparcia miejscowej społeczności islamskiej oraz Wysokiej Porty utraciły swój wymiar polityczny. Jakkolwiek wciąż część prowadzących je grup posługiwała się hasłami walki o restaurację władzy sułtana na tych ziemiach, stanowiły one margines zamierającego ruchu. Ludność muzułmańska na wschodzie wydawała się być już pogodzona z obecnością państwa bułgarskiego na tym terenie – najbardziej radykalni przeciwnicy giaurów wyjechali w ciągu tych pierwszych lat: czy to po wojnie, czy po załamania się oporu w 1880 roku. Wyznawcy islamu przestali postrzegać grupy zbrojne jako formę oporu przeciwko państwu bułgarskiemu, tym bardziej, że ich aktywność była dla nich uciążliwa w sposób bezpośredni, jak i sprowadzała represje ze strony administracji oraz policji. W efekcie, w coraz większym stopniu wyznawcy islamu współpracowali z władzami w chwytaniu muzułmańskich rozbójników, w czym istotną rolę odgrywały nagrody pieniężne86. Na wschodzie wciąż działały bandy skupiające od ośmiu do dziesięciu osób, nękające chrześcijańskie oraz muzułmańskie wsie. Częstym celem ich ataków stawali się ludzie, którzy pracowali z dala od miejsca zamieszkania (pasterze, drwale, rolnicy), również podróżni87. 86 В. Янчев, op. cit., s. 72, 78–79; Страници от българската история…, s. 56. 87 В. Янчев, op. cit., s. 83. Działalność rozbójników muzułmańskich przypominała pod względem taktycznym ruch hajduckich funkcjonujący od wieków w regionie. Konstantin Jireček wyróżniał cztery podstawowe metody stosowane przez te grupy: 1. Zatrzymanie na drodze podróżnych, najczęściej przy pomocy zatorów, a następnie rabunek bez zabijania; 2. Ostrzeliwanie celem zabicia, a następnie okradanie transportowanego ładunku; 3. Porwania dla okupu; 4. Napady na wsie bądź domy oddalone od centrów administracyjnych. Zasadzki urządzano nieopodal karczem, mostów czy często uczęszczanych dróg. W każdym przypadku kluczową rolę odgrywała pomoc tzw. jatankila (tur. przyjaciel), czyli współpracujących z daną grupą gospodarstw, które gwarantowały żywność oraz schronienie, w zamian za „ochronę” lub część łupów88. 88 К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 327. 89 Ibidem, s. 329–331 90 Указ на княз Александър I бр. 532, Варна 19.07.1882, [w:] Княз Александър…, s. 137; Указ на княз Александър I бр. 533, Варна 23.07.1882, [w:] Княз Александър…, s. 142; Указ на княз Александър I бр. 521 (541?), Варна 23.07.1882, [w:] Княз Александър…, s. 142; В. Янчев, op. cit., s. 73–76, 80; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 147. 91 В. Янчев, op. cit., s. 80; Część komentatorów w całości obwiniała Rosjan za doprowadzenie do kryzysu na wschodzie Bułgarii. Zob. Mr. Palgrave to the Marquis of Salisbury, Sophia 30.10.1879, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 426–427. Z powodu aktywności grup muzułmańskich północno-wschodnie okręgi Bułgarii ponownie opanował chaos w 1882 roku. Wzmożenie działalności band rozbójniczych rozpoczęło się wiosną, kiedy zapanowały korzystne do tego warunki pogodowe. Grupy zbrojne składały się przede wszystkim z islamskich chłopów, którzy za dnia zajmowali się gospodarstwem, a nocą organizowali napady. Wśród bandytów znajdowali się także dezerterzy z armii bułgarskiej czy skazańcy, którym udało się uniknąć kary. Najsłynniejszą bandą rozbójniczą w tym okresie kierował Selim Czołak Pechlewan, który został zastrzelony w 1884 roku podczas jednego z napadów89. Działania te spowodowały, że na mocy dwóch edyktów książęcych z 31 lipca i 4 sierpnia (19 i 23 lipca) 1882 roku przywrócono stan wojenny we wschodniej części Bułgarii. Obszar podzielono na cztery okręgi z wojennymi naczelnikami na czele: eleński (powiaty eleński, kesarski, popowski i tyrnowski), eski-dżumajski (powiaty eski-dżumajski, razgradzki i osman-pazarski), szumeński (powiaty szumeński, presławski i deli-ormański) oraz warneński (powiaty warneński i prowadijski). Powrócono do metod stosowanych w latach 1878–1880: ekstradowania osób podejrzanych o rozbójnictwo, utrzymania żołnierzy przez gminy, stosowania odpowiedzialności zbiorowej, usuwania z urzędu muhtarów podejrzanych o wsparcie dla rozbójników. Utworzono korpus specjalizujący się w ściganiu rozbójników i tajną policję, która miała tropić działalność wywrotową w muzułmańskich wsiach90. Środki wykorzystywane przez władze wojskowe były łagodniejsze niż w latach 1878–1880 – dowodzenie przejęli od Rosjan miejscowi Bułgarzy, którzy lepiej znali realia i społeczność muzułmańską, rzadziej dochodziło do stosowania odpowiedzialności zbiorowej91. W zwalczanie bandytów szerzej angażowała się społeczność muzułmańska. W okręgach razgradzkim, silistreńskim, widyńskim, ruseńskim oraz tyrnowskim 18 (6) lutego 1883 roku utworzono mieszane komisje bułgarsko-tureckie, które miały badać przyczyny wzrostu skali rozbójnictwa w regionie. Na podstawie przygotowanych raportów nakazano zwrot majątków utraconych pod zarzutem pomocy okazywanej bandytom, co władze bułgarskie zasadniczo egzekwowały92. Równocześnie w Zgromadzeniu Narodowym z inicjatywy aktywnie działającej w tym okresie grupy muzułmańskich deputowanych doszło do weryfikacji około pięciuset wyroków wydanych przez sądy wojenne93. Złagodzenie polityki wobec muzułmanów było związane z polityką wobec mniejszości w okresie „reżimu pełnomocnictw”, zmierzającą do pozyskania wsparcia wyznawców islamu dla autorytarnych rządów księcia Aleksandra94. Uspokojenie sytuacji w okręgach północno-wschodnich, a także naciski płynące ze strony Wysokiej Porty i mocarstw zachodnich, doprowadziły do odwołania stanu wyjątkowego w grudniu 1882 roku95. 92 В. Янчев, op. cit., s. 83–84. 93 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 148–149. 94 Ibidem, s. 145–146. 95 К. Иречек, Български дневник…, т. 2, s. 150–151, 159; Idem, Княжество България…, ч. I, s. 329–331; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 148. 96 К. Иречек, Български дневник…, т. 2, s. 297. 97 Ibidem, s. 197; В. Янчев, op. cit., s. 90–91. 98 От Гаврил Кръстевич до Йоаким Груев, Цариград 4.06.1884, НБИВ-БИА ф. 2 а.е. 81 л. 1–2; От Гаврил Кръстевич до Йоаким Груев, Цариград 11.06.1884, НБИВ-БИА ф. 2 а.е. 8 л. 5–6; К. Иречек, Княжество България…, ч. II, s. 256. 99 Префектът на Пловдивския департамент до Директор на вътрешните дела, Пловдив 22.08.1883, НБИВ-БИА ф. 20 а.е. 14 л. 260–261; Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 23.03.1880, no. 47, FO 195/1311 (brak stron); Dalziel to Lascalles, Roustchuk 12.08.1880, no. 31, FO 195/1312 (brak stron); Wciąż w północno-wschodnich okręgach wśród aresztowanych dominowali muzułmanie. Za przykład może posłużyć W 1882 roku ofiarami grabieży padło 98 osób, sądy wojenne wydały 202 wyroki oraz 49 listów gończych. Wypłacono 44 046 lewów nagród za pomoc w schwytaniu bandytów. W czasie walk zginęło ośmiu żołnierzy, a trzech zostało ciężko rannych, równocześnie śmierć poniosło dwudziestu czterech rozbójników96. Wśród osób oskarżonych o działalność bandycką wyraźnie dominowali wyznawcy islamu – według oficjalnych statystyk z 1882 roku spośród 183 pochwyconych bandytów aż 166 było muzułmanami, pozostali to Bułgarzy i Grecy97. W późniejszych latach rozbójnicy muzułmańscy wciąż byli aktywni w Bułgarii, jednak ich działalność nie przybrała już takiej skali jak partyzantka z lat 1878–1880 czy aktywność bandytów w 1882 roku. Wciąż dochodziło do napadów, porwań dla okupu czy kradzieży, jednak mowa już była wyłącznie o działalności pojedynczych band w skali całego obszaru Księstwa Bułgarii i Rumelii Wschodniej, a nie koncentracji licznych grup zbrojnych na wschodzie98. Z czasem muzułmanie przestali dominować wśród rozbójników, a Bułgarzy czy przedstawiciele innych grup etniczno-wyznaniowych w podobnym stopniu angażowali się w tworzenie tego typu grup. Bandy o charakterze mieszanym (bułgarsko-muzułmańskie, turecko-romskie etc.) nie stanowiły rzadkości99. Na przykład, jedna z najsłynniejszych szajek okręg szumeński: w pierwszej połowie 1891 roku na 173 aresztowanych aż 111 była muzułmanami (większość Turków, sześciu Romów), w pierwszej połowie 1895 roku wśród 662 zatrzymanych, 529 to Turcy, a trzynastu – Romowie. Zob. Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1891 г., Шумен 1891, s. 26–27; Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 189 4–1895, Шумен 1895, s. 22–23; Zob. także: Криминална статистика. Престъпни деяния и лица осъдени през 1910, 1911 и 1920–1929 години, София 1933. 100 Zob. А. Илиев, op. cit., s. 92–167. 101 Zob. np. Списът на нотите на агенството адресувани до разните турски министерва от начало на 1888 год. до днес и останали без одговор, Цариград, 9.11.1889, НБКМ-БИА ф. 290 а.е. 164 л. 11–21; До Варненско околийско управление, Варна 6.08.1907, ДА-Варна ф. 78к оп. 1 а.е. 29 л. 18; Рапорт от Варненско градско околийско управление до Варненско окръжно управление, 4.08.1907, ДА-Варна ф. 78к оп. 1 а.е. 29 л. 19; Конфидентална телеграмaот Бургаски окръжен управител до Министерство на външните работи и изповеданията, Бургас [1896], ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 870 л. 78; „Балканска зора” 1893, год. IV, бр. 1050 (11 ноември), s. 2–3; Изложение за състояние на Свищовското окръжие през 1891 г., Свищов 1891, s. 4; К. Иречек, Български дневник…, т. 2, s. 493. 102 Рапорт от Русенския окръжен управител, Русе 31.07.1891, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив, т. 4: 1891, съст. М. Куманов, Д. Иванов, София 1997, s. 297–299. 103 От Министерство на вътрешните работи до Министерство на външните работи и изповеданията, София 17.08.1895, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 870 л. 9; Конфидентална телеграмa от Министерство на външните работи и изповеданията до Кюстендилски окръжен управител, София 189[6], ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 870 л. 63; Конфидентална телеграмaот Пловдивски окръжен управител до Министерство на външните работи и изповеданията, Пловдив [1896], ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 870 л. 67–68. 104 Lowther to Earl of Rosebery, 16.09.1892, FO 78/4444/126. 105 Телграм от Вълкович до С. Стамболов, 27.05.1891, НБКМ-БИА ф. 63к оп. 8 а.е. 99 л. 1147; „Балканска зора” 1891, год. 2, бр. 342 (9 май), s. 4. 106 Разпорт от разградско окръжно управление до г-на министра на вътрешните дела, 18.11.1882, НБКМ-БИА ф. 290 а.е. 176 л. 179–191. rozbójniczych działających w okresie reżimu Stambołowa – grupa Jako Todorowa i Omera Kaczamaczkowa była złożona z Pomaków, na których czele stał Bułgar chrześcijanin100. Przestępcy nie kierowali się motywacjami religijnymi czy narodowowyzwoleńczymi, a czysto materialnymi101. Ich ofiarami padali zarówno Bułgarzy oraz muzułmanie, ze względu na zamożność, a nie narodowość102. Wskazywano także na znaczącą liczbę ataków macedońskich czetników na muzułmanów w kraju, głównie na obszarach przygranicznych103. Państwo bułgarskie coraz sprawniej radziło sobie ze zwalczaniem rozbójnictwa. Od 1882 roku Bułgaria zaczęła ściślej współpracować z Imperium Osmańskim w kwestii ekstradycji pochwyconych przestępców w zależności od ich obywatelstwa, co niewątpliwie ostudziło stosunek Wysokiej Porty do kwestii wspierania grup zbrojnych104. Współpraca między Bułgarią a Turcją na polu ścigania szajek bandyckich związana była z uciążliwością tego zjawiska dla obu tych krajów105. W 1882 roku doszło także do reorganizacji struktur sił porządkowych w okręgach razgradzkim, sewliewskim, widyńskim, silistreńskim, tyrnowskim oraz sofijskim, co miało na celu przeciwdziałać ewentualnemu rozwojowi rozbójnictwa w regionie106. We wrześniu 1883 roku przyjęto Ustawę o tymczasowych środkach zwalczania rozbójnictwa na wschodnich kresach Księstwa. W tym roku utworzono także specjalne oddziały (kontr-szajki) zajmujące się ściganiem rozbójników, w ich strukturach szczególną rolę mieli zajmować muzułmanie. Jakkolwiek projekt, z racji braku zainteresowania wyznawców islamu, nie przyniósł zamierzonych rezultatów, krok ten pokazuje zmianę metod walki z bandytami, świadczy też o przeformułowaniu polityki wobec mniejszości muzułmańskiej107. W 1884 roku wprowadzono posterunki na drogach oraz rozszerzono system straży wiejskiej108. W okresie swoich rządów, wojnę rozbójnikom wypowiedział Stefan Stambołow, dla którego kwestia pacyfikacji band działających w różnych rejonach Księstwa stanowiła właściwie drugie co do ważności zadanie po zwalczaniu rusofilów. Równocześnie „bułgarski Bismarck” nakazywał surowo karać policjantów oraz urzędników, którzy dopuścili się dyskryminacji muzułmanów, obawiając się, aby rozbójnicy nie zyskali poparcia prostych ludzi jak w latach 1878–1880109. Dowodem na skuteczność tych działań jest fakt, że w latach 1888–1889 nie odnotowano ani jednego przypadku przestępstwa popełnionego przez bandytę w okręgu warneńskim110. 107 К. Иречек, Княжество България…, ч. II, s. 262–263; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 149–150. 108 К. Иречек, Княжество България…, ч. II, s. 263–264. 109 Писмо на П. Каранов до С. Стамволов, Русе 7.10.1894, БАН ф. 19к оп. 1 а.е. 447 л. 1–4; O’Conor to Marquis of Salisbury, Sofia 15.11.1891, FO 78/4378/167–170; Законът за носение на оръжие е необходим, V OНС, I редовна сесия, 8 заседание, 28.10.1887, [w:] Стефан Стамболов. Парламентарни речи…, s. 184; Правителство ще представи законопроект за преследване и унищожение на разбойниците, V OНС, I редовна сесия, 8 заседание, 28.10.1887, [w:] Стефан Стамболов. Парламентарни речи…, s. 185–186; Закон за изтребление на разбойничеството (24 декември 1887), [w:] История на българите 1878–1944 в документи, т. 1: 1878–1912, ч. 1: Възстановяване и развитие на българската държава, ред. В. Георгиев, С. Трифонов, София 1994, s. 390–391. 110 К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 331. 111 Конфидентален рапорт от Разградски окръжен управител до Министерство на външните работи и изповеданията, Разград 20.01.1896, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 870 л. 85–87. W późniejszym okresie, co pewien czas pojawiały się doniesienia o przygotowaniach muzułmanów w Bułgarii do powstania, które po 1880 roku było w praktyce już mało realnym scenariuszem. W styczniu 1896 roku, pod wpływem zaogniającej się sytuacji w Macedonii, grupa Turków z Razgradu miała założyć tajny komitet, którego celem była działalność wywrotowa, a pierwszym planem była kradzież broni z miejscowego arsenału. Jeszcze przed rozwinięciem ruchu, doszło do aresztowania jego członków. Władze okręgowego podkreślały, że była to grupa młodzieńców, których pomysł nie odzwierciedlał w żaden sposób nastrojów panujących w mieście111. Na początku 1897 roku rozpowszechniono plotki, że w Płowdiwie i Warnie muzułmanie potajemnie się zbroją pod wpływem powstania na Krecie oraz wojny grecko-tureckiej. W czasie przeszukania jednego z dawno nieużywanych meczetów w Płowdiwie odnaleziono osiem karabinów. Wskazano także na nawoływanie do wojny z giaurami ze strony mułłów, którzy przybywali z Imperium Osmańskiego do Księstwa w czasie poprzedzającym Ramadan112. Organ Partii Demokratycznej „Знаме” donosił, że za przygotowania do rewolucji odpowiedzialny miał być Muzułmański Tajny Święty Sojusz. Miała być to organizacja skierowana przeciwko młodoturkom, co było reakcją na ogłoszenie głośnego manifestu przez lidera przeciwników „Krwawego Sułtana”, Zija Beja. Główne hasła głoszone przez aktywistów Sojuszu nie dotyczyły tylko zwalczania młodoturków, ale i dżihadu. Komitety tej organizacji miały powstać nie tylko w miastach cesarstwa (m.in. w Konstantynopolu, na jego czele miał stać sam sułtan; w Adrianopolu miał kierować nim ceniony intelektualista Jakub Bej), ale i na ziemiach bułgarskich. W Warnie komitet miał zorganizował Menduch Efendi, jednak, wobec utrzymywania kontaktów z młodoturkami, został wezwany do stolicy cesarstwa i nigdy nie wrócił. W Płowdiwie zaś oddziałem Muzułmańskiego Tajnego Świętego Komitetu miał kierować Riza Ibrahimow, samorządowiec oraz wydawca panislamistycznego pisma „Gayret”. O przynależność do organizacji, a zarazem działalność agenturalną na rzecz Imperium Osmańskiego, oskarżano deputowanego Zgromadzenia Narodowego z ramienia rządzącej Partii Narodowej Hadżiego Jahiego Jumerowa z Silistri113. Muzułmańscy deputowani zostali wezwani przez premiera Konstantina Stoiłowa celem wyjaśnienia tych doniesień – w czasie spotkania parlamentarzyści zapewniali, że ich współwyznawcy nie wystąpią w żaden sposób przeciwko pokojowi w kraju. Nastroje nieufności do muzułmanów były dodatkowo podsycane z powodu wieści o incydentach na granicy bułgarsko-tureckiej, gdzie dochodziło do regularnej wymiany ognia między służbami tych państw114. Zagrożenia ze strony wyznawców islamu uznano za na tyle poważne, że w rejonach Szumenu, Razgradu i Silistri rozlokowano wojsko bułgarskie, a nawet myślano o ogłoszeniu stanu wojennego. Plotki o niebezpieczeństwie powstania szybko okazały się jednak przesadzone. Bułgarscy oficerowie podkreślali, że kompletnie nieadekwatne było porównywanie sytuacji na wschodzie Bułgarii z chaosem, jaki miał miejsce w Macedonii (jak czynili to niektórzy zagraniczni komentarzy). Wysłanie wojsk bułgarskich było jedynie aktem przezorności ze strony władz Sofii. Spory między muzułmanami a Bułgarami w regionie ograniczały się wyłącznie do nieznaczących, incydentalnych wypadków, które nie świadczyły w żaden sposób o konflikcie etnicznym115. 112 Elliot to Marquis of Salisbury, Sofia 1.04.1897, FO 78/4853/216–217; Wratislaw to Elliot, Philippopolis 19.03.1897, FO 78/4444/218–220. 113 Мюсюлмански таен священ съюз, „Знаме” 1897, год. II, бр. 80 (8 февуари), s. 2–3. 114 Elliot to Marquis of Salisbury, Sofia 1.04.1897, 216–217; Wratislaw to Elliot, Philippopolis 19.03.1897, FO 78/4444/218–220; Министерство на външните работи и изповеданията до окръжните мюфти и мюфтийските наместници, София 7.03.1897, ДА-Пловдив ф. 1141к оп. 1 а.е. 25 л. 2. 115 Brophy to Elliot, Varna 18.03.1897, FO 78/4444/223; Рапорт от Пещерския мюфтийски наместник до Министерство на външните работи и изповеданията, Пещера 04.1897, ДА-Пловдив ф. 1141к оп. 1 а.е. 29 л. 6. Analogiczne pogłoski pojawiły się w 1903 roku pod wpływem wydarzeń w Macedonii – w sofijskiej prasie twierdzono, że w Razgradzie muzułmanie szykują broń oraz materiały wybuchowe. Podobnie jak w 1896 i 1897 roku, okazały się one nieuzasadnione116. Obawy dotyczące działalności wywrotowej muzułmanów wzmogły się w okresie rządów młodoturków w Konstantynopolu. W październiku 1910 roku bułgarski agent dyplomatyczny w Bitoli alarmował o planach utworzenia tajnych komitetów na obszarze Księstwa Bułgarii z udziałem miejscowych wyznawców islamu. Podejrzewano, że siatka ma centra dowodzenia w Konstantynopolu, Adrianopolu, Sofii oraz Płowdiwie. Ich zadaniem miało być przeprowadzanie akcji terrorystycznych w odwecie za działalność czet bułgarskich w Macedonii, co miałoby wymóc na władzach w Sofii, by przestały wspierać akcje za zachodnią granicą. W odpowiedzi na te doniesienia Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Wyznań nakazało władzom lokalnym zachowanie czujności, namierzenie tajnych grup i surowe ich zwalczanie. Zalecano zwracanie szczególnej uwagi na przybywających z Imperium Osmańskiego muzułmańskich kupców, duchownych i dezerterów, a także wyczulenie na głoszenie szowinistycznych czy nacjonalistycznych haseł wymierzonych w państwo bułgarskie117. 116 Ö. Turan, K. T. Evered, Jadidism in South-Eastern Europe: The Influence of Ismail Bey Gaspirali among Bulgarian Turks, „Middle Eastern Studies” 2005, vol. 41, no. 4, s. 486–487. 117 Окръжното на Министерство на вътрешните работи до окръжните управители и граданачалници, София 14.10.1910, ДА-Пловдив ф. 79к оп. 1 а.е. 16 л. 22; Строго поверително от Борисовградското околийско управление до кметовете (без Тримошлската община), Борисовград 9.01.1911, ДА-Пловдив ф. 79к оп. 1 а.е. 16 л. 23; От Старозагорското окръжно управление до околийските началници, Стара Загора 8.02.1911, ДА-Пловдив ф. 79к оп. 1 а.е. 16 л. 25. 118 Brophy to Elliot, Varna 19.03.1900, FO 78/5078/110. Warto podkreślić, że w czasie wystąpień chłopskich w latach 1899–1900, które objęły całą Bułgarię, także chłopi muzułmańscy zaangażowali się w te protesty, szczególnie, że ważnych centrum tego ruchu była zamieszkała w dużej mierze przez ludność islamską Dobrudża. Bunty te nie miały wymiaru politycznego, a społeczny – protestujący domagali się realizacji konkretnych postulatów dotyczących poprawienia sytuacji mieszkańców wsi, niezależnie od wyznania czy narodowości118. 4.2. Opór muzułmanów na południu kraju 4.2.1. Powstanie rodopskie W czasie działań wojennych w latach 1877–1878 Rodopy zostały zalane falą uchodźców oraz żołnierzy z rozbitej armii osmańskiej – część kierowała się na południe, na wybrzeża egejskie, a część chroniła się w miejscowych lasach. Przedstawiciele tureckich władz dołączyli do fali emigrantów, co dodatkowo potęgowało anarchię i chaos119. Po zawieszeniu broni w Rodopach panował powszechny strach przed wybuchem nowego konfliktu zbrojnego i pogromów ze strony Rosjan. Ciągle z północy płynęły wieści o przemocy i brutalności wojsk carskich, które wprawdzie miały wyraźnie charakter przesadzony, jednak wzmagały ferment w regionie. Te nastroje podsycane były dodatkowo przez fakt, że Rosjanie w czasie przemarszu zniszczyli i podpalili szereg wsi pomackich120. 119 Z. Klejn, Bułgaria. Szkice z dziejów najnowszych, Pułtusk 2005, s. 37; B. Lory, Ahmed Aga Tămrašlijata: The Last Derebey of the Rhodopes, [w:] The Turks of Bulgaria…, s. 193. 120 С. Радев, op. cit., s. 2; В. Дечев, Миналото на Чепеларе. Принос за историята на Родопа, т. 2, ред. Г. И. Чичовски, Чепеларе 2002, s. 56–57; А. Вълчев, Тъмръш, София 1973, s. 207. 121 Mr White to the Marquis of Salisbury, Belgrade 29.04.1878, FO 78/2836/182–186; Обръщение на жители от Централните Родопи (Смолянко) до граф Н. П. Игнатиев за присъединяване към България (Ахъ-Челеби, 25.03.1878), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 14; Х. Попконстантинов, Непокорените села, кн. 1, Велико Търново 1887, s. 17; В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 38; Х. Гиневски, Миналото на Средните Родопи – XIX и назалото на XX век. Възраждане, Варна 2008, s. 152; Н. Хайтов, Миналото на Яврово, Девин, Манастир, Пловдив 1985, s. 277; А. Вълчев, op. cit., s. 208; B. Lory, Ahmed Aga…, s. 193; Z. Klejn, Polacy na czele powstania w Rodopach, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1996, nr 3, 134–135; Pomacy z Rodopów narzekali, że przy przekraczaniu granicy wymaga się od nich masy dokumentów, co przy wypasie owiec, prowadzonym po obu stronach pasma górskiego, było szczególnie uciążliwe. Pojawienie się granicy wschodniorumelijsko-osmańskiej, a potem bułgarsko-osmańskiej, uderzyło w wielu rzemieślników w tym regionie, którzy produkowali towary z przeznaczeniem na handel z miejscowościami na południu. Cła uniemożliwiały im prowadzenie interesów. Czynnik ten wpływał nawet na przenoszenie się mieszańców całych wsi na stronę turecką. Zob. Помашки сълзи (Чъртица из съвременния живот на родопските помаци), „Български преглед” 1896, кн. 4, s. 31–32; „Славиеви гори” 1894, год. I, кн. 5, s. 34–35; Б. Алексиев, Armia rosyjska nie dysponowała dostatecznymi siłami do okupacji Rodopów, zwłaszcza w okresie zimowym, kiedy w warunkach górskich niska temperatura i śnieg okazywały się szczególnie uciążliwe i zagrażające życiu. W czasie przemarszu nie zdecydowano się na pozostawienie tam garnizonów. Najbliższe siły skoncentrowane były w Chaskowie i Płowdiwie. Na mocy zawieszenia broni podpisanego 12 lutego (31 stycznia) 1878 roku w Adrianopolu wyznaczono linię demarkacyjną na rzekach Marica–Mesta–Arda. Około dwie trzecie obszaru Rodopów znalazło się pod formalną okupacją rosyjską, mimo że na większości tych obszarów wojska carskie nie postawiły nawet stopy i nie dysponowały siłami, by przejąć nad nim kontrolę (m.in. doliny Wyczy). Rosjanie byli skupieni na utrzymaniu pozycji w Tracji i pod Konstantynopolem, traktując obszary górskie jako drugorzędne. Granica w Rodopach została potwierdzona na mocy traktatu sanstefańskiego. Wiele chrześcijańskich wsi w dolinie Ardy pozostało pod panowaniem sułtana, a muzułmańskich znalazło się po stronie bułgarskiej. Nie brano pod uwagę nastrojów miejscowej ludności: Bułgarzy chcieli stać się obywatelami nowego państwa bułgarskiego, a Pomacy pozostać pod władzą sułtana. Trzeba też zaznaczyć, że podzielenie Rodopów granicą okazało się niezwykle uciążliwe dla miejscowej społeczności – mówi się wręcz o załamaniu podstaw ekonomicznego funkcjonowania regionu121. Родопското население в българската хуманитаристика, [w:] Мюсюлманските общности на Балканите и в България, ред. A. Желязкова, София 1997, s. 70–71; Б. Гюзелев, Българите мохамедани в Турция, „Исторически преглед” 1990, год. 46, бр. 10, s. 21. 122 Ö. Turan, The Turkish Minority in Bulgaria (1878–1908), Ankara 1998, s. 156; Z. Klejn, Polacy na czele powstania…, 134–135, 148. 123 Н. Овсяный, Русское управление в Болгарии в 1877–78–79 гг., т. 2: Российский Императорский Комиссар в Болгарии, генерал-адъютант князь А. М. Дондуков-Корсаков, Петербург 1906, s. 19–20; К. Василев, Родопските българи мохамедани. Исторически очерк, Пловдив 1961, s. 269; В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 40–41; К. Канев, Миналото на село Момчиловци, Смолянско. Принос към историята на Средните Родопи, София 1975, s. 159; Из миналото на българите мохамедани в Родопите, ред. Х. Христов, В. Хаджиниколов, София 1958, s. 105–107; А. Вълчев, op. cit., s. 196; Z. Klejn, Polacy na czele powstania…, 134–135, 147; M. Hacısalihoğlu, Muslim and Orthodox Resistance against the Berlin Peace Treaty in the Balkans, [w:] War & Diplomacy. The Russo-Turkish War of 1877–1878 and the Treaty of Berlin, ed. M. H. Yavuz, P. Sluglett, Salt Lake City 2011, s. 133. W lutym 1878 roku wybuchło powstanie w Rodopach, które zaczęło się jako seria spontanicznych wystąpień muzułmanów przeciwko chrześcijańskim wioskom na obszarze znajdującym się poza kontrolą Rosjan. Ataki przybierały coraz bardziej zorganizowany charakter. Ruch miał swój początek we wschodnich Rodopach (głównymi centrami były Kyrdżali, Smoljan, Stanimaka oraz Tatar Pazardżik), następnie, w przeciągu marca, rozprzestrzenił się na zachód, na obszar Rupczosu. Działania powstańcze nie ograniczyły się do Rodopów, w okresie między kwietniem a majem dochodziło do starć w południowej Macedonii i w Tracji Adrianopolskiej, a nawet w okolicach Sofii122. Rosjanie wskazywali, że siły powstańcze liczyły do 10 tys. ludzi, jednak w literaturze można spotkać oceny, że wzięło w nim udział nawet do 50 tys.123. Od końca marca 1878 roku na czele powstania stanął Stanislas St. Clair (1835–1887), znany także jako Hidajet Pasza. Urodził się pod Wilnem, jako syn Alexandra, szkockiego szlachcica, byłego oficera brytyjskiego służącego w Indiach, oraz Polki, Pelagii Kossakowskiej. Jako dziecko mieszkał z rodzicami w majątku oddziedziczonym po dziadku, Józefie Kossakowskim. Około 1855 roku rodzina St. Clair nie posiadała już ziemi – albo została skonfiskowana przez Rosjan za „działalność wywrotową”, albo sprzedana. Stanislas zdecydował się wyjechać do Anglii i wstąpić do armii brytyjskiej, co umożliwiono mu ze względu na pochodzenie oraz kontakty ojca. Walczył w wojnie krymskiej, w 1859 roku otrzymał stopień kapitana. W 1862 roku rozpoczął pracę jako urzędnik w konsulacie brytyjskim w Burgasie, a dwa lata później został wicekonsulem w Warnie. W tym okresie rozpoczął współpracę z Charlesem Brophym, brytyjskim wicekonsulem w Burgasie. Razem napisali dwie broszury: Dwanaście lat studiów nad kwestią wschodnią w Bułgarii (Twelve Years' Study of the Eastern Question in Bulgaria, 1867) oraz Pobyt w Bułgarii (A Residence in Bulgaria, 1869), w których dali wyraz swoim protureckim poglądom oraz podkreślali muzułmański charakter ziem bułgarskich i niezdolność Bułgarów do samostanowienia124. Zakupił też w tym okresie cziftlik w miejscowości Bjała, licząc, że zamieszka w tym rejonie na stałe. Przyjął także imię Hidajet Pasza (nigdy oficjalnie mu nie nadano tytułu paszy – nazywał się tak ze względu na stopień oficerski). W momencie wybuchu wojny z Rosją w 1877 roku oficjalnie porzucił służbę brytyjską i wstąpił jako ochotnik do wojska osmańskiego. Ze względu na stopień oficerski służył w armii Sulejmana Paszy jako jego doradca. Równocześnie zaangażował się w organizowanie Legionu Polskiego w Konstantynopolu125. Po rozbiciu sił Sulejmana Paszy powrócił na krótko do stolicy Imperium Osmańskiego, a następnie wyruszył w Rodopy by kontynuować walkę przeciwko Rosjanom126. Stanislas St. Clair jest krytycznie oceniany w bułgarskiej tradycji historycznej jako awanturnik, „wielki wróg Bułgarii” czy „agent Secret Service”. Obraz ten został utrwalony w powieści historycznej Stefana Diczewa Droga do Sofii (Пътят към София, 1962)127. 124 Druga z wymienionych broszur jest dostępna online zob. S. St. Clair, Ch. Brophy, A „Residence in Bulgaria”, or Notes on the Resources and Administration of Turkey, London 1869, http://www.promacedonia.org/en/sc/index.html [17.09.2017]. 125 M. Todorova, Bałkany wyobrażone, tłum. P. Szymor, M. Budzińska, Wołowiec 2008, s. 221–222; B. Lory, Ahmed Aga…, s. 194; Z. Klejn, Losy Pomaków w Bułgarii, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2004, t. 39, s. 11–12; Idem, Polacy na czele powstania…, s. 138–139, 142; J. Pezda, Saint-Clair Stanisław, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 34, Wrocław 1992–1993, https://www.ipsb.nina.gov.pl-/a/biografia/stanislaw-saint-clair [17.09.2017]. 126 В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 44–45. 127 Спомени на хаджи Димитър Стоилов за посрещането на капитан Петко в град Ораткьой, спасяване на жителите на село Пелевун и разгрома на сенклеровите банди в района, [преди 1927 г.], [w:] Капитан Петко войвода. Сборник от документи и материали, ред. Б. Дряновски, Варна 2000, s. 76. Innymi przywódcami ruchu byli miejscowi Pomacy: Topal Kara Jusuf, Hadżi Ismaił Aga z Kyrdżali, Deli Jumer Bej z Gerenu, Emin Aga z Drjanowa, Kara Sulejman z Pawełska czy słynny rozbójnik Kerim „Pasza” z Kestendżiku. Wśród dowódców znajdowali się także Turcy jak Selim Bej, stojący na czele oddziałów w rejonie Smoljanu. Należy wymienić również pomackich agów: Ahmeda Agę z Tymryszu, Ahmeda Agę z Barutinu czy Hadżiego Hasana Agę z Trigradu, którzy wprawdzie zimą 1877/1878 roku uciekli przed Rosjanami nad wybrzeże egejskie, jednak wiosną powrócili w Rodopy, by wesprzeć działania rebeliantów. Przywództwo St. Claira nie jest takie oczywiste, chociażby Międzynarodowa Komisja ds. Rodopów uważała, że liderem powstania był Hadżi Ismaił Aga. Ruch był zdecentralizowany, większą rolę w jego koordynacji odgrywały starszyzny poszczególnych zbuntowanych wsi muzułmańskich. Na tym jednak w dużej mierze opierała się rola Hidajeta Paszy w insurekcji – jako osoba z zewnątrz, niezaangażowana bezpośrednio w miejscowe konflikty, był w stanie skutecznie rozgrywać spory między przywódcami pomackimi i zdobywać nad nimi przewagę128. 128 Х. Попконстантинов, Непокорените села…, кн. 1, s. 7; В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 41–43; С. Н. Шишков, Избрани произведения, ред. К. Василев, Пловдив 1965, s. 99–100; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 157; Из миналото на българите мохамедани…, s. 105–107; Н. Хайтов, Миналото на Яврово…, s. 206, 213. 129 В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 45; К. Василев, Родопските българи…, s. 270; Из миналото на българите мохамедани…, s. 105–107; А. Вълчев, op. cit., s. 206; Z. Klejn, Losy Pomaków…, s. 12; 130 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 156–157. 131 Р. Даскалов, Българското общество…, т. 2, s. 172–173; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 156–157; H. Memişoğlu, Pages of the History of Pomac Turks, Ankara 1991, s. 24–25; A. Eminov, Are Turkish speakers in Bulgaria of ethnic Bulgarian origin?, „Institute of Muslim Minority Affairs. Journal” 1986, vol. 7, 2, s. 505; С. Илчевски, Религиозният диалог между християнската и мюсюлманската общност в края на XIX и началото на XX век в село Хвойна, Смоленско, „Международно реферирано списание за етнология, медиевистика и археология” 2011, год. 3, бр. 3, s. 43; M. Todorova, Identity (Trans)formation among Bulgarian Muslims, [w:] The Myth of „Ethnic Conflict”: Politics, Economics and „Cultural” Violence, ed. B. Crawfordand, R. D. Lipschutz, Berkeley 1998, s. 475–476. 132 Z. Klejn, Losy Pomaków…, s. 13; Idem, Polacy na czele powstania…, s. 151. Główna siedziba powstańców znajdowała się w miejscowości Kara Tyrła, na północ od Kyrdżali. Ich siły były podzielone na trzy grupy: 1. skupiona pod Kyrszili, pod wodzą Emina Agi z Drjanowa; 2. pod Dżubrailicą, dowodzone przez Kara Sulejmana z Pawełska; 3. pod wsią Beden, kierowana przez Kerima „Paszę” z Kestendżiku. Naczelną instytucją koordynującą działania powstańców był Tymczasowy Narodowy Rząd Pomacki, odpowiedzialny za dystrybucję żywności, pobór podatków oraz sądownictwo. Instytucja ta miały stanowić podstawę do utworzenia później struktur państwowych lub autonomicznych w ramach Imperium Osmańskiego w Rodopach129. Poza koordynowaniem działań grup powstańczych, do jego zadań należała organizacja także pomocy dla muzułmańskich uchodźców, którzy schronili się w górach w czasie wojny130. Powstanie St. Claira było ruchem oddolnym, na co wskazuje fakt, że rozpoczęło się przed pojawieniem się Hidajeta Paszy w regionie. Uczestniczyli w nim przede wszystkim Pomacy, pragnący pozostać pod panowaniem tureckim i wyrażający sprzeciw wobec konstytuowania się władzy chrześcijan nad tym obszarze. Był to jeden z aktów wierności tej ludności wobec sułtana, jakich było wiele w przeciągu XIX wieku; społeczność ta nie czuła się związana z bułgarskością, wciąż podstawą jej tożsamości była wiara, ściśle sprzężona z lojalnością wobec kalifa131. Celem powstańców było utrzymanie Rodopów w granicach Imperium Osmańskim. W dalszej perspektywie liczono na gwarancję autonomii dla Pomaków, którą cieszyli się faktycznie przed 1878 rokiem. St. Clair myślał zaś o utworzeniu niezależnego państwa na tym obszarze jako „republiki religijnej”, co w pewien sposób łączyło się z hasłami świętej wojny przeciwko chrześcijanom132. Powstanie stanowiło również formę samoobrony przed wojskami carskimi, które w ocenie uczestników zrywu chciały doprowadzić do czystek muzułmanów oraz urzeczywistnienia idei prawosławnych Bałkanów. „Moskali” zwyczajnie się bano133. 133 В. Добруски, Българомохамеданската република в Родопските планини, [w:] България през погледа на чешки пътешественици, съст. В. Бехиньова, София 1984, s. 83–84; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 156–157; H. Memişoğlu, Pages of the History…, s. 24–25; K. Karpat, Studies on Ottoman Social and Political History, Leiden-Boston-Koln 2002, s. 354; Z. Klejn, Losy Pomaków…, s. 9–11. 134 С. Радев, op. cit., s. 44–45; В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 44; B. Lory, Ahmed Aga…, s. 194; Z. Klejn, Polacy na czele powstania…, 134–135, 143. 135 В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 48–49. 136 Por. Z. Klejn, Polacy na czele powstania…, s. 150–151. 137 НБКМ-БИА ф. II A л. 7046, 7048, 7051–7052, 7060, 7062, 7070, 7074, 7076, 7080, 7083, 7092, 7109; Спомени на хаджи Димитър Стоилов за посрещането на капитан Петко в град Ораткьой, спасяване на жителите на село Пелевун и разгрома на сенклеровите банди в района, [преди 1927 г.], [w:] Капитан Петко войвода…, s. 76–79; Из миналото на българите мохамедани…, s. 108; Х. Гиневски, Миналото на Средните Родопи…, s. 153, 156–157; Х. Мехмед, Помаците и торбешите в Мизия, Тракия и Македония, София 2007, s. 48–49; К. Василев, Родопските българи…, s. 270; А. Вълчев, op. cit., s. 213. 138 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 158. W powstaniu walczyli nie tylko miejscowi Pomacy oraz żołnierze tureccy z rozbitej armii Sulejmana Paszy, ale także Polacy (w liczbie około czterdziestu; zostali wysłani z legionu polskiego Józefa Jagmina), hiszpańscy karliści czy angielscy awanturnicy z otoczenia St. Claire, również pojedynczy Grecy, Żydzi i katolicy134. Co ciekawe, St. Clair starał się także włączył do powstania miejscowych Bułgarów chrześcijan, by przerodzić insurekcję w ogólnonarodowy ruch antyrosyjski. Przekonywał ich, że Rosjanie nie walczą z Turkami w imię ich wolności, a imperialnych interesów, by podporządkować Bałkany, Konstantynopol i cieśniny oraz ustanowić równie represyjny reżim jak w Imperium Romanowów. Według Hidajeta Paszy, Rosjanie mieli zostać w najbliższym czasie przegnani z Bułgarii przez Osmanów ze wsparciem mocarstw zachodnich, za pomoc w tym obiecywał chrześcijanom „wolność z nadania sułtana i oświeconej Europy”135. Próba włączenia chrześcijan w zryw nie mogła przynieść żadnych rezultatów. Nie można zgodzić się ze stwierdzeniem Zbigniewa Klejna, że Pomacy nie organizowali ataków na wsie chrześcijańskie w okresie powstania136. Zarówno w literaturze przedmiotu, jak i źródłach archiwalnych czy relacjach z epoki, można znaleźć wiele opisów aktów przemocy wobec ludności chrześcijańskiej oraz organizacji przez nią oporu przeciwko atakom ze strony muzułmańskich powstańców w rejonie Rupczosu (m.in. Czepelare, Sziroka Łyka) i Ahi Czelebi (m.in. Ustowo, Stojkite, Wyrbowo, Plewun), trwających aż do początku 1879 roku137. Podobnie muzułmańskie wsie stawały się celami napadów ze strony zarówno bułgarskich czet, rosyjskich żołnierzy oraz pomackich rebeliantów138. Jak w przypadku każdego powstania czy wojny na Bałkanach, ofiary oraz oprawcy znajdowali się po obu stronach. Druga połowa lat 70. XIX wieku była okresem napędzającej się przemocy, gdzie jedna ze stron ciągle szukała odwetu na drugiej. Powstanie pomackie było jednym z końcowych etapów krwawych czasów „wielkiego kryzysu wschodniego”. Z drugiej strony, jak zaznaczał Wasił Deczew, wydarzenia te nie były tak brutalne jak powstanie kwietniowe, np. Pomacy nie dopuszczali się rzezi wsi w przypadku kapitulacji139. 139 В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, s. 47–48. 140 НБКМ-БИА ф. II A л. 7056; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 155–157; Z. Klejn, Losy Pomaków…, s. 13. 141 НБКМ-БИА ф. II A л. 7082; Секретно донесение на А. Церетелев, 8.01.1879, [w:] Подбрани извори за българската история, т. 4, кн. 1: Българската държава и българите (1878–1946), съст. Г. Марков, А. Рабаджийска, Д. Илиева, Й. Колев, Я. Банков, В. Колев, Х. Темелски, София 2009, s. 62–63; Записка главнокомандующего действующей армией ген. Э. И. Тотлебена императору Александру II (9 март 1879 г.), [w:] Русия и възстановяването…, s. 248. 142 Х. Мехмед, op. cit., s. 44–45; M. Todorova, Identity (Trans)formation…, s. 475–477. 143 К. Василев, Родопските българи…, s. 266–267. 144 B. Lory, Ahmed Aga…, s. 194. 145 Z. Klejn, Polacy na czele powstania…, 153–154. Stosunek Wysokiej Porty do powstania w Rodopach nie był jednoznaczny. Naturalnie ruch wymierzony w Rosjan był korzystny dla Imperium Osmańskiego, stanowił kartę przetargową w trakcie ustanawiania nowych granic w regionie. Z drugiej strony uważano, że insurekcja była kierowana przez opozycyjne wobec sułtana środowiska skupiające uchodźców z Bałkanów, którzy dążyli do kontynuowania walk z Rosją, co na szczytach władz traktowano jako taktykę samobójczą. Pod wpływem tych ocen, początkowo wysyłano nawet specjalnych delegatów, którzy namawiali powstańców do złożenia broni. Ostatecznie jednak przyjęto, że Wysoka Porta zachowa przyjazną neutralność wobec insurekcji przy cichej i nieoficjalnej pomocy140. Bułgarzy oraz Rosjanie stale oskarżali władze w Konstantynopolu o wspieranie „muzułmańskich band rozbójniczych” w Rodopach141. W historiografii bułgarskiej pojawiają się oceny, że odpowiedzialna za wybuch powstania była Wielka Brytania, która rękoma byłego oficera, Stanislasa St. Claire’a, chciała realizować swoje antyrosyjskie interesy w regionie. Podkreśla się szczególną rolę konsula angielskiego w Konstantynopolu, Austena Layarda, który wysyłał raporty, pieniądze oraz ludzi do St. Claira142. Nie bez znaczenia był także fakt spotkania członków Międzynarodowej Komisji ds. Rodopów (wyraźnie związanej z rządem w Londynie) z przywódcą powstania na początku sierpnia 1878 roku143. Z drugiej strony Bernard Lory uważa, że w okresie powstania St. Clair nie utrzymywał już ścisłych kontaktów z Londynem144. Anglia także niejednoznacznie spoglądała na insurekcję – uważała, że może ona stać się pretekstem dla Rosjan do opóźnienia wycofania wojsk z regionu145. Stosunek Brytyjczyków do powstania był podobny jak Wysokiej Porty – określić go można przyjazną neutralnością oraz nieoficjalnym wsparciem. http://catalog.libvar.bg/view/show_jpg_image.pl?MATERIAL=photo&image_id=569988430.05157712683081974911 Il. 13: Kartka pocztowa przedstawiająca Petko Wojewodę, koniec XIX wieku [Źródło: Muzeum Odrodzenia w Warnie] Przywódcą oporu miejscowej ludności przeciwko muzułmańskim powstańcom był kapitan Petko Wojewoda (prawdziwe imię: Petko Kirjakow; 1844–1900), którego czeta działała w Rodopach od lat 60. XIX wieku. Podobnie jak wiele innych grup hajduckich, z jednej strony chronił on ludność chrześcijańską przed niesprawiedliwością, a z drugiej sam uprawiał działalność rozbójniczą146. W czasie wojny lat 1877–1878 walczył z oddziałami baszybuzuków w Rodopach oraz asekurował przemarsz Rosjan przez ten obszar, za co został odznaczony osobiście przez księcia Mikołaja Mikołajewicza w Adrianopolu147. Po wybuchu powstania rodopskiego Petko Wojewoda odegrał kluczową rolę w organizowaniu samoobrony wsi chrześcijańskich oraz oporu przeciwko siłom St. Claira, co było zadaniem niełatwym. Do walki przeciwko powstaniu zgłaszali się Bułgarzy z pobudek patriotycznych i z chęci ochrony wsi oraz rodzin, ale i „hajducy, pijacy, byli więźniowie, uchodźcy, awanturnicy”, których trudno było zorganizować w zdyscyplinowane oddziały (jak to określił Wasił Deczew – „bosa banda”)148. Jednym z bliższych współpracowników Petko Wojewody był Dimityr „Pop” Iwanow – ponownie za Deczewem – „członek bułgarskiego pospolitego ruszenia, który w czasie bójki uciął ucho niewinnemu Turkowi, za co był ścigany i zbiegł w Rodopy; szczodry człowiek, patriota, ale pijak”149. Czetnicy Petko Wojewody wspierali Rosjan w tłumieniu powstania rodopskiego, jednak szczególnie zasłużyli się chroniąc 146 С. Н. Шишков, Избрани произведения…, s. 75. 147 ДА-Пловдив ф. 52к оп. 1 а.е. 17 л. 1–22; С. Н. Шишков, Избрани произведения…, s. 98–99. 148 В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 60–67. 149 Ibidem, s. 63–64. chrześcijan w okresie przed kwietniem i po lipcu 1878 roku, kiedy wojska carskie pozostawały poza obszarem buntu150. 150 Por. Х. Попконстантинов, Непокорените села…, кн. 1, s. 19–20. 151 НБКМ-БИА ф. II A л. 7053, 7084–7085; Х. Гиневски, Миналото на Средните Родопи…, s. 154. 152 Съобщение на в. „Марица” за арестуването на Петко Киряков в Пловдив и искане на населението от Родопите за неговото освобождене (Пловдив, 28 септември 1878 г.), [w:] Капитан Петко войвода…, s. 106–107 153 Х. Гиневски, Миналото на Средните Родопи…, s. 154–156. 154 Спомени на хаджи Димитър Стоилов за посрещането на капитан Петко в град Ораткьой, спасяване на жителите на село Пелевун и разгрома на сенклеровите банди в района, [преди 1927 г.], [w:] Капитан Петко войвода…, s. 76; Z. Klejn, Polacy na czele powstania…, 148–150. 155 Х. Попконстантинов, Непокорените села…, кн. 1, s. 18–19; Х. Гиневски, Миналото на Средните Родопи…, s. 154; Х. Мехмед, op. cit., s. 47. Rosjanie zasadniczo wspierali Petko Wojewodę: zaopatrywali czetników w broń, proch oraz żywność, dochodziło także do spotkań przywódcy hajduków z dowódcami carskimi151. Między Kirjakowem a Rosjanami panowała jednak nieufność wynikająca z odmowy bułgarskich czetników podporządkowania się w pełni rozkazom „bratuszków z północy”152. Wojska carskie wspierały czetników, jednak nie mogły tego robić otwarcie. St. Clair był traktowany przez Wysoką Portę i Anglików jako nieoficjalne narzędzie do realizacji ich celów, Petko Wojewoda podobnie przez Rosję. Wojska carskie nie chciały początkowo bezpośrednio angażować się w tłumienie powstania rodopskiego, by nie zaogniać sporu z Wysoką Portą i mocarstwami, a traktowały bułgarskich czetników jako wygodny sposób na pacyfikację buntu. Obie strony starały się zmienić granicę na swoją korzyść przez fakty dokonane, szczególnie, że Turcja i Rosja po swojemu interpretowały zapisy berlińskie dotyczące linii demarkacyjnej w Rodopach. Region stał się obszarem konfliktu, który współcześnie nazwalibyśmy hybrydowym153. Początkowy brak zaangażowania Rosjan w tłumienie buntu wynikał z chęci utrzymania dobrego wizerunku w Europie – miało to zwiększyć szanse na utrzymanie postanowień sanstefańskim. Obawiano się, że pacyfikacja insurekcji stanie jest kolejnym pretekstem do krytyki ze strony Zachodu. Na stanowisko Rosjan wpływała też trudna dostępność terenów górskich o rzadkiej sieci dróg. Należy wskazać również na małą liczebność rosyjskich garnizonów w Płowdiwie i Chaskowie (30 tys. żołnierzy), co wynikało ze skupienia sił w Tracji Adrianopolskiej154. Dowództwo rosyjskie w pierwszych miesiącach powstania nie traktowało sił St. Claira poważnie – podjętych przez niego działań nie uznawano za zorganizowany ruch, a jako incydentalne ataki rozbójnicze155. Dopiero gdy nadeszła wiosna, a opór przybrał szeroką skalę i zaczął zagrażać nie tylko Rodopom, ale i regionom ościennym, zdecydowali się na interwencję. W pierwszej połowie kwietnia 1878 roku Rosjanie przeprowadzili ofensywę w północnych Rodopach, w odpowiedzi w maju siły St. Claira zaatakowały Czepelare i Stanimakę, jednak bez powodzenia. Walki przedłużały się w wyniku prac Międzynarodowej Komisji ds. Rodopów, która wizytowała te obszary w lipcu i sierpniu – Rosjanie właściwie zaprzestali w tym okresie działań, a siłom St. Claira udało się odzyskać część straconych pozycji w Środkowych Rodopach156. Na niewielką skuteczność akcji pacyfikacyjnej wpływ miały także niskie morale wśród żołnierzy rosyjskich, którzy w trzecim roku poza granicami kraju wykazywali już zmęczenie i chęć powrotu do domu157. Na zakończenie walk decydujący wpływ miały postanowienia berlińskie, które ograniczyły obszar działań armii carskiej. Region Rupczosu został włączony formalnie do Rumelii Wschodniej, zasadnicza część Rodopów, którą objęło powstanie, powróciła pod władzę sułtana tureckiego. Do końca lipca 1878 roku siły powstańcze na terenach znajdujących się w rosyjskiej strefie wpływów zostały rozproszone, a teren spacyfikowany158. Walki zasadniczo przeniosły się na obszary, które ostatecznie powróciły do Imperium Osmańskiego – po tym jak Rosjanie uznali nową granicę, ich rola w tłumieniu powstania została zakończona. 156 Х. Гиневски, Миналото на Средните Родопи…, s. 153; А. Вълчев, op. cit., s. 208. 157 А. Вълчев, op. cit., s. 215. 158 НБКМ-БИА ф. II A л. 7079; К. Канев, op. cit., s. 161–163; B. Lory, Ahmed Aga…, s. 193–194. 159 Z. Klejn, Losy Pomaków…, s. 13; Idem, Polacy na czele powstania…, 155–156; Hidajet Pasza następnie przeniósł się na ziemie albańskie, gdzie wspierał działalność Ligi z Prizrenu w oporze przeciwko włączeniu tych obszarów do ościennych państw chrześcijańskich. Zob. Z. Klejn, Próby stworzenia polskich przyczółków militarno-politycznych na Bałkanach w XIX w., „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowej” 2005, t. 40, s. 22. 160 НБКМ-БИА ф. II A л. 7063, 7073, 7077. Siły pomackie uległy rozproszeniu, stało się to także w wyniku wewnętrznych konfliktów między przywódcami. Szczególnie zaognione były relacje między Karą Jusufem a Delim Jumerem Bejem. St. Clair popierał drugiego z wymienionych, gdy jednak ten we wrześniu zginął z rąk rywala, pozycja Hidajeta Paszy uległa wyraźnemu osłabieniu wśród Pomaków. Kara Jusuf, wykorzystując fakt klęsk w walce z Rosjanami i sygnały o braku wsparcia Londynu dla St. Claira, we wrześniu wygnał Polaków z Rodopów, zbiegli oni do Konstantynopola159. Już w tym okresie siły pomackie były wyraźnie osłabione. Przyczyną tego nie była jedynie rosyjska akcja pacyfikacyjna, ale i fakt, że zasadniczy cel powstania zostały osiągnięty: większość Rodopów powróciła w granice Imperium Osmańskiego. Na obszarach kontrolowanych przez Rosjan ruch zmienił z czasem swój charakter i ograniczył się do Rupczosu (tzw. Republika Tymrysz), regionu Babjaku i powiatu kyrdżalijskiego. Niemniej do początku 1879 roku wciąż w regionie działały pojedyncze, nieskoordynowane grupy (częściej już określane jako maruderzy bądź bandyci), wykorzystujące chaos panujący na nowej granicy160. Wysoka Porty w listopadzie 1878 roku wezwała ostatnich powstańców, by wycofali się z obszarów kontrolowanych przez Rosjan i przenieśli się za linię demarkacyjną, co pokazywało, że „cichy sojusznik” uważał insurekcję za zakończoną161. 161 Ibidem, л. 7063. 162 Ibidem, л. 7086, 7088; Съобщение на в. „Марица” за арестуването на Петко Киряков в Пловдив и искане на населението от Родопите за неговото освобождене (Пловдив, 28 септември 1878 г.), [w:] Капитан Петко войвода…, s. 106–107; В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 72–73, 76–78; Из миналото на българите мохамедани…, s. 109–110; Х. Гиневски, Миналото на Средните Родопи…, s. 155–156; К. Василев, Родопските българи…, s. 279–280; B. Lory, Ahmed Aga…, s. 194. 163 К. Василев, Родопските българи…, s. 282. 164 Por. Х. Гиневски, Миналото на Средните Родопи…, s. 156. Traktat berliński nie został natomiast uznany przez Petko Wojewodę, który ignorował wezwania Rosjan do wycofania się i kontynuował walkę na rzecz włączenia całości Rodopów pod władzę bułgarską. Ze względu na jego działalność, Brytyjczycy i Wysoka Porta zarzucali władzom w Petersburgu, że łamią postanowienia berlińskie i grozili konsekwencjami. Dlatego też we wrześniu Rosjanie aresztowali Petko Wojewodę i osadzili go w Płowdiwie. Dowództwo nad czetnikami bułgarskimi działającymi po osmańskiej stronie Rodopów objął w tym czasie Dimityr „Pop” Iwanow. Pod naciskiem społeczności bułgarskiej oraz głosów, że rodopskie wsie chrześcijańskie wciąż są zagrożone, Petko Wojewoda został szybko wypuszczony. Rosjanie oficjalnie zakazali mu kontynuowania działalności, równocześnie dali milczące przyzwolenie na powrót w rejon Rodopów i dalszą walkę. Zgodnie z przewidywaniami, przywódca czetników przeniósł się do Chaskowa, gdzie koordynował na przełomie 1878 i 1879 roku działania mające na celu opanowania regionu Ahi Czelebi, jednak bez skutku162. Czeta Petko Wojewody działała w regionie do maja 1879 roku, potem została rozpuszczona, a jej przywódca wyjechał z Chaskowa do Rosji. W Petersburgu został przyjęty na audiencji u samego cara, następnie wrócił do Bułgarii, by osiąść w Warnie, gdzie spędził resztę życia. Zmarł w 1900 roku163. Bułgarski historyk Christo Ginewski uważa, że powstanie rodopskie nie odniosło zamierzonego skutku, gdyż nie udało się Pomakom przywrócić całości obszarów Rodopów pod panowanie osmańskie. Biorąc pod uwagę fakt, że większość tego regionu górskiego, wbrew początkowym ustaleniom wynikającym z zawieszenia broni w Adrianopolu oraz traktatu sanstefańskiego, powróciła pod władzę sułtana, a jedynie niewielki obszar znalazł się pod kontrolą Bułgarów z Rumelii Wschodniej, należy uznać, że odniosło ono w dużej mierze sukces. Niewątpliwie, bez oporu Pomaków granica w Rodopach wyglądałaby inaczej164. Konsekwencją zmiany granicy była izolacja zamieszkałych przez muzułmanów wiosek od wpływów bułgarskich. Miało to kluczowe znaczenie dla dalszych losów Pomaków rodopskich, którzy aż do 1912 roku zamieszkiwali w większości poza terytorium państwa bułgarskiego. Równocześnie zwraca się uwagę, że powstanie doprowadziły do kolejnych fal migracyjnych Bułgarów muzułmanów165. 165 S. Raichevsky, The Mohammedan Bulgarians (Pomaks), trans. M. Pencheva, Sofia 2004, s. 79 166 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 155–156; M. Hacısalihoğlu, Muslim and Orthodox Resistance…, s. 133. 167 Д. Косев, Д. Димитров, Ж. Натан, Х. Христов, Д. Ангелов, История на България, т. 1, София 1954, s. 496–497, 501–502; Из миналото на българите мохамедани…, s. 107–108; К. Василев, Родопските българи…, s. 269–270; А. Вълчев, op. cit., s. 202, 205; Z. Klejn, Polacy na czele powstania…, 128–129. 168 А. Вълчев, op. cit., s. 205. 169 Х. Попконстантинов, Спомени, пьтеписи, писма, ред. А. Примовски, Н. Примовски, Пловдив 1970, s. 255. Warto także wspomnieć o historiograficznych interpretacjach wydarzeń, które miały miejsce w Rodopach w 1878 roku. Dyskusyjna jest sama nazwa tego ruchu – w literaturze pojawiają się terminy: powstanie pomackie (akcentujący udział Bułgarów muzułmanów w tych wydarzeniach), rodopskie zamieszki (o wyraźnie negatywnej konotacji), bunt St. Claira (podkreślający rolę Hidajeta Paszy i Wielkiej Brytanii w organizacji ruchu), powstanie muzułmańskie (wskazujący na zaangażowanie zarówno Pomaków, jak i Turków) czy powstanie tureckie w Rodopach (przy przyjęciu, że miał turecki, a nie pomacki charakter). Termin „powstanie rodopskie”, zwracający uwagę na obszar insurekcji, został uznany za najbardziej neutralne określenie tego ruchu. Wielu historyków tureckich wskazuje na zaangażowanie ludności tureckiej w walki, co zbliżało te wydarzenia do tureckiego powstania narodowego166. Ciekawe, że także historycy bułgarscy starają się zaprzeczać, że był to ruch pomacki i udowadniać jego turecki charakter, jednak kładąc nacisk na inne aspekty tej interpretacji. W okresie komunizmu szczególnie akcentowano stanowisko, że „rodopskie zamieszki” wybuchły pod wpływem „propagandy imperialistów”; ruch miał być podstępem agentów wrogich mocarstw, celem których było poniżenie Rosjan, zrzuceniem na nich winy za cierpienie ludności rodopskiej (o które oskarżali St. Claira), a w dłuższej perspektywie odzyskanie tych ziem przez Turcję167. Według Angeła Wyłczewa, powstanie było zwyczajną inscenizacją, przygotowaną przez Wysoką Portę i Wielką Brytanię, które chciały w ten sposób udowodnić, że Rodopy są zamieszkałe przez Turków, a nie Bułgarów muzułmanów i chrześcijan168. Christo Popkonstantinow określał ruch jako „tureckie powstanie w Rodopach pod wodzą Anglików oraz Polaków”169. W bułgarskich interpretacjach podkreśla się, że w powstaniu rodopskim nie brali udziału Bułgarzy muzułmanie, a przede wszystkim tureccy żołnierze z armii Sulejmana Paszy, uchodźcy muzułmańscy, baszybuzucy, Czerkiesi, Cyganie oraz agowie, wcześniej zaangażowani się w tłumienie powstania kwietniowego. Bunt jest przedstawiany jako ruch o charakterze rozbójniczym, w którym nie walczono o konkretne cele polityczne czy wolność, a napadano na wszystkich, niezależnie od wyznania. Podkreśla się, że Pomacy, czując się już członkami narodu bułgarskiego, w większości z dystansem patrzyli na insurekcję i nie angażowali się w te wydarzenia, a nawet pomagali chrześcijańskim współrodakom170. Ten sposób ujmowania powstania rodopskiego został zapoczątkowany przez bułgarskich komentatorów i badaczy Rodopów na przełomie XIX i XX wieku: Stoju Sziszkowa, Michaiła Madżarowa czy Simeona Radewa171. Tak oceniali bunt St. Claira także ówcześni Rosjanie: jako rebelię wywołaną przez tureckich maruderów z armii Sulejmana Paszy, do których z czasem przyłączyli się miejscowi muzułmanie przy wsparciu ze strony Turków oraz Anglików172. 170 В. Стоянов, Турското население в България между полюсите на етническата политика, София 1997, s. 62–63; Х. Гиневски, Миналото на Средните Родопи…, s. 156; S. Raichevsky, The Mohammedan…, s. 78–79; Г. Кулов, Българската дъга на исляма, София 2011, s. 105–109; В. Арденски, Загаснали огнища. Изселническите процеси сред българите мохамедани в периода 1878–1944 г., София 2005, s. 21–22; К. Канев, op. cit., s. 157–158; Н. Хайтов, Миналото на Яврово…, s. 277; А. Вълчев, op. cit., s. 196, 202. 171 „Славиеви гори” 1894, год. I, кн. 5, s. 30–31; С. Н. Шишков, Избрани произведения…, s. 99–100; М. Маджаров, Източна Румелия (исторически преглед), Пловдив 2015, s. 37–38; С. Радев, op. cit., s. 44–45; Jakkolwiek pojawiały się także bardziej wyważone oceny wskazujące, że sednem powstania rodopskiego była chęć przesunięcia granicy na północ przez miejscowych Pomaków (Wasił Deczew, Christo Popkonstantinow). Zob. В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 40–41; Х. Попконстантинов, Непокорените села…, кн. 1, s. 17. 172 Н. Овсяный, op. cit., s. 19–20. 173 Z. Klejn, Polacy na czele powstania…, 128–130. 174 В. Добруски, Българомохамеданската република…, s. 83. Turecką i bułgarską interpretację powstania rodopskiego należy uznać za zniekształcającą charakter tych wydarzeń. Wynikają one z prób podporządkowania narracji o przeszłości nacjonalistycznej wizji dziejów, która doprowadza do przypisywania współczesnych modeli i postaw ludziom o innej mentalności, żyjącym w innych realiach społecznych. Ich twórcy starają się widzieć w tych wydarzeniach to, czego sami oczekują, i co jest zgodne z historiografiami narodowymi. Błąd ten popełnia także Zbigniew Klejn. Eksponując polskie zaangażowanie w te wydarzenia, uważał, że ruch ten nie miał ostrza antybułgarskiego, a był wymierzony wyłącznie w Rosjan. Polski historyk twierdził, że St. Clair działał w interesie samych Bułgarów, chciał ich uchronić przed niebezpieczeństwem niewoli ze strony Rosji, przed przekształceniem Bułgarii w „gubernię naddunajską”173. Z tą oceną także trudno się zgodzić – St. Clair oraz walczący po jego stronie Pomacy byli wyraźnie negatywnie nastawieni nie tylko do Rosjan, ale i kształtowanego w tym okresie państwa bułgarskiego. Dla wielu z nich Rosja oraz Bułgaria były synonimami174. Ich celem niezaprzeczalnie była restytucja na tym obszarze władzy sułtana tureckiego. 4.2.2. Powstanie w Rupczosie i Republika Tymrysz Rupczos w okresie osmańskim był oddzielną nahiją w granicach kaazy płowdiwskiej, zlokalizowaną w centralnych Rodopach między rzekami Czają i Wyczą. Obejmowała około 50–60 wiosek. Do 1832 roku jego centrum znajdowało się w Czepelare, w tym roku na administratora prowincji wyznaczony został Hasan Aga Karahodża, który siedzibę nahii przeniósł na północ, do Tymryszu. Władał tym regionem faktycznie niezależnie od Wysokiej Porty. Podobnie jak wielu innych osmańskich feudałów, np. Osman Pasvanołu z Widynia czy Ali Pasza ze Szkodry, był on „dzieckiem czasów kyrdżalich oraz ajanów”. Już od 1845 roku z Płowdiwu do Konstantynopola napływały raporty o nieposłuszeństwie agi rupczoskiego. Hasan Aga zdobył niezależność, gdyż skutecznie zarządzał regionem i był w stanie chronić miejscową ludność przed bandytami. Nie było to łatwe zadanie – w tym okresie działali tam słynni rozbójnicy: Mehmed Sinap, Kara Ibrahim czy Dertli Mehmed175. Ród Karahodżów był jednym z najbogatszych w Rodopach. Pomnożenie majątku zawdzięczali hodowli owiec, dysponowali trzema cziftlikami z imponującymi posiadłościami, którymi do śmierci Hasana Agi zarządzali jego synowie: Ahmed, Ismaił, Mustafa (który młodo zmarł) oraz Adił176. Kiedy samozwańczy władca Rupczosu zmarł w 1855 roku, jego obowiązki przejął najstarszy syn, Ahmed177. Utrzymał on niezależność od władz osmańskich: pobierał podatki na własne cele i sam ustanawiał prawo w Rupczosie. Miał mówić o sobie: „Na mojej ziemi jestem paszą, sułtanem i Koranem!”178, a także: „Bóg wysoko, a cesarz [tj. sułtan] daleko”179. Wprowadził surowe przepisy wymierzone w rozbójników, równocześnie pilnując równości między muzułmanami a chrześcijanami, wśród jego najbliższych doradców byli dwaj Bułgarzy, z Liłkowa i Pawełska180. Uchodził za władcę surowego, ale sprawiedliwego181. Rządził Rupczosem za pośrednictwem wyznaczanych reprezentantów, dbając o to, żeby w chrześcijańskich wsiach byli chrześcijańscy burmistrzowie, a w muzułmańskich – islamscy muhtarowie. W przypadku zaś miejscowości o mieszanej ludności wyznaczał zarówno 175 Превод на статията „Родопските помаци” на Джеймс Баучев от Д. Ангелов („Мисъл” 1894, год. 4, кн. 6–8), ДА-Пловдив ф. 959к оп. 1 а.е. 927 л. 3–4; Х. Попконстантинов, Из Родопите, „Периодическо списание” 1887, кн. 23–24, s. 664–665; А. Вълчев, op. cit., s. 38–41, 97; B. Lory, Ahmed Aga…, s. 181–182. 176 А. Вълчев, op. cit., s. 91; B. Lory, Ahmed Aga…, s. 182. 177 B. Lory, Ahmed Aga…, s. 181–182. 178 Н. Хайтов, Миналото на Яврово…, s. 45. 179 А. Вълчев, op. cit., s. 97. 180 Х. Попконстантинов, Из Родопите…, s. 664–665; А. Вълчев, op. cit., s. 101–109, 116–123; B. Lory, Ahmed Aga…, s. 182–184. 181 В. Добруски, Българомохамеданската република…, s. 85–86. chrześcijańskiego burmistrza, jak i muzułmańskiego muhtara182. Władza sprawowana była jak w minionych epokach: aga posiadał objazdowy dwór, z którym podróżował od wsi do wsi183. 182 А. Вълчев, op. cit., s. 99. 183 Х. Попконстантинов, Из Родопите…, s. 12–14. 184 B. Lory, Ahmed Aga…, s. 186–189. 185 Х. Попконстантинов, Писмо от Родопите III до „Свобода” (бр. 861), Лъжене 28.07.1892, ДА-Пловдив ф. 959к оп. 1 а.е. 926 л. 5–6; З. Стоянов, Заеш ли ти кои сме?, ред. И. Гранитски, П. Анчев, София 2004, s. 387; В. Добруски, Българомохамеданската република…, s. 73; Н. Хайтов, Миналото на Яврово…, s. 53. 186 А. Вълчев, op. cit., s. 86. 187 Nawet w późniejszym okresie w raportach dyplomatów brytyjskich pojawiał się ten błąd. Zob. np. Jones to Earl of Dufferin, Phillippopolis 20.10.1883, no. 17, FO 195/1452 (brak stron). 188 Zob. Н. Хайтов, Миналото на Яврово…, s. 509–553. 189 Idem, Диви разкази, Пловдив 1968. 190 А. Вълчев, op. cit., s. 127–178; B. Lory, Ahmed Aga…, s. 186–189. Ahmed Aga z Tymryszu zasłynął w historiografii bułgarskiej jako uczestnik brutalnego tłumienia powstania kwietniowego, jako „kat Peruszticy”. W relacjach angielskich, francuskich oraz rosyjskich jego imię pojawiało się wśród winnych zbrodni na rodopskich wsiach: obok Ahmeda Agi z Barutinu, Hafuza Paszy czy Raszida Paszy. Tak jego rola w czasie wydarzeń z 1876 roku została przedstawiona w zapiskach Aleksieja Nikołajewicza Ceretelewa, Josepha Huttona Dupuisa, Roberta Jaspera More’a czy Eugene’a Schuylera. Jedynie nieliczni, wśród nich Januarius Aloysius MacGahan, twierdzili, że samozwańczy władca Rupczosu nie uczestniczył w rzeziach Bułgarów184. Po 1878 roku zarzuty te powtarzał Christo Popkonstantinow, Zachari Stojanow czy Václav Dobruský185. Wasił Deczew w 1924 roku uznał, że nie można udowodnić, iż Karahodża brał udział w tłumieniu powstania. Badacz twierdził, że Ahmed Aga zachował przyjazną neutralność wobec zrywu ze względu na swój konflikt z władzami w Płowdiwie i miejscowymi bejami186. W opinii Deczewa, zarzuty wobec pana Rupczosu wynikały z częstego mylenia Ahmed Agi Karahodży z Ahmedem Agą z Barutinu, który przewodził Pomakom z Dospatu, odpowiedzialnym m.in. za masakrę w Bataku187. Błędnie także brano go za jego brata, Adiła Agę, który przeprowadził w tym czasie atak na Peruszticę ze względu na zatarg tamtejszych Bułgarów z podległymi mu ludźmi. Kluczowy jest także brak bezpośrednich źródeł dotyczących masakry w Peruszticy – jeden z ocalałych Georgi Natew spisał swoje wspomnienia dopiero w 1901 roku. Do stanowiska, że Ahmed Aga z Tymryszu nie brał udziału w pacyfikacji powstania w 1876 roku, przychylił się Nikołaj Chajtow w opracowaniu dotyczącym historii Jaworowa z 1958 roku188, a w 1967 roku w książce Dzikie historie (Диви истории) przedstawił Ahmeda Karahodżę jako obrońcę Bułgarów189. Stanowisko to poparł w monografii dotyczącej Tymryszu Angeł Wyłczew190. Z taką interpretacją roli Karahodży w wydarzeniach z 1876 roku nie zgadzali się Maria i Manoł Manołowowie, którzy w artykule z 1972 roku uznali Ahmeda Agę nie tylko za winnego masakry w Peruszticy, ale i za tyrana, który jako samozwańczy władca Rupczosu dopuszczał się eksploatacji miejscowej ludności chrześcijańskiej i chronił bandytów. Swoją wizję tych wydarzeń oparli na relacjach zagranicznych korespondentów oraz tradycji ustnej191. Deczew, Chajtow i Wyłczew obarczali odpowiedzialnością za krwawe tłumienie powstania kwietniowego centralne władze tureckie, a nie Pomaków (w tym Ahmeda Agę), co miało być jednym z dowodów na bułgarskość muzułmanów zamieszkujących Rodopy192. Czarna legenda Ahmeda Agi jako kata powstania kwietniowego została utrwalona przez literaturę piękną: Pod jarzmem (Под игото) Iwana Wazowa193, Saraj Radamanbega (Радаман-бегови сараи, 1902) Antona Straszimirowa194 czy Cenę złota (Цената на златото, 1965) Genczo Stoewa195. 191 М. Маналовa, М. Манолов, Ахмед ага Тъмрашлията и за едно тълкуване на неговата роля в потушаването на Априлското Въстание, „Исторически преглед” 1972, бр. 1, s. 97–109. 192 B. Lory, Ahmed Aga…, s. 189–191; У. Брунбауер, Етнически местности: Батак като място на паметта и забравата, [w:] Батак като място на паметта и забравата, ред. М. Балева, У. Брунбауер, София 2007, s. 95–96. 193 Powieść została przetłumaczona na język polski zob. I. Wazow, Pod jarzmem, tłum. Z. Wolnik, Warszawa 1984. 194 А. Страшимиров, Радаман-бегови сараи. Родопска легенда, „Наш живот” 1902, год. 1, кн. 11–12, s. 473–492. 195 Powieść jest dostępna w wersji elektronicznej: Г. Стоев, Цената на златото, http://www.slovo.bg/showwork.php3?AuID=158&WorkID=4293&Level=1 [19.09.2017]. 196 Wraz z Turkami z Ustnicy i Kriczimu oraz Czerkiesami, od 10 maja (28 kwietnia) także regularnymi siłami pod wodzą Reszida Paszy. 197 B. Lory, Ahmed Aga…, s. 191–192. 198 А. Вълчев, op. cit., s. 176. Ahmed Aga z Tymryszu najprawdopodobniej w ogóle nie pojawił się w Peruszticy; udokumentowany jest jego pobyt w maju (kwietniu) 1876 roku w Tatar Pazardżiku i Stanimace. W tym czasie bracia Ahmeda wraz z Pomakami z Tymryszu wzięli udział w akcji pacyfikacyjnej wsi rodopskich196. Głowa rodu Karahodżów musiał wiedzieć o aktywności Ismaiła i Adiła, którzy w tym czasie najprawdopodobniej działali z jego polecenia. Nie można uznać Ahmeda Agi za obrońcę ludności chrześcijańskiej w okresie buntu, który przecież zagrażał także jego władzy. Nie była to kwestia jego nastawienia do Bułgarów chrześcijan czy fanatyzmu religijnego, a walki o porządek w kraju zagrożonym przez powstańców-rozbójników197. Jak to ujął Angeł Wyłczew: „Ahmed Aga był przeciwny powstaniu; jednak nie dlatego, że był Ahmedem, lecz dlatego, że był agą”198. W czasie wojny rosyjsko-tureckiej lat 1877–1878 Ahmed Aga schronił się przed wojskami carskimi nad wybrzeżem egejskim. Nie było to nieuzasadnione, jeśli weźmie się pod uwagę, że Tymrysz został przez Rosjan spalony, a na samozwańczym władcy Rupczosu ciążyły zarzuty o udział w masakrach w 1876 roku. Powrócił w Rodopy by wspierać wraz z innymi bejami powstanie St. Claira. Po upadku buntu i nowym rozgraniczeniu regionu w lipcu 1878 roku domena Karahodżów znalazła się w granicach Rumelii Wschodniej. Rosjanie wprawdzie do końca miesiąca spacyfikowali ten obszar, jednak szybko się z niego wycofali i na przełomie 1878 i 1879 roku panowała tam anarchia. Administracja wschodniorumelijska nie została wprowadzona, region był izolowany, a Pomacy na własną rękę powracali do swoich miejscowości. Już w tym okresie mówiono o buncie „niepokornym wsi”, jakkolwiek nie przybrał on jeszcze zorganizowanego charakteru. Ahmed Aga wykorzystał ten czas na odbudowywanie swoich wpływów. Na początku 1880 roku doszło do organizacji administracji lokalnej Rumelii Wschodniej. Rupczos został ustanowiony oddzielnym powiatem jako część departamentu płowdiwskiego, a na jego naczelnika wyznaczono początkowo chrześcijanina z Szirokiej Łyki, Grigora Popowa. Szybko został on zastąpiony przez Mehmeda Beja Karakehojalora, do tej pory naczelnika karnobackiego, który pochodził z majętnej rodziny płowdiwskich Turków. Był zięciem wpływowego Ismaiła Efendiego, blisko związanego z nową władzą, stąd zarzuty o nepotyzm przy wyznaczaniu na ten urząd. Nowy naczelnik, mimo że uważany za uczciwego, zdyscyplinowanego i tolerancyjnego, nie miał żadnej wiedzy na temat realiów panujących w regionie. Decyzja o jego nominacji wywołała oburzenie wśród miejscowych Pomaków, przyzwyczajonych do rządów lokalnych liderów – a nie Turka, a do tego mieszczanina199. Wyznaczenie na stanowisko Mehmeda Beja stało się także przyczyną niezadowolenia, a później poparcia dla buntu nawet przez miejscowych chrześcijan z Rupczosu200. Dla Ahmeda Agi, który był faktycznie niezależny w okresie osmańskim, ustanowienie Grigora Popowa, tj. Bułgara chrześcijanina, naczelnikiem powiatowym było do przyjęcia. Uznał, że jego zwierzchnictwo obejmie jedynie ludność chrześcijańską, czyli tak jak funkcjonowało to w okresie osmańskim, gdy poszczególne grupy wyznaniowe miały oddzielne struktury w ramach milletów. Wyznaczenie na stanowisko naczelnika Turka potraktowano jako wchodzenie w jego kompetencje i ustanowienie nowej władzy nad muzułmanami, których uważał za swoich poddanych. Należy także podkreślić, że władze Rumelii Wschodniej wprowadziły niezrozumiały dla Pomaków turecki jako język urzędowy w powiecie rupczoskim. Sprawa języka w Rupczosie oraz ustanowienie Mehmeda Beja naczelnikiem pokazywały źródło błędów w polityce Płowdiwu wobec Pomaków rodopskich – traktowano wszystkich muzułmanów jako ludność turecką, co znajdowało odbicie także w 199 „Славиеви гори” 1894, год. I, кн. 5, s. 31–32; Х. Попконстантинов, Непокорените села, кн. 2, София 1886, s. 6–9; В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 87–91; B. Lory, Ahmed Aga…, s. 194–195; Г. Кулов, op. cit., s. 110–111; А. Вълчев, op. cit., s. 229–231; Х. Мехмед, op. cit., s. 47–48. 200 А. Вълчев, op. cit., s. 235–236. spisach ludnościowych201. Tymczasem w rejonie Rupczosu nieliczni Turcy żyli wyłącznie w najdalej na wschód wysuniętych wsiach: Borowie, Belicy oraz Karamuszicy, pozostała ludność była bułgarskojęzyczna202. Z niezadowoleniem wśród miejscowych muzułmanów spotkało się także przeniesienie centrum administracyjnego z Szirokiej Łyki do Czepelare, co było decyzją Mehmeda Beja. Pomacy domagali się natomiast ustanowienie Pawełska stolicą powiatu203. Oczywiście, były to jedynie preteksty, a sednem kwestii niepokornych wsi był sprzeciw Pomaków wobec uznania chrześcijańskiej władzy w Płowdiwie204. 201 Х. Попконстантинов, Спомени…, s. 275; А. Вълчев, op. cit., s. 238–239; Х. Мехмед, op. cit., s. 49; B. Lory, Ahmed Aga…, s. 195. 202 Х. Попконстантинов, Из Родопите…, s. 662–663. 203 Писмо от мюсюлманите в Рупчос, 20.01.1880, ЦДА ф. 20 оп. 1 а.е. 180 л. 22–23; В. Дечев, Миналото na Чепеларе…, т. 2, s. 89; А. Вълчев, op. cit., s. 232–233. 204 Р. Даскалов, Българското общество…, т. 2, s. 172–173. 205 Х. Попконстантинов, Непокорените села…, кн. 2, s. 9; В. Дечев, Миналото na Чепеларе…, т. 2, s. 113; Ц. Такова, Село Борино в миналото и настоящето на Родопите, София 2010, s. 30; Н. Хайтов, Миналото на Яврово…, s. 277; Г. Кулов, op. cit., s. 111; Из миналото на българите мохамедани…, s. 115–116; B. Lory, Ahmed Aga…, s. 195; Tymrysz przed 1878 rokiem był jedną z większych wsi w Rupczosie, z trzystoma domami, gdy żadna inna miejscowość w środkowych Rodopach nie przekraczała dwustu gospodarstw. W 1880 roku odbudowano 120 domów, w których żyło 368 mieszkańców. W czasie świetności miejscowości (1872–1878) w Tymryszu żyło nawet do 3,5 tys. osób. Zob. А. Вълчев, op. cit., s. 20–21. 206 Х. Мехмед, op. cit., s. 50. 207 Х. Попконстантинов, Непокорените села…, кн. 2, s. 43–48. Niedługo po wyznaczeniu Mehmeda Beja na stanowisko naczelnika rupczoskiego doszło w Trigradzie do spotkania miejscowych liderów pomackich, którzy ogłosili, że Rupczos oficjalnie odrzuca zwierzchnictwo Rumelii Wschodniej. Władzę przekazali Ahmedowi Adze z Tymryszu jako prezydentowi „Republiki Pomackiej” (po przeniesieniu stolicy do Tymryszu znanej także jako Republika Tymrysz). Powołano rząd złożony z Hadżiego Hasana z Trigradu, Hadżiego Mustafy z Bedenu i Mołły Ejuba z Mugły. Brat Ahmeda, Ismaił, został szefem policji, złożonej początkowo z dwudziestu funkcjonariuszy. Na poborców podatkowych wyznaczono Parżana z Dospatu, Mehmeda Efendiego z Trigradu, Mołłę Ahmeda Hadżiego Asanowa z Djowlenu i Amida z Ljaskowa. Stolicą republiki został początkowo Nastan, następnie Trigrad, Beden, Michałkowo, a – gdy został wreszcie odbudowany w 1881 roku – Tymrysz205. Częste przenoszenie centrum republiki wynikało ze sposobu sprawowania władzy przez Ahmeda Agę, który nie zmienił się w porównaniu z okresem przed 1878 roku206. Karahodża kreował się na samodzielnego władcę niepodległego państwa. Gdy objeżdżał inne części Rupczosu, uznające władzę Rumelii Wschodniej, nie zachowywał się jak najeźdźca, ale jak dyplomata, który odwiedzał sąsiadów207. Po zjeździe w Trigradzie Mehmed Bej wraz z innymi przedstawicielami władz powiatowych zostali usunięci z obszaru Rupczosu. Zamiast dążyć do powrotu i opanowania sytuacji, przebywał od tej pory w stolicy prowincji. Po ogłoszeniu niezależności przez Pomaków, władze wschodniorumelijskie wysłały do Tymryszu, Brezowicy i Petwaru urzędników finansowych, którzy mieli dokonać spisów majątkowych na potrzeby określenia wysokości podatków. Uzbrojeni mieszkańcy za każdym razem ich przeganiali, a poborcy nie wkraczali już na obszar kontrolowany przez niepokorne wsie. Podobny los spotykał delegacje wysyłane przez Płowdiw czy lokalne władze, które w pokojowy sposób starały się podporządkować wsie z Republiki Tymrysz208. 208 В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 111–113; Н. Хайтов, Миналото на Яврово…, s. 277–278; А. Вълчев, op. cit., s. 237. 209 К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 414–415; Н. Хайтов, Миналото на Яврово…, s. 278; B. Lory, Ahmed Aga…, s. 197. 210 Notes on some of the Pomak villiges in the Rhodope, taken during the visit in Tymrash by Brophy,Philipopolis 10.1884, FO 195/1483/102–106; Х. Попконстантинов, Из Родопите…, s. 660–663, 668–675, 680; В. Добруски, Българомохамеданската република…, s. 75; Х. Попконстантинов, Спомени…, s. 274–275; Н. Хайтов, Миналото на Яврово…, s. 52, 277; В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 113–115; З. Стоянов, Заеш ли…, s. 388; А. Вълчев, op. cit., s. 227–228; Sporna jest przynależność do republiki miejscowości Stomanewo (wymieniana jest jedynie przez Angeła Wyłczewa), Kainczali (uznawana jako „niepokorna wieś” przez Zachariego Stojanowa i Václava Dobruský’ego, jednak prawnie znajdowała się poza granicami Rumelii Wschodniej) oraz Brezowica (jest wymieniana, jednak na mocy aktu tophańskiego z 1886 roku nie została przekazana Imperium Osmańskiemu, co może wskazywać, że nie dołączyła do rebelii). Zob. B. Lory, Ahmed Aga…, s. 195–196. Nie można uznać, że buntownicy byli nieprzejednani – Ahmed Aga z Tymryszu był gotowy uznać władze w Płowdiwie, o ile uczyniliby go naczelnikiem powiatowym Rupczosu. Z powodu opinii, że Karahodża był odpowiedzialny za masakrę Peruszticy w 1876 roku, władze Rumelii Wschodniej nigdy się na to nie zdecydowały209. W buncie początkowo wzięło udział trzynaście wsi rupczoskich, następnie dołączyły kolejne cztery miejscowości w tym rejonie, a potem cztery w powiecie peszterskim. Łącznie w dwudziestu jeden niepokornych wsiach znajdowało się około 2,5 tys. domów (tj. około 15 tys. mieszkańców), których zobowiązania podatkowe wobec prowincji wynosiły 4,6 tys. lirów tureckich rocznie. Obszar ten miał charakter mieszany, w połowie zamieszkały przez Bułgarów chrześcijan, w połowie przez Pomaków oraz przez niewielką grupę Romów. Początkowo w skład Republiki Tymrysz wchodziły: Osikowo, Czurukowo, Michałkowo, Ljaskowo, Breze, Beden, Nastan, Grochotno, Gjowren, Bałaban, Trigrad, Mugła i Kestendżik. Po 1881 roku dołączyły do nich: Czereszowo, Tymrysz, Brezowica i Petwar – w ten sposób cały powiat rupczoski nie uznawał władz w Płowdiwie. Do grona „niepokornych wsi” dołączyły kolejno miejscowości z powiatu peszterskiego (departament tatar-pazardżicki): Sełcza, Djowlen, Karabułak i Naipli. Granica między republiką a Rumelią Wschodnią przebiegała przez szczyty Modyr, Golica (Uszite), Markowa Czuka, Komarow Kamyk do koryta rzeki Wycza – większość wsi na południe od tej linii wchodziły w skład republiki210. Map_Of_The_Republic_Of_Tamrash_BG Il. 14: Mapa Republiki Tymrysz211. [Opracowane na podstawie: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Map_Of_The_Republic_Of_Tamrash_-BG.png, 21.09.2017] 211; Na niniejszej mapie znajdują się wsie, które nie istniały w okresie Republiki Tymrysz: Stamanowo, Czała, Czamła, Wodni Pad, Żrebowo, Kożari oraz Teszeł. 212 Х. Попконстантинов, Непокорените села…, кн. 2, s. 240. 213 З. Стоянов, Заеш ли…, s. 399. W Republice Tymrysz podatki były kilkukrotnie niższe niż w Rumelii Wschodniej212. W skali roku Ahmed Aga pobierał 500 groszy z całego obszaru, czyli tyle, ile władze Płowdiwu otrzymywały z samego Czepelare213. Z drugiej strony, miejscowa ludność borykała się z biedą i obowiązywały ją uciążliwe wobec agów obowiązki, m.in. związane z prawem do pierwokupu po zaniżonych cenach wybranych produktów. Agowie byli właścicielami większości ziemi oraz stad w regionie. Doprowadzało to do sytuacji, gdy niektóre wsie starały się odłączyć od Republiki Tymrysz, licząc, że pod administracją wschodniorumelijską ich los się poprawi214. Problemem była też izolacja – Pomacy z Rupczosu nie mieli możliwości prowadzenia swobodnie handlu z Rumelią Wschodnią215. 214 К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 417–419; Н. Хайтов, Миналото на Яврово…, s. 281–282. 215 Прошение от Осман Х. Ахмедов и Ибрахим Шаинагич до префекта на Пловдивския департамент, Плодвид 17.02.1881, НБИВ-БИА ф. 20 а.е. 10 л. 59; Прошение от Осман Х. Ахмедов и Ибрахим Шаинагич до префекта на Пловдивския департамент, Плодвид 30.02.1881, НБИВ-БИА ф. 20 а.е. 10 л. 60–61. 216 Brophy to Wyndham, Phillippopolis 24.09.1884, FO 195/1483/83–85; Jones to Wyndham, Phillippopolis 21.10.1884, FO 195/1483/87–91; Palgrave to Marquis of Salibury, Sophia 31.05.1879, FO 78/2983/49–50; К. Иречек, Княжество България…, ч. II, s. 414–415; В. Добруски, Българомохамеданската република…, s. 64–65. 217 Notes on some of the Pomak villiges in the Rhodope, taken during the visit in Tymrash by Brophy, Philipopolis 10.1884, FO 195/1483/105. 218 М. Маджаров, Спомени…, s. 234. 219 Н. Хайтов, Миналото на Яврово…, s. 282. 220 Х. Попконстантинов, Непокорените села…, кн. 2, s. 9–11; В. Добруски, Българомохамеданската република…, s. 73–74; Из миналото на българите мохамедани…, s. 114; Х. Мехмед, op. cit., s. 49; В. Стоянов, Турското население в България между полюсите на етническата политика, София 1997, s. 62–63. 221 Х. Попконстантинов, Непокорените села…, кн. 2, s. 8–9; А. Вълчев, op. cit., s. 225–227; Václav Dobruský mówił o Republice Pomaków jako otwartej dla każdego i słynącej z gościnności, gdzie panuje ład i od początku istnienia nie doszło do żadnego zabójstwa. Zob. В. Добруски, Българомохамеданската република…, s. 71. Republika Pomacka była miejscem schronienia oraz punktem wypadowym dla rozbójników, którzy sprawiali, że sytuacja w regionie była niestabilna. Pod koniec lat 70. i w pierwszej połowie lat 80. XIX wieku można spotkać wiele relacji na temat napadów, zabójstw, starć między rozbójnikami a milicją i strzelanin, które miały tam miejsce216. Jak pisał Charlesa Brophy, „praktycznie każdy mieszkaniec tego obszaru jest uzbrojony w karabin, (…) wydaje się, że mają nieskończone zapasy amunicji”217. Wycofujące się przez Rodopy wojsko tureckie porzuciło tam wielką ilość pistoletów oraz strzelb, do tego wśród miejscowej ludności powszechnie przyjęte było, żeby dorosły mężczyzna nosił broń218. Nikołaj Chajtow pisał o anarchii, gdzie prawo w ogóle nie obowiązywało, a czyny uważane za powszechnie zabronione nie spotykały się z konsekwencjami, o ile nie naruszały interesów agów219. Można przyjąć, że Republika Tymrysz była przedłużeniem powstania rodopskiego w 1878 roku, które wprawdzie zostało spacyfikowane, jednak władze Rumelii Wschodniej nie przejęły kontroli nad całością tego obszaru. Wśród zwolenników nieuznawania władzy Płowdiwu było wielu uczestników buntu St. Claira oraz baszybuzuków tłumiących powstanie kwietniowe, którzy obawiali się rozliczenia za swoje czyny220. Bunt w Rupczosie można też interpretować jako wzięcie przez miejscowych sprawy we własne ręce, którzy uznali, że władze Rumelii Wschodniej nie są w stanie zapewnić im bezpieczeństwa – w ich opinii do tego zadania lepiej nadawał się Ahmed Aga z Tymryszu221. Ahmed Aga nie był fanatykiem, a władze Republiki Tymrysz nie były skonfliktowane z miejscową ludnością chrześcijańską. Jeszcze w okresie osmańskim, w Rupczosie budowane były nowe cerkwie, a głowa rodu Karahodżów uczestniczyła w uroczystościach związanych ze świętami chrześcijańskimi i utrzymywała kontakt z hierarchami prawosławnymi222. Symbolem tej polityki tolerancji była wizyta przywódcy niepokornych wsi w miejscowości Bjała Czerkwa w 1883 roku, gdzie wziął udział w obchodach Dnia św. Bogurodzicy oraz zostawił kilka owiec w ofierze223. Chrześcijańskim wsiom zależało na dobrych kontaktach z Ahmedem Agą, który chronił je przed napadami i grabieżą ze strony muzułmańskich poddanych samozwańczej republiki (ich ofiarą szczególnie często padała Perusztica)224. 222 А. Вълчев, op. cit., s. 114–116, 243. 223 В. Добруски, Българомохамеданската република…, s. 91–92; З. Стоянов, Заеш ли…, s. 388–392; Н. Хайтов, Миналото на Яврово…, s. 52–53. 224 В. Добруски, Българомохамеданската република…, s. 86–87. 225 Х. Попконстантинов, Непокорените села…, кн. 2, s. 7–8. 226 Н. Хайтов, Миналото на Яврово…, s. 278. 227 А. Вълчев, op. cit., s. 246–247. Na dziewiętnastym posiedzeniu pierwszej sesji Zgromadzenia Prowincjonalnego Rumelii Wschodniej (25 [13] grudnia 1879 roku) postanowiono, że władze będą działać wobec niepokornych wsi w sposób ściśle pokojowy oraz we współpracy z Wysoką Portą225. Z realizacją tej linii politycznej związane było spotkanie między naczelnikiem tatar-pazardżickim Iwanem Najdenowem a mutesarifem sereskim w jednej ze zbuntowanych miejscowości, Djowlen, w grudniu 1880 roku. W jego trakcie doszło do porozumienia w sprawie wspólnych działań Rumelii Wschodniej i Imperium Osmańskiego wobec Republiki Tymrysz. Rozmowy były toczone w chłodnej atmosferze: mutesarif przybył na czele dwudziestu konnych z „katem Bataku” Ahmedem Agą z Barutinu na czele, a Najdenowowi towarzyszyła podobna liczba żandarmów. Jak określił to Nikołaj Chajtow: „Djowlen przeistoczył się w istny obóz wojskowy”226. W spotkaniu uczestniczyły także delegacje ze zbuntowanych wsi z powiatu peszterskiego. Reprezentanci Pomaków zapewniali, że uznają władzę Płowdiwu i nie biorą udziału w żadnej rebelii. Była to istota taktyki Republiki Tymrysz. Oficjalnie twierdzono, że jej mieszkańcy uznają władzę Płowdiwu, jednak gdy przychodziło do poboru podatków, wprowadzania urzędników czy milicji, wykazywali pełną niesubordynację227. W efekcie spotkanie z grudnia 1880 roku nie przyniosło żadnych rezultatów: Republika Tymrysz, wbrew zapewnieniom jej delegatów, wciąż nie uznawała zwierzchności Rumelii Wschodniej, Imperium Osmańskie udawało, że żadnego problemu nie ma, a władze w Płowdiwie obawiały się podjęcia stanowczych kroków przeciwko Ahmedowi Adze228. W późniejszym okresie Pomacy zapewniali, że w każdej chwili wpuszczą do swoich wsi urzędników z Płowdiwu, o ile ci będą w stanie skutecznie chronić ich przed bandytami. W kontekście jednak innych buntów muzułmańskich w Rodopach czy na wschodzie kraju twierdzenie to brzmiało absurdalnie – to Pomacy z Tymryszu byli tymi „rozbójnikami”229. 228 К. Иречек, Княжество България…, ч. II, s. 413–414; Х. Попконстантинов, Непокорените села…, кн. 2, s. 14–18; Н. Хайтов, Миналото на Яврово…, s. 278–279; Х. Мехмед, op. cit., s. 51; А. Вълчев, op. cit., s. 245. 229 Х. Попконстантинов, Непокорените села…., кн. 2, s. 11–13. 230 Ibidem, s. 21–27; B. Lory, Ahmed Aga…, s. 196–197. 231 Х. Попконстантинов, Непокорените села…., кн. 2, s. 18–21. Po nieudanym spotkaniu w Djowlen, na początku 1881 roku Aleko Bogoridi pojechał do Konstantynopola, by przeprowadzić osobiście rozmowy ze stroną turecką na temat niepokornych wsi. Wysoka Porta cały czas utrzymywała, że nie tylko nie działała na rzecz włączenia niepokornych wsi do granic imperium czy wspierania buntu, ale wręcz pomagała Rumelii Wschodniej w próbach podporządkowania tego obszaru. Podkreślała, że to władze w Płowdiwie nie wykorzystywały okazji do włączenia Republiki Tymrysz pod swoją kontrolę, nawet gdy ta o to prosiła. Władze osmańskie ciągle odwoływały się do deklaracji Pomaków ze spotkania w Djowlen. Generalny gubernator Rumelii Wschodniej w tej sytuacji ograniczył się do złożenia skargi u przedstawicieli mocarstw230. W czasie trzeciej sesji Zgromadzenia Prowincjonalnego (23 [11] listopada – 24 [12] grudnia 1881) doszło do burzliwej dyskusji na temat Republiki Tymrysz, która rozpoczęła się od wystąpienia prefekta tatar-pazardżickiego Iwana Najdenowa. Uczestnik rozmów w Djowlen z grudnia 1880 roku wygłosił przemowę, w której udowadniał, że akcja siłowa wobec niepokornych wsi nie będzie skuteczna. Uznał, że sednem problemu jest zawoalowane poparcie władz osmańskich dla niepokornych wsi. Wysoka Porta zachowywała się w sposób dwulicowy: jedno mówiła urzędnikom z Rumelii Wschodniej, co innego Pomakom z Republiki Tymrysz. Buntownicy z Rupczosu wciąż cynicznie przedstawiali argumenty o braku ochrony ze strony władz w Płowdiwu i o tym, że sami muszą się bronić przed bandytami. Problem też polegał na tym, że wszelkie deklaracje ze strony reprezentantów Republiki Tymrysz o uznawaniu władz w Płowdiwie były składane wyłącznie w formie ustnej231. Stanowisko Najdenowa dotyczące ograniczenia się wyłącznie do środków pokojowych wobec Rupczosu spotkało się z poparciem władz prowincji. Cześć deputowanych krytykowała tę linię polityczną. Ilija Matakiew nie dawał wiary dyplomatycznym rozwiązaniom w warunkach, gdy Wysoka Porta ciągle kłamała. Uważał, że władze wschodniorumelijskie powinny się skupić na modernizacji milicji by zwiększyć jej skuteczność bojową, a następnie przeprowadzić ingerencję zbrojną w Rupczosie bez porozumienia z Imperium Osmańskim. Inny deputowany Wyłko Nejczow zapowiedział, że osobiście zbierze 300–400 młodzieży z towarzystw gimnastycznych i na własną rękę zaatakuje Republikę Tymrysz232. 232 Znamienny jest fakt, że w czasie debat w listopadzie i grudniu 1881 roku we wschodniorumelijskim parlamencie więcej zainteresowania poświęcono kwestii działającego w Rodopach rozbójnika Spanosa niż niepokornym wsiom. Ibidem, s. 31–40. 233 К. Иречек, Княжество България…, ч. II, s. 414; А. Вълчев, op. cit., s. 250. 234 Jones to Hugh Wyndham, Phillippopolis 15.12.1882, no. 27, FO 195/1411 (brak stron). 235 Jones to Earl of Dufferin, Phillippopolis 20.10.1883, no. 17, FO 195/1452 (brak stron). 236 БАН ф. 3 оп. 1 а.е. 127, л. 1–4. 237 Х. Попконстантинов, Непокорените села…., кн. 2, s. 43–48. 238 Notes on some of the Pomak villiges in the Rhodope, taken during the visit in Tymrash by Brophy, Philipopolis 10.1884, FO 195/1483/102–105. 239 Ibidem, s. 40–41. 240 Presice of Despatch no. 8, Philipopolis 19.04.1883, FO 195/1452 (brak stron); Jones to Hugh Wyndham, Philipopolis 19.04.1883, no. 8, FO 195/1452 (brak stron); Из миналото на българите мохамедани…, s. 115–116. Do 1881 roku kwestia Rupczosu była tematem gorącym i żywo komentowanym w prasie wschodniorumelijskiej. W 1882 roku opinia publiczna oraz politycy stracili zainteresowanie tym problemem, podobnie zaczęły podchodzić do niego władze, które traktowały go jako sprawę drugorzędną, szczególnie w kontekście starań o zjednoczenie prowincji z Księstwem Bułgarii233. Jeszcze kilkukrotnie wysyłano do Rupczosu bułgarsko-osmańskie komisje, które miały doprowadzić do ugody między Ahmedem Agą a władzami Rumelii Wschodniej: pod koniec 1882 roku234 czy w październiku 1883 roku235. Władze w Płowdiwie wciąż zbierały informacje na temat sytuacji na obszarze kontrolowanym przez Ahmeda Agę z Tymryszu236. Regularnie wysyłano skargi do Wysokiej Porty z zarzutami o wspieranie buntu w Rupczosie237. Po 1881 roku Rumelia Wschodnia raczej skupiała się na tym, by utrzymać w swoich granicach inne pomackie wsie w Rodopach, zapewniając ich mieszkańcom należyty udział w strukturach milicji i administracji lokalnej. Uznawano sprawę niepokornych wsi za przegraną238. Jedynym bardziej stanowczym krokiem, na który zdecydowały się władze w Płowdiwie, było odliczenie od haraczu należnego tureckiemu zwierzchnikowi 10 tys. piastrów z racji braku kontroli nad tym obszarem239. W późniejszych latach dochodziło do prób odłączenia się niektórych niepokornych wsi od republiki, były one jednak nieskuteczne. W niektórych przypadkach kończyło się to wewnętrznymi konfliktami między zwolennikami podporządkowania się Płowdiwowi a niezależności, co skutkowało nawet zabójstwami. Ostatecznie te wsie pozostawały w ramach Republiki Pomackiej240. Gdy petycje z prośbą o przyłączenie do prowincji trafiały do Płowdiwu, władze je ignorowały. Nie wynikało to tylko z faktu, że traktowały bunt jako kwestię drugorzędną, ale i z braku zaufania wobec tego typu deklaracji. Nie wierzono Pomakom z Rupczosu, którzy cynicznie utrzymywali, że żadnej rebelii nie ma i uznają władze w Płowdiwie. Na przykład, gdy w 1882 roku Naipli próbowało odłączyć się od republiki. Delegacja wsi była odsyłana z miejsca na miejsce: najpierw do władz powiatu w Peszterze, następnie do naczelnika Tatar Pazardżiku, wreszcie do Płowdiwu, gdzie dowiedziała się, że „sprawą nie zajmą się, dopóki Bogoridi wciąż pełni funkcję gubernatora”241. 241 Г. Кулов, op. cit., s. 247. 242 А. Вълчев, op. cit., s. 246–247. 243 Ibidem, s. 250–251. 244 Х. Попконстантинов, Спомени…, s. 222–223. 245 Х. Мехмед, op. cit., s. 51–52; В. Арденски, Свои, не чужди, София 1975, s. 55. 246 Х. Попконстантинов, Непокорените села…, кн. 2, s. 27; B. Lory, Ahmed Aga…, s. 196; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 132. 247 Presice of Despatch no. 8, Philipopolis 19.04.1883, FO 195/1452 (brak stron); Х. Попконстантинов, Непокорените села…, кн. 2, s. 42–43; Х. Мехмед, op. cit., s. 50–51. W historiografii można natknąć się na oceny, że Rumelia Wschodnia właściwie sama nie chciał przejąć kontroli nad tym obszarem, uznając, że jego administrowanie jest zwyczajnie niekorzystne. Z tego powodu, gdy niepokorne wsie zwracały się o przysłanie urzędników i włączenie w struktury autonomii, było to ignorowane, a nawet ich prośby spotykały się z odmową władz wschodniorumelijskich242. Miało to wynikać z degeneracji i tchórzostwa miejscowych elit, które bardziej były skupione na rywalizacji w celu zaspokojenia prywatnych interesów niż na rozwiązywaniu żywotnych problemów prowincji243. Jak ujął to Christo Popkonstantinow: „władze w Płowdiwie nie chciały ingerencji, gdyż były zwyczajnie skąpe”244. W efekcie miało w tym przypadku dojść do milczącego porozumienia między stroną osmańską a wschodniorumelijską – Płowdiw uznał przekazanie tego obszaru Wysokiej Porcie jako najłatwiejszy sposób na pozbycie się niewygodnej kwestii. Zignorowano przy tym dążenia wsi, które znajdowały się w granicach Republiki Tymrysz wbrew swojej woli i które zabiegały o ponowne połączenie z autonomią (Naiplie, Karabułak)245. Stanowisko Rumelii Wschodniej wobec niepokornych wsi miało głębsze podłoże. Zastosowanie rozwiązań siłowych w marcu 1880 roku w powiecie kyrdżalijskim sprowadziło na władze w Płowdiwie poważną krytykę ze strony Wysokiej Porty, mocarstw oraz opinii międzynarodowej. Obawiano się, że z racji niedostępności terenów Rupczosu akcja pacyfikacyjna będzie kosztowna, trudna i będzie ciągnąć się latami246. Nawet gdy pojawiały się okazje do przejęcia władzy nad niepokornymi wsiami, nie wykorzystywano ich, a Aleko Bogoridi podkreślał, że „nie powinno się podejmować żadnych gwałtownych kroków”247. Zasadniczym problemem Rumelii Wschodniej był fakt, że borykała się z buntami i rozbójnictwem, a nie posiadała żadnych odpowiednio zorganizowanych sił zbrojnych (mimo że na milicję wydawała rocznie około 220–250 tys. lirów, czyli jedną trzecią przychodów prowincji)248. Jak to ujął Angeł Wyłczew, prowincja była jak „dom bez psów”249. Milicja była dowodzona przez obcokrajowców, bardziej związanych z interesami tureckimi niż bułgarskimi; do tego obawiali się oni niegościnności Rodopów250. 248 Х. Попконстантинов, Непокорените села…, кн. 2, s. 32–33; К. Иречек, Княжество България…, ч. II, s. 415–416. 249 А. Вълчев, op. cit., s. 240. 250 Ibidem, s. 247–249; Х. Попконстантинов, Непокорените села…, кн. 2, s. 32–33. 251 Х. Попконстантинов, Непокорените села…, кн. 2, s. 40–41. 252 Ibidem, s. 27–28. 253 B. Lory, Ahmed Aga…, s. 197–198. 254 К. Иречек, Княжество България…, ч. II, s. 417; В. Добруски, Българомохамеданската република…, s. 75. 255 Jones to Hugh Wyndham, Phillippopolis 15.12.1882, no. 27, FO 195/1411 (brak stron). 256 Notes on some of the Pomak villiges in the Rhodope, taken during the visit in Tymrash by Brophy, Philipopolis 10.1884, FO 195/1483/102–105. Wysoka Porta oficjalnie zaprzeczała jakoby udzielała wsparcia buntowi w Rupczosie czy nawet w ogóle istniał problem niepokornych wsi. W praktyce jednak z roku na rok Republika Tymrysz była stopniowo włączana w struktury imperium. Kaaza Ahi Czelebi z czasem zaczęła pobierać z tego terenu podatki251, przywódcy Republiki Tymrysz zostali uwzględnieni w osmańskich spisach urzędniczych, co powodowało, że otrzymywali stosowne pensje252, w 1884 roku wioski zostały objęte przez władze osmańskie obowiązkiem służby wojskowej, a Ahmed Aga wysyłał skazańców z Rupczosu do więzienia w Salonikach253. Region miał znaczenie strategiczne dla Turcji – panowanie nad nim pozwalało w razie wojny z Bułgarami w szybki sposób przerzucić oddziały przez Rodopy w kierunku Płowdiwu254. Już pod koniec 1882 roku dyplomaci brytyjscy uznawali Republikę Pomacką za część państwa osmańskiego255, podobną opinię wyrażał w 1884 roku Charles Brophy, który udał się w tym czasie w podróż po Rodopach256. Politykę Imperium Osmańskiego wobec Tymryszu można porównać z taktyką, jaką przyjęło Księstwo Bułgarii wobec Rumelii Wschodniej. Stopniowe budowanie autonomii i umocnienie w jej ramach pozycji muzułmanów, wreszcie wykorzystanie odpowiedniego momentu by przyłączyć obszar do państwa przypominało historię zjednoczenia bułgarskiego w 1885 roku. W sierpniu 1885 roku lider ruchu na rzecz zjednoczenia i rewolucjonista Zachari Stojanow w tajemnicy udał się do przywódcy niepokornych wsi. Nie znamy szczegółów tego spotkania. Najprawdopodobniej Z. Stojanow rozmawiał z Ahmedem Agą na temat kwestii neutralności Pomaków w momencie przygotowywanego przewrotu i ogłoszenia unii z Bułgarią. Z racji tego, że rewolucjoniści postrzegali w Imperium Osmańskim główne zagrożenie dla zjednoczenia, a trasa ewentualnej inwazji prowadziła przez Rupczos, stanowisko Ahmeda Agi mogło okazać się kluczowe dla przebiegu tej akcji. Nie można wykluczać, że ustalenia dotyczyły oficjalnego włączenia tej części Rodopów do Imperium Osmańskiego po ewentualnym sukcesie unii. Kilka dni później doszło także do wizyty w Rupczosie lidera wschodniorumelijskim liberałów, Georgiego Stranskiego257. 257 Г. Кулов, op. cit., s. 113; Ц. Такова, op. cit., s. 31; B. Lory, Ahmed Aga…, s. 198. 258 А. Вълчев, op. cit., s. 256–257; B. Lory, Ahmed Aga…, s. 198–199. 259 Писмо от И. Цанов до Александър Батенберг, b.d., НБКМ-БИА ф. 271 а.е. 25 л. 201. 260 Draft by Lascalles, Sofia 17.01.1886, FO 78/3898/11; Część ówczesnych komentatorów twierdziła, że Republika Tymrysz została zajęta przez wojska osmańskie tuż po przewrocie w Płowdiwie. Zob. J. Grzegorzewski, Rok przewrotów. Bułgarya 1885–1886, Lwów 1900, s. 94. 261 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 163; B. Lory, Ahmed Aga…, s. 198–199. 262 Akt Tophaneński w sprawie zjednoczenie Księstwa Bułgarii i Rumelii Wschodniej (Konstantynopol, 5.04.1886), [w:] Historia Bułgarii 1870–1915. Materiały źródłowe z komentarzami, t. 1: Polityka międzynarodowa, red. J. Rubacha, A. Malinowski, A. Giza, Warszawa 2006, s. 66–67. 263 B. Lory, Ahmed Aga…, s. 200. Po wrześniowym przewrocie w Płowdiwie w 1885 roku czeta dowodzona przez Angeła Karaułanowa starała się zająć ten obszar, jednak bez powodzenia258. Oficjalnie władze bułgarskie nie wsparły tej akcji, obawiały się, że okupacja niepokornych wsi może sprowokować interwencję ze strony Turków259. Wysoka Porta przygotowywała się do wprowadzenia na obszar Rupczosu wojska, na co się nie zdecydowano w obawie przed komplikacjami międzynarodowymi260. Ograniczyła się do utrzymania armii na granicy z Rumelią Wschodnią, a sułtan wydał rozkaz, by atakować w sytuacji, gdyby bezpieczeństwo muzułmanów z prowincji zostało zagrożone. W razie gdyby wojska osmańskie przeprowadziły w 1885 roku ingerencję przeciwko unii, Pomacy z Rupczosu mieli wziąć w niej udział po stronie tureckiej. Gotowość wsparcia w ewentualnej wojnie z Bułgarami ogłosił jeden z przywódców z buntu z 1878 roku, Hadżi Ismaił Aga261. Kwestia niepokornych wsi stała się jednym z tematów w czasie negocjacji bułgarsko-osmańskich w Tophane dotyczących uznanie przez Wysoką Portę zjednoczenia. Władze tureckie domagały się rekompensaty za utratę prowincji w postaci Rupczosu, Kyrdżali oraz Burgasu (ostatecznie zrezygnowano z ostatniego z wymienionych). Akt tophaneński oznaczał oficjalne włączenie terenów Republiki Tymrysz do Imperium Osmańskiego262. Według Bernarda Lory’ego, niepokorne wsie zaakceptowały postanowienia z Tophane, gdyż właściwie już od kilku lat uznawały zwierzchność osmańską i było to dla nich wyłącznie potwierdzenie faktów dokonanych. W ten sposób ich sytuacja nie zmieniła się po 1886 roku – wciąż rządziły się same, uznając zwierzchnictwo sułtana, płacąc podatki i dostarczając rekruta władzom osmańskim263. Przekazanie Rupczosu Imperium Osmańskiemu zostało okrzyknięte przez bułgarskie środowiska rusofilskie aktem zdrady264. Lider zwolenników ścisłej współpracy bułgarsko-rosyjskiej Dragan Cankow nazwał akt tophaneński „grobem ideałów narodowych”265. Właściwie aż do wojen bałkańskich i ponownego przyłączenia Rupczosu do Bułgarii, kwestia ta powracała w dyskusjach między partiami, które oskarżały się o kupczenie ziemiami zamieszkałymi przez Bułgarów bądź o brak realizmu i próbę sabotowania dorobku zjednoczenia266. Faktycznie już przed 1886 roku Bułgarzy nie mieli kontroli nad Rupczosem – oddali obszar, który i tak nie należał do nich. Odłączenie tej części Rodopów było efektem braku kontroli Rumelii Wschodniej nad nią przed zjednoczeniem, a nie działań dyplomatów, którzy negocjowali z Wysoką Portą warunki uznania zjednoczenia. Kwestia przekazania Rupczosu Imperium Osmańskiemu nie wzbudzała emocji wśród opinii publicznej: wiele osób uznawało, że były to obszary zamieszkałe przez Turków; inni, że były to „dzikie i puste pola z patykami i kamieniami”267. 264 Отворено писмо до всички офицери от българската войска, НБКМ-БИА ф. 63 а.е. 98 л. 480; Отворено писмо до регента Стамболова, НБКМ-БИА ф. 63 а.е. 98 л. 482–483; Телеграма от З. Стоянов до С. Стамболов, НБКМ-БИА ф. 63к оп. 8 а.е. 99 л. 1332; [За добро или за зло историпта ни е свързала неразривно с Русия], 9.04.1886, [w:] Програми, програмни документи и устави на буржоазните партии в България 1879–1918, ред. В. Николова, Д. Саздов, София 1992, s. 58–62. 265 J. Grzegorzewski, Rok przewrotów…, s. 109–111. 266 „Знаме” 1895, год. I, бр. 74 (27 май), s. 2–3; „Знаме” 1895, год. I, бр. 74 (27 май), s. 2–3; „Знаме” 1897, год. III, бр. 15 (18 юни), s. 2. 267 Х. Попконстантинов, Непокорените села…, кн. 2, s. 3–4. 268 Równocześnie po stronie bułgarskiej funkcjonował powiat rupczoski z centrum w Czepelare. 269 O’Conor to Marquis of Salisbury, Sofia 6.12.1891, FO 78/4378/203; Graves to O’Conor, Philipopolis 26.11.1891, FO 78/4378/204; Wratislaw to Elliot, Philipopolis 26.08.1896, FO 78/4755/70–72; Превод: От Дахилието до Българско и Източно-Румелийско агенство, 11.12.1892 [data wpłynięcia], ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 651 л. 1. 270 Превод: От Дахилието до Българско и Източно-Румелийско агенство, 30.10.1892 [data wpłynięcia], ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 636 л. 1; От Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатическо агентство в Цариград, 12.12.1892, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 636 л. 3. Okres lat 1886–1912 w historii Rupczosu jest słabo udokumentowany. Djowlen, Naipli, Karabułak i Sełcza utworzyły samodzielną nahiję w ramach kaazy Newrokopu (wilajet salonicki), pozostałe podlegały kaazie Ahi Czelebi jako nahija Rupczosu z centrum w Tymrysz268. Garnizon osmański stacjonował w Djowlen. Rupczos pozostał obszarem niestabilnym, gdzie wciąż można było spotkać rozbójników, a na granicy bułgarsko-tureckiej odnotowywano wiele przypadków różnego rodzaju incydentów. Służba celna strzelała do cywilów nielegalnie przekraczających linię demarkacyjną bądź odmawiających okazania paszportu, dochodziło do starć między patrolami bułgarskimi i tureckimi269. Na skalę tych incydentów wpływ miał fakt, że jeszcze w latach 90. XIX wieku nie było porozumienia co do przebiegu granicy w newralgicznych punktach270. Cześć badaczy uważa, że niezależność Pomaków z Rupczosu utrzymała się właściwie do początku XX wieku. W 1894 roku irlandzki dziennikarz James David Bourchier przebywał w Tymryszu i pisał, że Ahmed Aga wciąż zachował pewną autonomię oraz pobierał podatki, jakkolwiek jego władza była ograniczona przez oddział osmański stacjonujący w miejscowości. Akurat gdy korespodent przybył do wsi, Karahodża objeżdżał nahiję w ramach zbierania należności, stąd nie dane im było się spotkać271. Alexandre Popovic czy Waleri Stojanow podają rok 1903 jako koniec Republiki, jednak nie uzasadniają przyczyn przywoływania tej daty272. Prawdopodobnie chodziło o wprowadzenie w regionie nowego systemu sił porządkowych w 1906 roku – władze osmańskie skierowały tam wtedy czterdziestoosobowy oddział zaptów z despotycznym Tefikiem Kemikaranem na czele (w wolnym tłumaczeniu jego przydomek oznaczał „Pokruszone Kości”)273. Ahmed Aga zmarł w 1895 roku274, do 1907 lub 1910 roku głową rodu Karahodżów był jego brat Adił (któremu już wcześniej przekazał znaczną część obowiązków ze względu na stan zdrowia), a następnie syn Atem275. Wojny bałkańskie przyniosły upadek dawnych panów Tymryszu, którzy utracili majątek oraz wpływy276. 271 Превод на статията „Родопските помаци” на Джеймс Баучев от Д. Ангелов („Мисъл” 1894, год. 4, кн. 6–8), ДА-Пловдив ф. 959к оп. 1 а.е. 927 л. 21–22. 272 Por. A. Popovic, L'Islam balkanique, Les Musulmans du Sud-Est européen dans la période post-ottomane, Wiesenbaden 1986, s. 68; В. Стоянов, Турското население в България между полюсите…, s. 62–63. 273 Н. Хайтов, Миналото на Яврово…, s. 283–284. 274 Cześć autorów podaje rok 1896. 275 А. Вълчев, op. cit., s. 290–291. 276 „Славиеви гори” 1894, год. I, кн. 4, s. 35; B. Lory, Ahmed Aga…, s. 200. 277 А. Пашова, П. Воденичаров, Искаме да сме равни, не еднакви. Официални наративи на идентичността на студенти мюсюлмани от Западните Родопи, [w:] Помаците: версии за произход и съвременна идентичност, ред. Е. Иванова, София 2013, s. 82; Więcej o Republice Gjumjuldżine zob. V. Aarbakke, V. Koutsoukos, G. Niarchos, The Independent Republic of Gumuldjina (1913) – a New Test for Young Turks Policymakers, [w:] Balkan Nationalism(s) and the Ottoman Empire, vol. 3: Young Turk Revolution and Ethnic Groups, ed. D. Stamatopoulos, Istanbul 2015, s. 213–232. 278 Из миналото на българите мохамедани…, s. 115–116. Republika Tymrysz zapisała się w miejscowej tradycji jako najważniejszy projekt państwowy ludności pomackiej, obok Republiki Gjumjuldżine, utworzonej w 1913 roku przez muzułmanów z Tracji Zachodniej (Turków oraz Pomaków), na której czele stanął Bułgar muzułmanin Hafiz Sali277. W historiografii bułgarskiej funkcjonuje bardzo krytyczna ocena Republiki Pomackiej jako „feudalno-despotycznego państwa opartego na rządach terroru i propagowaniu fanatyzmu przez mułłów i hodżów”278. Nikołaj Chajtow kluczową rolę w buncie przypisywał agom, którzy traktowali powstanie Rumelii Wschodniej jako przewrót socjalny zagrażający ich majątkom. Obawiali się losu, jaki spotkał posiadaczy ziemskich, szczególnie po wprowadzeniu podatku katastralnego z 1882 roku. Chajtow uznawał, że kluczową rolę odgrywał w tym przypadku również „(…) muzułmański fanatyzm religijny, który nieprzerwanie wpływał na wybuch antychrześcijańskich, tj. antybułgarskich, nastrojów wśród bezmyślnej ludności bułgarsko-muzułmańskiej”279. Stoju Sziszkow, obok motywacji religijnych i wierności sułtanowi, wskazywał także na tradycje oporu stawianego przez mieszkańców Rodopów w okresie tureckim, związane z ideą wolności góralskiej280. Dla Iwana Wazowa Ahmed Aga był zwykłym barbarzyńcą, porównywał go do Attyli281. W historiografii bułgarskiej podkreśla się także, że bunt był w pełni wspierany, a wręcz sterowany przez Wysoką Portę, przy równoczesnym przyjmowaniu, że przed 1885 rokiem Rupczos nie stanowił części Imperium Osmańskiego282. Niektórzy historycy bułgarscy zaś w ogóle wolą przemilczeć bunt w Rupczosie przy omawianiu kwestii pomackiej na przełomie XIX i XX wieku283. 279 Н. Хайтов, Миналото на Яврово…, s. 280–281. 280 С. Н. Шишков, Родопските помаци, ДА-Пловдив ф. 52к оп. 1 а.е. 14 л. 30–37. 281 И. Вазов, Събрани съчинения, т. 12, ред. Г. Цанев, София 1977, s. 151. 282 Г. Кулов, op. cit., s. 112–113; Из миналото на българите мохамедани…, s. 116; А. Вълчев, op. cit., s. 241. 283 Zob. П. Петров, Истината за българите мохамедани в Родопите, [w:] Историческа съдба на помохамеданчените българи, съст. П. Петров, Д. Шишманов, В. Пачилов, А. Печилков, Смолян 2008, s. 25–26. 284 Por. И. Ялъмов, История на турската общност…, s. 67, 72–73; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 162. 285 В. Добруски, Българомохамеданската република…, s. 75; „Знаме” 1897, год. II, бр. 98 (19 април), s. 1–3; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 118–119. Tymczasem wśród historyków tureckich pojawiają się oceny, że Republika Tymrysz była państwem stworzonym przez Turków rodopskich. Ibrahim Jałymow czy Ömer Turan uważają, że spisy ludnościowe Rumelii Wschodniej dotyczące Rupczosu stanowią wiarygodne źródło demograficzne, z których wynika, że obszar ten był zamieszkały w 51% przez ludność turecką. Republikę Tymrysz oraz Kyrdżali traktują jako jeden twór państwowy o charakterze tureckim284. Trudno się z tym zgodzić – nie ma wątpliwości, że obszar ten zamieszkały był przez muzułmanów bułgarskojęzycznych, za sporne uznaje się jedynie kwestię ich etnogenezy oraz tożsamości w omawianym okresie. Termin „Turek” w przywoływanych statystykach odnosił się do religii, a nie narodowości – był równoznaczny z „muzułmanin”. 4.2.3. Bunt w Kyrdżali Do podobnej sytuacji jak w Rupczosie doszło w powiecie kyrdżalijskim w 1880 roku. Został on formalnie włączony decyzją traktatu berlińskiego do Rumelii Wschodniej, jednak tamtejsza ludność nie zaakceptowała władz w Płowdiwie i ogłosiła niezależność. Był to obszar praktycznie całkowicie zamieszkały przez Turków w liczbie około 32,5 tys. (98,8% mieszkańców powiatu)285. Buntownicy jednoznacznie opowiedzieli się za powrotem do Imperium Osmańskiego – zadeklarowali, że dopóki nie zobaczą na tym obszarze żołnierzy tureckich, nie złożą broni286. Na czele buntu stanęli uczestnicy powstania St. Claira, m.in. Kara Mustafa287. 286 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 162. 287 Х. Попконстантинов, Непокорените села…, кн. 2, s. 6–7. 288 Х. Попконстантинов, Непокорените села…, кн. 2, s. 7–8; М. Маджаров, Бунтове на турците в Източна Румелия през 1880 г., [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 77; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 162. 289 М. Маджаров, Бунтове на турците…, s. 77. Tamrashka_republika Il. 15: Zasięg buntów w Rupczosie oraz Kyrdżali [Opracowane na podstawie: https://bg.wikipedia.org/wiki/Тъмръшка_република#/media/File:-Tamrashka_republika.png, 19.01.2019] Na początku 1880 roku, kiedy wprowadzono podział administracyjny prowincji, kandydatami na objęcie urzędu naczelnika powiatu kyrdżalijskiego zostali prefekt chaskowski Teofan Rajnow oraz były turecki kajmakan Halil Bej. Ostatecznie wskazano na drugiego z wymienionych. Nie był to zresztą jedyny gest Płowdiwu wobec Turków z Kyrdżali. Obiecano, że wyłącznie muzułmanie będą wyznaczani na milicjantów i ich dowódców w powiecie, zagwarantowano im prawo do noszenia broni oraz ulgi podatkowe na okres dziesięciu lat. Gdy jednak strona wschodniorumelijska starała się wycofać z deklaracji o prawie do noszenia oręża i ogłosiła, że Turcy zostaną rozbrojeni, doszło do otwartego buntu i wydalenia z Kyrdżali Halila Beja288. Michaił Madżarow wskazywał, że ustępstwa ze strony władz Płowdiwu zostały odebrane w Kyrdżali jako oznaka słabości i zachęta do nieposłuszeństwa289. W obliczu braku porozumienia oraz dalszej niesubordynacji powiatu kyrdżalijskiego, 18 (6) lutego 1880 roku milicja wschodniorumelijska przy wsparciu członków towarzystw gimnastycznych zorganizowała atak na zbuntowany region. Pretekstem do rozpoczęcia akcji było rozbrojenie przez muzułmanów grupy żandarmów, którzy udali się ze skargą do Chaskowa. Prefekt chaskowski Teofan Rajnow zadecydowały o wysłaniu sił porządkowych z kapitanem Jaszterowem na czele, by aresztować winnych i rozwiązać sprawę bez przelewu krwi. Do milicjantów dołączyli członkowie towarzystw gimnastycznych z czterech wsi spod Chaskowa i Harmanli. Turcy z Kyrdżali otworzyli ogień do milicjantów wkraczających na kontrolowany przez nich obszar, w efekcie czego doszło do walk. Tłumienie buntu zajęło ] kilka dni, po porażce przywódcy tureccy wraz z wieloma zwolennikami uciekli do Adrianopola. W czasie pacyfikacji ucierpiała nie tylko ludność Kyrdżali, ale i okoliczne wsie290. W efekcie akcji, po okresie ośmiu miesięcy rebelii, region wrócił pod kontrolę Rumelii Wschodniej291. Łącznie w czasie działań skierowanych przeciwko buntownikom zginęło około stu Turków292. Zbrojna pacyfikacja Kyrdżali kosztowała około 10 tys. lirów tureckich, które wydano na likwidację szkód, co stanowiło duże obciążenie dla budżetu293. Od tej pory powiat kyrdżalijski stał się obszarem, który w sposób najbardziej skrupulatny wywiązywał się z płacenia podatków294. 290 Ibidem; Х. Попконстантинов, Спомени…, s. 426; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 162; Е. Стателова, Източна Румелия. Икономика, политика, култура 1879/1885, София 1983, s. 86–87; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 131–132. 291 Х. Мехмед, op. cit., s. 52. 292 Extract from „Philippoupolis” of 15/27.03.1880, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 535–536. 293 Х. Попконстантинов, Непокорените села…, кн. 2, s. 27; Е. Стателова, Източна Румелия…, s. 87; И. Ялъмов, История на турската общност…, s. 72. 294 М. Маджаров, Бунтове на турците…, s. 77. 295 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 162; Е. Стателова, Източна Румелия…, s. 86–87. Akcja pacyfikacyjna w Kyrdżali wywołała wzburzenie opinii międzynarodowej oraz Wysokiej Porty. Już 7 marca (23 lutego) doszło do spotkania Aleko Bogoridiego z walim adrianopolskim Reufem Paszą w Harmanli. Rumelia Wschodnia zgodziła się na powołanie komisji mieszanej z udziałem przedstawiciela władz osmańskich, która w marcu i kwietniu wizytowała powiat kyrdżalijski celem zbadania wydarzeń z lutego295. Zebrała ona szereg relacji ze strony poszkodowanych. Według jednej z nich, autorstwa imama Mehmeda z Akbunaru, ludność wsi pokojowo złożyła broń po wkroczeniu oddziałów milicji, a mimo to Bułgarzy przystąpili do publicznego maltretowania mężczyzn, demolowania budynków, gwałtów na kobietach oraz dziewczętach. Gdy jedna z nich starała się bronić, miała zostać powieszona na drzewie; była wdową, osierociła dwójkę dzieci. Terror trwał przez trzy dni, ostatniego podpalono wieś, kobiety wypuszczono, a wszystkich mężczyzn zdecydowano się wywieźć i w odosobnieniu zorganizować egzekucje. Ocalił ich jeden z urzędników wschodniorumelijskich, który zatrzymał ich na drodze i rozkazał odesłać z powrotem do Akbunaru. Podobny los miał spotkać dwadzieścia cztery wsie z powiatu kyrdżalijskiego296. W czasie prac komisji, miejscowa ludność utrzymywała, że do żadnego buntu nie doszło, winnym niepokojów w Kyrdżali był rozbójnik nazywany Goczo, a akcja milicji była zwyczajnym tumultem antytureckim297. Szef bułgarskiej delegacji w komisji Christo Złatarew odrzucił całkowicie tę interpretację i podkreślił, że w powiecie doszło do rebelii, która musiała zostać stłumiona przez siły porządkowe. Przyznał natomiast, że miały miejsce nadużycia i zastosowanie zbyt radykalnych środków, za co pięciu oficerów dowodzących akcją oraz trzydziestu jeden milicjantów i cywilów miało zostać pociągniętych do odpowiedzialności. Przeznaczono również łącznie 5 tys. lirów tureckich na odszkodowania dla mieszkańców Kyrdżali298. Krytykowano zaangażowanie towarzystw gimnastycznych, które uznano za odpowiedzialne za ataki na ludność cywilną. Dowódca tych formacji o nazwisku Dobrow znalazł się w areszcie299. 296 Deposition of Mussulman from Kirdjali District, Philippopolis 26.03.1880, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 533–534. 297 Mr. Michell to the Marquis of Salisbury, Philippopolis 27.03.1880, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 531–532; М. Маджаров, Източна Румелия…, s. 214–216. 298 Е. Стателова, Източна Румелия…, s. 86–87; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 132–133. 299 Mr. Michell to the Marquis of Salisbury, Philippopolis 27.03.1880, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 531–532. 300 Mr. Zankoff Circular Letter, Sofia 31.01.1886, FO 78/3892/190–193; „Знаме” 1895, год. I, бр. 74 (27 май), s. 2–3; М. Маджаров, Бунтове на турците…, s. 77; Cześć historyków tureckich, którzy traktują bunty muzułmańskie w Rodopach jako jedno wydarzenie, przyjmowali, że po kwietniu 1880 roku Kyrdżali utrzymało niezależność podobnie jak Rupczos. Por. Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 162. 301 Akt Tophaneński w sprawie zjednoczenie Księstwa Bułgarii i Rumelii Wschodniej (Konstantynopol, 5.04.1886), [w:] Historia Bułgarii 1870–1915…, t. 1, s. 66–67 302 Отворено писмо до регента Стамболова, НБКМ-БИА ф. 63 а.е. 98 л. 482–483. 303 К. Стоилов, Дневник, ч. 2, съст. Е. Стателова, Р. Попов, София 1996, s. 12. 304 Elliot to Marquis of Salisbury, Sofia 26.08.1896, FO 78/4755/50–52; ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 111, passim; Из миналото на българите мохамедани…, s. 117. Od marca (lutego) 1880 roku w powiecie kyrdżalijskim stacjonowały oddziały milicji wschodniorumelijskiej. 19 (7) września 1885 roku, gdy doszły wieści o przewrocie w Płowdiwie i ogłoszeniu unii, siły porządkowe wycofały się z tego obszaru, by zabezpieczyć granice w strategicznych punktach300. Na mocy aktu tophaneńskiego Kyrdżali zostało przekazane Imperium Osmańskiemu, które włączyło ten obszar do wilajetu adrianopolskiego301. Podobnie jak w przypadku Rupczosu, rusofile ostro krytykowali tę decyzję, jednak błędnie wskazywali, że miał to być obszar zamieszkały wyłącznie przez Bułgarów302. Konstantin Stoiłow nazwał Kyrdżali bułgarską „Alzacją i Lotaryngią”303. Po 1886 roku region Kyrdżali pozostawał niestabilny, często odnotowywano tam działalność rozbójniczą czy incydenty graniczne304. 4.2.4. Bunt w Babjaku Poza kontrolą armii rosyjskiej, a potem administracji wschodniorumelijskiej, znalazł się także Babjak, zwany też babjackimi kolibami (бабешките колиби), położony w Rodopach między Czepino, Dospatem i Razłogiem (jakkolwiek był to region bez wyraźnych granic)305. Przed 1878 rokiem obszar ten był częścią nahii Razłogu, jednak w praktyce tamtejsi muzułmanie byli niezależni od władzy tureckiej, a na czele kolib stał gławatar (главатар) – wódz306. W 1876 roku Pomacy z Babjaku pod wodzą gławatara Hadżiego Jaszara Agi brali udział w tłumieniu powstania kwietniowego, m.in. pacyfikowali Batak wraz z muzułmanami z Dospatu. Babjak później stał się schronieniem dla baszybuzuków winnych zbrodni z 1876 roku i osób poszukiwanych przez władze osmańskie, m.in. Alisza Pechliwana307. W czasie wojny lat 1877–1878 wojska rosyjskie ominęły ten obszar308. Pomacy z Babjaku wykorzystywali panikę w Rodopach by rabować opustoszałe w wyniku ucieczek wsie309. Decyzją traktatu sanstefańskiego włączono ten obszar w granicę „Wielkiej Bułgarii”, jednak na mocy postanowień berlińskich został on podzielony między Imperium Osmańskie a Rumelię Wschodnią. Decyzje te pozostały wyłącznie na papierze. Miejscowi muzułmanie wciąż nie uznawali żadnej nadrzędnej władzy. Tylko dwie miejscowości nieopodal Czepino: Banja i Łyżene zaakceptowały przynależność do Rumelii Wschodniej i władze powiatowe w Peszterze310. Komisja ds. wyznaczenia granicy została przez innych Babjaczan przegnana311. Turcy zwlekali z wysłaniem do swojej części Babjaku wojska, byli przyzwyczajeni do półniezależnego charakteru kolib. Rumelia Wschodnia nie odważyła się skierować tam milicji po trudnej pacyfikacji Kyrdżali312. Region był izolowany i słabo rozpoznany. Christo Popkonstantinow wskazuje, że na mapie Rodopów przygotowanej na użytek rosyjskich sił okupacyjnych znajdowały się liczne błędy w nazwach poszczególnych kolib, a w oficjalnych spisach ludności Rumelii Wschodniej z 1880 i 1885 roku w ogóle nie uwzględniono tego obszaru313. Sytuacja kolib babjackich nie była jednak taka jednoznaczna: 305 Х. Попконстантинов, Спомени…, s. 451–452. 306 Idem, Краището Бабек в Родопските планини, „Сборник народни умотворения, наука и книжнина” 1893, кн. 9, s. 718; Idem, Спомени…, s. 447; S. Raichevsky, The Mohammedan Bulgarians…, s. 80. 307 Х. Попконстантинов, Краището Бабек…, s. 721; Х. Мехмед, op. cit., s. 79; Pomacy z Babjaku odegrali także niechlubną rolę w tłumieniu powstania ilideńskiego w 1903 roku. Zob. Rev. Dr. Clarke to Counsul-General Sir A. Biliotti, Bansko 11.01.1903, [w:] Ethnic Minorities in the Balkan States 1860–1971, vol. 2: 1888–1914, ed. B. Destani, Cambridge 2003, s. 112–113. 308 Х. Попконстантинов, Краището Бабек…, s. 721. 309 Idem, Спомени…, s. 503–504. 310 Idem, Краището Бабек…, s. 718; Idem, Спомени…, s. 447; S. Raichevsky, The Mohammedan…, s. 80. 311 Х. Попконстантинов, Спомени…, s. 453–455. 312 И. Вазов, Събрани съчинения…, т. 12, s. 176–177. 313 Х. Попконстантинов, Краището Бабек…, s. 716–717. w różnych okresach niektóre z nich najpierw uznawały władze zwierzchnie (osmańskie, wschodniorumelisjkie, bułgarskie), a potem ponownie przyłączały się do buntu, raz regulowały podatki i utrzymywały kontakt z urzędnikami, a innym razem odmawiały i płaciły haracz gławatorowi Babjaku314. 314 Ibidem, s. 728–730. 315 Ibidem, s. 716; Македония и Одринско. Статистика на населението от 1873 г., София 1995, s. 134–135; S. Raichevsky, The Mohammedan…, s. 80; В. Арденски, Загаснали огнища…, s. 10. 316 Х. Попконстантинов, Краището Бабек…, s. 728–730; S. Raichevsky, The Mohammedan…, s. 81. 317 Х. Попконстантинов, Краището Бабек…, s. 730–731. 318 Idem, Спомени…, s. 452–453. 319 Idem, Краището Бабек…, s. 718–721; Idem, Спомени…, s. 452–453. 320 Idem, Краището Бабек…, s. 722–723; В. Арденски, Загаснали огнища…, s. 16–17; Из миналото на българите мохамедани…, s. 116. Оbszar Babjaku złożony był z około 2 tys. luźno rozlokowanych kolib315. W najmniejszych żyło do dziesięciu osób, największe składały się z dwustu gospodarstw domowych316. W kolibie Babjaku znajdowały się dwa meczety. Było to centrum życia społecznego regionu – każdego piątku Pomacy nadciągali tam by się pomodlić oraz zakupić towary, których sami nie byli w stanie wyprodukować317. Ceniono samowystarczalność, nie stosowano w regionie pieniędzy, a ograniczano się do handlu wymiennego318. Pomacy z Babjaku, zwani przez innych mieszkańców Rodopów Babjaczanami lub Baszami, uchodzili za ludzi prostych, a wręcz dzikich, którzy uciekali na widok innych ludzi i uważali Czepelare za największe miasto na świecie. Przy tym byli mało religijni319. Babjak był siedliskiem rozbójników, działających zarówno po stronie wschodniorumelijskiej (po 1885 – bułgarskiej), jak i osmańskiej. Tamtejsi Pomacy stale dopuszczali się aktów kradzieży oraz napadów na sąsiednie wsie, m.in. w rejonie Czepino, Newrokopu i Razłogu. Obszar ten stał się schronieniem nie tylko dla osób obawiających się rozliczeń za tłumienie powstania kwietniowego i udział w buncie St. Claira, ale i dezerterów unikających służby wojskowej. Granica w Babjaku była miejscem przemytu (tytoniu, prochu, żywego inwentarza), przekraczały ją osoby, które chciały nielegalnie przedostać się z ziem bułgarskich do Imperium Osmańskiego (i vice versa) bądź uniknąć opłat celnych320. Jak wspomniano, na czele kolib stał gławatar, którego siedziba znajdowała się w Babjaku. Do 1883 funkcję tę pełnił Hadżi Jaszar Aga, jednak nie pozostawił następcy. Doszło do walki o ten tytuł między Hadżim Mustafą a Kacarem, co doprowadziło do czasowego rozpadu jedności regionu. Hadżi Mustafa zdecydował się wezwać na pomoc Alisza Pechliwana z Banii, rozbójnika, który zasłynął z udziału w tłumieniu powstania kwietniowego, a którego syn, Jusuf, mieszkał w tym rejonie. Jusuf Pechliwan, który mieszkał nieopodal Kacara, już wcześniej się z nim skonfliktował z dosyć błahych powodów. Kaczki Jusufa zniszczyły ogród kandydata na gławatara, który zastrzelił w odwecie psotne ptaki. Potem gdy osioł Kacara uciekł na tereny Pechliwana, ten zamiast odprowadzić zwierzę do sąsiada, wziął je do rzeźni. Następnie rzeczona dwójka spotkała się przed miejscowym meczetem, gdzie się wyzywali i grozili sobie śmiercią. Wreszcie Jusuf z pomocą ludzi przysłanych przez ojca przygotował zasadzkę na drodze, którą podróżował Kacar z synem – pierwszy zginął na miejscu od kuli pistoletu, drugi został ciężko poraniony nożem. W efekcie władza w Babjaku przeszła w ręce Hadżiego Mustafy321. 321 Х. Попконстантинов, Краището Бабек…, s. 720; Х. Мехмед, op. cit., s. 71–72. 322 Х. Попконстантинов, Краището Бабек…, s. 721–723. 323 Препис от Теллеграма от Окръжен началник на Татар-Пазарджик до Министерство на външните работи и изповеданията, Татар-Пазарджик 6.04.1891, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 483 л. 2; От Дипломатическо агенство на Княжество България в Цариград до Министерство на външните работи и изповеданията, Цариград 1.05.1891, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 483 л. 23–24; Cześć autorów błędnie podaje rok 1903 jako datę akcji pacyfikacyjnej Babjaku. Por. Х. Мехмед, op. cit., s. 60–61; Из миналото на българите мохамедани…, s. 116. W ustaleniach dotyczących nowej granicy bułgarsko-tureckiej z Tophane z 1886 roku nie znalazły się zapisy dotyczące Babjaku. Wprawdzie była mowa o „muzułmańskich wsiach w Rodopach znajdujących się poza kontrolą Rumelii Wschodniej”, jednak nie pojawił się termin „kolib”, które mogłyby odnosić się do Babjaku. Do tego Imperium Osmańskie, które właściwie nie kontrolowało swojej część tego kłopotliwego regionu, nie pretendowało do rozszerzania terytorium w tym miejscu. W efekcie granica pozostała niezmieniona. Rząd bułgarski, który odziedziczył po Rumelii Wschodniej problem Babjaku, początkowo nie podejmował żadnych kroków przeciwko zbuntowanym kolibom wobec skupieniu na innych kwestiach: konflikcie z Rosją, stabilizacji władzy Stambołowa i uznaniu prawa Ferdynanda I Koburga do tronu bułgarskiego. Dopiero w 1889 roku naczelnik powiatowy Pesztery Zidarow i muzułmański pomocnik burmistrza Łyżene Husju Poturnakow zorganizowali pokojową wizytę w Babjaku, by przekonać Pomaków do podporządkowania się Sofii. Baszowie odmówili uznania jakiejkolwiek władzy, grożąc śmiercią wszystkim, którzy zdecydują się przekroczyć granicę kolib322. W toku krucjaty Stambołowa przeciwko rozbójnikom w Bułgarii zadecydowano się także rozprawić z Babjakiem, który słusznie uznawano za jeden z najbardziej niestabilnych rejonów kraju. Na początku kwietniu 1891 roku doszło do serii incydentów granicznych z udziałem Baszów, w czasie których strażnik graniczny Asan Finow został poważnie zraniony. Tatar-Pazardżicki naczelnik okręgowy Ilija Simeonow wezwał rząd by skierowała armię w Rodopy, by dokonać pacyfikację Babjaku323. Wysłano 22. pułk tracki, który w maju wkroczył na zbuntowany obszar324. W przypadku większości miejscowości, np. Fłorowa, Pomacy nie stawiali oporu, a przed wkroczeniem żołnierzy bułgarskich schronili się w lesie. Opór wobec „inwazji giaurów” zorganizowały wyłącznie koliby Burawin i Gorno Kandi, na czele których stanął Ibrahim Tebirow. Doszło najpierw do jego spotkania z majorem Atanasowem i pomocnikiem burmistrza Łyżene Husju Poturnakowem, którzy go ostrzegli przed oporem i wyrazili gotowość użycia siły. Ibrahim odmówił złożenia broni. Następnego dnia nastąpiło starcie, w czasie którego zginęło dwóch Baszów, a kilkudziesięciu zostało rannych; żaden z żołnierzy nie ucierpiał. Po tym wydarzeniu, bułgarskie wojsko zajęło wszystkie trzydzieści cztery koliby, tylko Burawin został spalony za stawiany opór325. Tebirow zginął, a gławatar Hadżi Mustafa i rozbójnicy, którzy traktowali Babjak jako bazę wypadową, zbiegli do Imperium Osmańskiego326. 324 Препис от Теллеграма от Окръжно управление на Татар-Пазарджик до Министерство на външните работи и изповеданията, Татар-Пазарджик 6.04.1891, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 483 л. 2. 325 Превод на статията „Родопските помаци” на Джеймс Баучев от Д. Ангелов („Мисъл” 1894, год. 4, кн. 6–8), ДА-Пловдив ф. 959к оп. 1 а.е. 927 л. 15; Х. Попконстантинов, Краището Бабек…, s. 723–724; Idem, Спомени…, s. 454; „Воля” 1911, год. I, бр. 95 (2 юли), s. 1. 326 Из миналото на българите мохамедани…, s. 116. 327 От Дипломатическо агенство на Княжество България в Цариград до Министерство на външните работи и изповеданията, Цариград 9.05.1891, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 483 л. 43–46; Телеграмма от Окръжно управление на Татар-Пазарджик до Министерство на външните работи и изповеданията, Лъжене [05.1891], ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 483 л. 53; От Дипломатическо агенство на Княжество България в Цариград до Министерство на външните работи и изповеданията, Цариград 12.05.1891, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 483 л. 61; От Дипломатическо агенство на Княжество България в Цариград до Министерство на външните работи и изповеданията, Цариград 12.05.1891, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 483 л. 71–72; Телеграмма от майор Илиев до Министерство на външните работи и изповеданията, Лъжене 15.05.1891, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 483 л. 75; Х. Попконстантинов, Краището Бабек…, s. 724–725. Po opanowaniu Babjaku Ilija Simeonow spotkał się na granicy z kajmakanem Razłogu, który został zaalarmowany o wydarzeniu przez Pomaków uciekających przed akcją pacyfikacyjną. Wraz z nimi dotarły do Turcji relacje o niezwykłym okrucieństwie Bułgarów, planach inwazji na babjackie koliby po stronie osmańskiej oraz naruszaniu granicy. Władze w Sofii po rozmowach z Wysoką Portą zgodziły się na powołanie komisji, która miała zweryfikiwać wiarygodność tych doniesień. Organ składał się z trzech oficerów osmańskich: adiutanta sułtańskiego podpułkownika Hafuza Tefika Beja, wojennego attaché przy tureckiej agencji dyplomatycznym w Atenach podpułkownika Sejfullaha Beja oraz Ferida Beja Bibaszji ze sztabu 3. armii macedońskiej. Komisja potwierdziła, że Bułgarzy działali wyłącznie w granicach własnego państwa i że doszło do spalenia jednej wsi. Zobowiązano władze bułgarskie do wypłaty odszkodowań cywilom, którzy ucierpieli w tych wydarzeniach, oraz umożliwienia powrotu z gór do swoich domów uchodźcom, z wyłączeniem osób zaangażowanych w opór327. James David Bourchier, irlandzki dziennikarzy żyjący w latach 1892–1915 w Bułgarii, oceniał, że działania bułgarskie mieściły się w granicach norm międzynarodowych: „Bułgarskie okrucieństwo? Tak, ale czy angielski pułk nigdy nie spalił żadnej wsi?”328. 328 Превод на статията „Родопските помаци” на Джеймс Баучев от Д. Ангелов („Мисъл” 1894, год. 4, кн. 6–8), ДА-Пловдив ф. 959к оп. 1 а.е. 927 л. 15. 329 Х. Попконстантинов, Краището Бабек…, s. 725–728; И. Вазов, Събрани съчинения…, т. 12, s. 177; Х. Мехмед, op. cit., s. 60–61. 330 „Балканска зора” 1892, год. III, бр. 584 (18 март), s. 3. 331 Превод на статията „Родопските помаци” на Джеймс Баучев от Д. Ангелов („Мисъл” 1894, год. 4, кн. 6–8), ДА-Пловдив ф. 959к оп. 1 а.е. 927 л. 14. Z trzydziestu czterech spacyfikowanych kolib, osiem zostało włączonych do wsi Łyżene, która wchodziła w skład gminy wiejskiej Kamen (w ten sposób ludność tej jednostki wzrosła z 1 846 do 2 217). Pozostałe dwadzieścia sześć utworzyły nową gminę wiejską – Fłorowo (214 domów zamieszkiwanych przez 971 Pomaków). Obie gminy wchodziły w skład powiatu peszterskiego (okręg tatar-pazardżicki). Już w czerwcu 1891 roku Ministerstwo Finansów zorganizowało trzy punkty graniczne w Babjaku, każdy chroniony przez dwóch celników. Władze bułgarskie starały się załagodzić nastroje wśród miejscowych muzułmanów: ogłoszono pełną amnestię, a Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Wyznań przekazało 2 tys. lewów na budowę meczetu we Fłorowie. Koliba burawińska nie została odbudowana, a jej mieszkańcy przenieśli się do Imperium Osmańskiego, dokładnie do Awramowa329. Nawet po przejęciu kontroli nad tym obszarem w 1891 roku, do władz bułgarskich i osmańskich napływały skargi dotyczące przestępczej działalności Pomaków z Babjaku. W 1892 roku mieszkańcy wsi Elesznica w kaazie newrokopskiej protestowali przeciwko regularnym okradaniu ich z mąki oraz zwierząt, a także wymuszeń haraczy w wysokości od pięciu do stu lirów tureckich przez uzbrojonych Baszów. Wskazywali na konkretne bandy rozbójnicze z Babjaku, którym przewodzili Bobe Mustafa, Wyczo Ismaił, Bajram i Ahmed Byczko, Mitre Ibrahim Durlju oraz Kondak Musi. Mieszkańcy Elesznicy wzywali do przeprowadzenia kolejnej interwencji zbrojnej w tym niespokojnym regionie Rodopów330. W 1894 roku James David Bourchier pisał, że Fłorowo wciąż zachowuje swoją „prymitywną niezależność”, mimo stacjonowania żołnierzy bułgarskich, a także funkcjonowania urzędników, poborców podatkowych i bułgarskich nauczycieli331. *** Opór muzułmanów w Bułgarii miał miejsce przede wszystkim na przełomie lat 70. i 80. XIX wieku, kiedy władze bułgarskie jeszcze nie okrzepły, a wyznawcy islamu wciąż mieli nadzieję na zmienienie niekorzystnych dla nich postanowień traktatu berlińskiego i powrót pod panowanie Imperium Osmańskiego. Dla wielu muzułmanów wojna rosyjsko-turecka się nie skończyła, a najwierniejsi sułtanowi nie złożyli broni, dając nadal odpór „Moskalom oraz giaurom”. Opór skupił się na dwóch obszarach: wschodzie ziem bułgarskich, który został ominięty przez działania wojenne, aczkolwiek znalazł się pod okupacją rosyjską, a także w izolowanych Rodopach, gdzie wojska carskie nie pozostawiły garnizonów. Na wschodzie, terenie lepiej zorganizowanym i łatwiej dostępnym, na dużym obszarze działały rozproszone grupy partyzanckie, bez centralnego kierownictwa. Na ubogim i górskim południu, gdzie struktury społeczne były anachroniczne, a odrębność zaznaczała się jeszcze w okresie władzy osmańskiej, najpierw ruch miał podobny charakter, jednak po jego stłumieniu doszło do trzech skoncentrowanych terytorialnie buntów. Nad partyzantką muzułmańską na wschodzie w latach 1878–1880 udało się zapanować przez skoordynowane działania żołnierzy bułgarskich oraz rosyjskich, a Księstwo zdecydowało się na te kroki, gdyż „tureccy rozbójnicy” zagrozili żywotnym interesom Sofii, związanym z budowaniem struktur państwowych. Bunty w Rodopach miały zaś charakter lokalny, stąd po trudnościach, jakie napotkali Bułgarzy z Rumelii Wschodniej w pacyfikacji Kyrdżali w 1880 roku, uznano, że sprawą Rupczosu i Babjaku nie warto się zajmować. Dlatego też w 1886 roku władze bułgarskie szybko pogodziły się z utratą Republiki Tymrysz oraz powiatu kyrdżalijskiego na rzecz Imperium Osmańskiemu. Sprawę Babjaku zaś długo odkładały, aż do 1891 roku. Na początku swojego istnienia Księstwo Bułgarii i Rumelia Wschodnia były zbyt słabe, aby przejąć kontrolę nad całością swych terytorium, w tym okresie dopiero kształtowały swoje struktury administracyjne, militarne oraz siły porządkowe. W 1880 roku okazały się już gotowe do stłumienia pierwszych buntów: Bułgarzy z Księstwa i Rumelii Wschodniej wspólnymi siłami spacyfikowali wschód, a na południu władze w Płowdiwie, jakkolwiek w dosyć nieudolny sposób, zapanowały nad Kyrdżali. Przebieg tych akcji, podobnie jak opanowanie Babjaku w 1891 roku, pokazywał, że jedyną skuteczną metodą na tłumienie oporu muzułmańskiego były rozwiązania siłowe. Negocjacje oraz dyplomacja okazywały się nieskuteczne. Rumelia Wschodnia miała dużo większe trudności z zapanowaniem nad zbuntowanymi obszarami, co wynikało nie tylko ze słabości militarnej (wszakże prowincja nie dysponowała oficjalnie siłami zbrojnymi, milicja nie mogła zastąpić wojska z prawdziwego zdarzenia), ale także z pozycji międzynarodowej oraz ścisłej zależności od Imperium Osmańskiego. Gdy Księstwo Bułgarii pacyfikowało partyzantkę muzułmańską na wschodzie, nie bacząc na krytykę Zachodu oraz Wysokiej Porty, Rumelia Wschodnia po problemach związanych z opanowaniem Kyrdżali zrezygnowała z dalszych akcji zbrojnych w Rodopach przeciwko Pomakom. Nie bez znaczenia było także wsparcie żołnierzy rosyjskich dla Księstwa Bułgarii w czasie walki z partyzantami muzułmańskimi na wschodzie, których doświadczenie przyczyniało się do skuteczności podejmowanych działań. Efekty oporu muzułmańskiego były różne. Na południu odniesiono niewątpliwie sukcesy: powstanie rodopskie przyczyniło się do tego, że znaczna część Rodopów pozostała w granicach Imperium Osmańskiego, Pomacy z Rupczosu oraz Turcy z Kyrdżali w 1886 roku powrócili pod panowanie sułtana, czego nie osiągnęliby bez wcześniejszej walki z Płowdiwem. Biorąc pod uwagę fakt, że bunty w Kyrdżali i Babjaku zostały stłumione, warto też zastanowić się nad źródłami sukcesu powstania w Rupczosie. Doszukiwać się ich można w długiej tradycji niezależności tego regionu sięgającej połowy XIX wieku – tak jak panujący nad nim Karahodżowie nie uznawali władz centralnych w Konstantynopolu przed 1878 rokiem, tak później nie podporządkowali się Płowdiwowi. Partyzantka na wschodzie nie osiągnęła zaś stawianych sobie celów, jakkolwiek przyczyniła się do pewnych ustępstw ze strony Bułgarów w zakresie reprezentacji wyznawców islamu w administracji lokalnej oraz sądownictwie. Niemniej, były to niewielkie korzyści w stosunku do ogromu ofiar, jakie poniosła społeczność muzułmańska na wschodzie w latach 1878–1880. Była to na tyle bolesna lekcja dla wyznawców islamu, że do nowych powstań już nie dochodziło w późniejszych okresach. Nie starali się oni nawet wykorzystywać poważnych kryzysów w państwie, np. związanych ze zjednoczeniem Księstwa z Rumelią Wschodnią, wojną kapitanów oraz przewrotami w latach 1885–1886 czy wystąpieniami chłopskimi w latach 1899–1900. 5. Status prawny muzułmanów w Księstwie Bułgarii, Rumelii Wschodniej i Carstwie Bułgarii Władze bułgarskie na przełomie XIX i XX wieku gwarantowały podstawowe swobody przedstawicielom narodowości innym niż bułgarska i religiom innym niż prawosławie. Wśród podstawowych dokumentów, które regulowały status prawny muzułmanów na ziemiach bułgarskich przed wojnami bałkańskimi, należy wymienić traktat sanstefański, traktat berliński, konstytucję tyrnowską, Status Organiczny Rumelii Wschodniej, Tymczasowe przepisy o administracji religijnej z 1880 roku, wschodniorumelijskie Regulacje administracji religijnej muzułmanów z 1881 roku, Tymczasową ustawę o duchownej administracji muzułmanów z 1895 roku oraz traktat konstantynopolitański z 1909 roku. Jakkolwiek traktat sanstefański nie pozostał długo w mocy, to wiele jego rozwiązań znalazło potem odzwierciedlenie w postanowieniach berlińskich, kluczowych dla systemu ochrony praw mniejszości na Bałkanach na przełomie XIX i XX wieku. Artykuły 4, 11 oraz 21 regulowały kwestie praw własnościowych muzułmanów oraz wakfów na obszarach, które weszły w skład Bułgarii, Serbii oraz Rosji. Pojawiły się gwarancje zachowania majątków przez ich właścicieli niezależnie od decyzji o wyjeździe z kraju i prawa do dowolnego dysponowania nimi. W traktacie znalazły się także zapisy o przestrzeganiu praw obywatelskich oraz politycznych wszystkich mieszkańców „Wielkiej Bułgarii”: nie tylko ludności bułgarskiej, ale i tureckiej, greckiej, wołoskiej oraz innych grup etnicznych. Ustalanie ostatecznych granic nowego państwa miało opierać się na zasadzie etnicznej większości oraz przy uwzględnieniu potrzeb ludności w rejonach przygranicznych1. 1 Traktat pokojowy zawarty przez Rosję i Turcję w San Stefano (19.02/3.03.1878), [w:] Historia Bułgarii 1870–1915. Materiały źródłowe z komentarzami, t. 1: Polityka międzynarodowa, red. J. Rubacha, A. Malinowski, A. Giza, Warszawa 2006, s. 23–27, 30. 2 В. Ортаковски, Малцинствата на Балканот, Скопjе 1998, s. 61–62; Д. Гюдуров, Религиозната политика на България и мюсюлманите (1919–1925 г.), „Годишник на департамент История НБУ” 2007, т. 2, s. 344. Postanowienia z San Stefano zostały szybko zastąpione przez traktat berliński, w którym znalazło się szereg kluczowych zapisów dotyczących mniejszości na Bałkanach. Dokument zobowiązywał Bułgarię, Rumelię Wschodnią, Serbię, Rumunię, Czarnogórę oraz Imperium Osmańskie do zagwarantowania wolności religijnej oraz równości, niezależnie od wyznania. Poszanowanie praw mniejszości przyjęto za warunek do uznania niepodległości bądź państwowości2. Wiele rozwiązań zaczerpnięto z traktatu paryskiego z 1856 roku, który w podobnym duchu zobowiązywały Imperium Osmańskie do zagwarantowania równouprawnienia wszystkich poddanych sułtana3. Ważnym źródłem tych regulacji były, jak wcześniej wspomniano, postanowienia z San Stefano – w art. 12 traktatu berlińskiego powtórzono zapisy dotyczące praw własności muzułmanów w Bułgarii w niezmienionym kształcie, a w art. 4 gwarancje dotyczące praw mniejszości. W dalszej części dokumentu podkreślono także szczególną rolę swobód religijnych i tolerancji w funkcjonowaniu nowego państwa bułgarskiego: 3 В. Ортаковски, op. cit., s. 64; Ž. Obradović, Minorities in the Balkans. 19th and 20th Century, Belgrade 2015, s. 117–121. 4 Traktat berliński (13.07.1878), [w:] Historia Bułgarii 1870–1915…, t. 1, s. 39. 5 K. Karpat, Studies on Ottoman Social and Political History, Leiden-Boston-Koln 2002, s. 530; Z. J. Pietraś, Dyskryminacja mniejszości narodowych i religijnych w Europie Środkowo-Wschodniej, [w:] Samoidentyfikacja mniejszości narodowych i religijnych w Europie Środkowo-Wschodniej. Problematyka politologiczna, red. A. Czarnocki, Lublin 1998, s. 31. Art. 5: Jako podstawy prawa publicznego Bułgarii przyjęte zostaną następujące zasady: odmienne przekonania religijne lub wyznanie nie może posłużyć za powód wykluczenia kogokolwiek lub nieprzyznania komukolwiek praw obywatelskich i politycznych, prawa dostępu do urzędów publicznych, funkcji i zaszczytów lub wykonywania swojej profesji i rzemiosła w jakimkolwiek bądź miejscy. Wszystkim obywatelom Bułgarii, a także obcokrajowcom przysługiwać będzie prawo swobody wyznania i odbywania praktyk religijnych; nie mogą być również czynione jakiekolwiek ograniczenia zarówno w organizacji hierarchicznych struktur związków wyznaniowych, jak i w kontaktach wiernych z ich duchownymi4. Traktat berliński, obok wiedeńskiego z 1815 roku oraz paryskiego z 1856, jest traktowany jako kluczowy element systemu ochrony praw mniejszościowych w Europie przed pierwszą wojną światową. Intencją autorów tych regulacji, czyli mocarstw, było zaimplementowanie na Bałkanach „standardów cywilizacji”, zasad dziewiętnastowiecznego liberalizmu opartych na równości wobec prawa wszystkich ludzi niezależnie od przynależności narodowej i wyznania. W przeciwieństwie do późniejszych rozwiązań tego typu, system ten należy uznać za niekompletny. Z jednej strony nie przewidywał realnych środków egzekwowania tych praw i działań w razie ich jawnego łamania, a z drugiej – wyłączono z niego same mocarstwa. O ile w traktacie zagwarantowano prawa muzułmanom z Bułgarii, Serbii, Rumunii i Czarnogóry, takich zapewnień nie dano wyznawcom islamu z Bośni i Hercegowiny pod okupacją austro-węgierską5. Najlepszym przykładem wadliwości ochrony praw mniejszości w XIX wieku było Imperium Osmańskiego. Ciągle powtarzane obietnice składane przez Turcję (w 1839, 1856, 1875, 1878, a później w 1904 roku) pozostawały wyłącznie na papierze. Warto jednak podkreślić, że łamanie praw mniejszości stanowiło istotny casus belli dla mocarstw. Kolejne wojny rosyjsko-tureckie w latach 1826–1829, 1853–1856 czy 1877–1878 były wypowiadane pod pretekstem ochrony praw religijnych chrześcijańskich poddanych sułtana. Nikt nie miał złudzeń, że gwarancje te zostały wprowadzone w myśl interesów głównych graczy międzynarodowych, a nie ludności Bałkanów6. 6 В. Ортаковски, op. cit., s. 98–99; К. Кънев, op. cit., s. 69–71; A. M. Mirkova, Citizenship Formation in Bulgaria: Protected Minority or National Citizens?, „Journal of Muslim Minority Affairs” 2009, vol. 29, no. 4, s. 469–470. 7 K. Karpat, Studies on Turkish Politics and Society, Leiden-Boston 2004, s. 531; Y. Köksal, Minority Policies in Bulgaria and Turkey: The Struggle to Define a Nation, „Southeast European and Black Sea Studies” 2006, 6.4, s. 506. 8 Н. Илиева, Турската етническа група в България (1878–2001), София 2010, s. 26. 9 „Витоша” 1879, год. I, бр. 25 (22 август), s. 3; The Human Rights of Muslims in Bulgaria in Law and Politics since 1878, Sofia 2003, s. 28–29; Imperium Osmańskie starało się wykorzystać tę sytuację. Na początku 1881 roku Wysoka Porta uznała, że Bułgaria jako wasal sułtański stanowi wyłącznie prowincję cesarstwa. Powołano Biurо ds. Uprzywilejowanych i Autonomicznych Prowincji, zadaniem którego był ścisły nadzór m.in. nad Księstwem. Stanowcza odmowa uznania zwierzchnictwa takiej instytucji przez Bułgarów doprowadziła do zerwania stosunków dyplomatycznych między państwami w marcu. Dopiero w październiku 1882 roku odnowiono kontakty między Sofią а Konstantynopolem. Zob. R. Crampton, The Turks in Bulgaria, 1878–1944, [w:] The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority, ed. K. Karpat, Istanbul 1990, s. 49–50; Nie było to nieuzasadnione – same władze Rumelii Wschodniej miały wątpliwości, w jakim stopniu prawo osmańskie ma obowiązywać na tym obszarze. Директор на правосъдието до П. Матвиев, Пловдив 10.07.1881, НБИВ-БИА ф. 20 а.е. 11 л. 60. Historiografia turecka krytyczne ocenia decyzje kongresu berlińskiego jako próbę sztucznego narzucania modelu państwa narodowego regionowi, gdzie nie istniały jednolite pod względem etnicznym i religijnym społeczności. Podkreśla się, że autorzy traktatu zignorowali nie tylko niezwykle liczną ludność muzułmańską na Bałkanach, ale i Greków w Bułgarii czy Wołochów w Serbii i Grecji, uznając, że tylko pewnym grupom przysługiwały „prawa narodowe”7. Nie można jednak tych ustaleń w jednoznaczny sposób uznać za niekorzystne dla Imperium Osmańskiego. Traktat berliński gwarantował sułtanowi tureckiemu możliwość ingerencji w sprawy muzułmanów w Bułgarii, wciąż sprawował nad nimi władzę jako kalif. Wyznawcy islamu na pewnych płaszczyznach funkcjonowania społecznego podlegali nie władzom bułgarskim, a instytucjom islamskim, ściśle związanym ze strukturami państwa Osmanów. Z tych reguł wynikała autonomia muzułmanów w sprawach regulowanych przez szarijat, czyli dotyczących życia religijnego oraz rodzinnego (m.in. ślubów, rozwodów, dziedziczenia)8. Należy też podkreślić, że w obliczu zależności Księstwa Bułgarii (wasal) oraz Rumelii Wschodniej (autonomia) wobec Imperium Osmańskiego, przez długi czas muzułmanie mieli poczucie, że wciąż żyją pod panowaniem sułtana. Istniało przekonanie, że prawo bułgarskie ich nie obowiązuje, a podlegają regułom określanych przez Imperium Osmańskie. Objawiało się to przy spisach ludności, kiedy wielu muzułmanów deklarowało się jako poddani tureccy, a nie obywatele bułgarscy9. Kolejnym aktem prawnym, który regulował status mniejszości muzułmańskiej, była bułgarska ustawa zasadnicza z 1879 roku. W konstytucji tyrnowskiej znalazły się zapewnienia dotyczące równości wszystkich mieszkańców Bułgarii wobec prawa, ochrony własności oraz swobód religijnych dla ludności nieprawosławnej (art. 57, 60, 67)10. Nikt jednak nie miał wątpliwości odnośnie narodowego charakteru państwa, co wyrażono przez uznanie bułgarskiego jako jedynego języka urzędowego. Traktuje się to jako jeden z najważniejszych fundamentów idei wyrażającej tożsamość między państwem, narodem oraz językiem (reguły stosowanej dosyć wybiórczo, co pokazuje przykład pomacki)11. Warto jednak nadmienić, że jeszcze przez długi czas po 1878 roku było przyjęte, że lingua franca na wschód od rzeki Jantry (płynącej od Starej Płaniny przez Tyrnowo do Dunaju) był turecki, a na zachód – bułgarski12. 10 Д. Гюдуров, op. cit., s. 344; B. Rusin, Konstytucja tyrnowska z 1879 r. – historia, ustrój, język, [w:] Historyczna i ponowoczesna tożsamość Słowian, red. T. Ciesielski, J. Zatorska, A. Skoczylas, Łódź 2012, s. 83–84; R. Popov, Islam in Modern Bulgaria: 1878 to Present Days, „Occasional Papers on Religion in Eastern Europe” 2013, vol. 33, issue 2, s. 2, http://digitalcommons.georgefox.edu/ree/vol33/iss2/1 [8.07.2015]. 11 C. Rudin, A. Eminov, op. cit., s. 43–45. 12 A. Grannes, Turkish Influence on Bulgarian, [w:] The Turks of Bulgaria…, s. 224–225. 13 Konstytucja tyrnowska (fragment), [w:] Historia Bułgarii 1870–1915. Materiały źródłowe z komentarzami, t. 3: Polityka wewnętrzna, red. J. Rubacha, A. Malinowski, Warszawa 2009, s. 68–69. 14 Ж. Назърска, Българската държава и нейните малцинства 1879–1885, София 1999, s. 225; A. Zhelyazkova, M. Kosseva, M. Hajdinjak, Tolerance and Cultural Diversity Discourses in Bulgaria: the Bulgarian Ethnic Model – Parallel Cohabitation or Multicultural Recognition?, Sofia 2010, s. 33. 15 Писмо от М. Балабанов до княз-губернатор, 26.10.1878, НБКМ-БИА ф. 386 а.е. 131 л. 2–5. Sprawy związane z funkcjonowaniem mniejszości w państwie podlegały Ministerstwu Spraw Zagranicznych oraz Wyznań. Nie należy uznać tego podziału obowiązków w obrębie Rady Ministrów za przypadkowy – kwestie związane z ludnością muzułmańską w Bułgarii była ściśle sprzężona z relacjami z Imperium Osmańskim. Podobnie było z zależnością między sprawami mniejszości greckiej a kontaktami z rządem w Atenach. Z punktu widzenia pozycji mniejszości w Księstwie Bułgarii istotna była także część IX konstytucji, mówiąca o dominującej roli prawosławia w państwie. W art. 39 (cz. IX) czytamy, że „(…) Księstwo stoi na straży swej jedności z Kościołem Powszechnym [tj. prawosławnym] i wszystkiego, co wiąże się z dogmatami wiary”13. Szczególną rolę Cerkwi w państwie podkreślał także zapis przewidujący, że książę Bułgarii i jego potomkowie musieli być wyznawcami prawosławia, z wyjątkiem pierwszego monarchy (artykuł ten zniesiono w 1893 roku). W obliczu tych zapisów Księstwo Bułgarii mogło jawić się dla nieprawosławnych mieszkańców jako państwo jednej religii, w którego przestrzeni publicznej nie ma miejsca dla innych wyznań14. Trzeba jednak pamiętać, że mieszkańcy Bałkanów nie znali innego modelu funkcjonowania niż opartego na nierozerwalności religii ze sferą publiczną. Mimo to, w czasie prac nad przygotowywaniem konstytucji tyrnowskiej, pojawiły się żywe dyskusje na temat tego, w jakim stopniu państwo powinno być prawosławne, a w jakim świeckie15. Nie wszystkie założenia traktatu berlińskiego znalazły odzwierciedlenia w konstytucji tyrnowskiej, m.in. nie pojawiły się tam gwarancje opisane w art. 5 dotyczące zakazu ograniczenia dostępu do urzędów i funkcji publicznych ze względu na wyznanie. W bułgarskiej ustawie zasadniczej brakowało także zapewnień, że państwo nie będzie ingerować w sprawy wspólnot wyznaniowych i decyzje hierarchów duchownych, co było potem widoczne na polu szkolnictwa czy wyborów muftich16. 16 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 224. 17 Consul-General Palgrave to the Marquis of Salisbury, Sophia 26.07.1879, [w:] Ethnic Minorities in the Balkan States 1860–1971, vol. 1: 1860–1885, ed. B. Destani, Cambridge 2003, s. 466–468. 18 Brophy to Layard, Varna 29.08.1879, FO 195/1246/440–441. 19 Постановление на Императорски российски коммисар за ввеждание в действие Временните правила за устройството на съдебната част в България, Пловдив 20.09.1878, ДА-Варна ф. 717к оп. 1 a.e. 2 л. 7; Podobne postanowienia pojawiły się w okupowanej przez Rosjan Rumelii Wschodniej. Zob. М. Маджаров, Източна Румелия (исторически преглед), Пловдив 2015, s. 57–59. Po uchwaleniu konstytucji tyrnowskiej pojawiły się głosy krytyki ze strony Wysokiej Porty oraz sympatyzujących z nią mocarstw dotyczące niewystarczającej ochrony mniejszości. W lipcu 1879 roku brytyjski konsul generalny w Bułgarii William Palgrave uznał, że w ustawie zasadniczej brakuje zapisów o tureckim jako drugim języku urzędowym, o gwarancjach dotyczących pełnego odzyskania majątków muzułmańskich utraconych w czasie wojny oraz eliminacji symboli chrześcijańskich z miejsc publicznych czy z nakrycia głowy będącym częścią mundurów armii bułgarskiej. Jak podkreślał Palgrave, wprowadzenie tych elementów do konstytucji miało być wstępem do przekształcenia Bułgarii z państwa narodowego w wieloetniczne, a także warunkiem budowy poprawnych relacji z Wielką Brytanią17. Podobne poglądy reprezentował wicekonsul w Warnie Charles Brophy, który podkreślał, że dopóki język turecki nie zostanie wprowadzony do użytku w Bułgarii, dopóty ludność ta będzie dyskryminowana18. W okresie okupacji rosyjskiej zadecydowano o utrzymaniu osmańskiego modelu autonomii religijnych, który miał obowiązywać do ogłoszenia szczegółowej ustawy19. Pierwszym prawem, które regulowało funkcjonowanie autonomii muzułmańskiej w Księstwie Bułgarii, były Tymczasowe przepisy o administracji religijnej chrześcijan, muzułmanów i Żydów, uchwalone 14 (2) lipca 1880 roku. Cała część I odnosiła się do funkcjonowania islamskiej wspólnoty wyznaniowej w Bułgarii. Przy każdej aktywnej świątyni muzułmańskiej powoływano radę meczetu złożoną z 2–5 osób, odpowiedzialną za zarządzenie budżetem, organizowanie remontów oraz wypłacanie pensji personelowi. Rada reprezentowała również daną gminę wyznaniową. W wyborach do rady mógł wziąć udział każdy muzułmanin, który chodził do meczetu i był uznawany za członka wspólnoty (z domyślnym wyłączeniem kobiet). Pierwsze wybory miały zostać zorganizowane w ciągu miesiąca od dnia wejścia przepisów w życie. Granice gmin wyznaniowych zostały oparte na ich zasięgu w okresie tureckim. Personel meczetu otrzymywał pensje finansowane ze środków świątyni, nie określono ich konkretnych wysokości. Dochody gmin oparto na wakfach, opłatach za różne usługi oraz – ewentualnie – podatku określonym przez radę w razie, gdyby wyżej wymienione środki okazały się niewystarczające. W dalszej części regulacje określały, że przy każdym sądzie okręgowym powoływano muftiego, wybieranego na podobnych zasadach jak członkowie rad gminnych, ale zatwierdzanego przez szeich-ul islamu – islamski sąd najwyższy w Konstantynopolu20. Przewidziano powołanie dziesięciu muftich: sofijskiego, kjustendiłskiego, widyńskiego, wraczańskiego, pleweńskiego, tyrnowskiego, ruseńskiego, szumeńskiego, silistreńskiego oraz warneńskiego. Byli oni odpowiedzialni za działalność rad meczetów oraz duchownych muzułmańskich w swoim muftliku, a także sądownictwo w sprawach określonych przez szarijat (mogli powołać do tego celu kadiego, zwanego także naibem21). Wysokość pensji muftich określono na poziomie 2 tys. franków w skali roku. Wyjątkiem był mufti Sofii, którego wynagrodzenie zostało ustalone na 3 tys. franków. Przy każdym muftim miała powstać kancelaria z sekretarzem, pisarzem oraz tłumaczem22. Wszyscy mufti, członkowie rady meczetu oraz pracownicy świątyń muzułmańskich byli odpowiedzialni przed Ministerstwem Spraw Zagranicznych i Wyznań. Regulacje określały także, że tylko wakfy przydzielone do działających meczetów były zarządzane przez rady meczetów, pozostałe traciły ten status i były przekazywane pod kontrolę władz okręgowych23. 20 Więcej o szeich-ul islamie zob. И. Татарлъ, Институцията шейху’л-ислям в Османската империя, „Годишник на Вишияислямски институт” 2010, бр. 2, s. 5–58. 21 Kwestia sądownictwa muzułmańskiego została szczegółowo uregulowana w Tymczasowych przepisаch o organizacji władzy sądowniczej w Bułgarii. 22 W praktyce było to zależne od wielkości społeczności muzułmańskiej w danym muftliku oraz jego dochodów, np. w 1914 roku przy muftich Płowdiwu, Szumenu oraz Widynia zatrudniano wyłącznie pisarza, a w Plewnie – tylko sekretarza. Запевед на Министерство на външните работи и изповеданията, София 26.08.1914, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 815 л. 32. 23 Привременни правила за духовното управление на христянете, мюсюлманите и евреете, София 2.07.1880, НБКМ-БИА ф. 290 а.е. 176, л. 23–30; Заявление от мюсюлмански жители на г. Хасково до Хасковски околийски начелник, 12.05.1911, ЦДА ф. 166к, оп. 1 а.е. 795 л. 68–69. 24 М. Стоянов, Когато Пловдив беше столица. Очерци за Източна Румелия, Пловдив 2008, s. 19–20. Status mniejszości w Rumelii Wschodniej miał znacznie większe znaczenie w kształtowaniu instytucji administracyjnych niż w przypadku Księstwa Bułgarii. Cechą wyróżniającą Rumelię Wschodnią na tle regionu była zasada, że nie było dominującej religii w prowincji – autonomia miała być w takim samym stopniu muzułmańska, co i prawosławna (w wydaniu bułgarskim i greckim)24. Jak zwraca uwagę Żorżeta Nazyrska, polityka mniejszościowa była centralnym zagadnieniem dla władz w Płowdiwie przez cały okres funkcjonowania prowincji, wiązała się z kształtowaniem administracji, podziałem terytorialnym, organizowaniem wyborów, sił porządkowych, walki z buntami i rozbójnictwem, stosunkami z Wysoką Portą oraz mocarstwami. W Księstwie za politykę mniejszościową odpowiedzialny był minister spraw zagranicznych, w Rumelii Wschodniej zaś sekretarz generalny Dyrektoriatu – funkcja ta była równoważna z pozycją prezesa Rady Ministrów. Należy to traktować jako wyraz przykładania szczególnej wagi do kwestii wyznaniowych w prowincji. Z problemem mniejszości związany był także dyskusyjny status Rumelii Wschodniej – nikt do końca nie był pewny czy powinna funkcjonować jako drugie państwo bułgarskie czy wielonarodowa prowincja w ramach Imperium Osmańskiego. Ustrój autonomii miał być oparty na równowadze między dominującymi na tym obszarze grupami etnicznymi (Bułgarami, Turkami oraz Grekami), czego ostatecznie nie udało się zrealizować. Przewodnią rolę w Rumelii Wschodniej szybko zyskała najliczniejsza narodowość – Bułgarzy25. 25 Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика в Източна Румелия (1879–1885), [w:] Мюсюлманските общности на Балканите и в България, т. 1, ред. A . Желязкова, София 1997, s. 113–116. 26 Pewne decyzje dotyczące podziału terytorialnego (m.in. oddzielnie powiatu bjałosłatińskiego od okręgu wraczańskiego, łukowickiego i teteweńskiego od pleweńskiego) miały także na celu izolację Pomaków od zwartych społeczności tureckich. Zob. Ж. Назърска, Българската държава…, s. 14. 27 Eadem, Малцинствено-религиозната политика…, s. 118–119. 28 Status organiczny Rumelii Wschodniej (1879), [w:] Historia Bułgarii 1870–1915…, t. 3, s. 46 Próbę odzwierciedlenia wieloetnicznego charakteru prowincji stanowił jej podział administracyjny. Gdy w Księstwie Bułgarii okręgi północno-wschodnie zostały wyznaczone w taki sposób, aby muzułmanie koncentrowali się w konkretnych powiatach26, w Rumelii Wschodniej układ został oparty na równowadze Bułgarów, Greków i Turków w poszczególnych jednostkach terytorialnych i unikaniu koncentracji jednej z grup. Nie było to nieuzasadnione: w powiatach, gdzie widoczna była przewaga wyznawców islamu (kyrdżalijski – 98,8%, ajtoski – 60,8%, rupczoski – 51%), borykano się z buntami oraz intensywną działalnością rozbójników27. W porównaniu z konstytucją tyrnowską, Status Organiczny Rumelii Wschodniej był znacznie obszerniejszym dokumentem, w którym dokładnie opisano pozycję muzułmanów w prowincji oraz funkcjonowanie ich instytucji. Ustawa zasadnicza gwarantowała szeroką wolność religijną całej ludności prowincji, do tego muzułmanie i inne mniejszości otrzymały gwarancję szerokiej autonomii oraz reprezentacji na różnych szczeblach władz. Art. 28 (cz. II) stwierdzał: „Każdy może swobodnie wyznawać swoją wiarę i ma otrzymywać jednakową ochronę władzy przy sprawowaniu kultu. To [ostatnie] jednak nie może stać w sprzeczności z ogólnymi prawami, jak również przepisami policyjnymi”28. Ustawa zasadnicza prowincji zakazywała także przymusowej konwersji czy zmuszania do uczestnictwa w świętach religijnych. Mufti Płowdiwu zasiadał obok innych przywódców religijnych Rumelii Wschodniej wśród wirylistów parlamentu – Zgromadzenia Prowincjonalnego29. Szereg fragmentów wschodniorumelijskiej ustawy zasadniczej (art. 69, 106, 125, 165, 183) ściśle wiązało organy prowincji z instytucjami religijnymi: przywódcy duchowni pełnili ważne funkcje w administracji centralnej oraz lokalnej, konsultowali przygotowywanie spisów wyborczych, a gminy religijne były zespolone z okręgami wyborczymi. Najczęściej pokrywały się z wsiami, mahalami, meczetami czy medresami. Wszystkie gminy muzułmańskie podlegały głównemu muftiemu płowdiwskiemu, który wyznaczał swoich reprezentantów – muftich, odpowiedzialnych za kontakty między władzą a muzułmanami. W Płowdiwie powołano także Meszichat – najwyższą radę religijną, odpowiedzialną za egzaminowanie duchownych oraz sędziów religijnych z prawa szarijatu. Z drugiej strony w Statusie Organicznym znalazły się zapisy ograniczające autonomię muzułmanów w prowincji. Art. 341–346 zakładały, że władza może ingerować w sprawy wspólnot wyznaniowych w kwestiach własności, poboru i zwolnienia z podatków oraz wydawania zezwoleń na działalność religijną30. 29 Ibidem, s. 43, 46, 48. 30 Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 154–156. 31 Status organiczny Rumelii Wschodniej (1879), [w:] Historia Bułgarii 1870–1915…, t. 3, s. 45–46; Е. Стателова, Източна Румелия. Икономика, политика, култура 1879/1885, София 1983, s. 27–28; М. Pierwszy projekt Statutu Organicznego Rumelii Wschodniej wymieniał turecki jako jedyny oficjalny język prowincji, co miało zagwarantować ciągłość osmańskiego aparatu administracyjnego oraz związek autonomii z imperium. Rosjanie jednak naciskali na uznanie bułgarskiego jako urzędowego wobec faktu, że większość ludności obszaru stanowili Bułgarzy. Przedstawiciele cara powoływali się na znane już rozwiązania z Krety i Samos, gdzie język większości, czyli grecki, stał się językiem administracji. Delegat austro-węgierski tymczasem uznawał, że ze względu na pozycję ekonomiczną i kulturową Greków, to grecki powinien zostać oficjalnym językiem Rumelii Wschodniej. Ostatecznie ustalono trzy języki urzędowe: bułgarski, tureckie oraz grecki, co było kompromisową propozycją reprezentanta Włoch i miało stanowić o wieloetnicznym charakterze autonomii. Wszystkie dokumenty dotyczące całej prowincji miały być wydawane w trzech językach, korespondencję z Wysoką Portą prowadzono zaś po turecku. W gminach, powiatach oraz departamentach język administracji oraz sądów miał zostać dostosowany do większości populacji danego obszaru (co dawało przewagę Bułgarom). W przypadku terenów, gdzie żyły dwie, równie liczebne grupy etniczne, uznawano oba języki za urzędowe31. Wschodniorumelijski odpowiednik Стоянов, op. cit., s. 20–21; O pozycji języka i kultury greckiej w Rumelii Wschodniej zob. М. Стоянов, op. cit., s. 23–27. 32 Директор на правосъдието до Сърненогорско околийско съдилище, Пловдив 24.04.1884, ДА-Пловдив ф. 40к оп. 1. а.е. 558 л. 1. 33 Utrzymaniem muzułmańskich sierot wojennych po wojnie zajmowała się Tymczasowa Administracja Rosyjska, potem te obowiązki zostały przejęte przez władze prowincji. Zapis ten przenosił odpowiedzialność w tym zakresie na gminę muzułmańską. От Иван С. Гешов до Йоаким Груев, Пловдив 26.05.1879, НБИВ-БИА ф. 2 а.е. 41 л. 1–2. 34 Ö. Turan, The Turkish Minority in Bulgaria (1878–1908), Ankara 1998, s. 170–171. „Dziennika Ustaw”, tj. „Сборникът на законите”, wydawano w trzech językach urzędowych prowincji32. W ramach doprecyzowania szeregu kwestii związanych z funkcjonowaniem islamskich gmin religijnych 24 (12) września 1881 roku wschodniorumelijskie Zgromadzenie Prowincjonalne przyjęło Regulacje administracji religijnej muzułmanów. Za sprawy wiejskich społeczności muzułmańskich odpowiedzialna była rada starszych, w mieście zaś – rada kongregacyjna, na ich czele stał mufti. Dodatkowo rady dzieliły się na: odpowiedzialne za ogół spraw związanych z edukacją oraz dobroczynnością, oraz na zajmujące się stricte sprawami sierot wojennych33. Rady miały nadzorować przestrzegania przez muzułmanów szarijatu, przeciwdziałać emigracji, organizować pomoc biednym, tworzyć szkoły oraz zarządzać nimi, prowadzić spisy narodzin, zgonów i małżeństw, wypłacać pensje personelowi szkół oraz meczetów (na podstawie kwot określonych przez osmańskie prawo z 1873 roku). Członkowie tych instytucji organizowali także wybory kadich, wyłanianych przez wspólnotę – kandydat był potem egzaminowany przez Meszichat w Płowdiwie34. Po zjednoczeniu w 1885 roku wschodniorumelijskie Regulacje administracji religijnej muzułmanów formalnie pozostawały w mocy na południu kraju aż do ostatecznej unifikacji w 1908 roku. Mimo to, rząd bułgarski starał się stosować model określony przez akty prawne Księstwa. W 1890 roku mufti Płowdiwu został przedwcześnie odwołany przez księcia, co miało doprowadzić do ograniczenia kompetencji tego urzędu wobec muftiego Sofii. Rząd zapowiedział, że wybór nowego płowdiwskiego zwierzchnika muzułmanów zostanie przeprowadzony według Tymczasowych przepisów z 1880 roku, a nie wschodniorumelijskich Regulacji administracji religijnej muzułmanów. Doszło do protestu miejscowych wyznawców islamu, którzy domagali się unieważnienia dymisji muftiego Płowdiwu – w tym celu starali się wysłać delegację do Konstantynopola, co zostało jednak uniemożliwione przez rząd w Sofii. W styczniu 1896 roku miała miejsce analogiczna sytuacja – odgórnie odwołano muftiego Burgasu oraz kadiego Karłowa. W 1902 roku komisarz osmański w Sofii Ali Ferruch Bej skarżył się w raportach kierowanych do Wysokiej Porty, że wschodniorumelijskie Regulacje administracji religijnej muzułmanów są martwą literą prawa, a Meszichat w Płowdiwie faktycznie nie pracuje. W 1903 roku ponownie doszło do konfliktu między rządem a gminą muzułmańską w Płowdiwie – władze w Sofii ogłosiły, że przy zbliżających się wyborach do rady meczetów zostaną zastosowane przepisy obowiązujące w Księstwie, a nie wschodniorumelijskie z 1881. Doszło do ingerencji Wysokiej Porty, która zmusiła rząd do ustępstwa, a wybory odbyły się według starych przepisów. Sprawa unifikacji prawa dotyczącego muzułmańskich instytucji autonomicznych została uregulowana ostatecznie na mocy traktatu konstantynopolitańskiego z 1909 roku35. 35 Ibidem, s. 171–172. 36 Ibidem, s. 174–181. Po 1885 roku władze bułgarskie były świadome potrzeby nowelizacji Tymczasowych przepisów z 1880 roku, co nie okazało się łatwym zadaniem. Pierwsze projekty nowej ustawy o wspólnotach muzułmańskich powstały już w latach 1886–1888, zakładano w nich, że decydującą rolę miały uzyskać rady meczetów, do tego chciano zwiększyć kontrolę ministerstwa nad tymi instytucjami oraz ograniczyć autonomię sądownictwa islamskiego. Projekt spotkał się z krytyką władz osmańskich. Uznały one, że proponowany skład rad meczetów będzie niereprezentatywny w stosunku do danej gminy, sprzeciwiały się wyłączeniu kwestii dobroczynności z kompetencji tego organu, najbardziej zaprotestowały w kwestii nominacji muftiego Sofii przez księcia i zwiększenia wpływu bułgarskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych na funkcjonowanie gminy kosztem szeich-ul islamu. Ostatecznie dyskusja nad projektem nie została nawet włączona do porządku obrad bułgarskiego parlamentu. W 1893 roku w Zgromadzeniu Narodowym powrócono do prac nad nowelizacją prawa o autonomii muzułmańskiej, obok propozycji rządowej z 1888 roku, od 1894 roku konsultowano odrębny projekt przygotowany przez muftiego Sofii. Ostatecznie, po praktycznie dziewięciu latach debat, we wrześniu 1895 roku przyjęto Tymczasowe regulacje religijnej administracji wspólnoty muzułmańskiej36. Nowa ustawa anulowała wszystkie dotychczasowe regulacje dotyczące muzułmańskich instytucji autonomicznych i wprowadzała szereg, znacznie bardziej szczegółowych przepisów. Części I i II Tymczasowych regulacji z 1895 roku rozszerzała zapisy dotyczące muftich, wśród których wyróżniono głównego muftiego oraz zastępców muftich. W przeciwieństwie do wcześniejszej ustawy ich liczba miała być określana według potrzeb przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Wyznań. Główny mufti był przywódcą religijnym muzułmanów w Bułgarii, pełnił nadzór nad prawem szarijatu, meczetami oraz innymi instytucjami religijnymi wspólnoty. Był wyznaczany edyktem księcia. W kwestii czynnego prawa wyborczego przy wyłanianiu muftich także zdecydowano się na zmiany – prawo do wyboru przysługiwało nie wszystkim członkom wspólnoty muzułmańskiej danego muftliku (tj. osoby chodzące do meczetu), a wyznawcom islamu z prawem do zasiadania w ławach przysięgłych. Wyjątek stanowili Romowie, których wykluczono z grona wyborców. Zastrzeżono, że mufti musieli być obywatelami Bułgarii, posiadać zaświadczenie o uprawnieniach z zakresu prawa szarijatu (menszure) oraz niekaralności, a także „wykazywać się nienaganną postawą”. Wybory muftich były zatwierdzane książęcym dekretem za rekomendacją Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wyznań. W razie gdyby nie doszło do wyboru jednego z kandydatów, ministerstwo wyznaczało pełniącego obowiązki muftiego (jednak nie dłużej niż na sześć lat, dotyczyły go wszystkie wyżej opisane wymagania). Obok głównego muftiego oraz muftich, ustanowiono funkcję zastępcy muftiego. Powoływano go w sytuacji, gdy mufti potrzebował pomocy w skutecznym zarządzaniu podlegającą mu społecznością muzułmańską. Wtedy wydzielano obszar jego jurysdykcji z granic muftliku. Wyznaczany był przez ministerstwo na wniosek muftiego – musiał spełniać warunki obowiązujące każdego muftiego; preferowano osoby, które zdały specjalny egzamin z prawa szarijatu przeprowadzany w muftliku Sofii, Warny, Ruse, Płowdiwu lub Szumenu37. 37 Funkcja zastępców muftich pojawiła się wcześniej. W 1887 roku w rodopskiej miejscowości Banja powołano zastępcę muftiego Tatar Pazardżiku, by ułatwić rozwiązywanie sporów rodzinnych i małżeńskich, a także przeciwdziałać masowym wyjazdom Pomaków. Zob. Х. Попконстантинов, Спомени, пътеписи, писма, ред. А. Примовски, Н. Примовски, Пловдив 1970, s. 450–451. 38 Министерство на външните работи и изповеданията до мюфтите и техните наместници, София 26.06.1896, ДА-Пловдив ф. 1141к оп. 1 а.е. 24 л. 9. Kontakty muftiego z Ministerstwem Spraw Zagranicznych, instytucjami okręgowymi i powiatowymi odbywały się za pośrednictwem naczelnika okręgu lub powiatu, w przypadku zastępcy zaś musiał on się zwrócić w pierwszej kolejności do swojego muftiego. Co miesiąc musieli wysyłać raporty finansowe do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, obejmujące wszystkie dochody oraz wydatki38. W razie potrzeby ministerstwo mogło zorganizować audyt budżetu muftliku. Część III regulacji z 1895 roku w szczegółowy sposób opisywała muzułmańskie rady meczetów oraz personel świątyń islamskich. Rady były odpowiedzialne za zarządzanie meczetami, cmentarzami, tekke oraz innymi budynkami gminy islamskiej. W przeciwieństwie do wcześniejszych regulacji organ ten nie miał już zajmować się działalnością dobroczynną. Do jednych z ich najważniejszych zadań należało zarządzenie dzierżawą wakfów zasilających instytucje religijne – każda decyzja w tym wymiarze musiała być zgodna z Ustawą o handlu oraz zostać zatwierdzona przez naczelnika okręgu. Wakfy o wartości do 500 lewów mogły być oddawane w arendę bez przetargu za zgodą muftiego, gdy zaś były warte więcej, należało zorganizować konkurs zaakceptowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Wyznań. Rada mogła dysponować dochodami z wakfów tylko w celach związanych z zarządzaniem nieruchomościami oraz kwestiami religijnymi. Wszelkie akty kupna, zamiany lub sprzedaży meczetów czy innych islamskich budynków religijnych musiały być zatwierdzane przez muftiego. W przypadku gmin wiejskich, rady meczetów były złożone z 3–5 członków, w przypadku rad obejmujących miasto bądź cały powiat – z 5–8, a okręg – 7–15. Na gminę wyznaniową musiało składać się co najmniej siedemdziesiąt domów muzułmańskich. Przewodniczącym tej instytucji był mufti bądź zastępca, o ile jego siedziba znajdowała się w danej miejscowości, w innym przypadku wyznaczał on swojego reprezentanta spośród członków. Na pierwszym posiedzeniu rady wyłaniano także skarbnika. Na członków rady mogli być wybierani mieszkańcy danej gminy religijnej, którzy byli obywatelami bułgarskimi, dysponowali nieruchomością w granicach Księstwa Bułgarii, umieli czytać i pisać oraz cieszyli się „szacunkiem miejscowej społeczności”. Członkowie nie pobierali pensji za wyjątkiem skarbnika, którego wynagrodzenie nie mogło przekraczać jednej dziesiątej dochodu zarządzanego majątku lub 1,5 tys. lewów rocznie. W wyborach na członków rady brali udział muzułmanie z prawem wyborczym mieszkający w danej gminie, za wyjątkiem Romów (co tłumaczono zasadami szarijatu). Rada meczetu była wybierana na trzy lata, nie przewidywano ograniczeń kadencji dla radnych, a wyniki musiały zostać zatwierdzone przez ministerstwo. W przypadku rozwiązania rady (samodzielne lub decyzją ministerstwa) niezwłocznie wyznaczano datę wyborów oraz tymczasową komisję, która przejmowała jej obowiązki. Cześć IV Tymczasowych regulacji religijnej administracji wspólnoty muzułmańskiej obejmowała zapisy dotyczące personelu gminnego. Pracownicy świątyń islamskich byli wyznaczani przez muftiego, otrzymywali pensję w wysokości określonej przez radę meczetu. By zostać członkiem personelu świątyni muzułmańskiej należało być obywatelem Bułgarii, choć dopuszczano odstępstwo od tej reguły w przypadku, gdy kandydat wykazywał się szczególnymi kwalifikacjami do wykonywanej funkcji. Taka decyzja musiała zostać zatwierdzona przez ministerstwo. W dalszej części nowych regulacji przyjmowano, że dochody gminy muzułmańskiej zostaną oparte na wakfach, opłatach za wydawanie różnych zaświadczeń oraz datkach. Z uzyskiwanych sum należało przeznaczyć środki na zarządzanie wakfami, pensje skarbnika rady oraz pracowników meczetów, wyposażenie świątyń, remonty i funkcjonowanie kancelarii. W sytuacji, gdy dochody były wyższe od wydatków, przynajmniej połowa nadwyżki miała być przeznaczana na muzułmańskie szkoły w gminie. Skarbnik miał obowiązek prowadzenia księgowości, będącej do wglądu muftiego. Coroczny budżet przygotowywany przez radę kontrolował naczelnik okręgu z prawem do wnoszenia poprawek, a raport z funkcjonowania rady – zarówno naczelnik, jak i główny mufti Sofii. Dokumentacja miała być prowadzona w językach bułgarskim oraz tureckim39. Regulacje z 1895 roku pozostały w mocy aż do 1909 roku, a zasadniczą ich część stosowano aż do 1919 roku40. 39 Временни правила за духовното управление на мюсюлмани, „Държавен вестник” 1895, год. XVII, бр. 210 (26 септември), s. 2–4. 40 К. Кънев, op. cit., s. 73. 41 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 182–184; Y. Köksal, op. cit., s. 509–510. 42 Законопроект за вероизповеданията, 1907, НБКМ-БИА ф. 13 а.е. 32 л. 12. 43 Część I podsumowywała konstytucyjne gwarancje dotyczące wolności wyznaniowej, część II definiowała prawne podstawy funkcjonowania gmin wyznaniowych, część III – status duchownych oraz ich hierarchię w Nowe przepisy spotkały się z protestem władz osmańskich, które, powołując się na zależność Bułgarii od imperium, uznały, że są nielegalne. Zarzucono rządowi w Sofii próbę uzależnienia muftich oraz rad meczetów i osłabienie ich relacji z szeich-ul islamem. W przywoływanej argumentacji podkreślano, że biskupi bułgarscy w Imperium Osmańskim są wyznaczani przez egzarchę, a nie przez daną gminę religijną, jak w przypadku muftich w Bułgarii – domagano się przekazania takich uprawnień szeich-ul islamowi. Krytyce poddano także wyłączenie kwestii związanych z dobroczynnością z kompetencji rad, podkreślając, że pole to zajmuje szczególne miejsce w islamie jako realizacja zakatu. W lutym 1896 roku Wysoka Porta zobowiązała komisarza osmańskiego w Sofii do zorganizowania protestu ze strony muftich i przywódców społeczności muzułmańskiej w kraju. Zaczęto nawet opracowywać konkurencyjny projekt we współpracy z muftimi Płowdiwu, Ruse, Szumenu oraz Warny, jednak prace przedłużały się do 1898 roku, by wreszcie utknąć w martwym punkcie. Aż do 1909 roku Wysoka Porta nie uznała nowych regulacji bułgarskich dotyczących instytucji muzułmańskich41. W okresie rządu Petyra Gudewa (marzec 1907 – luty [styczeń] 1908), minister spraw zagranicznych Dimityr Stanczow przygotował projekt Ustawy o wyznaniach, który miał na nowo uregulować kwestie funkcjonowania gmin religijnych w Bułgarii. Potrzebę nowelizacji motywował faktem, że obowiązujące prawo było rozproszone (regulowała je zarówno konstytucja, Ustawa o egzarchacie oraz Tymczasowe regulacje dotyczące muzułmanów), co powodowało spore zamieszanie, wynikające z daleko idącej swobody w interpretowaniu przepisów przez poszczególne gminy religijne42. Projekt stanowił ambitną próbę uregulowania wszystkich aspektów związanych z funkcjonowaniem Kościołów oraz grup wyznaniowych w państwie, dotyczących zarówno prawosławnych, jak i muzułmanów, Żydów, Ormian, katolików oraz protestantów43. W porównaniu z Tymczasowymi regulacjami obrębie każdego z wyznań, część IV – kwestie związane z liturgią i sprawowaniem kultu, część V – regulacje dotyczące świątyń (cerkwi, meczetów, kościołów, synagog), część VI – kwestie personelu świątyń, część VII – statuty rad wyznaniowych, część VIII – formy finansowania gmin religijnych, a część IX – zawierała opis kar związanych z łamaniem nowej ustawy. Ibidem, л. 1–11. 44 „Държавен вестник” 1895, год. XVII, бр. 23 (30 януари), s. 2–22. 45 W dokumentach osmańskich do 1909 roku, wbrew zmianom, jakie nastąpiły po 1885 roku, wobec Księstwa wciąż używano terminu „Emaret”, a Rumelii Wschodniej – „Eyalet” oraz traktowano je jako oddzielne organizmy. Widoczne jest to chociażby w traktacie bułgarsko-tureckim z 8 kwietnia (26 marca) 1904 roku zob. Спогдба между Високата порта от една страна и Княжество България от друга (Цариград, 26.03/8.04.1904), [w:] Официалната и тайната българо-турска дипломация (1903– 1925). Документален сборник, съст. Ц. Билярски, В. Катанов, София 2009, s. 24–25; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 171. 46 B. Şimşir, The Turks of Bulgaria (1878–1985), London 1988, s. 32; Ж. Назърска, Формиране на интелектуален елит на етническите и религиозните малцинства в България (1879–1944), „Педагогика” 2007, бр. 9, s. 100. 47 R. Crampton, Bulgaria, Oxford 2007, s. 426–427. z 1895 roku, sytuacja gmin islamskich pozostałaby właściwie taka sama. Wśród najważniejszych zmian zaproponowano wyraźniejszą separację obcokrajowców od gmin, ograniczanie wyjazdu muftich poza granice kraju, zwiększenie minimalnej wielkości gmin (z 70 domów do 75 rodzin), zwolnienie duchownych ze służby wojskowej, wprowadzenie obowiązku posiadania statutu przez radę meczetu czy stosunkowo surowe kary za łamanie przepisów dotyczących administracji religijnej. Najwięcej na nowej ustawie, w stosunku do Ustawy o egzarchacie, traciłaby Cerkiew prawosławna44. Najprawdopodobniej ten fakt wpłynął na zaprzestanie prac nad projektem Stanczowa. Należy także zwrócić uwagę, że propozycja nowych regulacji dotyczących gmin wyznaniowych w Bułgarii powstała pod koniec 1907 roku, niedługo potem u sterów władzy stambołowistów zastąpili demokraci z Aleksandrem Malinowem na czele. Rządowi Gudewa nie starczyło czasu, by wprowadzić w życie Ustawę o wyznaniach. Na mocy traktatu konstantynopolitańskiego z kwietnia 1909 roku Imperium Osmańskie oficjalnie uznało niepodległość Bułgarii. Turcja przestała postrzegać państwo bułgarskiej jako faktycznie dwa, zależne od niej organizmy: Księstwo Bułgarii i Rumelię Wschodnią, o oddzielnych ustrojach i administracji, jedynie złączone unią personalną45. Dokument oznaczał także przekreślenie większości uregulowań określonych w traktacie berliński, stąd takie kwestie jak prawa mniejszości muzułmańskiej w Bułgarii musiały zostać uregulowane na nowo46. Szczególnie problematyczna była kwestia zależności muftich i sądownictwa muzułmańskiego od kalifa, który stał się od tej pory głową obcego państwa47. Art. 2 traktatu konstantynopolitańskiego z 1909 roku zatwierdzał gwarancje swobód religijnych, politycznych i obywatelskich dla muzułmanów w Bułgarii znane z traktatu berlińskiego. Podkreślono, że wyznawcy islamu mogli posługiwać się imieniem sułtana jako kalifa w publicznych modlitwach. Do umowy dołączono oddzielny aneks dotyczący muftich, regulujący pozycję głównego muftiego Sofii, rolę szeich-ul islamu i władz Księstwa w jego wyborze, procedury odwołania, zakresu sądownictwa muzułmańskiego, procedury wydania decyzji przez muftich oraz zarządzania szkolnictwem islamskim i wakfami. Najdalej idące zmiany dotyczyły funkcji głównego muftiego Sofii, pełniącego od tej pory rolę pośrednika między innymi muftimi Bułgarii a Ministerstwem Spraw Zagranicznych i Wyznań oraz szeich-ul islamem w Konstantynopolu w kwestiach religijnych oraz cywilnych określonych przez szarijat. Do jego zadań należał nadzór nad wszystkimi muzułmańskimi instytucjami religijnymi i dobroczynnymi w kraju, ze szczególnie zaakcentowaną kontrolą nad szkołami oraz finansową stroną zarządzania wakfami. Równocześnie wierni mogli odwoływać się do niego w kwestii decyzji wydawanych przez szeregowych muftich – wtedy jego stanowisko było wiążące. Główny mufti był wybierany przez zgromadzenie muftich, przy czym zastępcy muftich mogli uczestniczyć w obradach, ale nie posiadali prawa głosu. Szeich-ul islam zatwierdzał wybór po otrzymaniu informacji o wyniku ze strony Ministerstwa Spraw Zagranicznych za pośrednictwem komisarza osmańskiego w Sofii. Traktat regulował także sprawy związane z innymi muftimi w kraju, wyłanianymi przez wspólnotę wyborców muzułmańskich danego muftliku. Główny mufti kontrolował przebieg wyboru, a także spełnianie wymagań dotyczących kandydatów określanych przez szarijat. Na podstawie jego opinii szeich-ul islam następnie zatwierdzał elekcję. Mufti za pośrednictwem głównego muftiego Sofii mógł zwrócić się do Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wyznań o wyznaczenie zastępcy muftiego z propozycją zakresu kompetencji oraz obszaru, którym miał się zajmować. Każda decyzja wydawana przez muftiego była zatwierdzana przez głównego muftiego i opiniowana w zakresie zgodności z prawem szarijatu, następnie wysyłana do odpowiedniej instytucji celem realizacji. W razie uznania, że decyzja jest sprzeczna z zasadami islamu, trafiała z powrotem do jej autora celem korekty. Mufti byli odpowiedzialni za zarządzanie wakfami, mogli również wnioskować o utworzenie nowej szkoły muzułmańskiej48. 48 Съглашение, подписано в Цариград между Османското правителство от една страна и Българското – от друга на 6/19 април 1909 година в изпълнение на Руско-турския протокол, [w:] Официалната и тайната…, s. 90. 49 The Human Rights…, s. 16. Faktycznie istotą traktatu konstantynopolitańskiego w części odnoszącej się do mniejszości muzułmańskiej w Bułgarii było uznanie zmian w prawie bułgarskim dotyczących islamskich instytucji autonomicznych, których władze osmańskie nie uznawały od zjednoczenia, a następnie od wprowadzenia Tymczasowych regulacji w 1895 roku49. Poza bardziej szczegółowym opisem funkcji głównego muftiego Sofii oraz muftich, traktat konstantynopolitański nie wprowadzał właściwie niczego nowego. Umowę z 1909 roku można odczytywać jako osmańską zapowiedź, że nie zrezygnuje z roli protektora ludności islamskiej w Bułgarii i wciąż rości sobie prawa do ingerowania w wewnętrzne sprawy państwa cele ochrony praw mniejszości50. 50 Д. Гюдуров, op. cit., s. 348, 350. 51 Р. Даскалов, Българското общество 1878–1939, т. 2: Население, общество, култура, София 2005, s. 37; Romowie wyznania muzułmańskiego zostali wykluczeni jako wyborcy w czasie wyłaniania muftich oraz rad meczetów. 52 К. Кънев, op. cit., s. 71–72. 53 В. Стоянов, Турското население в България между полюсите на етническата политика, София 1997, s. 20–21; A. Zhelyazkova, M. Kosseva, M. Hajdinjak, op. cit., s. 33; Ж. Назърска, Формиране на интелектуален…, s. 100. 54 Р. Даскалов, Българското общество…, т. 2, s. 37–38. *** Prawo bułgarskie nie rozróżniało mniejszości postrzeganych przez pryzmat narodu czy etnosu, a przez religię – w ten sposób Turcy, Pomacy oraz Tatarzy byli traktowani jako jeden podmiot: mniejszość muzułmańska51. Grupa ta zajmowała w prawie bułgarskim szczególne miejsce ze względu na jej liczebność (stanowili w omawianym okresie aż 15–30% społeczeństwa) oraz protekcję ze strony Wysokiej Porty. To powodowało, że polityka mniejszościowa skupiona była przede wszystkim na wyznawcach islamu, którym poświęcano tyle samo uwagi co pozostałym grupom religijnym i narodowościowym razem52. Władze bułgarskie unikały posługiwania się terminem „mniejszość”, tendencja ta utrzymuje się właściwie po dziś dzień53. Ludność muzułmańska w Bułgarii na przełomie XIX i XX wieku miała zagwarantowany szereg praw nie tylko przez dokumenty na poziomie państwowym, ale i przez traktaty międzynarodowe. Regulacje dotyczące swobód religijnych, prawa własności, możliwości odzyskania majątków utraconych w czasie wojny oraz funkcjonowania autonomicznych instytucji religijnych są oceniane jako przejaw tolerancyjnej postawy Bułgarów. W stosunku do standardów obowiązujących w dziewiętnastowiecznej Europie czy w obrębie Bałkanów dotyczących ochrony praw mniejszości, państwo bułgarskie zapewniało szeroką autonomię mniejszościom. Dodatkowo muzułmanie znajdowali się w porównaniu z innymi grupami wyznaniowymi w uprzywilejowanej pozycji54. Samym gwarancjom prawnym nie można było więc wiele zarzucić, jednak praktyka ich stosowania budziła zastrzeżenia. Bułgarzy oraz muzułmanie, przyzwyczajeni do osmańskich standardów praworządności, często ignorowali te przepisy, powoływali się na nie tylko wtedy, kiedy uznawali to za korzystne dla siebie. Prawo bułgarskie dotyczące funkcjonowania instytucji muzułmańskich najczęściej potwierdzało istniejący stan rzeczy, rzadziej wprowadzało faktycznie nowe rozwiązania. Tymczasowe regulacje z 1880 roku właściwie dostosowywały do nowych warunków funkcjonowanie islamskich instytucji religijnych z okresu osmańskiego55. Mimo że funkcje głównego muftiego Sofii czy zastępcy muftiego wprowadzono oficjalnie w 1895 roku, działały one faktycznie we wcześniejszych okresach. Podobnie należy oceniać traktat konstantynopolitański, który nie wprowadzał niczego nowego, a stanowił zatwierdzenie ze strony Wysokiej Porty zmian w prawie bułgarskim dotyczących muzułmańskich instytucji wprowadzanych od 1885 roku. 55 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 15. 56 Ibidem, s. 8. 57 K. Karpat, Studies on Turkish Politics…, s. 529–530; W ten sposób przypadek bułgarski wpisałby się w koncepcje dotyczące stosunku między państwem i nacjonalizmem Erica Hobsbawma czy Ernesta Gellnera. Zob. E. Hobsbawm, Narody i nacjonalizm po 1780 roku. Program, mit, rzeczywistość, tłum. J. Maciejczyk, M. Starnawski, Warszawa 1992, s. 10 et passim; E. Gellner, Narody i nacjonalizm, tłum. T. Hołówka, Warszawa 1991, s. 9–11 et passim. 58 D. Barlas, Y. Köksal, Turkey's Foreing Policy towards Bulgaria and Turkish Minority (1923–1934), „Southeast European and Black Sea Studies” 2014, vol. 14, no. 2, s. 176–177; Y. Köksal, op. cit., s. 504; A. M. Mirkova, Citizenship Formation…, s. 472; S. Katsikas, Millets in Nation-States: The Case of Greek and Bulgarian Muslims, 1912–1923, „Nationalities Papers” 2009, vol. 37, no. 2, s. 177; V. Mutafchieva, The Turk, the Jew and the Gypsy, [w:] Relations of Compatibility and Incompatibility between Christians and Muslims in Bulgaria, ed. A. Zhelyazkova, J. S. Nielsen, J. Kepell, Sofia 1994, s. 25. 59 M. Neuburger, The Orient Within: Muslim Minorities and the Negotiation of Nationhood in Modern Bulgaria, Ithaca-London 2004, s. 35–36. 60 В. Стоянов, Турското население на България и официалната малцинствена политика (1878–1944), [w:] Страници от българската история. Събития – размисли – личности, т . 2, ред. М. Босева, София 1993, s. 193–194. Twórcom nowej Bułgarii przyświecała myśl utworzenia nowoczesnego państwa narodowego będącego przeciwieństwem wielonarodowego imperium. Przyjęto, że władza nie będzie postrzegać swoich obywateli przez pryzmat religii jak do tej pory, a nowocześnie rozumianego narodu56. Dlatego też historycy tureccy podkreślają narodowotwórcze znaczenie powstania państw bałkańskich. Dopiero od tego etapu można, według nich, mówić o początku kształtowania się nowoczesnego narodu bułgarskiego, co niosło ze sobą także konsekwencje dla innych grup etnicznych i religijnych, zrzucanych na margines życia społecznego57. Jednak, mimo tej próby przeistoczenia Bułgarii w państwo narodowe, w wielu płaszczyznach funkcjonowania wciąż powielano rozwiązania osmańskie. Bałkańska polityka mniejszościowa była kontynuacją systemu milletu58. Mary Neuburger uważa, że rozwiązania osmańskie zostały lepiej zaimplementowane na tym polu niż modele zachodnie, co pokazywało bliskość Bułgarów z tymi tradycjami59. Waleri Stojanow uznał, że przypadek odrodzonej Bułgarii był typowym przykładem postimperialnej inwersji społecznej, w której kluczowe problemy polityczne, społeczne czy religijne ściśle wynikały z jedynie formalnej likwidacji systemu wieloetnicznego; nie można więc go analizować w oderwaniu od dawnych instytucji60. Funkcjonowanie wspólnot islamskich na całych Bałkanach wywodziło się bezpośrednio z ładu znanego z czasów osmańskich, wiele form instytucjonalnych przetrwało i ewoluowało61. Główną cechą tożsamą z systemem milletów było traktowanie muzułmanów jako jednej grupy przez prawo, przy ignorowaniu faktu różnic etnicznych między Turkami, Pomakami, Tatarami. Prowadziło to m.in. do braku ochrony przed asymilacją do kultury tureckiej pozostałych wyznawców islamu. Równocześnie nie uwzględniono faktu, że obok sunnitów na obszarze Bułgarii żyli także szyici, którzy nie byli traktowani jako część ummy, a według prawa mieli funkcjonować w obrębie jednej autonomii sunnickiej62. 61 K. Öktem, Between emigration, de-Islamization and the nation-state: Muslim communities in the Balkans today, „Southeast European and Black Sea Studies” 2011, vol. 11, no. 2, s. 161. 62 S. Katsikas, Millets in Nation-States…, s. 182–183. 6. Muzułmańskie instytucje autonomiczne i ich funkcjonowanie Islamska autonomia religijna na ziemiach bułgarskich po 1878 roku opierała się na instytucjach, które funkcjonowały w okresie osmańskim, a potem zostały włączone do nowej administracji na mocy dwóch ustaw o administracji religijnej oraz traktatu konstantynopolitańskiego z 1909 roku. Wśród najważniejszych organów należy wymienić muftich, rady meczetów oraz sądy religijne w zakresie szarijatu. 6.1. Gmina Podstawową jednostką organizacyjną społeczności muzułmańskiej była gmina, której głównym organem była rada meczetu. Do ich podstawowych funkcji należało zarządzenie budżetem, organizowanie remontów oraz wypłacanie pensji obsłudze islamskich świątyń. Wprawdzie większość rad koncentrowała się na administrowaniu meczetów, jednak powoływano je także w celu zajmowania się sprawami cmentarzy czy tekke. Rada złożona była w różnych okresach z 2–15 członków, z których wybierano przewodniczącego oraz skarbnika. W organie tym mógł zasiadać każdy szanowany mieszkaniec danej gminy religijnej, legitymujący się bułgarskim obywatelstwem, dysponujący majątkiem w Bułgarii oraz potrafiący pisać i czytać. Członków rady wyłaniano w wyborach z udziałem wyznawców islamu z danej gminy. Wyniki wyborów zatwierdzał miejscowy mufti oraz Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Wyznań. Nie decydowano się na głosowanie przez delegatów jak w przypadku muftich, a uczestnictwo w nich było najczęściej bezpośrednie, gdyż zazwyczaj obejmowało mniejszą grupę wyborców. Gdy członek rady dopuścił się niedopełniania obowiązków lub objęcia innego urzędu, zostawał odwołany, a instytucja funkcjonowała w pomniejszonym składzie1. Warto zwrócić uwagę, że w źródłach często pojawia się termin „rada wakfów”, jednak pełniły one takie same funkcje co rady meczetów – nazwy te należy traktować zamiennie. Rada meczetów nieraz zarządzała równocześnie szkołami muzułmańskimi w gminie, łącząc w ten sposób funkcję rady szkolnej. 1 ДА-Пловдив ф. 1002к оп. 1 а.е. 2; Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1888–1889 г., Варна 1889, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 1 л. 106–107; „Държавен вестник” 1895, год. XVII, бр. 139 (28 юни), s. 1; „Държавен вестник” 1906, год. XXVIII, бр. 174 (10 август), s. 2; „Държавен вестник” 1909, год. XXXI, бр. 7 (12 януари), s. 2; „Държавен вестник” 1909, год. XXXI, бр. 101 (16 май), s. 3–4; „Държавен вестник” 1909, год. XXXI, бр. 146 (10 юли), s. 3; „Държавен вестник” 1911, год. XXXIII, бр. 113 (27 май), s. 4. Jednym z najważniejszych zadań rady meczetu było zarządzenie dzierżawami z wakfów, które stanowiły podstawowy dochód gminy. Było to najczęściej wynajmowanie budynki bądź ziem rolnych, od których pobierano czynsz w zależności od uzyskiwanych dochodów. Wakfy przekazywano dzierżawcom na podstawie publicznych przetargów organizowanych w siedzibach muftlików na zasadzie anonimowej konkurencji2. Każdy z uczestników był zobowiązany do wcześniejszego wpłacenia kaucji, której wysokość była zależna od wartości licytowanego wakfu (ok. 5%)3. 2 Условно между Руфат Ефенди Реджебов и А. Ибишев, Пловдив 16.11.1894, ДА-Пловдив ф. 1002к оп. 1 а.е. 1 л. 1 et passim; Обявление на Софийския мюфтлик, 15.05.1909, ЦДА ф. 471к оп. 3 а.е. 76 л. 1; Писмо от Българска пивоварна парка „Паскал Г. Гълъбаров” до Софийско вакуфско настоятелство, 6.08.1912, ЦДА ф. 471к оп. 3 а.е. 59 л. 1; Протест на Сулейман Фаик, Софийски окръжен мюфтия и председател на Софийско вакуфска комисия до Българска пивоварна парка „Паскал Г. Гълъбаров”, 29.12.1912, ЦДА ф. 471к оп. 3 а.е. 59 л. 2; „Държавен вестник” 1911, год. XXXIII, бр. 107 (20 май), s. III. 3 Обявление на Софийския мюфтлик, 15.05.1909, ЦДА ф. 471к оп. 3 а.е. 76 л. 1. Rada meczetów zarządzała finansami danej gminy muzułmańskiej, przede wszystkim funduszami przeznaczonymi na utrzymanie świątyń. Na przykładzie meczetów w Razgradzie z 1880 roku można przyjrzeć się jak rozkładały się główne przychody oraz wydatki rad meczetów w Bułgarii. Dwoma źródłami utrzymania największego w mieście Meczetu Ismaiła Paszy był podatek nałożony na gminę muzułmańską (aż 540 tys. groszy z 579 660) oraz opłaty z dzierżawy wakfów (m.in. łaźni, gospody, stada owiec, piekarni, łąk). Część z tych dochodów była pobierana w naturze. Wydatki obejmowały przede wszystkim pensje dla pracowników meczetu i gminy muzułmańskiej. Wśród nich wymienia się administratora wakfów, pięciu nauczycieli (w tym jednego pracującego w mektebe i jednego w medresie), dwóch imamów, dwóch pisarzy, trzech poborców dzierżaw z wakfów (w tym dwóch konnych), pięciu muezzinów, lektora Koranu, dwóch prowadzących modlitwę, dostawcę żywności, dwóch dostawców mąki, dwóch zarządców gospody, piekarza, odźwiernego szkoły oraz dwóch bibliotekarzy. Funkcje te często łączono – jeden z poborców oraz odźwierny szkoły równocześnie spełniali funkcje lektorów Koranu, a do obowiązków naczelnego muezzina należała także pomoc w czasie piątkowej modlitwy oraz zarządzanie śpiewnikami i zwojami z modlitwami. Łączne wydatki na pensje w skali roku wynosiły 70 180 groszy, z czego najwięcej zarabiał administrator wakfów (17 179), a najmniej – prowadzący modlitwę (435). Inne wydatki obejmowały remonty meczetu (1 320 groszy rocznie), drewno na opał (4,2 tys.), świece i wosk (2 tys.), wymianę wyposażenia meczetu: kandelabry, świeczniki, maty modlitewne, dywany, siedziska (8 975), naprawa okien (3 tys.) i pieca (1 tys.), a także opłaty za wodę do łaźni (5 tys.) oraz wykonanie nagrobków (2,5 tys.). Wydatki związane z utrzymaniem, konserwacją meczetu oraz wymianą wyposażenia wyniosły w sumie 27 745 groszy rocznie. Nadwyżka związana z funkcjonowaniem gminy skupionej wokół Meczetu Ismaiła Paszy w Razgradzie z 1880 roku wynosiła aż 481 734 groszy4. 4 Годишни приходи и разходи на Джамията Исмаил Паша в Разград, 1880, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 88–91; Porównywalnie bogatą gminą muzułmańską była ta funkcjonująca w Płowdiwie zob. Ведомост за приходо-разхода на Пловдивската мюсюлманска вакуфкса комисия за 1904 год., ДА-Пловдив ф. 1142к оп. 1. а.е. 5 л. 1–3; Ведомост за приходо-разхода на Пловдивската мюсюлманска вакуфкса комисия за 1905 год., ДА-Пловдив ф. 1142к оп. 1. а.е. 5 л. 1–4; Ведомост за приходо-разхода на Пловдивската мюсюлманска вакуфкса комисия за 1907 год., ДА-Пловдив ф. 1142к оп. 1. а.е. 5 л. 1–3. 5 Годишни приходи и разходи на джамии в Разград, 1880, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 92–96. 6 Ibidem. 7 Прошение от настоятелството на Вакуфска Екси Джамия в селото Садина до Разградски окръжен управител, 18.02.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 169. Funkcjonowanie mniejszych gmin muzułmańskich od strony finansowej wyglądało zupełnie inaczej. Na przykład, w 1880 roku razgradzki Meczet Mustafy Czelebiego czerpał dochody wyłącznie z młyna (15 698 groszy rocznie) i utrzymywał znacznie mniejszy personel (imamowie, nauczyciele, muezzinowie, poborcy dzierżaw z wakfów, lektorzy Koranu, pisarz), którym wypłacano pensje o łącznej wartości 12 300 groszy rocznie. Resztę dochodów pochłaniały wydatki związane z utrzymaniem meczetu oraz szkoły. Podobnie wyglądały finansowanie dwóch innych razgradzkich świątyń: Meczetu Skendera Beja wraz z medresą oraz Meczetu Ahmeda Beja. Meczet Hadżi Ali w mahali Behran Bej operował jeszcze mniejszymi środkami: z wakfów uzyskiwał zaledwie 600 groszy, z czego wszystko szło na skromne pensje dla imama, nauczyciela medresy oraz muezzina5. Na tym przykładzie można też zobaczyć jak wyglądało łączenie funkcji rady meczetu z radą szkolną, co było częstą praktyką w przypadku małych gmin muzułmańskich. Tymczasem Meczet Zehrama Beja w Razgradzie borykał się z dużymi kłopotami finansowymi – przychody z dzierżawy karczmy oraz magazynu wynosiły zaledwie 1 080 groszy, tymczasem pensje dla pracowników (imamów, muezzina, hatiba, zarządcy budynków oraz pisarza) oraz wydatki na świece pochłaniały aż 6,6 tys. Deficyt nie stanowił jedynego kłopotu tej społeczności – świątynia znajdowała się w opłakanym stanie i wymagała generalnego remontu6. Nie lepsza była sytuacja meczetów poza miastem. W lutym 1881 roku władze okręgowe otrzymały petycję od rady meczetu wsi Sadina nieopodal Razgradu z prośbą o udostępnienie młyna, pełniącego wcześniej funkcję wakfu, by móc sfinansować funkcjonowanie Małego Meczetu. Podkreślano, że świątynia była w tragicznym stanie, nie miała okien, a ściany były uszkodzone. Pod petycją podpisał się także burmistrz wsi – Baszo Stanew7. Z podobnymi kłopotami borykała się społeczność islamska w Swisztowie. Jedna z gmin w listopadzie 1880 roku wystosowała list do władz okręgowych z prośbą o umorzenie długu w wysokości 2 tys. franków, tłumacząc, że nie mają z czego utrzymać szkoły, meczetu oraz instytucji islamskich, gdyż nie posiadali dostatecznej ilości wakfów8. Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Wyznań wydało pozwolenie na umorzenie długu, gdy kontrola Ministerstwa Finansów wykazała, że o ile dochody gminy były wystarczające na pokrycie pensji pracowników meczetu i jego utrzymania, nie starczyło już na funkcjonowanie szkoły9. By móc działać samowystarczalnie rada meczetu zwróciła się do władz Swisztowa o przekazanie wakfów, które znalazły się w dyspozycji administracji lokalnej: chodziło o trzydzieści pięć magazynów oraz około 8 ha ziem uprawnych i winorośli, dzierżawionych przez mieszkańców miasta. Straciły one status wakfów wraz z zamknięciem trzech meczetów w mieście. Władze miejskie przychyliły się do tej prośby i zwróciły się do Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wyznań o pozwolenie na rozpisanie nowego przetargu na dzierżawę, która miała sfinansować meczet, szkołę muzułmańską oraz konserwację miejskich rurociągów. Warunkiem jednak dla gminy muzułmańskiej było wprowadzenie nauki języka bułgarskiego w szkole10. Do tego w kwietniu 1881 roku przyznano meczetowi w Swisztowie kredyt w wysokości 2 tys. lewów na uregulowanie długów oraz wypłacenie zaległych pensji imamom oraz hodżom11. Mimo to, w październiku wciąż należności wobec pracowników meczetu oraz gminy religijnej pozostawały nieuregulowane12. 8 От Свищовско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, 24.11.1880, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 105. 9 От Министерство на финансите до Министерство на външните работи и изповеданията, 23.12.1880, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 107. 10 От Министерство на външните работи и изповеданията до Министерски съвет, 21.01.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 148; От Свищовско общинско управление до Министерство на външните работи и изповеданията, 15.01.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 149–149a. 11 Рапорт от Свищовски окръжен управител до Министерство на външните работи и изповеданията, 14.04.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 188. 12 От Свищовски окъжен началник до Министерство на външните работи и изповеданията, 31.10.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 379; Z jeszcze większymi problemami finansowymi borykały się w tym okresie gminy muzułmańskie w zachodnich i centralnych częściach Księstwa Bułgarii, np. w Plewnie (От Плевенско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, 29.01.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 155; Телеграм от Плевен до Министерство на външните работи и изповеданията, 3.02.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 157), Dupnicy (От Кюстендилски окръжен управител до Министерство на външните работи и изповеданията, 20.01.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 137; От Кюстендилски окръжен управител до Министерство на външните работи и изповеданията, 21.07.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 318) czy Berkowicy (Прошение от жител на Берковица Али Амзов мюезин до Министерство на външните работи и изповеданията, 8.03.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 175; Прошение от Афъз Абдулраим из г. Берковица до Министерство на външните работи и изповеданията, 18.08.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 197; Прошение от берковското турско население до Берковски окръжен управител, 11.07.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 277; Прошение от кмет на Лъджрнската селска община, Пещерска околия, до Министерство на външните работи и изповеданията, Лъджене 25.04.1889, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 325 л. 43). Kłopoty finansowe gmin mogły wynikać także z problemu powszechnej w Bułgarii korupcji. W 1880 roku sofijskiej radzie meczetów obiecano dotację w wysokości 150 rubli na rzecz Meczetu Banja Baszi w Sofii, jednak do początku 1881 roku otrzymała zaledwie część tej kwoty (98 rubli)13. Reszta została najprawdopodobniej zdefraudowana przez władze miejskie Sofii z Todorem Ikonomowem na czele. Aż do przeprowadzenia śledztwa i ewentualnego skierowania sprawy na drogę sądową wypłaty reszty dotacji została wstrzymana14. W efekcie imam meczetu Hafiz Ibrahim przez miesiące nie otrzymywał należnej pensji15. 13 От Главен мюфти в София до Министерство на външните работи и изповеданията, 19.01.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 162. 14 От Министерство на външните работи и изповеданията до Министерство на вътрешните работи, 10.02.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 163. 15 От имам Хафъз Ибрахим до Министерство на вътрешните работи, София 5.02.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 164. 16 От Свищовско общинско управление до Министерство на външните работи и изповеданията, 15.01.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 149–149a; Министерство на правосъдието до окръжните и мирните съдилища, София 20.03.1895, ДА-Пловдив ф. 1141к оп. 1 а.е. 23 л. 9. 17 От Видински окръжен мюфти до Министерство на външните работи, 11.01.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 56. 18 От Кюстендилско окръжно управление до IV Отделение на Министерство на финансите, 14.09.1888, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 150 л. 206–207. Gminy muzułmańskie nieraz popadały w spory z bułgarskimi władzami lokalnymi o prawa do wakfów, stanowiących niemałe źródło dochodów, a dla społeczności muzułmańskiej będących finansową podstawą funkcjonowania gminy. Wynikało to z zamieszania po wojnie, kiedy właściwie nikt nie był pewny, kto ma prawo dysponować wakfami w nowym państwie. Jeszcze w 1881 roku w korespondencji prowadzonej między rządem a administracją lokalną wielokrotnie można spotkać się z ocenami, że w całym Księstwie kwestie własnościowe dotyczące wakfów właściwie nie zostały uregulowane, często po prostu uznawano, że „jest to bardzo skomplikowana sprawa”16. Na przykład, w styczniu 1881 roku Ministerstwo Finansów zarzuciło muftiemu Widynia, że bez konsultacji sprzedał meczet z przylegającym do niego wakfem (djukjanem). W odpowiedzi tłumaczono, że miejscowa gmina islamska dużo zyskała na tej sprzedaży: początkowo liczono na uzyskanie 3 tys. groszy, a ostatecznie sprzedano te nieruchomości za 7,4 tys. Do tego mufti nie był świadomy, że sprzedaż należało wcześniej uzgodnić z rządem17. Kwestia wakfów mogła doprowadzić do otwartych konfliktów między radą meczetów a władzami, co obrazuje sprawa jednego z kjustendiłskich meczetów. Djukjan, który w okresie osmańskim pełnił funkcję wakfu zasilającego medresę przy Meczecie Andżular, po 1878 roku został przejęty przez władze okręgowe. W 1885 roku został zwrócony gminie muzułmańskiej i przywrócono jego pierwotną funkcję wakfu. W 1887 roku medresa została zlikwidowana, a zyski z djukjanu zostały przekazane na inny cel. Władze okręgowe wniosły o zwrot budynku18. Przewodniczący rady meczetu bronił się, że dochody z wakfu od dwóch lat zasilają Meczet Andżular. Uznał, że rada ma prawo do swobodnego dysponowania pieniędzmi z wakfów według potrzeb gminy wyznaniowej i mogła przenieść środki z dzierżawy djukjanu z medresy na meczet19. Wbrew protestom kjustendiłskiego naczelnika okręgowego, ministerstwo przyznało rację gminie muzułmańskiej i pozostawiło sklep do jej dyspozycji20. 19 Прошение от Мехмед ефенди Пашкул Мустафа-ефендиев от Кюстендил до Министерство на финансите, 12.10.1888, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 150 л. 209. 20 Прошение от Мехмед ефенди Пашкул Мустафа-ефендиев от Кюстендил до Министерство на финансите, 3.04.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 150 л. 214; От Кюстендилско окръжно управление до IV Отделение на Министерство на финансите, 17.05.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 150 л. 216. 21 „Държавен вестник” 1911, год. XXXIII, бр. 113 (27 май), s. 4. 22 Za: Ö. Turan, The Turkish Minority in Bulgaria (1878–1908), Ankara 1998, s. 197. 23 Ibidem, s. 168–169. 24 От Министерство на външните работи и изповедания до Министерство на финансите, 18.11.1883, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 67 л. 199. 25 Рапорт от Плевенски окръжен управител до Министерство на външните работи и изповеданията, 7.05.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 199; От Кюстендилско окръжен управител до Министерство на външните работи и изповеданията, 29.05.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 208; От Кюстендилски мюфти Мехмед Тефуз до Министерство на външните работи и изповеданията, 26.04.1884, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 10. 26 Рапорт от Търновски окръжен мюфти до Министерство на външните работи и изповеданията, 22.05.1904, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 846 л. 2. 27 Рапорт от Софийски мюфти до Министерство на външните работи и изповеданията, 21.07.1908, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 815 л. 4; Рапорт от Софойски мюфти до Министерство на външните работи и Jak sygnalizowano wyżej, gminy zatrudniały personel zarówno zajmujący się wakfami (administratorów, poborców opłat od dzierżawców), nauczycieli (zwanych hodżami), obsługę świątyń muzułmańskich (imamów, muezzinów, lektorów Koranu, prowadzących modlitwy, bibliotekarzy) oraz personel techniczny (woźnych, dostawców żywności, piekarzy). Urzędnicy pracujący w muftliku nie mogli zasiadać w radzie meczetów pod groźbą dyscyplinarnego zwolnienia z obu funkcji; obawiano się, że będą wpływać na wyniki wyborów do rad meczetów na swoją korzyść. Dopuszczalne natomiast było łączenie różnych funkcji i praca na dwóch etatach21. Alexandre Popovic szacował, że w okresie 1878–1944 średnio 4–5 tys. osób pracowało w meczetach w Bułgarii22. Pensje wszystkich pracowników gminy muzułmańskiej miały być finansowane z dochodów płynących z wakfów23. Wobec częstych kłopotów finansowych, wynagrodzenia bywały bardzo niskie, co dotykało w pierwszej kolejności gmin leżących na obszarach zamieszkałych przez niewielkie wspólnoty islamskie, np. wobec niskich dochodów rady w Dupnicy, na pensje jednego pracownika meczetu przypadało zaledwie 15 lewów rocznie24. Błędnie interpretowano przepisy i różni członkowie personelu instytucji muzułmańskich oczekiwali pensji wypłacanych przez ministerstwo lub władze lokalne25. Mimo że obsługa meczetów nie była finansowana z budżetu państwa, a z pieniędzy gminy wyznaniowej, osoby zajmujące się nią traktowano jak pracowników sektora publicznego. Ministerstwo wyznaczało ich za rekomendacją muftiego26, zatwierdzało decyzje o urlopach27, podwyżkach28, zwolnieniach oraz karach za niedopełnianie изповеданията, 4.07.1908, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 815 л. 9; „Държавен вестник” 1892, год. XIV, бр. 155 (18 юли), s. 2; „Държавен вестник” 1895, год. XVII, бр. 115 (31 май), s. 6. 28 Рапорт от Главно мюфтийство до Министерство на външните работи и изповеданията, 29.09.1911, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 815 л. 22; Запевед на Министерство на външните работи и изповеданията, 26.08.1914, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 815 л. 32; „Държавен вестник” 1892, год. XIV, бр. 263 (30 неомври), s. 2; „Държавен вестник” 1897, год. XIX, бр. 87 (25 април), s. 6. 29 От Търновско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, 19.10.1907, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 846 л. 5; „Държавен вестник” 1897, год. XIX, бр. 86 (24 април), s. 4; „Държавен вестник” 1897, год. XIX, бр. 166 (30 юли), s. 3; „Държавен вестник” 1900, год. XXII, бр. 215 (3 октоври), s. 2; „Държавен вестник” 1902, год. XXII, бр. 62 (19 март), s. 2. 30 W maju 1899 roku razgradzkie władze okręgowe wniosły o dymisję zarządcy Tekke Demir Baba w powiecie kemanłarskim – Szachira Efendiego Ibrahimowa. Argumentowano to jego podeszłym wiekiem, z powodu którego nie był w stanie pełnić swoich obowiązków, m.in. nie uprawiał pola przylegającego do tekke. Równocześnie polecono na to stanowisko Eszrefa Hadżiego Giozumowa, cenionego członka społeczności muzułmańskiej Razgradu, rolnika oraz kupca. Ministerstwo przychyliło się do tej propozycji, co jednak spowodowało niezadowolenie muftiego Razgradu Mustafy Dżelenowa. Zarzucił nowo wyznaczonemu zarządcy Tekke Demir Baba niegospodarność oraz brak szacunku dla imamów. Jako zastępstwo zaproponował Reszida Efendiego Ismaiłowa z Razgradu. Z tego powodu doszło do konfliktu między naczelnikiem razgradzkim a muftim. W jednym z raportów władz okręgowych czytamy, że propozycja Mustafy Dżelenowa było całkowicie nieuzasadniona, a sam mufti „jest niepoważny i nie zna się na niczym” (Рапорт от Разградско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповедаията, 4.01.1900 [data wpłynięcia], ЦДА ф. 166к oп. 2 a.e. 119 л. 2). Z racji braku dalszych decyzji o zmianie na stanowisku zarządcy Tekke Demir Baba (szczególnie, że ziemie do niego przylegające straciły w 1908 roku status wakfu i zostały zlicytowane przez skarb państwa), można uznać, że ministerstwo przychyliło się do stanowiska władz okręgowych w tym sporze i pozostawiły na tym stanowisku Eszrefa Hadżiego Giozumowa. Рапорт от Разградско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, 10.05.1899 [data wpłynięcia], ЦДА ф. 166к oп. 2 a.e. 119 л. 1а; „Държавен вестник” 1902, год. XXII, бр. 2 (3 януари), s. 3; Рапорт от Разградско окръжно мюфтичество до Русенски окръжен управител, 23.06.1901, ЦДА ф. 166к oп. 2 a.e. 119 л. 10; Рапорт от Разградско окръжно мюфтичество до Министерство на външните работи и изповедаията, 12.11.1908, ЦДА ф. 166к oп. 2 a.e. 119 л. 21. 31 B. Şimşir, The Turks of Bulgaria (1878–1985), London 1988, s. 27–28; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 166; A. Eminov, The Status of Islam and Muslims in Bulgaria, „Journal Institute of Muslim Minority Affairs” 1987, vol. 8:2, s. 293. 32 Привременни правила за духовното управление на христянете, мюсюлманите и евреете, София 2.07.1880, НБКМ-БИА ф. 290 а.е. 176, л. 23–30. obowiązków (w razie cięższych przewinień także decyzje o wniesieniu sprawy do sądu)29. O bardziej intratne funkcje pracowników gmin muzułmańskich w zajadły sposób rywalizowano, co prowadziło do konfliktów wewnątrz samej wspólnoty, jak i sporów między instytucjami islamskimi a władzami lokalnymi30. 6.2. Muftlik Mufti był formalnym reprezentantem szeich-ul islamu, islamskiego sądu najwyższego, a równocześnie najwyższym urzędnikiem instytucji muzułmańskich w Bułgarii. Posiadał decydujący głos w kwestiach związanych z wiarą i wydawał decyzje w sprawach religii w imieniu sułtana jako kalifa, następcy Mahometa i zwierzchnika wszystkich muzułmanów. Do obowiązków muftich należało zajmowanie się bieżącymi sprawami gminy religijnej, zarządzanie personelem w meczetach i szkołach oraz nadzór nad wakfami31. W 1881 roku ich liczbę określono na dziesięciu32, w 1890 roku dwudziestu trzech muftich otrzymywało pensje rządowe33, a w 1900 roku kraj był podzielony na trzydzieści sześć muftlików z muftimi lub zastępcami muftich na czele34. Do 1912 roku liczba ta wzrosła do trzydziestu ośmiu (główny mufti Sofii, piętnastu muftich oraz dwudziestu dwóch zastępców muftich)35. Okresowo na początku XX wieku liczba muftich sięgała pięćdziesięciu, co wynikało z dowolności przy powoływaniu zastępców36. Rząd starał się nad tym zapanować i likwidował odgórnie muftliki w rejonach, gdzie nie było zwartych społeczności muzułmańskich. Pierwszy raz zdecydowano się na to już w 1882 roku, kiedy zamknięto muftlik tyrnowski i pomocniczy muftlik w Sewliewie37, a w 1884 roku doszło do próby likwidacji muftliku sofijskiego38. Mufti był uznawany za osobę publiczną – jego obraza mogła skończyć się procesem sądowym na tej samej zasadzie jak naruszenie godności urzędnika państwowego (regulował to Kodeks Karny)39. Generalnie urzędy muftich obejmowali Turcy, choć na tych stanowiskach zasiadali pojedynczy Pomacy. Najsłynniejszy to Osman Nuri Efendi – kadi, pełniący wcześniej swoje obowiązki w Tatar Pazardżiku, Peszterze oraz Płowdiwie. W 1884 roku przeniósł się do Księstwa, by objąć urząd muftiego Sofii, który sprawował do 1888 roku40. 33 Текстуален превод от нотата, подадена на Високата Порта от българското правителство, „Витоша” 1890, год. I, бр. 93 (26 юни), s. 2. 34 General Report on Bulgaria for the Year 1906 by George W. Buchanan, 1.01.1907, FO 881/8873/56. 35 Доклад до негово величество Фердинанд I цар на българите по случай 25-годишнината от възшествие му на българския престол 1887–1912, София 1912, s. 20; W Rumelii Wschodniej mufti Płowdiwu także posiadał tytuł głównego muftiego. Zob. И. Ялъмов, История на турската общност в България, София 2002, s. 83. 36 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 187–188. 37 Указ на княз Александър I бр. 547, Варна 28.07.1882, [w:] Княз Александър I Батенберг и Варна. Документи и материали (1879–1915), съст. Б. Дряновски, Варна 2004, s. 144. 38 К. Иречек, Български дневник, т. 2: 1881–1884, съст. Е. Стателова, София 1995, s. 512. 39 „Държавен вестник” 1897, год. XIX, бр. 166 (30 юли), s. 2; „Държавен вестник” 1900, год. XXII, бр. 223 (12 октоври), s. 2; „Държавен вестник” 1902, год. XXII, бр. 23 (29 януари), s. 2; „Държавен вестник” 1906, год. XXVIII, бр. 159 (22 юли), s. 1; „Държавен вестник” 1906, год. XXVIII, бр. 222 (10 октомври), s. 1. 40 Т. Балкански, Осман Нури Ефенди: големият помак на българите, Велико Търново 1997, s. 79–81; Co ciekawe, czasem na zastępców muftich wyznaczano prawosławnych Bułgarów, np. w 1894 roku zastępcą muftiego Eski Dżumai został najpierw Dimityr Kjuczjukow, a następnie Simeon Ganew. Zob. „Държавен вестник” 1895, год. XVII, бр. 9 (13 януари), s. 5. 41 Указание за въвеждането на временни правила за мюсюлманското духовенство, 29.08.1880, ДА-Варна ф. 852к оп. 1 а.е. 1 л. 1; От Пловдивско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Пловдив 13.05.1889, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 325 л. 58; Министерство на външните работи и изповеданията до окръжните управители, София 15.03.1897, ДА-Пловдив ф. 1141к оп. 1 а.е. 25 л. 6; R. Crampton, The Turks in Bulgaria, 1878–1944, [w:] The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority, ed. K. Karpat, Istanbul 1990, s. 65. Obok obowiązków muftich określonych przez konkretne ustawy, pełnili oni dodatkowe funkcje, np. w wielu gminach muzułmańskich organizowali pobór podatków, pomagali w przygotowywaniu spisów ludności czy w nadzorowaniu stanu służby zdrowia, co korespondowało z osmańskim systemem milletów41. Mufti sporządzali także pełnomocnictwa, na podstawie których nieobecni w kraju muzułmanie mogli za pośrednictwem osób trzecich uczestniczyć w rozprawach sądowych, regulować zaległe długi wobec państwa by uniknąć konfiskaty majątków oraz kontaktować się z instytucjami bułgarskimi42. Główny mufti w Sofii interweniował u władz w sprawach skarg ze strony pracowników świątyń islamskich w razie zaległości w wypłacaniu pensji ze strony rad meczetów43, czasem osobiście regulował należności związane z obsługą gminy wyznaniowej44. Należy wskazać także na działalność muftlików o charakterze dobroczynnym, m.in. organizowanie domów dla biednych rodzin muzułmańskich45. Rząd bułgarski zwracał się do muftich czy ich pisarzy o pomoc przy tłumaczeniach z języka tureckiego w sprawach, które nie dotyczyły gminy muzułmańskiej, a np. kwestii Bułgarów w Imperium Osmańskim46. 42 Пълномощно, Орехово 23.06.1907, ЦДА ф. 471к оп. 3 а.е. 55 л. 1; Разписка, 24.10.1911, ЦДА ф. 471к оп. 3 а.е. 56 л. 1. 43 Изпълнителен лист в името на Него Височество Фердинанд I, цар [на] България[ите], 30.08.1911, ЦДА ф. 471к оп. 3 а.е. 58 л. 1. 44 ЦДА ф. 471к оп. 3 а.е. 65, л. 1; ЦДА ф. 471к оп. 3 а.е. 66, л. 1–2. 45 Постановлениe на Провадийско градско общинско управление (бр. 13), 20.05.1890, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 4 л. 68. 46 Превод от турски, 25 мухарем 325 [1906], ЦДА ф. 471к оп. 4 а.е. 11, л. 1; Превод от турски, 1326 [1910], ЦДА ф. 471к оп. 4 а.е. 12 л. 1; Рапорт от Софийски мюфти до Министерство на външните работи и изповеданията, 7.07.1908, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 815 л. 7. Visit to the tomb of the Mufti of Sofia in Balkans, c1900 Il. 16. Mufti Sofii, 1900 [Źródło: Ottoman Imperial Archives, http://bit.ly/2LXHEzF, 3.08.2018] Wyposażenie siedziby muftliku, którego opis przygotowywano przy każdorazowym przekazaniu urzędu, pozwala rzucić światło na obowiązki, którymi zajmował się mufti w praktyce. Przykładem może być protokół zdawczo-odbiorczy dotyczący muftiego Razgradu z 1906 roku. Można było tam znaleźć: zestawienia przychodów i wydatków, rejestry ślubów, narodzin oraz zgonów, spis wyznawców islamu oraz ich własności, księgi z opisem spraw dotyczących dziedziczenia. W protokole odnotowano także Ustawę o oświacie narodowej wraz z instrukcją dotyczącą administrowania i funkcjonowania szkół podstawowych, Ustawę o dziedziczeniu, wyciągi z „Държавен вестник” z lat 1891–1897 dotyczące wakfów, Ustawę o ubiorach i obuwiu, Tymczasowe przepisy o administracji duchownej muzułmanów z 1895 roku, Ustawę o tłuszczach roślinnych oraz Przepisy dotyczące zwalczania dżumy47. Zestawienie tej dokumentacji wskazuje, że obok obowiązków muftiego związanych z zarządzaniem gminą religijną na polu finansów, szkolnictwa oraz sądownictwa w obrębie prawa szarijatu, zajmował się także wsparciem przy przygotowywaniu spisób ludności, organizacją społeczności na wypadek epidemii czy wytwarzaniem świec do meczetów oraz handlem nimi48. 47 ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794, л. 39. 48 Zob. np. „Варненски общински вестник” 1890, год. 3, бр. 1–2 (5 януари), s. 2. 49 Już wcześniej przymierzano się do takiego rozwiązania zob. Министерство на външните работи и изповеданията до Наместника на Пловдивския окръжен мюфти в Карлово и до всички мюфти i техните наместници, София 11.03.1898, ДА-Пловдив ф. 1141к оп. 1 а.е. 26 л. 5. Image(10) Il. 17. Pieczęć muftliku pomoczniczego w Peszterze, 1899 [Źródło: ДА-Пловдив ф. 1141к оп. 1 а.е. 31 л. 21] Generalnie dokumentacja muftlików do 1891 roku była prowadzona w języku osmańskotureckim, w maju tego roku Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Wyznań wydało rozporządzenie, w którym zobowiązywano do sporządzania jej także w języku urzędowym, czyli bułgarskim49. Pojawił się pewien opór wobec tej decyzji, co miało związek z komplikacjami natury finansowej i organizacyjnej. Większość muftlików zatrudniało wyłącznie jednego skrybę posługującego się językiem osmańskotureckim bądź żadnego – wtedy mufti wykonywał związane z tym obowiązki. Dostosowanie się do rozporządzenia wymagało często zatrudnienia dodatkowego pisarza, na co większość tych instytucji nie mogło sobie pozwolić50. Wskazywano, że nie dysponowano na to środkami i proszono bezpośrednio ministerstwo o fundusze na ten cel51. W sytuacji, gdy funkcjonującego już pisarza obligowano do sporządzenia dokumentacji w dwóch językach, ten domagał się podwyżki, co generowało koszty oraz problemy52. Dochodziło do zwolnień starych pisarzy i zatrudniania na ich miejsce innych, mogących podołać nowym obowiązkom, co powodowało protesty osób, które straciły pracę53. W efekcie przez kilka kolejnych lat miało miejsce spore zamieszanie w pracach muftlików54, a ostatecznie w wielu gminach nie dostosowano się do tego rozporządzenia, nawet w tak dużych wspólnotach jak muftlik płowdiwski55. 50 От Шуменския окръжен муфти до Шуменски окръжен управител, Шумен 22.05.1891, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 405 л. 50–51. 51 От Хасковския окръжен муфти до Министерство на външните работи и изповеданията, Хасково 20.06.1891, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 405 л. 54; Рапорт от Бургаски окръжен мюфти до Министерство на външните работи и изповеданията, Бургас 12.1891, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 405 л. 67; Рапорт от Пловдивски окръжен мюфти до Министерство на външните работи и изповеданията, Пловдив 3.02.1892, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 405 л. 80; Рапорт от Варненски окръжен мюфти до Министерство на външните работи и изповеданията, Пловдив 20.05.1892, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 405 л. 128. 52 Рапорт от Кюстендилски окръжен мюфти до Министерство на външните работи и изповеданията, Бургас 1.02.1892, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 405 л. 79; Прошение от Нерсис М. Давидияан, бивщия Секретар-преводач при Пловдивския окръжен мюфти, до Министерство на външните работи и изповеданията, Пловдив 8.10.1892, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 405 л. 168. 53 Прошение от Межтин Абдиев до Министерство на външните работи и изповеданията, Търново 19.11.1891, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 405 л. 64–65; От Пловдивски окръжен мюфти до Министерство на външните работи и изповеданията, Пловдив 9.05.1892, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 405 л. 125. 54 От Шуменския окръжен муфти до Министерство на външните работи и изповеданията, Шумен 9.10.1892, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 405 л. 169–170. 55 Zob. ДА-Пловдив ф. 1141к оп. 1 а.е. 1, 4; ДА-Пловдив ф. 1141к оп. 1 а.е. 52, 55. Image Image Il. 18: Karty do głosowania użyte w czasie wyborów na muftiego Bałcziku z lutego 1880 roku oraz wyniku z głosowania [Źródło: ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 9 л. 20а, 20б, 20д, 20л, 22д] Tymczasowa administracja rosyjska w latach 1878–1879 utrzymała zasadę wyłaniania muftich przez miejscową wspólnotę muzułmańską. Jednak po utworzeniu pierwszego rządu bułgarskiego Todora Burmowa (lipiec – grudzień 1879) zdecydowano, że mufti będą wyznaczani przez rząd, co pozwoli na większą kontrolę nad nimi. Praktyka ta została utrzymana za rządu metropolity tyrnowskiego Klimenta (grudzień 1879 – kwiecień 1880). Procedury wyboru muftich zmieniły się po wprowadzeniu Tymczasowych regulacji z lipca 1880 roku, na mocy których powrócono do wyłaniania muftich przez wspólnotę wiernych56. 56 Указание за въвеждането на временни правила за мюсюлманското духовенство, 29.08.1880, ДА-Варна ф. 852к оп. 1 а.е. 1 л. 1; Ж. Назърска, Българската държава и нейните малцинства 1879–1885, София 1999, s. 15. 57 Na przykład, przy wyborach muftiego Burgasu w październiku 1910 roku wyznaczono pięciu reprezentantów: po jednym z powiatów karnobackiego, burgarskiego i anchiałskiego oraz dwóch z powiatu ajtoskiego. W czasie elekcji muftiego Razgradu w 1905 roku komisja wyborcza była złożona z trzech przedstawicieli powiatu razgradzkiego oraz dwóch z Kemanłaru. 58 ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 21–22; Статистически годишник на Българското Царство, год. 3: 1911, София 1914, s. 46–47. 59 Списък на избраните на 25 април 1910 година мюсюлмани гласни от Борисовградска, Хасковска и Харманлийска околии, които на 9 май тая година ще избират окръжен мюфтия в гр. Хасково, ЦДА ф. 166к, оп. 1 а.е. 795 л. 50. 60 Телеграм от разградски кмет до Министерство на външните работи и изповеданията, 19.11.1905 [data wpłynięcia], ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 4. Wybory muftiego były koordynowane przez komisje złożone z reprezentantów społeczności muzułmańskiej; najczęściej zasiadali w niej przedstawiciele każdego z powiatów na obszarze muftliku57. Wybory przeprowadzano pod nadzorem reprezentanta władz okręgowych i policji. Głosowanie odbywało się w budynkach szkół muzułmańskich czy rad meczetów. Muzułmanie z danego muftliku nie głosowali osobiście, a wysyłali na wybory swoich reprezentantów, np. w wyborach na muftiego Burgasu w październiku 1910 roku głosowało 141 delegatów reprezentujących 40 tys. muzułmanów. Wśród nich dominowali rolnicy (132), pozostali zajmowali się handlem bądź rzemiosłem, ich wiek wahał się od 34 do 76 lat, tylko siedemnastu spośród elektorów nie potrafiło czytać i pisać58. W czasie wyborów muftiego Chaskowa w kwietniu 1910 roku wyłoniono 52 elektorów – dwóch z powiatu borisowgradzkiego, dwudziestu dwóch z chaskowskiego i dwudziestu ośmiu z harmanlijskiego, w wieku od 34 do 80 lat. Warto zwrócić uwagę, że pięciu delegatów, którzy nie potrafili czytać ani pisać, zostało wyłonionych przez gminy, gdzie cała społeczność była analfabetami59. Wbrew regulacjom, czynne prawo wyborcze ograniczono cenzusem majątkowym – w 1905 roku by móc głosować należało płacić przynajmniej 100 lewów podatku w ciągu roku60. Protokoły z przebiegu głosowania wysyłano do Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wyznań do zatwierdzenia, dołączano do nich opis sylwetek kandydatów61. Przed ogłoszeniem wyników weryfikowano czy mufti spełnia określone przez ustawę wymagania, m.in. dotyczące obywatelstwa bułgarskiego czy posiadania majątku na obszarze konkretnego muftliku62. Wraz z wyznaczeniem nowego muftiego, jego poprzednik przekazywał mu zestawienie dochodów i wydatków z okresu urzędowania wraz z informacją o kwocie, znajdującej się w kasie, a także listę wydanych decyzji, księgi z rejestrem ślubów oraz katalog księgozbioru63. Przejęcie obowiązków przez nowego muftiego odbywało się wraz z nominacją przez ministerstwo oraz ogłoszeniem dekretu monarszego; okres między elekcją a jej zatwierdzeniem potrafił przedłużać się nawet do pięciu miesięcy64. Działo się tak najczęściej w razie skarg dotyczących nieprawidłowości w przeprowadzeniu wyborów. Wtedy Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Wyznań mogło zlecić kontrolę ich prawidłowości, co najczęściej było realizowane przez sąd okręgowy65. 61 Протокол, Бургас 17.10.1910, ЦДА ф. 166к оп. 1 а.е. 793 л. 72–75; Телеграм от Бургаско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповедания, 15.10.1910, ЦДА ф. 166к оп. 1 а.е. 793 л. 76; Телеграм от Бургаско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповедания, 18.10.1910, ЦДА ф. 166к оп. 1 а.е. 793 л. 81; От Бургаско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповедания, 19.10.1910, ЦДА ф. 166к оп. 1 а.е. 793 л. 82; Телеграм от разградски кмет до Министерство на външните работи и изповеданията, 23.11.1905 [data wpłynięcia], ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 6; Телеграм от разградски кмет до Министерство на външните работи и изповеданията, 28.11.1905, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 9; Протокол, Разград 27.11.1905, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 14. 62 Удостоверение от Варненско градско общинско управление, 13.10.1910, ЦДА ф. 166к оп. 1 а.е. 793 л. 71а. 63 От Врачанско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, 16.05.1900, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 792 л. 7; Акт, Враца 10.05.1900, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 792 л. 8–9; Акт, 24.11.1906, ЦДА ф. 166к оп. 1 а.е. 793 л. 13. 64 Заявление от Ходжа Афъз М. Мустафов Мюфтия в гр. Враца до Министерство на външните работи и изповеданията, 7.10.1900, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 792 л. 29; Препис на указ но. 30: Ние Фердинанд с Божия милост и народна воля цар на българите, 17.11.1910, ЦДА ф. 166к оп. 1 а.е. 793 л. 92; „Държавен вестник” 1904, год. XXVI, бр. 176 (14 август), s. 2. 65 От Русенско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Русе 7.12.1905 [data wpłynięcia], ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 10; Телеграм от разградски кмет до Министерство на вътрешните работи, Разград 30.12.1905 [data wpłynięcia], ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 12; От Министерство на правосъдие до Министерство на външните работи и изповеданията, София 16.01.1906, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 13; Препис на рапорта на Русенки окръжен управител до Министерство на външните работи и изповеданията, Русе 5.12.1905, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 15. 66 М. Сарафов, Дипломатически дневник 1909–1912. България и Турция в навечерието на Балканските войни, съст. Ц. И. Величкова, София 2008, s. 129–130, 139–140, 163–164. 67 Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатически агент в Цариград, София 17.01.1880, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 20 л. 175; Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатически агент в Цариград, София 15.02.1880, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 20 л. 177; М. Сарафов, Wysoka Porta starała się wpływać na przebieg wyborów na muftich w Bułgarii, m.in. przez popieranie konkretnych kandydatów66. Ważniejszą rolę odgrywało zatwierdzanie wyników przez szeich-ul islam, odnotowano jednak wiele przypadków lekceważenia tej procedury przez rząd bułgarski, właściwie już od początków istnienia Księstwa67. Czasem Дипломатически дневник…, s. 142, 163; В. Стоянов, Турското население на България и официалната малцинствена политика (1878–1944), [w:] Страници от българската история. Събития – размисли – личности, т . 2, ред. М. Босева, София 1993, s. 196. 68 Рапорт от Силистренския муфтлик до Министерство на външните работи и изповеданията, Силистра 22.04.1886, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 260 л. 1. 69 Прошение от жители мюсюлмани в град Силистра и окръга до Министерство на външните работи и изповеданията, Силистра 6.02.1886, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 260 л. 3–4; Прошение от жители мюсюлмани в Куртбунарска околия до Министерство на външните работи и изповеданията, Силистра 6.02.1886, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 260 л. 5–6. 70 „Воля” 1911, год. I, бр. 25 (3 април), s. 3. 71 Докладна записка от запитванието на Шуменския народен председател М. Доспатски одправено до Министерство на външните работи и изповеданията, София 11.12.1902, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 1737 л. 1–2. odbywało się to za poparciem samej mniejszości. W kwietniu 1886 roku szeich-ul islam zarzucił muftiemu Silistri Saidowi Hadżiemu Mahmudowi Efendiemu, że pełni swoją funkcję nielegalnie, gdyż nie wniesiono o zatwierdzenie jego wyboru68. Za muftim stanęli miejscowi muzułmanie, podkreślając, że przywódca religijny cieszy się ich jednogłośnym poparciem69. Procedura zatwierdzania wyboru muftich przez szeich-ul islam była uznawana za obowiązującą przez stronę osmańską do końca omawianego okresu. W kwietniu 1911 roku w parlamencie w Konstantynopolu trwała dyskusja na temat głównego muftiego Sofii. Deputowany z Debyru Basri Bej skierował zarzut wobec szeich-ul islamu, że od trzech miesięcy zwlekał z zatwierdzeniem zwierzchnika wspólnoty islamskiej w Bułgarii. Uznano, że winnym opóźnienia był rząd bułgarski, który nie powinien mieć wpływu na wybór muftiego wobec tego, że jego funkcje są czysto religijne, a nie polityczne70. Władze bułgarskie starały się ograniczyć kontakty mniejszości muzułmańskiej z władzami osmańskimi, przez narzucenie pośrednictwa bułgarskiego agenta dyplomatycznego w Konstantynopolu. W 1902 roku zasiadający w Zgromadzeniu Narodowym muzułmański poseł z Szumenu Mustafa Dospatski krytykował próby odcięcia bułgarskich obywateli wyznania islamskiego od szeich-ul islamu oraz sułtana jako kalifa, powołując się na gwarancje z traktatu berlińskiego (pkt 5, art. 2) oraz konstytucji (art. 40 i 42). Przywoływał także standardy międzynarodowe, dowodząc, że muzułmanie z Imperium Brytyjskiego, Rosji, Francji i Austro-Węgier mają zagwarantowane prawa do kontaktu z głową wspólnoty sunnickiej. Wyrażał także obawy, że w razie prób ich ograniczenia, może to się odbić negatywnie na funkcjonowaniu egzarchatu bułgarskiego w Imperium Osmańskim71. Zwolnienie muftiego (lub jego zastępcy) odbywało się jak w przypadku każdego innego urzędnika państwowego. Jednak w komisji dyscyplinarnej rozpatrującej daną sprawę musiał zasiadać główny mufti lub jego pełnomocnik, którego opinia była podstawą do wydania decyzji. Wraz z dymisją muftiego należało niezwłocznie wyznaczyć termin nowych wyborów72. Praktyka często wyglądała inaczej. Na przykład, w decyzji o zwolnieniu z funkcji muftiego Burgasu Reszida Halilowa w lipcu 1908 roku wspomniano jedynie o zastąpieniu go Ahmedem Muderizowem, bez powoływania się na decyzję komisji dyscyplinarnej czy informacji o organizacji nowych wyborów73. Dwa tygodnie później otrzymał on oficjalną nominację na to stanowisko74. W toku rywalizacji o urzędy nieraz sami przeciwnicy urzędującego muftiego wnosili do władz o jego dymisję, co dawało rządowi bułgarskiemu dodatkowe możliwości w zakresie kontrolowania muftlików75. 72 Съглашение, подписано в Цариград между Османското правителство от една страна и Българското – от друга на 6/19 април 1909 година в изпълнение на Руско-турския протокол, [w:] Официалната и тайната българо-турска дипломация (1903–1925). Документален сборник, съст. Ц. Билярски, В. Катанов, София 2009 s. 91–92. 73 Заповед на Министерство на външните работи и изповедания, 2.07.1908, ЦДА ф. 166к оп. 1 а.е. 793 л. 49. 74 Акт, 15.07.1908, ЦДА ф. 166к оп. 1 а.е. 793 л. 53. 75 К. Иречек, Български дневник, т. 1: 1879–1881, съст. И. Димитров, Е. Стателова, София 1995, s. 413. 76 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 15. 77 „Независимост” 1881, год. V, бр. 57 (8 април), s. 7. 78 The Human Rights of Muslims in Bulgaria in Law and Politics since 1878, Sofia 2003, s. 14–15; Ж. Назърска, Българската държава…,, s. 13–17. 79 Телеграм от генерал-губернатор на Русе, 22.05.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 881 л. 1; Доклад до княза от Министерство на правосъдието и привременно изповеданията, 22.05.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 881 л. 4. Bułgarski rząd czy władze lokalne wielokrotnie ingerowały w kwestie wyborów muftich, a przepisy dotyczące tych spraw czy ogólnie przyjęte standardy okazywały się martwą literą prawa. Już w czasie pierwszych wyborów zorganizowanych w listopadzie 1880 roku doszło do sfałszowania wyboru muftiego Szumenu – rządzący liberałowie po prostu wyznaczyli na to stanowisko swojego kandydata, Ahmeda Saliego Efendiego, wbrew wynikom głosowania, co spotkało się z ostrą krytyką opozycji konserwatystów76. Po odsunięciu od władzy liberałów doszło do zmiany na tym stanowisku. W lutym 1881 roku w wyborach na muftiego Szumenu wygrał Afuz Ahmed Ibrahimow zdobywając szesnaście głosów, gdy jego konkurent Ahmed Sali Efendi uzyskał pięć. Niezadowolony z wyników związany z poprzednim rządem naczelnik okręgowy przekazał do Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wyznań informację, że wygrał drugi z kandydatów, co doprowadziło do jego wyznaczenia na stanowisko muftiego Szumenu77. Takie sytuacje wielokrotnie się powtarzały, regularnie odnotowywano nieprawidłowości w kwestii powoływania i odwoływania muftich praktycznie we wszystkich częściach kraju78. W maju 1881 roku gubernator Ruse uznał, że wybór miejscowego muftiego Ahmeda Dustubakira został przeprowadzony w sposób nieprawidłowy i trzeba przeprowadzić głosowanie po raz drugi, co motywowano dużą ilością skarg ze strony muzułmanów79. Dymisja Dustubakira została zatwierdzona przez księcia oraz ministra spraw zagranicznych i wyznań80, a na pełniącego obowiązki muftiego został wyznaczony Hadżi Szachan Efendi, który piastował ten urząd w poprzednich latach81. Przed przygotowaniem nowych wyborów podkreślono, że mufti musi posiadać obywatelstwo bułgarskie oraz dyplom zaświadczający o odpowiednich kompetencjach, co korespondowało z zarzutami, jakie kierowała miejscowa ludność wobec zdymisjonowanego82. W trakcie wskazywania delegatów z okolicznych okręgów (ośmiu z ruseńskiego, po siedmiu z razgradzkiego i swisztowskiego), doszło do wstrzymania przygotowań do wyborów muftiego Ruse ze względu na kolidowanie terminów z głosowaniem do II Wielkiego Zgromadzenia Narodowego83. W efekcie wyborów nie zorganizowano przez kolejne lata, a Hadżi Szachan Efendi nadal pełnił tę funkcję84. 80 Указ на княз Александър I, 22.05.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 881 л. 5. 81 Телеграм от Русенско окръжно управлени до Министър на иностранни дела, Русе 6.06.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 881 л. 9; От Министерство на иностранни дела до Русенско окръжно управление, Русе 8.06.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 881 л. 10. 82 От Министерство на правосъдието и привременно изповеданията до Русенско окръжно управление, Русе 22.05.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 881 л. 6–8. 83 Рапорт от Русенско окръжно управлени до Русенско окръжно управление, Русе 4.06.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 881 л. 11–12. 84 От Министерство на външните работи и изповеданията до Русенски мюфти, Русе 6.02.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 881 л. 18. 85 Draft by Lascelles, 20.03.1885, FO 78/3768/18. 86 Lascelles to Grenville, Sophia 21.02.1885, FO 78/3769/60–62. Na początku 1885 roku gmina islamska z Sofii wysłała petycję do sygnatariuszy traktatu berlińskiego z protestem wobec dymisji jej muftiego i wyznaczenia na to stanowisko osoby, która nie posiadała wystarczających kompetencji – chodziło o wyznaczonego w poprzednim roku na to stanowisko Pomaka, Osmana Nuriego Efendiego85. Minister Spraw Zagranicznych i Wyznań Ilija Canow tłumaczył, że wszystko odbyło się zgodnie z procedurami. Podkreślał, że duchownych muzułmańskich należy traktować jak każdego innego urzędnika, pobierającego pensję z budżetu państwa. Według Canowa, z racji tego, że mufti Sofii zaniedbywał swoje obowiązki należało go odwołać. Wyznaczenie następcy powierzono muftiemu Kjustendiłu, więc minister skonstatował, że do niego należało kierować ewentualne pretensje w tej sprawie. Ostatecznie skarga została uznana za bezzasadną, a komisarz osmański w Sofii Nedim Pasza przychylił się do stanowiska rządu86. W okresie chaosu związanego z uregulowaniem statusu gmin muzułmańskich po zjednoczeniu, w 1888 roku doszło do odwołania przez władze muftich Sliwenu oraz Burgasu i zastąpieniu ich kandydatami rządu bez przeprowadzenia wyborów. Po wprowadzeniu nowego prawa o autonomii muzułmańskiej w 1895 roku doszło do serii dymisji muftich oraz naibów, przy równoczesnym wyznaczeniu ich następców bez organizacji wyborów, dotyczyło to m.in. muftich Burgasu, Sliwenu, Dobricza i Tatar Pazardżika, a także kadiego Karłowa. W 1902 roku komisarz osmański skarżył się na bułgarskich naczelników okręgowych, którzy pod pretekstem nieścisłości finansowych odwoływali masowo naibów z urzędów i wyznaczali swoich kandydatów, kierując się pobudkami politycznymi. Komisarz osmański Ali Ferruch Bej podkreślał, że jedynym wyznaczonym zgodnie z prawem na południu kraju był muftim płowdiwski. Sytuacja powtórzyła się w 1908 roku, kiedy pod podobnym zarzutem odwołano muftich Szumenu, Silistri i Tyrnowa, a także naibów Ajtosu, Nikopolu, Łoweczu, Karłowa, Orjachowa oraz Sewliewa87. 87 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 178, 184–186. 88 От Министерство на външните работи и изповеданията до Русенски мюфти, София 6.02.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 881 л. 18; Прошение от жителите на град Тутракан и околия до Министерство на външните работи и изповеданията, Тутракан 28.12.1884 [data wpłynęcia], ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 881 л. 22–25. 89 От Русенско окръжно управлени до Министерство на външните работи и изповеданията, Русе 4.04.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 881 л. 21. 90 Писмо от К. В. Вакарелски, по повод уволняването на мюфтии и отношението на турската партия „Ислям Феркас” в Пловдив по този въпроси, София 26.05.1911, ЦДА ф. 129к, оп. 1, а.е. 357 л. 1–2. 91 Телеграм от разградски кмет до Министерство на външните работи и изповеданията, Разград 25.11.1905 [data wpłynięcia], ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 8. Równocześnie władze bułgarskie były świadome, że zbyt daleka ingerencja w wybory zwierzchników islamskich struktur autonomicznych może przynieść negatywne skutki dla interesów kraju. W lutym 1885 roku społeczność muzułmańska z Tutrakanu i okolic wysłała petycję do Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wyznań z prośbą o zdymisjonowanie urzędującego zastępcy muftiego Emina Efendiego i wyznaczenie na jego miejsce Juseina Efendiego. Pod dokumentem podpisali się muhtarowie trzynastu gmin muzułmańskich. Minister przekazał sprawę muftiemu Ruse, któremu Emin Efendi podlegał88. Sprawą zajęły się władze okręgowe, które uznały, że nie ma podstaw do dymisji, petycja była wyłącznie wyrazem walk partyjnych w mieście, a odwołanie zastępcy muftiego stworzyłoby zły precedens89. Także w maju 1911 roku, kiedy przymierzano się do odwołania muftiego Płowdiwu, wyrażano obawy, że może to doprowadzić do konsolidacji miejscowej społeczności muzułmańskiej, uformowania przez nią własnej partii i wzrostu nastrojów proosmańskich na południu kraju90. Jak zaznaczono, kłopoty związane z wyłanianiem muftich były determinowane przez konflikty wewnątrz wspólnoty muzułmańskiej. W razie przegranej w wyborach na muftiego, powszechną praktyką było masowe wysyłanie skarg do ministerstwa z zarzutami formalnymi91. W czasie wyborów na nowego muftiego Ruse w listopadzie 1886 roku doszło do konfliktu między dwoma stronnictwami muzułmańskimi w mieście: powiązanymi z cankowistami „bejami” oraz opozycyjnymi „erudytami”. Gdy wszystko wskazywało na to, że kandydat drugiej z wymienionych grup zwycięży, „bejowie” wykorzystali kontakty partyjne i przekonali władze miejskie do przełożenia wyborów o piętnaście dni. Pretekstem do zmiany terminu miało być niedostarczenie kart do głosowania, a także rzekome niestawienie się delegacji ze Swisztowa. Równocześnie „bejowie” podjęli akcję w szeich-ul islamie, by w razie wyboru kandydata „erudytów”, nie został on zaakceptowany na stanowisku muftiego92. 92 Delziel to Lacalles, Roustchouk 23.11.1886, FO 78/3896/153–154. 93 Прошение от бивш мюфти Тефик Мостафа ефенди, жител на г. Търново, до Министерство на външните работи и изповеданията, Търново 27.08.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 170. 94 Акт, 23.05.1908, ЦДА ф. 166к оп. 1 а.е. 793 л. 45; От Айтоско околийско управление до Министерство на външните работи и изповедания, 27.05.1908, ЦДА ф. 166к оп. 1 а.е. 793 л. 48. 95 Рапорт от Търновски окръжен управител до Министерство на външните работи и изповеданията, Търново14.05.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 254; Рапорт от Севлиевски окръжен управител до Министерство на външните работи и изповеданията, Севлиево 7.08.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 262. 96 Временни правила за духовното управление на мюсюлмани, „Държавен вестник” 1895, год. XVII, бр. 210 (26 септември), s. 2–4. Sami mufti starali się wykorzystywać władze bułgarskie do realizacji własnych interesów i zachęcali do łamania prawa dotyczącego islamskich instytucji autonomicznych. W marcu 1881 roku na muftiego Tyrnowa został wybrany Hadżi Sundulla Efendi, który pokonał w wyborach poprzednika na tym stanowisku – Tefika Mustafę Efendiego. Niezadowolony z utraty stanowiska, Tefik zwrócił się do ministerstwa z prośbą o ponowne wyznaczenie na urząd i odwołanie Sundulla Efendiego, mimo że nie wskazywał na żadne merytoryczne podstawy do dymisji93. Przechodząc do kwestii finansowych, wydatki muftliku obejmowały utrzymanie kancelarii, w tym wypłaty pensji ich personelu, w razie potrzeb związane były także z funkcjonowaniem meczetu, szkoły czy cmentarza94. Przychody opierały się na opłatach sądowych, należności za wydanie aktów narodzin, ślubów, rozwodów oraz zgonów, a także nakładania kar finansowych za niezastosowanie się do wyroków95. Przyznano pewną dowolność w kwestii wysokości tych opłat – ustawa z 1881 roku regulowała wyłącznie, że opłata za wydanie pozwolenia na ślub powinna wynosić od dwóch do czterech lewów96. Przykładowe dochody muftliku obrazują poniższe tabele: Tab. 2: Dochody muftliku płowdiwskiego w 1910 roku97 97 W tabeli nie uwzględniono dochodów z kar finansowych oraz wydawania zgody na rozwód, gdyż takich nie odnotowano w tym czasie. Wartości podano w lewach. 98 W tabeli nie uwzględniono dochodów z kar finansowych, gdyż takich nie odnotowano w tym czasie. Wartości podano w lewach. Miesiąc Opłaty sądowe Opłaty kancelaryjne Pozwy Śluby Ugody Razem I 54 1,40 27 42 2 126,40 II 79,80 1,40 7 58 22 168,20 III 55,30 2,80 34 54 16 162,10 IV – 2,80 2 52 6 62,80 V – – 8 70 2 80 VI – 1,40 6 40 4 51,40 VII 59,40 – 20 26 – 105,40 VIII 6 – 16 54 4 80 IX 100 4,20 – 12 4 116,20 X 14 1,40 14 60 – 89,40 XI 51,08 5,60 16 50 10 132,68 XII bd bd bd bd bd bd Razem 419,68 21 150 518 70 1 178,68 Źródło: ЦДА ф. 166к oп. 2 a.e. 120 л. 3–33. Tab. 3: Dochody muftliku warneńskiego w 1910 roku98 Miesiąc Opłaty sądowe Opłaty kancelaryjne Pozwy Śluby Rozwody Zgoda na wyjazd Razem I 19,05 37,40 22 66 – 6,20 150,65 II 14,20 37,40 41 18 – 10,40 89,60 III 49,75 26,40 27 48 2,40 4,60 158,15 IV 22,25 11,60 11 54 2,60 9,60 111,05 V 19,25 22,20 9 100 – 19,20 169,65 VI – 4,80 – 46 – 18,30 73,10 VII – 24,80 4 56 – 10,60 95,40 VIII – 28 12 62 – 17,60 120,20 IX – 55 4 54 3,20 28 144,20 X 54 30,80 20 60 – 8,40 173,20 XI 3,50 40,20 3 70 – 10,40 127,10 XII 20,20 32,80 25 78 – – 156 Razem 202,20 351,4 178 712 8,2 162,5 1 614,3 Źródło: ЦДА ф. 166к oп. 2 a.e. 120 л. 39–74. Powyższe przykłady pokazują, że najważniejszymi źródłami utrzymania muftlików były opłaty za śluby, a następnie opłaty manipulacyjne (sądowe i kancelaryjne). W przypadku dochodów muftliku płowdiwskiego, warto zwrócić uwagę na osobną kategorię „ugody” dotyczącą mediacji miedzy skonfliktowanymi stronami, które, wprawdzie nie przynosiły dużych zysków, jednak pozwalały uniknąć procesu sądowego. Mufti Warny ustanowił specjalną opłatę za wydanie zgody na wyjazd z kraju, co może obrazować skalę emigracji muzułmanów w tym okresie. Warto również odnotować, że oba muftliki nie uzyskiwały żadnych korzyści finansowych z pobierania kar za łamanie przepisów związanych z funkcjonowaniem gminy. Podobnie było z rozwodami – w Płowdiwie nie odnotowano żadnego przypadku zakończenia związku małżeńskiego, w Warnie zaledwie pojedyncze. Lista opłat muftlików obrazuje nie tylko źródła dochodów tych instytucji, ale i mogą powiedzieć wiele na temat liczby ślubów i rozwodów wśród społeczności muzułmańskiej w Bułgarii. Pensje muftiego miały być wypłacane z dochodów wakfów zarządzanych przez rady meczetów. Tylko w przypadku, gdy były one niewystarczające, otrzymywano dotacje rządowe. W pierwszej połowie lat 80. XIX wieku na pensje wszystkich muftich przeznaczano 25–35 tys. lewów, stanowiących około 3,5% budżetu Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wyznań99. W 1897 roku ministerstwo dysponowało kwotą 1 821 520 lewów, z czego 110 tys. było przeznaczone na „duchowieństwo innowiercze”, tj. muftich oraz rabinów100. Dotacje rządowe trafiały do osób, których dochody z wakfów nie przekraczały minimalnego wynagrodzenia na poziomie 500 lewów rocznie101. Najczęściej problem ten dotyczył zastępców muftich, np. w kwietniu 1884 roku zastępca muftiego w Nikopolu Afiz Halil z dochodów pochodzących z wakfów otrzymywał na rękę raptem około 50 lewów rocznie, mimo że jego pensja została ustanowiona na poziomie 200 lewów. Jego muftlik wprawdzie przynosił dosyć wysokie dochody (np. w 1882 roku 1 262,28 lewów), jednak większość była przejmowana przez zwierzchniego muftiego Plewny102. W 1895 roku pensje poszczególnych muftich wyglądały w sposób następujący: sofijski otrzymywał 4,2 tys. lewów rocznie; ruseński – 2,7 tys.; płowdiwski i tyrnowski – 2,1 tys.; burgaski, widyński, pleweński, razgradzki, silitreński, sliweński, starozagorski, tatar-pazardżicki, chaskowski i szumeński – 1,8 tys.; wraczański – 1 560; dobricki, prowadijski i osman-pazarski – 1,8 tys.; natomiast zastępcy muftich: sewliewski, peszterski, swisztowski, tutrakański, nikopolski, eski-dżumajski i nowopazarski – 1,2 tys.; orjachowski, beleński, bałbunarski i kazanłycki – 960; bałczicki, łomski, łoweczański, karłowski – 840; ajtoski, anchiałski, berkowicki, eleński i kesarski – 720; samokowski i orchański zaś 600103. Rząd bułgarski starał się kontrolować 99 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 19. 100 Бюджет за приходите и разходите на Княжество България през 1897 г., София 1897, s. 21, 28. 101 Временни правила за духовното управление на мюсюлмани, „Държавен вестник” 1895, год. XVII, бр. 210 (26 септември), s. 2–4. 102 Прошение от наместник на Никополска околия Афуз Халил до Министерски съвет и Министерство на външните работи и изповеданията, 17.04.1884, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 2; Ведомство за приходи на месец ноември 1882 г. на Никополско мюфтийско наместничество, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 3; От Свищовско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Свищов 1.06.1884 [data wpłyniecia], ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 5. 103 „Държавен вестник” 1895, год. XVII, бр. 34 (13 февруари), s. 5. muftich przez wstrzymywanie wypłacania pensji. Skutkowało to sytuacjami, w których Wysoka Porta sama organizowała środki na ich utrzymanie. Problemy finansowe prowadziły do pogłębiania korupcji wśród muftich104. 104 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 187–188; B. Şimşir, The Turks…, s. 45; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 18–19; Podobną taktykę stosowano wobec duchowieństwa prawosławnego w okresach konfliktu między rządem w Sofii a Cerkwią. Zob. Ж. Назърска, Българската държава…, s. 20. 105 ДА-Пловдив ф. 1141к оп. 1 а.е. 32–35, passim; „Държавен вестник” 1895, год. XVII, бр. 37 (17 февруари), s. 5; „Държавен вестник” 1897, год. XIX, бр. 87 (25 април), s. 6. 106 Министерство на външните работи и изповеданията до мюфтите и техните наместници, София 11.03.1899, ДА-Пловдив ф. 1141к оп. 1 а.е. 27 л. 5. 107 Рапорт от Търновски окръжен управител до Министерство на външните работи и изповеданията, 8.01.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 243–244. 108 Ведомост на доходите и разходите на управлението на Търновски мюфти от 1 октомври 1880 г. до 1 май 1881 г., ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 249. 109 Рапорт от Търновски окръжен управител до Министерство на външните работи и изповеданията, 23.05.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 248; Приложение към Ведомост на доходите и разходите на управлението на Търновски мюфти от 1 октомври 1880 г. до 1 май 1881 г., ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 250. 110 Рапорт от Търновски окръжен управител до Министерство на външните работи и изповеданията, 9.07.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 260. 111 Указ на княз Александър I бр. 547, Варна 28.07.1882, [w:] Княз Александър I Батенберг и Варна…, s. 144; Podobne problemu mieli mufti z obszarów zamieszkałych przez zwarte społeczności muzułmańskie, m.in. w Silistri. W styczniu 1885 roku zwrócił się do władz okręgowych z prośbą o dotacje na pokrycie braków w budżecie. W 1884 roku uzyskał dochód w wysokości 3 322,36 lewów, natomiast wydatki wynosiły 3 974,69 W muftliku dodatkowo byli zatrudnieni pracownicy kancelarii muftiego: pisarze, tłumacze oraz sekretarze, co też generowało koszty. Dla przykładu, w 1895 roku pensja pisarza przy muftim została ustalona na poziomie 720–1 080 lewów, tłumacza – między 840 a 1 080, a woźnego – 360–480. Wyjątkiem byli urzędnicy w muftliku sofijskim, którzy zarabiali większe kwoty – tłumacz zarabiał 2,4 tys. lewów rocznie, a pisarz – 1,5 tys.105. Te jednak uległy szybko obniżeniu – w 1899 roku pensja tłumaczy przy głównym muftim spadła do 600 lewów rocznie106. Muftliki były instytucjami stale borykającymi się z kłopotami finansowymi. W styczniu 1881 roku mufti Tyrnowa nie mógł pozwolić sobie na zatrudnienie sekretarza, tłumacza i pisarza, a także utrzymanie kancelarii (koszt rzędu 600 franków rocznie). Pomoc finansowa została zorganizowana przez naczelnika okręgowego za zgodą Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wyznań107. Okazała się jednak niewystarczająca. W maju wyliczono, że od października 1880 roku wydatki muftliku wyniosły 1,6 tys. lewów, co dawało deficyt na poziomie 1 tys.108. Już w kwietniu doszło do redukcji liczby pracowników: zwolniony został pisarz, połączono obowiązki sekretarza i tłumacza109. Jeszcze w lipcu 1881 roku zalegano z wypłatą pensji woźnemu muftliku za okres od października 1880 do kwietnia 1881 roku w wysokości 240 lewów110. Problemy te doprowadziły do decyzji o likwidacji muftliku w Tyrnowie w 1882 roku111. lewów, brakowało więc 652,33 lewów. Mufti nie mógł wypłacać pensji pracownikom. Рапорт от Силистренско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, 23.01.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 50. 112 Указ на княз Александър I, бр. 547, Варна 28.07.1882, [w:] Княз Александър I Батенберг и Варна…, s. 144; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 15–16. 113 От Силистренски окръжен управител до Министерство на външните работи и изповеданията, Силистра 19.06.1886, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 260 л. 7; Прошение от мюсюлманско население на град Funkcjonowanie muftich jako zwierzchników muzułmańskich społeczności w Bułgarii było często polem rozmaitych konfliktów nie tylko między mniejszością a władzą bułgarską, ale i wewnątrz samej wspólnoty. Warto przedstawić głośne spory na tym polu oraz burzliwe kariery muftich z przełomu XIX i XX wieku, obrazujące specyfikę tych instytucji oraz ich miejsce w aparacie administracji bułgarskiej. Jednym z pierwszych obszarów, gdzie doszło do konfliktu na polu funkcjonowania muzułmańskich instytucji autonomicznych był powiat sewliewski. Sprawa sewliewska zaczęła się, gdy po ogłoszeniu Tymczasowych przepisów z 1880 roku rejon ten został włączony do muftliku tyrnowskiego. Miejscowi muzułmanie zaprotestowali przeciwko tej decyzji. W czasie pierwszych wyborów w listopadzie 1880 roku zorganizowali głosowanie i wyłonili własnego przywódcę wspólnoty. Władze bułgarskie nie uznały odrębności muftliku sewliewskiego. W spór zaangażowała się Wysoka Porta, naciskająca by zaakceptować decyzję tamtejszych muzułmanów. Dopiero w lipcu 1882 roku minister spraw zagranicznych Grigor Naczowicz zdecydował się zaakceptować funkcjonowania w okręgu tyrnowskim dwóch muftich. Protesty muftiego Tyrnowa oraz tamtejszych władz lokalnych nie doprowadziły do zmiany jego decyzji. W 1883 roku oficjalnie zapowiedziano wyodrębnienie muftliku sewliewskiego. Decyzja ta była związana z wyborami do III Wielkiego Zgromadzenia Narodowego, konserwatyści starali się pozyskać poparcie miejscowych muzułmanów. Przyjęto też, że skoro w 1882 roku zlikwidowano muftlik tyrnowski, to w jego miejsce można było powołać nowy. Oficjalnie nowego muftiego wyznaczono na urząd w 1884 roku – w ten sposób po raz pierwszy rozszerzono listę muftlików, wbrew zapisom z Tymczasowych regulacji z 1880 roku112. Inni charakter miał spór w muftliku Silistri w połowie lat 80. XIX wieku. Hadżi Said Mahmud został wybrany na miejscowego muftiego w 1885 roku, jednak w czerwcu 1886 roku spora grupa wiernych zaczęła domagać się jego odwołania, wskazując na złe decyzje w zakresie prowadzenia miejscowej szkoły. Postulowano, by rozpisać nowe wybory bądź zastąpić go Afuzem Bilalem Efendim, który w 1885 roku uzyskał drugie miejsce przy nieznacznie gorszym wyniku (osiem głosów mniej). Władze okręgowe Silistri uznały, że nastroje wśród wspólnoty islamskiej są tak burzliwe, że należy przychylić się do prośby113. W Силистра и окръга до Министерство на външните работи и изповеданията, Силистра 18.06.1886, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 260 л. 8–9. 114 От Министерство на външните работи и изповеданията до Силистренски окръжен управител, София 9.07.1886, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 260 а.е. л. 20; Акт, Силистра 28.06.1886, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 260 а.е. л. 25. 115 Протокол, Силистра 6.07.1886, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 260 л. 31. 116 Заявление от мюсюлманското население в г. Силистра до Министерство на външните работи и изповеданията, Силистра 16.07.1886, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 260 л. 33–34. 117 Телеграма од Осман бей до Министерство на външните работи и изповеданията, Силистра 28.07.1886 [data doręczenia], ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 260 л. 35–37. 118 Рапорт от Силистренско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Силистра 26.07.1886, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 260 л. 41. 119 Указ на княз Александър I, София 2.08.1886, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 260 л. 59; Доклад от Министерство на външните работи и изповеданията до княз Александър I, София 2.08.1886, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 260 л. 60. lipcu Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Wyznań podjęło decyzję o przeniesieniu Saida Mahmuda do Widynia, gdzie otrzymał stanowisko pełniącego obowiązki muftiego114. Rozpisano nowe wybory, które wygrał Afuz Bilal Efendi, uzyskując 134 spośród 143 głosów115. Pojawił się jednak szereg zarzutów dotyczących nieprawidłowości: o niedopuszczeniu około dwudziestu delegatów z szeregu wsi, w tym ważnych reprezentantów społeczności muzułmańskiej jak pomocników burmistrzów czy radnych okręgowych. Muzułmański pomocnik przy naczelniku powiatowym Silistri miał nawet zostać zatrzymany na czas głosowania przez policję, która wypuściła go dopiero, gdy lokal wyborczy został zamknięty116. W innej petycji czytamy, że wprawdzie szereg nieprawidłowości wyborczych można byłoby uznać za nieistotne i nie mające wpływu na wynik wyborów, jednak Afuz Bilal miał się dopuścić poważnych nadużyć jako pracownik muftliku silistreńskiego w latach 1884–1885, m.in. defraudacji środku z funduszu na rzecz sierot117. W obliczu tych zarzutów, domagano się powtórzenia wyborów. Władze okręgowe w Silistri odmówiły: wskazały, że fakt, iż 5–6 delegatów nie mogło oddać głosu, nie umniejszało skali zwycięstwa Afuza Bilala, a standardy wyborcze zostały zachowane. Odrzucano zarzuty dotyczące oskarżeń o defraudację, podkreślając, że Afuz Efendi jest osobą godną zaufania, która zasłynęła z organizowania ochotników oraz pomocy rannym w czasie wojny bułgarsko-serbskiej w 1885 roku – zwalczał wtedy hasła, mówiące, że muzułmanie nie powinni ginąć za chrześcijańskie państwo. Podkreślono także, że opozycja wobec Afuza Bilala jest „nieliczna, ale krzykliwa”, do tego są wśród nich osoby, które miały podburzać społeczność muzułmańską przeciwko Bułgarii, a na przełomie lat 70. i 80. XIX wieku były zaangażowane w ruch oporu na wschodzie kraju118. Ostatecznie, 14 (2) sierpnia 1886 roku Afuz Bilal Efendi został nowym muftim Silistri119. Sprawa Afiza M. Mustafowa zdominowała życie społeczności muzułmańskiej muftliku wraczańskiego na początku XX wieku. Mustafow wybrany został na muftiego w maju 1900 roku, zastępując Sulejmana Kjurkliskiego. W lutym 1901 roku został jednak zdymisjonowany przez ministerstwo bez podania przyczyny, a na stanowisko wyznaczono jego poprzednika bez organizowania nowych wyborów. Mimo że Afiz Efendi kilkukrotnie pisał do Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wyznań, domagając się uzasadnienia decyzji, nie otrzymał odpowiedzi120. Jego zarzuty musiały zostać ostatecznie uznane za zasadne, gdyż w październiku 1902 roku Afiz Mustafow ponownie został wyznaczony na muftiego Wracy121. Późniejsze wypadki wskazywały jednak, że pierwotna decyzja ministerstwa nie była błędna. 120 От Афъз М. Мустафов, бивши Врачански окръжен мюфтия до Министерство на външните работи и изповеданията, 5.02.1901, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 792 л. 42; Прошение от Афъз М. Мустафов, бивши Врачански окръжен мюфтия до Министерство на външните работи и изповеданията, 4.05.1901, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 792 л. 47. 121 Акт, Враца 17.10.1902, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 792, л. 57–58; От Врачанско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Враца 23.11.1904, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 792 л. 75. 122 Писмо от граждани на Враца до Р. Петров, Враца 12.07.1903, НБКМ-БИА ф. 266 а.е. 26 л. 5–6; Писмо от В. Загоров до Р. Петров, 12.07.1903, НБКМ-БИА ф. 266 а.е. 26 л. 14–15; Бележка от Министерство на външните работи и изповеданията, [1909], ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 792 л. 136. 123 Молба на мюсюлманските жители на Враца до Министерство на външните работи и изповеданията (чрез Врачанско окръжно управление), Враца 6.02.1908, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 792 л. 110–111; Молба на мюсюлманските жители на г. Фердинанд до Министерство на външните работи и изповеданията (чрез Врачанско окръжно управление), Фердинанд 15.02.1908, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 792, л. 114. Od lipca 1903 roku do Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wyznań zaczęły masowo napływać skargi muzułmanów z okręgu wraczańskiego na muftiego122. W ciągu kolejnych lat do rządu bułgarskiego kierowano regularnie petycje, które pozostawały bez odpowiedzi. W jednej z nich, z lutego 1908 roku, muzułmanie z Wracy i miejscowości Ferdinand żądali usunięcia Afiza Mustafowa ze stanowiska. Argumentowano to młodym wiekiem muftiego oraz „złym prowadzeniem się”. Obawiano się dopuszczania do niego kobiet, do tego uznano, że Mustafow jest „bardziej kupcem niż muftim”. Przekonywano, że „skoro Bułgarzy mają dobrą władzę, muzułmanie także na nią zasługują”123. Gdy autorzy petycji nie otrzymali odpowiedzi, w czerwcu napisali kolejną, w znacznie ostrzejszym tonie. Uznano, że urzędujący mufti Wracy jest „kompletnie nieprzygotowanym do pełnienia funkcji oszustem o złej przeszłości”. Oskarżano Mustafowa o doprowadzenie do zapaści szkół muzułmańskich w muftliku: nie nauczano w nich zgodnie z zasadami Koranu, na nauczycieli mufti wyznaczał swoich niekompetentnych znajomych, do tego nie były zapewnione odpowiednie budynki na placówki oświatowe. Równocześnie rozszerzyło się grono przeciwników Mustafowa – do muzułmanów z Wracy i Ferdinanda dołączyli wyznawcy islamu z Berkowicy, Bjałej Słatiny i Orjachowa124. Kontrola przeprowadzona przez niezaangażowane w tę sprawę władze okręgowe w Burgasie wskazała, że faktycznie nastroje wśród wraczańskich wyznawców islamu były bardzo niechętne wobec muftiego125. Akcja zyskała pewien rozgłos – poparcie dla odwołania Afiza Efendiego w czerwcu wyraził deputowany Zgromadzenia Narodowego z okręgu wraczańskiego T. Statkow126. W miejsce Mustafowa zaproponowano powołanie poprzedniego muftiego – starego i szanowanego Sulejmana Efendiego Kjurkliskiego127. Sprawa się skomplikowała wobec faktu, że Sulejman Efendi niedługo po tej propozycji zmarł i pojawił się problem ze znalezieniem kontrkandydata dla Mustafowa. W czerwcu 1909 roku wpłynęły kolejne trzy petycje, każda podpisana przez około stu muzułmanów z Wracy i okolic, zawierające skargi na funkcjonowanie szkół oraz „spustoszenie życia społecznego wspólnoty muzułmańskiej intrygami muftiego”128. Ministerstwo nie podjęło żadnych kroków. Ostatnia zachowana petycja przeciwko Afizowi Mustafowowi pochodzi z listopada 1911 roku, w której muzułmanie wciąż domagali się zmiany na stanowisku muftiego Wracy, podkreślając lekceważenie obowiązków oraz brak szacunku dla starszyzny gminy islamskiej129. 124 Заявление от мюсюлманските жители на Враца до Министерство на външните работи и изповеданията, Враца 16.06.1909, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 792 л. 127–129. 125 Бележка от Министерство на външните работи и изповеданията, [1909], ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 792 л. 136. 126 От Врачански народни представител Т. Статков до Министерство на външните работи и изповеданията, 07.1908, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 792 л. 119. 127 Молба на мюсюлманските жители на Враца до Министерство на външните работи и изповеданията (чрез Врачанско окръжно управление), Враца 6.02.1908, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 792 л. 110–111; Молба на мюсюлманските жители на г. Фердинанд до Министерство на външните работи и изповеданията (чрез Врачанско окръжно управление), Фердинанд 15.02.1908, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 792, л. 114. 128 Бележка от Министерство на външните работи и изповеданията, [1909], ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 792 л. 136. 129 Молба на мюсюлманските жители на Враца до Министерство на външните работи и изповеданията (чрез Врачанско окръжно управление), Враца 28.11.1911, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 792 л. 183–185. W grudniu 1911 roku główny mufti Sofii przygotował dla Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wyznań specjalny raport dotyczący głębszych źródeł niezadowolenia wśród muzułmanów wraczańskich. Społeczność muftliku skupiała w tym czasie 15 tys. osób, gdy nadzór nad nimi pełnili wyłącznie mufti Wracy oraz zastępca muftiego Orjachowa (w okolicach drugiego z wymienionych miast żyło 4 tys. wyznawców islamu). Według głównego muftiego, należałoby powołać kolejnych zastępców w Bjałej Słatinie, Ferdinandzie, Berkowicy i oddzielnego dla powiatu wraczańskiego, bez miasta, by skutecznie można było zaspokajać wszystkie potrzeby związane z funkcjonowaniem instytucji islamskich w tym rejonie. Obrzeża muftliku były oddalone nawet do 150 km od Wracy bądź Orjachowa, stąd wiele spraw dotyczących szkół, małżeństw, kwestii dziedziczenia czy spraw rodzinnych pozostawało zaniedbanych. Dochodziło do sytuacji, w których oddalone gminy same musiały sobie radzić z rozwiązaniem tych kwestii, równocześnie nie płacąc należnych opłat wobec muftliku, co miało w konsekwencji zły wpływ na jego finanse130. 130 Рапорт от Главно муфтийство до Министерство на външните работи и изповеданията, София 6.12.1911, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 792 л. 198–199. 131 Заявление от Врачански мюфти Хафъз М. Мустафов до Министерство на външните работи и изповеданията, Враца 6.03.1912, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 792. л. 201. 132 Молба от Врачански мюфти Хафъз М. Мустафов до Министерство на външните работи и изповеданията (чрез Главно муфтийство), Враца 2.10.1913, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 792 л. 209. 133 От Хасковско околийско управление до Министерсрво на външните работи и изповедания, Хасково 23.02.1908, ЦДА ф. 166к, оп. 1 а.е. 795 л. 5; Акт, Разград 21.02.1908, ЦДА ф. 166к, оп. 1 а.е. 795 л. 6. 134 От Хасковския мюфтлик до Министерсрво на външните работи и изповедания, Хасково 10.03.1908, ЦДА ф. 166к, оп. 1 а.е. 795 л. 7; От Хасковския мюфтлик до Министерсрво на външните работи и изповедания, Хасково 30.12.1909, ЦДА ф. 166к, оп. 1 а.е. 795 л. 40. W 1912 roku konflikt muzułmanów z okręgu wraczańskiego z Afizem Mustafowem samoistnie się zakończył. Mufti w marcu zwrócił się z prośbą o przeniesienie do Tatar Pazardżiku, gdzie mógłby objąć funkcję zastępcy muftiego, co motywował złym stanem zdrowia131. Afiz Mustafow został faktycznie odwołany, jednak nie otrzymał nowego stanowiska132. Społeczność muzułmańską z okręgu wraczańskiego spotkało jednak jeszcze większe rozczarowanie – na urząd muftiego bez przeprowadzenia wyborów został wyznaczony skompromitowany mufti chaskowski Afiz Sulejmanow Mehmed Aliew, którego można uznać za jeszcze gorszego kandydata do objęcia tej funkcji. Jego kariera w muzułmańskiej administracji autonomicznej Bułgarii była związana z wieloma kontrowersjami. W lutym 1908 roku Afiz Sulejmanow Mehmed Aliew zastąpił na stanowisku muftiego Chaskowa Aliego Halila Mehmedowa133. W marcu wobec nowego muftiego pojawiły się pierwsze skargi dotyczące nieprawidłowości przy przekazaniu w dzierżawę wakfów we wsiach Ljubimec i Kiriłowo (powiat harmanlijski) oraz niegospodarności w zarządzaniu miejscowym Meczetem Czarszijskim. Pod koniec roku Afiz Sulejmanow odniósł się do tych zarzutów w liście do ministerstwa. Twierdził, że są to pomówienia sformułowane przez byłego pisarza muftliku Marko Awramowa, który chciał się odegrać za zwolnienie. Sulejmanow sugerował, że podpisy pod petycją zostały sfałszowane, np. w przypadku byłego muftiego Smaiła Hadżi Halilowa, który nie znał języka bułgarskiego w piśmie i nie mógł być sygnatariuszem dokumentu134. Ministerstwo nie zdecydowało się na dymisję muftiego Chaskowa. W wyborach w kwietniu 1910 roku Afiz Sulejmanow Mehmed Aliew został wybrany muftim Chaskowa na drugą kadencję. Reelekcja spotkała się z protestem grupy muzułmanów z Harmanli i Ljubimecu, którzy skarżyli się na to, że ich delegaci nie zostali dopuszczeni do głosowania przez przewodniczącego komisji wyborczej – Ahmeda Efendiego Hadżiego Efuza Mehmedowa135. W maju pojawiły się nowe zarzuty wobec muftiego, dotyczące nieprawidłowości przy powołaniu nowej rady meczetu. Zarzucano, że władze powiatowe zignorowały wyniki wyborów i powołały radę w starym składzie z Akifem Eminowem na czele, bliskim współpracownikiem Afiza Efendiego, pełniącym równocześnie funkcje jego sekretarza i skarbnika136. Rok później faktycznie doszło do dymisji Eminowa ze wszystkich pełnionych funkcji za ich bezprawne łączenie ze szkodą dla wykonywanych obowiązków137. Tymczasem Sulejmanow wciąż sprawował funkcję muftiego Chaskowa, borykając się z falą oskarżeń ze strony społeczności muzułmańskiej dotyczących równoczesnego pełnienia funkcji drugiego imama Meczetu Czarszijskiego, przez co zaniedbywał swoje podstawowe obowiązki. Zarzucano mu również oddawanie wakfów w dzierżawę bez przetargów. Kontrola przeprowadzona przez Ministerstwo Finansów dała podstawy do przedstawienia zarzutów muftiemu. Sprawę przekazano władzom okręgowym w Starej Zagorze, które następnie skierowały ją do prokuratury138. W wyniku oskarżeń Afiz Sulejmanow został zawieszony w pełnieniu funkcji muftiego Chaskowa, a do czasu wyłonienia następcy jego obowiązki przejął Beker Efendi Mustafow. Ostatecznie jednak sprawę umorzono – winnymi niegospodarności w kwestii wakfów okazał się Ahmed Efendi, który nie przekazywał należnych kwot z tytułu dzierżawy na miejscową szkołę139. 135 Заявление от главните по избрание в г. Хасково, живещи в Харманли и Любимец до Министерсрво на външните работи и изповедания, Хасково 10.04.1910, ЦДА ф. 166к, оп. 1 а.е. 795 л. 42; От Хасковско окръжно управление до Министерсрво на външните работи и изповедания, Хасково 12.04.1910, ЦДА ф. 166к, оп. 1 а.е. 795 л. 44; От Старозагорско окръжно управление до Министерсрво на външните работи и изповедания, Стара Загора 14.07.1910, ЦДА ф. 166к, оп. 1 а.е. 795 л. 53. 136 Заявление от жители на Хасково до Министерсрво на външните работи и изповедания, Хасково 29.05.1910, ЦДА ф. 166к, оп. 1 а.е. 795 л. 47–48. 137 Заявление от мюсюлмански жители на г. Хасково до Хасковски околийски начелник, Хасково 12.05.1911, ЦДА ф. 166к, оп. 1 а.е. 795. л. 68–69. 138 От Старозагорско окръжно управление до Министерсрво на вътрешните работи, Стара Загора 21.09.1911, ЦДА ф. 166к, оп. 1 а.е. 795 л. 95; Записка, 6.08.1911, ЦДА ф. 166к, оп. 1 а.е. 795 л. 98. 139 Поверително до Министерсрво на външните работи и изповедания, 28.10.1911, ЦДА ф. 166к, оп. 1 а.е. 795 л. 122–125. 140 От Хасковски околийски начелник до Министерсрво на външните работи и изповедания, Хасково 16.05.1911, ЦДА ф. 166к, оп. 1 а.е. 795 л. 79; От Хасковски околийски начелник до Министерсрво на външните работи и изповедания, Хасково 25.06.1911, ЦДА ф. 166к, оп. 1 а.е. 795 л. 90. Konflikt w Chaskowie zaogniał się. 26 (13) maja 1911 roku doszło do fizycznej napaści na Afiza Sulejmanowa, zorganizowanego najpewniej przez jego przeciwników. Naczelnik okręgowy wiązał incydent ze skargami na muftiego140, także główny mufti Sofii zwracał uwagę w tym kontekście na fakt, że Afiz Sulejmanow nie cieszył się dobrą opinią wśród społeczności muzułmańskiej miasta141. Gdy mufti wracał do domu po wieczornej modlitwie grupa złożona z 5–6 osób zaczaiła się pod jego drzwiami, jeden z napastników uderzył go w głowę próbując go zabić142. W wyniku doznanych obrażeń Afiz Sulejmanow był zmuszony udać się na urlop zdrowotny143. 141 Рапорт от Главно Мюфтийство до Министерсрво на външните работи и изповедания, София 17.05.1911, ЦДА ф. 166к, оп. 1 а.е. 795 л. 80. 142 Полицейско дознание, Хасково 30.05.1911, ЦДА ф. 166к, оп. 1 а.е. 795 л. 56–67; Телеграм от Хасково до Министерсрво на външните работи и изповедания, Хасково 16.05.1911, ЦДА ф. 166к, оп. 1 а.е. 795 л. 77; От Хасковски околийски начелник до Министерсрво на външните работи и изповедания, Хасково 25.06.1911, ЦДА ф. 166к, оп. 1 а.е. 795 л. 90. 143 Телеграм от Хасково до Министерсрво на външните работи и изповедания, Хасково 23.05.1911, ЦДА ф. 166к, оп. 1 а.е. 795 л. 89. 144 Телеграм от Хасково до Министерсрво на външните работи и изповедания, Хасково 7.10.1911, ЦДА ф. 166к, оп. 1 а.е. 795 л. 98 л. 112. 145 От Хасковски околийски управител до Хафъз Сюлейман Мехмедов, Хасково 10.1911, ЦДА ф. 166к оп. 1 а.е. 795 л. 113; Акт, 9.10.1911, ЦДА ф. 166к, оп. 1 а.е. 795 л. 115. W wyborach zorganizowanych w październiku 1911 roku ponownie na muftiego Chaskowa wybrany został Afiz Efendi, jego konkurentem był Beker Efendi Mustafow. Przeciwnicy Sulejmanowa zwracali uwagę, że w głosowaniu bezprawnie uczestniczyli Romowie i odnotowano liczne przypadki użycia siły. Pojawiły się zarzuty, że Afiz Sulejmanow jest poddanym osmańskim i nie posiada obywatelstwa bułgarskiego, do tego utrzymuje rodzinę w Rodopach, w rejonie Kyrdżali. Zgodnie z prawem więc nie mógł pełnić tej funkcji i należało powtórzyć wybory144. Mimo skarg, Afiz Sulejmanow został ponownie mianowany na stanowisko muftiego Chaskowa, Beker Efendi w akcie protestu był nieobecny podczas aktu nominacji145. Długotrwały konflikt w muftliku chaskowskim przykuł uwagę władz bułgarskich. Na zlecenie Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz Wyznań został przygotowany specjalny raport dotyczący Afiza Sulejmanowa. Potwierdzono informacje na temat niechęci do niego muzułmanów z powiatów chaskowskiego i harmanlijskiego – jak pisano, cieszył się poparciem wyłącznie najbliższego otoczenia oraz „bezdomnych szykujących się do wyjazdu”. Powszechnie zarzucano mu niemoralność – w miejscowości Kyrdżali posiadał żonę oraz dzieci, a mimo to przedstawiał się jako kawaler, jego małżeństwo ostatecznie skończyło się rozwodem. Równocześnie oskarżano go o niegospodarność i czerpanie prywatnych korzyści z dzierżawy wakfów, za co postawiono mu zarzuty prokuratorskie (jak wspomniano – później się z nich wycofano). Kontrola jednak wykazała, że Afiz Sulejmanow był winny przewinień korupcyjnych, związanych z pobieraniem zawyżonych kwot za świadczone usługi (zdecydowano o wniesienie sprawy do sądu). Wskazano także, że mufti mało czasu spędzał w urzędzie i działał niezwykle powoli. Audyt potwierdził zarzuty dotyczące jego obcego pochodzenia: Afiz Sulejmanow urodził się w rejonie Kyrdżali, mimo to posiadał dokumenty potwierdzające bułgarskie obywatelstwo, co uznano za podejrzane i stało się impulsem do dalszego śledztwa. W wyniku dochodzenia udowodniono, że mufti był w stałym kontakcie z osmańskimi komisarzami w Sofii oraz Płowdiwie, był ich informatorem, co nosiło znamiona szpiegostwa. Był autorem około 50–60 raportów dotyczących funkcjonowania mniejszości muzułmańskiej w Bułgarii, przekazywał wraz z nimi m.in. dokumenty wydawane przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Wyznań. Współpraca ta związana była także z przygotowywaniem świadectw osobom wyjeżdżającym do Turcji, opiniował wydawanie paszportów przez komisarza osmańskiego w Płowdiwie. Kontrola wykazała, że Afiz Sulejmanow „reprezentuje legalnymi i nielegalnymi metodami obce interesy, nie działa zaś na korzyść mieszkańców Bułgarii” i „przekształcił bułgarski organ państwowy w osmańską instytucję”. Wyliczono, że dwie trzecie jego aktywności jako muftiego Chaskowa była poświęcona realizacji interesów państwa osmańskiego, a tylko jedna trzecia służyła miejscowym muzułmanom146. 146 Поверително до Министерсрво на външните работи и изповедания, 28.10.1911, ЦДА ф. 166к оп. 1 а.е. 795 л. 122–123. 147 Ibidem, л. 123–125; Warto zaznaczyć, że do podobnych sytuacji dochodziło w Serbii, gdzie w 1889 roku odkryto dwóch szpiegów współpracujących z osmańskim wicekonsulem we Vranji. Władze w Belgradzie żałowały, że pozwoliły wypłynąć tym informacjom do prasy, uznając, że „przez tak błahą sprawę nie należy zaogniać stosunków z Turcją”, a powinno się rozwiązać tę kwestię w sposób dyskretny. Nie dziwi więc podejście władz bułgarskich do szpiegowskiej działalności Afiza Sulejmanowa. Zob. Конфидентално писмо от Дипломатическото агенство на България в Белград до Министерство на външните работи и изповеданията, Белград 19.11.1889, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 339 л. 3–6. Autor raportu N. Semenow spotkał się osobiście z muftim Chaskowa i przedstawił mu wszystkie zarzuty. W swojej obronie Afiz Efendi stwierdził, że inni mufti w Bułgarii działają w podobny sposób, także są zależni od Wysokiej Porty i „wysoko postanowionych ludzi” (swoją pozycję zawdzięczał pokrewieństwu z Fetimem Paszą z Bitoli). W czasie spotkania Sulejmanow podał szereg nazwisk muzułmanów, aktywnych w organizacji o nazwie Komitet Bałkański z centrum w Płowdiwie, który miał działać jako siatka szpiegowska Imperium Osmańskiego w Bułgarii. We wnioskach raportu uznano, że Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Wyznań powinno roztoczyć znacznie ściślejszą kontrolę nad muftlikami oraz gminami muzułmańskimi. Ostatecznie Semenow dał Afizowi Efendiemu tydzień na podanie się do dymisji147. Zaskakujący jest fakt, że mufti Chaskowa utrzymał się na stanowisku. Można się jedynie domyślać, że uczyniono tak ze względu na informacje, które dostarczył na temat osmańskiej siatki szpiegowskiej w Bułgarii, można również podejrzewać, że zgodził się na współpracę z władzami bułgarskimi jako podwójny agent. Afiz Sulejmanow nie pozostał jednak długo na stanowisku muftiego. 12 stycznia 1912 roku (30 grudnia 1911) w Chaskowie doszło do manifestacji ludności muzułmańskiej, żądano jego odwołania. Ingerencja policji z trudem powstrzymała tłum przed linczem na Afizie Efendim148. Ostatecznie Sulejmanow został przeniesiony do Wracy, gdzie został muftim, zastępując opisanego wcześniej Afiza Mustafowa. Do przeprowadzenia wyborów w Chaskowie zastąpił go dotychczasowy pisarz muftliku – Hafuz Sali149. Afiz Efendi objął nowe stanowisko niezgodnie z prawem, bez wyborów zorganizowanych przez wraczańską wspólnotę muzułmańską. Ta decyzja spotkała się z niezadowoleniem sporej grupy muzułmanów z nowego muftliku, nie rozumiano, dlaczego ich przywódcą religijnym miała być osoba spoza społeczności. Wyrażano irytację, że po pozbyciu się nieudolnego Afiza Mustafowa, na urząd ten nie wyznaczono jednego ze wskazywanych przez wspólnotę kandydatów150. Ministerstwo podtrzymało jednak swoją decyzję. Na początku 1913 roku rząd w Sofii otrzymał kolejną skargę miejscowych muzułmanów, którzy „nie rozumieli, jak człowiek tak nieczysty mógł zostać muftim”. W pierwszej kolejności ponownie wyrażono sprzeciw wobec wyznaczenia Afiza Efendiego bez przeprowadzenia wyborów. Wśród pozostałych zarzutów pojawiły się podobne do tych, które formułowano w okresie sprawowania przez niego funkcji muftiego Chaskowa. Podkreślano, że Sulejmanow nie cieszył się autorytetem wśród miejscowej społeczności, był osobą kłamliwą i gorszył zachowaniem. Według tej relacji, podawał się za wdowca i poślubił piętnastolatkę, mimo że w rodzinnym mieście posiadał żonę i piątkę dzieci. Równocześnie zarzucano, że w ogóle nie przebywał w siedzibie muftliku i zaniedbywał swoje obowiązki, rozprowadzał sprzeczne z wiarą islamską księgi, operował fałszywymi dokumentami151. Tym razem skarga spotkała się z odzewem – w lutym 1913 roku Afiz Efendi został pozbawiony urzędu muftiego Wracy152. Oznaczało to koniec burzliwej kariery Sulejmanowa. Wprawdzie wysyłał on listy do 148 Телеграм от Хасково до Министерсрво на външните работи и изповедания, Хасково 30.12.1911, ЦДА ф. 166к оп. 1 а.е. 795 л. 135. 149 Заповед на Министерсрво на външните работи и изповедания, 27.02.1912, ЦДА ф. 166к оп. 1 а.е. 795 л. 140. 150 От мюсюлмански жители на Враца до Министерсрво на външните работи и изповедания, Враца 6.08.1912, ЦДА ф. 166к оп. 1 а.е. 795 л. 146–147; Заявление от мюсюлмански жители на Враца до Министерсрво на външните работи и изповедания (чрез Главния Мюфти в София), Враца 24.08.1912, ЦДА ф. 166к оп. 1 а.е. 795 л. 151. 151 Заявление от мюсюлмански жители на Враца до Министерсрво на външните работи и изповедания (чрез Врачански окръжен управител), Враца 11.01.1913, ЦДА ф. 166к оп. 1 а.е. 795 л. 159–160. 152 Акт, 2.02.1913, ЦДА ф. 166к оп. 1 а.е. 795 л. 168. ministerstwa z prośbą o wyznaczenie na jakikolwiek pusty urząd w kraj, wyrażając żal, że od kilku miesięcy jest bezrobotny153. Pisma te nie spotkały się z odpowiedzią. 153 Заявление от Хафъз Сюлейман Мехмедов, бивш окръжен мюфти на Враца, до Министерсрво на външните работи и изповедания (чрез Главния Мюфти в София), Враца 10.09.1913, ЦДА ф. 166к оп. 1 а.е. 795 л. 179. 154 Протокол, Разград 27.11.1905, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 14. 155 Протест до председател на Бюро на избирание на Разградския мюфти от гласоподаватели, Разград 27.11.1905, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 27; Прошение от Хаджи Наджиб бей из Разград до Бюро на избирание на Разградския мюфти от гласоподаватели, Разград 27.11.1905, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 28; Заявление от общинските съветници на село Калово до председател на Русенски окръжен съд, Калово 21.12.1905, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 30. 156 Рапорт на Разградско околийско управление до Русенки окръжен управител, Разград 28.11.1905, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 16; Телеграм от разградски кмет до Министерство на външните работи и изповеданията, Разград 30.01.1906, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 33. 157 Акт, 17.02.1906, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 37. Inny przykład konfliktu w społeczności muzułmańskiej mogą obrazować ciągłe próby odwołania Saliego Efendiego Halilowa z funkcji muftiego Razgradu na początku XX wieku. Objął on ten urząd w listopadzie 1905 roku, pokonując w wyborach Juzeina Efendiego Djulumanowa (w stosunku 90 do 50 głosów elektorów)154. Po wyborach, do burmistrza Razgradu trafiła skarga przygotowana przez deputowanego Zgromadzenia Narodowego Hadżi Nedżiba Beja z podpisami pięciu innych muzułmanów. Zarzucono w niej, że jeden z członków komisji wyborczej agitował na rzecz kandydatury Saliego Efendiego Halilowa i oczerniał jego przeciwnika, a miejscowa policja zastraszała wyborców i nie dopuściła zwolenników Juzeina Djulumanowa do urn. Nedżib Bej twierdził, że sam został niedopuszczony do głosowania, co argumentowano faktem jego podeszłego wieku (74 lata), mimo że innemu delegatowi, Huseinowi Huseinowowi Kanzarowi, nie odmówiono prawa głosu, choć był od niego o dwa lata starszy. Do urny nie dopuszczony zostać także Mustafa Hadżi Aliszow, który reprezentował wspólnotę muzułmańską Karłowa złożoną z pięćdziesięciu domów. Nedżib Bej żądał anulowania wyniku wyborów155. Po kontroli przeprowadzonej przez Sąd Okręgowy w Ruse uznano zarzuty za bezzasadne i motywowane wyłącznie niezadowoleniem z przegranej Juzeina Efendiego. Stwierdzono także, że wyniki wyborów odzwierciedlały powszechne nastroje wśród muzułmanów156. Ostatecznie 1 marca (17 lutego) 1906 roku Sali Efendi został oficjalnie wyznaczony na muftiego Razgradu – skarga Nedżiba Beja opóźniła nominację o cztery miesiące157. Spór nie został zakończony. W kwietniu 1906 roku Sali Efendi został zdymisjonowany decyzją razgradzkich władz powiatowych, na jego miejsce wyznaczono jego konkurenta – Juzeina Djulumanowa. Grupa muzułmanów z Razgradu zaprotestowała, podkreślając, że naczelnik powiatu nie tylko kierował się partyjnymi motywacjami, ale i nie miał prawa do podjęcia takiej decyzji158. Ministerstwo nakazało władzom w Razgradzie ustąpić i ponownie wyznaczyć na muftiego Saliego Efendiego159. Do kolejnej próby odwołania muftiego doszło pod koniec 1908 roku, kiedy starano się go zastąpić Afizem Redżibem – bezskutecznie160. W czasie kolejnych wyborów w maju 1910 roku ponownie głównymi kandydatami zostali Sali Halilow oraz Juzein Djulumanow – urzędujący mufti Razgradu utrzymał stanowisko, uzyskując przeważającą liczbę głosów 166 delegatów161. W lipcu oficjalnie została zatwierdzona druga kadencja Saliego Efendiego jako muftiego Razgradu162. Kolejna próba jego odwołania miała miejsce w marcu 1912 roku – podobnie jak w 1906 roku zwrócono się w tym celu do razgradzkich władz powiatowych. W petycji zarzucano, że Sali Efendi „nie jest prawdziwym przywódcą religijnym, a człowiekiem uwikłanym w układy polityczne”. Według autorów skargi, mufti nie posiadał poparcia większości społeczności islamskiej, a wybory z 1910 roku uznano za sfałszowane. Rzekomo zmuszano do głosowania w sposób jawny i stosowano specjalne oznaczania na biuletynach zwolenników Saliego Efendiego. Dodatkowo, oskarżano urzędującego muftiego o szereg zaniedbań oraz nadużyć: nieumiejętne zarządzanie wakfami, fałszowanie przetargów i wykorzystywanie zysków z nich do osobistych celów, wyprzedawanie budynków gminy po zaniżonej cenie znajomym (np. odstąpienie budynku szkolnego w Razgradzie za raptem 500 lewów), bezprawne podwyższenie sobie pensji163. Petycja została przekazana Ministerstwu Spraw Zagranicznych i Wyznań, jednak nie spotkała się z odpowiedzią164. Podobnie jak w muftliku wraczańskim, rząd konsekwentnie ignorował pretensje muzułmanów w okręgu razgradzkim. 158 Телеграм от Разград до Министерсрво на външните работи и изповедания, Разград 26.04.1906 [data wpłynięcia], ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 61. 159 Телеграм от Министерсрво на външните работи и изповедания до Околийски началник на Разград, София 04.1906, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 63. 160 Телеграм от Разград до Министерсрво на външните работи и изповедания, Разград 20.12.1908 [data wpłynięcia], ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 72. 161 Z czego dwadzieścia szęść głosów uznano za nieważnych ze względu na nieprawidłowości w przygotowywaniu pełnomocnictw przez gminy muzułmańskie. Протокол, Разград 9.05.1910, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 81; От Русенско окръжно управление до Министерсрво на външните работи и изповедания, Русе 19.05.1910, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 84. 162 Указ на княз Фердинанд I, но. 15, София 7.07.1910, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 85; Oт Министерсрво на външните работи и изповедания до Русенски окръжен управител, София 15.06.1910, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 86. 163 Молба от жители на Разград до Разградски околийски управител, Разград 13.03.1912 [data wpłynięcia], ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 112–113. 164 Телеграм от Разград до Министерсрво на външните работи и изповедания, Разград 27.03.1912, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 794 л. 114. Opisane wyżej sprawy Afiza M. Mustafowa, Afiza Sulejmanowa oraz Saliego Efendiego można traktować jako przykład szeregu zjawisk związanych z funkcjonowaniem muftich oraz muzułmańskich instytucji autonomicznych w Bułgarii na przełomie XIX i XX wieku. Przede wszystkim mufti nie pełnili wyłącznie funkcji religijnych, a także polityczne, jako reprezentanci społeczności muzułmańskiej i ważni funkcjonariusze władzy. Konflikty te pokazują, że problem bezwzględnej walki partyjnej nie dotyczył w omawianym okresie wyłącznie Bułgarów, a także społeczność muzułmańską. Patologie charakterystyczne dla urzędów publicznych, związane z klientelizmem, stosowaniem przemocy w walce politycznej, daleko posuniętą niedbałością oraz próbami odwoływania funkcjonariuszy państwowych nielegalnymi środkami, widoczne były także w muftlikach. Niewątpliwie wynikało to z pewnej niedojrzałości instytucji i barier mentalnościowych. Dla mieszkańców Bałkanów, nie tylko muzułmanów, ale i chrześcijan, przyzwyczajonych do autokratycznego sposobu sprawowania władzy w wydaniu sułtana czy paszów, procedury związane z demokratycznym wyborem reprezentantów stanowiły niewątpliwie pewne novum, z którego nie zawsze potrafiono korzystać w sposób odpowiedni. Z drugiej strony, petycje wysyłane do władz pokazują rosnącą świadomość obywatelską miejscowych społeczności, które nie pozostawały obojętne na nieprawidłowości oraz łamanie prawa w sferze publicznej. Lekceważący stosunek ministerstwa można tłumaczyć faktem, że przypadki te nie były związane z interesami bułgarskimi: ani na poziomie państwowym, ani partyjnym, ani personalnym. Dopiero gdy w konflikty angażowały się władze lokalne lub gdy problem mógł stanowić zagrożenie dla spraw kraju (np. w związku z nielegalnymi kontaktami instytucji muzułmańskich z władzami osmańskimi), ministerstwo zaczynało się nimi dokładniej zajmować. Autonomia religijna nie miała być korzystna wyłącznie dla muzułmanów, ale i dla Bułgarów – odciążyć ich od rozwiązywania problemów, które uznawali za drugorzędne. Przypadek kariery Afiza Sulejmanowa pokazuje, że niezależność islamskich instytucji autonomicznych w Bułgarii od władz osmańskich stanowiła istotny cel bułgarskich polityków. Historycy tureccy, np. Ömer Turan czy Bilâl N. Şimşir, przedstawiają muftich w Bułgarii jako reprezentantów nie tylko mniejszości muzułmańskiej, ale i władzy tureckiej. Miały o tym świadczyć kontakty z szeich-ul islamem, które teoretycznie dotyczyły jedynie konsultacji w obrębie przepisów prawa szarijatu, w praktyce miały znacznie szerszy, polityczny wymiar. Bułgarski rząd chciał sprowadzić muftich do roli urzędników państwowych, dlatego wszelkie kontakty z władzami osmańskimi traktowano jako zjawisko niebezpieczne dla interesów państwa. 6.3. Sądownictwo w zakresie szarijatu Mufti pełnił równocześnie funkcję sędziego w zakresie prawa szarijatu lub powoływał w tym celu kadiego (zwanego także naibem). Wśród spraw, którymi się zajmował należy wymienić: małżeństwa, rozwody, podziały majątku, alimenty, dziedziczenie, opieka nad nieletnimi i adopcje165. Wyroki musiały być przekazywane do realizacji instytucjom państwowym: władzom lokalnym, sądom czy policji. Mufti był zobowiązywany co miesiąc przedstawiać gubernatorowi (po likwidacji gubernii naczelnikowi okręgu) listę toczonych spraw sądowych z zakresu szarijatu z ich opisami166. Tworzyło to nieco dziwną sytuację, w której przepisy prawa obowiązującego w państwie osmańskim stosowano w Bułgarii, której instytucje musiały je potem wykonywać167. 165 Zob. ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 84–90. 166 От Русенско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Русе 06.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 145; От Русенско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Русе 29.06.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 148; От Русенско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Русе 10.07.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 150; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 168; И. Ялъмов, История на турската общност…, s. 83. 167 Zob. np. Регистър за вписване решенията, протоколите и др. на Шериятското съдилище в г. Карлово (1895–1917), ДА-Пловдив ф. 1141к оп. 1 а.е. 20 л. 194–195. 168 Б. Лори, Съдбата на османското наследство. Българската градска култура 1878–1900, прев. Л. Янакиева, София 2002, s. 62–63; R. Crampton, A Concise History…, s. 112; Idem, The Turks…, s. 53. 169 Na przykład, w sprawie zmarłej w 1909 roku Fatimy Hafyz Jaszarowej z Orjachowa dziedzicami byli: mąż Ali Ahmed Usta, dwie siostry Achanele i Tajbe Hafyz oraz babcia od strony matki – Pasza Han Mehmedowa z Wracy. Mąż otrzymał połową wartości majątku, natomiast siostry i babcia – po jednej szóstej. Раделителен списък, Орехово 4.05.1909, ЦДА ф. 471к оп. 3 а.е. 63 л. 1–2. 170 Прошение от Юммие Афуз Мехмедова до Провадийски мюфтлик, Провадия 6.03.1903, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 19 л. 1; Прошение от Шерифе Алиева до Варненски окръжен управител, Манастир 25.10.1895, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 53 л. 1; Прошение от Юмия Аптаремова до Варненски окръжен управител, Манастир 21.04.1895, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 53 л. 8; Прошение от Юмия Тенчин Gdy chodzi o śluby, to należy podkreślić, że prawo bułgarskie nie uwzględniało specyfiki społeczności muzułmańskiej dotyczącej wczesnego wchodzenia w związek małżeński. Bez wyjątków określono, że w przypadku dziewcząt było to siedemnaście lat, a chłopów – osiemnaście. W 1897 roku podniesiono wiek dla mężczyzn do dwudziestu lat, a dla kobiet – osiemnastu. Równocześnie nie dopuszczano poligamii, która nie była zasadniczo praktykowana wśród bałkańskich wyznawców islamu. Wręcz przeciwnie – często spotykała się z porównywalnym potępieniem i wzburzeniem moralnym co wśród chrześcijan (co obrazuje wcześniej opisana sprawa muftiego Chaskowa Afiza Sulejmanowa)168. W obrębie gminy wyznaniowej mufti (lub wyznaczani do tego kadi) nadzorowali proces dziedziczenia, zarówno przy sprawach spornych, jak i przy bezkonfliktowym zrealizowaniu testamentu. Gdy nie dochodziło do regularnej rozprawy sądowej, najpierw przygotowywano spis majątku zmarłego oraz listę prawnych dziedziców. Następnie według stopni pokrewieństwa określano należną część169. Sprawy sporne toczyły się zazwyczaj między członkami rodziny w przypadku pominięcia przy podziale majątku (dotyczyło to najczęściej osób niepełnoletnich lub kobiet) lub realizacji wcześniejszej decyzji muftliku170. Мехмедова чрез Варненски окръжен управител до Провадийски мюфти, 4.09.1899, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 54 л. 18. 171 Протокол на Провадийски мюфтлик, Провадия 19.09.1896, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 12 л. 21. 172 Заявление от Шаазие Чобан Ахмедова до Провадийски мюфтлик, 28.10.1896, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 13 л. 5; Прошение от Лебибе Юсейнова до Провадийски мюфтлик, Провадия 25.09.1901, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 17 л. 14; Заявление от Фатиме Алиева до Провадийски мюфтлик, Провадия 27.01.1903, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 22 л. 27; Протокол на Провадийски мюфтлик, Провадия 27.01.1907, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 23 л. 16–17; Заявление oт Кефия Ибрахимова до Провадийски мюфтлик, 10.01.1909, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 25 л. 8. 173 Прошение от Нашибя Хасанова до Провадийски мюфтлик, Провадия 30.11.1902, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 18 л. 11; Заявление от Юмия Мехмедова до Провадийски мюфтлик, Провадия 21.11.1905, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 21 л. 12; Прошение от Демир Али Алиев до Провадийски мюфтлик, 9.12.1906, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 22 л. 40; Заявление от Шерифя Алиева до Провадийски мюфтлик, 21.01.1908, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 24 л. 1; Заявление oт Алише Мустафова до Провадийски мюфтлик, Провадия 1.04.1909, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 25 л. 17. 174 Прошение от Земоря Ахмедова против Ахмед Мехмедов до Провадийски мюфти, Провадия 2.12.1895, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 12 л. 3; Заявление от Чема Халилова от с. Ново село до Провадийски мюфтлик, 4.11.1899, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 15 л. 22; Молба от Зюмбиле Ибишева от Провадия до Провадийски мюфтлик, Провадия 4.08.1902, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 16 л. 2; Прошение oт Мийрен Ясмилова до Провадийски мюфтлик, 29.08.1900, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 16 л. 8; Свидетелство от Кюпрокьойското селско общинско управление, Кюпро-кьой 29.01.1902, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 17 л. 52; Заявление oт Селиме Исмаилова до Провадийски мюфтлик, Провадия 19.01.1909, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 25 л. 10. 175 Прошение от Фатиме Ахмедова до Провадийски мюфтлик, 27.10.1899, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 15 л. 14; Заявление oт Фатиме Халилова до Провадийски мюфтлик, 13.06.1911, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 26 л. 1. 176 Прошение от Несибе Исмаилова до Провадийски мюфтлик, 25.01.1903, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 22 л. 12. 177 Заявление oт Песибе Ферах Ахмедова до Провадийски мюфтлик, 11.03.1913, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 28 (brak stron). 178 Определение на Варненски окръжен съд, Варна 21.01.1898, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 14 л. 2; Протокол на Провадийски мюфтлик, Провадия 31.09.1902, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 18 л. 16; Прошение от Назифия Ханът Ахмедова до Провадийски мюфтлик, Провадия 20.03.1903, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 22 л. 3. Rozwody, na co już wskazywano, zdarzały się rzadko i były źle postrzegane przez społeczność (wracając do wcześniejszego przykładu – „złe prowadzenie się” Sulejmanowa udowadniano m.in. faktem, że był rozwodnikiem). Najczęściej były one wnoszone przez żony, które wykazywały pijaństwo męża171, przemoc domową172, wygnanie z domu173 czy porzucenie i pozostawienie bez dochodów (w takich przypadkach wnoszono często o sprowadzenie męża z powrotem)174. Z rzadka zdarzały się sprawy rozwodowe, gdzie kobieta wykazywała, że została przymuszona do małżeństwa przez porwanie175, ze względu na chorobę weneryczną małżonka176 czy z powodu przyprowadzenia do domu nowej żony (co stanowiło kolejny dowód na to, że poligamia nie była akceptowana przez bałkańskich muzułmanów)177. W razie uznania winy męża za rozpad małżeństwa, sąd określał alimenty dla żony i podział majątku, zazwyczaj biorąc pod uwagę rzeczy posiadane przed zawarciem związku178. Sprawy wnoszone przez mężów dotyczyły sytuacji, w których żona przeniosła się do rodzinnego domu lub w ogóle nie przeprowadziła się po ślubie – liczono wtedy na pomoc w ugodzie179. Na rozwody najczęściej decydowano się w przypadku małżeństw o krótkim stażu (od kilku miesięcy do dwóch lat). Mężowie niechętnie stawiali się na sprawy rozwodowe, wysyłano im wielokrotne wezwania i odraczano rozprawy, a nieraz przed sąd doprowadzała ich policja180. 179 Заявление от Неджиб х. Селидов до Провадийски мюфтлик, Провадия 13.07.1901, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 20 л. 12; Заявление от Ахмед Хасанов до Провадийски мюфтлик, 03.1908, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 24 л. 20. 180 От Провадийски мюфтлик до Провадийски околийски началник, Провадия 20.10.1911, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 26 л. 18. 181 От Главния прокурор на Източна Румелия до директор на правосъдието, Пловдив 20.11.1881, ЦДА ф. 565к оп. 1 а.е. 1 л. 2; Законопроект за Гражданското състояние, съставен според възраженията на Висока Порта, 1882, ЦДА ф. 565к оп. 1 а.е. 1 л. 3–12. 182 Запитвание от ловчански народни представител до Министерство на външните работи и изповеданията, Ловеч 12.01.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 64; От Министерство на външните работи и изповеданията до окръжните управления, 1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 65–66; От Министерство на външните работи и изповеданията до окръжните управители и мюфтите, София 25.04.1885, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 57 л. 210–211. 183 Рапорт от Трънско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Трън 8.03.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 71; Рапорт от Ломско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Лом 8.03.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 72; Рапорт от Софийско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, София 13.03.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 73; Рапорт от Плевенско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Плевен 13.03.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 74; Рапорт от Ловчанско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Ловеч 13.03.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 75; Рапорт от Раховско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Рахово 29.03.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 76; Рапорт от Русенско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Русе 4.04.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 86. 184 Рапорт от Търновско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Търново 3.07.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 85; Zob także: Рапорт от Раградско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Разград 29.03.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 Władze bułgarskie przeprowadzały różnego typu działania zmierzające do ograniczenia kompetencji sądów muzułmańskich. W toku nowelizacji Ustawy o stanie cywilnym w Rumelii Wschodniej w latach 1881–1882 padły propozycje by rejestry ślubów, narodzin oraz zgonów były prowadzone przez administrację lokalną, a nie duchowieństwo. Wysoka Porta zaprotestowała, uznając, że oznaczałoby to daleko idącą ingerencję w obszary, które reguluje u muzułmanów prawo szarijatu. Zarzucono, że taki zapis byłby niezgodny z Ustawą Organiczną i naruszałby autonomię poszczególnych grup wyznaniowych181. Podobne próby były podejmowane w Księstwie. Na początku 1885 roku Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Wyznań rozesłało okólnik do naczelników okręgowych z nakazem wstrzymania wykonywania wyroków kadich dotyczących spraw majątkowych aż do czasu uchwalenia nowej ustawy o drugiej instancji w sądownictwie182. Decyzja ta zasadniczo nie miała dużego wpływu na funkcjonowanie sądów muzułmańskich, gdyż rzadko wydawały one wyroki w tego typu sprawach183. W tym czasie były to pojedyncze i pomniejsze kwestie dotyczące m.in. zwrotu rzeczy bezprawnie zabranych przez byłego męża z domu184 bądź л. 80; Рапорт от Шуменско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Шумен 29.03.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 82; Рапорт от Севлиевско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Севлиево 5.04.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 88. 185 Превод од турски – Илям (решение), 15.04.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 96; Рапорт от Варненско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Варна 25.04.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 116. 186 Ведомост на мюфтийски решения, които са останали не испълнени, Провадия 05.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 117–119. 187 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 21–22. 188 Рапорт от Раградско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Разград 20.05.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 125. 189 Запитвание от ловчански народни представител до Министерство на външните работи и изповеданията, Ловеч 12.01.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 64. 190 От Министерство на финансите до Министерство на външните работи и изповеданията, София 13.06.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 132; От Софийско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, София 26.06.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 137. 191 От Русенско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Русе 8.06.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 139; Рапорт от Кюстендилско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Кюстендил 23.03.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 869 л. 152. 192 ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 15, 55–66; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 169–174. podziału majątku w wyniku dziedziczenia czy po rozwodzie185. Najwięcej tego typu spraw (jedenaście w okresie od maja 1883 do maja 1884 roku) odnotowano w muftliku prowadijskim186. Ogłoszenie decyzji o wstrzymaniu wykonania tych wyroków spowodowało szereg komplikacji. Do rozporządzenia nie dostosowali się mufti z Silistri oraz Osman Pazaru i nadal wydawali decyzje dotyczące spraw majątkowych, za co zostali pozbawieni stanowisk187. Problem stanowiły wyroki, które zostały przekazane do sądów okręgowych celem im realizacji188. Pojawiły się obawy co do zgodności z prawem tych przepisów, a także niebezpieczeństwa całkowitego podważenie decyzji wydawanych przez muftich i kadich oraz chaosu prawnego189. Już w czerwcu prace nad nową ustawą o drugiej instancji zostały zawieszone, co doprowadziło do wycofania się z zawieszenia wyroków. Uregulowano przy okazji kwestię dotyczącą ich realizacji, za co jednoznacznie odpowiedzialne miały być władze okręgowe oraz policja, a nie sądy190. Sprawa ta doprowadziła jedynie do zamieszania. W skrajnych przypadkach muzułmanie, którzy nie byli zadowoleni z wydanego wyroku, ogłaszali, że nie dostosują się do niego, powołując się na nieaktualne już dyrektywy ministerstwa191. Do prób odebrania muftim i kadim kompetencji w kwestiach majątkowych powracano w 1891 oraz 1906 roku, jednak za każdym razem blokował je komisarz osmański w Sofii przy wsparciu deputowanych muzułmańskich. W efekcie muftliki wciąż zajmowały się sprawami spadkowymi oraz podziałem majątku wśród muzułmanów192. Cześć spraw, w których powstały niejasności dotyczące właściwego rozwiązania w zgodzie z prawem szarijatu, przekazywano do szeich-ul islamu. Nie były to zawsze spory wielkiej wagi, np. we wrześniu 1885 roku mufti Silistri przekazał do konsultacji spór dotyczący unieważnienia małżeństwa, gdy jeden z małżonków zadeklarował, że został przymuszony do ślubu193. O każdorazowej konsultacji tego typu informowano Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Wyznań za pośrednictwem władz okręgowych, które wydawały własne instrukcje dla muftiego194. W latach 90. XIX wieku określono, że decyzje ministerstwa były nadrzędne wobec szeich-ul islamu, co zostało w gruncie rzeczy zaakceptowane przez muftich195. Prowadziło to do konfliktów, w których po jednej stronie były muzułmańskie władze autonomiczne w Bułgarii i władze w Sofii, natomiast po drugiej szeich-ul islam oraz Wysoka Porta. Obrazować to może sprawa sądowa między braćmi Ahmedbegow a siostrami Zejmel z początku lat 90. XIX wieku. W 1891 roku byli mieszkańcy Kjustendiłu Kamil i Resim Ahmedbegow wygrali rozprawę przed muftim kjustendiłskim przeciwko Szefice i Atadże Zejmel, które zostały zobowiązane do wypłaty 2 tys. lewów odszkodowania. Sprawa dotyczyła prawa do jednego z budynków w Kjustendile. Bracia Ahmedbegow twierdzili, że był to wakf, a oni oddziedziczyli prawa do jego dzierżawy po ojcu. Tymczasem siostry Zejmel stały na stanowisku, że była to własność ich rodziny, którą utraciły po emigracji ojca w czasie wojny lat 1877–1878 w wyniku intrygi lokalnego notabla Ahmeda Bega i miejscowego muftiego196. Sprawę wygrali bracia Ahmedbegow. Siostry Zejmel złożyły apelację do szeich-ul islamu, który podważył wyrok. Mufti Kjustendiłu zaprotestował i uznał apelację za nieważną, gdyż – jak podkreślił – prawo do weryfikacji jego decyzji miało wyłącznie bułgarskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Wyznań, stojące na straży autonomii sądów islamskich w Bułgarii197. Kjustendiłski przywódca religijny nie dostosowywał się do wyroków szeich-ul islamu później jeszcze dwukrotnie: w 1892 i 1893 roku198. Co jest oczywiste, władze bułgarskie wolały poprzeć w tym sporze muftiego, uznając, że ograniczanie wpływów szeich-ul islamu wśród mniejszości 193 От Силистренски окръжен мюфтлик до Силистренско окръжно управление, Силистра 25.09.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 878 л. 3. 194 Рапорт от Силистренско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Силистра 29.11.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 878 л. 2; От Министерство на външните работи и изповеданията до Силистренско окръжно управление, София 27.01.1886, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 878 л. 5. 195 От Агенство на Българското княжество в Цариград до Министерство на външните работи и изповеданията, Цариград 18.03.1893, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 889 л. 2–3; Рапорт от Кюстендилски окръжен мюфти до Министерство на външните работи и изповеданията, Кюстендил 27.05.1893, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 889 л. 12. 196 Заявление от няколко души мюсюлмани от гр. Кюстендил до Кюстендилско окръжно управление, Кюстендил 26.09.1894, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 889 л. 23. 197 Прошение от Али бег Хафъз Ахмедов, повърник на Шефик Зеймел Бегов до Министерство на външните работи и изповеданията, Кюстендил 12.09.1894, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 889 л. 16–17. 198 Прошение от Али бег Хафъз Ахмедов, повърник на Шефик Зеймел Бегов до Министерство на външните работи и изповеданията, Кюстендил 14.11.1894, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 889 л. 26. muzułmańskiej jest korzystne dla interesu państwa199. Adwokat sióstr Zejmel powoływał się w skargach na osmański Kodeks Cywilny, zamiast na bułgarski, przyjmując, że Księstwo wciąż jest częścią imperium, co dodatkowo drażniło władze w Sofii200. Należy przy tym podkreślić, że Bułgarzy nie działali w tej sprawie wyłącznie w sposób cyniczny. Sprawa była rzetelnie rozpatrzona z punktu widzenia obowiązującego prawa201. 199 Протокол на вакуфска комисия, Кюстенлдил 23.12.1894, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 889 л. 27–30. 200 Жалба от Хасан Решидов и Вуче Джамджиски, жители от г. Кюстендил, пълномощници на Расим и Кямил бег Ахмед бегови до Министерство на външните работи и изповеданията, Кюстендил 7.11.1894 [data wpłynięcia], ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 889 л. 43–44; Nie był to pojedynczy przypadek, gdy w czasie procesów sądowych dotyczących wakfów powoływano się na przepisy osmańskie zob. Касационна жалба от Абди Бей Шерифбеев и Айше Шерифбеев против решението но. 95 от 29.05.1892 на Пловдивския апелативен съд, Пловдив 18.07.1892, ДА-Пловдив ф. 1094к оп. 1 а.е. 72 л. 1–5. 201 Протокол на вакуфска комисия, Кюстенлдил 23.12.1894, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 889 л. 27–30; Протокол на вакуфска комисия, Кюстенлдил 28.03.1895, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 889 л. 53–58. 202 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 169–174 203 Ibidem, s. 185–186. 204 Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 75. Teoretycznie muzułmanie mogli odwoływać się od wyroków kadich do bułgarskich sądów cywilnych, co uregulowano prawnie w styczniu 1885 roku, jednak takie przypadki praktycznie nie miały miejsce202. Był to kolejny z przejawów ograniczenia kompetencji sądów muzułmańskich przez władze bułgarskie, które stopniowo odbierały im kompetencje. Równocześnie rząd w Sofii rozluźniał kontakty muftich oraz kadich z szeich-ul islamem. Na początku XX wieku władze bułgarskie starały się uczynić z muftiego Sofii wyższą instancję sądowniczą w kwestiach szarijatu i odciąć w większym stopniu gminy muzułmańskie od instytucji w Imperium Osmańskim. Projekt nie zyskał jednak poparcia głównego muftliku203. Sądownictwo muzułmańskie w Bułgarii ucierpiało w wyniku wzmożonej emigracji. Wielu osób obeznanych z prawem szarijatu decydowało się na wyjazdy do Imperium Osmańskiego, funkcje sędziów obejmowały osoby do tego źle przygotowane. Prowadziło to do sytuacji, w których muzułmanie potrafili odwoływać się do regularnego sądownictwa bułgarskiego w sprawach, które obejmowało prawo szarijatu204. Pozycja kadiego mogła być czasem większa niż samego muftiego. W 1883 roku w Tatar Pazardżiku toczył się spór między muftim Hafuzem Huseinem Efendim a naibem Osmanem Efendim o faktyczne przewodnictwo miejscowymi muzułmanami. Władze Rumelii Wschodniej nie chciały się angażować i nakazały go rozwiązać między efendimi. Przypadek ten pokazywał, że przekazanie tak ważnego obszaru władzy, jakim było sądownictwo w zakresie szarijatu, mogło być ryzykowne i skutkować pozbawieniem muftiego decydującej roli w danej społeczności. Cała sytuacja w Tatar Pazardżiku wynikała także z dosyć nieprecyzyjnych zapisów Ustawy Organicznej, operującej w tej kwestii terminem „przywódcy duchowego”205. 205 Писмо до Хафуз Хюсеин Ефенди Мюфтия в г. Татар Пазарджик, Татар Пазарджик 14.03.1883, НБИВ-БИА ф. 20 а.е. 14 л. 98; Директор на вътрешните дела до префекта на Татар-Пазарджиския департамент, Пловдив 22.03.1883, НБИВ-БИА ф. 20 а.е. 14 л. 36–37. 206 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 165. 207 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 17–18. 208 „Държавен вестник” 1894, год. XVI, бр. 33 (12 февруари), s. 3; „Държавен вестник” 1899, год. XXI, бр. 43 (26 февуари), s. 4; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 20. 209 „Балканска зора” 1891, год. I, бр. 248 (11 януари), s. 2. 210 „Знаме” 1897, год. III, бр. 20 (5 юли), s. 2; „Знаме” 1897, год. III, бр. 25 (23 юли), s. 2–3. *** Podsumowując rozważania na temat islamskich instytucji autonomicznych na przełomie XIX i XX wieku, należy uznać, że powstanie państwa bułgarskiego nie naruszyło wielu szczebli funkcjonowania wspólnot muzułmańskich. Życie religijne tej społeczności wciąż koncentrowało się wokół meczetu oraz wakfu206. Wszystkie instytucje muzułmańskie w bałkańskich państwach narodowych były formalnie zależne od kalifa i szeich-ul islamu, co pozostało aktualne aż do upadku Imperium Osmańskiego i powstania Republiki Tureckiej207. Wybory, powoływanie i odwoływanie muftich oraz członków rad meczetów znajdowały się pod ciągłych nadzorem Wysokiej Porty, która rościła sobie prawo do obrony mniejszości muzułmańskich w Bułgarii w myśl art. 5 traktatu berlińskiego. Mufti nie pełnili wyłącznie funkcji religijnych, ale i polityczne. Należeli do partii bułgarskich bądź otwarcie z nimi sympatyzowali, przyjmowali osmańskie ordery, uprawiali propagandę na rzecz poparcia dla rządu w Sofii bądź Konstantynopolu, współpracowali z władzami osmańskimi, często jako informatorzy na ich usługach, niektórzy utrzymywali kontakty z grupami zbrojnymi na wschodzie kraju na przełomie lat 70. i 80. XIX wieku208. Analogicznie było z członkami rad meczetów, którzy potrafili utrzymywać ścisłe relacje z Konstantynopolem i wypełniać specjalne misje wyznaczane im przez Wysoką Portę209. Podobnie jak biurokracja bułgarska, która uległa przesadnemu rozrostowi w omawianym okresie, także instytucje muzułmańskie cierpiały na nadmiar urzędników i personelu. Organ Partii Demokratycznej „Знаме” w 1897 roku wyrażał przekonanie, że samych muftlików jest za dużo i wraz z zmniejszającą się liczbą muzułmanów w kraju, należy przeprowadzić ich redukcję. Za przykład podawano okręgi kjustendiłski, sofijski, łomski oraz widyński, skąd muzułmanie praktycznie już wyjechali, a mimo to wciąż funkcjonowały tam urzędy zastępców muftich z całymi kancelariami, utrzymywanymi z podatków210. Rządzący byli świadomi tego problemu – w 1884 roku doszło do próby połączenia muftliku sofijskiego i kjustendiłskiego, jednak wobec protestów Wysokiej Porty wycofano się z tego pomysłu211. Stąd wynikały także masowe zwolnienia i ograniczanie liczby stanowisk w muftlikach i radach meczetów, m.in. w 1902 czy w 1907 roku212. W 1909 roku doszło do drastycznego obcięcia wynagrodzeń muftim oraz zatrudnianych przez nich osób213. Należy także zwrócić uwagę, że islamskie urzędy autonomiczne podlegały wszechobecnemu w Bułgarii zjawisku klientelizmu oraz „partyjniactwa”. Można znaleźć wiele przypadków kierowania próśb przez konkretne osoby o wstawiennictwo przy objęciu danej funkcji w zamian za lojalność. Na przykład, w korespondencji premiera Raczo Petrowa z władzami okręgowymi Warny z października 1903 roku odnajdujemy bezpośrednie stwierdzenia, że jeżeli wybory na muftiego Prowadii nie pójdą zgodnie z oczekiwaniami rządzących, to dojdzie do wyznaczenia na to stanowisko „naszego człowieka”, tj. poprzedniego muftiego Halila Efendiego Hadżi Sandowa214. 211 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 18–19. 212 Заповед на Министерство на външните работи и изповеданията, София 31.12.1907, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 846 л. 11. 213 „Държавен вестник” 1909, год. XXXI, бр. 42 (25 февуари), s. 5. 214 Писмо от Т. Иванов до Р. Петров, Варна 29.10.1903, НБКМ-БИА ф. 266 а.е. 26 л. 18–19. Historycy tureccy podkreślają, że muzułmańskie instytucje autonomiczna w Bułgarii działały w sposób chaotyczny i nieregularny, co miało związek z częstymi zmianami prawa, przyjmowanymi nieraz wbrew procedurom. Doprowadzało to do sytuacji, w których na prowincji działano według własnych reguł. Stosowano albo stare prawo bez uwzględnienia najnowszych nowelizacji, albo odwoływano się do tradycji z okresu tureckiego. Jak można zauważyć, wiele z praktyk dotyczących wyborów muftich nie miało żadnego umocowania prawnego, a wynikało z ogólnie akceptowalnego zwyczaju. Cenzus majątkowy oraz przyjęcie systemu delegatów miały usprawnić proces wyłanianie islamskich przywódców religijnych, okazały się także wygodniejsze dla ludności, nieprzyzwyczajonej do reguł demokratycznych. Dobrym przykładem obowiązywania dawnych zwyczajów mogą być bułgarskie Rodopy. Stoju Sziszkow uznał, że wśród Pomaków rodopskich dominującą rolę odgrywali hodżowie, imamowie i kadi, a nie reprezentanci władzy świeckiej: burmistrzowie, urzędnicy, policjanci czy sędziowie. Śluby, pogrzeby, rozwody oraz spory majątkowe, którymi zajmowały się sądy muzułmańskie, odgrywały centralną rolę w życiu każdego Pomaka. Według zwyczaju, gdy osoba z zewnątrz przybywała do wsi, najpierw musiała udać się do duchownego, dopiero w drugiej kolejności mogła przystąpić do realizacji celu swojej wizyty. Społeczność nieraz kierowała się wewnętrznymi zasadami – za opuszczenie modlitwy w meczecie lub niedopełnienie obowiązku religijnego imam mógł nałożyć na wiernego karę pieniężną, w przypadku cięższych przewinień, np. złamanie postu w czasie Ramadanu, nawet karę batów215. 215 С. Н. Шишков, Избрани произведения, ред. К. Василев, Пловдив 1965, s. 275–276. 216 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 20. 217 The Human Rights…, s. 13. 218 А. Желязкова, Социална и културна адаптация на българските изселници в Турция, [w:] Между адаптацията и носталгиата. Българките турци в Турция, ред. А. Желязкова, София 1998, s. 14; Y. Köksal, op. cit., s. 508; И. Карахасан-Чънар, Възродителният процес.Турците на прицела на комунистическата политика, „Либерален преглед” 2011, ч. 2, s. 553. 219 S. Katsikas, Millets in Nation-States: The Case of Greek and Bulgarian Muslims, 1912–1923, „Nationalities Papers” 2009, vol. 37, no. 2, s. 194. 220 Молба от няколко българи от г. Търново, а така също от няколко турци (мухамадани от същия град и махала) до Министерство на външните работи и изповеданията, Търново 5.12.1907, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 846 л. 9. Słabość islamskich instytucji autonomicznych związana była także z działaniami władz bułgarskich, które podejmowały wysiłki na rzecz ograniczenia związku społeczności muzułmańskiej z szeich-ul islamem oraz ściślejszą kontrolą nad nimi, co faktycznie było sprzeczne z postanowieniami berlińskimi z 1878 roku oraz traktatem konstantynopolitańskim z 1909 roku216. Gminy muzułmańskie cieszyły się stosunkowo szeroką autonomią, jednak była ona niejednokrotnie naruszana, o ile istotniejsze okazywały się interesy rządu bułgarskiego217. Oddzielne instytucje na poziomie gminy doprowadzały do coraz głębszej izolacji społeczności islamskiej od Bułgarów, co objawiało się faktem utrzymującej się słabej znajomości języka bułgarskiego wśród tej ludności218. W konsekwencji muzułmanin znajdował się w znacznie gorszym położeniu niż Bułgarzy w kontaktach z administracją, sądami, wojskiem i innymi instytucjami państwowymi. Stworzony system gwarantował prawa na poziomie zbiorowości danej mniejszości, jednak miał negatywny napływ na kwestię równego traktowania wyznawców islamu jako obywateli219. Poziom izolacji był zależny od lokalnych uwarunkowań, czasem miejscowe społeczności były aktywne w kwestiach publicznych jako całość, niezależnie od religii wyznawanej przez jej członków. Na przykład, w grudniu 1907 roku do Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wyznań trafiła petycja podpisana przez czterech Bułgarów oraz dwunastu Turków z Tyrnowa, którzy wyrażali wdzięczność za zwolnienie z funkcji pisarza muftliku Mehmeda Nedina Rifata. Zarzucono mu złe prowadzenie się: każdego wieczora przebywał w karczmie lub domu publicznym, poślubił jedną z prostytutek imieniem Elena Niemcowa, z którą w czasie miesiąca miodowego pojechał do Rumunii (dlatego też złożył wniosek o urlop). W czasie podróży miał podawać się za naczelnika okręgu, a nie za pisarza muftliku220. Ministerstwo nie zignorowało tej prośby, jakkolwiek Mehmed Rifat został zwolniony pod pretekstem cięć budżetowych we wszystkich muzułmańskich instytucjach autonomicznych221. Zaangażowanie Bułgarów tyrnowskich w odwołanie Mehmeda Rifata pokazuje, że nie był im obojętny los islamskiej gminy, a co za tym idzie – nie można mówić w przypadku miejscowej społeczności muzułmańskiej o izolacji. 221 Заповед на Министерство на външните работи и изповеданията, София 31.12.1907, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 846 л. 11. Gminy muzułmańskie oraz muftliki cierpiały na ciągły brak pieniędzy i z tego powodu zamierała ich działalność lub musiały szukać wsparcia u władz państwowych, co dawało możliwość wpływania na nie, a nawet uzależniania. Doprowadzało to do sytuacji, w których islamskie instytucje autonomiczne wraz z administracją bułgarską wchodziły w konflikt z szeich-ul islamem, co świadczy o zmianach dokonujących się w społeczności muzułmańskiej w Bułgarii, której kontakt z Imperium Osmańskim stopniowo ulegał osłabieniu. Władze osmańskie mogły temu przeciwdziałać i, jak można sądzić, próbowały to robić finansując muzułmańskie instytucje autonomiczne. W ten sposób umacniano związki gmin i muftlików z kalifem, który sprawował nad nimi władzę religijną. 7. Edukacja Integralną częścią muzułmańskiej autonomii wyznaniowej były szkoły, jednak ze względu na obszerność oraz wagę tego zagadnienia, zdecydowano o poświęceniu mu oddzielnego rozdziału. W okresie osmańskim na ziemiach bułgarskich dominowały szkoły o charakterze religijnym. W przypadku chrześcijan były to tzw. szkoły kilijne (przyklasztorne), muzułmanie zaś uczyli się w placówkach funkcjonujących przy meczetach, gdzie nauczyciele pełnili równocześnie funkcje duchowne1. O ile w przypadku Bułgarów system edukacyjny zaczął się dynamicznie zmieniać w efekcie powstawania sieci odrodzeniowych szkół świeckich (pierwsza taka placówka powstała w Gabrowie w 1835 roku), przemiana islamskich ośrodków postępowała znacznie wolniej. Po 1878 roku transformacja bułgarskiego szkolnictwa zyskała nowy impuls, dla islamskiego zaś był to czas zastoju. Podział szkół muzułmańskich na podstawowe, średnie (rusztije, utworzone w 1838 roku, oraz medresy o charakterze stricte religijnym) i pedagogiczne (idadije) był pozostałością po reformach tanzymatu. System ten utrzymał się na ziemiach bułgarskich przez cały okres trzeciego państwa (do 1944 roku)2. 1 W przeciągu XIX wieku, wraz z procesem okcydentalizacji społeczeństwa, reformami tanzymatu oraz powstawaniem szkół prowadzonych przez cudzoziemców, doszło do daleko idących przemian w systemie edukacyjnym Imperium Osmańskiego. Zob. G. Zając, Ciało twoje, kości moje…: rodzina i szkoła epoki Abdülhamita II w świetle tureckiej autobiografii, Kraków 2013, s. 161–230; F. M. Göçek, Ethnic Segmentation, Western Education, and Political Outcomes: Nineteenth-Century Ottoman Society, „Poetics Today” 1993, vol. 14, no. 3, s. 507–538; K. Popek, Okcydentalizacja ludności muzułmańskiej w Imperium Osmańskim w drugiej połowie XIX w. na przykładzie sfery rozrywki, [w:] Additamenta historica. Studia z dziejów dalekich i bliskich, red. B. Klassa, Gdańsk 2017, s. 59–68. 2 М. Мухаремов, Русчук и турската общност в Русе 1860–2002, Русе 2005, s. 63; S. Katsikas, Millets in Nation-States: The Case of Greek and Bulgarian Muslims, 1912–1923, „Nationalities Papers” 2009, vol. 37, no. 2, s. 191; П. Христов, Българското законодателство за мюсюлманските училища 1879–1946, „История” 1996, бр. 3–4, s. 74–75. W wilajecie dunajskim, obejmującym ziemie północnobułgarskie, funkcjonowało około 2 tys. muzułmańskich szkół podstawowych, do których uczęszczało 32 tys. uczniów. Nauczano w nich czytania, pisania oraz religii. W drugiej części składowej późniejszego państwa bułgarskiego, sandżakach płowdiwskim oraz sliweńskim, funkcjonowało około czterysta placówek podstawowych. W okresie władzy Midhata Paszy w wilajecie naddunajskim zorganizowano dwadzieścia siedem nowoczesnych rusztije, w których naukę pobierało 2,5 tys. uczniów. W szkołach średnich pracowali absolwenci medres konstantynopolitańskich, uczono tureckiego, arabskiego oraz perskiego, kaligrafii, arytmetyki, matematyki oraz geografii. Obok nich funkcjonowało także około sto pięćdziesiąt szkół religijnych – medres, najczęściej przylegających do meczetów, gdzie wykładano arabski, perski, prawo szarijatu oraz odbywano pogłębione studia nad Koranem. Wychowywały one imamów, kadich oraz hodżów, nauczających później w szkołach podstawowych, którzy często dokształcali się potem w stolicy imperium. Na ziemiach bułgarskich w okresie osmańskim znajdowały się także ważne biblioteki z pokaźnymi, wielojęzycznymi księgozbiorami, w których rozwijała się literatura osmańskoturecka oraz sztuka kaligraficznego przepisywania ksiąg. Ocenia się, że muzułmańskie szkolnictwo w wilajecie dunajskim należało do najbardziej rozbudowanych w państwie, lepiej było ono zorganizowane jedynie w Konstantynopolu i Egipcie. Reformy przeprowadzane w prowincji w drugiej połowie lat 60. i pierwszej połowie lat 70. XIX wieku stanowiły poligon doświadczalny, a w razie powodzenia miały stanowić potem wzór dla całego imperium. „Wielki kryzys wschodni” i powstanie państwa bułgarskiego uniemożliwiły zakończenie tego projektu3. 3 General Report by Sir R. Dalyell on the Vilayet of the Danube, London 1.03.1869, FO 881/2956/9; H. Memişoglu, The Education of the Turks in Bulgaria, Ankara 1992, s. 7; Ö. Turan, The Turkish Minority in Bulgaria (1878–1908), Ankara 1998, s. 211–212; B. Şimşir, The Turks of Bulgaria (1878–1985), London 1988, s. 9, 13–14; S. Ianeva, Samokov: An Ottoman Balkan City in the Age of Reforms, [w:] A Ottoman State and Societas in Change, ed. H. Kayoko, M. Aydin, London-New York-Bahrain 2004, s. 50; И. Татарлъ, Литература на турците в България – състояние на изучаването ѝ и някои нейни теоретични и прагматични проблеми, [w:] Литература на малцинства в България след Освобождението, ред. В Мутафчиева, Г. Цанков, М. Карабелова, София 1999, s. 63–66; Т. Стенли, Шумен като център на изработка на корани през XIX век, [w:] История на мюсюлманската култура по българските земи, ред. Р. Градева, София 1997, s. 100–135. Zob. także: Materials toward Knowlegde of Bulgaria, tom. II, part 4, Bucharest 1877, FO 881/3549/16–29. W czasie wojny lat 1877–1878 nie tylko dokonywano pogromów i wypędzeń wyznawców islamu, ale niszczono meczety i szkoły muzułmańskie. Taki los spotkał np. siedem medres w Tatar Pazardżiku, dwie szkoły podstawowe i jedenaście medres w Płowdiwie, w kaazie kazanłyckiej oddziały generała Josifa Hurko (Gurko) zniszczyły osiemnaście placówek islamskich. Działania armii rosyjskiej wymierzone w szkoły nie zawsze były motywowane ideologicznie – drewniane budynki były niszczone, by uzyskać drewno na opał. Podobny los spotykał placówki islamskie po wojnie. Wciąż odnotowywano przypadki ich burzenia, co było związane z emigracją muzułmanów oraz faktem, że wiele z nich w czasie konfliktu uległo poważnemu uszkodzeniu, a nie było środków na ich wyremontowanie. Wiele ze szkół było przekształcanych w koszary, poczty, teatry, łaźnie, biblioteki czy urzędy. Budynki szkolne przez długi czas stawały się także ofiarami aktów wandalizmu: wybijanie okien, obraźliwe napisy na murach, a nawet podpalenia. Szacuje się, że w latach 1877–1886 na ziemiach bułgarskich zniszczono około 1,5 tys. szkół muzułmańskich4. 4 „Варненски общински вестник” 1888, год. 1, бр. 3 (24 ноември), s. 1; H. Memişoglu, The Education…, s. 8–9; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 212–213, 224; B. Şimşir, The Turks…, s. 9, 18–19; Х. Мехмед, Помаците и торбешите в Мизия, Тракия и Македония, София 2007, s. 55. 5 Ж. Назърска, Българската държава и нейните малцинства 1879–1885, София 1999, s. 78–80, 83–84. 7.1. Status prawny, język wykładowy i problem analfabetyzmu, kwestie finansowe Pierwsze przepisy oświatowe, pod nazwą Tymczasowej ustawy o szkołach ludowych, zostały wprowadzone w Bułgarii już w 1878 roku. Ich autorem był historyk, filolog i profesor Uniwersytetu w Charkowie Marin Drinow, który przy ich przygotowywaniu kierował się ideą zastąpienia oświaty organizowanej w ramach milletów siecią świeckich placówek. W ustawie nie znalazły się zapisy dotyczące mniejszości – Drinow nie chciał ingerować w organizacje placówek innych grup wyznaniowych i etnicznych, równocześnie uznając, że państwo bułgarskie nie będzie ich dotować. Znalazło to swoje odbicie w późniejszym statusie prawnym szkół muzułmańskich w Bułgarii. Ustawa o nauczaniu podstawowym z 1880 roku autorstwa Iwana Gjuzelewa wprowadziła pierwszą istotną zmianę dla oświaty muzułmańskiej. Uznano placówki mniejszościowe za prywatne. Oznaczało to brak dotacji państwowych, ale i szeroką autonomię, m.in. prawo do przygotowywania własnych programów szkolnych, nauki w języku danej społeczności, zatrudniania własnych nauczycieli. Wyjątkiem był obowiązek nauczania języka bułgarskiego5. Szczegółowe przepisy dotyczące placówek prywatnych zostały zawarte w Ustawie o szkołach publicznych i prywatnych z 9 lutego (29 stycznia) 1885 roku, w której pojawiły się dokładne regulacje dotyczące szkół muzułmańskich. Dokument ten został stworzony przez zespół pod kierownictwem Konstantina Jirečka. System finansowania placówek islamskich miał zostać oparty na dochodach uzyskiwanych z wakfów oraz, w razie potrzeby, opłatach pobieranych od członków danej wspólnoty muzułmańskiej. Ustanowiono także minimum programowe dotyczące obowiązkowych lekcji języka bułgarskiego, nauki czytania, pisania, matematyki i geografii. Placówki miały być zarządzane przez rady szkolne, złożone z przynajmniej trzech muzułmanów, wyłanianych w wyborach organizowanych przez miejscową wspólnotę wyznaniową na roczną kadencję (najczęściej w terminie wyłaniania innych organów samorządowych). Jednym z ich podstawowych zadań było wyznaczanie nauczycieli, przy zastrzeżeniu, że muszą być to obywatele Bułgarii. Wybory odbywały się pod nadzorem lokalnego inspektora szkolnego6. 6 Обявление на Пловдивско градско общинско управление, Пловдив 17.08.1896, ДА-Пловдив 29к оп. 3 а.е. 20 л. 62; Пловдивското общинско управление до Турското училищно настоятелство, Пловдив 8.02.1912, ДА-Пловдив ф. 1141к оп. 1 а.е. 55 л. 10; M. Methodieva, Pan-Islam, the Porte and Education: Ottoman Support for Muslim Schools in the Bulgarian Principality, 1878–1908, Ankara 2001, s. 31–32. 7 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 217; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика в Източна Румелия (1879–1885), [w:] Мюсюлманските общности на Балканите и в България, т. 1, ред. A . Желязкова, София 1997, s. 191–193. 8 Обявление на Пловдивско градско общинско управление, Пловдив 17.08.1896, ДА-Пловдив 29к оп. 3 а.е. 20 л. 62; М. Маджаров, Източна Румелия (исторически преглед), Пловдив 2015, s. 390–391; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 217–218. W Rumelii Wschodniej przepisy dotyczące szkolnictwa muzułmańskiego wyglądały inaczej. Autorem części Ustawy Organicznej dotyczącej oświaty (art. 347–361) był Joakim Gruew. Zagwarantowano każdemu związkowi wyznaniowemu prowadzenie szkoły w języku natywnym danej grupy, przekazując gminom kompetencje w kwestii ich administrowania. Kontrolę nad placówkami sprawowali inspektorowie szkolni, których rola była znacznie większa niż w Księstwie. Rozwinięciem tych regulacji były Tymczasowe przepisy o nauczaniu podstawowym z września 1879 roku, w których szczegółowo określono minimum programowe oraz zobligowano szkoły wyznaniowe do nauczania obok religii innych przedmiotów. Prawo zostało znowelizowane już w lutym 1881 roku, gdy wprowadzono Ustawę o nauczaniu podstawowym, w której znalazły się z jednej strony gwarancje jednakowego traktowania wszystkich placówek w prowincji, niezależnie od języka wykładowego, a z drugiej opisano szczegółowy system kontroli nad nimi przez rady szkolne, inspektorów powiatowych oraz inspektorów finansowych7. Kształt rad szkolnych w Rumelii Wschodniej regulowała Ustawa o muzułmańskich gminach wyznaniowych z 3 października (21 września) 1881 roku. Instytucje te kontrolowały, czy obowiązek szkolny jest przestrzegany (w wypadku dziewcząt w wieku 6–10 lat, chłopców – 7–11), poszukiwały nauczycieli do szkół, egzaminowały ich i sprawdzały kompetencje, zwracały się o pomoc finansowa do władz prowincji8. Drugą kluczową instytucją nadzoru nad oświatą w prowincji byli wspomnieni wcześniej inspektorowie szkolni. W 1880 roku w Rumelii Wschodniej funkcjonowało aż szesnastu inspektorów dla placówek muzułmańskich, dla porównania – dla szkół bułgarskich dwudziestu siedmiu, dla greckich trzech oraz jeden zajmujący się jednocześnie ośrodkami katolickimi, protestanckimi, żydowskimi oraz ormiańskimi. Biorąc pod uwagę odsetek muzułmanów (około 23,5%), należy uznać, że władze prowincji roztoczyły szczególną kontrolę nad ośrodkami muzułmańskimi. Warto zaznaczyć, że do koordynacji nadzoru nad tymi placówkami wyznaczono dwóch muzułmanów: Mehmeda Aliego Efendiego i Hasana Efendiego9. Szczególnie w pierwszych latach, stan prawny opisany w ustawach często nie miał odzwierciedlenia w rzeczywistości. Jak zwracano uwagę w raporcie dyrektora ds. oświaty za rok szkolny 1881/1882, jedynie cztery placówki (w Płowdiwie, Czirpanie, Tatar Pazardżiku oraz Starej Zagorze) dostosowały się do minimum programowego określonego w ustawach, pozostała, przytłaczająca większość szkół islamskich koncentrowała się na nauczaniu wyłącznie religii10. Władze Rumelii Wschodniej były za to w pewnym stopniu odpowiedzialne, zważając na to, że przeznaczały na edukcją muzułmańską znacznie mniejsze środki niż na bułgarską11. 9 Translation of Raport about Primary and Second Class Education in Eastern Rumelia during the School Year 1881–1882 submitted to the Governor General by the Director of Education, FO 195/1452 (brak stron); А. Павлова, op. cit., s. 40; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 193–196, 199, 232. 10 Ихтиманският околийски началник до префектът на Татар-Пазарджиския департамент, Ихтиман 8.09.1882, НБИВ-БИА ф. 20 а.е. 13 л. 40, 64–66; Translation of Raport about Primary and Second Class Education in Eastern Rumelia during the School Year 1881–1882 submitted to the Governor General by the Director of Education, FO 195/1452 (brak stron). 11 Татар-Пазарджиският околийски началник до префекта на Татар-Пазарджиския департамент, Татар Пазарджик 09.1882, НБИВ-БИА ф. 20 а.е. 13 л. 45–47, 58–59. Po zjednoczeniu Księstwa Bułgarii i Rumelii Wschodniej uchwalono Ustawę o oświacie narodowej z 4 lutego (23 stycznia) 1892 roku. Powtórzono w niej szereg zapisów z obowiązującej w Księstwie Ustawy o szkołach publicznych i prywatnych z 9 lutego (29 stycznia) 1885 roku. Pojawiło się w niej jednak szereg nowych uregulowań. Zwiększono nadzór nad placówkami. Każda nowa szkoła prywatna mogła zostać otworzona jedynie za zgodą Ministerstwa Oświaty. Inspektor szkolny mógł w każdej chwili dokonać kontroli w ośrodku, m.in. w formie egzaminu wśród uczniów, sprawdzającego czy program nauczania odpowiada wymaganiom określonym w ustawie. Dokonano zmian w systemie finansowania tych placówek – spośród szkół prywatnych, muzułmańskie nie tylko mogły otrzymywać dotacje z budżetu państwa, ale i rząd miał obowiązek co roku przekazywać na ich rzecz odpowiednią sumę pieniędzy (nie określono jej wysokości). Nauczyciele nie otrzymywali jednak pensji państwowych, nie mieli przywilejów, którymi cieszyli się pracownicy placówek publicznych. Absolwenci tych szkół, by otrzymać dyplom, musieli zdać egzamin państwowy, taki sam jak uczniowie szkół publicznych. Rady szkolne składały się z trzech członków w przypadku wsi, a pięciu w miastach. Mufti byli odpowiedzialni za nadzorowanie nauczania religii, lokalni inspektorzy szkolny zaś za kształcenie w zakresie innych przedmiotów. Wprowadzono nowe wymagania co do nauczycieli: oprócz obywatelstwa bułgarskiego, należało mieć ukończone 17 lat, wykazać się „odpowiednią wiedzą pedagogiczną i moralnością, które dają prawo do tytułu hodży”, a także nie posiadać szczególnych uszczerbków fizycznych, uniemożliwiających pracę z dziećmi12. 12 Закон за народното просвещение (23 януари 1892), [w:] История на българите 1878–1944 в документи, т. 1: 1878–1912, ч. 1: Възстановяване и развитие на българската държава, ред. В. Георгиев, С. Трифонов, София 1994, s. 561; Т. Иванова, Просветните закони за подготовката и квалификацията на учителите, „Управление и образовани” 2010, т. 6 (3), s. 242–243. 13 Закон за народното просвещение, „Държавен вестник” 1909, год. XXXI, бр. 49 (5 март), s. 28–29; В. Стоянов, Турското население в България между полюсите на етническата политика, София 1997, s. 71–72; П. Христов, op. cit., s. 75; В. Стоянов, Турското население на България и официалната малцинствена политика (1878–1944), [w:] Страници от българската история. Събития – размисли – личности, т . 2, ред. М. Босева, София 1993, s. 197; Brak odniesienia w ustawie z 1909 roku do poważnych problemów oświaty mniejszości doprowadził do protestu ze strony jednego z parlamentarzystów, Iwana Hadżiewa, co jednak nie zostało wzięte pod uwagę. 14 А. Павлова, История на турски училища в България 1878–1959, „Магистър-М” 1992, бр. 1, s. 57. 15 Por. Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 224; Ж. Назърска, Формиране на интелектуален елит на етническите и религиозните малцинства в България (1879–1944), „Педагогика” 2007, бр. 9, s. 101. Kolejna reforma szkolnictwa została wprowadzona na mocy ustawy z 28 (15) marca 1909 roku, jednak zmiany w niewielkim stopniu objęły oświatę muzułmańską. Oprócz nauczania języka bułgarskiego, placówki prywatne zostały zobowiązane do wprowadzenia zajęć z historii oraz geografii Bułgarii. Prawo do otwarcia placówki edukacyjnej mieli wyłącznie obywatele Carstwa, w razie gdy ubiegał się o to cudzoziemiec, musiał uzyskać specjalne pozwolenie Ministerstwa Oświaty i okręgowego inspektoratu szkolnego. Po reformie, placówki muzułmańskie mogły otrzymywać dotacje nie tylko od rządu, ale i od władz lokalnym. Poza tym, zmiany były raczej kosmetyczne, m.in. zamieniono w kilku miejscach słowo „nauczyciel” na „hodża”13. Muzułmańskie szkoły w Bułgarii miały dużą swobodę w organizowaniu edukacji, ale odpowiedzialność za ich finansowanie również spadały na wspólnotę wyznaniową. Muzułmanie, ze względu na dostęp do dotacji rządowych, znajdowali się jednak w korzystniejszej sytuacji niż Żydzi i Ormianie, a tym bardzie mniejszości chrześcijańskie: Grecy, katolicy i protestanci. Mimo to, ocenia się, że w porównaniu z innymi szkołami prywatnymi prowadzone przez nich placówki były na najniższym poziomie14. W historiografii pojawiają się oceny, że brak wsparcia państwa dla szkół muzułmańskich i uznanie ich za placówki prywatne było sprzeczne z konstytucją tyrnowską gwarantującą powszechny dostęp do edukacji. Trudno się z tym zgodzić, gdyż placówki państwowe były otwarte dla uczniów muzułmańskich, jednak po prostu z tego nie korzystano15. W latach 80. i 90. XIX wieku do gimnazjów w Sofii, Płowdiwie czy Warnie chodziło zaledwie kilku wyznawców islamu, większość ich nie skończyła. W roku szkolnym 1897/1898 do państwowej szkoły średniej w Swisztowie chodziło 306 Bułgarów, pięciu Żydów, dwóch Greków i jeden muzułmanin16. W roku szkolnym 1908/1909 stanowili oni zaledwie 0,03% wszystkich uczniów państwowych szkół średnich17. Wśród Bułgarów pojawiły się inicjatywy by zmienić ten stan rzeczy. W 1905 roku władze miejskie Ruse podjęły akcje na rzecz promowania wśród muzułmanów wysyłania dzieci do szkół publicznych, działania te jednak przynosiły mizerne efekty18. 16 Изложение за състояние на Свищовското окръжие през 1897–1898, Свищов 1898, s. 37. 17 Ж. Назърска, Формиране на интелектуален елит…, s. 105. 18 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 221–222. 19 „Балканска зора” 1891, год. 2, бр. 395 (16 юли), s. 3; „Балканска зора” 1893, год. IV, бр. 1003 (10 септември), s. 3; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 84; А. Павлова, op. cit., s. 40. 20 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 221. 21 Учебно дело в Кн. България, „Държавен вестник” 1882, г. IV, бр. 5 (16 януари), s. 3; The Human Rights of Muslims in Bulgaria in Law and Politics since 1878, Sofia 2003, s. 27–28. 22 А. Павлова, op. cit., s. 41; C. Rudin, A. Eminov, Bulgarian Turkish: The Linguistic Effects of Recent Nationality Policy, „Anthropological Linguistics” 1990, vol. 32, no. 1/2, s. 150. Zarządzaniem placówką oświatową w obrębie gminy zajmowały się rady szkolne, kształtem przypominające rady meczetów. Do 1885 roku jeszcze wiele miało charakter mieszany (chrześcijańsko-muzułmański), np. w 1884 roku 33% rad w okręgu szumeńskim (w samym Szumenie – 20%), w Razgradzie zaś – 50%. Zmieniła to ustawa z 1885 roku, która wskazywała, że chrześcijanie i wyznawcy islamu muszą działać oddzielnie na tym polu, tym bardziej, że nadzorowali różne sieci szkół19. Podobnie jak w przypadku muftich czy rad meczetów, członkowie rad szkolnych byli uwikłani w panujące w Bułgarii układy partyjne. Dochodziło do bezprawnych wymian ich składu według klucza partyjnego, m.in. w Płowdiwie w 1900 roku czy w Tatar Pazardżiku w 190820. Szkolnictwo muzułmańskie do 1885 roku prowadzone było praktycznie całkowicie w języku tureckim, mimo że obowiązek nauki bułgarskiego został wprowadzony na mocy zapisów konstytucji oraz ustawy z 1880 roku21. Program nauczania rozszerzono w tym zakresie w 1909 roku o kursy z historii oraz geografii Bułgarii, które miały być wykładane po bułgarsku22. Antoaneta Pawłowa analizując programy w szkołach muzułmańskich w Bułgarii z początku XX wieku, wykazała jednak, że była to fikcja, np. w III klasie szkoły podstawowej lekcje języka bułgarskiego odbywały się raz w tygodniu, a osmańskotureckiego cztery razy. Wciąż nauczano jedynie historii i geografii Turcji. O tym problemie alarmowali także inspektorzy szkolni, podkreślając, że muzułmańscy nauczyciele i uczniowie nie wiedzą nic na temat kraju, w którym żyją, znają jedynie pojedyncze słowa w języku bułgarskim. Symbolicznym było, że mapa, z której korzystano w jednej ze szkół muzułmańskich w 1905 roku, przedstawiała Bułgarię oraz Bośnię i Hercegowinę jako integralną część państwa tureckiego. Można się domyślać, że była ona darem władz osmańskich, które zaopatrywały muzułmańskie szkoły w Bułgarii w podręczniki i pomoce naukowe. W tym czasie podkreślano, że jedynie bułgarscy nauczyciele mogą skutecznie nauczać języka bułgarskiego w szkołach islamskich23. Była to sprawa kluczowa – uzależniano przyznawanie dotacji rządowych od poziomu nauczania w danej placówce języka bułgarskiego24. Co ciekawe, obowiązek ten nie wzbudzał zasadniczo niezadowolenia wśród mniejszości muzułmańskiej czy stojącej na straży jej praw Wysokiej Porty, a wywoływał zazwyczaj wzburzenie wśród Greków i rządu w Atenach. Takie protesty płynęły głównie z ziem południowobułgarskich, gdzie aż do początku XX wieku powoływano się na prawa mniejszościowe wynikające z gwarancji obowiązujących w nieistniejącej faktycznie od 1885 roku Rumelii Wschodniej25. Niemniej można było także spotkać hodżów, którzy odmawiali nauczania bułgarskiego jako „języka rai”26. 23 А. Павлова, op. cit., s. 49–51. 24 Ж. Назърска, Формиране на интелектуален елит…, s. 103. 25 O’Conor to Marquis of Salisbury, Sofia 1.01.1892, FO 78/4442/1–2; Depetch to sir Grey, London 18.10.1906, FO 371/15/223–224; „Балканска зора” 1892, год. III, бр. 654 (19 юни), s. 2. 26 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 82–85. 27 A. Дюрасел, Международен алманах за България 1898, София 1897, s. 753; H. Memişoglu, The Education…, s. 11; Ж. Назърска, Формиране на интелектуален елит…, s. 102–103. 28 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 233; B. Şimşir, The Turks…, s. 21. 29 Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1902–1903, Варна 1903, s. 52; И. Карахасан-Чънар, Етническите малцинства в България. История, култура, религия, обреден календар, София 2005, s. 196; А. Кузманова, Б. Нягулов, П. Тодоров, К. Пенчиков, Ж. Попов, В. Милачков, История на Добруджа, т. 4: 1878–1944, Велико Търново 2007, s. 49; М. Михайлова-Мръвкарова, За татари, татарските училища и татарските джамии в Североизточна България, [w:] Татари в България – общество, история и култура, съст. Т. Димов, Н. Муртаза, Добрич 2009, s. 40, 44–45. W kontekście języka dominującego w oświacie muzułmańskiej warto także zwrócić uwagę na zjawisko turcyzacji mniejszości islamskiej w kraju. W większości szkół nauczano w języku osmańskotureckim, np. w 1897 roku aż 1 243 placówek była tureckojęzyczna, a zaledwie dwadzieścia pięć bułgarskich i szesnaście tatarskich; 1 404 nauczycieli muzułmańskich było Turkami, trzydziestu ośmiu – Pomakami, a osiemnastu Tatarami; wśród uczniów 69 936 było Turkami, 1 313 Pomakami, a 779 Tatarami27. Rusztije i medresy funkcjonowały wyłącznie w języku osmańskotureckim28. Tatarom udało się zachować pewną odrębność oświaty – liczba ich placówek systematycznie wzrastała, w roku szkolnym 1901/1902 dysponowali oni już 31 szkołami z 58 nauczycielami i 2 220 uczniami, skoncentrowanymi w okręgu warneńskim29. W przypadku Pomaków utrzymanie odrębnych szkół było efektem aktywności państwa i bułgarskich działaczy oświatowych, co zostanie poruszone w dalszej części rozdziału. Oczywiście, mimo to, znaczna liczba Pomaków, Tatarów oraz Romów chodziła do tureckojęzycznych placówek. Turcyzację ułatwiał fakt, że Imperium Osmańskie dostarczało szkołom podręczniki i pomoce naukowe. W tym kontekście w bułgarskiej historiografii pojawiają się daleko idące hipotezy, mówiące, że izolacja muzułmanów od bułgarskiego systemu edukacji po 1878 roku i podporządkowanie ich tureckiemu sprawiły, że większość określiła się w przyszłości jako Turcy30. 30 Н. Панайотов, „Потурчването” на Североизточна България (XIV–XX в.). Османския (турския) въпрос – един от аспектите на българския национален проблем, Варна 2001, s. 45. 31 Dla porównania wśród Ormian i Żydów ten odsetek wynosił 54%, wśród Greków – 35%. Zob. Ö. Turan, K. T. Evered, Jadidism in South-Eastern Europe: The Influence of Ismail Bey Gaspirali among Bulgarian Turks, „Middle Eastern Studies” 2005, vol. 41, no. 4, s. 484. 32 Z czego największy poziom analfabetyzmu odnotowywano u Romów, w mniejszym stopniu występował u Pomaków, a najmniejszym u Turków. Zob. R. Crampton, Bulgaria, Oxford 2007, s. 431; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 213–217; R. Crampton, The Turks in Bulgaria, 1878–1944, [w:] The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority, ed. K. Karpat, Istanbul 1990, s. 68; A. Eminov, Turks and Tatars in Bulgaria and the Balkans, „Nationalities Papers” 2000, vol. 28, no. 1, s. 139; В. Стоянов, Турското население на България и официалната…, s. 197; М. Михайлова-Мръвкарова, op. cit., s. 40. 33 С. Гавазов, Социално-политическите и културните изменения на турското население в България, „Ново време” 1967, год. 43, бр. 11, s. 67. 34 Ж. Назърска, Формиране на интелектуален елит…, s. 104. 35 Статистически годишник на Българското Царство, год. 2: 1910, София 1911, s. 70–71; Б. Денчев, Варна след освобождението. Едно закъсняло възраждане на българщината, София 1998, s. 55; Dla porównania, wśród bośniackich muzułmanów poziom analfabetyzmu sięgał 80% jeszcze w okresie międzywojennym. Wielu wyznawców islamu w ogóle nie zdobyło wykształcenia podstawowego, społeczność ta znajdowała się pod silnym wpływem tradycyjnego duchowieństwa muzułmańskiego i praktycznie nie miała kontaktu z koncepcjami reformatorskimi pojawiających się w świecie islamu. Zob. S. Katsikas, European Modernity and Islamic Reformism among Muslims of the Balkans in the Late-Ottoman and Post-Ottoman Period (1830s–1945), „Journal of Muslim Minority Affairs” 2009, vol. 29, no. 4, s. 541–542; Poziom analfabetyzmu nie wyrażał jednak precyzyjnie stopnia braku wykształcenia wśród ludności muzułmańskiej w Bułgarii. Na przykład, w 1907 roku inspektor szkół muzułmańskich Nikoła Iwan Wankow opisywał przypadek dzieci muzułmańskich, które uczą się pisać cyrylicą od prawej strony do lewej. Trudno było uznać takie osoby za piśmienne. Zob. M. Methodieva, op. cit., s. 36–40. 36 „Варненски общински вестник” 1903, год. 16, бр. 7–8 (31 март), s. 6–7. W chwili powstania państwa bułgarskiego umiejętnością czytania i pisania mogło wykazać się zaledwie 4% wyznawców islamu (wśród Bułgarów odsetek ten wynosił 32%)31. Do 1905 roku procent ten zasadniczo się nie zmienił – 3,8% muzułmanów było piśmiennych, gdy Bułgarów – 47%32. Ta tendencja utrzymywała się jeszcze przez wiele lat33. Był to najwyższy odsetek analfabetów spośród wszystkich grup etniczno-wyznaniowych na ziemiach bułgarskich34. Problem ten dotyczył w pierwszej kolejności wsi (2,1% umiejących pisać i czytać wśród wyznawców islamu w 1905 roku), w mniejszym stopniu miast (12,2%)35. Zobrazować go może frekwencja przedstawicieli społeczności muzułmańskiej w Bibliotece Publicznej w Warnie na początku XX wieku. Mimo że stanowili oni w tym okresie blisko jedną trzecią ludności miasta, właściwie nie korzystali z jej oferty. W 1902 roku tylko 59 muzułmanów odwiedziło bibliotekę, co stanowiło niewielki ułamek procenta wobec liczby czytelników placówki (24 574). Jest to znaczące, jeżeli weźmie się pod uwagę, że wśród Ormian (789), Greków (334) czy Rosjan (122) była to znacznie większa grupa36. Wysoki poziom analfabetyzmu miał duży wpływ na utwierdzanie powszechnego stereotypu wśród Bułgarów o tureckim zacofaniu, ignorancji oraz prymitywizmie37. 37 Ö. Turan, K. T. Evered, op. cit., s. 484, 497. 38 Presice of Despatch no. 3 and Introdure, Philipopolis 29.01.1883, FO 195/1452 (brak stron); От Министерство на финансите до Министерсрво на просвещението, София 9.01.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 36 л. 36; Изложение за състояние на Вратчанското окръжие през 1903–1904, Вратца 1904, s. 66; Протокол на Провадийския градски общински съвет (бр. 5), Провадия 22.02.1896, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 14 л. 22–23; A. Eminov, The Status of Islam and Muslims in Bulgaria, „Journal Institute of Muslim Minority Affairs” 1987, vol. 8:2, s. 292–293; А. Павлова, op. cit., s. 37–38. 39 Постановлениe на Провадийско градско общинско управление (бр. 1), Провадия 3.01.1897, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 3 л. 1; Постановлениe на Провадийско градско общинско управление (бр. 3), Провадия 10.02.1890, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 4 л. 54–55; Dotacje nie musiały mieć charakteru pieniężnego, a formę dochodów z określonej nieruchomości (na zasadzie wakfów). Zob. Протокол на Шадъкийски селски общински съвет (бр. 3), 15.04.1909, ДА-Варна ф. 163к оп. 1 а.е. 4 (brak stron). 40 „Държавен вестник” 1895, год. XVII, бр. 20 (26 януари), s. 2. 41 Translation of Raport about Primary and Second Class Education in Eastern Rumelia, Phillipopolis 12.1881, FO 195/1411 (brak stron). Finansowanie szkół muzułmańskich miało być oparte w pierwszej kolejności na wakfach jak przed 1878 roku. W wielu przypadkach okazało się to niemożliwe wobec konfiskat i „rewolucji agrarnej”, w wyniku której liczba wakfów w państwie uległa wyraźnemu spadkowi. Dlatego gmina wyznaniowa mogła ustanowić wobec członków wspólnoty obowiązkowy datek na rzecz szkół. To też okazało się kłopotliwe ze względu na powszechne ubóstwo wśród tej ludności. W 1891 roku oficjalnie umożliwiono szkołom muzułmańskim korzystanie z subsydiów państwowych, jakkolwiek już wcześniej rząd przekazywał środki na rzecz tych ośrodków. Od 1909 roku pomoc mogła być czerpana nie tylko od rządu centralnego, ale i władz lokalnych: okręgów, powiatów oraz gmin. Dotacje miały być wykorzystywane na rzecz utrzymania budynków szkolnych oraz pensje dla nauczycieli38. Co ciekawe, wobec tego, że w północno-wschodnich częściach kraju muzułmanie posiadali znacznie silniejszą pozycję na poziomie samorządów i administracji lokalnej niż w strukturach centralnych, już w latach 90. XIX wieku przekazywała ona dotacje na rzecz szkół islamskich39. Należy też dodać, że wprowadzone w 1895 roku ulgi podatkowe dotyczące budynków religijnych i szkół, objęły wyłącznie placówki państwowe, bez islamskich40. Warto przyjrzeć się jak wyglądały budżety szkół muzułmańskich na ziemiach bułgarskich w tym okresie. W 1881 roku placówki muzułmańskie w Rumelii Wschodniej utrzymywały się głównie z wakfów (286 tys. groszy), częściowo z datków wiernych (35 tys. groszy), dotacje rządowe oraz przyznawane przez władze lokalne stanowiły zaledwie około 2,7% budżetu islamskiej oświaty w prowincji (9 tys. groszy)41. W roku szkolnym 1908/1909 w okręgu burgaskim budżet szkolnictwa muzułmańskiego wynosił 35 383 lewów, z czego 26 793 pochodziło ze składek wiernych, 4 850 od państwa, 3 440 z wakfów, a 1 373 z „innych źródeł”. W tym czasie w okręgu warneńskim całość wydatków związanych z islamską oświatą wynosił 93 611 lewów, z czego 83 244 pochodziło ze składek wiernych, 5 247 z wakfów, 3 820 z dotacji rządowych, a 1 300 z „innych źródeł”42. 42 Частните училища през учебната 1908–1909 г., [w:] История на българите.., т. 1, ч. 1, s. 588. 43 Por. Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 227–229. 44 Por. H. Memişoglu, The Education…, s. 13–14; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 217–219, 229; B. Şimşir, The Turks…, s. 23, 33. 45 Статистически алманах за Старозагорский департамент за 1884 високосна година, Стара Загора 1884, s. 67–70. 46 W roku szkolnym 1879/1880 na szkoły muzułmańskie w Rumelii Wschodniej przeznaczono 147 116 groszy, w 1880/1881 – 331 963 groszy, a w 1881/1882 – 390 tys. Zob. Translation of Raport about Primary and Second Class Education in Eastern Rumelia, Phillipopolis 12.1881, FO 195/1411 (brak stron); А. Павлова, op. cit., s. 52; Zob. także: Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 214–215. 47 „Държавен вестник” 1887, год. IX, бр. 13 (3 февруари), s. 1–2. 48 Указ на княз Александър I бр. 510, Варна 17.06.1882, [w:] Княз Александър I Батенберг и Варна. Документи и материали (1879–1915), съст. Б. Дряновски, Варна 2004, s. 136; Указ на княз Александър I бр. 265, София 3.04.1883, [w:] Княз Александър I Батенберг…, s. 171–172; Указ на княз Александър I бр. W historiografii tureckiej formułuje się oceny, że wsparcie finansowe władz bułgarskich dla szkolnictwa muzułmańskiego było „wyłącznie symboliczne” lub że islamskie placówki w Rumelii Wschodniej „zostały pozostawione same sobie”. Ömer Turan uznał brak stałego finansowania szkół muzułmańskich za karygodne zachowanie ze strony rządu bułgarskiego, gdyż wyznawcy islamu płacili podatki na oświatę jak każdy inny obywatel. Wyliczył, że w 1907 roku muzułmanie przekazali rządowi 1 575 928 lewów podatków na edukację, a otrzymali pomoc w wysokości zaledwie 75 tys. lewów. Badacz podkreśla, że obiecana pomoc ze strony władz w Sofii pozostawała wyłącznie na papierze i nie trafiała do wspólnoty43. Wśród tureckich historyków pojawiają się głosy, że dotacje państwowe były jedynie cynicznym przejawem chęci pozyskania poparcia w czasie wyborów lub poprawy stosunków z Imperium Osmańskim, a nie faktyczną pomocą dla muzułmańskiej edukacji44. Trudno się zgodzić z tymi ocenami, na pewno nie w kontekście Rumelii Wschodniej. W okręgu starozagorskim w pierwszej połowie lat 80. XIX wieku znajdowało się dwadzieścia osiem szkół tureckich (w tym jedenaście w miastach), które w 1880 roku otrzymały dotacje z Płowdiwu w wysokości 26,1 tys. groszy, w 1881 – 29 tys., w 1882 – 36,2 tys., w 1882 – 36,2 tys., a w 1883 – 43 tys. Wsparcie to stanowiło około 20–25% wszystkich funduszy przeznaczanych przez władze na rzecz oświaty w okręgu45. W latach 1879–1882 w Rumelii Wschodniej przeznaczono na szkoły muzułmańskie 869 tys. groszy (dla porównania, na bułgarskie placówki państwowe wydano 2,4 mln)46. Także po zjednoczeniu kierowano dosyć wysokie dotacje do placówek muzułmańskich na południu kraju, co motywowano „zaniedbaniami po rządach wschodniorumelijskich”47. Rządzący Księstwem Bułgarii Aleksander Battenberg wielokrotnie wspierał finansowo szkoły islamskie z budżetu dworu48. 20, София 30.01.1884, [w:] Княз Александър I Батенберг…, s. 193; Указ на княз Александър I бр. 40, София 10.04.1885, [w:] Княз Александър I Батенберг…, s. 222–223; К. Иречек, Български дневник, т. 2: 1881–1884, съст. Е. Стателова, София 1995, s. 32. 49 „Държавен вестник” 1895, год. XVII, бр. 166 (1 август), s. 1; „Държавен вестник” 1897, год. XIX, бр. 112 (27 май), s. 1–3; Изложение за състояние на Сливенското окръжие през 1896–1897, Сливен 1897, s. 51; Изложение за състояние на Сливенското окръжие през 1897–1898, Сливен 1898, s. 49. 50 Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1892–1893 г., Варна 1894, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 4 (таблица). 51 Доклад до негово величество Фердинанд I цар на българите по случай 25-годишнината от възшествие му на българския престол 1887–1912, София 1912, s. 20. 52 Пловдивското общинско управление до Турското училищно настоятелство, Пловдив 30.04.1912, ДА-Пловдив ф. 1141к оп. 1 а.е. 55 л. 13. 53 Инспекция на Пловдивското училищно окръжие до предателства на гръцките, турските, еврейските и протенстанските училищни настоятелства, Пловдив 15.07.1903, ДА-Пловдив ф. 1141к оп. 1 а.е. 55 л. 3–4; Инспекция на Пловдивското училищно окръжие до предателства на българо-католическите, турските, еврейските, гръцките, ивангелските, френските и немските училищни настоятелства, Пловдив 11.01.1912, ДА-Пловдив ф. 1141к оп. 1 а.е. 55 л. 9; Пловдивското общинско управление до Турското училищно настоятелство, Пловдив 12.02.1912, ДА-Пловдив ф. 1141к оп. 1 а.е. 55 л. 10; Пловдивското общинско управление до Турското училищно настоятелство, Пловдив 9.04.1912, ДА-Пловдив ф. 1141к оп. 1 а.е. 55 л. 12. 54 Списък на лицата, които получили най-много гласове при изборите на 16 август [1892] за училищни настоятелства, ДА-Варна ф. 158к оп. 2 а.е. 105 л. 21. Na północy dotacje w szerzej skali pojawiły się później, w latach 90. XIX wieku. Na przykład, w tym okresie władze w Sofii przekazywały istotne sumy na nowe budynki szkolne, remonty istniejących czy bieżące wydatki49. W okręgu warneńskim w roku szkolnym 1892/1893 władze centralne ograniczyły się do finansowania wyłącznie placówek muzułmańskich, co motywowano ich kłopotami finansowymi i groźbą bankructwa. Dotacje ominęły zaś bułgarskie szkoły państwowe50. Na początku XX wieku rząd bułgarski rocznie przeznaczał na rzecz muzułmańskiej oświaty dotacje rzędu 140 tys. lewów, co pokrywało około 10% jej budżetu51. Pomoc finansową szkołom muzułmańskim oferowały także władze lokalne52. Nie można więc powiedzieć, że szkoły muzułmańskie w Bułgarii były pozostawione same sobie, o czym świadczą także kontrole w nich przeprowadzane przez inspektorów szkolnych w zakresie kompetencji hodżów, realizowanego materiału czy treści podręczników53. Zarzuty formułowane przez badaczy tureckich wobec władz bułgarskich wydają się być nieuzasadnione również z innego względu – należy przypomnieć, że placówki muzułmańskie były prywatne, a nie państwowe, każdy muzułmanin jako obywatel Bułgarii miał prawo posłać swoje dziecko do placówki publicznej finansowanej w pełni z budżetu. Wyznawcy islamu mieli wpływ na szkolnictwo publiczne, wyrazem tego był fakt, że do bułgarskich rad szkolnych w przypadku gmin o ludności mieszanej wchodzili także muzułmanie, podobnie islamscy radni wiejscy uczestniczyli w podejmowaniu decyzji dotyczących polityki szkolnej na poziomie gminy54. Ömer Turan nie potępia polityki oświatowej Imperium Osmańskiego, opartej na finansowaniu szkół muzułmańskiej oraz pozostawieniu placówek innych grup wyznaniowych i etnicznych w kompetencji milletów. Dziwi więc, że stawia tego typu zarzuty wobec Bułgarów, których podejście ściśle odwoływało się do tego modelu. Nie można zapominać, że szeroka autonomia dla szkolnictwa muzułmańskiego miała swoją cenę. Wspólnota islamska miała wolność w organizowaniu programu nauczania w swoim języku i według własnych zasad, ale musiała także wziąć odpowiedzialność za finansowanie placówek oświatowych. Odrębną kwestią jest, czy była w stanie to zrobić. Nie można jednak odebrać słuszności badaczom tureckim oceniającym, że szkoły muzułmańskie w Bułgarii były instytucjami niedofinansowanymi, borykającymi się z ciągłymi problemami. Przez cały omawiany okres zwracano uwagę na zły stan budynków szkół muzułmańskich, które nie spełniały podstawowych norm, ciągle wykazywano zaległości w wypłacaniu pensji dla nauczycieli55. W wielu przypadkach podstawowym źródłem finansowania szkół były datki ze strony miejscowej wspólnoty islamskiej, których pobieranie było bardzo kłopotliwe w warunkach masowej emigracji56. Podobnie zwracano uwagę, że dochody uzyskiwane z wakfów nie wystarczały na sprawne organizowanie edukacji57. Winnymi tego stanu rzeczy nie byli wyłącznie muzułmanie, którzy nie mogli poradzić sobie z obciążeniami finansowymi, związanymi z organizacją autonomii szkolnej, ale i władze bułgarskie. Na przykład, problemy finansowe ruseńskiego rusztije w 1894 roku wynikały z tego, że władze miejskie przez dwa lata nie przekazywały podatku pobieranego od wspólnoty wyznaniowej na rzecz placówki, ustanowionego wcześniej przez islamską radę szkolną58. 55 А. Павлова, op. cit., s. 51–52; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 214–215. 56 Постановлениe на Провадийско градско общинско управление (бр. 3), Провадия 10.02.1890, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 4 л. 54-55. 57 Прошение от турско училищно настоятелство в Враца до Врачански окръжен управител, Враца 10.12.1880, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 66. 58 M. Methodieva, op. cit., s. 60–61. 59 Ibidem, s. 34. 60 Ibidem, s. 40. Realizacja wielu inicjatyw związanych z poprawą funkcjonowania oświaty muzułmańskiej w Bułgarii była możliwa dzięki wsparciu ze strony Wysokiej Porty. Imperium Osmańskie, które przyznawało w tym okresie szkolnictwu bułgarskiemu znaczną swobodę w ramach systemu milletów, oczekiwało tego samego od władz w Sofii59. Sytuacja szkół bułgarskich w Macedonii i placówek muzułmańskich była w tym względzie podobna. Pierwsze w dużej mierze były finansowane przez rząd bułgarski, drugie nie utrzymałyby się bez wsparcia Wysokiej Porty60. Główną linią polityki władz w Konstantynopolu wobec oświaty islamskiej w Bułgarii była chęć szerzenia za jej pośrednictwem idei panislamizmu, utwierdzanie w przekonaniu, że muzułmanie, niezależnie gdzie żyją, są poddanymi sułtana. Gwarantem tego miało być utrzymanie wcześniejszego systemu szkolnego oraz izolacja od bułgarskiej oświaty. Wsparcie dla szkół muzułmańskich w Bułgarii opierało na czterech typach działalności:  Dotacje pieniężne na rzecz budowy oraz remontu szkół (jednak jak pokazują wcześniej zaprezentowane źródła dochodów placówek muzułmańskich, nie były one znaczące – korzystały z nich przede wszystkim wybrane rusztije);  Wysyłanie nauczycieli (często wraz z zagwarantowaniem im pensji);  Udostępnianie podręczników oraz map;  Fundowanie stypendiów dla muzułmańskich uczniów na kontynuacje nauki w szkołach w Imperium Osmańskim61. 61 Ibidem, s. 42–43, 66–67, 73. 62 Ibidem, s. 43–46, 56–59. 63 Ibidem, s. 73. Początkowo Wysoka Porta ostrożnie podchodziło do wsparcia dla szkolnictwa muzułmańskiego w Bułgarii, badając za każdym razem czy konkretne działanie nie będzie miało reperkusji politycznych. Od początku 1881 roku uznano jednak, że można bez konsekwencji wysyłać pieniądze oraz nauczycieli do Bułgarii. Dzięki funduszom osmańskim m.in. w 1885 roku otworzono nowe rusztije w Szumenie, a w 1903 roku szkołę dla dziewcząt w tymże mieście. Muzułmanie z Bułgarii nieraz zwracali się do władz osmańskich, gdy borykali się z kłopotami finansowymi bądź nie byli zadowoleni z pracy nauczyciela i chcieli jego odwołania. Na tym polu pojawiły się jednak liczne konflikty – lokalni nauczyciele nieraz czuli się pokrzywdzeni wobec faktu, że w szkole w ich gminie uczy hodża spoza społeczności. Nieraz miejscowi pedagodzy zyskiwali poparcie rady szkolnej oraz ludności, mimo że reprezentowali znacznie niższy poziom przygotowania do pracy niż wysłannicy Konstantynopola. Z drugiej strony, ze względu na brak perspektywy kariery, trudne warunki oraz niskie pensje, hodżowie przysyłani z Imperium Osmańskiego traktowali delegację do szkoły w Bułgarii jako karę. Zdarzały się sytuacje, że w związku z wielomiesięcznymi zaległościami w wypłacaniu pensji, na własną rękę decydowali się porzucać szkołę i wracać do Turcji62. Projekt uczynienia ze szkolnictwa muzułmańskiego w Bułgarii czynnika gwarantującego wpływy osmańskie na poziomie ideologicznym najczęściej załamywał się z powodu ograniczonych możliwości państwa tureckiego63. W Rumelii Wschodniej Imperium Osmańskie oficjalnie zaopatrywało w podręczniki tamtejsze szkoły muzułmańskie, co było kontynuowane na ziemiach południowobułgarskich także po 1885 roku. Korzystano z takich samych książek jak w innych częściach cesarstwa, podobne wysyłano do muzułmanów w Bośni i Hercegowinie, Grecji czy na Kretę. Zasadniczo jednak placówki islamskie w Bułgarii borykały się z ciągłym brakiem podręczników. Na przykład, w roku szkolnym 1894/1895 na jedną placówkę przypadały mniej więcej dwie książki, do tego łącznie w 1 284 szkołach korzystano z siedemdziesięciu ośmiu map i dwóch globusów. Dla porównania w tym czasie w 3 080 bułgarskich szkołach na wyposażeniu znajdowało się 165 829 książek (około pięćdziesiąt cztery w jednej szkole), 13 596 map oraz 1 350 globusów. Problem ten został rozwiązany dopiero w latach 30. XX wieku, kiedy władze bułgarskie zdecydowały się drukować książki dla szkół muzułmańskich64. 64 Ibidem, s. 46–48; H. Memişoglu, The Education…, s. 9; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 218, 224; B. Şimşir, The Turks…, s. 23. 65 Рапорт на директора на българското просвещение в Източна Румелия Йоаким Груев (Пловдив, 1.12.1882), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 79–82. 66 Presice of Despatch no. 3 and Introdure, Philipopolis 29.01.1883, FO 195/1452 (brak stron); Translation of Raport about Primary and Second Class Education in Eastern Rumelia during the School Year 1881–1882 submitted to the Governor General by the Director of Education, FO 195/1452 (brak stron); „Държавен вестник” 1895, год. XVII, бр. 79 (14 април), 4–8; „Държавен вестник” 1895, год. XVII, бр. 152 (14 юли), s. 9; „Държавен вестник” 1897, год. XIX, бр. 101 (13 май), s. 1–7; „Държавен вестник” 1897, год. XIX, бр. 103 (15 май), s. 1–5; „Държавен вестник” 1897, год. XIX, бр. 109 (23 май), s. 1–2; „Държавен вестник” 1897, год. XIX, бр. 122 (9 юни), s. 1–6; C. Rudin, A. Eminov, Bulgarian Turkish…, s. 46–47. 67 Na przykład, w zdominowanym przez muzułmanów powiecie Akkadynłar funkcjonowało siedemdziesiąt siedem islamskich szkół podstawowych, mimo to poziom analfabetyzmu był najwyższy w skali całego kraju. Zob. M. Methodieva, op. cit., s. 36–40. 7.2. Szkoły elementarne Obiekty szkolne zniszczone w czasie wojny i w okresie powojennym starano się odbudować, w latach 1879–1881 w Rumelii Wschodniej uruchomiono osiemdziesiąt nowych szkół islamskich, w 1881 roku około czterysta było remontowanych. Mimo tych wysiłków w 1881 roku w około stu pięćdziesięciu miejscowościach zamieszkiwanych przez muzułmanów na ziemiach południowobułgarskich nie było placówki edukacyjnej na poziomie powstawowym65. Z podobnymi problemami borykała się wspólnota muzułmańska w Księstwie Bułgarii. Do władz centralnych napływało wiele petycji z prośbą o pomoc finansową umożliwiającą otwarcie bądź remont placówki edukacyjnej. Proces odbudowy sieci szkół przebiegał sprawnie. Ocenia się, że po pierwszych latach po wojnie praktycznie w każdej wsi muzułmańskiej znajdowała się przynajmniej jedna szkoła podstawowa66. Placówki muzułmańskie stanowiły w omawianym okresie około 30% wszystkich szkół podstawowych w Księstwie Bułgarii, co przekraczało nawet odsetek muzułmanów. Nie znajdowało to odbicia w efektach nauczania67. W Rumelii Wschodniej muzułmanie posiadali najgęstszą sieć szkół – 44% wszystkich placówek dydaktycznych miało charakter islamski, choć muzułmanie stanowili 23,5% ludności prowincji. Koncentrowały się one w powiatach kyrdżalijskim, ajtowskim, chaskowskim oraz stremeńskim68. W Księstwie Bułgarii szkoły muzułmańskie – jak łatwo się domyślić – koncentrowały się w północno-wschodnich rejonach kraju, które w omawianym okresie stanowiły około 60% wszystkich placówek islamskich na ziemiach bułgarskich69. 68 Рапорт на директора на българското просвещение в Източна Румелия Йоаким Груев (Пловдив, 1.12.1882), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 79–82; C. Rudin, A. Eminov, Bulgarian Nationalism and Turkish Language in Bulgaria, [w:] Language Contact – Language Conflict, ed. E. Frankel, Ch. Kramer, New York 1993, s. 46; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 200. 69 B. Şimşir, The Turks…, s. 20. 70 А. Павлова, op. cit., s. 45–46, 56. Tab. 4: Muzułmańskie szkoły podstawowe na ziemiach bułgarskich w latach 1880–1911 Rok szkolny Szkoły Nauczyciele Uczniowie 1880/1881 1 201 684 (tylko Rumelia Wschodnia) 26 390 (tylko Rumelia Wschodnia) 1894/1895 1 243 1 430 69 936 1898/1899 1 334 1 516 70 617 1900/1901 1 312 b.d. b.d. 1901/1902 1 297 1 476 65 273 1902/1903 1 221 1 374 60 292 1903/1904 1 257 1 430 63 442 1907/1908 1 121 1 291 60 390 1908/1909 1 132 1 330 59 418 1909/1910 1 119 1 363 57 995 1910/1911 1 070 1 296 55 385 1911/1912 1 206 1 420 63 778 Źródło: Translation of Raport about Primary and Second Class Education in Eastern Rumelia, Phillipopolis 12.1881, FO 195/1411 (brak stron); Presice of Despatch no. 3 and Introdure, Philipopolis 29.01.1883, FO 195/1452 (brak stron); А. Павлова, История на турски училища в България 1878– 1959, „Магистър-М” 1992, бр. 1, s. 45; C. Rudin, A. Eminov, Bulgarian Nationalism and Turkish Language in Bulgaria, [w:] Language Contact – Language Conflict, ed. E. Frankel, Ch. Kramer, New York 1993, s. 46; И. Татарлъ, Литература на турците в България – състояние на изучаването ѝ и някои нейни теоретични и прагматични проблеми, [w:] Литература на малцинства в България след Освобождението, ред. В Мутафчиева, Г. Цанков, М. Карабелова, София 1999, s. 73; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика в Източна Румелия (1879–1885), [w:] Мюсюлманските общности на Балканите и в България, т. 1, ред. A . Желязкова, София 1997, s. 232. Statystyki dotyczące ilości szkół muzułmańskich, ich nauczycieli i uczniów wskazują na tendencję spadkową (zob. Tabela 4). Było to związane przede wszystkim z emigracją wyznawców islamu z kraju, finansowymi trudnościami w utrzymaniu placówek szkolnych, niską frekwencją wśród uczniów, którzy mieli poczucie, że wykształcenie nie daje im perspektyw, również z problemami z dostosowywaniem do nowych przepisów (wymagania wobec nauczycieli, normy programowe, podręczniki)70. Zagęszczenie muzułmańskich szkół podstawowych różniło się w zależności od obszarów wiejskich i miejskich oraz od regionu. Na wschodzie kraju szkoły muzułmańskie znajdowały się przede wszystkim na prowincji, gdzie odsetek wyznawców islamu był wyższy niż w miastach. Na przykład, w 1903 roku w Warnie znajdowało się sześć szkół ludowych, do których uczęszczał 465 uczniów (78 na placówkę), w rejonach podmiejskich powiatu warneńskiego zaś – trzydzieści trzy szkoły z 1 206 uczniami (37 na placówkę)71. W 1910 roku w całym okręgu warneńskim funkcjonowało 291 islamskich szkół podstawowych, z czego 273 we wsiach i tylko osiemnaście w miastach. Szkoły na obszarach wiejskich borykały się jednak z poważnymi problemami. W 212 miejscowościach zamieszkałych przez muzułmanów nie funkcjonowała żadna szkoła podstawowa – były one zamykane z powodu małej liczby uczniów oraz braku odpowiedniej infrastruktury. W przypadku, gdy we wsi o ludności mieszanej nie było szkoły ludowej, dochodziło do współpracy muzułmanów z Bułgarami i otwierania wspólnych placówek (w raporcie z 1909 roku odnotowano pięćdziesiąt siedem takich inicjatyw)72. Na zachodzie kraju muzułmańskie placówki oświatowe uchowały się zaś jedynie w ośrodkach miejskich, jakkolwiek i te stopniowo były likwidowane wraz z emigracją73. 71 Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1902–1903, Варна 1903, s. 52; Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1908–1909, Варна 1909, s. 118. 72 Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1908–1909, Варна 1909, s. 114; Ta tendencja utrzymała się przez kolejne lata. Zob. Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1913–1914, Варна 1914, s. 155, 159. 73 Изложение за състояние на Софийското окръжие през 1893 г., София 1893, s. 67; Изложение за състояние на Софийското окръжие през 1903–1904, София 1904, s. 34–35. 74 Учебно дело в Кн. България, „Държавен вестник” 1882, год. IV, бр. 5 (16 януари), s. 3. 75 W Silistri żyło ponad dwa razy więcej muzułmanów niż Bułgarów – w tym czasie znajdowało się tam 1,2 tys. domów tureckich oraz 509 bułgarskich. Obok nich żyły także rodziny greckie (92 domy), ormiańskie (63) i żydowskie (45). Zob. БАН ф. 3 оп. 1 а.е. 1131 л. 10. 76 Годишен отчет за санитарното състояние на Силистренския окръг през 1889 година, „Държавен вестник” 1890, год. XII, бр. 123 (9 юни), s. 3. 77 БАН ф. 3 оп. 1 а.е. 1131 л. 12. Tuż po wojnie w wielu miejscach na wschodzie kraju muzułmańskie szkolnictwo podstawowe było lepiej rozwinięte niż bułgarskie74. W roku szkolnym 1880/1881 w Silistri funkcjonowała trzynaście szkół islamskich (z czternastoma nauczycielami) i tylko dwie bułgarskie (z pięcioma nauczycielami). W ten sposób na jedną placówkę muzułmańską przypadały dziewięćdziesiąt dwa domy wyznawców islamu, a na jedną bułgarską – aż 25575. Ta tendencja utrzymywała się przez lata – w 1889 roku w okręgu silistreńskim znajdowało się 35 placówek bułgarskich i 193 muzułmańskie76. Na zachodzie oraz południu kraju sytuacja muzułmańskich szkół elementarnych przedstawiała się zupełnie inaczej. W okręgu kjustendiłskim w listopadzie 1881 roku funkcjonowało zaledwie siedem muzułmańskich szkół z siedmioma hodżami, co, biorąc pod uwagę liczbę chrześcijan i muzułmanów w rejonie, było niewielką liczbą wobec 102 bułgarskich placówek z 111 nauczycielami77. W okręgu płowdiwskim w roku szkolnym 1888/1889 znajdowało 268 szkół ludowych, z czego pięćdziesiąt było islamskich78. W wielu miejscowościach na zachodzie kraju, gdzie pozostały niewielkie wspólnoty muzułmańskie, nie było budynku szkolnego, a nauczanie było organizowane przez hodżę w prywatnym domu, kawiarni czy meczecie79. 78 Изложение за състояние на Пловдивското окръжие през 1888–1889, Пловдив 1890, s. 44. 79 БАН ф. 3 оп. 1 а.е. 1131 л. 15; „Държавен вестник” 1899, год. XXI, бр. 9 (14 януари), s. 10–12; Изложение за състояние на Софийското окръжие през 1893 г., София 1893, s. 67; Изложение за състояние на Софийското окръжие през 1897–1898, София 1898, s. 57. 80 Translation of Raport about Primary and Second Class Education in Eastern Rumelia, Phillipopolis 12.1881, FO 195/1411 (brak stron); Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1889–1890, Варна 1890, s. 47; Ж. Назърска, Формиране на интелектуален елит…, s. 102–103; A. Eminov, Turks and Tatars in Bulgaria and the Balkans, „Nationalities Papers” 2000, vol. 28, no. 1, s. 139; M. Methodieva, op. cit., s. 24. 81 Изложение за състояние на Софийското окръжие през 1897–1898, София 1898, s. 57. 82 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 235. 83 Ibidem, s. 221–222. 84 A. Eminov, Turkish and Other Muslim Minorities in Bulgaria, London 1997, s. 125. 85 M. Methodieva, op. cit., s. 23–24. Według danych z końca 1881 roku, dwie trzecie muzułmańskich dzieci w wieku do dwunastego roku życia uczęszczało do szkoły, do piętnastego roku życia – połowa objętych obowiązkiem szkolnym. Ten odsetek stopniowo się zmniejszał w wyniku procesów migracyjnych, spadku liczby placówek i odległości placówek od miejsca zamieszkania, niechęci rodziców do edukowania dzieci oraz problemów finansowych rodzin, które potrzebowały dodatkowych rąk do pracy80. Niewielu uczniów muzułmańskich kończyło szkoły. Na przykład, w placówce islamskiej w Samokowie w roku szkolnym 1897/1898 spośród piętnastu islamskich uczniów ostatnich klas dyplomy otrzymała piątka81. W roku szkolnym 1907/1908 w skali całego kraju 15% uczniów muzułmańskich zrezygnowało z nauki bez kończenia klasy, a 37% nie zdało egzaminów82. Wiele szkół dodatkowo działało w niepełnym wymiarze godzin, co skutkowało nieotrzymaniem żadnego dyplomu83. Problem nie polegał na uczęszczaniu uczniów muzułmańskich do szkół, ich frekwencja była porównywalna z frekwencją dzieci bułgarskich czy greckich, ale na tym, że zaledwie część z nich kończyło edukację84. Źródłem tego stanu rzeczy była sytuacja społeczna ludności muzułmańskiej. W roku szkolnym 1894/1895 88% uczniów pochodziło z rodzin rolniczych, 4–5% – rzemieślniczych (krawcy, szewcy, balwierze), 1% – nauczycieli oraz duchownych. Około 88% islamskich dzieci żyło w ubóstwie, dodatkowo w przypadku obszarów wiejskich nie mogły one poświęcić wiele czasu na naukę, pomagając rodzinie w utrzymaniu gospodarstwa85. Utrudnieniem był także obowiązek przynoszenia w wielu miejscowościach kawałka drewna do ogrzania budynku szkolnego. W latach 90. XIX wieku na edukację jednego ucznia muzułmańskiego przeznaczano średnio 4 lewa, na bułgarskiego – 32 lewów. Społeczność muzułmańska nie była w stanie wyrównać różnicy w nakładach na wykształcenie86. 86 B. Şimşir, The Turks…, s. 24–25. 87 Ibidem, s. 22. 88 Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1902–1903, Варна 1903, s. 52; Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1908–1909, Варна 1909, s. 118. 89 Частните училища през учебната 1908–1909 г., [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 587–588. 90 Частни първоначални училища през учебната 1909–1910 г., [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 593–595. 91 Частните училища през учебната 1908–1909 г., [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 587–588; The Human Rights…, s. 27. 92 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 224; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 84–85. 93 Изложение за състояние на Свищовското окръжие през 1897–1898, Свищов 1898, s. 39; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 227–229. 94 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 224; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 84–85. Uczestnictwo muzułmańskich dziewcząt w edukacji nie było tak ograniczone jak się wydaje87. W okręgu warneńskim do szkół ludowych uczęszczała podobna liczba uczniów co uczennic: w roku szkolnym 1902/1903 7 538 chłopców, a dziewczynek 7 125, w 1902/1903 zaś: 7 325 i 6 83288. W roku szkolnym 1908/1909 do islamskich placówek podstawowych uczęszczało łącznie 32 316 uczniów i 28 074 uczennic89, podobnie te proporcje rozkładały się w roku następnym90. Należy jednak podkreślić, że kadra nauczycielska w muzułmańskich szkołach ludowych była całkowicie zdominowana przez mężczyzn – w tym czasie spośród 1 110 pracowników tych placówek zaledwie trzydzieści cztery było kobietami91. Stan budynków szkół muzułmańskich był tragiczny. W roku szkolnym 1894/1895 aż 1 018 placówek funkcjonowało w starych budynkach, a tylko 156 w nowych. Spośród nich stan 679 był oceniony jako „zły”, 177 – „średni”, a 318 – „dobry”. Wszystkie placówki islamskie dysponowały łącznie 1 353 salami, co znaczy, że 92% szkół miało jedno pomieszczenie, w którym prowadzono lekcje na różnych poziomach92. Do tego były one przepełnione, np. w okręgu swisztowskim w 1898 roku znajdowały się dwadzieścia cztery placówki, z jednym nauczycielem, do których uczęszczało łącznie 1 126 uczniów (prawie 47 na jedną szkołę). Biorąc pod uwagę, że większość szkół dysponowała jedną salą można mówić o przepełnieniu. Zdarzało się, że jeden nauczyciel musiał prowadzić zajęcia dla 100–150 uczniów jednocześnie93. Jednym z najsłabszych ogniw edukacji podstawowej wśród wyznawców islamu był poziom nauczycieli. Hodżowie najczęściej skupiali się na tłumaczeniu uczniom kwestii religijnych; nie mieli żadnego pojęcia o dydaktyce, wielu z nich było półanalfabetami, którzy znali tylko wersety z Koranu na pamięć94. Nie wprowadzano nowych rozwiązań oświatowych, przeprowadzano mało egzaminów, nie nauczano języków obcych, jak wspomniano, nie dysponowano też odpowiednimi podręcznikami. Organizowanie kursów doszkalających dla hodżów przynosiło mizerne efekty, mimo że frekwencja nie była na nich niska. Na przykład, w 1881 roku w Rumelii Wschodniej wzięło w nich udział 156 nauczycieli muzułmańskich na 684 wszystkich uczestników, aż trzy z jedenastu kursów dla pedagogów były prowadzone w języku osmańskotureckim95. Nauczyciele otrzymywali głodowe pensje, np. w Rumelii Wschodniej wynosiły one około 13 lirów rocznie (część wynagrodzenia dostawano w naturze), zwracano uwagę, że jedynie pracownicy katolickich placówek zarabiali mniej96. W roku szkolnym 1894/1895 na 1 404 nauczycieli tureckich 723 otrzymywało pensje poniżej 100 lewów rocznie, a 394: 101–200 lewów, a zaledwie 174: 201–400 lewów. Dla porównania, 96% bułgarskich nauczycieli otrzymywało wynagrodzenie powyżej 400 lewów rocznie. W tej sytuacji hodżowie pełnili równocześnie funkcje imamów, zajmujących się posługą religijną, ślubami i pogrzebami, by z dwóch głodowych pensji móc przeżyć97. Problemem było też to, że średnia wieku wśród nauczycieli muzułmańskich była coraz wyższa – młodzi wyjeżdżali do Imperium Osmańskiego, nie chcieli pracować w Bułgarii, gdzie płace były niskie, a warunki trudne. W roku szkolnym 1894/1895 48% nauczycieli miało powyżej czterdziestu lat. Do tego, 47% wykazywało wykształcenie podstawowe, 37% było absolwentami medres, żaden nie ukończył szkoły wyższej98. 95 Translation of Raport about Primary and Second Class Education in Eastern Rumelia during the School Year 1881–1882 submitted to the Governor General by the Director of Education, FO 195/1452 (brak stron). 96 А. Павлова, op. cit., s. 57–59; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 200–202. 97 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 231–232. 98 H. Memişoglu, The Education…, s. 11; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 231; B. Şimşir, The Turks…, s. 24. 99 „Държавен вестник” 1882, г. IV, бр. 5 (16 януари), s. 1–3. 100 От Министерство на просвещение до Министерство на външните работи и изповеданията, 15.07.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 886 л. 1. Już od lat 80. XIX wieku władze bułgarskie zwracały uwagę na alarmujący stan szkolnictwa muzułmańskiego w kraju. W raporcie przygotowanym przez Ministerstwo Oświaty dotyczącym sytuacji w edukacji w Księstwie Bułgarii z 1882 roku określono szkoły islamskie jako „bardzo prymitywne i staromodne, nie będące pod wpływem nowoczesnych rozwiązań pedagogicznych, cechujące się nieporządkiem”. Narzekano, że naucza się w nich wyłącznie religii, czytania i pisania, nauczyciele nie otrzymywali odpowiedniej zapłaty, do tego często była ona w naturze. Wskazywano, że w momencie ustania intensywnych ruchów migracyjnych ludności muzułmańskiej, rząd powinien zająć się reformą tych placówek99. W kolejnym raporcie Ministerstwa Oświaty z lipca 1885 roku wciąż zwracano uwagę na niski poziom nauczania, ignorowanie norm wyznaczanych przez ustawy, nauczycieli bez obywatelstwa bułgarskiego i niewystarczającą kontrolę państwa nad placówkami100. Dobitnie pisano o stanie budynków szkół muzułmańskich w raporcie dotyczącym norm sanitarnych w okręgu silistreńskim za rok 1889: „O muzułmańskich budynkach szkolnych nic nie powiemy, gdyż nie zasługują one na to, by o nich w ogóle mówiono”101. W 1891 roku naczelnik okręgowy w Silistri wciąż alarmował, że szkolnictwo muzułmańskie znajduje się w rozpaczliwej sytuacji. Uznał, że panuje w nich tak niski poziom, że w ogóle ciężko je nazwać szkołami – lekcje opierały się na czytaniu na głos Koranu, nie uczyło się w nich nawet pisania102. Podobne zdanie na temat oświaty muzułmańskiej miał historyk oświaty Nikoła Bankow, który w 1907 roku określił szkoły islamskie w kraju jako „kijine” (w tym czasie miało to pejoratywny wydźwięk). Zwracał uwagę, że poziom hodżów był często zatrważający: uznawał ich za analfabetów, których dokształcenie zajęłoby nie lata, a wieki103. W raporcie dotyczącym szkół prywatnych w roku szkolnym 1908/1909 pisano, że placówki islamskie wciąż działają jak za czasów osmańskich. Były źle zarządzane, a ich budynki nieprzystosowane do prowadzenia zajęć. Ciasne i mroczne sale bez ławek stanowiły właściwie małe pokoiki przy meczetach z brudnymi oknami, często bez szyb lub z papieru. Dzieci musiały albo stać, albo siedzieć po turecku104. Powszechnie szkoły muzułmańskie oceniano jako bastion zacofania oraz fanatyzmu muzułmańskiego105. 101 Годишен отчет за санитарното състояние на Силистренския окръг през 1889 година, „Държавен вестник” 1890, год. XII, бр. 123 (9 юни), s. 3. 102 Изложение за състояние на Свищовското окръжие през 1891 г., Свищов 1891, s. 23. 103 А. Павлова, op. cit., s. 47–48. 104 Частните училища през учебната 1908–1909 г., [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 587–588. 105 M. Methodieva, op. cit., s. 36–40. 106 Петиция от мюсюлманските училищни настоятелства в гр. Казанлък и Казанлъшко околия, Казанлък 20.01.1910, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 94 л. 29. O ile strona bułgarska obwiniała za ten stan rzeczy samą mniejszość muzułmańską, wyznawcy islamu uznawali winę władz w Sofii. Zarzucano, że rząd odbierał muzułmanom nowe i wyremontowane budynki na rzecz placówek publicznych i przekazywał w zamian stare i zniszczone. Jednak przede wszystkim zwracano uwagę na brak wsparcia finansowego ze strony państwa – tak oceniono to w petycji muzułmańskiej rady szkolnej z Kazanłyku z początku 1910 roku. W dokumencie zarzucano, że prawo oświatowe dyskryminuje wyznawców islamu, którzy, mimo że są pełnoprawnymi, płacącymi podatki obywatelami, są odcięci od powszechnej edukacji zagwarantowanej konstytucją. Autorzy petycji uznali, że o ile szkoły muzułmańskie nie będą miały stałych dochodów, nie będą mogły się rozwijać106. Mimo że sieć muzułmańskich szkół elementarnych była dość gęsta, nie wpływało to na podniesienie poziomu wykształcenia tej społeczności. Można tłumaczyć to niedoinwestowaniem szkół, ale także niskim poziomem kadry nauczającej i stosunkiem do edukacji zdecydowanej większości społeczności muzułmańskiej. 7.3. Szkoły średnie: rusztije i medresy Jedynie niewielki odsetek uczniów muzułmańskich decydował się kontynuować naukę po zakończeniu edukacji podstawowej. Muzułmańskie szkoły średnie nowego typu, czyli rusztije, znajdowały się wyłącznie w miastach. Gdy w szkołach ludowych najczęściej nauczano wyłącznie czytania, pisania i religii, w tym przypadku program był rozszerzany o muzykę, rysunek, geografię, fizykę, historię islamu oraz Imperium Osmańskiego107. Podobnie jak w przypadku placówek elementarnych, wiele rusztije po wojnie musiało zostać zamkniętych, np. w Rumelii Wschodniej w 1881 roku nie działało ani jedno. Dopiero w następnym roku udało się otworzyć pierwsze rusztije w prowincji, do którego uczęszczało osiemdziesiąt trzech uczniów, pracowało w niej pięciu nauczycieli108. Na początku XX wieku działało w państwie bułgarskim około trzydzieści pięć rusztije, ich liczba sukcesywnie malała, tak jak liczba nauczycieli i uczniów: 107 Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1902–1903, Варна 1903, s. 54; Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1908–1909, Варна 1909, s. 118; Изложение за състояние на Свищовското окръжие през 1894–1895, Свищов 1895, s. 77; A. Eminov, The Status of Islam…, s. 293; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 217. 108 Translation of Raport about Primary and Second Class Education in Eastern Rumelia, Phillipopolis 12.1881, FO 195/1411 (brak stron); Translation of Raport about Primary and Second Class Education in Eastern Rumelia during the School Year 1881–1882 submitted to the Governor General by the Director of Education, FO 195/1452 (brak stron); Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 218, 233. 109 Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1908 г., Варна 1909, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 14 л. 61; B. Şimşir, The Turks…, s. 32–33; 110 Bulgaria. Annual Report, 1907 by George W. Buchanan, FO 881/9140/17. Tab. 5: Rusztije w Bułgarii na początku XX wieku Rok szkolny Szkoły Nauczyciele Uczniowie 1907/1908 37 116 1 476 1908/1909 37 120 1 736 1909/1910 30 113 1 257 1910/1911 32 119 1 324 1911/1912 28 59 1 286 Źródło: А. Павлова, История на турски училища в България 1878– 1959, „ Магистър-М” 1992, бр. 1, s. 45; И. Татарлъ, Литература на турците в България – състояние на изучаването ѝ и някои нейни теоретични и прагматични проблеми, [w:] Литература на малцинства в България след Освобождението, ред. В Мутафчиева, Г. Цанков, М. Карабелова, София 1999, s. 73. W 1908 roku rusztije znajdowały się w Sliwenie, Tatar Pazardżiku, Warnie, Prowadii, Bałcziku, Widyniu, Łomie, Karłowie, Dobriczu, Nikopolu, Plewnie, Razgradzie, Ruse, Silistrii, Nowej Zagorze, Starej Zagorze, Chaskowie, Swisztowie, Eski Dżumai, Osman Pazarze, Płowdiwie i Szumenie109. W 1909 roku ośrodki te stanowiły około połowę niebułgarskich szkół średnich w kraju (łącznie było ich osiemdziesiąt pięć)110. Drugim typem średnich muzułmańskich placówek dydaktycznych na ziemiach bułgarskich były medresy, czyli koraniczne szkoły, w których nacisk był położony na naukę języka arabskiego oraz pogłębione studia nad religią. Ich zadaniem było przygotowanie do pracy przyszłych imamów, kadich, hodżów, mułłów oraz muftich. Edukacja w medresie trwała pięć lat. Podobnie jak w przypadku rusztije, placówki te znajdowały się wyłącznie w miastach111. Liczba tego typu placówek także malała, zwłaszcza na początku XX wieku spadek ten był szczególnie gwałtowny (zob. Tabela 6). 111 Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1902–1903, Варна 1903, s. 54; Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1903–1904 г., Варна 1904, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 10 л. 54. 112 Dla porównania, w omawianym okresie w Bośni i Hercegowinie funkcjonowało 43–50 medres (najsłynniejszymi były w Sarajewie oraz Mostarze), a w Kosowie oraz Macedonii – 73. Zob. А. Попович, Културни прояви на мюсюлманските общности на Балканите, [w:] Мюсюлманска култура по българските земи. Изследвания, ред. Р. Градева, С. Иванова, София 1996, s. 307–308. Trzeba podkreślić, że medresy i rusztije mieściły się w lepszych budynkach oraz posiadały sprawniejszą kadrę niż muzułmańskie szkoły postawowe. Jak zaznaczono, wszystkie islamskie placówki średnie mieściły się w miastach, gdzie warunki finansowania były lepsze niż na wsi, ludność była bardziej zamożna, można było też liczyć na większe wsparcie ze strony Imperium Osmańskiego czy państwa bułgarskiego. Niemniej, znajdowały się one w gorszym stanie niż placówki bułgarskie. Tab. 6: Medresy w Bułgarii w latach 1900–1913112 Rok szkolny Szkoły Nauczyciele Uczniowie 1900/1901 20 21 728 1901/1902 20 19 735 1902/1903 15 15 547 1903/1904 16 20 650 1904/1905 16 18 590 1905/1906 14 14 457 1906/1907 12 12 438 1907/1908 9 14 336 1908/1909 9 10 440 1909/1910 10 10 372 1910/1911 10 10 406 1911/1912 9 11 390 1912/1913 5 5 186 Źródło: А. Павлова, История на турски училища в България 1878– 1959, „ Магистър-М” 1992, бр. 1, s. 55. Jak tłumaczyć ten spadek liczby muzułmańskich szkół średnich, w tym kadry i osób uczących się w nich? Wielu uczniów i absolwentów decydowała się na wyjazd do Imperium Osmańskiego, by kontynuować naukę i rozwijać się zawodowo. Motywacje były związane z biedą miejscowej społeczności oraz poczuciem, że nie ma dla nich przyszłości w Bułgarii. Potem niejednokrotnie osoby te stawały się cenionymi działaczami społecznymi, urzędnikami, pisarzami, dziennikarzami poza krajem, równocześnie pozostawiając mniejszość muzułmańską w Bułgarii bez elit113. Wyjazdy były dodatkowo promowane przez osmański system stypendialny, który umożliwiał kontynuację nauki w Konstantynopolu, Adrianopolu, Bursie czy Bitoli. W 1902 roku sfinansowano wyjazdy pięciu muzułmańskich uczniów z Bułgarii na kształcenie na okres pięciu lat, w 1904 – czterdziestu czterech, a w 1906 zaś – dwudziestu114. Szczególnie cenieni w Turcji byli absolwenci rusztije w Płowdiwie, z których wielu potem kontynuowało naukę w osmańskiej Szkole Służby Cywilnej w Konstantynopolu (Mülkiye). Wyjeżdżano także do innych krajów, m.in. do rumuńskiej Dobrudży, gdzie znajdowała się jedna z najważniejszych medres w regionie (najpierw w Babadag, a po 1901 roku w Medgidii), do Bośni (idadije założono tu w 1892 roku, w 1887 roku muzułmańską szkołę sędziowsko-administracyjną) oraz na ziemiach albańskich115. 113 И. Татарлъ, Литература на турците…, s. 73. 114 Polityka ta była wielokrotnie krytykowana przez komisarzy osmańskich w Sofii, którzy uważali, że prowadzi to do pogłębiającej się zapaści kondycji mniejszości islamskiej w Bułgarii. Zob. M. Methodieva, op. cit., s. 50–53. 115 Статията за отзвука сред българската общественост по повод на румънския закон за организация на Северна Добруджа, София 9.02.1879, [w:] Извори за историята на Добруджа, т. 1: 1878–1919, съст. Ж. Попов, К. Пенчиков, П. Тодоров, София 1992. s. 34; A. Eminov, The Status of Islam…, s. 293; A. Попович, op. cit., s. 304–308; И. Татарлъ, Литература на турците…, s. 72–73. 116 Ö. Turan, K. T. Evered, op. cit., s. 484. 117 B. Şimşir, The Turks…, s. 19–20. 118 Изложение за състояние на Пловдивското окръжие през 1888–1889, Пловдив 1890, s. 47. 119 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 131–132. Jak trafnie ujął to Ömer Turan, przez exodus inteligencji muzułmańskiej z ziem bułgarskich mniejszość stała się „ciałem bez głowy”116. W latach 1877–1886 muzułmanie w Bułgarii utracili większość swoich nauczycieli i zostali bez przywództwa – kolejne lata wiązały się z żmudną rekonstrukcją kadr oświatowych, utrudnianą dodatkowo przez zjawisko emigracji117. Stąd wynikały potem problemy związane z nauczycielami w muzułmańskim szkolnictwie średnim. W raporcie dotyczącym okręgu płowdiwskiego z 1890 roku zwracano uwagę, że głównym kłopotem miejscowego rusztije był brak odpowiedniego personelu, wynikający z procesu drenażu mózgów118. Problem ten dotyczył także innych wykwalifikowanych grup zawodowych, tworzących elitę miejscowej społeczności muzułmańskiej. Część z nich straciła swoją dotychczasową pozycję, m.in. osoby, zajmujące się leczeniem wywodzące się z tej społeczności, nie posiadały zwykle odpowiednich uprawnień ani kompetencji do wykonywania zawodu lekarza119. W efekcie tych procesów także literatura Turków bułgarskich nie rozwijała się w tym okresie i przeżywała wyraźny zastój w porównaniu z okresem przed 1878 roku i w XX wieku. Wskazuje się raptem na dwóch twórców aktywnych na tym obszarze: autora poematów Aszika Hifzi i Huseina Radżiego Efendiego; drugi z wymienionych pozostawił po sobie cenne wspomnienia dotyczące wojny z lat 1877–1878 (Historyczne wydarzenia w Zagorze – Tarihçe-i Vaka-i Zağra)120. 120 И. Ялъмов, Етнокултурна и религиозна идентичност на турската общност в България, София 2014, s. 212; Idem, Ислямското културно наследство по българските земи, „Годишник на Вишия ислямски институт” 2010, бр. 2, s. 33–35. 121 Ж. Назърска, Формиране на интелектуален елит…, s. 106. 122 R. Crampton, The Turks…, s. 68; И. Татарлъ, Проблеми на турската…, s. 167. 123 M. Methodieva, op. cit., s. 24–25. 124 Постановлениe на Провадийско градско общинско управление (бр. 3), Провадия 10.02.1890, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 4 л. 54–55. Funkcji ośrodka kształtowania elit muzułmańskich w kraju nie spełniała jedyna szkoła wyższa działająca w Bułgarii, czyli Uniwersytet Sofijski. W latach 1902–1904 zaledwie 0,2% studentów było muzułmanami. W latach 1891–1941 przedstawiciele mniejszości stanowili raptem 1,55% absolwentów tej uczelni, wśród nich niewielu było Turków oraz Pomaków, dominowali Żydzi oraz Grecy. Głównie były to osoby pochodzące z dużych ośrodków miejskich (Płowdiw, Sofia, Ruse), kończące przede wszystkim prawo, w drugiej kolejności medycynę121. Wprawdzie w 1907 roku uruchomiono na uniwersytecie lektorat języka tureckiego, jednak został on zawieszony wraz z zamknięciem uczelni w wyniku tzw. kryzysu uniwersyteckiego122. 7.4. Koncepcje reformy szkolnictwa muzułmańskiego w Bułgarii Zdając sobie sprawę z niskiego poziomu szkolnictwa muzułmańskiego w Bułgarii, od początku lat 90. XIX wieku wśród nielicznej inteligencji islamskiej toczyła się dyskusja nad reformą oświaty. Jako pierwszy o tym problemie na łamach prasy tureckojęzycznej w kraju pisał Ali Dżewdat, dyrektor szumeńskiego rusztije i inspektor szkolny. Od 1890 roku wskazywał na szereg problemów, z którymi się borykał: nauczyciele i uczniowie chodzili do szkoły według własnego uznania, pedagodzy kłamali na temat osiągnięć uczniów i ich obecności na zajęciach, fałszowali wyniki egzaminów. Za te problemy obwiniał przede wszystkim konserwatywne środowisko hodżów związanych z tekke przy Meczecie Szeref Paszy w Szumenie, którzy blokowali projekty dotyczące unowocześnienia oświaty muzułmańskiej w okręgu123. W tym czasie islamskie rady szkolne także formułowały różne postulaty, m.in. w Prowadii w 1890 roku pojawił się pomysł, żeby podatki na rzecz edukacji były pobierane oddzielnie wśród chrześcijan i muzułmanów, następnie rozdzielanie na dwa niezależne systemy szkolne124. Na łamach pismo „Turcaman” w 1895 roku pojawił się artykuł, który nawoływał do tego, by to Bułgarzy stali się wzorem dla muzułmanów w kwestii rozwoju szkolnictwa, kształtowania warstwy inteligencji, a w dalszej perspektywie pełnego uczestnictwa w życiu politycznym kraju. Jak pisał autor, „Bułgarzy dawniej byli pastuchami, dziś są dżentelmenami”. Propozycje dotyczące potrzeby sformowania ogólnokrajowej organizacji islamskiej, która zajmie się przygotowaniem reformy edukacji pojawiły się także w 1898 roku w jednym z artykułów opublikowanych na łamach pisma „Muvazeneli” przez Osmana Nuriego z Tyrnowa125. W 1902 roku komisarz osmański w Sofii Ali Ferruch jako pierwszy zaproponował projekt utworzenia szkoły dla muzułmańskich nauczycieli w Bułgarii. Uważał, że należy przekształcić rusztije w Płowdiwie w placówkę typu idadije, która miała umożliwić lepsze kształcenie kadr nauczycielskich szkół muzułmańskich oraz powstrzymać absolwentów szkół średnich przed wyjazdami do Imperium Osmańskiego. Przy placówce miał powstać akademiki dla najuboższych uczniów z gwarancją otrzymania ubrania oraz wyżywienia. Ali Ferruch krytykował muzułmańskie rady szkolne w Bułgarii, które, zamiast skupiać się na poprawie funkcjonowania oświaty islamskiej w kraju, wikłały się w polityczne spory. Projekt jednak nie spotkał się z zainteresowaniem zarówno Wysokiej Porty, jak i władz w Sofii, w dużej mierze ze względu na koszty z nim związane126. W dyskusji na temat reformy oświaty muzułmańskiej aktywni byli także deputowani Zgromadzenia Narodowego reprezentujący mniejszość islamską. 29 (16) listopada 1903 roku parlamentarzyści muzułmańscy przygotowali raport, w którym wskazali na szereg potrzebnych zmian: przekazywanie podatków pobieranych od muzułmanów na oświatę islamską, utworzenie ośrodka kształcenia hodżów w Szumenie dla absolwentów rusztije finansowanego przez rząd, wprowadzenie powszechnego programu dla szkół muzułmańskich, zarezerwowanie minimum 50 tys. lewów w budżecie państwa na rzecz placówek muzułmańskich oraz umożliwienie dotowania szkół prywatnych przez władze lokalne. Faktycznie wiele z tych postulatów weszło potem do programu muzułmańskich działaczy oświatowych w Bułgarii, a niektóre zostały zrealizowane podczas reformy oświaty z 1909 roku, np. możliwość otrzymywania dotacji od władz lokalnych. 125 Ö. Turan, K. T. Evered, op. cit., s. 489–493. 126 M. Methodieva, op. cit., s. 50–53; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 238–239. W toku tych dyskusji na przełomie XIX i XX wieku ukształtowało się środowisko muzułmańskich nauczycieli, które wytyczyło sobie za cel reformę szkolnictwa islamskiego w Bułgarii. Kluczową rolę w nim odgrywał Tahir Lutfi Tokaj. Pochodził z Ruse, ukończył tamtejsze rusztije, pobierał naukę w Szkole Służby Cywilnej w Konstantynopolu, a następnie Szkole Pedagogicznej w Erzurumie. Jako zwolennik młodoturków oraz przeciwnik reżimu Abdulhamida II nie rozpoczął kariery w administracji, a z czasem został zmuszony do opuszczania Imperium Osmańskiego. Powrócił do Ruse, gdzie pracował jako nauczyciel i dziennikarz127. Ważną figurą w ruchu nauczycieli muzułmańskich w Bułgarii był także Kesimzade Mehmed Ruszti, członek rady meczetów w Szumenie, dyrektor miejscowego rusztije i inspektor szkolny. Wcześniej działał jako rzecznik praw muzułmanów walczących o odzyskiwanie własności po wojnie. Interesował się żywo sprawami oświaty, organizował zbiórki na rzecz unowocześniania szkół muzułmańskich oraz dokształcania nauczycieli. Należy wymienić także Mehmeda Dżelila pochodzącego z Dobricza. Przez pewien czas uczył się w konstantynopolitańskim Mülkiye, jednak jej nie ukończył. Dlatego też powrócił do Bułgarii, gdzie pracował jako sekretarz komisji ds. wakfów, następnie został jej dyrektorem. Był aktywny także jako dziennikarz128. Wśród innych członków ruchu na rzecz reformy oświaty muzułmańskiej w Bułgarii należy wskazać Tokaliołu Mehmeda Talata – fundatora biblioteki muzułmańskiej w Szumenie i wielokrotnego deputowanego w Zgromadzeniu Narodowym, Hafiza Abdullaha Fehmi – nauczyciela w Eski Dżumai, a także Sulejmana Sirri Tokaja – pedagoga oraz pisarza129. W inicjatywy te od końca XIX wieku, w szczególnie na początku XX, angażowali się także lokalni mufti oraz członkowie rad szkolnych130. W pierwszym dziesięcioleciu XX wieku podejmowano coraz więcej akcji wspierania najbiedniejszych uczniów muzułmańskich m.in. z Ruse, Widynia, Nikopolu, Warny czy Sofii, co starało się koordynować Islamskie Stowarzyszenie Dobroczynne. Organizowano zbiórki datków na rzecz wyposażenia dla szkół, wspierano także wystawianie sztuk teatralnych promujących idee nowoczesności – szczególnie popularny był Biedny chłopiec (Zavallı Çocuk, 1873) autorstwa pisarza tureckiego Namika Kemala131. 127 Tahir Lutfi Tokaj po pierwszej wojnie światowej wyjechał z Bułgarii i został pracownikiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych Republiki Turcji. 128 Mehmed Dżelil zmarł w więzieniu bułgarskich, oskarżony o szpiegostwo na rzecz Turcji. 129 M. Methodieva, op. cit., s. 55–56; B. Şimşir, The Turks…, s. 39–40. 130 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 222–223. 131 Ö. Turan, K. T. Evered, op. cit., s. 493–494. Latem 1906 roku ożywiła się dyskusja na temat reformy edukacji islamskiej w Bułgarii. Stało się tak za sprawą przyjazdu do Bułgarii Ismaiła Gaspiraliego (Gasparinskiego), krymsko-tatarskiego przywódcy ruchu intelektualnego zwanego dżadidyzmem. Zwolennicy dżadidyzmu głosili hasła modernizacji kultury islamskiej z uwzględnieniem idei narodowych, jakkolwiek wielu z jego przedstawicieli z czasem zaczęło głosić koncepcje panislamskie lub panturańskie. Wskazywano także na potrzebę reformy nauczania w świecie islamu w oparciu o rozwiązania zachodnie. Gaspirali promował ideę wymiany nauczycieli i uczniów szkół islamskich oraz powołania powszechnej organizacji nauczycieli muzułmańskich. Wizyta lidera dżadidyzmu stała się impulsem dla zwołania kongresu założycielskiego Islamskiego Stowarzyszenia Nauczycieli, który miał miejsce 18 (5) lipca 1906 roku w Szumenie. Uczestniczyło w nim dwudziestu pięciu pedagogów oraz działaczy społecznych z najważniejszych ośrodków mniejszości muzułmańskiej w kraju. Jego przewodniczącym został Tahir Lutfi Tokaj132. W czasie kongresu dyskutowano nad reformą rusztije, wspólnym podręcznikiem, programem renowacji budynków szkolnych oraz systemem letnich warsztatów dla nauczycieli wiejskich. Przyjęto postulat modernizacji i zwalczania edukacji opartej wyłącznie na nauce na pamięć. Poza działalnością na polu lokalnym, stowarzyszenie miało każdego roku organizować ogólnokrajowy kongres z udziałem hodżów dotyczący standaryzacji programu nauczania oraz podręczników szkolnych133. 132 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 240–241; Ö. Turan, K. T. Evered, op. cit., s. 494. 133 H. Memişoglu, The Education…, s. 9–10; S. Katsikas, Millets in Nation-States…, s. 192–193. 134 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 242–244; B. Şimşir, The Turks…, s. 65–70; И. Ялъмов, История на турската общност в България, София 2002, s. 92–93. 135 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 223–224. Wielu przywódców społeczności muzułmańskich w kraju zdystansowała się od tej inicjatywy, m.in. na kongresie założycielskim Islamskiego Stowarzyszenia Nauczycieli nie pojawił się żaden reprezentant społeczności muzułmańskiej z południowej części kraju. Także rada szkolna w Szumenie nie poparła stowarzyszenia i uniemożliwiła wykorzystania budynku miejscowego rusztije do obrad. Związane to było z faktem, że organizacja rościła sobie prawo do koordynowania edukacji islamskiej, co leżało już w gestii muzułmańskich rad szkolnych. Także powiązania uczestników kongresu z młodoturkami okazały się problemem. Wiele osób nie chciało brać udziału w zjeździe i tworzeniu organizacji, obawiając się, że zostanie to odebrane przez władze jako inicjatywa o charakterze politycznym i dojdzie do represji134. Wobec głoszonych haseł unifikacji systemu oświaty muzułmańskiej i oparcia wszystkich szkół na języku tureckim, stowarzyszenie było odbierane jako nośnik nacjonalizmu tureckiego. Wiele środowisk sprzeciwiało się samej idei reformowania szkolnictwa i domagało się, żeby wszystko działało po staremu. Po reformie edukacji z 1909 roku, która umożliwiała szerszą ingerencję w muzułmański system szkolny przez obwiązek nauczania niektórych przedmiotów, odnotowano przypadki ataków organizowanych przez wyznawców islamu na muzułmańskie szkoły, w czasie których demolowano wyposażenie w aktach protestu przeciwko europeizacji, np. szkielety, na których uczono anatomii. W wielu placówkach na prowincji, gdzie decydujący głos mieli sami nauczyciele czy rady szkolne, trzymano się starych programów i ignorowano nowe trendy czy dyskusje inicjowane przez Islamskie Stowarzyszenie Nauczycieli135. Na tym tle dochodziło do sporów między radami szkolnymi a nauczycielami w przypadku, gdy ich poglądy na temat funkcjonowania oświaty rozmijały się136. Przybierały one nieraz mało elegancką formę, m.in. bójek w kawiarniach137. 136 B. Şimşir, The Turks…, s. 66. 137 Ibidem, 63–64. 138 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 242; B. Şimşir, The Turks…, s. 70. 139 П. Христов, op. cit., s. 75. 140 И. Татарлъ, Проблеми на турската култура в България. Студии, статии, слова, София 2009, s. 157–158; H. Memişoglu, op. cit., s. 11–12; B. Şimşir, The Turks…, s. 39–41; П. Христов, op. cit., s. 75–76; A. Попович, op. cit., s. 304; С. Гавазов, op. cit., s. 67; Podobne ośrodki powstawały w tym czasie w innych krajach regionu, m.in. w 1912 roku muzułmańska szkoła pedagogiczna powstała w Grecji, uczęszczali do niej także wyznawcy islamu z Rodopów. Drugi Kongres Islamskiego Stowarzyszenia Nauczycieli miał miejsce 1–4 lipca (19–23 czerwca) 1907 roku w Ruse, wzięło w nim udział czterdziestu trzech pedagogów oraz ośmiu muzułmanów spoza środowiska nauczycielskiego. Dyskutowano głównie o potrzebie rozszerzenia działalności organizacji na obszar całej Bułgarii, podsumowano osiągnięcia z okresu od ostatniego zjazdu, powrócono także do tematu powszechnego programu dla szkół islamskich i inicjatywy zakładania bibliotek szkolnych. Podobne tematy zostały poruszone na III Kongresie, który odbył się w Warnie 6–9 lipca (25–28 czerwca) 1908 roku138. W 1909 roku na IV Kongresie Islamskiego Stowarzyszenia Nauczycieli, który ponownie odbył się w Warnie, powołano specjalną komisję złożoną z sześciu hodżów z zadaniem przygotowania projektu reformy szkolnictwa muzułmańskiego dla Ministerstwa Oświaty. Najważniejszym z punktów opracowanego dokumentu był plan powołania szkoły pedagogicznej, na co władze bułgarskie przystały, przyznając komisji misję założenia takiej placówki w Szumenie. Był to wyłącznie słomiany zapał. Brak późniejszego zaangażowania rządu doprowadzał do przedłużania się prac nad projektem139. Dopiero w 1912 roku doszło do publikacji wyników prac komisji. Szkoła Pedagogiczna w Szumenie miała być dwuletnią placówką dla absolwentów rusztije o statusie szkoły państwowej, a co za tym idzie – z programem w języku bułgarskim (wyłącznie religię miano wykładać w języku osmańskotureckim), działającą pod nadzorem ministra oraz głównego muftiego. Mógł do niej uczęszczać każdy muzułmanin, który skończył trzydziesty rok życia, dysponował podstawową wiedzą z zakresu bułgarskiej geografii, historii i języka, ukończył szkołę średnią oraz posiadał praktykę w szkole islamskiej. Ośrodek miał stanowić podstawę do stworzenia wyspecjalizowanej kadry dla muzułmańskich placówek dydaktycznych. Wybuch wojen bałkańskich doprowadził jednak do przesunięcia otwarcia szkoły, rozpoczęła prace dopiero w 1918 roku (jednak po dziesięciu latach funkcjonowania została zamknięta). Nim dostrzeżono wyraźne efekty dokształcania nauczycieli islamskich, modernizacji szkolnictwa i walki z analfabetyzmem wśród muzułmanów, minęły lata140. W ciągu kolejnych lat co roku organizowano zjazdy Islamskiego Stowarzyszenia Nauczycieli. Ich rezultatem było przyjęcie regulacji dotyczących muzułmańskich szkół podstawowych, złożonych z 146 artykułów, ogłoszonych na VII Kongresie w Eski Dżumai w 1912 roku. Także ich implementację pokrzyżował wybuch pierwszej wojny bałkańskiej. Organizacja rozwinęła także na szeroką skalę działalność wydawniczą, publikując czasopisma oraz książki141. 141 Ö. Turan, The Turkish Minority…,, s . 242–243. 142 M. Methodieva, op. cit., s. 36–40. 143 А. Павлова, op. cit., s. 53–54. 144 Изложение за състояние на Сливенското окръжие през 1897–1898, Сливен 1898, s. 49. 145 Ж. Назърска, Българска държава…, s. 108. Strona bułgarska widziała inną drogę do poprawy kondycji szkolnictwa muzułmańskiego w kraju, opartą przede wszystkim na integracji z bułgarskimi placówkami państwowymi. Coraz częściej pojawiały się głosy, że błędem władz było nadanie tak szerokiej autonomii oświatowej wyznawcom islamu, a obowiązkiem rządu było zapewnienie każdemu obywatelowi, bez względu na wyznanie czy narodowość, dostępu do solidnej edukacji. Oceniano, że wszystkie dzieci powinny chodzić do jednego typu szkoły i należy zlikwidować placówki wyznaniowe w kraju142. Dlatego zalecano zamykanie źle działających szkół i przenoszenie muzułmańskich uczniów do ośrodków bułgarskich, co miało stanowić podstawę integracji wszystkich obywateli Bułgarii oraz zwiększania wśród mniejszości poczucia odpowiedzialności za kraj. Uzależniano dotacje państwowe od postępów danej szkoły w dostosowywaniu się do norm panujących w państwie na poziomie programowym oraz wprowadzenia języka bułgarskiego w nauczaniu. Uważano, że w placówkach muzułmańskich powinni pracować bułgarscy nauczyciele, którzy prowadziliby zajęcia z języka bułgarskiego, historii oraz geografii. Wiązałoby się to także ze zwiększeniem kontroli państwa oraz podnoszeniem wymagań dotyczących norm sanitarnych wobec budynków szkolnych143. Podkreślano, że szkoły muzułmańskie winny być zaopatrywane w wyposażenie przygotowywane przez Bułgarów, m.in. podręczniki czy mapy144. Chcąc realizować te idee, w pierwszych latach funkcjonowania Księstwa Bułgarii stworzono specjalny fundusz na rzecz budowy szkół bułgarskich w rejonach zdominowanych przez muzułmanów145. Koncepcje te jednak nie były w konsekwentny i skuteczny sposób realizowane – priorytetem dla władz w kwestii polityki oświatowej była poprawa funkcjonowania szkolnictwa państwowego, które także borykało się z szeregiem problemów. 7.5. Problem edukacji wśród Pomaków Za odrębny problem uznawano oświatę wśród Pomaków. Pojawiały się głosy, przede wszystkim wśród działaczy społecznych w Rodopach (Georgi Cziczowski, Christo Karamandżukow, Stojan Zachariew, Stoju Sziszkow, Christo Popkonstantinow, Wasił Deczew), ale także czołowych polityków (Konstantin Weliczkow, Michaił Madżarow), że należy skierować Bułgarów muzułmanów do bułgarskich placówek, które miały działać na rzecz budzenia wśród nich tożsamości narodowej. Równocześnie kluczowe w tych koncepcjach było izolowanie Pomaków od zdominowanych przez Turków szkół muzułmańskich, które traktowano jako źródło szerzenia fanatyzmu i postaw antybułgarskich. Brak dostępu do odpowiednich szkół wymieniano wśród głównych przyczyn masowych wyjazdów Bułgarów muzułmanów do Imperium Osmańskiego146. 146 И. Вазов, Събрани съчинения, т. 12, съст. Г. Цанев, София 1977, s. 55–56; С. Н. Шишков, Избрани произведения, ред. К. Василев, Пловдив 1965, s. 280; Х. Попконстантинов, Спомени, пътеписи, писма, ред. А. Примовски, Н. Примовски, Пловдив 1970, s. 434; Т. Балкански, Осман Нури Ефенди: големият помак на българите, Велико Търново 1997, s. 36–37; Страници от българската история. Очерк за ислямизираните българи и националновъзродителния процес, ред. Х. Христов, София 1989, s. 59; С. Елдъров, Българската православна църква и българите мюсюлмани 1878–1944 г., [w:] История на мюсюлманската култура по българските земи, т. 7, ред. Р. Градева, София 1997, s. 601. 147 Н. Вранчев, Българи-мохамедани (помаци), София 1948, s. 42–46; Т. Балкански, Осман Нури Ефенди…, s. 36–37. Jako jeden z pierwszych z tymi postulatami wystąpił pisarz i czołowy działacz wschodniorumelijskiej Partii Zjednoczeniowej, Konstantin Weliczkow. Pochodził on z Tatar Pazardżiku, ze względu na bliskość tego miasta do obszarów zamieszkałych przez Pomaków żywo interesował się problemami tej społeczności. Pełniąc funkcję dyrektora ds. oświaty w Rumelii Wschodniej (1884–1885), a potem bułgarskiego ministra oświaty (1886, 1894–1897), zaangażował się w akcję organizowania edukacji bułgarskiej dla Pomaków. Z jego wsparciem powstała pierwsza świecka szkoła dla Bułgarów muzułmanów w Czepelare. Wspierał także działalność oświatową po tureckiej stronie Rodopów, w czym współpracował ze Stoju Sziszkowem147. Innym znaczącym zwolennikiem szerzenia oświaty bułgarskiej wśród Pomaków był Michaił Madżarow, znaczący polityk związany z opcją konserwatywną. Podobnie jak Weliczkow, naczelną rolę w budzeniu tożsamości narodowej wśród Bułgarów muzułmanów przypisywał szkołom. Na przełomie lat 70. i 80. XIX wieku opublikował szereg artykułów, m.in. na łamach pism „Народний глас” czy „Марица”, krytykujących władze Księstwa i Rumelii Wschodniej za zaniedbania w tej materii. Madżarow kpił z władz w Sofii, uznając, że nawet nie zorientowały się, że na kontrolowanym przez nie obszarze żyją Pomacy. Wskazywał na podstawowy problem związany z określaniem w statystykach Bułgarów muzułmanów jako Turków. Wzywał do wzmożonej działalności edukacyjnej wśród Pomaków, co traktował jako jedno z kluczowych zadań stojących przed narodem bułgarskim po „wyzwoleniu”. Uważał, że ludność ta powinna zostać odpowiednio wyedukowana, by jej przedstawiciele zostawali urzędnikami, deputowanymi do parlamentów w Księstwie i Rumelii Wschodniej, inspektorami szkolnymi, nauczycielami. Miała być to droga do powstania wśród nich poczucia, że są Bułgarami odpowiedzialnymi za odrodzoną ojczyznę148. Warto przywołać także stanowisko Christo Popkonstantinowa, który uważał, że kluczowe dla misji oświatowej wśród Pomaków byłoby otwarcie szkół średnich specjalnie dla tej ludności w Płowdiwie i Chaskowie, wzorem placówek zakładanych przez władze austro-węgierskie w Bośni i Hercegowinie149. 148 М. Маджаров, Българо-мохамеданите, 16.08.1879, БАН ф. 44к а.е. 43, л. 1–8; Х. Попконстантинов, Спомени…, s. 511–513; В. Арденски, Загаснали огнища. Изселническите процеси сред българите мохамедани в периода 1878–1944 г., София 2005, s. 28–29. 149 Х. Попконстантинов, Спомени…, s. 465–466. 150 В. Дечев, Миналото на Чепеларе. Принос за историята на Родопа, т. 2, ред. Г. И. Чичовски, Чепеларе 2002, s. 195–198; Х. Попконстантинов, Из Родопите, „Периодическо списание” 1887, кн. 23–24, s. 667–668. Warto przyjrzeć się jak wyglądały szkoły pomackie tuż po 1878 roku. Na przykład, w Czepelare do 1880 roku funkcjonowały dwie szkolne placówki muzułmańskie: jedna prowadzona przez Mehmeda Efendiego (prawnuka cenionego miejscowego hodży Ismaiła Efendiego, dzięki któremu szkoła powstała), druga zarządzana przez Sulejmana Dramaliewa Diortuwskiego i Mołłę Sadyka Dżaferowa. W ośrodkach tych nie było podstawowego wyposażenia: tablic, ławek, kredy czy map, część dzieci siedziała na krzesłach, część na podłodze. Korzystano w nich z podręczników w języku osmańskotureckim – hodżowie nauczali Pomaków w języku, którego ci nie rozumieli. Efekty kształcenia były mizerne – spośród stu absolwentów tylko 5–6 potrafiło czytać i pisać po osmańskoturecku, reszta po 2–3 lat od zakończenia edukacji zapominała alfabetu oraz modlitw, których uczyła się na pamięć150. W 1880 roku z inicjatywy Stoju Dokumowa zorganizowano pierwszą szkołę pomacką nowego typu w Czepelare, a w 1881 roku w Kamenicy. Projekt zakładania placówek w regionie uzyskał wsparcie takich czołowych polityków jak wspomniani wcześniej Konstantin Weliczkow i Michaił Madżarow, także Petko Karawełowa, Petko R. Sławejkowa czy Konstantina Jirečka. Nauczycielami w tych ośrodkach mieli być zarówno muzułmanie, jak i chrześcijanie. Do placówki w Czepelare uczęszczali nie tylko Bułgarzy muzułmanie z Rumelii Wschodniej, ale także z zagranicy, z osmańskiego Dospatu. W 1880 roku Stoju Dokumow założył też Towarzystwo Nauczycieli „Oświata”, którego jednym z celów było zorganizowanie wspólnego szkolnictwa dla chrześcijan i muzułmanów na terenie Rodopów oraz stworzenie sieci bibliotek z książkami po bułgarska. Teoretycznie do towarzystwa mieli należeć chrześcijanie i muzułmanie, jednak tych drugich praktycznie nie było. Warunek wstępny dla członków dotyczący piśmienności okazał się być trudny do spełnienia dla Pomaków. W czasie objazdów po pomackich wsiach w Rodopach Dokumow bezpośrednio namawiał do korzystania z bułgarskiej oferty oświatowej. W 1884 roku do szkoły nowego typu w Czepelare uczęszczało pięćdziesiąt pomackich uczniów. W 1885 roku powstała kolejna placówka w Rodopach, w miejscowości Pawełsko151. Do ośrodka w Kamenicy w 1887 roku uczęszczało stu pięćdziesięciu pomackich uczniów i dwadzieścia uczennic152. W 1891 roku w Orechowie otworzono nową szkołę tego typu z trzema klasami153. Oferowano także stypendia dla Pomaków chcących się uczyć w Płowdiwie – w latach 1881–1882 skorzystało z nich pięciu uczniów154. 151 „Славиеви гори” 1894, год. I, кн. 5, s. 38; Х. Мехмед, op. cit., s. 46; В. Арденски, Свои, не чужди, София 1975, s. 15. 152 И. Вазов, Събрани съчинения…, т. 12, s. 156. 153 „Славиеви гори” 1894, год. I, кн. 2, s. 29–35. 154 Х. Мехмед, op. cit., s. 45-46. 155 В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 207–212; „Славиеви гори” 1894, год. I, кн. 1, s. 35–36. 156 Х. Попконстантинов, Спомени…, s. 519–520. Towarzystwo „Oświata” nie była jedyną organizacją działającą na rzecz szerzenia świeckiego szkolnictwa wśród Pomaków w latach 80. XIX wieku. Podobne zadanie wyznaczało sobie także Towarzystwo Ludowo-Oświatowe „Rodopska Iskra”, powstałe w 1880 roku w Czepelare z inicjatywy Dimitra Mitowa i Malina Popowa jako oddział sofijskiego Towarzystwa Ludowo-Oświatowego. Celem organizacji było wspieranie edukacji na różnych poziomach w regionie, zarówno wśród chrześcijan, jak i muzułmanów, przez m.in. pomoc ubogim nauczycielom, akcje charytatywne, organizowanie szkół, bibliotek, czytelni, przedstawień teatralnych, nauczania osób dorosłych, wydawanie czasopism lokalnych155. Za sukces należy uznać, że do 1885 roku wykształceni w nowych szkołach Pomacy obsadzili niektóre funkcje w administracji lokalnej Rumelii Wschodniej: inspektora szkół pomackich w Czepino, pomocników naczelników powiatowych w Peszterze i Czepelare, zastępcę muftiego w Czepino, pisarzy, skarbników i innych urzędników miejscowego muftliku. W zamyśle bułgarskich działaczy oświatowych mieli oni uczestniczyć w dalszym szerzeniu idei narodowej wśród Pomaków156. W efekcie akcji oświatowej pod koniec XIX wieku w Rodopach znajdowało się już dwadzieścia pięć szkół państwowych dedykowanych specjalnie dla Pomaków, których łączny budżet wynosił 7 810 lewów157. 157 A. Дюрасел, op. cit., s. 753. 158 И. Вазов, Събрани съчинения…, т. 12, s. 55–56; Х. Попконстантинов, Спомени…, s. 513–519; В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 380–381; В. Арденски, Загаснали огнища…, s. 29–30. 159 Х. Попконстантинов, Спомени…, s. 520–521. 160 „Славиеви гори” 1894, год. I, кн. 5, s. 41–42; „Славиеви гори” 1894, год. I, кн. 6, s. 38–39. 161 Х. Попконстантинов, Спомени…, s. 513–519. Nie można jednak uznać, że odniesiono sukces na polu upowszechniania świeckiej oświaty i budzenia ducha narodowego wśród Pomaków za pomocą szkolnictwa. Od początku działalności Towarzystwa „Oświata” narzekano na ucieczki uczniów ze szkół, przyjmowanie przez rodzinę wsparcia finansowego na wysłanie dziecka do placówki bułgarskiej, a pozostawienie go w religijnej, wykorzystywanie rozdawanych książek w języku bułgarskim jako opału. Pomacy traktowali te akcje z podejrzliwością, szczególnie w obliczu obiecywania przysłowiowych złotych gór przez członków Towarzystwa, a później nierealizowaniu obietnic. Grzechy leżały także po stronie rządu – wbrew obietnicom nie przyjmowano wykształconych Pomaków na stanowiska urzędnicze ze względu na wyznanie, podobnie było z kadrą nauczycielską w szkołach pomackich, w której dominowali chrześcijanie158. Z kontroli inspektoratu szkolnego przeprowadzonej w 1887 roku wynikało, że placówki muzułmańskie w Rodopach funkcjonowały tak jak wcześniej. W 1892 roku wciąż niewielu Pomaków uczęszczało do szkół bułgarskich, a migracje trwały. Bułgarzy muzułmanie wyjeżdżali do Imperium Osmańskiego lub sąsiednich wsi muzułmańskich, gdzie mogli pobierać naukę w starych szkołach islamskich. Znamienne było także to, że żaden Pomak, który potrafił czytać i pisać, nie został przez te piętnaście lat od utworzenia państwa wcielony do armii159. W efekcie akcję oświatową wśród Pomaków oceniano niezwykle krytycznie: uznawano, że przez pierwsze lata funkcjonowania państwowości bułgarskiej niewiele osiągnięto, szkoły wciąż były w złym stanie, zaniedbane i niedofinansowane, inspektorzy nie interesowali się nimi, placówki na wysokim poziomie ograniczały się do nauczania chrześcijan, jedyny ośrodek spełniający podstawowe normy znajdował się w miejscowości Sziroka Łyka160. Z goryczą w 1892 roku Christo Popkonstantinow konstatował: „Zasialiśmy ziarno, ale nie spadło ono na podatny grunt”161, jakkolwiek wina braku powodzenia akcji leżała w równej mierze po stronie muzułmańskiej i bułgarskiej. Po entuzjazmie w kwestii budzenia ducha narodowego wśród Pomaków z początku lat 80. XIX wieku niewiele zostało, a późniejsze lata pokazały, że był to wyłącznie słomiany zapał. Najwyraźniejszym dowodem na to był fakt, że po 1885 roku Towarzystwo Nauczycielskie „Oświata” oraz „Bułgarska Iskra” zawiesiły swoją działalność, dopiero w 1895 roku reaktywowano „Oświatę”, a w 1897 roku drugą z wymienionych organizacji162. Trzeba także zaznaczyć, że w Rodopach nawet społeczność chrześcijańska narzekała na brak szkół i słabą organizację oświaty163. 162 ДА-Пловдив ф. 52к оп. 1 а.е. 556, passim; В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 207–212; „Славиеви гори” 1894, год. I, кн. 1, s. 35–36. 163 „Родопски напредък” 1905, год. III, кн. 4, s. 194–198, 254. 164 Доклад на Ст. Н. Шишков до Министерство на народната просвета, 16.11.1901, ДА-Пловдив ф. 52к оп. 1 а.е. 258 л. 1–4. 165 ДА-Пловдив ф. 52к оп. 1 а.е. 556, passim; „Родопски напредък” 1907, год. V, кн. 3, s. 123. 29 (16) listopada 1901 roku Stoju Sziszkow przygotował raport dla Ministerstwa Edukacji Narodowej dotyczący postępów upowszechniania bułgarskiej oświaty wśród Pomaków. Otwarcie wskazywał, że winę za porażkę tego projektu ponosi przede wszystkim państwo. Przedstawiał to na przykładzie Czepelare, gdzie snuto wielkie plany dotyczące szkoły z pomackimi nauczycielami oraz funkcjonowania meczetu w języku bułgarskim. Projekt został storpedowany zarówno przez najbardziej fanatycznych Pomaków, uznających wysyłanie dzieci do chrześcijańskich placówek jako zdradę islamu, ale i Bułgarów, sprzeciwiających się idei równości między chrześcijanami a muzułmanami. Sziszkow oskarżał władze gminne Czepelare oraz okręgowego inspektora oświatowego, że robili wszystko, by zamknąć szkołę, co przekładało się na problemy finansowe i złe funkcjonowanie. Zamiast starać się pomóc, sabotowano działalność placówki. „Problem leży nie w fanatyzmie Pomaków, a w naszym fanatyzmie” – z goryczą podsumowywał Sziszkow. Raport zamyka wniosek, że dopóki Ministerstwo Oświaty nie zacznie przeznaczać realnych środków na rozwój bułgarskiej edukacji wśród Pomaków oraz rozważniej dobierać inspektorów szkolnych, nic się nie zmieni164. Prawdopodobnie raport Sziszkowa z 1901 roku był jednym z impulsów do zorganizowania drugiej akcji szerzenia oświaty w Rodopach, która miała miejsce na początku XX wieku, kiedy zaczęło organizować szkoły świeckie dla Bułgarów muzułmanów we współpracy z nauczycielami obeznanymi ze specyfiką regionu. Ważną rolę odgrywało w tym procesie reaktywowana „Bułgarska Iskra”, na czele której stanął właśnie Stoju Sziszkow. Udało mu się zaangażować w jej aktywność również kilku Pomaków, jednak wciąż wśród jej działaczy przeważali chrześcijanie (na trzydziestu dwóch członków organizacji było tylko dwóch muzułmanów). Kolejne szkoły podstawowe dla Pomaków otworzono w roku szkolnym 1907/1908 w Dorkowie, Czurenie oraz Czurukioj165. Podobne inicjatywy, aczkolwiek na znacznie mniejszą skalę, podejmowano wśród Pomaków łowczańskich. Dzięki dotacjom państwowym w pierwszej połowie lat 80. XIX wieku udało się zorganizować oddzielne placówki dla Bułgarów muzułmanów w Orjachowie, Bjałej Słatinie, Kneżu i Nikopolu. Na polu szerzenia oświaty wśród tej ludności szczególnie aktywny był inspektor szkolny w Orjachowie – Cani Ginczew, nieco zapomniany dziś pisarz i publicysta, nazwany wówczas „odkrywcą zapału Pomaków do nauki”. Był on odpowiedzialny za zorganizowanie szkoły dla Pomaków w Bjałej Słatinie oraz stypendiów na kontynuacje nauki w szkołach średnich, dzięki którym można było przygotować nauczycieli spośród Bułgarów muzułmanów, m.in. Tahira Saliewa z Kneży, pracującego jako pedagog w ośrodku w Orjachowie. Ginczew uznawał dobrze zorganizowaną edukację za główny czynnik prowadzący do bułgaryzacji tej ludności, krytykował koncepcje dotyczące chrystianizowania Pomaków popularne w tym czasie w Cerkwi166. 166 К. Иречек, Български дневник…, т. 2, s. 26, 34; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 84–86. 167 И. Карахасан-Чънар, Етническите малцинства…, s. 135. 168 Х. Попконстантинов, Спомени…, s. 437–438; Х. Мехмед, op. cit., s. 45. 169 A. Eminov, Turkish and Other…, s. 123–125. 170 А. Павлова, op. cit., s. 37. 171 H. Memişoglu, The Education…, s. 11; B. Şimşir, The Turks…, s. 20. Prowadzona wśród Pomaków rodopskich i łowczańskich akcja oświatowa nie przyniosła zamierzonych efektów, nie zaczęli oni w szerszym zakresie posyłać dzieci do szkół państwowych, dopiero po drugiej wojnie światowej można mówić o dostrzegalnych postępach w tym zakresie167. Jak podkreśla się, pomoc finansowa ze strony państwa nie była znacząca, często odmawiano wspólnotom pomackim przekazania pieniędzy na szkołę, uznając, że korzystają one w pełni z edukacji islamskiej. W Rodopach placówki oświatowe, w których wykładano w języku osmańskotureckim, funkcjonowały w latach 90. tak samo jak w latach 70. XIX wieku, nie zostały one zastąpione przez szkoły przeznaczone dla Pomaków168. *** Szkolnictwo mniejszościowe w Bułgarii ściśle odwoływało się do osmańskiego systemu milletów – szkoły organizowane były w ramach gmin wyznaniowych, dawało to możliwości samodzielnego ustalania programów, zatrudniania nauczycieli oraz zarządzania finansami. W pierwszych latach po powstaniu państwa bułgarskiego życie szkolne toczyło się na tych samych zasadach co przed 1878 rokiem, dopiero na początku XX wieku zaczęło wprowadzać szersze zmiany na tym polu169. W historiografii bułgarskiej wskazuje się, że władze w Sofii okazywały dużą tolerancję wobec szkół muzułmańskich, gwarantowały im szeroką autonomię, co było przejawem braku fanatyzmu oraz rewanżyzmu wśród Bułgarów170. Podobnie jak w przypadku innych aspektów polityki mniejszościowej Bułgarii wobec muzułmanów, było to szczególnie widoczne od połowy lat 80. XIX wieku do wybuchu wojen bałkańskich171. Autonomia szkół islamskich miała jednak swoją cenę – muzułmanie byli w pełni odpowiedzialni za finansowanie tych placówek oraz za poziom nauczania. W obu kwestiach nie tylko borykano się z ciągłymi problemami, ale wręcz poniesiono porażkę: szkoły muzułmańskie nie spełniały swoich funkcji w zakresie kształcenia młodzieży i przezwyciężania problemu analfabetyzmu, były także wiecznie niedofinansowane, w efekcie czego ich liczba z roku na rok spadała. Równocześnie oddzielny system szkolny odgrywały kluczową rolę w izolacji wspólnoty muzułmańskiej od reszty społeczeństwa172. 172 Ж. Назърска, Формиране на интелектуален елит…, s. 101. 173 Nie cieszyli się jednak takimi samymi przywilejami. Podobnie uczniowie muzułmańscy nie mieli dostępu do publicznej oferty stypendialnej, mimo że po ukończeniu edukacji musieli zdać egzaminy państwowe. 174 „Държавен вестник” 1895, год. XVII, бр. 31 (9 февруари), s. 2–6; H. Memişoglu, The Education…, s. 13–14; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 81; А. Павлова, op. cit., s. 39. Warto zaznaczyć, że wśród inspektorów szkolnych byli także muzułmanie. Zob. От Министерство на външните работи и изповеданията до Министерство на просвещение, София 22.07.1885, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 886 л. 2. 175 Ж. Назърска, Формиране на интелектуален елит…, s. 101–102. 176 Zob. М. Радева, Културната политъка на българската държава 1885–1908, София 2002. 177 Por. M. Methodieva, op. cit., s. 28–29. Bułgarzy dostrzegali te problemy i w kolejnych reformach szkolnych (przede wszystkim ustawach z 1891 i 1909 roku) wprowadzali coraz dalej idące mechanizmy ingerujące w muzułmański system szkolny, przy zachowaniu jego prywatnego charakteru. Ministerstwo Oświaty zatwierdzało otwarcie nowej placówki, o ile podręczniki i programy nauczania spełniały minimum określone po raz pierwszy na mocy art. 90 Ustawy o nauczaniu początkowym z 1880 roku. Stawiano coraz więcej wymagań nauczycielom: ich zatrudnienie było zatwierdzane przez ministerstwo, formalnie musieli spełniać wszystkie warunki jak pracownicy bułgarskiego szkolnictwa173. Inspektorowie szkolni otrzymywali coraz więcej kompetencji w kwestii kontroli tych placówek174. Z jednej strony więc ograniczano autonomię i wprowadzano łagodne elementy polityki asymilacyjnej (obowiązek nauczania bułgarskiego języka, historii oraz geografii, wprowadzanie bułgarskich nauczycieli), z drugiej zaś zagwarantowano placówkom islamskim dostęp do dotacji publicznych i starano się je modernizować, celem podniesienia poziomu nauczania175. Trudno zgodzić się całkowicie ze stwierdzeniem Mileny Metodiewej, że polityka bułgarska w kwestii szkolnictwa muzułmańskiego opierała się na braku zainteresowania i pozostawianiu go samego sobie. Jakkolwiek rozwiązanie problemów szkół islamskich nie stanowiło priorytetowej kwestii dla bułgarskiego Ministerstwa Oświaty, szczególnie w kontekście szeregu wyzwań związanych z funkcjonowaniem szkół państwowych176, to kształt kolejnych reform edukacyjnych, wsparcie finansowe płynące dla placówek islamskich oraz ciągle podnoszona dyskusja na ten temat wśród środowisk związanych z władzą oraz szkolnictwem wskazują, że nie można mówić o całkowitym lekceważeniu tych problemów177. Niemniej, jak słusznie ujęła to Żorżeta Nezyrska, prawo oświatowe w Bułgarii, podobnie jak cała idea państwa, były „pisane przez Bułgarów dla Bułgarów”178. 178 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 82. 8. Muzułmanie w strukturach państwowych i samorządowych 8.1. Instytucje przedstawicielskie Księstwo Bułgarii (później Carstwo) było monarchią konstytucyjną, w której kluczową rolę w stanowieniu prawa i życiu politycznym odgrywał parlament – Zgromadzenie Narodowe. Podobnie było w Rumelii Wschodniej, gdzie funkcję tę pełniło Zgromadzenie Prowincjonalne. W szczególnych przypadkach (wybór władcy, uchwalanie i zmiana konstytucji, zatwierdzanie zmian granic państwa) zwoływano obrady Wielkiego Zgromadzenia Narodowego, w których uczestniczyła dwukrotnie większa liczba deputowanych niż w przypadku regularnej sesji. Druga izba parlamentarna nie została trwale wprowadzona w Bułgarii – Rada Państwa funkcjonowała wyłącznie w okresie „reżimu pełnomocnictw” (1881–1883). 8.1.1. Księstwo Bułgarii 8.1.1.1. Czynne prawo wyborcze i przebieg wyborów Konstytucja Księstwa Bułgarii gwarantowała jedno z najbardziej liberalnych czynnych praw wyborczych w ówczesnej Europie, na mocy którego każdy mężczyzna wraz z ukończeniem dwudziestego pierwszego roku życia mógł głosować. Wybory do jednoizbowego parlamentu były równe, bezpośrednie i tajne. Jeden mandat przypadał na 10 tys. wyborców w przypadku regularnej sesji parlamentu i 5 tys. przy wyłanianiu Wielkiego Zgromadzenia Narodowego1. Szczegółowe przepisy dotyczące prawa wyborczego regulowały oddzielne ustawy. W czasie przygotowywania projektu tymczasowych regulacji wyborczych do I Zgromadzenia Narodowego (1879) pojawiły się propozycje by ograniczyć czynne prawo wyborcze do osób piśmiennych, co byłoby przepisem w dużym stopniu uderzającym w muzułmanów ze względu na rozpowszechniony analfabetyzm2. Ostatecznie przepisy z 1879 roku nie przewidywały takich ograniczeń – każdy dorosły mężczyzna mógł wziąć udział w wyłanianiu składu parlamentu. Wyłączono jedynie więźniów i skazanych za sprawy związane z kradzieżą, fałszerstwem, defraudacją, gwałtem czy oszustwami finansowymi. Zapis ten miał istotne znaczenie dla muzułmanów ze względu na zarzuty dotyczące działalności rozbójniczej 1 Konstytucja tyrnowska (fragment), [w:] Historia Bułgarii 1870–1915. Materiały źródłowe z komentarzami, t. 3: Polityka wewnętrzna, red. J. Rubacha, A. Malinowski, Warszawa 2009, s. 71. 2 Доклад на комисията за разглеждание Временните правила за избиранието на предтавителите на Първото Обикновено Народно Събрание, БАН ф. 3 оп. 1 а.е. 1115 л. 24–26. czy zbrodni popełnionych w okresie „wielkiego kryzysu wschodniego”3. Warto dodać, że do grupy wyborców nie zaliczano kobiet (mimo że w konstytucji nie było wyrażonych żadnych ograniczeń ze względu na płeć), a także w wielu przypadkach ludności romskiej (co motywowano brakiem stałego miejsca zamieszkania, choć na początku XX wieku chciano oficjalnie pozbawić ich możliwości głosowania)4. Czynne prawo wyborcze na analogicznych zasadach obowiązywało formalnie przy wyłanianiu deputowanych i radnych na poziomie gminy, powiatu i okręgu, a także przy wybieraniu muftich, członków rad szkolnych i rad meczetów czy ławników. Utrzymano je w zasadniczym kształcie przez cały omawiany okres5. 3 Временни правила за избирането на делегати за I-то Обикновено народно събрание, 1879, ДА-Варна ф. 78к оп. 2 а.е. 35 л. 1–5; Алманах на българската конституция, Пловдив 1911, s. 127, 132. 4 T. Czekalski, Bułgaria, Warszawa 2010, s. 72; Ö. Turan, The Turkish Minority in Bulgaria (1878–1908), Ankara 1998, s. 260–262; B. Rusin, Prawa, wolności i obowiązki człowieka i obywatela w świetle konstytucji tyrnowskiej z 1879 r., „Meritum” 2012, t. 4, s. 93. 5 Закон за избиране на представители за Обикновеното и Великото народно събрание, приет от Второто ОНС и утвърдено от княза, 23.12.1880, [w:] Документи за новата история на България. XIX– началото на XX век, съст. П. С. Петков, Велико Търново 2002, s. 190; Więcej o czynnym prawie wyborczym w państwie bułgarskim na przełomie XIX i XX wieku zob. M. Палангурски, Избирателната система в България (1879–1911), Велико Търново 2007, s. 85–100. 6 Постановлениe на Провадийско градско общинско управление (бр. 10), 10.02.1890, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 4 л. 65. 7 Ж. Назърска, Българската държава и нейните малцинства 1879–1885, София 1999, s. 122–123. 8 Постановлениe на Провадийско градско общинско управление (бр. 17), 20.05.1890, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 4 л. 71; Протокол на Провадийския градски общински съвет (бр. 3), 12.02.1904, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 21 л. 4; Ж. Назърска, Етническите и религиозните малцинства в българския парламент 1879–1885, „Исторически преглед” 1999, бр. 1–2, s. 5, 7. 9 Нареждане на Варненски окръжен управител за организация и провеждане на изборите за IV-то ОНС във Варна и околия, 27.04.1884, ДА-Варна ф. 827к оп. 1 а.е. 2 л. 4; Избирателен закон, приет от Петото ОСН през ноември 1889 г., [w:] Документи за новата история…, s. 202–204; W przypadku Rumelii Wschodniej okręg wyborczy liczył 20 tys. wyborców. Zob. В. Дечев, Миналото на Чепеларе. Принос за историята на Родопа, т. 2, ред. Г. И. Чичовски, Чепеларе 2002, s. 115–116. 10 M. Палангурски, Избирателната система…, s. 133. Przygotowania do wyborów rozpoczynały się od sporządzenia list wyborców przez władze gminne6. Na tym etapie mogło dochodzić do pierwszych manipulacji: muzułmanie bywali wykreślani pod zarzutem popełnienia przestępstwa, analfabetyzmu czy tymczasowego pobytu7. Następnie powoływano komisję wyborczą, złożoną z członków wyłanianych przez radę gminną z zastrzeżeniem, że musiały być to osoby piśmienne. Muzułmanie zasiadali w komisjach wyborczych w rejonach, gdzie ludność ta stanowiła zwartą społeczność, lekceważono często wtedy wymóg umiejętności czytania i pisania8. W przypadku wyborów parlamentarnych, okręgi wyborcze były wyznaczane każdorazowo w oparciu o liczbę ludności: jeden okręg wyborczy miał liczyć 40 tys. wyborców, wyłaniano w nim czterech deputowanych9. Wbrew ordynacji wyborczej i zapisom konstytucji, najczęściej w wyborach nie uczestniczyli bezpośrednio wszyscy mężczyźni z prawem głosu, a wyłaniani przez daną gminę reprezentanci10. W pierwszych latach po utworzeniu państwa bułgarskiego, frekwencja wyborcza wśród muzułmanów nie była imponująca w porównaniu z innymi grupami etnicznymi. Na przykład, w czasie wyborów do I Zgromadzenia Narodowego (1879), w prowadijskim okręgu wyborczym, gdzie 62% wyborców wyznawała islam, frekwencja wśród muzułmanów wyniosła 28%. W okręgu eski-dżumajskim, zamieszkałym przez 82% muzułmanów, frekwencja wśród tej grupy nie przekroczyła 40%. Analogiczne proporcje odnotowano w okręgach osman-pazarskim, silistreńskim, warneńskim, szumeńskim oraz razgradzkim11. W czasie wyborów do II Zgromadzenia Narodowego (1880), kiedy sytuacja na wchodzie kraju została w pewnym stopniu opanowana oraz zezwolono na stosowanie kart do głosowania w języku osmańskotureckim, uczestnictwo wyznawców islamu w wyborach wyraźnie wzrosło. Do 1885 roku stosunkowo wysoka frekwencja (około 30–45%) utrzymywała się wśród Turków z północnego wschodu, natomiast wśród Pomaków łowczańskich była niska (do 12%)12. Wielu muzułmanów nie chciało uczestniczyć w wyborach z powodu braku zainteresowania bułgarską polityką lub nieznajomości swoich praw13. Sami muzułmanie tłumaczyli niską frekwencję fałszerstwami, a także wyznaczaniem niekorzystnych granic okręgów wyborczych, by nigdzie nie stanowili wyraźnej większości. Mieli poczucie celowego izolowania ich od wpływu na decyzje polityczne. Bułgarzy w odpowiedzi wskazywali, że wina leży po stronie mniejszości, która zachowuje się bierne, nie potrafi się zorganizować i nie wywiązuje się z obywatelskich obowiązków14. 11 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 249–250; Ж. Назърска, Етническите и религиозните малцинства…, s. 4–5; А А. Айтова, Избирателни права на българските граждани при провеждането на Обикновено народно събрание (1879), „Юридическо списание на НБУ” 2013, бр. 1, s. 98; В. Методиев, Парламентарният дебат в Първото Обикновено Народно събрание – есента на 1879 г., „Годишник на департамент История НБУ” 2010–2011, т. 5–6, s. 66. 12 Ж. Назърска, Етническите и религиозните малцинства…, s. 6–8, 12. 13 „Независимост” 1881, год. V, бр. 72 (4 юни), s. 16; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 256. 14 М. Маджаров, Източна Румелия (исторически преглед), Пловдив 2015, s. 170, 216–217; „Витоша” 1879, год. I, бр. 18 (28 юли), s. 1. 15 „Знаме” 1896, год. II, бр. 56 (10 ноември), s. 2–3; Б. Дряновски, История на Варна, т. 3: 1878–1944, Варна 2015, s. 282–283. Bułgarscy deputowani, który weszli do Zgromadzenia Narodowego dzięki poparciu mniejszości, stawali się potem obiektem ataków ze strony przeciwników politycznych. Organ Partii Demokratycznej „Знаме” w 1896 roku zarzucał, że wśród konserwatystów i cankowistów są Cyganie, gdyż przez ludność romską byli wybierani. Na tej samej zasadzie zarzucano greckie pochodzenie rodzinie Geszowów, związanej z Partią Narodową. Zob. „Знаме” 1896, год. II, бр. 64 (11 декември), s. 2. 16 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 208; Eadem, Етническите и религиозните малцинства…, s. 11. Muzułmanie stanowili ważną część elektoratu dla rywalizujących ze sobą partii, szczególnie na wschodzie kraju15. W toku kampanii wyborczych różne stronnictwa obiecywały im ulgi podatkowe, poszerzanie autonomii religijnej, a nawet przekupywały konkretne grupy16. Dla pozyskania wyborców islamskich kluczowe było eksponowanie kandydatów muzułmańskich oraz głoszenie haseł reprezentowania interesów wszystkich, niezależnie od narodowości i wyznania17. Nazwiska wyznawców islamu były z reguły umieszczane na ostatnich pozycjach karty do głosowania, które po „jedynce” i „dwójce” uznaje się za najlepsze miejsca18. Warto dodać, że pewnym wyzwaniem dla władz partyjnych w czasie budowania takiego sojuszu było doprowadzenia do bezkonfliktowej współpracy między kandydatami partyjnymi i muzułmańskimi walczącymi o miejsca na liście19. Bułgarskie ugrupowania wchodziły w układy z miejscowymi przywódcami społeczności islamskiej, którzy w dużej mierze decydowali, na kogo będzie głosować dana gmina religijna20. System ten wpisywał się w dominujący w realiach bułgarskich klientelizm – na listach wyborczych umieszczano ludzi wyznaczanych przez wpływowego działacza miejscowej społeczności islamskiej21. Przyjęte było, że przed udaniem się do lokalu wyborczego, muzułmańscy wyborcy zbierali się przed miejscowym meczetem i tam ustalali, na kogo mają zagłosować22. W agitację wyborczą angażowali się także miejscowi mufti czy przedstawiciele Wysokiej Porty, którzy nawoływali do popierania muzułmańskich kandydatów. O ile nie stało to w sprzeczności z interesami partii rządzącej, nie dochodziło do oficjalnych protestów z strony władz23. 17 Възвание към варненските избиратели, Варна 7.05.1899, ДА-Варна ф. 827к оп. 1 а.е. 13 л. 1. 18 Писмо от председателя на бюро на Народнолибералната партия в Силистра, Силистра 15.07.1891, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив, т. 4: 1891, съст. М. Куманов, Д. Иванов, София 1997, s. 249. Podobnie były konstruowane listy partyjne przy wyborach lokalnych. Zob. Таблици с поименни списъци на избраните кандидати в общинските избори от 1896, 1899, 1901, 1902, 1904 и 1905 г., 1905, ДА-Варна ф. 827к оп. 1 а.е. 15 л. 1–6. 19 Записка ди окръжния управител в Русе и до Д. Петков в София, б.д. б.м., [w:] Стефан Стамболов. Личен архив, т. 1: 1886–1887, съст. М. Куманов, П. Свирачев, Д. Илиева, София 1994, s. 124. 20 Писмо от Шуменския окръжен управител, Шумен 11.02.1893, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив, т. 5: 1892–1893, съст. М. Куманов, Д. Иванов, София 1997, s. 288–289; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 255. 21 Телеграм от Свищовски окръжен управител, Свищов 5.07.1891, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 4, s. 214. 22 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 252. 23 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 205–206. 24 „Знаме” 1894, год. I, бр. 9 (20 септември), s. 3–4; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 252, 254; M. Палангурски, Избори по Стамболовистки…, s. 241–242. 25 Brophy to Lascalles, Varna 16.05.1881, FO 421/27/13. Mniejszość muzułmańska najczęściej popierała kandydatów rządowych bądź – w późniejszych okresach – ugrupowania rusofobskie24. Nie stanowiło to jednak reguły. Na przykład, poparcie ludności muzułmańskiej dla „reżimu pełnomocnictw” nie było początkowo takie oczywiste – z jednej strony traktowali księcia Aleksandra jako protektora praw mniejszości, z drugiej strony byli skorzy poprzeć liberałów wobec represji, jakie spotkały ich za rządów konserwatystów w toku walk z partyzantką na wschodzie kraju25. W okresie reżimu Stambołowa poparcie muzułmanów w wyborach było uważane za klucz do zwycięstwa w rejonach północno-wschodnich, a rząd traktował tę ludność jako wygodne narzędzie wpływania na przebieg głosowania26. Wybory były w tym czasie w dużym stopniu kontrolowane przez władze – znalezienie się na liście Partii Narodowo-Liberalnej było właściwie równoznaczne z gwarancją wygranej, a w przypadku sukcesu opozycji, wyniki były anulowane pod przeróżnymi pretekstami27. Muzułmanie odgrywali na tyle ważną rolę w północno-wschodniej Bułgarii, że uczestniczyli w układaniu list wyborczych w najważniejszych ośrodkach tego regionu, m.in. w Szumenie czy Eski Dżumai28. Opozycja nieraz oskarżała Stambołowa o fałszerstwa wyborcze na korzyść islamskich kandydatów do parlamentu. Tym tłumaczono, że w powiatach zdominowanych przez ludność bułgarską wybierano muzułmanów na deputowanych. Na przykład, w powiecie kesarowskim, zamieszkałym przez 13 875 Bułgarów i 7 667 Turków, w 1893 roku wybrano na posła muzułmanina, który startował przeciwko dwóm kandydatom bułgarskim. Podobnie w powiecie eleńskim, gdzie mieszkało w tym czasie 31 391 Bułgarów i 6 691 Turków, wskazano na dwóch islamskich deputowanych, choć startowało tam także dwóch chrześcijan29. W 1891 roku muzułmanin Hafuz Ahmed wygrał w wyborach uzupełniających w Płowdiwie, zdobywając więcej głosów niż kandydaci bułgarski i żydowski30. O różnicy między politykami nie decydowały narodowość i wyznanie, a przynależność partyjna, o czym najlepiej świadczy fakt, że w wyborach w 1890 roku w jednym z ruseńskich okręgów wyborczych po unieważnieniu mandatu Bułgara wprowadzono do parlamentu cieszącego się zaufaniem władz muzułmanina31. Podobnie wyglądała sytuacja w okresie rozdrobnienia sceny politycznej w latach 1899–1903, kiedy poparcie ze strony wyznawców islamu zyskało szczególnie na wartości32. 26 Писмо от К. Ангелов до С. Стамболов, Видин 22.01.1894, БАН ф. 19к оп. 1 а.е. 153 л. 2–7. 27 Телеграм от Силистренския окръжен управител, Силистра 15.08.1890, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив, т. 3: 1890, съст. М. Куманов, Д. Иванов, София 1997, s. 426; Телеграм от Татар-Пазарджишкия окръжен управител, Т. Пазарджик 10.09.1890, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 3, s. 469; Телеграм от Татар-Пазарджишкия окръжен управител, Т. Пазарджик 13.09.1890, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 3, s. 470; Телеграм от Русенския окръжен управител, Русе 10.09.1890, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 3, s. 472; Писмо от Ески-джумайското либерално бюро, Ески Джумая 9.02.1893, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 5, s. 280–281; В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 186–187. 28 Писмо от Шуменския окръжен управител, Шумен 11.02.1893, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 5, s. 288–289; Писмо от Евтим Друмев, Шумен 18.02.1893, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 5, s. 298–300. 29 „Знаме” 1896, год. II, бр. 56 (10 ноември), s. 2–3. 30 „Балканска зора” 1891, год. 1, бр. 268 (5 фебуари), s. 3; „Балканска зора” 1891, год. 1, бр. 269 (6 фебуари), s. 2; Телеграма от Иван Андонов, Пловдив 18.07.1891, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 4, s. 265. 31 Телеграм от Русенския окръжен управител, Русе 10.09.1890, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 3, s. 473. 32 Y. Köksal, Minority Policies in Bulgaria and Turkey: The Struggle to Define a Nation, „Southeast European and Black Sea Studies” 2006, 6.4, s. 509. Równocześnie ludność muzułmańska stawała się ofiarą różnego rodzaju form dyskryminacji w okresie wyborczym. Już za okupacji rosyjskiej wielu wyznawców islamu nie zostało uwzględnionych na listach wyborczych, co najczęściej było tłumaczone ruchami migracyjnymi i problemami z rejestracją33. W czasie wyłaniania I Wielkiego Zgromadzenia Narodowego (1879) i I Zgromadzenia Narodowego (1879) wyznawcy islamu nie byli uznawani za pełnoprawnych wyborców: ze względu na status uchodźcy czy zarzuty działalności rozbójniczej. Gdy już muzułmaninowi udało się oddać głos, mogło dojść do jego anulowania: pod pretekstem wykorzystywania kart do głosowania w innym języku niż urzędowy, braku zgodności między liczbą rozdanych i oddanych kart do głosowania, nieprawidłowego składu komisji wyborczej. Często anulowano wybór konkretnego kandydata pod zarzutem braku znajomości języka bułgarskiego, pełnienia w przeszłości funkcji urzędniczych w Imperium Osmańskim czy uczestnictwa w oporze zbrojnym na wschodzie kraju na przełomie lat 70. i 80. XIX wieku34. Były to jedynie preteksty, a decyzja o anulowaniu mandatu była motywowana przynależnością deputowanego do opozycyjnego stronnictwa bądź faktem, że rządzący chcieli umieścić w parlamencie innego posła z danego okręgu wyborczego. W dużej mierze z tego powodu deputowani islamscy zajmowali prorządowe postawy, jakkolwiek muzułmański fatalizm i mentalność polityczna ukształtowana przez wieki despotycznych rządów sułtanów także nie były bez znaczenia35. Już w czasie wyłaniania reprezentacji do Zgromadzenia Ustawodawczego anulowano szereg mandatów deputowanych islamskich pod różnymi zarzutami36. W I Zgromadzeniu Narodowym (1879) anulowano trzy z siedemnastu mandatów muzułmańskich, a w III – trzy z osiemnastu37. W czasie wyborów w 1884 roku mandat Ahmeda Dusztubakliego został unieważniony, gdyż jako mufti Ruse został uznany za urzędnika państwowego. Faktycznie zaś decyzja ta wynikała z jego związków z cankowistami. Sprzeciw wobec anulowania mandatu Dusztubakliego opierano na zapisach konstytucji oraz argumencie, że wielu popów było posłami. Protesty nie zostały wzięte pod uwagę. W 1884 roku anulowano także mandaty muzułmanów związanych z cankowistami z powiatu tutrakańskiego pod zarzutem sfałszowania biuletynów oraz niewłaściwego składu biura wyborczego38. Nie cofano się przed 33 Ж. Назърска, Етническите и религиозните малцинства…, s. 4; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 248–249. 34 „Балканска зора” 1893, год. IV, бр. 861 (6 март), s. 1–2; К. Иречек, Български дневник, т. 1: 1879–1881, съст. И. Димитров, Е. Стателова, София 1995, s. 150–151; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 201–202; Eadem, Етническите и религиозните малцинства…, s. 8, 12. 35 Eadem, Българската държава…,, s. 205. 36 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 248–249. 37 Ж. Назърска, Етническите и религиозните малцинства…, s. 15–16; А. Айтова, op. cit., s. 98. 38 Ж. Назърска, Етническите и религиозните малцинства…, s. 12. fałszerstwami, np. wykorzystywano moment tłumaczenia kart do głosowania z osmańskotureckiego na bułgarski by zmienić ostateczny wynik wyborów. Zdarzyło się, że nie wysyłano protokołów z okręgów wyborczych do Sofii i w ogóle ich nie uwzględniano, robiono tak np. w czasie wyborów do I Zgromadzenia Narodowego na wschodzie kraju, co tłumaczono „plagą rozbójnictwa”39. Normą było aresztowanie wyborców muzułmańskich, w tym miejscowych przywódców, blokowanie wyznawcom islamu dostępu do lokali wyborczych przez siły porządkowe czy próby siłowego wpływania by poparli kandydatów rządowych40. 39 Ibidem, s. 6. 40 Brophy to Lascalles, Varna 9.10.1880, no. 30, FO 195/1312 (brak stron); Ж. Назърска, Българската държава…, s. 122; Eadem, Етническите и религиозните малцинства…, s. 7–8, 11–12; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 250–253; А. Айтова, op. cit., s. 112. 41 К. Иречек, Български дневник…, т. 1, s. 154. 42 Писмо от К. Ангелов до С. Стамболов, Видин 22.01.1894, БАН ф. 19к оп. 1 а.е. 153 л. 2–7; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 207–208. 43 Eadem, Етническите и религиозните малцинства…, s. 9–10. 44 Приказ на Пловдивското окръжие, Пловдив 22.04.1886, ДА-Пловдив 29к оп. 3 а.е. 21 л. 32. 45 Приказ на Пловдивското окръжие, Пловдив 24.08.1887, ДА-Пловдив 29к оп. 3 а.е. 21 л. 42. Szczególną rolę przy ograniczaniu czynnego prawa wyborczego wśród muzułmanów zajmowała kwestia językowa. W czasie pierwszych wyborów surowo przestrzegano, żeby karty do głosowania były wyłącznie w języku bułgarskim, a stosowanie arkuszy w języku osmańskotureckim (lub w dwóch językach) było traktowane jako podstawa do anulowania wyników w danym okręgu. Przed wyborami do II Zgromadzenia Narodowego (1880) na wniosek Petko R. Sławejkow zaakceptowano stosowanie kart do głosowania w języku osmańskotureckim. Decyzja ta była elementem polityki zmierzającej do ostudzenia nastrojów na wschodzie kraju, związanych z działalnością „tureckich rozbójników”41. Praktyka ta utrzymała się przy późniejszych wyborach, jakkolwiek stosowano ją niekonsekwentnie – karty do głosowania w innym języku niż urzędowy nadal mogły stać się podstawą do anulowania wyników42. Po przewrocie w 1881 roku książę Aleksander Battenberg wprowadził dodatkowe udogodnienia dla muzułmanów w czasie wyborów: umożliwiono oddawanie głosu analfabetom przez wrzucenie ziarenka o odpowiednim kolorze do urny, co było dosyć istotne dla powszechnie niepotrafiących czytać i pisać wyznawców islamu43. W czasie wyborów uzupełniającym do IV Zgromadzenia Narodowego (1886) na obszarze Rumelii Wschodniej zezwolono na stosowanie kart do głosowania w dwóch językach: bułgarskim oraz osmańskotureckim44. Tę praktykę stosowano potem na południu kraju w kolejnych latach45. W procederach związanych z naruszaniem poprawnego przebiegu wyborów uczestniczyli sami muzułmanie. Najczęściej odnotowywanymi incydentami było rozdawanie wypełnionych kart do głosowania, co było związane z podejmowaniem decyzji przez miejscowych przywódców w imieniu całej gminy religijnej46. Wyznawcy islamu uczestniczyli w tumultach, najściach na lokale wyborcze, działaniach prowadzących do uniemożliwiania oddania głosów przez wyborców przeciwnej opcji, rozbijaniu urn czy atakach na konkretnych kandydatów. Wydarzenia te miały spontaniczny charakter lub były inspirowane przez polityków, którzy chcieli w ten sposób zaszkodzić przeciwnikom47. 46 Ж. Назърска, Етническите и религиозните малцинства…, s. 6, 11–12; А. Айтова, op. cit., s. 116. 47 Писмо на Е. Друшев до С. Стамболов, Шумен, 18.01.1894, БАН ф. 19к оп. 1 а.е. 447 л. 6–7; Писмо от Т. Офиев, Чирпан 8.05.1899, БАН ф. 45к а.е. 507 л. 1–3; Телеграма от Попово, 14 (нечетлив месец) 1894, НБКМ-БИА ф. 63к оп. 8 а.е. 99 л. 1269–1273; „Знаме” 1894, год. I, бр. 10 (22 септември), s. 3; „Знаме” 1896, год. II, бр. 65 (14 декември), s. 3; „Знаме” 1897, год. III, бр. 31 (14 август), s. 3; „Знаме” 1897, год. III, бр. 32 (16 август), s. 2–3; Писмо до княз Фердинанд, София 23.01.1894, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 1, s. 77–78; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 124–125; Eadem, Етническите и религиозните малцинства…, s. 11–12. 48 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 249–250; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 122. 49 „Знаме” 1895, год. I, бр. 45 (27 януари), s. 3. 50 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 252–254. 51 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 124–125. Dyskryminacja i przypadki fałszowania wyników wyborów spotykały się z protestami ze strony muzułmanów. W 1879 roku wyznawcy islamu z północno-wschodniej części kraju wysłali petycję do księcia Aleksandra ze skargą na notoryczne łamanie procedur wyborczych i dyskryminację. W tym czasie doszło do manifestacji z udziałem muzułmanów w Ruse, Warnie, Silistri, Razgradzie i Eski Dżumai przeciwko manipulacjom w czasie głosowania.. Działania te miały na tyle szeroki zasięg, że przyczyniły się do powołania funkcji islamskich pomocników przy miejscowych burmistrzach i naczelnikach48. W późniejszych latach także dochodziło do protestów muzułmańskich wobec nieprawidłowości w czasie wyborów, jednak przybierały one zasięg wyłącznie lokalny. Na przykład, gazeta „Знаме” w lutym (styczniu) 1895 roku donosiła, że w Łomie doszło do manifestacji z udziałem 3–4 tys. muzułmanów przeciwko niedopuszczeniu ich przez policję do udziału w wyborach49. O ile protest nie uzyskał poparcia komisarza osmańskiego w Sofii lub reprezentanta któregoś z mocarstw, okazywał się nieskuteczny50. Poza manifestacjami czy wysłaniem petycji, społeczność muzułmańska nieraz decydowała się na bojkot wyborów, np. w 1884 roku w Warnie i Ruse51. Mniejszości z południa kraju nie uczestniczyły w wyborach uzupełniających do Zgromadzenia Narodowego w maju 1886 roku, protestując przeciwko zawieszeniu Statusu Organicznego Rumelii Wschodniej. W efekcie po unii liczba deputowanych islamskich w bułgarskim parlamencie nie zmieniła się52. Generalnie jeżeli przez pierwsze lata funkcjonowania państwa bułgarskiego muzułmanie nierzadko bojkotowali wybory lub protestowali przeciwko ich wynikom, od połowy lat 80. XIX wieku coraz częściej szukali kompromisu z rządem i partiami, co było wyrazem pogodzenia się z zaistniałą sytuacją polityczną53. 52 НБКМ-БИА ф. 63 а.е. 98 л. 380; T. Czekalski, op. cit., s. 42. 53 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 124–125. 54 Ibidem, s. 211. 55 Zgromadzenie Ustawodawcze składało się z 117 wirylistów (wyższe duchowieństwo, radni sądowi, przedstawiciele władz lokalnych), 88 deputowanych wyłonionych z wyborów powszechnych, dziewiętnastu ze wskazania komisarza rosyjskiego oraz pięciu zaproszonych reprezentantów. Zob. Palgrave to Marquis of Salibury, Sophia 19.12.1878, FO 78/2838/167–170; Алманах на българската конституция…, s. 139–160; Ж. Назърска, Етническите и религиозните малцинства…, s. 4. Hadżi Sulejman został deputowanym dopiero po ponownym przeliczeniu głosów w guberni warneńskiej – początkowo zamiast niego do parlamentu miał wejść Bułgar o nazwisku Angełow. Zob. Дневници на първото Учредително н. Събрание в Търново по изработването на българската конституция, София 1890, s. 4. 56 Wskazanymi przez komisarza rosyjskimi deputowanymi muzułmańskimi byli: Mahmud Nedim Pasza z Samokowa, Adyr Mihał Bej z Plewny, Husejn Susin Efendi z Sofii, Emin Aga z Ruse, Hasan Husin z Samokowa, Ahmet Efendi z Razgradu, Ethem Efendi z Tutrakanu, Mustafa Efendi z Dobriczu, Halil Dumanli z Prowadii i Ahmed Bej Marafazade z Widynia. НБКМ-БИА ф. 403 а.е. 2, л. 3–4; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 248–249. 8.1.1.2. Deputowani – charakterystyka ogólna Na mocy traktatu berlińskiego ustawa zasadnicza Księstwa Bułgarii miała zostać przygotowana przez reprezentację mieszkańców nowego państwa na Zgromadzeniu Ustawodawczym; obradowało ono w Tyrnowie między lutym a kwietniem 1879 roku. Poza dwunastoma muzułmanami zasiadło w nim jeszcze czterech reprezentantów mniejszości: dwóch Greków, Żyd oraz protestant. Stanowili oni 6,8% wszystkich posłów54. Większości z przedstawicieli wyznawców islamu nie wyłoniono w wyborach, a została deputowanymi dzięki nadaniu rosyjskiego komisarza imperialnego, księcia Aleksandra Dondukowa-Korsakowa, bądź z racji znajdowania się na liście wirylistów, która obejmowała muftich. Kandydatami pochodzącymi z wyborów byli jedynie Osman Bej z guberni szumeńskiej oraz Hadżi Sulejman z guberni warneńskiej55. Jako wirylista zasiadł w Zgromadzeniu Ustawodawczym jedynie mufti widyński Hafuz Suliman, gdyż mufti Warny, Ruse, Sofii oraz Tyrnowa znajdowali się w tym czasie na emigracji. W tej sytuacji książę Dondukow-Korsakow, który miał prawo do wyznaczenia dwudziestu jeden deputowanych, uznawszy, że społeczność muzułmańska musi być należycie reprezentowana w Zgromadzeniu Ustawodawczym, wskazał aż dziesięciu wyznawców islamu56. Reprezentanci społeczności muzułmańskiej pochodzili z północno-wschodniej Bułgarii oraz okręgów widyńskiego i samokowskiego, większość była właścicielami cziftlików, zaledwie dwóch pełniło funkcje religijne57. Mimo starań ze strony Dondukowa-Korsakowa na rzecz zwiększenia liczby wyznawców islamu w Zgromadzeniu Ustawodawczym, komisarz osmański w Sofii uznał, że reprezentacja ta była niedostateczna. W przypadku Bułgarów jeden poseł przypadał na 1–3 gminy, u muzułmanów zaś na 3–458. 57 Ж. Назърска, Етническите и религиозните малцинства…, s. 13–14. 58 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 248–249. 51593506_2129019573845335_4290725113852067840_n 51607320_2129019740511985_8680170991600533504_n Il. 19: Deputowani muzułmańscy w Zgromadzeniu Ustawodawczym: mufti widyński Hafus Suliman oraz Ahmed Bej Marafazade z Widynia, 1879 [Źródło: Regionalne Archiwum Państwowe w Montanie, www.facebook.com/Дирекция-Регионален-държавен-архив-Монтана`179675515446427/, 8.02.2019] Tab. 7: Muzułmańscy deputowani w Zgromadzeniu Narodowym Deputowani muzułmańscy Wszyscy deputowani Zgromadzenie Ustawodawcze (1879) 13 5,6% 231 I Wielkie Zgromadzenie Narodowe (1879) 27 11,7% 231 I Zgromadzenie Narodowe (1879) 14 8,9% 158 II Zgromadzenie Narodowe (1880) 17 9,9% 172 II Wielkie Zgromadzenie Narodowe (1881) 57 18,6% 307 III Zgromadzenie Narodowe (1882–1883) 15 31,2% 47 IV Zgromadzenie Narodowe (1884–1886) 26 13,3 / 9,1% 195/286 V Zgromadzenie Narodowe (1887–1889) 25 8,8% 285 VI Zgromadzenie Narodowe (1890–1892) 15 5,4% 276 VII Zgromadzenie Narodowe (1893) 8–9 5,4–6,1% 147 IX Zgromadzenie Narodowe (1896–1898) 13 8,2% 159 X Zgromadzenie Narodowe (1899–1900) 9 5,3% 169 XI Zgromadzenie Narodowe (1901) 9 5,4% 166 XII Zgromadzenie Narodowe (1902–1903) 12 6,4% 188 XIII Zgromadzenie Narodowe (1903–1907) 12 6,3% 189 XIV Zgromadzenie Narodowe (1908–1911) 15 7,4% 203 V Wielkie Zgromadzenie Narodowe (1911) 19 4,6% 414 Źródło: До министерството на външните работи и изповедания, 14.01.1906, ЦДА ф. 173 оп. 2 а.е. 1616 л. 8; „Витоша” 1879, год. I, бр. 41 (18 октомври), s. 2; Алманах на българската конституция, Пловдив 1911, s. 936–950; A. Дюрасел, Международен алманах за България 1898, София 1897, s. 769–773; Ö. Turan, The Turkish Minority in Bulgaria (1878–1908), Ankara 1998, s. 256–258; Ж. Назърска, Българската държава и нейните малцинства 1879–1885, София 1999, s. 212–216; И. Ялъмов, История на турската общност в България, София 2002, s. 96; R. Crampton, The Turks in Bulgaria, 1878–1944, [w:] The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority, ed. K. Karpat, Istanbul 1990, s. 69; Ж. Назърска, Етническите и религиозните малцинства в българския парламент 1879–1885, „Исторически преглед” 1999, б. 1–2, s. 10, 13–17. Muzułmanie stanowili zwykle od 5 do 9% wszystkich deputowanych w Zgromadzeniu Narodowym. Wyjątek stanowi początek lat 80. XIX wieku, co należy tłumaczyć polityką władz prowadzonych w okresie „reżimu pełnomocnictw”. W kontekście liczebności tej mniejszości w kraju można więc mówić przeważnie o jej niewystarczającym reprezentowaniu59. Na przykład, w czasie wyborów do I Zgromadzenia Narodowego (1879) w eski-dżumajskim okręgu wyborczym, zamieszkałym w większości przez wyznawców islamu, na 176 kandydatów znalazło się zaledwie czterech wyznawców islamu60. W czasie wyborów parlamentarnych w październiku 1886 roku w Ruse wybrano dziesięciu deputowanych, z czego tylko dwóch muzułmanów, w Tutrakanie – ani jednego muzułmanina, w Bałbunarze – jeden z czterech wyłonionych wyznawało islam, a w miejscowości Bjała – jeden z sześciu. Trzeba podkreślić, że były to miejscowości o znaczącym odsetku wyznawców islamu61. Wobec niedostatecznej reprezentacji muzułmanów w Zgromadzeniu Narodowym, pojawiały się głosy, że powinno powołać się przy Ministerstwie Spraw Zagranicznych i Wyznań specjalnego reprezentanta zajmującego się sprawą wyznawców islamu62. 59 Brophy to Lascalles, Varna 29.06.1881, FO 421/27/69; Denziel to Palgrave, Sofia 30.10.1879, FO 195/1246/372–373. 60 Ж. Назърска, Етническите и религиозните малцинства…, s. 5. 61 Draft no. 69, Sofia 12.10.1886, FO 913/16/217–218. 62 „Независимост” 1881, год. V, бр. 56 (4 април), s. 1. 63 Później starano się wystawiać w okręgu tyrnowskim kandydatów muzułmańskich, jednak nie zyskiwali oni wystarczającego poparcia by dostać się do parlamentu. Zob. np. Лист на кандидатите за народни представители в Търновското окръжие, Търново 8.02.1893, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 5, s. 279–280. 64 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 213. 65 „Балканска зора” 1890, год. 1, бр. 141 (27 август), s. 3–4; „Балканска зора” 1893, год. IV, бр. 894 (20 април), s. 2; „Балканска зора” 1893, год. IV, бр. 895 (21 април), s. 2–3; В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 202; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 257–258. Deputowani muzułmańscy byli wyłaniani z terenów jednolitych pod względem wyznaniowym, czyli północno-wschodniej części kraju. Najczęściej były to rejony Eski Dżumai, Prowadii, Osman Pazaru, Szumenu, Ruse, Silistri, Razgradu, Dobriczu, Kurtbunaru i Warny, tuż po wojnie także z okręgów samokowskiego czy tyrnowskiego63. Trafiały się wybory, w czasie których z obszarów zdominowanych wyraźnie przez muzułmanów nie był wyłaniany żaden reprezentant tej mniejszości, np. w II Zgromadzeniu Narodowym (1880) nie zasiadł ani jeden deputowany islamski z okręgów eski-dżumajskiego i prowadijskiego64. Na południu kraju, gdzie społeczności muzułmańskie były bardziej rozproszone, muzułmanie rzadko byli wybierani do Zgromadzenia Narodowego65. W Płowdiwie w latach 80. i 90. XIX wieku jedynym muzułmaninem wybieranym do parlamentu był miejscowy kupiec Afuz Ahmed Hadżi Mehmedow66. Wśród posłów islamskich dominowali nauczyciele, właściciele ziemscy, rolnicy, kupcy, urzędnicy i samorządowcy (np. pomocnicy burmistrzów, członkowie rad okręgowych), rentierzy, ale także, mimo zakazu ich kandydowania przez większość omawianego okresu, mufti czy imamowie67. Dominowali Turcy, na przełomie XIX i XX wieku do parlamentu weszło zaledwie kilku Pomaków (dwójka z rejonu Łowecza w 1880 roku i Mustafa Dospatski wybrany w 1902 roku) oraz Tatarów (w tym bardzo wpływowy w latach 90. XIX wieku Hadżi Jahi Jumerow)68. 66 Списък на народните председатели във Велико Народно Събрание, избрани в изборите през април 1893 г., ДА-Варна ф. 827к оп. 1 а.е. 3 л. 2–9; M. Палангурски, Избори по Стамболовистки (1887–1894 г.), Велико Търново 2008, s. 240–241. 67 Нареждане на Варненски окръжен управител за организация и провеждане на изборите за IV-то ОНС във Варна и околия, 27.04.1884, ДА-Варна ф. 827к оп. 1 а.е. 2 л. 4; Списък на народните председатели във Велико Народно Събрание, избрани в изборите през април 1893 г., ДА-Варна ф. 827к оп. 1 а.е. 3 л. 2–9; Обявление на Варненска окръжна постоянна комисия, Варна 23.07.1893, ДА-Варна ф. 158к оп. 2 а.е. 105 л. 54; Brophy to Lascalles, Varna 29.06.1881, FO 421/27/69; Denziel to Palgrave, Sofia 30.10.1879, FO 195/1246/372-373; Brophy to Lascalles, Varna 29.06.1881, no. 12, FO 195/1373 (brak stron); До Министерството на външните работи и изповедания, 14.01.1906, ЦДА ф. 173, оп. 2, а.е. 1616 л. 8; „Витоша” 1879, год. I, бр. 41 (18 октомври), s. 2; „Балканска зора” 1893, год. IV, бр. 896 (22 април), s. 2–3; „Балканска зора” 1893, год. IV, бр. 965 (22 юли), s. 2–3; „Витоша” 1879, год. I, бр. 41 (18 октомври), s. 2; Алманах на българската конституция…, s. 936–950; Писмо от Ески-Джумайското либерално бюро, Ески Джумая 9.02.1893, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 5, s. 280–281; Списък на кандидатите за народни представители в Шуменско окръжие, Шумен 9.02.1893, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 5, s. 279–280; A. Дюрасел, Международен алманах за България 1898, София 1897, s. s. 769–773; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 211; Eadem, Етническите и религиозните малцинства…, s. 15–17. 68 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 257–258. 69 Дневници на първото Учредително н. Събрание…, s. 242; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 200–201. 70 Дневници на първото Учредително н. Събрание…, s. 189. 71 Доклад на комисията за разглеждание Временните правила за избиранието на предтавителите на Първото Обикновено Народно Събрание, БАН ф. 3 оп. 1 а.е. 1115 л. 24–26. Na kształt parlamentarnej reprezentacji muzułmanów wpływała kwestia językowa. Szczegółowo bierne prawo wyborcze regulowały Tymczasowe przepisy wyborcze z 1879 roku, które zastosowano przy wyborach do Zgromadzenia Ustawodawczego, I Wielkiego Zgromadzenia Narodowego oraz I Zgromadzenia Narodowego. Zakładały one, że kandydat na deputowanego musi mieć skończone trzydzieści lat, dysponować pełnią praw obywatelskich oraz publicznych i być piśmienny69. Niejasności pojawiły się w kwestii ostatniego z tych wymogów. Już w czasie obrad Zgromadzenia Ustawodawczego poruszano problem konieczności określenia znaczenia terminu „piśmienność” przy biernym prawie wyborczym – czy ma się to odnosić wyłącznie do języka bułgarskiego, czy także innych używanych na obszarze Księstwa70. Zapis ten zinterpretowano jako „umiejętność czytania i pisania swobodnie po bułgarsku”71 (jakkolwiek w przypadku wielu deputowanych ograniczała się ona jedynie do podpisania się72). Wybrani do I Zgromadzenia Narodowego (1879) muzułmańscy deputowani z okręgu silistreńskiego nie wiedzieli, że obrady w parlamencie będą toczyć się po bułgarsku – języku, którego nie znali. Wśród członków Partii Liberalnej (do której należeli wspomniani posłowie) pojawiły się głosy, żeby anulować ich mandaty i zastąpić ich innymi kandydatami z okręgu silistreńskiego. Zarzucano im, że z racji braku znajomości oficjalnego języka państwa nie posiadali biernego prawa wyborczego. Wyznawców islamu bronił lider tego stronnictwa Petko R. Sławejkow oraz deputowany Petko Garbanow, którzy uznawali, że poseł nie musi wykazywać się umiejętnością czytania i pisania w języku bułgarskim, a w natywnym. W efekcie początkowo w I Zgromadzeniu Narodowym (1879) pozwolono deputowanym muzułmańskim przemawiać po turecku. Sprzeciwiali się temu inni uczestnicy obrad, m.in. Stefan Stambołow, którzy wciąż wzywali do anulowania ich mandatów. Przewodniczący parlamentu Petko Karawełow poparł ostatecznie to stanowisko, przyczyniając się do odwołania szeregu posłów muzułmańskich73. Należy podkreślić, że kwestia językowa nie była jedynym ograniczeniem dotyczącym kandydowania muzułmanów do bułgarskiego parlamentu. Przed wyborami do II Zgromadzenia Narodowego, które miały miejsce 25 (13) stycznia 1880 roku ustalono, że bierne prawo wyborcze posiadają wyłącznie osoby, które dysponują pełnią praw obywatelskich i politycznych, co oznaczało, że mieszkają w Bułgarii nieprzerwalnie od sześciu miesięcy. Przepis ten był ewidentnie wymierzony w muzułmańskich reemigrantów74. 72 Как се разбира терминът „грамотен” в избирателния закон, II OНС, II редовна сесия, 97 заседание, 10.12.1880, [w:] Стефан Стамболов. Парламентарни речи 1879–1894, съст. Д. Иванов, М. Куманов, София 1995, s. 86–87. 73 А. Айтова, op. cit., s. 97–99; В. Методиев, op. cit., s. 66; Ж. Назърска, Етническите и религиозните малцинства…, s. 6. 74 Циркуларно от Министерство на външните работи, 24.12.1879, ДА-Варна ф. 78к оп. 2 а.е. 34 л. 1; Временни правила за избирането на делегати за I-то Обикновено народно събрание, 1879, ДА-Варна ф. 78к оп. 2 а.е. 35 л. 1–5. 75 Закон за избиране на представители за Обикновеното и Великото народно събрание, приет от Второто ОНС и утвърдено от княза, 23.12.1880, [w:] Документи за новата история…, s. 190. Nowe prawo wyborcze z 2 stycznia 1881 roku (23 grudnia 1880) nie precyzowało kwestii językowej. Dodatkowo wprowadzało zakaz kandydowania do Zgromadzenia Narodowego duchownych, co okazało się dużym utrudnieniem dla muzułmanów75. Nieliczne elity islamskie, m.in. mufti, mułłowie, imamowie, hodżowie, były traktowane często jak duchowieństwo, nawet jeśli sunnici formalnie nie uznają takiej instytucji. Deputowani muzułmańscy wyszli wtedy z inicjatywą, żeby dopiero po okresie pięciu lat wprowadzić wymóg znajomości języka bułgarskiego w mowie i piśmie, by dać czas potencjalnym kandydatom na jego naukę. Na takie rozwiązanie nie zgodzili się jednak znajdujący się wówczas u władzy liberałowie, nie poparł go także książę Aleksander76. 76 Ж. Назърска, Етническите и религиозните малцинства…, s. 8–9. 77 Донесение от А. Брофи, английски вицеконсул във Варна, до Ласелс, дипломатически агент в София, Варна 16.05.1881, [w:] Княз Александър I Батенберг и Варна. Документи и материали (1879–1915), съст. Б. Дряновски, Варна 2004, s. 77–78; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 205–206; Eadem, Етническите и религиозните…, s. 16; Nie wszyscy muzułmanie poparli przemiany ustrojowe. W Orjachowie pojawiła się grupa islamskich członków Partii Liberalnej, która zorganizowała wiec przeciwko zawieszeniu konstytucji, poparli ich miejscowi muzułmańscy kupcy oraz właściciele cziftlików. Eadem, Етническите и религиозните малцинства…, s. 9. 78 Eadem, Етническите и религиозните малцинства…, s. 9–10. 79 „Държавен вестник” 1897, год. XIX, бр. 91 (30 април), s. 6; Избирателен закон, приет от Петото ОСН през ноември 1889 г., [w:] Документи за новата история…, s. 203–204; Избирателен закон, приет от Девето ОСН през февуари 1897 г., [w:] Документи за новата история…, s. 206–207. Wyjątkiem okazały się być wybory w okresie „reżimu pełnomocnictw”, kiedy wymóg piśmienności został zinterpretowany na korzyść muzułmanów. Ogłoszono, że kandydat na deputowanego II Wielkiego Zgromadzenia Narodowego (1881) powinien wykazać się umiejętnością czytania i pisania w jakimkolwiek języku, nie tylko po bułgarsku. Decyzja ta była związana z chęcią pozyskania poparcia mniejszości dla „reżimu pełnomocnictw”. W wyborach wyłoniono aż pięćdziesięciu siedmiu muzułmanów (w tym dwóch Pomaków łowczańskich), głównie związanych z opcją konserwatywną, którzy okazali duże wsparcie dla rządów autorytarnych77. Kontynuacją tej linii politycznej były nowe zasady dotyczące biernego prawa wyborczego przy wyłanianiu III Zgromadzenia Narodowego w 1882 roku: dopuszczono do parlamentu duchownych, a kandydat nie musiał mieszkać w Bułgarii przez określony okres czasu, co umożliwiło start w wyborach muzułmańskim reemigrantom78. Po upadku „reżimu pełnomocnictw” w 1883 roku powrócono do wcześniejszych praktyk, a bariera językowa ponownie wykluczyła wielu muzułmanów z uczestnictwa w obradach parlamentu. Posłowie islamscy nie mogli wykazać się dobrym wykształceniem, miejsce w parlamencie zdobywali dzięki pozycji społecznej, statusowi majątkowemu bądź powiązaniom partyjnym. Większość kończyła szkoły podstawowe, do rzadkości należeli absolwenci rusztije czy tym bardziej osmańskiej szkoły państwowej w Konstantynopolu. Pomak Mustafa Efendi z Dospatu, wybrany w 1902 roku, był pierwszym muzułmańskim deputowanym na przełomie XIX i XX wieku, który ukończył uniwersytet (prawo na Uniwersytecie Sofijskim). Wbrew przepisom, wśród posłów islamskich zdarzali się także analfabeci. Kwestia językowa nie została w sposób jednoznaczny uregulowana przez cały omawiany okres, także w toku nowelizacji prawa wyborczego z 1889 i 1897 roku79. Jeszcze w 1908 roku powracano w debatach parlamentarnych do sprawy doprecyzowania wymagania „piśmienności”80. 80 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 258–259. Więcej o biernym prawie wyborczym w Bułgarii na przełomie XIX i XX wieku zob. M. Палангурски, Избирателната система…, s. 100–132. 81 Eadem, Български дневник…, т. 1, s. 494–495. 82 Устав на Държавен съвет, утвърден от княза на 14.09.1881, [w:] Документи за новата история…, s. 192–194. 83 К. Иречек, Български дневник, т. 2: 1881–1884, съст. Е. Стателова, София 1995, s. 69, 77; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 217–219. 84 Ж. Назърска, Етническите и религиозните малцинства…, s. 13–14. 85 И. Карахасан-Чънар, Възродителният процес.Турците на прицела на комунистическата политика, „Либерален преглед” 2011, ч. 2, s. 555. W omawianym okresie tylko w latach 1881–1883 funkcjonowała w Bułgarii druga izba parlamentu – Rada Państwa, która była ważnym elementem „reżimu pełnomonictw”. Przed jej powołaniem pojawiły się różne propozycje co do składu: konserwatyści uważali, że wszyscy członkowie powinni być wyznaczani przez księcia, Rosjanie mający w tym czasie znaczne wpływy w Księstwie sugerowali, żeby dwie trzecie pochodziło z wyborów, a jedna trzecia z nadania. Minister oświaty Konstantin Jireček proponował by w wyższej izbie parlamentu zagwarantować miejsca dla muzułmanów jako jednej piątej całej ludności państwa, równocześnie doceniając ich zasługi dla reżimu81. Utworzona ostatecznie we wrześniu 1881 roku Rada Państwa była złożona z sześciu ministrów, czterech deputowanych wyznaczonych przez księcia oraz ośmiu osób pochodzących z wyborów82. W czasie wyborów wyłaniano dwudziestu kandydatów, z których dopiero książę wskazywał członków Rady. Kandydat musiał mieć skończone trzydzieści lat oraz pełnić wcześniej wyższe stanowiska publiczne na szczeblu centralnym lub lokalnym. W ten sposób do Rady Państwa wszedł Hadżi Mehmed Ali z Ruse, konserwatysta, znany z pomocy ludności bułgarskiego w czasie wojny lat 1877–1878, zaangażowania w zwalczanie partyzantki muzułmańskiej na wschodzie kraju i kampanii przeciwko emigracji. Nie odegrał on jednak większej roli w pracach Rady Państwa83. 8.1.1.3. Aktywność oraz inicjatywy parlamentarne Na samym początku funkcjonowania państwa bułgarskiego udział muzułmańskich deputowanych w życiu politycznym był wyłącznie symboliczny. W czasie Zgromadzenia Ustawodawczego nie byli aktywni w czasie obrad, w protokołach odnotowano jedynie ich spóźnione przybycie na otwarcie84. Niemniej znamienny jest fakt, że ośmiu muzułmańskich posłów podpisało się pod oryginałem konstytucji tyrnowskiej, co miało świadczyć o poparciu społeczności dla powstania Bułgarii oraz zapisów zawartych w ustawie zasadniczej85. Wśród ośmiu delegatów państwowych wysłanych do Liwadii na Krymie, by przekazać Aleksandrowi Battenbergowi wieść o wyborze na księcia Bułgarii, znalazł się muzułmanin z Szumenu – Hadżi Muezzin Efendi86. Po przyjeździe monarchy do Sofii 13 (1) lipca 1879 roku witały go delegacje wspólnot religijnych, wśród nich także wyznawcy islamu87. Muzułmanie udzielili uroczystej odpowiedzi na mowę tronową księcia Aleksandra otwierającą I Zgromadzenie Narodowe (1879) – podpisana przez ośmiu posłów muzułmańskich została przekazana monarsze przez Latifa Efendiego88. Podobnie muzułmańscy deputowani składali oddzielnie przysięgę po sformowaniu Zgromadzenia Narodowego (na drugim posiedzeniu, a nie na pierwszym jak inni posłowie)89. Do 1881 roku obecność muzułmanów w parlamencie ograniczała się do sfery symboli. Zmieniło się to wraz z początkiem „reżimu pełnomocnictw”. 86 Pozostałymi delegatami byli m.in. Todor Burmow, metropolita warneńsko-presławskiego Simeon, Wasił Karakonowski, Dragan Cankow oraz Konstantin Stoiłow. Zob. Palgrave to Marquis of Salibury, Constantinople 7.05.1879, FO 78/2983/9; „Витоша” 1879, год. I, бр. 1 (30 май), s. 2; Писмо от митрополит Симеон до Тодор Икононов, 07.1879, [w:] Княз Александър I Батенберг и Варна…, s. 25–29. 87 Palgrave to Marquis of Salibury, Sophia 24.07.1879, FO 78/2983/207–208. 88 Ж. Назърска, Етническите и религиозните малцинства…, s. 15. 89 „Балканска зора” 1890, год. 1, бр. 186 (20 октомври), s. 3. Депутати_от_I_ВНС Il. 20: Delegacja I Wielkiego Zgromadzenia Narodowego (1879) wysłana do Aleksandra Battenberga (hadżi Muezzin efendi pierwszy od lewej), Liwadia (Krym) 4 (16) maja 1879 roku [Źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Депутати_от_I_ВНС.jpg, 23.06.2017] W III Zgromadzeniu Narodowym (1882–1883) doszło do pierwszej skoordynowanej współpracy parlamentarzystów muzułmańskich i próby realizacji szerszego programu ochrony prawa mniejszości islamskiej w państwie. Ze względu na duży udział wyznawców islamu wśród posłów (31,2%) i ich znaczną aktywność, parlament tej kadencji został nazwany przez Konstantina Jirečka Vilayet Medżlis (czyli radą wilajetu); Czech podkreślał nieco ironicznie, że „Bułgarzy deputowani nie byli widoczni spośród tłumu Turków”90. Minister oświaty Georgi Teocharow użył zaś określenia „półturecki parlament”91. Muzułmańskim deputowanym udało się uzyskać gwarancje wolnych dni od pracy w czasie wybranych świąt islamskich, a także miejsca w ważnych komisjach parlamentarnych: ds. bezpieczeństwa wewnętrznego, ds. odpowiedzi na mowę tronową, ds. długu okupacyjnego, ds. budowy linii kolejowej Caribrod–Wakareł, ds. ustawy o lasach i ds. zwalczania rozbójników. Najaktywniej muzułmanie działali w ostatniej z wymienionych komisji. W jej ramach deputowani islamscy złożyli wniosek o kontrolę około pięciuset wyroków wydanych przez sądy wojenne w sprawie osób oskarżonych o działalność rozbójniczą na wschodzie kraju, występowali z wnioskami o uwolnieniu bezprawnie przetrzymywanych, w lutym 1882 roku zaangażowali się w projekt powołania komisji mieszanych w okręgach razgradzkim, silistreńskim, warneńskim, ruseńskim i tyrnowskim, które miały zająć się badaniem spraw wyznawców islamu oskarżonych o bandytyzm92. Deputowany Hadżi Baba kilkukrotnie udawał się w 1882 i 1883 roku w rejony północno-wschodnie kraju, by działać na rzecz uspokojenia nastrojów wśród społeczności muzułmańskiej93. 90 К. Иречек, Български дневник…, т. 2, s. 260. 91 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 214–215; Eadem, Етническите и религиозните малцинства…, s. 16. 92 Eadem, Българската държава…, s. 148–149. 93 К. Иречек, Български дневник…, т. 2, s. 241, 355. 94 Brophy to Lascalles, Varna 16.05.1881, FO 421/27/13; К. Иречек, Български дневник…, т. 1, s. 418; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 207, 213; Eadem, Етническите и религиозните малцинства…, s. 10–11. Koniec aktywnej działalności grupy deputowanych muzułmańskich w III Zgromadzeniu Narodowym (1882–1883) był związany z faktem ich zaangażowania przeciwko rosnącej pozycji rosyjskich generałów pozostających u steru władzy. Po zaostrzeniu kursu wobec mniejszości przez gabinet generała Leonida Sobolewa, co było związane z tłumieniem fali rozbójnictwa w 1882 roku, muzułmanie przestali wspierać „reżim pełnomocnictw”94. Odpowiedzią władz było unieważnienie mandatów pięciu deputowanych islamskich w lutym 1883 roku. W efekcie przerzedzone i zastraszone grono wyznawców islamu wstrzymało się w czasie głosowania nad projektem generała Sobolewa dotyczącym podjęcia akcji represyjnych wobec muzułmanów, którzy okazywali wsparcie dla rozbójników. Oznaczało to faktyczny koniec zorganizowanej działalności deputowanych islamskich w parlamencie, późniejsze inicjatywy były podejmowane przez poszczególnych posłów i nie miały już szerszego zasięgu. W czasie kontroli sytuacji na wschodzie kraju wiosną 1883 roku przeprowadzonej przez ministra spraw wewnętrznych Nestora Markowa towarzyszył mu członek Rady Państwa – Mehmed Ali. W maju przy wsparciu islamskich deputowanych wyznaczono specjalnych pełnomocników we wsiach w powiatach kesarskim, eleńskim, osman-pazarskim i popowskim, którzy mieli kontrolować proces pacyfikacji na tych obszarach95. Pod koniec reżimu deputowanym Tahirowi Efendiemu i Hadżi Nedżibowi Bejowi udało się nakłonić Ministerstwo Finansów do zatwierdzania prawa do wakfów Meczetu Ibrahima Paszy w Razgradzie96. Po załamaniu reżimu i powrocie do rządów konstytucyjnych w 1883 roku przywrócono niekorzystne dla muzułmanów bierne prawo wyborcze z 1880 roku, zawierające zakaz kandydowania duchownym i dyskryminujące interpretacje wymogu piśmienności97. Po upadku „reżimu pełnomocnictw” muzułmańscy deputowani wciąż w większości współpracowali z konserwatystami, co było związane z bardziej radykalnym stanowiskiem liberałów w zakresie „rewolucji agrarnej”98. 95 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 148–149. 96 Eadem, Етническите и религиозните малцинства…, s. 16–17 97 Ibidem, s. 11. 98 К. Стоилов, Дневник, ч. 1, съст. Е. Стателова, Р. Попов, София 1996, s. 337, 342–343. 99 Писмо от Н. Димитров, Силистра пролет на 1891, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 4, s. 430–431. 100 Записка ди окръжния управител в Русе и до Д. Петков в София, б.д. б.м., [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 1, s. 124; Телеграм от Силистренския окръжен управител, Силистра 15.08.1890, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 3, s. 426; Телеграм от Варненския окръжен управител, Варна 19.08.1890, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 3, s. 427; Текстуален превод от нотата, подадена на Високата Порта от българското правителство, София 4/16.06.1890, „Балканска зора” 1890, год. 1, бр. 93 (26 юни), s. 1–3; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 254; А. Кузманова, Б. Нягулов, П. Тодоров, К. Пенчиков, Ж. Попов, В. Милачков, История на Добруджа, т. 4: 1878–1944, Велико Търново 2007, s. 30. 101 M. Палангурски, Избори по Стамболовистки…, s. 240–241. W okresie władzy Stambołowa, podobnie jak za „reżimu pełnomocnictw”, deputowani muzułmańscy wspierali obóz władzy. Z jednej strony współpraca rządu stworzonego przez rusofobów z posłami muzułmańskimi wynikała z chęci budowania relacji z Wysoką Portą, z drugiej zaś „bułgarski Bismarck” doceniał ich rolę w Zgromadzeniu Narodowym ze względu na łatwość, z jaką uzyskiwał poparcie w poszczególnych głosowaniach. Wśród członków ówczesnej partii rządzącej krążyło powiedzenie: „Turek Moskalem się nie stanie”99. Tymczasem muzułmańscy deputowani popierali stambołowistów z powodu niechęci do opozycyjnych wobec nich rusofili, których utożsamiali z „radykalnymi nacjonalistami”, zapewne także za sprawą pamięci o zaostrzeniu kursu wobec mniejszości za rządów rosyjskich generałów czy ogólnej niechęci muzułmanów osmańskich wobec Imperium Romanowów100. Na dwudziestu jeden deputowanych muzułmańskich, którzy weszli do Zgromadzenia Narodowego w czasach reżimu Stambołowa, aż siedmiu zasiadało w parlamencie przez cały okres rządów „bułgarskiego Bismarcka”101. Sytuacja nie zmieniła się po obaleniu Stambołowa w 1894 roku – muzułmanie wciąż wspierali ekipę rządzącą, w której decydującą rolę odgrywał Konstantin Stoiłow i Partia Narodowa. Niemal wszyscy islamscy politycy współpracujący ze „bułgarskim Bismarckiem” przed zjednoczeniem związani byli z Partią Konserwatywną, stąd blisko im było do narodniaków102. W latach 90. XIX wieku, niezależnie czy za rządów Stambołowa, czy Stoiłowa, muzułmanów reprezentowali ci sami deputowani. Najważniejszymi byli Hadżi Jahi Jumerow, tatarski kupiec z Silistri; Kasim Zaade Mehmed, nauczyciel z Szumenu; hadżi Nedżib Bej Czilingirow, szumeński kupiec czy Nedżib Bej Amiszow z Razgradu103. Zdarzało się, że miejsce na liście wyborczej było dziedziczone, np. po śmierci Nedżiba Beja Amiszowa zastąpił go jego syn, Ahmed Bej104. 102 „Знаме” 1896, год. II, бр. 60 (27 ноември), s. 1; M. Палангурски, Избори по Стамболовистки…, s. 240–241. 103 К. Стоилов, Дневник, ч. 2, съст. Е. Стателова, Р. Попов, София 1996, s. 261, 312, 314, 340, 367; M. Палангурски, Избори по Стамболовистки…, s. 240–241. 104 M. Палангурски, Избори по Стамболовистки…, s. 242. 105 Писмо от Н. Димитров, Силистра пролет на 1891, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 4, s. 430–431. 106 Писмо от Шуменския окръжен управител, Шумен 28.08.1891, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 4, s. 331–333. Środowisko deputowanych muzułmańskich w okresie rządów stambołowistów i narodniaków w drugiej połowie lat 80. i w latach 90. XIX wieku wikłało się w liczne konflikty wewnętrzne. Za przykład może posłużyć spór między silitreńskimi deputowanymi z ramienia Partii Narodowo-Liberalnej za reżimu Stambołowa. Toczył się on między „stronnictwem tatarskim” Hadżiego Jahiego Jumerowa a „tureckim” z czwórką bejów na czele: Osmanem, Hasanem, Mehmedem Efendim i Kurbanem. Konflikt dotyczył obsadzania stanowisk urzędniczych oraz miejsc na listach wyborczych. Turcy zarzucali Tatarom, że zdominowali szereg funkcji, m.in. islamskiego pomocnika burmistrza Silistri, członków stałej komisji okręgowej, muftiego czy pomocnika naczelnika powiatowego Kurtbunaru. Gdy stronnictwu tureckiemu udało się uzyskać poparcie nie tylko lokalnych działaczy partyjnych, ale i miejscowych przywódców muzułmańskich z Silistri i Akandyłaru, zdobyli oni przewagę nad środowiskiem tatarskim. W odwecie Hadżi Jahi Jumerow zdecydował się napisać list do samego Stambołowa, w którym oskarżał silistreńskich bejów o rusofilię105. Do podobnych sporów w tym czasie doszło w Szumenie. Jeszcze w 1891 roku miejscowi liderzy Partii Narodowo-Liberalnej narzekali na skonfliktowanie miejscowych Bułgarów, podkreślając, że muzułmanie potrafią wykazywać w kwestiach politycznych jedność106. Ten stan rzeczy nie trwał długo. Miejscowi liderzy muzułmańscy: Kesim Zaade i Nedżib Bej na początku 1893 roku stracili poparcie znacznej części społeczności, która zaczęła popierać innych kandydatów – reprezentantów młodszego pokolenia. Do rozłamu doszło w wyniku oskarżeń wobec bejów: Kesim Zaade miał zdefraudować środki publiczne oraz wyłudzać pieniądze od nauczycieli w zamian za zatrudnienie w szkolnictwie islamskim, a Nedżib miał w 1879 roku zabić żandarma, za co nigdy nie został pociągnięty do odpowiedzialności107. Partia wciąż jednak popierała swoich starych działaczy, którzy w późniejszych wyborach zachowali miejsca na listach wyborczych i wchodzili do parlamentu108. Sytuacja, gdy muzułmańskim deputowanym bardziej zależało na partykularnych interesach i własnej karierze, nie tworzyła odpowiednich warunków do zjednoczenia politycznego muzułmanów w Bułgarii. 107 Писмо от Д. В. Симеонов, Шумен 26.01.1893, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 5, s. 250–251. 108 Списък на кандидатите за народни представители в Шуменско окръжие, Шумен 9.02.1893, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 5, s. 279–280; За право му като вътрешен министър да одобрява или да не одобрява общинските избори, VII OНС, I редовна сесия, 17 заседание, 17.11.1893, [w:] Стефан Стамболов. Парламентарни речи…, s. 489–496. 109 „Знаме” 1897, год. II, бр. 80 (8 февуари), s. 2–3; A. Дюрасел, оp. cit., s. 769–773. 110 К. Стоилов, Дневник…, ч. 2, s. 261. 111 Протокол на Шадъкийски селски общински съвет (бр. 8), 15.05.1906, ДА-Варна ф. 163к оп. 1 а.е. 3 (brak stron); Протокол на Шадъкийски селски общински съвет (бр. 9), 25.05.1906, ДА-Варна ф. 163к оп. 1 а.е. 3 (brak stron). Deputowani islamscy związani ze Stambołowem, a potem Stoiłowem, nieraz byli oskarżani o współpracę agenturalną z Wysoką Portą. Na przykład, takie zarzuty sformułował organ demokratów „Знаме” w 1897 roku wobec wspomnianego wcześniej posła z ramienia rządzącej Partii Narodowej Jahi Jumerowa z Silistrii. Podejrzenia redaktorów gazety wywołał fakt regularnych podróży posła do Konstantynopola. Zarzucono mu otwarte agitowanie na rzecz sułtana i Imperium Osmańskiego w czasie objazdów po wioskach muzułmańskich w okręgu silistreńskim. O agenturalności Jumerowa miała świadczyć również współpraca z rządem osmańskim na polu sprowadzania z Turcji nauczycieli, książek oraz pozyskiwania funduszów na rzecz szkół. W czasie święta Bajramu, według relacji gazety, ubierał się w turecki mundur, który otrzymał z Konstantynopola, do tego został odznaczony trzema orderami przez sułtana, czym „mogli się wykazać jedynie najbardziej fanatyczni Turcy”. W czasie powstania na Krecie w 1896 roku zorganizował zbiórkę na rzecz dozbrajania muzułmanów, walczących przeciwko Grekom109. Zarzuty formowane przez organ prasowy opozycyjnej Partii Demokratycznej były raczej elementem walki politycznej z Partią Narodową, z którą związany był deputowany. Oskarżenia o agenturalność były całkowicie nieuzasadnione – Jahi Jumerow zajmował się z ramienia rządu stosunkami z Wysoką Portą, a jego wyjazdy do Konstantynopola były elementem prowadzonej w tym czasie polityki zagranicznej110. Trzeba także podkreślić, że wyjazdy muzułmańskich urzędników i osób publicznych do Turcji były pewną normą111. Wspomniany artykuł wpisywał się w retorykę partii Petko Karawełowa służącej podkreślaniu powiązań narodniaków z „muzułmańskimi ciemnymi typkami” i „tureckimi rozbójnikami”112. 112 „Знаме” 1897, год. II, бр. 89 (12 март), s. 3; „Знаме” 1897, год. III, бр. 54 (1 ноември), s. 4. 113 „Държавен вестник” 1888, год. X, бр. 87 (16 август), s. 7. 114 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 217–219. 115 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 262; Ж. Назърска, Етническите и религиозните малцинства…, s. 10. Deputowani muzułmańscy nie tylko byli oskarżani o utrzymywanie podejrzanych kontaktów z Wysoką Portą, ale także o wspieranie działalności „rozbójników islamskich” na wschodzie kraju po powstaniu państwa. Niektórych postawiono za to przed sądem. 22 (10) sierpnia 1888 roku Sąd Wojskowy w Tetewenie skazał dwadzieścia cztery osoby za przynależność do grup bandyckich aktywnych na przełomie lat 70. i 80. XIX wieku, w tym byłego posła Mołłę Isufa. Jedenastu, w tym Isuf, zostało powieszonych, reszta trafiła do więzienia na okres od trzech do piętnastu lat113. Niemniej należy podkreślić, że wielu deputowanych muzułmańskich współpracowało z władzami bułgarskimi w celu spacyfikowania wschodnich regionów Bułgarii po utworzeniu państwa114. Po utracie władzy przez Partię Narodową w 1899 roku, większość muzułmańskich posłów ponownie związała się z Partią Narodowo-Liberalną, która z przerwami rządziła w Bułgarii do 1908 roku. W latach 1901–1902 doszło do próby utworzenia własnego ugrupowania przez muzułmańskich parlamentarzystów przy wsparciu komisarza osmańskiego. Była to odpowiedź na wcześniejsze głosy Wysokiej Porty, która regularnie wzywała, by islamscy deputowani nie wikłali się w bułgarskie rozgrywki polityczne, a reprezentowali interesy imperium i miejscowej społeczności muzułmańskiej. Tylko czterech z dwunastu posłów zasiadających w parlamencie przystąpiło do tego projektu, następnie jednak szybko z niego zrezygnowało, a w czasie wyborów w 1903 roku praktycznie wszyscy startowali już z listy stambołowistów115. Do idei założenia własnej partii politycznej powrócono w 1906 roku. W kwietniu Ismail Gaspirali przebywał w Bułgarii; obok promowania idei dżadidyzmu oraz wsparcia dla rozwoju oświaty muzułmańskiej, głosił koncepcję zjednoczenia muzułmanów w Bułgarii w ramach jednej partii. Nowe stronnictwo miało skupiać się na walce o prawa wyznawców islamu w kraju, izolować się od spraw, które nie dotyczyły bezpośrednio wspólnoty, pogłębiać autonomię islamską przez rozwiązywanie sporów związanych z muftimi, radami szkolnymi i meczetów we własnym gronie, promować nie bogatych, a wykształconych ludzi, mówiących po bułgarsku i turecku, którzy będą w stanie skutecznie bronić praw mniejszości w parlamencie. Wezwanie Gaspiraliego nie spotkało się z reakcją ze strony muzułmanów w Bułgarii, a działalność deputowanych islamskich wciąż opierała się na tych samych zasadach co wcześniej116. 116 Ibidem, s. 262–263. 117 Ibidem, s. 263–264. 118 R. Crampton, The Turks in Bulgaria, 1878–1944, [w:] The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority, ed. K. Karpat, Istanbul 1990, s. 61; И. Ялъмов, История на турската общност в България, София 2002, s. 95. Pod koniec omawianego okresu główną platformą promowania idei muzułmańskiej partii politycznej w Bułgarii była gazeta „Balkan”. W kwietniu 1908 roku prawnik Hafiz Sitki opublikował na jej łamach odezwę dotyczącą obrony praw i solidarności wśród muzułmanów oraz potępił angażowanie się wyznawców islamu w bułgarskie walki partyjne. W czasie objazdu po Eski Dżumai, Osman Pazarze i Szumenie grupa skupiona wokół Sitkiego starała się utworzyć partię muzułmańską o roboczej nazwie Towarzystwo Obrony Praw. Pod wpływem idei głoszonych przez gazetę „Balkan” powstała także Organizacja Dobroczynna, działająca początkowo w Warnie, a następnie w Sofii. Obie organizacje okazały się jednak efemerydami, osiągnęły jedynie ograniczony, regionalny zasięg, wkrótce, wobec braku zainteresowania, przestały funkcjonować117. Podobny charakter miał utworzony w 1911 roku w Ruse Sojusz Muzułmański, którego zdaniem było zajmować się ochroną praw i dziedzictwa muzułmanów w Bułgarii118. Tab. 8: Muzułmańscy deputowani V Wielkiego Zgromadzenia Narodowego (1911) Portret Imię / Miasto / Zawód Image(74) Ismaił Hadżi Ahmedow Tutrakan Kupiec Image(75) Osman Husejn Boszniakow bd. bd. Image(76) Jumer Hodża Ibraimow Kaja Dere (okręg szumeński) Rolnik Image(78) Ismaił Mahmudow Tutrakan Kupiec Image(77) Alisz Karahasanow Tutrakan Kupiec Image(77) Hamid Karimow bd. bd. Image(79) Mehmedali Mesudow Gerej Osman Pazar bd. Image(81) Ahmed Bej Nadżib Beew Razgrad Kupiec Image(80) Nuh Mustanow Prowadija Sprzedawca żywności Image(80) Mehmed Efendiew Razgrad Kupiec Image(82) Suliman Memiszew bd. bd. Image(83) Afuz Sadik Aliew Ruse Rentier Image(84) E. Hadżi Selimow bd. bd. Image(84) Aptar Sid Hasanow Dobricz Kupiec Image(85) Nazif Salimow Golemina (okręg silistreński) Kupiec Image(86) Mehmed Hadżi Hasanow Prowadija Rolnik brak Ismaił Aliew Eski Dżumaja Kupiec brak Hadżi Bej Apti Beew Dobricz Kupiec brak Mehmed G. Mesudow Wyrbica (powiat osman-pazarski) Rolnik Źródło: Алманах на българската конституция, Пловдив 1911, s. 936–950, CXVII–CLXXXIV; A. Дюрасел, Международен алманах за България 1898, София 1897, s. 769–773. Koncepcje współpracy muzułmańskich deputowanych przyniosły pewne efekty – w 1911 roku islamscy posłowie przygotowali pierwsze memorandum z całościowym programem dotyczącym zmian w polityce państwa wobec reprezentowanej przez nich mniejszości. 16 (3) listopadzie przekazali oni przewodniczącemu XV Zgromadzenia Narodowego (1911–1913) Stojanowi Danewowi wniosek zakładający szereg konkretnych rozwiązań prawnych dotyczących: utrzymania dotychczasowych przepisów o możliwości wykupienia od służby wojskowej przez muzułmanów, zwolnień podatkowych w przypadku sprzedaży przez muzułmanina ziemi, zwiększenia pensji muftich, utrzymania stanowisk pomocników naczelników w dwunastu powiatach zamieszkałych w dużej mierze przez wyznawców islamu, zarezerwowania w każdorocznym budżecie kwoty 150 tys. lewów na rzecz szkolnictwa muzułmańskiego oraz przeznaczenia przez państwo środków finansowych na rzecz otworzenia Islamskiej Szkoły Pedagogicznej w Szumenie. Propozycje zostały złożone w izbie jako wniosek 7 grudnia (24 listopada), jednak nie nadano im dalszego biegu119. Inicjatywa deputowanych muzułmańskich wzbudziła pewne zaniepokojenie wśród władz bułgarskich, które uznały, że może być to krok inspirowany bezpośrednio przez Konstantynopol. Obawiano się, że islamscy posłowie będą starali się porzucić prorządową linię, wyłączyć się z bułgarskich rozgrywek partyjnych i stworzyć własną platformę polityczną. Z kolei redaktor czasopisma „Воля”, później ceniony dyplomata i pisarz Simeon Radew uznał, że memorandum było dowodem na dobre położenie muzułmanów w kraju oraz możliwość swobodnej wypowiedzi politycznej mniejszości. Stwierdził, że najprawdopodobniej projekt był efektem jakiegoś artykułu na łamach prasy osmańskotureckiej, która była przekaźnikiem nowych tendencji politycznych w świecie islamskim. Radew uznał, że rząd powinien przystać na projekt zaproponowany przez muzułmańskich deputowanych, gdyż jak pisał: 119 До господин председателя на XV-то обикн. народно събрание Д-р Ст. Данев, 3.11.1911, ЦДА ф. 173, оп. 2, а.е. 1616 л. 1–2. 120 „Воля” 1911, год. I, бр. 210 (18 ноември), s. 1. nacjonalizm bułgarski, zgodnie z tradycjami odrodzeniowymi, nie ma na celu asymilacji innych narodów, nie chcemy by traktowano u nas Turków tak jak traktuje się Bułgarów w Turcji; chcemy stanowić wzór dla Turcji jak należy traktować inne narodowości. Zgodnie z tą myślą, poparcie przez rząd memorandum muzułmańskich posłów miała być impulsem dla Wysokiej Porty do wprowadzania reform w Macedonii, w oparciu o ustalenia traktatu z Mürzsteg z 1904 roku120. *** Deputowani muzułmańscy nie byli związani z konkretną opcją polityczną. W pierwszych latach po utworzeniu Księstwa Bułgarii muzułmanie najczęściej współpracowali z Partią Konserwatywną, jakkolwiek znaleźć można było wśród nich i działaczy liberalnych121. W okresie „reżimu pełnomocnictw” muzułmańscy deputowanych stanowili oparcie dla rządów Aleksandra Battenberga, niezależnie od reprezentowanej opcji politycznej122. Znamienny jest jednak fakt, że wówczas nie siedzieli razem w ławach parlamentu, ale zajmowali miejsca z posłami swoich formacji123. Po restaurowaniu rządów konstytucyjnych w 1883 roku wielu muzułmanów przeszło do dawnej opozycji – szesnatu spośród dwudziestu sześciu posłów zasiadających w IV Zgromadzeniu Narodowym (1884–1886) związało się z karawelistami. Ocenia się, że w tym czasie deputowani islamscy już wyraźnie realizowali linię polityczną partii, do których należeli, a nie interesy mniejszości jak w okresie III Zgromadzenia Narodowego (1882–1883)124. Za reżimu Stambołowa, a potem Stoiłowa, byli ściśle związani z partią rządzącą, podobnie w 1903 roku islamscy parlamentarzyści wchodzili do Zgromadzenia Narodowego przede wszystkim z list Partii Narodowo-Liberalnej. W 1908 roku siedmiu z dziesięciu posłów było demokratami, jeden był zemedelcem, jeden radosławistą, a jeden bezpartyjnym125. W powiązaniach muzułmańskich deputowanych z poszczególnymi grupami politycznymi można dostrzec jedną stałą cechę – ich prorządowe nastawienie pozostawało normą życia parlamentarnego przez cały przełom XIX i XX wieku. Wyrazem tego stanowiska było bezwzględne poparcie deputowanych muzułmańskich w czasie V Wielkiego Zgromadzenia Narodowego w 1911 roku dla zmian konstytucyjnych, które wzmocniły wyraźnie pozycję cara Ferdynanda I w państwie126. Nie można jednak tej postawy oceniać jednoznacznie jako ślepą uległość wobec władzy bądź koniunkturalizm. Islamscy posłowie chcieli wykorzystać partie i toczące się konflikty w interesie wspólnoty, którą reprezentowali – uznawali, że najbardziej realne jest to przy współpracy z rządzącymi127. Istotne jest również, że wejście wyznawców islamu w struktury funkcjonujących stronnictw bułgarskich można odczytywać jako przejaw akceptacji powstania państwa i końca panowania osmańskiego na tym obszarze128. 121 Brophy to Lascalles, Varna 16.05.1881, FO 421/27/13; Ж. Назърска, Етническите и религиозните малцинства…, s. 15. 122 Brophy to Lascalles, Varna 29.06.1881, FO 421/27/69; Ж. Назърска, Етническите и религиозните малцинства…, s. 10. 123 Ж. Назърска,, Българската държава…, s. 206–207. 124 Eadem, Етническите и религиозните малцинства…, s. 17. 125 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 255, 262. 126 Elliot to Marquis of Landsdowne, Sofia 12.03.1902, FO 78/5217/53–54; Алманах на българската конституция…, s. 936–950; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 210–211; И. Карахасан-Чънар, Възродителният процес…, s. 555. 127 Ж. Назърска, Етническите и религиозните…, s. 10; M. Палангурски, Избори по Стамболовистки…, s. 241–242. 128 Brophy to Lascalles, Varna 16.05.1881, FO 421/27/13; Denziel to Palgrave, Sofia 30.10.1879, FO 195/1246/372–373; Ж. Назърска, Етническите и религиозните малцинства…, s. 8–9. Muzułmańscy posłowie zazwyczaj byli postrzegani jako pasywny element w parlamentach bułgarskich, co przekładało się chociażby na niewielką aktywność w komisjach parlamentarnych129. Bierna postawa muzułmańskich deputowanych wynikała z obawy przed unieważnieniem mandatu czy oskarżeniami o agenturalność na rzecz Imperium Osmańskiego, jak i bariery językowej, przez którą nie mogli aktywnie uczestniczyć w obradach. Istotny jest fakt, że dopiero w 1887 roku udostępniono w parlamencie tłumaczenie konstytucji oraz regulaminu Zgromadzenia Narodowego na język osmańskoturecki130. Miłko Pałangurski wskazuje, że w czasie siedmiu sesji parlamentarnych w okresie reżimu Stambołowa tylko raz doszło do sytuacji, w której muzułmański deputowany zabierał głos w debacie131. Aktywność i wspólne działania muzułmanów w parlamencie, poza kilkoma wyjątkami, jak działalność w ramach III Zgromadzenia Narodowego (1882–1883) czy program z 1911 roku, były najczęściej wynikiem oddziaływania ze strony Wysokiej Porty za pośrednictwem komisarza osmańskiego w Sofii. W porównaniu z muzułmanami, w bułgarskim parlamencie znacznie bardziej aktywni byli deputowani greccy, którym przez dłuższy czas udało się zachować niezależność od bułgarskich partii politycznych132. 129 R. Crampton, The Turks…, s. 69; Ж. Назърска, Етническите и религиозните малцинства…, s. 15. 130 А. Айтова, op. cit., s. 99. 131 M. Палангурски, Избори по Стамболовистки…, s. 242. 132 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 211–212. 133 „Витоша” 1879, год. I, бр. 53 (1 декември), s. 2; Дневници на първото Учредително н. Събрание…, s. 97. 134 „Знаме” 1896, год. II, бр. 47 (9 октомври), s. 4. Niezależnie od bierności deputowanych muzułmańskich, ich obecność w Zgromadzeniu Narodowym nie była bez znaczenia. W pierwszych latach po powstaniu państwa bułgarskiego posłowie islamscy byli adresatami petycji ze skargami swoich współwyznawców dotyczących żywotnych problemów tej społeczności: łamania prawa w trakcie „rewolucji agrarnej”, powrotów uchodźców wojennych, aktów przemocy w toku tłumienia ruchu oporu na wschodzie czy kłopotów w urzędach i sądach funkcjonujących wyłącznie w języku bułgarskim133. W późniejszych okresach, muzułmanie zwracali się do swoich deputowanych o zajęcie się konkretnymi sprawami, często prywatnymi, m.in. robiły to osoby oskarżone o działalność rozbójniczą134. 8.1.2. Rumelia Wschodnia Wybory w Rumelii Wschodniej miały pod wieloma względami inny charakter niż w Księstwie Bułgarii. W przypadku wyłaniania parlamentu w pierwszych latach funkcjonowania prowincji, rywalizacja nie toczyła się między partiami, a między Bułgarami, muzułmanami i Grekami. W pierwszych wyborach do Zgromadzenia Prowincjonalnego przeprowadzonych w październiku 1879 roku w powiecie rupczoskim konkurowali ze sobą Bułgar Kostaki Peew i wspierany przez miejscowych Pomaków Turek Esad Efendi. Wygrał drugi z kandydatów, mimo że w okręgu wyborczym mieszkało więcej chrześcijan – zmotywowało to władze do przeprowadzenia kontroli. Okazało się, że wynik został sfałszowany – w nocy po dniu wyborów doszło do włamania do lokalu i wyniesieniu części kart z urny. Po ponownym przeliczeniu głosów, do Zgromadzenia Prowincjonalnego wszedł Peew135. Po zjednoczeniu, rywalizacja między grupami wyznaniowymi utrzymała się w Rodopach, jednak spory te nakładały się na podziały partyjne. W czasie wyborów parlamentarnych w listopadzie 1896 roku walka toczyła się między narodniakiem Kałczewem a miejscowym kandydatem pomackim – Rizą Ibrahimowem (któremu z czasem udało się zyskać poparcie także rodopskich chrześcijan)136. Mimo ingerencji rządu w wyniki wyborów Ibrahimow wygrał uzyskując 979 głosów; Kałczew otrzymał 881, a Kostaki Peew – sześć137. 135 В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 115–119. 136 Ibidem, s. 291–303. 137 Ibidem, s. 327–328. 138 J. Hołubowicz, Bułgaria, jej przeszłość dziejowa i jej odrodzenie narodowe i religijne, Kraków 1885, s. 190–191. Inaczej niż w Księstwie wyglądała aktywność polityczna muzułmańskich deputowanych w Zgromadzeniu Prowincjonalnym, parlamencie Rumelii Wschodniej. O ile w Księstwie Bułgarii wyznawcy islamu mieli poczucie, że nie mają szansy na odgrywanie znaczącej roli politycznej, o tyle pokładano początkowo wielkie nadzieje w wieloetnicznym charakterze Rumelii Wschodniej. Na mocy Ustawy Organicznej, muzułmanie mieli zagwarantowaną pozycję w parlamencie, a język osmańskoturecki został uznany za urzędowy. Generalny gubernator Aleko Bogoridi jako zhellenizowany Bułgar, pełniący wcześniej osmańskie funkcje urzędnicze, miał gwarantować swoją osobą o wieloetnicznym charakterze prowincji138. C:\Users\KRZYSZ~1\AppData\Local\Temp\enhtmlclip\Image(25).png Il. 21: Była turecka łaźnia, przebudowana w 1879 roku i wykorzystana jako budynek Zgromadzenia Prowincjonalnego Rumelii Wschodniej [Źródło: М. Маджаров, Източна Румелия (исторически преглед), Пловдив 2015, s. 226] Nadzieje te szybko się rozwiały. Po pierwszych wyborach Bułgarzy zdominowali Zgromadzenie Prowincjonalne, stan ten utrzymał się do końca istnienia autonomicznej Rumelii Wschodniej. W 1879 roku wybrano trzydziestu jeden Bułgarów, dwóch Turków i trzech Greków. W ławach parlamentu zasiadło również dziesięciu wirylistów oraz dziesięć osób wyznaczonych przez gubernatora. W efekcie deputowanymi zostało trzydziestu sześciu Bułgarów, sześciu Turków, dwóch Greków, dwóch Żydów, dwóch Ormian, dwóch katolików i protestant. Niezależnie od wsparcia Wysokiej Porty, muzułmanie nie byli w stanie stworzyć jednolitej opozycji przeciwko rządzącym Bułgarom. W Stałym Komitecie, czyli organie zajmującym się obowiązkami parlamentu w okresie poza sesjami, znalazło się dziesięciu Bułgarów; Grek, muzułmanin (Szech Efendi) i Ormianin zostali wyznaczeni jako członkowie zastępczy. Sama idea powołania Stałego Komitetu wynikała z obaw, że wobec rotacyjnego systemu wyłaniania składu Zgromadzenia Prowincjonalnego, pewne sesje mogą zostać zdominowane przez mniejszości139. Do 1884 roku muzułmanie posiadali zazwyczaj 6–7 przedstawicieli w Zgromadzeniu Prowincjonalnym: 2–3 z wyborów, trzech wyznaczonych przez gubernatora oraz wirylistę w osobie muftiego Płowdiwu140. Nikt nie miał wątpliwości, że centralne instytucje Rumelii Wschodniej miały bułgarski charakter, a greccy i 139 М. Маджаров, Избрани депутати в първото областно събрание, [w:] История на българите 1878–1944 в документи, т. 1: 1878–1912, ч. 1: Възстановяване и развитие на българската държава, ред. В. Георгиев, С. Трифонов, София 1994, s. 82; С. Н. Шишков, Пловдив в своето минало и настояще. Историко-етнографски и политико-икономически преглед, Пловдив 2016, s. 139; И. E. Гешов, Спомени из години на борби и победи, ред. И. Бурилкова, Ц. Билярски, София 2008, s. 132–133; Е. Стателова, Източна Румелия. Икономика, политика, култура 1879/1885, София 1983, s. 85; М. Стоянов, Когато Пловдив беше столица. Очерци за Източна Румелия, Пловдив 2008, s. 52. 140 Ж. Назърска, Етническите и религиозните малцинства…, s. 137. muzułmańscy deputowani znaleźli się na marginesie życia parlamentu141. Niemniej, w okresie rządów Partii Narodowej (zwanej także Zjednoczeniową) ważnym elementem propagandy rządowej była potrzeba utrzymania jedności wśród Bułgarów i skupienia się na walce politycznej z „żywiołem greckim i tureckim”, co wykorzystywano przeciwko opozycji liberalnej (zwanej państwową)142. Podobnie jak w Księstwie Bułgarii, w Rumelii Wschodniej ludność islamska nie była wystarczająco reprezentowana w parlamencie: czterdziestu czterech bułgarskich deputowanych przypadała na 573 560 Bułgarów (tj. jeden na około 13 tys.), czterech greckich na 42 654 Greków (tj. jeden na około 11 tys.), czterech muzułmańskich na 194 700 Turków oraz 20 tys. Romów wyznania islamskiego (tj. jeden na około 53,5 tys.), jeden ormiański – 1 306 Ormian, a jeden żydowski – 4 177 Żydów143. 141 К. Иречек, Български дневник…, т. 1, s. 162. 142 [Да дабравим миналото, да забравим бъдещето, ще рече, да се откажем от севе си ], 19.02.1883, [w:] Програми, програмни документи и устави на буржоазните партии в България 1879–1918, ред. В. Николова, Д. Саздов, София 1992, s. 53–54; [Страната очаква от новото областно събрание работа], 11.11.1884, [w:] Програми, програмни документи…, s. 54–57; М. Маджаров, Източна Румелия (исторически преглед), Пловдив 2015, s. 116; K. Popek, Konserwatyści na bułgarskiej scenie politycznej w latach 1879–1920 w świetle programów partyjnych, „Pro Fide Rege et Lege”, 2014/2015, t. 73–74, nr 1, s. 341; Jakkolwiek można się zastanawiać, na ile była to narracja związana z rywalizacją polityczną, a na ile faktycznie wierzono w niebezpieczeństwo przejęcia przez mniejszości kontroli nad Rumelią Wschodnią. 143 Jones to Earl of Dufferin, Phillippopolis 26.12.1883, no. 20, FO 195/1452 (brak stron); Jones to Earl of Dufferin, Phillippopolis 22.04.1884, no. 1, FO 195/1483 (brak stron). 144 Treść przemowy w trzech językach zob. ДА-Пловдив ф. 1108к оп. 1 а.е. 24 л. 1–3. 145 И. E. Гешов, Спомени из години…, s. 130–131; М. Маджаров, Източна Румелия…, s. 105–108; М. Стоянов, op. cit., s. 56. 146 Дневник на 4. редовна сесия на Областно събрание на Източна Румелия, 11 X – 12 XII 1882, ЦДА ф. 20к оп. 2 а.е. 5, л. 33, 109. 147 Ibidem, л. 108. Przemowa otwierająca I Zgromadzenie Prowincjonalne (1879) po bułgarsku, turecku i grecku była właściwie ostatnim wyrazem tego, że parlament wschodniorumelijski miał funkcjonować w trzech językach144. Argumentowano to tym, nie chciano dopuścić do przekształcenia tej instytucji w „biuro tłumaczeń”. W toku obrad Grecy wezwali do poszanowania zasady mówiącej, że dyskusje powinny być toczone w trzech językach urzędowych prowincji. Ich wniosek jednak odrzucono, co tłumaczono, że choć Ustawa Organiczna przewidywała, iż gubernator i dyrektorzy mieli obowiązek wydawać akty prawne w trzech językach, nie było takich zapisów dotyczących debat parlamentarnych i procedowania projektów ustaw. Działania Greków nie uzyskały wsparcia ze strony deputowanych muzułmańskich145. W efekcie niewiele można znaleźć miejsc w protokołach Zgromadzenia Prowincjonalnego, w których wypowiedź deputowanego muzułmańskiego jest tłumaczona na bułgarski146. Znamienne jest także to jak często islamscy posłowie rozpoczynali swoją wypowiedź słowami: „O ile dobrze zrozumiałem po bułgarsku…”147. O ile Grecy przyjęli postawę opozycyjną wobec bułgarskich władz prowincji, muzułmanie zazwyczaj popierali inicjatywy Dyrektoriatu (odpowiednika rządu) oraz generalnego gubernatora148. Muzułmańscy deputowani nie współpracowali z opozycją bułgarską przeciwko projektom rządowym, nawet tym godzącym w interesy społeczności islamskiej w prowincji, np. z grupą Iwana Hadżipetrowa z Burgasu, która działał w Zgromadzeniu Prowincjonalnym na rzecz zablokowania podatku katastralnego od ziemi i nieruchomości, w szczególnym stopniu uderzającym w interesy wyznawców islamu w prowincji149. Angażowali się w debaty głównie pod wpływem władz osmańskich, np. gdy dyskutowano nad nowym projektem Ustawy o stanie cywilnym, zakładającym ograniczenie kompetencji duchownych w kwestii rejestrów ślubów, narodzin i zgonów, wspólnie z Wysoką Portą wystosowali oficjalny protest wobec naruszania autonomii wspólnoty islamskiej w prowincji150. Islamscy posłowie uczestniczyli w pracach komisji, jednak tych o drugorzędnym znaczeniu, np. w czasie IV Zgromadzenia Prowincjonalnego (1882) w komisjach ds. petycji, ds. edukacji i ds. budynków publicznych151. Ich aktywność w Zgromadzeniu Prowincjonalnym była mniejsza niż można było się pierwotnie spodziewać. 148 Jones to Earl of Dufferin, Phillippopolis 27.10.1883, no. 18, FO 195/1452 (brak stron); М. Маджаров, Източна Румелия…, s. 208–210. 149 Jones to Earl of Dufferin, Phillippopolis 26.12.1883, no. 20, FO 195/1452 (brak stron); ЦДА ф. 20к оп. 2 а.е. 6, s. 128–132. 150 От Главния прокурор на Източна Румелия до директор на правосъдието, Пловдив 20.11.1881, ЦДА ф. 565к оп. 1 а.е. 1 л. 2. 151 Дневник на 4. редовна сесия на Областно събрание на Източна Румелия, 11 X – 12 XII 1882, ЦДА ф. 20к оп. 2 а.е. 5, л. 34–35. 152 НБКМ-БИА ф. 63 а.е. 98 л. 380; T. Czekalski, op. cit., s. 42; M. Hacısalihoğlu, Muslim and Orthodox Resistance against the Berlin Peace Treaty in the Balkans, [w:] War & Diplomacy. The Russo-Turkish War of 1877–1878 and the Treaty of Berlin, ed. M. H. Yavuz, P. Sluglett, Salt Lake City 2011, s. 133. Zjednoczenie Rumelii Wschodniej z Księstwem Bułgarii było równoznaczne z lidwikacją Zgromadzenia Prowincjonalnego, co odbyło się wbrew prawu, biorąc pod uwagę, że formalnie Ustawa Organiczna i status autonomii miały zostać zachowane. Po ogłoszeniu tej decyzji muzułmańscy deputowani początkowo zapowiedzieli zawiązanie oddzielnego ciała przedstawicielskiego w Płowdiwie, jednak ostatecznie skończyło się na bojkocie wyborów uzupełniających do Zgromadzenia Narodowego152. 8.2. Administracja, samorząd i sądownictwo Na przełomie XIX i XX wieku muzułmanie nie pełnili żadnych funkcji w administracji centralnej Bułgarii. Nie otrzymywali stanowisk urzędniczych w ministerstwach, pierwszy wyznawca islamu znalazł się w gronie bułgarskiej Rady Ministrów dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym153. Inaczej to wyglądało w strukturach administracji lokalnej i w samorządach: zarówno na poziomie okręgów i powiatów (naczelnicy oraz rady okręgowe i powiatowe), jak i gmin miejskich i wiejskich (burmistrzowie oraz rady miejskie bądź wiejskie). Z racji koncentracji mniejszości muzułmańskiej w północno-wschodnich rejonach kraju czy w Rodopach, wyznawcy islamu mieli tam szansę na odgrywanie ważnej roli w podejmowaniu decyzji dotyczących kluczowych kwestii związanych z finansami, infrastrukturą czy szkolnictwem. W niektórych przypadkach udało im się partycypować w funkcjonowaniu administracji lokalnej oraz samorządach, w innych zaś zostali od niej odizolowaniu bądź spełniali jedynie symboliczną rolę. 153 Дневници на първото Учредително н. Събрание…, s. 773–785. 154 J. Rubacha, Bułgaria na przełomie XIX i XX wieku. Bułgarskie metamorfozy w publikacjach „Świata Słowiańskiego” (1905–1914), Olsztyn 2012, s. 86. 155 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 112–114. 156 Нови губернатори, 6.01.1880, ДА-Варна ф. 827к оп. 1 а.е. 32 л. 1. 157 Więcej o roli i strukturach gmin w Bułgarii zob. В. Колев, Общините в България (60-те – 80-те години на XIX век), София 2006. 158 М. Г. Манолова, Нормотворческата дейност на временното руско управление в България (1877–1879), София 2003, s. 47. 159 Б. Денчев, Варна след освобождението. Едно закъсняло възраждане на българщината, София 1998, s. 20–22. W Księstwie Bułgarii muzułmanie zasadniczo nie zostawali naczelnikami okręgowymi i powiatowymi, nawet w przypadku rejonów, gdzie ludność ta dominowała. Było to związane z faktem, że urzędników tych, jako reprezentantów władzy wykonawczej w rejonie, wyznaczał minister spraw wewnętrznych, a rzadko pozycja muzułmańskich polityków była na tyle znacząca na szczeblu centralnym, żeby mogli ubiegać się o tak ważny urząd w państwie154. Wyjątkiem był okres „reżimu pełnomocnictw”, kiedy na wschodzie kraju wyznaczono szereg wyznawców islamu na stanowiska naczelników okręgowych i powiatowych, by zyskać poparcie mniejszości dla Aleksandra Batteneberga i zmian ustrojowych155. Warto zwrócić natomiast uwagę, że od naczelników z okręgów i powiatów północno-wschodnich rejonów Bułgarii wymagano znajomości tureckiego oraz greckiego bez względu na narodowość i wyznanie156. Na czele gminy, zarówno miejskiej, jak i wiejskiej, stał burmistrz, był on wyłaniany spośród radnych przez księcia (w przypadku miast) lub przez ministra spraw wewnętrznych (w przypadku wsi). Burmistrzowie koordynowali prace władz miejskich bądź wiejskich157. W czasie okupacji rosyjskiej wielu muzułmańskich muhtarów (tj. naczelników gmin) zostało odwoływanych z tej funkcji pod zarzutem „okazywania wrogości ludności chrześcijańskiej”158. Do 1880 roku w ośrodkach miejskich wybierano oddzielnych burmistrzów dla każdej mahali159. W miastach funkcję tę pełnili praktycznie zawsze Bułgarzy. W przypadku gmin wiejskich, gdzie dominowała ludność muzułmańska, burmistrzami najczęściej zostawali wyznawcy islamu, jakkolwiek bywało, że funkcję tę pełnił chrześcijanin160. Burmistrzowie formalnie nie mogli być analfabetami, ale w okresie reżimu Stambołowa akceptowano przypadki, w których w gminach muzułmańskich nie potrafili oni pisać i czytać po bułgarsku, natomiast byli piśmienni w natywnym języku. Argumentowano to faktem, że mniejszości od powstania państwa nie miały czasu na dostosowanie się do zmian politycznych. Podkreślano, że stanowią oni reprezentację ludności, która także nie posługuje się bułgarskim, a nie może być izolowana od decydowania o losach ich gminy161. Dopiero w 1902 roku uprawomocniono takie rozwiązanie – ograniczono wymóg piśmienności w języku urzędowym do przypadku, gdy w danej gminie przeważali Bułgarzy162. 160 „Държавен вестник” 1894, год. XVI, бр. 89 (29 април), s. 4; „Държавен вестник” 1895, год. XVII, бр. 75 (10 април), s. 3–4; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 129–130. 161 Wprowadzono jednak ograniczenie dotyczące komisji stałych – tylko jeden członek mógł nie znać bułgarskiego. Министерство на вътрешните разботи не е признало избора на неграмотни лица за общински кметове, V OНС, I редовна сесия, 19 заседание, 20.11.1887, [w:] Стефан Стамболов. Парламентарни речи…, s. 203; За членове на окръжните съвети могат да бъдат избрани и лица, които не знаят официалния (българския) език, V OНС, I редовна сесия, 23 заседание, 25.11.1887, [w:] Стефан Стамболов. Парламентарни речи…, s. 232–233. 162 R. Crampton, The Turks…, s. 67. 163 Постановлениe на Провадийско градско общинско управление (бр. 1), 3.01.1897, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 3 л. 1; Заповед на Козлуджашки селски общински съвет (бр. 14), 14.06.1911, ДА-Варна ф. 484к оп. 1 a.e. 4 л. 11. 164 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 123. 165 Ibidem, s. 112–114; И. Ялъмов, История на турската общност…, s. 76–77. Administracja lokalna była na przełomie XIX i XX wieku zasadniczo zdominowana przez Bułgarów, dlatego też w przypadku rejonów zamieszkałych przez zwartą społeczność muzułmańską zdecydowano się na powoływanie islamskich pomocników przy naczelnikach okręgów, powiatów oraz burmistrzach. Żadne przepisy nie przewidywały takiego urzędu, był to gest dobrej woli ze strony władz w Sofii wobec ludności muzułmańskiej. Zadaniem pomocników było doradzanie w sprawach związanych z mniejszością muzułmańską, reprezentowanie interesów tej ludności na poszczególnych szczeblach władzy lokalnej, pomoc przy wykonywaniu zadań, które dotyczyły ich żywotnych problemów. Pomocnik pełnił rolę zastępcy – przejmował obowiązki burmistrza bądź naczelnika w sytuacji nieobecności z przyczyn służbowych lub powodu choroby163. Jesienią 1881 roku wyznaczono islamskich pomocników burmistrzów w Ruse, Warnie, Silistri, Razgradzie oraz Sofii164. Również w październiku 1883 roku, by ostudzić nastroje na wschodzie kraju po likwidacji problemu rozbójnictwa, mianowano szereg pomocników muzułmańskich przy naczelnikach okręgów i powiatów w tych rejonach kraju165. W późniejszych okresach funkcje te utrzymały się w jednostkach administracyjnych różnych szczebli okręgów północno-wschodnich (m.in. ruseński, warneński, razgradzki), tworzono je także po 1885 roku na obszarach byłej Rumelii Wschodniej (m.in. okręgi płowdiwski, chaskowski)166. Normą było chociażby, że w miastach o znaczącej społeczności islamskiej, np. w Prowadii, funkcjonował muzułmański pomocnik burmistrza przez cały omawiany okres167. Od pomocnika wymagano umiejętności pisania i czytania przynajmniej w języku osmańskotureckim – analfabetyzm był podstawą do usunięcia go z urzędu168. Burmistrz mógł odwołać pomocnika w każdej chwili169. Podobnie jak w przypadku urzędników związanych z muftlikami, w obliczu problemów budżetowych i poszukiwania oszczędności przez rząd, stanowiska pomocników islamskich były likwidowane w pierwszej kolejności, m.in. seria takich zwolnień miała miejsce na początku 1894 roku170. Nie były to urzędy zastrzeżone dla wyznawców islamu, na te stanowiska byli powoływani także Bułgarzy czy przedstawiciele innych mniejszości, w zależności od specyfiki wyznaniowo-etnicznej danego okręgu, powiatu czy gminy. Zdarzały się sytuacje, w których przy naczelniku funkcjonowali dwaj pomocnicy: muzułmanin i Bułgar171. W przypadku, gdy na burmistrza wybierany był wyznawca islamu w gminie o mieszanej ludności, na pomocnika był powoływany chrześcijanin172. Gdy w skład gminy wiejskiej wchodziły pojedyncze wsie muzułmańskie, burmistrz mógł wyznaczyć w nich swoich reprezentantów, najczęściej spośród miejscowych wyznawców islamu173. 166 Протокол на Варненски окръжен, 26.01.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 147 л. 3031; Писмо до С. Стамволов, Русе 17 XI 1888, НБКМ-БИА ф. 63к оп. 8 а.е. 99 л. 1189; Протокол на Козлуджашки селски общински съвет (бр. 1), 16.01.1910, ДА-Варна ф. 484к оп. 1 a.e. 3 л. 1; Протокол на Козлуджашки селски общински съвет (бр. 1), 20.01.1912, ДА-Варна ф. 484к оп. 1 a.e. 7 л. 1; „Балканска зора” 1890, год. 1, бр. 158 (18 септември), s. 3; „Балканска зора” 1893, год. IV, бр. 925 (2 юни), s. 3; „Държавен вестник” 1902, год. XXII, бр. 103 (16 май), s. 4–5. 167 ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 1–14. 168 Протокол на Яйненски селски общински съвет (бр. 68), 8.11.1905, ДА-Варна ф. 519к оп. 1 a.e. 5 л. 4. 169 Приказ (бр. 56), 17.07.1899, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 19 л. 16. 170 „Държавен вестник” 1894, год. XVI, бр. 23 (31 януари), s. 4. 171 Протокол на Градски общински съвет, Варна 25.10.1881, ДА-Варна ф. 58к oп. 2 a.e. 2 л. 1; Протокол на Девински селски общински съвет (бр. 3), 31.03.1900, ДА-Варна ф. 105к оп. 1 а.е. 1 л. 5. 172 Протокол на Яйненски селски общински съвет (бр. 1), 3.01.1896, ДА-Варна ф. 519к оп. 1 a.e. 1 л. 1; Протокол на Яйненски селски общински съвет (бр. 1), 30.01.1903, ДА-Варна ф. 519к оп. 1 a.e. 3 л. 4–6; Протокол на Козлуджашки селски общински съвет (бр. 1), 25.02.1894, ДА-Варна ф. 484к оп. 1 a.e. 1 л. 2. 173 Протоколна книга на Яйненски селски общински съвет, 1900, ДА-Варна ф. 519к оп. 1 a.e. 2 л. 86–88; Заповед на Козлуджашки селски общински съвет (бр. 9), 6.05.1911, ДА-Варна ф. 484к оп. 1 a.e. 4 л. 7. Wyznawcy islamu w Księstwie posiadali także ograniczony dostęp do stanowisk policjantów, pełniących funkcje porządkowe w miastach, oraz żandarmów, o podobnych obowiązkach na wsiach. Była to szczególnie istotna sprawa w kontekście oporu muzułmańskiego na wschodzie w latach 1878–1880, gdzie wskazywano, że zdominowane przez Bułgarów siły porządkowe znęcają się nad wyznawcami islamu pod pretekstem walki z rozbójnictwem. Dlatego też w petycjach wysyłanych do władz bułgarskich domagano się umożliwienia muzułmanom pełnienia funkcji w policji i żandarmerii174. W jakimś stopniu głosy te zostały wysłuchane. Władze Bułgarii w 1883 roku ogłosiły nabór do formacji zwalczających rozbójników z udziałem wyznawców islamu, którzy jednak wykazywali ograniczone zainteresowanie tym projektem175. W późniejszym okresie w muzułmańskich bądź mieszanych gminach wiejskich na północnym-wschodzie, żandarmi byli rekrutowani spośród miejscowej ludności, a co za tym idzie – byli wśród nich wyznawcy islamu176. Trzeba jednak zaznaczyć, że ograniczało się to do wsi, w miastach nie sposób było spotkać muzułmańskiego policjanta. Islamscy żandarmi korzystali ze wszystkich uprawnień jak chrześcijanie na tym stanowisku, np. odszkodowania za stały uszczerbek na zdrowiu w wyniku pełnienia obowiązków177. 174 Second Petition from Mussulman Bulgarians to Prince of Bulgaria, 28.11/10.12.1879, [w:] Ethnic Minorities in the Balkan States 1860–1971, vol. 1: 1860–1885, ed. B. Destani, Cambridge 2003, s. 510–511. 175 Страници от българската история. Очерк за ислямизираните българи и националновъзродителния процес, съст. Х. Христов, Г. Янков, София 1989, s. 56; К. Иречек Княжество България. Негова повърхнина, природа, население, духовна култура, управление и новейша история, ч. II: Пътувания по България, Пловдив 1899, s. 262–263; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 149–150. 176 Заповед на Козлуджашки селски общински съвет (бр. 36), 11.06.1912, ДА-Варна ф. 484к оп. 1 a.e. 6 л. 4; Заповед на Козлуджашки селски общински съвет (бр. 65), 20.09.1912, ДА-Варна ф. 484к оп. 1 a.e. 6 л. 40–41. 177 Обясителна таблица към бюджета на Варненската окръжна постоянна комисия за 1905 финансова година, ДА-Варна ф. 105к оп. 1 а.е. 146 л. 470. Il. 22: Gubernator warneński wraz z przedstawicielami bułgarskiej administracji w Warnie, 1879 (w drugim rzędzie, skrajnie po prawej siedzi Halil Efendi Muljazim, radny okręgowy) [Źródło: ДА-Варна ф. 58к oп. 2 a.e. 34 л. 1] Il. 23: Pierwsi urzędnicy w Warnie po utworzeniu państwa bułgarskiego, 1879 (skrajnie po prawej siedzi Halil Efendi Muljazim, radny okręgowy) [Źródło: ДА-Варна ф. 58к oп. 2 a.e. 34 л. 14] Organem samorządu na szczeblu okręgu były rady okręgowe. Były one kontynuacją rady nahii utworzonych w toku reform tanzymatu – pełniły funkcje doradcze wobec naczelników w kwestii podatków, spraw sanitarnych, szkół państwowych i infrastruktury. Za okupacji rosyjskiej zdecydowano się utrzymać te instytucje, zmieniono tylko ich skład i zagwarantowano w nich dominującą rolę chrześcijan, jakkolwiek w rejonach północno-wschodnich wyznaczano także muzułmanów178. W okresie przerw w sesjach, obowiązki rady przejmowała komisja stała, złożona z przewodniczącego oraz trzech radnych. Kandydaci na radnych okręgowych musieli nie tylko potrafić czytać i pisać po bułgarsku oraz być niekarani, ale także posiadać odpowiedni majątek, wykazać się uprawnieniami zawodowymi lub wykształceniem. Wymagania te powodowały, że wielu muzułmanów nie mogło ubiegać się o miejsce w radzie179. Przez pierwsze lata funkcjonowania państwa bułgarskiego radni okręgowi byli wyznaczani odgórnie, pierwsze wybory lokalne do rad przeprowadzono w 1881 roku180. Na przełomie XIX i XX wieku muzułmanie zasiadali w radach okręgowych w regionach północno-wschodnich: Silistri, Warnie, Szumenie, Eski Dżumai, Prowadii, Ruse, w pierwszych latach po utworzeniu Księstwa Bułgarii także w Tyrnowie i Sewliewie. W przypadku południowej części kraju pojedynczy muzułmanie zasiadali w radach okręgowych Płowdiwu. Radni muzułmańscy byli zazwyczaj w wyraźnej mniejszości w stosunku do 178 Приказ Варненской губернии, Варна 23.10.1878, ДА-Варна ф. 827к оп. 1 а.е. 32 л. 1. 179 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 118. 180 Указ на княз Александър I бр. 296, София 21.10.1879, [w:] Княз Александър I Батенберг и Варна…, s. 38; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 119. bułgarskich radnych, jednak zdarzały się w tym względzie wyjątki, np. po wyborach z 1881 roku w radzie okręgowej w Silistri czy w 1884 roku w Szumenie, Silistri i Ruse181. 181 Протокол на Варненския окръжен съвет, Варна, 26.01.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 147 л. 30–31; Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1897–1898 г., Варна 1898, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 6 л. 59; Телеграмма нп. 118 от Разград, 19.01.[brak roku], НБКМ-БИА ф. 63к оп. 8 а.е. 99 л. 1365; Записка от Русенско окръжно управление до Д. Петков, 8.07.[189]4, НБКМ-БИА ф. 63к оп. 8 а.е. 99 л. 1369; „Балканска зора” 1893, год. IV, бр. 907 (6 май), s. 2; Писмо от К. х. Калчов, Пловдив 22.06.1890, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 3, s. 295–296. Image(23) Il. 24: Skład pierwszej rady miejskiej Warny, 1878/1879 (pierwsi od lewej siedzą Sulejman Efendi oraz Afuz Ali z Burgasu; trzeci od prawej siedzi Ahmed Efendi; trzecia i czwarta stojąca postać od prawej są podpisane jako Murad i Murad Efendi) [Źródło: ДА-Варна ф. 58к oп. 2 a.e. 34 л. 3] Rady miejskie utworzono jeszcze okresie wojny rosyjsko-tureckiej lat 1877–1878, miały zagwarantować porządek prawny w zdestabilizowanym konfliktem kraju. Pierwsi radni zostali wyznaczeni odgórnie przez rosyjskie władze okupacyjne. Podobnie jak w przypadku rad okręgowych, zagwarantowano przewagę radnych chrześcijańskich, jednak równocześnie przedstawiciele innych wspólnot religijnych mieli być w odpowiedni sposób reprezentowani. Kolejne rady były wyłaniane w toku wyborów w obrębie danej gminy miejskiej. Kandydaci musieli wykazać się znajomością bułgarskiego w mowie i piśmie, pełnią praw obywatelskich, a także zamieszkiwać w danym mieście przez minimum rok i posiadać w nim własność (co mogło być trudne do wykazania dla reemigrantów muzułmańskich). Na radnych nie mogli być wybierani wojskowi, urzędnicy i duchowni. Pierwsze wybory do rad miejskich z października – listopada 1878 roku zakończyły się sukcesem Bułgarów, prawdopodobnie dzięki ingerencji ze strony rosyjskiej administracji. Na przykład, w Sofii wybrano tylko trzech reprezentantów mniejszości (10% wszystkich radnych), gdy w stolicy państwa wciąż mieszkało 22,8% muzułmanów oraz Żydów. Podobnie niedostatecznie reprezentowani byli muzułmanie w radach ośrodków, w których wyznawcy islamu dominowali w tym czasie: Ruse, Warnie, Silistri, Razgradzie czy Eski Dżumai. We wrześniu 1880 roku nie tylko pozbawiono czynnego prawa wyborczego reemigrantów (który określono jako „tymczasowo żyjących w Bułgarii Turków”), ale także uniemożliwiono start kandydatów, którzy nie znali języka bułgarskiego. W efekcie w radach miejskich, w których do tej pory zasiadali wyznawcy islamu, nie znalazł się ani jeden z nich, np. w Warnie. Radni muzułmańscy weszli jedynie do rad w Sofii oraz Widyniu182. 182 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 120–123. 183 „Балканска зора” 1893, год. IV, бр. 907 (6 май), s. 2; „Балканска зора” 1893, год. IV, бр. 915 (20 май), s. 2. 184 Протокол на Градски общински съвет, Варна 26.10.1881, ДА-Варна ф. 58к oп. 2 a.e. 2 л. 1; Протоколи на Варненски окръжен съвет (Първа редовна сесия от втория период: 2–23.09.1891), ДА-Варна ф. 717к оп. 2 a.e. 1 л. 1. 185 ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 1–14. W późniejszych latach muzułmanie byli reprezentowani nie tylko w radach miast na północnym-wschodzie, w których stanowili zwartą społeczność (jak w Ruse, Prowadii, Eski Dżumai, Osman Pazarze, Szumenie, Kesarowie, Szumenie, Nowi Pazarze, Presławiu, Silistri, Kurtbunarze, Akkadynłarze, Bałbunarze, Tutrakanie, Razgradzie, Warnie, Dobriczu i innych), ale i ośrodkach, z których systematycznie wyjeżdżali: w Sofii, Widyniu czy Łomie. W radzie gminy stołecznej stale zasiadał jeden islamski radny, mimo że w latach 80. XIX wieku w mieście nie było już faktycznie społeczności muzułmańskiej. Na południu, wyznawcy islamu reprezentowani byli w radach miejskich Płowdiwu, Burgasu, Stanimaki, Pesztery czy Tatar Pazardżiku. Uzyskiwali oni znaczne poparcie. W czasie wyborów do rady miejskiej Płowdiwu w maju 1893 roku wybrano dwóch muzułmanów (Rizę Ibrahimowa i Mehmeda Ibrahimowa), którzy zasiedli obok czternastu innych radnych. Otrzymali oni po około 4,7 tys. głosów i znaleźli się na szóstym i siódmym miejscu wśród radnych z największym poparciem. Łącznie startowało w tych wyborach pięćdziesięciu trzech kandydatów na radnych183. W Warnie, gdzie muzułmanie stanowili około 35% ludności, reprezentanci tej społeczności uzyskali w 1880 roku pięć na piętnaście miejsc w radzie gminnej, a w 1891 roku – cztery z dwudziestu184. W Prowadii w latach 80., 90. XIX i pierwszej dekadzie XX wieku, gdzie blisko połowa ludności wyznawała islam, w radzie miejskiej muzułmanie stanowili około 25–40% członków185. W wielu z miejscowości, które były zamieszkałe praktycznie wyłącznie przez wyznawców islamu (np. Nowi Pazar, Osman Pazar, Kurtbunar, Akkadynłar, Bałbunar), do rad wchodziła jednak przeważająca liczba chrześcijan, co było najpewniej efektem braku zaangażowania miejscowych muzułmanów w proces wyborczy. Podobnie w tym czasie było w Rodopach. Żadna rada miejska nie miała czysto muzułmańskiego charakteru186. W razie gdy rada miejska została zdominowana przez muzułmanów, władze centralne nie miały oporów przed anulowaniem mandatów radnych, by zagwarantować Bułgarom przewagę187. 186 „Балканска зора” 1890, год. 1, бр. 142 (28 август), s. 2; „Балканска зора” 1890, год. 1, бр. 143 (29 август), s. 2; „Балканска зора” 1890, год. 1, бр. 153 (11 септември), s. 3; „Балканска зора” 1890, год. 1, бр. 157 (17 септември), s. 3; Телеграм от Татар-Пазарджишкия окръжен управител, Т. Пазарджик 10.09.1890, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 3, s. 469; Телеграм от Татар-Пазарджишкия окръжен управител, Т. Пазарджик 13.09.1890, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 3, s. 470; Писмо от Куртбунарски околийски началник, Куртбунар 17.06.1891, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 3, s. 187; Списък на кандидатите за окръжни съветници от Силистренско окръжие, 1891, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 4, s. 218; Телеграм от Варненския окръжен управител, Варна 15.06.1891, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 4, s. 248; Писмо от председателя на бюро на Народнолибералната партия в Силистра, Силистра 15.07.1891, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 4, s. 249; Писмо от Шуменския окръжен управител, Шумен 16.07.1891, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 4, s. 256; Телеграма от Димитър Петков, София 18.07.1891, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 4, s. 271–273; Писмо от Варненския окръжен управител, Варна 31.07.1891, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 4, s. 294–295; В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 213; Б. Дряновски, op. cit., s. 87. 187 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 120, 123–127. 188 Закон за общините граски и селски, БАН ф. 3 оп. 1 а.е. 1115 л. 10; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 120–121. 189 Протокол за изборите на 16 август 1892 за Съвет на Провадийска околия, ДА-Варна ф. 158к оп. 2 а.е. 105 л. 23. 190 Акт на Кадъкьойски общински съвет, 11.01.1882, ДА-Варна ф. 852к оп. 1 а.е. 7 л. 3; Протокол на Джеб-махалски общински съвет, 31.01.1882, ДА-Варна ф. 852к оп. 1 а.е. 7 л. 6; Акт на Юнуз-бунарски общински съвет, 28.01.1882, ДА-Варна ф. 852к оп. 1 а.е. 7 л. 40; Акт на Tюрк-Арнаутски общински съвет, 14.03.1882, ДА-Варна ф. 852к оп. 1 а.е. 7; Акт на Къзъл-Джиларски общински съвет, 5.04.1882, ДА-Варна ф. 852к оп. 1 а.е. 7 л. 56, 63; Протокол на Тюрк-Арнаутларски селски общински съвет (бр. 25), 8.12.1901, ДА-Варна ф. 659к оп. 1 a.e. 1 л. 3–4; „Държавен вестник” 1890, год. XII, бр. 43 (24 февуари), s. 3; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 129. Także rady wiejskie były pozostałością systemu osmańskiego i początkowo zachowano je w zastanym kształcie, ograniczając się wyłącznie do wymiany ich składu. Na mocy przepisów z 1879 roku, połowa radnych była wyłaniana w wyborach, połowa zaś wskazywana przez mianowanego przez ministra spraw wewnętrznych burmistrza. Potem wycofano się z tego rozwiązania, a skład rady wybierano całkowicie w głosowaniu z udziałem mieszkańców gminy. Prawo dotyczące funkcjonowania gmin mówiło, że radni musieli wykazać się umiejętnością czytania i pisania w „jakimkolwiek języku”188, niemniej praktyka pokazywała, że nie przykładano do tego wielkiej wagi189. W gminach zamieszkałych wyłącznie przez wyznawców islamu rady wiejskie były zdominowane przez muzułmanów, np. taka sytuacja miała miejsce po wojnie w rejonach wiejskich powiatu prowadijskiego czy powiatu ajtowskim w 1890 roku190. Wyznawcy islamu byli reprezentowani także w radach wiejskich ośrodków o mieszanej ludności, pozostając wówczas zazwyczaj w mniejszości wobec Bułgarów. Podobnie w działających w ramach rad komisjach (wyborczej, ds. przetargów, nadzoru finansowego etc.) nie dopuszczano, by muzułmanie stanowili większości191. 191 Телеграмма бр. 118 от Разград, 19.01.[brak roku], НБКМ-БИА ф. 63к оп. 8 а.е. 99 л. 1365; Записка от Русенско окръжно управление до Д. Петков, 8.07.[189]4, НБКМ-БИА ф. 63к оп. 8 а.е. 99 л. 1369; Протокол на Яйненски селски общински съвет (бр. 1), 3.01.1896, ДА-Варна ф. 519к оп. 1 a.e. 1 л. 1; Протокол на Козлуджашки селски общински съвет (бр. 1), 11.01.1911, ДА-Варна ф. 484к оп. 1 a.e. 5 л. 1; „Балканска зора” 1893, год. IV, бр. 907 (6 май), s. 2. 192 Постановлениe на Провадийско градско общинско управление (бр. 10), 10.02.1890, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 4 л. 65; Протокол на Шадъкийски селски общински съвет (бр. 3), 15.04.1909, ДА-Варна ф. 163к оп. 1 а.е. 4 (brak stron). 193 Постановлениe на Провадийско градско общинско управление (бр. 18), [1885], Да-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 2 л. 32. 194 Отчет за деятелността на Варненската окръжна постоянна комисия (1.09.1890 – 1.09.1891), ДА-Варна ф. 717к оп. 2 a.e. 2 л. 31; Разписка на Варненско градско околинско управление, Варна 5.01.1904, ДА-Варна ф. 78к оп. 1 а.е. 8 л. 108. 195 Постановлениe на Провадийско градско общинско управление (бр. 13), 20.05.1890, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 4 л. 68; Протокол на Провадийския градски общински съвет (бр. 27), 6.03.1891, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 6 л. 61–63; Протоколна книга на Провадийския градски общински съвет, 1900, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 20 л. 13–14, 45–56; Протокол на Провадийския градски общински съвет (бр. 18), 21.07.1908, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 23 л. 28–29; Протокол на Провадийския градски общински съвет (бр. 15), 28.05.1895, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 13 л. 4–5; Протоколна книга на Провадийския градски общински съвет, 1909, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 25 л. 16–18; Протоколна книга на Провадийския градски общински съвет, 1909, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 25 л. 36–37; Протокол на Шадъкийски селски общински съвет (бр. 13), 29.12.1909, ДА-Варна ф. 163к оп. 1 а.е. 4 (brak stron); Протокол на Козлуджашки селски общински съвет (бр. 1), 11.01.1911, ДА-Варна ф. 484к оп. 1 a.e. 5 л. 3; Постановлениe на Провадийско градско общинско управление (бр. 5), 11.03.1889, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 4 л. 1; Постановлениe на Провадийско градско общинско управление (бр. 34), 19.06.1889, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 4 л. 29–30; Протокол на Провадийския градски общински съвет (бр. 21), 18.08.1894, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 12 л. 12–13; Протокол на Провадийския градски общински съвет (бр. 25), 16.09.1894, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 12 л. 19–25; Протокол на Козлуджашки селски общински съвет (бр. 3), 19.03.1911, ДА-Варна ф. 484к оп. 1 a.e. 5 л. 24. 196 Протокол на Провадийския градски общински съвет (бр. 11), 22.05.1899, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 18 л. 30; Обясителна таблица към бюджета на Варненската окръжна постоянна комисия за 1905 финансова година, ДА-Варна ф. 105к оп. 1 а.е. 146 л. 470. 197 Протокол на Яйненски селски общински съвет, 11.07.1900, ДА-Варна ф. 519к оп. 1 a.e. 2 л. 71–73; Постановление на Яйненски селски общински съвет (бр. 32), 16.04.1904, ДА-Варна ф. 519к оп. 1 a.e. 4 л. 45–46. 198 Постановлениe на Провадийско градско общинско управление (бр. 19), 18.03.1889, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 4 л. 17; Протокол на Провадийския градски общински съвет (бр. 8), [1896], ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 16 л. 45–48. 199 Протокол на Кьопеклурски селски общински съвет (бр. 3), 30.01.1904, ДА-Варна ф. 779к оп. 1 a.e. 4 л. 2–3; Протокол на Шадъкийски селски общински съвет (бр. 1), 12.01.1902, ДА-Варна ф. 163к оп. 1 а.е. 2 (brak stron). Obecność muzułmanów w radach gminnych miast i wsi miało istotne znaczenie dla uczestnictwa tej mniejszości w życiu społecznym Bułgarii, zważając na to, że decydowały one o kluczowych sprawach związanych ze sferą publiczną na poziomie lokalnym: pomocy dla powracających uchodźców wojennych, opiece zdrowotnej, spisach ludności i wyborców192, poborze podatków i nadzorze finansowym193, osadnictwie imigrantów194, majątkach gminnych (budynkach, ziemi uprawnej, winorośli)195, wsparciu dla obywateli w trudnej sytuacji losowej196, listach poborowych197, wywłaszczeniach związanych z inwestycjami198 czy powoływaniach ławników sądowych199. Każda z tych kwestii w żywotny sposób dotyczyła nie tylko muzułmańskich mieszkańców Bułgarii, ale i w wielu przypadkach szkół islamskich oraz meczetów. Należy jednak zaznaczyć, że islamscy radni nie byli szczególnie aktywni w czasie posiedzeń rad, nawet w przypadku, gdy stanowili istotną część ich składu. Wybory lokalne przypominały w dużej mierze te do parlamentu – wbrew zapisom konstytucyjnym i ustawom nie stosowano zasady wyborów bezpośrednich, a głosowano za pośrednictwem delegatów. W przypadku wyborów gminnych, każda wieś wchodząca w skład gminy wybierała określaną liczbę radnych. Na przykład, w gminie Czerkowna (okręg warneński), każda z sześciu wsi wyłaniała po dwóch radnych. Jedna z tych wsi, Ajazma, miała charakter mieszany; ordynacja pozwalająca wybrać w niej dwóch radnych umożliwiała wybór jednego muzułmanina, reszta radnych w gminie była Bułgarami. W 1892 roku, w gminie Czerkowna mieszkało 3 251 mieszkańców, a w wyborach uczestniczyło 58 reprezentantów200. W analogiczny sposób wyłaniano w gminach delegatów, którzy wybierali rady powiatowe i okręgowe201. Tak jak wybory parlamentarne, proces wyłaniania organów samorządowych nie był wolny do nieprawidłowości. Muzułmańscy samorządowcy (burmistrzowie, pomocnicy naczelników i burmistrzów) nieraz brali udział w fałszowaniu wyników202. Na przykład, w grudniu 1901 roku były burmistrz gminy Turk Arnautłar (okręg warneński) oraz jego pomocnik (obaj muzułmanie) zostali postawiony w stan oskarżenia za sfałszowanie wyborów gminnych przez wprowadzenie w obieg dodatkowych kart do głosowania203. Nieprawidłowości potrafiły prowadzić do bojkotu wyborów lokalnych, np. Grecy i muzułmanie masowo nie wzięli udziału w pierwszych po wojnie lat 1877–1878 wyborach do rady miejskiej w Warnie204. Decyzja o bojkocie mogła być związana z brakiem poparcia dla kandydatów. W czasie wyborów do płowdiwskiej rady okręgowej w 1894 roku miejscowi muzułmanie zdecydowali się nie brać w nich udziału. Na listach rządowych pojawili się rusofile z Partii Narodowej, których uznawali za wrogich mniejszości, nie chcieli zaś poprzeć opozycji, obawiając się reakcji rządu. Doszło do rozmów między przedstawicielami gminy muzułmańskiej a miejscowymi liderami narodniaków w kwestii 200 Списък за изборите за Черковския общински съвет, [1892], ДА-Варна ф. 158к оп. 2 а.е. 105 л. 3; Списък на лицата, които получили най-много гласове при изборите на 16 август [1892] за общински съветници, ДА-Варна ф. 158к оп. 2 а.е. 105 л. 12. 201 Протокол за изборите на 16 август 1892 за Съвет на Процадийска околия, ДА-Варна ф. 158к оп. 2 а.е. 105 л. 23. 202 „Независимост” 1880, год. V, бр. 23 (15 ноември), s. 3; „Независимост” 1881, год. V, бр. 43 (18 февуари), s. 5; Ж. Назърска, Етническите и религиозните малцинства…, s. 12. 203 Протокол на Тюрк-Арнаутларски селски общински съвет (бр. 25), 8.12.1901, ДА-Варна ф. 659к оп. 1 a.e. 1 л. 3–4; Протокол на Тюрк-Арнаутларски селски общински съвет (бр. 9), 1.06.1902, ДА-Варна ф. 659к оп. 1 a.e. 1 л. 17–19. 204 Б. Дряновски, op. cit., s. 282–283. wprowadzenia kandydatów, na których wyznawcy islamu byliby gotowi głosować. Zakończyły się one niepowodzeniem, a bojkot został utrzymany205. Przebieg wyborów w skali lokalnej różnił się od tych parlamentarnych w północno-wschodniej części kraju w jednym zasadniczym aspekcie. O ile przy wyłanianiu Zgromadzenia Narodowego rywalizacja przebiegała między stronnictwami politycznymi, przy wyłanianiu rad gmin, powiatów i okręgów na walkę między partiami nakładały się różnice etniczno-wyznaniowe. Dobrze obrazują to wybory do rady miejskiej w Warnie, gdzie regularnie konkurowali ze sobą Bułgarzy, Turcy, Grecy oraz Ormianie206. 205 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 253. 206 „Свободна България” 1881, бр. 13 (25 април), s. 2; Б. Дряновски, op. cit., s. 87. 207 Анонимен рапорт за нередности в дейността на Варненски окръжен съвет, 20.01.1879, Да-Варна ф. 19к оп. 2 а.е. 5 л. 1–2. 208 Протоколи на Варненски окръжен съвет (Първа редовна сесия от втория период: 2–23.09.1891), ДА-Варна ф. 717к оп. 2 a.e. 1 л. 32, 45, 106; Протоколи на Варненски окръжен съвет (Втора редовна сесия от втория период: 2–23.09.1892), ДА-Варна ф. 717к оп. 2 a.e. 1 л. 9, 117. 209 Акт на Кадъкьойски общински съвет, 11.01.1882, ДА-Варна ф. 852к оп. 1 а.е. 7 л. 3; Протокол на Джеб-махалски общински съвет, 31.01.1882, ДА-Варна ф. 852к оп. 1 а.е. 7 л. 6; Акт на Юнуз-бунарски общински съвет, 28.01.1882, ДА-Варна ф. 852к оп. 1 а.е. 7 л. 40; Акт на Tюрк-Арнаутски общински съвет, 14.03.1882, ДА-Варна ф. 852к оп. 1 а.е. 7; Акт на Къзъл-Джиларски общински съвет, 5.04.1882, ДА-Варна ф. 852к оп. 1 а.е. 7 л. 56, 63; Протокол на Тюрк-Арнаутларски селски общински съвет (бр. 25), 8.12.1901, ДА-Варна ф. 659к оп. 1 a.e. 1 л. 3–4; „Държавен вестник” 1890, год. XII, бр. 43 (24 февуари), s. 3; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 129. 210 Протоколи на Варненски окръжен съвет, 26.01.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 147 л. 30–31; Писмо до С. Стамволов, Русе 17 XI 1888, НБКМ-БИА ф. 63к оп. 8 а.е. 99 л. 1189; Телеграмма нп. 118 от Разград, 19.01.[brak roku], НБКМ-БИА ф. 63к оп. 8 а.е. 99 л. 1365; Записка от Русе окр. упр до Д. Петкову, 8.07.[189]4, НБКМ-БИА ф. 63к оп. 8 а.е. 99 л. 1369; „Балканска зора” 1893, год. IV, бр. 907 (6 май), s. 2; W kontekście udziału muzułmanów w bułgarskich strukturach samorządowych, podobnie jak w przypadku parlamentu bułgarskiego, istotna była kwestia językowa. Po utworzeniu pierwszych rad okręgowych i gminnych z udziałem wyznawców islamu pojawiły się głosy, że ich członkami nie powinny być osoby, które nie znają języka bułgarskiego. Zwracano uwagę, że prowadziło to do szeregu kłopotów przy samym organizowaniu obrad czy sporządzaniu protokołów207. Ostatecznie jednak stanowiło to mniejszy problem niż się wydawało. Na przykład, obrady rady okręgowej w Warnie zostały zorganizowane w sposób następujący: po omówieniu sprawy w języku bułgarskim, następowało jej streszczenie po turecku. Potem dopiero dochodziło do dyskusji, w której przedstawiciele mniejszości mogli wziąć udział z pomocą tłumacza. Na koniec przystępowano do głosowania208. W radach wiejskich, gdzie zasiadali sami muzułmanie, ignorowano przepisy dotyczące funkcjonowania samorządów w języku bułgarskim, a radni pracowali w języku tureckim209. Zarówno urzędnicy na szczeblu lokalnym, jak i muzułmańscy samorządowcy, byli uwikłani w układy partyjne i często byli wyznaczani na stanowiska na zasadzie klientelizmu czy nepotyzmu210. W okresie reżimu Stambołowa normą było odgórne odwoływanie „Балканска зора” 1893, год. IV, бр. 925 (2 юни), s. 3; „Балканска зора” 1890, год. 1, бр. 158 (18 септември), s. 3 „Държавен вестник” 1902, год. XXII, бр. 103 (16 май), s. 4–5. O zjawisku klientelizmu w bułgarskiej polityce przełomu XIX i XX wieku zob. K. Popek, „Turecka opończa, belgijska peleryna”. Obraz państwa bułgarskiego w twórczości satyrycznej przełomu XIX i XX wieku, Kraków 2016, s. 128–155. 211 Телеграм от Русенския окръжен управител, Русе 17.08.1890, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 3, s. 421; Телеграм от Русенския окръжен управител, Русе 10.09.1890, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 3, s. 473; Писмо от хаджи Яхия Омер, 26.05.1891, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 3, s. 175–176; Писмо от Н. Димитров, Силистра пролет на 1891, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 4, s. 430–431. 212 „Балканска зора” 1893, год. IV, бр. 925 (2 юни), s. 3; „Балканска зора” 1893, год. IV, бр. 907 (6 май), s. 2; „Балканска зора” 1893, год. IV, бр. 915 (20 май), s. 2; „Балканска зора” 1893, год. IV, бр. 1002 (8 септември), s. 3. 213 Zob. np. Възвание към варненските избиратели, Варна 7.05.1899, ДА-Варна ф. 827к оп. 1 а.е. 13 л. 1. 214 „Знаме” 1897, год. II, бр. 89 (12 март), s. 3. urzędników pod zarzutem rusofilii lub anulowanie mandatu radnego związanego z opozycją, co nie omijało także muzułmanów. Te zmiany odbywały się na podstawie donosów pisanych przez partyjnych przeciwników, ubiegających się o stanowiska lub liczących, że zostaną na nie wyznaczeni ich współpracownicy211. Wśród pomocników naczelników i burmistrzów oraz radnych przewijały się te same nazwiska, co wynikało z wpływów określonych osób w społeczności lokalnej lub ich powiązań, m.in. na początku lat 90. XIX wieku silną pozycję w płowdiwskim strukturach lokalnych mieli bracia Ibrahimow: Riza i Mehmed212. W przypadku Silistri w latach 90. XIX wieku kluczową rolę odgrywał wspomniany wcześniej Hadżi Jahi Jumerow, wielokrotnie wybierany na deputowanego czy na różne funkcje na poziomie okręgu i gminy213. W marcu 1897 roku organ demokratów „Знаме” donosił, że właściwie jest on „panem i zarządcą Silistri”, doprowadził dzięki wpływom w Sofii do zmiany na stanowiska pomocnika przy naczelniku powiatowym Kurtbunaru: Kurti Seliametow został zastąpiony bratem Jumerowa214. Administracja lokalna była podatna na zmiany na najwyższych szczeblach władzy, co dotykało także muzułmańskich urzędników i samorządowców. Często jednak miejscowa ludność, w tym islamska, starała się promować kandydata miejscowego i nieuwikłanego w spory partyjne. Na przykład, po upadku reżimu Stambołowa i przejęciu władzy w kraju przez Konstantina Stoiłowa, ogłoszono wybory naczelników powiatowych, by odsunąć od władzy osoby związane z minionym reżimem. W powiecie rupczoskim narodniacy wystawili Petyra Peewa z Czirpanu, natomiast liberałowie – Dimitra Barzowa. Miejscowa społeczność, chrześcijanie i muzułmanie, nie popierała ani jednego, ani drugiego, w związku z tym zdecydowała się wypromować własnego kandydata – Ahmeda Efendiego Salichowa z Czurukioj. Według oficjalnych wyników, na Peewa głosowało 970 osób, na Ahmeda Efendiego – 296, a na Barzowa – 84. Miejscowa ludność uznała wybory za sfałszowane, zarzuciła, że głos oddało łącznie 300 osób, a nie ponad 1 300. Petycja w tej sprawie skierowana do Zgromadzenia Narodowego z 600–700 podpisami nie przyniosła żadnego rezultatu. Petyr Peew został nowym naczelnikiem powiatowym Rupczosu215. 215 В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 213–218. 216 Отчет за деятелността на Варненската окръжна постоянна комисия (1.09.1891 – 1.09.1892), ДА-Варна ф. 717к оп. 2 a.e. 2 л. 52–53. 217 Протокол на Тюрк-Арнаутларски селски общински съвет (бр. 25), 8.12.1901, ДА-Варна ф. 659к оп. 1 a.e. 1 л. 3–4; Протокол на Тюрк-Арнаутларски селски общински съвет (бр. 9), 1.06.1902, ДА-Варна ф. 659к оп. 1 a.e. 1 л. 17–19; Протокол на Яйненски селски общински съвет (бр. 21), 18.06.1896, ДА-Варна ф. 519к оп. 1 a.e. 1 л. 32–33; Протокол на Яйненски селски общински съвет (бр. 23), 18.07.1896, ДА-Варна ф. 519к оп. 1 a.e. 1 л. 34–41; Постановление бр. 22, 22.10.1901, ДА-Варна ф. 163к оп. 1 а.е. 1 (brak stron); Протокол на Шадъкийски селски общински съвет (бр. 12), 2.10.1902, ДА-Варна ф. 163к оп. 1 а.е. 2 (brak stron). 218 Протокол на Шадъкийски селски общински съвет (бр. 5), 5.06.1909, ДА-Варна ф. 163к оп. 1 а.е. 4 (brak stron). 219 Постановление на Яйненски селски общински съвет (бр. 1), 25.01.1904, ДА-Варна ф. 519к оп. 1 a.e. 4 л. 1. 220 Протокол на Шадъкийски селски общински съвет, 6.10.1901, ДА-Варна ф. 163к оп. 1 а.е. 1 (brak stron). Plagą w bułgarskiej administracji była korupcja, w którą uwikłani byli bez wyjątku muzułmańscy samorządowcy. Na przykład, trzy z dziesięciu spraw dyscyplinarnych toczonych wobec burmistrzów w okręgu warneńskim w latach 1891–1892 dotyczyło muzułmanów, oskarżonych o defraudację sum na łączną kwotę 898,10 lewów216. Nie był to przypadek odosobniony: oskarżenia wobec muzułmańskich burmistrzów nie były związane wyłącznie z przywłaszczeniem pieniędzy publicznych, ale i bezprawnymi podwyżkami pensji urzędnikom gminnym. W sytuacji rozpoczęcia postępowania dyscyplinarnego dochodziło do zawieszenia na stanowisku, a obowiązki burmistrza przejmował pomocnik lub zastępca217. W razie udowodnienia zarzutów przed sądem, najczęściej nakładano karę więzienia oraz grzywny, która miała pokryć straty dla budżetu218. W razie, gdy zarzuty okazały się nieprawdziwe, burmistrz był przywracany na stanowisko219. Gdy mowa była o urzędach z nadania, np. pomocnika lub reprezentanta na wieś, przeważnie decydowano o dymisji urzędnika, bez wszczynania postępowania dyscyplinarnego220. Podobnie jak w przypadku deputowanych, formułowano najróżniejsze zarzutu wobec muzułmańskich kandydatów na burmistrzów i radnych w toku walki partyjnej. W grudniu 1896 roku na radnego gminnego wsi Łyżene rządzący wówczas narodniacy wystawili Pomaka z miejscowości Bansko, Hadżi Alisza. Organ demokratów „Знаме” sformułował przeciw niemu szereg oskarżeń. Według doniesień dziennikarskich, jego synowie mieli unikać służby wojskowej i podawać się za osmańskich poddanych, a jeden z nich miał nawet brać udział w buncie w Babjaku. Hadżi Alisz został nazwany agentem na usługach Wysokiej Porty, który nie tylko opracowywał raporty na temat współpracy rządu bułgarskiego z ruchem macedońskim, ale i osobiście przygotowywał zasadzki na czetników, przekraczających granicę z Macedonią. Zarzucano mu także działalność rozbójniczą – organizowanie szajek i napadów na przygraniczne wsie221. Podobnie jak w przypadku ataków demokratów na deputowanego Jahi Jumerowa z Silistrii, wątpliwe jest, żeby zarzuty te były prawdziwe, raczej stanowiły element retoryki karawelistów wymierzonej w rząd narodniaków. 221 „Знаме” 1896, год. II, бр. 65 (14 декември), s. 3–4. 222 „Воля” 1912, год. II, бр. 37 (14 февуари), s. 2–3. W wyborach samorządowych, w przeciwieństwie do parlamentarnych, muzułmanie na początku XX wieku zaczęli coraz częściej tworzyć własne listy, co kończyło się różnym rezultatem. W lutym 1912 roku wyznawcy islamu wystawili niezależnego kandydata w wyborach do rady miejskiej Płowdiwu – otrzymał on 156 głosów, by uzyskać stanowisko radnego musiałby zdobyć 191. Komitet wyborczy wyznawców islamu odniósł pewien sukces w Peszterze, gdzie lista muzułmańska otrzymała 188 głosów, uzyskując trzecie miejsce w wyborach po demokratach (562) oraz koalicji tonczewistów, radosławistów, narodniaków i stambołowistów (411). W Warnie wyznawcy islamu uzyskali 466 głosów, był to piąty wynik (po liście rządowej, tonczewistach, radosławistach i tesniakach). Zwycięstwo muzułmańskim kandydatom na radnych przyniosły także wybory w Orechane, gdzie uzyskali 103 głosy, co pozwoliło im zająć trzecią pozycję po narodniakach i szerokich socjalistach222. Kandydaci na sędziów w Księstwie Bułgarii musieli wykazać się wyższym wykształceniem (ewentualnie trzyletnim stażem pracy w sądzie) oraz jednoroczną praktyką zawodową. Mimo że formalnie muzułmanie mogli obejmować te funkcje, położenie społeczne i wykształcenie uniemożliwiało im to – wśród kadry sędziowskiej nie spotykamy właściwie na przełomie XIX i XX wieku wyznawców islamu. Podobnie było w przypadku asesorów – urzędników wyłanianych w wyborach, pełniący funkcje doradcze. By objąć stanowisko asesora należało mieć skończone dwadzieścia pięć lat, być poddanym bułgarskim, niekaralnym, czytać i pisać po bułgarsku oraz wykazać się wykształceniem, uprawnieniami zawodowymi albo odpowiednim majątkiem. Wielu wyznawców islamu zostało wykluczonych z tej funkcji, głównie ze względu na słabą znajomość bułgarskiego czy ciążące oskarżenia o „przestępstwa z okresu wojny”. Od początku stycznia 1880 roku przy sądach we wschodniej części kraju zaczęto powoływać na członków honorowych muzułmanów oraz Żydów, którzy mieli spełniać podobne funkcje jak pomocnicy przy naczelnikach okręgów i powiatów oraz burmistrzach. Ich rola była szczególnie ważna w początkowym okresie funkcjonowania państwa, gdyż usprawniała przebieg procesów przeciwko muzułmanom oskarżanym o rozbójnictwo oraz dawała pewne gwarancje przestrzegania prawa. Spotkać ich można było także w późniejszych okresach w okręgach prowadijskim, szumeńskim, sewliewskim, ruseńskim, razgradzkim oraz eski-dżumajskim, a także w rejonach, gdzie żyła ludność pomacka: w okręgu swisztowskim, orjachowskim oraz berkowskim czy w Rodopach. Dodatkowo, w pracach sądów uczestniczyli także ławnicy – można było wśród nich spotkać muzułmanów, gdyż wyłaniano ich w wyborach na poziomie gminy223. 223 Протокол на Кьопеклурски селски общински съвет (бр. 3), 30.01.1904, ДА-Варна ф. 779к оп. 1 a.e. 4 л. 2–3; Протокол на Шадъкийски селски общински съвет (бр. 1), 12.01.1902, ДА-Варна ф. 163к оп. 1 а.е. 2 (brak stron); Списък на лицата, които са избрани за съдебни заседатели при Варненски окръжен съд, ДА-Варна ф. 158к оп. 2 а.е. 105 л. 58. 224 В. Дечев, Избрани съчинения: белетристика, етнография, публицистика, ред. В. Димитров, С. Сивриев, Н. Хайтов, Пловдив 1968, s. 32–74; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 189–196. 225 Писмо от Е. Друмев, Шумен 15.01.1891, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив…, т. 4, s. 20–21. 226 Закон за устройстото на съдилищата, 30.11.1899, „Държавен вестник” 1899, год. XXI, бр. 7 (12 януари), s. 5–13. Funkcja członków honorowych oraz dostęp do stanowisk ławników nie zostały uznane za wystarczające rozwiązanie dla zapewnienie odpowiedniej reprezentacji muzułmanów w bułgarskim sądownictwie. Wysoka Porta oraz mocarstwa uważały, że sądy w Bułgarii powinny wydawać wyroki w języku osmańskotureckim w przypadku, gdy jedna ze stron była muzułmaninem. Pod wpływem tych nacisków w okresie „reżimu pełnomocnictw” zdecydowano się na wyznaczenie trzech muzułmańskich sędziów okręgowych w Warnie, Ruse oraz Szumenie. Należy podkreślić, że zagwarantowanie bezstronności sądów wobec wyznawców islamu miało kluczowe znaczenie w początkowym okresie funkcjonowania państwa. W pierwszych latach po wojnie około połowa rozpraw związana była z muzułmanami, dotyczyły one zagrabionych majątków uchodźców, nielegalnego handlu nimi czy wynajmu, kwestii parcelacji cziftlików czy oskarżeń o rozbójnictwo. Tymczasem sądy niewątpliwie faworyzowały Bułgarów – wygrywali oni dwa razy więcej spraw w sądach drugiej instancji, na ich korzyść wydawano trzy razy więcej kasacji niż w przypadku muzułmanów. Szczególnie dostrzegalne jest to w przypadku kar za zabójstwa. Gdy wyznawca islamu zabił chrześcijanina, ferowano najwyższy wymiar kary, gdy zaś Bułgar miał na sumieniu uśmiercenie muzułmanina – kara była łagodna224. Zjawisko to przypomina rzeczywistość prawną Imperium Osmańskiego. W późniejszych latach przepisy prawa zmieniły się nieco na korzyść wyznawców islamu. Chociażby Stambołowowi zależało na większej reprezentacji muzułmanów w sądach, szczególnie na obszarach zdominowanych przez tę ludność225. W 1899 roku wprowadzono nowelizację Ustawy o organizacji sądów, która zakładała, że jeżeli jedna ze stron nie władała językiem bułgarskim, mogła wnieść o wynajęcie tłumacza (jednak musiała pokryć wszystkie koszty z tym związane). W takim przypadku protokoły wciąż były przygotowywane wyłącznie w języku urzędowym. Rozprawy w innym języku dopuszczano wtedy, gdy sędzia oraz wszystkie strony nim władały226. Zarówno administracja centralna, jak i lokalna oraz sądownictwo działały w Księstwie Bułgarii w większości przypadków wyłącznie w języku bułgarskim, co pogłębiało izolację mniejszości islamskiej w kraju. Od momentu powstania państwa wnoszono o umożliwienie posługiwania się w urzędach językiem tureckim w okręgach zamieszkałych przez muzułmanów, jednak nie przyniosło to efektów227. Skala udziału muzułmanów w strukturach administracyjnych Księstwa Bułgarii była symboliczna. W 1897 roku spośród 20 509 urzędników zaledwie 98 było muzułmanami, z czego 94 Turkami228. Wynikało to nie tylko z barier językowych, ale również niskiego poziomu wykształcenia, co uniemożliwiało muzułmanom odbycie dwuletniego obowiązkowego stażu urzędniczego229. Wielu muzułmanów w północno-wschodnich częściach Bułgarii i w Rodopach było zatrudnianych przez władze lokalne na niższych stanowiskach jako sprzątacze, latarnicy, dozorcy, żandarmi czy strażacy230. W przypadku wsi muzułmańskich, wyznawcy islamu byli także powoływani na funkcję poborców podatkowych, działali wtedy pod nadzorem Bułgarów231. Można więc twierdzić, że muzułmanie zajmowali mniej odpowiedzialne stanowiska, gdy te bardziej prestiżowe i lepiej płatne był obsadzany przez chrześcijan. Przyczyn tego stanu rzeczy można doszukiwać się w braku odpowiedniego wykształcenia, problemie samoizolacji oraz procesach migracyjnych, ale również polityki państwa. Czynniki te wpływały również na niską reprezentację muzułmanów w sądownictwie. 227 Дневници на първото Учредително н. Събрание…, s. 94. 228 „Знаме” 1897, год. III, бр. 1 (1 май), s. 1–3; The Human Rights of Muslims in Bulgaria in Law and Politics since 1878, Sofia 2003, s. 27. 229 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 112. 230 Протокол на Провадийския градски общински съвет (бр. 109), 29.12.1892, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 6 л. 173; Приказ бр. 19, 28.03.1895, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 15 л. 9; Приказна книга на Провадийско градско общинско управление за 1899 г., ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 19 л. 2, 9, 14, 17, 21, 24, 27; Заповедна книга на Провадийско градско общинско управление за 1908 г., ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 24 л. 7, 34; Протокол на Шадъкийски селски общински съвет (бр. 6), 2.04.1906, ДА-Варна ф. 163к оп. 1 а.е. 3 (brak stron); Заповед на Козлуджашки селски общински съвет (бр. 36), 11.06.1912, ДА-Варна ф. 484к оп. 1 a.e. 6 л. 4; ДА-Пловдив ф. 1081к оп. 1 а.е. 72 л. 21. 231 Протокол на Девински селски общински съвет (бр. 6), 8.06.1900, ДА-Варна ф. 105к оп. 1 а.е. 1 л. 15–16; Протокол на Девински селски общински съвет (бр. 7), 12.06.1900, ДА-Варна ф. 105к оп. 1 а.е. 1 л. 19–20; Протокол на Козлуджашки селски общински съвет (бр. 1), 16.01.1910, ДА-Варна ф. 484к оп. 1 a.e. 3 л. 13–14. *** Muzułmanów zabrakło również w centralnym organie wykonawczym Rumelii Wschodniej – Dyrektoriacie, będącym odpowiednikiem rządu. Niemniej, mniejszości zajmowały ważne miejsce w życiu polityczno-społecznym Rumelii Wschodniej przez cały okres funkcjonowania prowincji – podział terytorialny i administracja były w dużej mierze przygotowywane z myślą o interesach trzech grup zamieszkujących ziemie południowobułgarskie: Bułgarów, Turków oraz Greków232. Prowincja została podzielona na departamenty z nominowanymi prefektami na czele, powiaty z naczelnikami oraz gminy z burmistrzami. Wprawdzie w Rumelii Wschodniej prawnie muzułmanie mieli zagwarantowane 20% stanowisk w administracji publicznej, jednak realia przedstawiały się inaczej. W okresie okupacji rosyjskiej muzułmanie zostali odsunięci od pełnienia funkcji prefektów departamentów, wyznaczano ich za to na naczelników powiatów. Wśród pierwszych prefektów było pięciu Bułgarów i Grek, zaś wśród naczelników powiatów – dwudziestu dwóch Bułgarów, trzech Turków i Grek233. Komisarz imperialny w Rumelii Wschodniej Arkadij Stołypin na naczelnika powiatu kyrdżalijskiego wyznaczył Halila Beja, a powiatu karnobackiego – Mehmeda Beja z Płowdiwu. Ta polityka była kontynuowana także po wycofaniu rosyjskich wojsk z prowincji i ukonstytuowania się nowych władz. Muzułmanie byli naczelnikami powiatu rupczoskiego (w latach 1879–1884 wspomniany Mehmed Bej z Płowdiwu, w 1884 roku zastąpił go formalnie Ibrahim Haki Efendi), kyrdżalijskiego (w 1884 roku Mehmed Efendi zastąpił wyznaczonego wcześniej przez Rosjan Halila Beja) oraz ajtoskiego (Husejzade Selim Efendi pełnił funkcję naczelnika przez cały okres wschodniorumelijski)234. Krytycznie ocenia się ich działalność – jako biernych i nieradzących sobie z pojawiającymi się wyzwaniami. Tak też charakteryzuje się Husejzade Selima Efendiego, który scedował swoje kompetencję na prefekta Burgasu w obliczu działalności oporu muzułmańskiego czy maruderów w jego powiecie. Nie można też powiedzieć, żeby wykazywali się wiernością wobec władz Rumelii Wschodniej – naczelnik powiatowy w Kyrdżali Halil Bej popierał bunt tamtejszej ludności tureckiej, natomiast Husejzade Selima Efendiego oskarżano o wsparcie dla „bandytów muzułmańskich” w czasie akcji pacyfikacyjnej przeprowadzonej przez wojska bułgarskie i milicję wschodniorumelijską wiosną 1880 roku. W późniejszym czasie władze Rumelii Wschodniej wyznaczały muzułmanów także na stanowiska prefektów departamentów: Arif Hikmet Efendi pełnił funkcję prefekta sliweńskiego (1882–1884), Pechluwanołu Efendi – tatar-pazardżickiego (1884–1885), Rasim Efendi – chaskowskiego (1884–1885), a Szewket Bej – starozagorskiego 232 Н. Овсяный, Русское управление в Болгарии в 1877-78-79 гг., т. II: Восточная Румелия и Адрианопольский санджак, Петербург 1907, s. 29; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика в Източна Румелия (1879–1885), [w:] Мюсюлманските общности на Балканите и в България, т. 1, ред. A . Желязкова, София 1997, s. 113. 233 К. Иречек, Княжество България. Негова повърхнина, природа, население, духовна култура, управление и новейша история, ч. I: Българска държава, Пловдив 1899, s. 413–414; С. Н. Шишков, Пловдив в своето минало и настояще. Историко-етнографски и политико-икономически преглед, Пловдив 2016, s. 138; М. Маджаров, Източна Румелия…, s. 199–200; Е. Стателова, Източна Румелия…, s. 58. 234 М. Маджаров, Източна Румелия…, s. 172; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 116–117; И. Ялъмов, История на турската общност…, s. 76. (1884–1885). Także i im zarzuca się bierność; ocenia się, że byli wykonawcami decyzji, a nie brali udziału w ich podejmowaniu235. 235 В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 87–88; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 135–137. 236 Панагюрският околийски началник до префектът на Татар-Пазарджиския департамент, 08.1882, НБИВ-БИА ф. 20 а.е. 13 л. 37–38; Пещерският околийски началник до префекта на Татар-Пазарджиския департамент, Пещера 10.08.1883, НБИВ-БИА ф. 20 а.е. 14 л. 239; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 137. 237 Е. Стателова, Източна Румелия…, s. 96. 238 В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 11, 86, 219. 239 А. Пижев, В. Сукарев, С. Шивачев, История на Община Пловдив (1878–1989), Пловдив 2014, s. 19. 240 Раписка на Пловдисвкото градско кметство, Пловдив 16.02.1883, ДА-Пловдив 29к оп. 3 а.е. 20 л. 18; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 137–138; А. Пижев, В. Сукарев, С. Шивачев, op. cit., s. 25. Funkcję samorządów w prowincji pełniły wyłaniane w wyborach rady na trzech szczeblach: departamentu, powiatu oraz gminy. Podobnie jak w przypadku wyborów do Zgromadzenia Prowincjonalnego muzułmanie wschodniorumelijscy w czasie ich wyłaniania głosowali nie według klucza partyjnego, a etniczno-wyznaniowego. W efekcie w jednostkach, gdzie znajdował się znaczący odsetek muzułmanów, byli oni w sposób należyty reprezentowani. Dobrze pokazuje to skład rad departmentów w Płowdiwie czy Burgasie przez cały okres funkcjonowania prowincji. Obok radnych wyłanianych w wyborach, do instytucji tych wchodziły także osoby wskazywane przez prefektów departamentów – praktycznie zawsze byli wśród nich muzułmanie236. Wyznawcy islamu w Rumelii Wschodniej uczestniczyli w sprawowaniu władzy na szczeblu gminnym. Burmistrzami wsi muzułmańskich, a także o ludności mieszanej, byli często wyznawcy islamu (radni wskazywali jednego spośród siebie na pierwszym posiedzeniu organu). W większości byli oni niepiśmienni237. Gdy w miejscowości zamieszkałej przez Bułgarów i muzułmanów wybierano chrześcijanina na burmistrza, wyznawca islamu był wskazywany na jego zastępcę – robiono tak zwłaszcza w Rodopach238. Podobny mechanizm stosowano w miastach, gdzie urząd burmistrza został zdominowany przez Bułgarów, którzy często wyznaczali islamskich zastępców, odpowiedzialnych za sprawy ludności muzułmańskich w danym ośrodku miejskim. Warto też wskazać, że w przypadku burmistrzów ośrodków, w której żył znaczący odsetek muzułmanów, wymagano od burmistrza znajomości języka tureckiego, m.in. w Płowdiwie239. Dodatkowo wyznawcy islamu reprezentowani byli w radach miejskich, do których wchodzili przedstawiciele mahali, często o charakterze etniczno-religijnym – przez cały okres istnienia Rumelii Wschodniej muzułmanie zasiadali w tych organach w najważniejszych ośrodkach na południu Bułgarii: Płowdiwie, Sliwenie, Jambole, Nowej Zagorze czy Czirpanie240. W przypadku Płowdiwu na tej zasadzie w 1880 roku zorganizowano radę miejską złożoną z czterech radnych bułgarskich, trzech muzułmańskich oraz po jednym greckim, katolickim, żydowskim oraz ormiańskim. Ten rozkład utrzymał się przez cały okres wschodniorumelijski; oznaczał on nadreprezentację wyznawców islamu – w 1885 roku stanowili oni 21,4% (7 144) mieszkańców ośrodka, a posiadali 27% miejsc w radzie241. Obok rady miejskiej, wspólnej dla całego ośrodka, każda mahala wybierała własnego burmistrza (zwanego także muhtarem) oraz radę starszych, jakkolwiek w tym okresie uznawano to rozwiązanie za niepotrzebne i anachroniczne242. W radach wiejskich w miejscowościach muzułmańskich bądź mieszanych wyznawcy islamu posiadali odpowiednią reprezentację243. W przypadku obszarów wiejskich zdominowanych przez muzułmanów tylko wyznawcy islamu mogli pełnić funkcje żandarmów244. Zasada ta nie była do końca przestrzegana. Według danych z 27 (15) listopada 1883 roku, na 1 403 żandarmów wschodniorumelijskich 175 (12,5%) była muzułmanami – zwracano uwagę, że żeby wyznawcy islamu byli należycie reprezentowani w strukturach porządkowych powinno ich być co najmniej dwa razy tyle (około 350)245. 241 А. Пижев, В. Сукарев, С. Шивачев, op. cit., s. 28, 33–34, 36; Także później, w latach 90. XIX wieku w płowdiwskiej radzie miejskiej zasiadali trzej muzułmanie. Zob. Ведомост за изборните на 1-и септември 1896 лица за членовете на Пловдивския градски общински съвет, ДА-Пловдив 29к оп. 3 а.е. 20 л. 72. 242 Избирателен акт, Пещера 7.07.1883, НБИВ-БИА ф. 20 а.е. 14 л. 179, 200; Пловдисвкото градско кметство до кметове на Нова Махала, Пловдив 5.05.1883, ДА-Пловдив 29к оп. 3 а.е. 20 л. 39; А. Пижев, В. Сукарев, С. Шивачев, op. cit., s. 32. 243 НБИВ-БИА ф. 19 а.е. 9 л. 5, 6, 9, 10, 21, 30; НБИВ-БИА ф. 19 а.е. 10 л. 6, 12, 19–21, 23, 27. 244 М. Маджаров, Източна Румелия…, s. 214; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 162. 245 Списък на капитан фон Филипов, 15.11.1883, НБИВ-БИА ф. 2 а.е. 282 л. 15–16. Image(5) Il. 25: Pieczęć burmistrza Płowdiwu w trzech językach: bułgarskim, osmańskotureckim oraz greckim [Źródło: ДА-Пловдив 29к оп. 3 а.е. 18] Język osmańskoturecki jako urzędowy był używany jedynie w tych regionach Rumelii Wschodniej, gdzie muzułmanie stanowili zwartą społeczność. W departamentach tatar-pazardżickim, płowdiwskim i sliweńskim posługiwano się wyłącznie bułgarskim, w chaskowskim – bułgarskim i osmańskotureckim, a w burgaskim – bułgarskim, osmańskotureckim i greckim. W przypadku pojedynczych wsi muzułmańskich urzędy pracowały w języku natywnym dla mieszkańców. Korespondencja między powiatami rupczoskim, ajtowskim i kyrdżalijskim a dyrektorem spraw wewnętrznych i poszczególnymi prefektami także była prowadzona po osmańskoturecku246. Niemniej, wciąż władze w tych powiatach otrzymywały wiele dokumentów w języku bułgarskim, dlatego też często decydowały się na zatrudnianie sekretarzy władających tym językiem247. 246 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 138–139. 247 НБИВ-БИА ф. 20 а.е. 14, passim; В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 93. 248 Brophy to Goschen, Burgas 6.05.1881, FO 195/1373 (brak stron); Jones to Earl of Dufferin, Phillippopolis 22.04.1884, no. 1, FO 195/1483 (brak stron); Consul-General Michell to the Marquis of Salisbury, Philippopolis 1.08.1879, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 471; R. Crampton, The Turks…, s. 48. 249 Статистически алманах за Старозагорский департамент за 1884 високосна година, Стара Загора 1884, s. 80–81. 250 Х. Попконстантинов, Спомени, пътеписи, писма, ред. А. Примовски, Н. Примовски, Пловдив 1970, s. 519–520. Należy jednak ocenić, że muzułmanie nie byli odpowiednio reprezentowani w administracji lokalnej Rumelii Wschodnie. Po zdominowaniu większości departamentów i powiatów przez Bułgarów, ignorowali oni potrzeby i oczekiwania innych grup etniczno-wyznaniowych. Nie uznawali wytycznych Dyrektoriatu i gubernatora Aleko Bogoridiego dotyczących ochrony wieloetnicznego charakteru prowincji, a działali na rzecz nadania Rumelii Wschodniej bułgarskiego oblicza. Mimo że muzułmanie obejmowali stanowiska prefektów, naczelników powiatów i burmistrzów, zasiadali w radach departamentów, powiatów i gmin, ich rola była zazwyczaj symboliczną. Podobnie liczba niższych urzędników muzułmańskich w prowincji była nieznaczna248. Na przykład, w powiecie starozagorskim w 1884 roku spośród czterdziestu dziewięciu urzędników finansowych, administracyjnych i sądowych, jedynie trzech było muzułmanami, w innych powiatach departamentu Starej Zagory wyznawcy islamu nie pełnili funkcji publicznych249. Podobnie było w przypadku Rodopów, zamieszkałych mniej więcej w połowie przez Pomaków. W 1885 roku Bułgarzy muzułmanie pełnili zaledwie kilka urzędów: inspektora szkół w Czepino czy pomocników naczelników powiatowych w Peszterze i Czepelare250. Na nieadekwatną reprezentację muzułmanów w samorządach mogła mieć wpływ ordynacja wyborcza. W pierwszych wyborach do rady miejskiej Płowdiwu zorganizowanych przez Rosjan 26 (14) grudnia 1878 roku wybrano sześćdziesięciu trzech delegatów (trzydziestu siedmiu Bułgarów prawosławnych, czterech Bułgarów katolików, pięciu Turków, trzynastu Greków, dwóch Ormian i dwóch Żydów), którzy mieli następnie wyłonić radnych. Wyniki zostały jednak anulowane, gdyż popełniono błąd – jeden delegat reprezentował pięćdziesiąt domów w mieście, a nie – tak jak powinno być – pięćdziesiąt rodzin. Było to o tyle istotne, że przy pierwotnej interpretacji odbierano prawo do głosowania wielu muzułmańskim uchodźcom wojennym, którzy nie uregulowali jeszcze swoich praw do porzuconych domów. Wyniki powtórzonych wyborów różniły się pod względem liczby delegatów islamskich w sposób zasadniczy. 16 (4) lutego 1879 roku ponowiono głosowanie – wybrano siedemdziesięciu sześciu delegatów, z czego czterdziestu Bułgarów, szesnastu Turków, trzynastu Greków, trzech Żydów, dwóch Ormian oraz dwóch Cyganów. Spośród tej grupy reprezentantów społeczności Płowdiwu wybrano burmistrza (Bułgara Kostakiego Peewa) oraz czterech radnych, w tym muzułmanina – Saida Efendiego251. 251 А. Пижев, В. Сукарев, С. Шивачев, op. cit., s. 22–23. 252 Пещерският околийски началник до префекта на Татар-Пазарджиския департамент, Пещера 15.03.1883, НБИВ-БИА ф. 20 а.е. 14 л. 130–133; Пещерският околийски началник до префекта на Татар-Пазарджиския департамент, Пещера 25.05.1883, НБИВ-БИА ф. 20 а.е. 14 л. 166. 253 В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 128, 138–139. Wiele zależało od uwarunkowań lokalnych. Rywalizacja w samorządach między Bułgarami a muzułmanami i Grekami nie należała do reguły. Spór dotyczący odwołania rady miejskiej w Peszterze z 1883 roku pokazywał, że podziały nie miały w tym przypadku charakteru etnicznego. Mimo zaognionej sytuacji w miejscowości, podkreślano równość między trzema największymi grupami zamieszkującymi ośrodek: dokumenty były ogłaszane w trzech językach, dbano o to, żeby informowano społeczność zarówno za pośrednictwem cerkwi, jak i meczetów. Kiedy rozwiązano radę gminną i wyznaczono dziewięcioosobową radę komisaryczną, muzułmanie mieli zagwarantowane w niej dwa miejsca252. Pod koniec funkcjonowania Rumelii Wschodniej w miastach oraz wsiach prowincji doszło do aktywizacji ruchu na rzecz zjednoczenia, któremu przewodził Zachari Stojanow. W wielu miejscowościach doszło do podziałów na „zjednoczeniowców”, wspierających ideę unii z Księstwem, oraz „państwowców”, którym zależało na utrzymaniu niezależności prowincji. Muzułmańscy urzędnicy lokalni oraz samorządowcy, zgodnie z interesami reprezentowanej przez nich ludności i wobec świadomości korzystniejszego położenia wyznawców islamu w prowincji niż w Księstwie, opowiadali się przeważnie po stronie tych drugich253. Obawy muzułmanów wobec unii były uzasadnione. Po zjednoczeniu doszło do likwidacji wielonarodowego systemu stworzonego w ramach Rumelii Wschodniej i dostosowania struktur administracji lokalnej do norm bułgarskiego państwa narodowego. W rejonach zamieszkałych przez ludność muzułmańską język osmańskoturecki przestał być urzędowy, mimo że w czerwcu 1886 roku książę Aleksander w czasie wizyty w Burgasie zapowiadał, że osmańskoturecki i grecki powinny zostać utrzymane w tych rejonach jako „pomocnicze języki oficjalne”254. Od razu doszło do wymiany kadr z muzułmańskich na bułgarskie, m.in. naczelnik powiatu ajtoskiego Husejzade Selim Efendi został zastąpiony przez Todora Mirkowa255. Podobnie było w przypadku Rodopów – w marcu 1886 roku wszyscy muzułmańscy urzędnicy zostali zwolnieni pod pretekstem nieznajomości języka bułgarskiego i zastąpieni Bułgarami chrześcijanami256. Zmiany realiów polityki lokalnej po 1885 roku miały znacznie szerszy wymiar. Brytyjski wicekonsul w Burgasie ocenił, że jak do tej pory rywalizacja polityczna w miastach przebiegała między Bułgarami a Turkami i Grekami, tak wówczas została ona przyćmiona przez spór między rusofilami a rusofobami. Uznał on, że samodzielni kandydaci mniejszościowi stracili jakiekolwiek szanse na zwycięstwo w wyborach, co skazywało ich na wikłanie się w układy partyjne257. 254 Richards to Sir Thomston, Burgas 4.06.1886, no. 29, FO 388/45 (brak stron); Richards to Sir Thomston, Burgas 4.06.1886, no. 30, FO 388/45 (brak stron). 255 Richards to Sir While, Burgas 4.09.1886, no. 26, FO 388/45 (brak stron). 256 В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 165. 257 Richards to Sir Thomston, Burgas 6.06.1886, no. 31, FO 388/45 (brak stron). 258 J. Hołubowicz, op. cit., s. 162; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 174–175. 259 R. Crampton, The Turks…, s. 54. 8.3. Armia 8.3.1. Służba wojskowa Kwestia odbywania służby wojskowej przez muzułmanów była żywo dyskutowana na początku istnienia państwa bułgarskiego. Pojawiło się wiele propozycji w tym zakresie, co prowadziło do niekonsekwencji w przepisach regulujących sytuację islamskich rekrutów. W lutym 1878 roku rosyjskie władze okupacyjne ogłosiły, że muzułmanie w nowo utworzonej „Wielkiej Bułgarii” nie zostaną objęci powszechną służbą wojskową, będą mogli brać udział w tworzeniu struktur armii bułgarskiej jedynie jako ochotnicy258. Już w maju wycofano się z tych ustaleń i uznano, że pobór do wojska będzie obejmować wszystkich mężczyzn. Muzułmanom przyznano jedynie prawo do wykupu – zamiast odbywania służby mogli płacić specjalny podatek. W czerwcu ponownie zmieniono przepisy. Wszyscy mężczyźni poniżej pięćdziesiątego piątego roku życia musieli odbyć służbę wojskową w armii lub milicji (w piechocie dwa lata, trzy lata w kawalerii i artylerii, osiem lat w rezerwie), przy czym wykluczono możliwość wykupu. Jedynym ustępstwem wobec wyznawców islamu na tym etapie była możliwość zdjęcia krzyża z czapki będącej elementem munduru bułgarskiego. Poza tym muzułmański rekrut był traktowany jak każdy inny259. Przepisy te znalazły swoje odzwierciedlenia w konstytucji tyrnowskiej. Ustawa zasadnicza mówiła, że każdy obywatel Bułgarii był objęty obowiązkiem służby wojskowej i nikt nie miał prawa uchylenia się od niego ze względów religijnych (art. 41 i 71)260. 260 Konstytucja tyrnowska (fragment), [w:] Historia Bułgarii…, t. 3, s. 70; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 174–175. 261 „Независимост” 1880, год. V, бр. 24 (19 ноември), s. 4. 262 От Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатическо агентство в Цариград, 12.11.1879, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 8 л. 58–59. 263 Законопроект за комплетувание българската армия, НБКМ-БИА ф. 272 а.е. 4274 л. 51–54 264 Dziennie rekrut otrzymywał 250 gramów chleba (nie więcej niż w 10% zrobionego z mąki kukurydzianej), 80 gramów mięsa wołowego lub 40 gramów wieprzowiny, 50 gramów fasoli lub 25 gramów ryżu lub 50 gramów ziemniaków lub 100 gramów warzyw (w różnych proporcjach), 5 gramów soli, 5 gramów octu i 5 gramów cebuli. Zob. Законопроект за храната, облеклото и другите потревности за войската, НБКМ-БИА ф. 272 а.е. 4274 л. 55. 265 „Независимост” 1880, год. V, бр. 24 (19 ноември), s. 4; Petition from Inhabitans of Varna, Pravadi, Rasgrad, and Shumla, 12/26.12.1879, [w:] Ethnic Minorities..., vol. 1, s. 508–509; Petition presented by Mussulman Bulgarians to Prince Alexandre of Bulgaria, 21.11/3.12.1879, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 509–510; O. Köse, The Policies of the Bulgarian State towards the Minorities (1878–1914), „Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi ” 2012, 3(6), s. 223. Po przekazaniu Bułgarom władzy przez Rosjan, rząd początkowo był nieustępliwy wobec kwestii powoływania wyznawców islamu do wojska, co motywowano zapisami w konstytucji261. W instrukcjach Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wyznań do agenta dyplomatycznego w Konstantynopolu z 24 (12) listopada 1879 roku wskazano, że należy dać jasno do zrozumienia Wysokiej Porcie, iż Bułgarzy nie będą akceptować ingerencji w wewnętrzne sprawy Księstwa. Wskazano, że władze w Sofii miały pełne prawo do wymagania od każdego obywatela, niezależnie od religii czy narodowości, wywiązywania się z obowiązków wobec państwa, w tym odbywania służby wojskowej262. Znalazło to odzwierciedlenie w pierwszym projekcie ustawy dotyczącej formowania armii bułgarskiej, która wykluczała jakiekolwiek zwolnienia ze względu na wyznanie263. Początkowo także przyjęto, że dieta powinna być jednolita dla każdego żołnierza, w niej była także wieprzowina, zakazana przez zasady religijne islamu264. Służba wojskowa była traktowana przez muzułmanów jako jeden z najbardziej uciążliwych elementów nowej rzeczywistości po 1878 roku. Społeczność muzułmańska wnioskowała o zwolnienie z tej powinności wobec państwa na okres przynajmniej 5–10 lat, co motywowała dramatyczną sytuacją po wojnie. Jak zaznaczano, zabranie mężczyzny do wojska powodowało paraliż gospodarstwa rolnego, w którym i tak w wyniku emigracji oraz strat wojennych brakowało rąk do pracy265. Trudna sytuacja po konflikcie lat 1877–1878 nie była jedyną z przyczyn niechęci do poboru. Dla muzułmańskich rekrutów upokarzające było noszenie krzyży prawosławnych na tradycyjnych czapkach bułgarskich (kołpak) będących częścią munduru. Nie wszystkie jednostki wojskowe zaś przestrzegały instrukcji o prawie do zdejmowania tego elementu z nakrycia głowy266. W Imperium Osmańskim służba w wojsku była obowiązkiem o charakterze religijnym, stąd dla muzułmanów bycie żołnierzem w chrześcijańskiej armii wydawało się nie tylko uciążliwe z przyczyn praktycznych, ale i sprzeczne z zasadami islamu267. W wyniku poboru społeczności muzułmańskie były pozbawiane hodżów, imamów i mułłów. Wprawdzie pierwsze przepisy zwalniały z obowiązku odbywania służby wojskowej duchownych, jednak nie było to respektowane w przypadku islamskich przywódców religijnych. Większość z nich nie dysponowała odpowiednimi zaświadczeniami dotyczącymi ukończenia szkoły duchownej, gdyż medresy w Bułgarii formalnie nie mogły wydawać takich dokumentów. Zwalniano najczęściej jedynie tylko tych hodżów, którzy równocześnie pełnili obowiązki nauczycielskie268. Ze wszystkimi tymi problemami borykali się także Pomacy, jakkolwiek wskazywano, że wcześniej niechętnie służyli także w armii tureckiej i często z niej dezerterowali269. 266 Lascalles to Earl Granville, Sofia 16.11.1880, no. 172, FO 195/1312 (brak stron); R. Crampton, A Concise History of Bulgaria, Cambridge-New York 2005, s. 113; O. Köse, op. cit., s. 224. 267 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 174. 268 Телеграм от регента Георги Живков, Варна 16.01.1887, [w:] Стефан Стамболов. Личен архив, т. 2, ред. М. Куманов, София 1995, s. 72; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 180. 269 С. Н. Шишков, Откупът на мюсюлманското население от военната повинност, 4.02.1898, ДА-Пловдив ф. 52к оп. 1 а.е. 82 л. 1–4; С. Н. Шишков до редакция на в. „Свобода” в София, Рупчос 28.09.1893, ДА-Пловдив ф. 52к оп. 1 а.е. 89 л. 1–3; Няколко думи по изселванието на помаците из Родопите, „Славиеви гори” 1894, год. I, кн. 5, s. 35–37; Изложение за състояние на Пловдивското окръжие през 1889–1890, Пловдив 1890, s. 62–63. 270 М. Сарафов, Населението в градовете: Русе, Варна и Шумен, „Периодическо списание” 1883, кн. 4, s. 39; Б. Лори, Съдбата на османското наследство. Българската градска култура 1878–1900, прев. Л. Янакиева, София 2002, s. 25. 271 „Независимост” 1880, год. V, бр. 16 (22 октомври), s. 1–2; „Славиеви гори” 1894, год. I, кн. 5, s. 40; Sir A. H. Layard to the Marquis of Salisbury, Constantinople 13.12.1879, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 423–424; Изложение за състояние на Свищовското окръжие през 1891 г., Свищов 1891, s. 38; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 152; T. Çetin, The Socio-Economic Outcomes of the Last Turkish Migration (1989) from Bulgaria to Turkey, „Turkish Studies”, 2009, vol. 3/4, s. 603; Podobnie było z bułgarskimi Grekami, którzy po otrzymaniu wezwania do stawienia się przed komisją wojskową, w wielu przypadkach decydowali się na wyjazd do Grecji. Zob. Изложение за състояние на Пловдивското окръжие през 1888–1889, Пловдив 1890, s. 61–62. W efekcie muzułmanie starali się różnymi sposobami uniknąć służby wojskowej. W czasie przeprowadzania spisu ludności w 1879 roku podawali się za obywateli osmańskich, urodzonych poza ziemiami włączonymi do Księstwa Bułgarii270. Dla nikogo nie pozostawało tajemnicą, że kwestia poboru była ściśle związana z emigracją. Wieść o wcielaniu do armii powodowała masowe ucieczki młodych muzułmanów do Turcji, która dodatkowo oferowała im zwolnienie od służby w przypadku osiedlenia w Anatolii271. Władze bułgarskie były świadome tego problemu, stąd w konstytucji tyrnowskiej pojawił się zapis, który nakazywał odbycie służby wojskowej także i tym, którzy chcieli zrezygnować z bułgarskiego obywatelstwa: „Każdy obywatel Księstwa może zrzec się obywatelstwa, o ile uprzednio odbędzie służbę wojskową i wypełni inne zobowiązania względem państwa” (art. 56)272. Oprócz dezercji, formą oporu wobec poboru rekrutów był bojkot. W okresie chaosu na wschodzie kraju na przełomie lat 70. i 80. XIX wieku wyznawcy islamu podkreślali, że dopóki władza bułgarska nie zagwarantuje im praw obywatelskich, nie przestanie ich dyskryminować i nie zapewni ochrony życia oraz własności, dopóty nie będą uczestniczyli w formowaniu bułgarskich sił zbrojnych273. 272 Konstytucja tyrnowska (fragment), [w:] Historia Bułgarii 1870–1915…, t. 3, s. 69. 273 Brophy to Malet, Varna 1.10.1879, FO 195/1246/466–467. 274 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 177. 275 O. Köse, op. cit., s. 224. 276 Протокол на Министерския съвет от 26 юли 1880 г., ЦДА ф. 284 оп. 1 а.е. 1 л. 71; Lascalles to Earl Granville, Sofia 29.11.1880, no. 176, FO 195/1312 (brak stron). 277 Lascalles to Earl Granville, Sofia 9.01.1881, no. 10, FO 195/1372 (brak stron); Ж. Назърска, Българската държава…, s. 177–178; O. Köse, op. cit., s. 224. Wobec protestów płynących ze strony islamskich poddanych Księstwa, deputowanych muzułmańskich oraz Wysokiej Porty doszło do stopniowych ustępstw ze strony władz bułgarskich w kwestii służby wojskowej muzułmanów. W październiku 1879 roku, właściwie dzień przed powołaniem komisji wojskowych, rząd metropolity Klimenta zadecydował o odłożeniu poboru muzułmanów o osiem miesięcy274. Po objęciu urzędu premiera przez Dragana Cankowa w kwietniu 1880 roku, nowy szef rządu zapowiedział możliwość wykupu od poboru dla członków społeczności muzułmańskiej, zwolniono także ze służby wszystkich reemigrantów, wyznawców islamu posiadających dzieci oraz tych, którzy planowali wyjechać z kraju275. Minister wojny gen. Johan Casimir Ehrnrooth odmówił jednak wykonaniu tych instrukcji, otwarcie sprzeciwiając się przyznaniu takich przywilejów muzułmanom. Uważał, że będzie to niekorzystne nie tylko dla armii bułgarskiej, która potrzebowała nowych rekrutów, ale i dla społeczności islamskiej, dla której pobór był mniej uciążliwy niż wysoki wykup. Dlatego też pod koniec 1880 roku komisje wojskowe powoływały do wojska wyznawców islamu, nie uwzględniając możliwości zapłacenia w zamian dodatkowego podatku. W rezultacie wezwanie do wojska otrzymało aż 2,5 tys. muzułmanów, czyli jedna trzecia wszystkich rekrutów w tym roku276. Decyzja Ehrnrootha została jednak unieważniona na posiedzeniu Rady Ministrów i już na początku 1881 roku doszło do zwolnienia ze służby 1,6 tys. rekrutów wyznających islam. Postępowano według wytycznych określonych wcześniej przez Cankowa277. Równocześnie wprowadzono szereg udogodnień dla muzułmanów, którzy nie skorzystali z wykupu i odbywali służbę wojskową. Gwarantowano im możliwość zdjęcia krzyża z czapki, noszenia nakrycia głowy podczas modlitwy przed posiłkiem, wyznaczania spośród wcielonych do wojska imama (wymogiem była umiejętność pisania i czytania), samodzielne przyrządzanie posiłków według reguł islamu (na co otrzymali oddzielny fundusz), miejsce do modlitwy, oddzielne pomieszczenia w szpitalu oraz pochówek według reguł islamu. Z czasem wprowadzono także wolne dni w piątki oraz święta islamskie dla muzułmańskich żołnierzy, łącznie czterdzieści cztery dni w ciągu roku. W okresie Ramadanu umożliwiono przestrzeganie postu: islamski szeregowiec mógł zabrać chleb ze stołówki, by spożyć go po zmroku, oraz nie musiał uczestniczyć we wspólnych posiłkach278. W efekcie, przygotowywane przez władze gminne spisy poborowych zaczęły być układane według klucza etnicznego279. Na tym etapie wskazywano potencjalnych kandydatów na rezerwistów, poborowych oraz zwolnionych, a także zgłaszano ewentualne zapotrzebowania na duchownego dla danej grupy wyznaniowej280. 278 Lascalles to Earl Granville, Sofia 29.11.1880, no. 176, FO 195/1312 (brak stron); Lascalles to Earl Granville, no. 16, Sofia 8.03.1881, FO 195/1312 (brak stron); Ж. Назърска, Българската държава…, s. 184–185. 279 Протокол на Яйненски селски общински съвет, 11.07.1900, ДА-Варна ф. 519к оп. 1 a.e. 2 л. 71–73. 280 Постановление на Яйненски селски общински съвет (бр. 32), 16.04.1904, ДА-Варна ф. 519к оп. 1 a.e. 4 л. 45–46. 281 Няколко думи по изселванието на помаците из Родопите, „Славиеви гори” 1894, год. I, кн. 5, s. 35–37; В. Арденски, Загаснали огнища. Изселническите процеси сред българите мохамедани в периода 1878–1944 г., София 2005, s. 31; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 152. 282 Отчетност. За окупенните мюсюлмански войници до 1 юний 1882 г., НБКМ-БИА ф. 271 а.е. 21, л. 50–51. 283 Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1889–1890, Варна 1890, s. 65. 284 Изложение за състояние на Пловдивското окръжие през 1889–1890, Пловдив 1890, s. 64–65. Wykup miał pozostawać podstawową formą zwolnienia muzułmanów ze służby wojskowej. Problemem był fakt, że korzystała z niego mała grupa wyznawców islamu objęta poborem, gdyż większości nie było na to stać. W latach 80. XIX wieku określono wysokość wykupu na 500 lewów – była to niebagatelna suma281. Od wprowadzenia tej procedury w 1880 roku do czerwca 1882 roku z wykupu skorzystało 640 osób, wpłacając 225,8 tys. lewów (przy czym zalegano z kwotą 37,25 tys. lewów). Głównie byli to mieszkańcy okręgu razgradzkiego (143), szumeńskiego (124), silistreńskiego (75), eski-dżumajskiego (57), sewliewskiego (39), ruseńskiego (28) oraz warneńskiego (24), a także pojedyncze przypadki z pleweńskiego, tyrnowskiego, swisztowskiego, orjachowskiego, łowczańskiego oraz prowadijskiego282. Tendencje te utrzymywały się także pod koniec tego dziesięciolecia, po zjednoczeniu Księstwa Bułgarii i Rumelii Wschodniej, np. w 1889 roku w okręgu warneńskim spośród około 700 muzułmańskich poborowych 178 skorzystało z możliwości wykupu (za łączną sumę 3 330 lewów)283, a w okręgu płowdiwskim siedemnastu spośród 373284. Odsetek islamskich poborowych i rekrutów był znacznie wyższy na obszarach wiejskich niż w miastach. Mimo że w ośrodkach miejskich na północnym wschodzie kraju wciąż sporą część stanowili muzułmanie, nie znajdowało to odzwierciedlenia w liczbie poborowych. W 1882 roku 12,4% rekrutów w Ruse stanowili wyznawcy islamu, w Warnie – 14,5%, a w Szumenie – 13,8%285. Można więc postawić tezę, że o ile w przypadku wsi w okręgach zdominowanych przez muzułmanów wykup nie miał zasadniczego znaczenia ze względu na powszechną biedę, bogatsi mieszkańcy miast wyznania islamskiego w większym stopniu mogli sobie na to pozwolić. 285 М. Сарафов, Населението в градовете…, s. 38. 286 Министерство на външните работи и изповеданията до мюфтите и техните наместници, София 20.02.1895, ДА-Пловдив ф. 1141к оп. 1 а.е. 23 л. 5; Министерство на външните работи и изповеданията до мюфтите и техните наместници, София 3.03.1895, ДА-Пловдив ф. 1141к оп. 1 а.е. 23 л. 6. 287 „Държавен вестник” 1890, год. XII, бр. 31 (8 февуари), s. 2, 10. Wokół składania przysięgi wojskowej pojawiły się także inne kontrowersje związane z wasalnym statusem Księstwa Bułgarii wobec Imperium Osmańskiego czy faktem, że południe kraju wciąż było formalnie prowincją Turcji. Wysoka Porta uważała, że podobnie jak milicja wschodniorumelijska składała przysięgę na wierność sułtanowi, tak powinni robić także bułgarscy szeregowcy. Zob. Писмо от Киряк Цанков до княз Александър Батенберг, София 1886, НБКМ-БИА ф. 5 а.е. 31 л. 6–7. 288 Правилник за определение и събрание военния данък от лицата освободени от носение тегобата на военната служба, София 1891, НБКМ-БИА ф. 272 а.е. 4274 л. 13–15. 289 Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1890–1891 г., Варна 1891, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 3, л. 82; Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1894–1895, Варна 1896, таблица 22; Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1894–1895, Варна 1896, таблица 23; Изложение за състояние на Плевненското окръжие през 1896–1897, Плевен 1897, s. 50; Изложение за състояние на Пловдивското окръжие през 1889–1890, Пловдив 1890, s. 66–67; Изложение за състояние на Севлиевското окръжие през 1895 г., Севлиево 1895, s. 65–66; Изложение за състояние на Търновското окръжие през 1894–1895, Търново 1895, s. 50–51; Изложение за състояние на Търновското окръжие през 1897–1898, Търново 1898, s. 56–57. W kolejnych latach dochodziło do poszerzania przywilejów muzułmanów. Od 1887 roku punkty poborowe w Szumenie, Silistri, Płowdiwie i Ajtosie każdego roku ogłaszały odgórne zwolnienie wszystkich hodżów nauczających w szkołach, którzy nie skończyli dwudziestego szóstego roku życia286. Na mocy nowelizacji ustawy o powinności służby wojskowej z 20 (8) lutego 1890 roku wprowadzono zwolnienie z poboru duchownych każdego wyznania (nie wymagano już żadnych zaświadczeń) oraz możliwość składania oddzielnej przysięgi dla żołnierzy wyznania islamskiego oraz Żydów287. Następnie, w 1891 roku ustanowiono szczegółowe przepisy dotyczące wykupu od służby wojskowej, równocześnie zmniejszając jego wysokość. W zależności od możliwości finansowych, wyodrębniono dziesięć kategorii poborowych, którzy mieli płacić od dziesięciu do dwustu lewów. Osoba, która zamiast odbywania służby wojskowej chciała płacić dodatkowy podatek, musiała stawić się do 27/28 (15) maja danego roku przed komisję wojskową. Podatek był pobierany przez dziesięć lat, czyli przez okres pozostawiania w rezerwie. W przypadku śmierci lub przekroczenia przez poborowego odpowiedniego wieku zaprzestawano pobierania tej opłaty288. Zmiana tych przepisów jednak nie miała zasadniczego wpływu na liczbę muzułmanów korzystających z wykupu od służby wojskowej – wciąż niewiele osób decydowało się na to ze względu na możliwości finansowe289. W skali całego kraju, w 1892 roku łącznie 1,7 tys. osób zdecydowało się na wykup. Było to 5,6% wszystkich poborowych niezależnie od wyznania290. Brak wpływu regulacji z 1891 roku na liczbę muzułmanów odbywających służbę wojskową w armii bułgarskiej obrazują dane z okręgów warneńskiego i szumeńskiego, które w omawianym okresie były zamieszkałe przez liczną społeczność islamską (zob. Tabele 9 i 10). 290 R. Crampton, The Turks…, s. 55. Tab. 9: Muzułmańscy poborowi i rekruci z okręgu warneńskiego w latach 1890–1903 Rok Poborowi Rekruci 1890 1 776 44,6% 492 46,9% 1894 697 39,4% 395 43,2% 1895 1 150 39,2% 350 39,3% 1900 1 670 41,7% 629 64% 1901 2 267 44,1% 589 35,6% 1903 2 536 43,6% 136 11,1% Źródło: Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1890–1891 г., Варна 1891, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 3 л. 83; Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1894–1895, Варна 1896, таблица 22; Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1900–1901 г., Варна 1901, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 7 л. 39–40; Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1902–1903, Варна 1903, s. 61–62. Tab. 10: Muzułmańscy poborowi i rekruci z okręgu szumeńskiego w latach 1891–1904 Rok Poborowi Rekruci 1891 991 64,6% 603 83,8% 1894 1 715 48,9% 819 48,8% 1897 1 684 60,9% 654 64,9% 1903 3 038 51,8% 42 3,8% 1904 1 954 40,1% 0 0% 1909 1 526 37,1% 0 0% Źródło: Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1891 г., Шумен 1891, s. 23; Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1893–1894, Шумен 1894, s. 16; Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1896–1897, Шумен 1897, s. 64; Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1902–1903, Шумен 1903, s. 168; Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1903–1904, Шумен 1904, s. 112–113; Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1909–1910, Шумен 1910, s. 95. Przedstawione dane pokazują, że liczba poborowych oraz rekrutów muzułmańskich zasadniczo odpowiadała odsetkowi wyznawców islamu w tych okręgach w latach 90. XIX wieku (około 40%–60%, poza pojedynczymi rocznikami, kiedy wynosiły około 10% bądź mniej). Powołania do wojska odzwierciedlały więc udział procentowy tej ludności na danym obszarze. W okręgach na północnych zachodzie oraz południu Bułgarii, gdzie muzułmanie nie stanowili tak znaczącego odsetka mieszkańców, zasadniczo nie przekraczali oni 10% poborowych i rekrutów291. 291 Изложение за състояние на Плевненското окръжие през 1891–1892, Плевен 1892, s. 108–109; Изложение за състояние на Плевненското окръжие през 1896–1897, Плевен 1897, s. 50; Изложение за състояние на Пловдивското окръжие през 1889–1890, Пловдив 1890, s. 64–65; Изложение за състояние на Пловдивското окръжие през 1889–1890, Пловдив 1890, s. 66–67; Изложение за състояние на Свищовското окръжие през 1894–1895, Свищов 1895, s. 13; Изложение за състояние на Свищовското окръжие през 1897–1898, Свищов 1898, s. 44–45; Изложение за състояние на Севлиевското окръжие през 1890–1891, Севлиево 1891, s. 33; Изложение за състояние на Севлиевското окръжие през 1895 г., Севлиево 1895, s. 65–66; Изложение за състояние на Севлиевското окръжие през 1896–1897, Севлиево 1897, s. 72; Изложение за състояние на Сливенското окръжие през 1892 г., Сливен 1892, s. 37; Изложение за състояние на Софийското окръжие през 1896–1897, София 1897, s. 71; Изложение за състояние на Търновското окръжие през 1894–1895, Търново 1895, s. 50–51; Изложение за състояние на Търновското окръжие през 1897–1898, Търново 1898, s. 56–57. 292 Циркуларно на Военно министерство, София 9.05.1896, ДА-Пловдив ф. 1141к оп. 1 а.е. 24 л. 3; Министерство на външните работи и изповеданията до Пещерския мюфтийски наместник, София 18.03.1897, ДА-Пловдив ф. 1141к оп. 1 а.е. 29 л. 2. 293 Lieutenent-Colonel Napier to Mr. Findlay, Sofia 3.08.1909, FO 371/606/222; Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1902–1903, Варна 1903, s. 61–62; Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1903–1904 г., Варна 1904, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 10 л. 58; Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1905 г., Варна 1905, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 11 л. 66; Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1910–1911 г., Варна 1911, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 17 л. 143–146; Изложение за състояние на Търновското окръжие през 1904– 1905, Търново 1905, s. 56. 294 Статистически годишник на Българското Царство, год. 4: 1912, София 1915, s. 116. 295 К. Иречек, Български дневник…, т. 2, s. 46; R. Crampton, The Turks…, s. 55. W drugiej połowie lat 90. XIX wieku władze bułgarskie wprowadzały kolejne ustępstwa wobec muzułmanów. W 1896 roku mufti mógł wydać zaświadczenie, na mocy którego poborowy mógł odroczyć odbycie obowiązku służby wojskowej, jeżeli niedawno wszedł w związek małżeński292. Przełomem okazał się dopiero rok 1903. Na tyle obniżono wtedy wysokość wykupu od służby wojskowej, że właściwie każdy muzułmanin mógł dzięki temu jej uniknąć i w efekcie tylko ochotnicy trafiali do wojska. Przed tym rokiem liczba poborowych wyznania islamskiego, która mogła sobie pozwolić na wykup, nie przekraczała 20%, po tym roku aż 80–100% wyznawców islamu w wieku poborowym było w stanie zapłacić293. Faktyczna rezygnacja z muzułmańskiego rekruta w 1903 roku miała istotny wpływ na kształt armii bułgarskiej, szczególnie, że do początku XX wieku muzułmanie stanowili około 15% a 23% wszystkich poborowych294. Władze bułgarskie nie zdecydowały się na te ustępstwa ze względu na prośby społeczności muzułmańskiej czy naciski płynące ze strony Wysokiej Port. Myślały w pierwszej kolejności o interesie kraju oraz względach bezpieczeństwa. Na przełomie XIX i XX wieku nie wyobrażano sobie właściwie innego przeciwnika niż Imperium Osmańskie. Muzułmanie byli traktowani jako element nie tylko niechciany, ale wręcz niebezpieczny w armii, która miała w przyszłości walczyć z Turkami295. Uznawano, że wojsko bułgarskie nie może mieć charakteru wieloetnicznego, gdyż w takim kształcie nie mogłoby realizować żywotnych interesów narodowych, związanych z odbudową „Wielkiej Bułgarii”. Obawiano się, że przeszkoleni i uzbrojeni w wojsku muzułmanie dołączą do grup oporu, rozbójników lub wywołają powstanie296. W tym kontekście nieprzypadkowy jest moment rezygnacji z muzułmańskiego rekruta – powstanie ilindeńskie z 1903 roku wzmocniło w Bułgarii nastroje antytureckie i wizję nadciągającego konfliktu z Imperium Osmańskim. Stąd trzymano się zasady, żeby nie dopuścić do zdominowania jednego garnizonu przez muzułmańskich rekrutów. Do tego rozlokowywano ich poza rejonami zamieszkałymi przez zwartą społeczność islamską w północno-wschodniej części kraju297. Wielu muzułmanów było kierowanych do pułków pomocniczych, a w czasie służby wojskowej byli zatrudnieni przy robotach publicznych298. Zapewne i ten sposób traktowania potęgował u nich niechęć do służby w armii bułgarskiej. 296 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 177–179. 297 Писмо до г. министра на Вътрешните Дела от търновскiй губернатор И. Цачев, 24.08.1879, НБКМ-БИА ф. 16 а.е. 369 л. 53; Jakkolwiek nie przestrzegano tego w sposób konsekwentny. Po wojnie lat 1877–1878 w Ruse stacjonowało 1 174 żołnierzy, z czego 157 było muzułmanami. Zob. Dalziel to Lascalles, Roustchtuk 8.05.1881, no. 8, FO 195/1373 (brak stron). 298 Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1896–1897, Шумен 1897, s. 64; Y. Konstantinov, Strategies for Sustaining a Vulnerable Identity: the Case of the Bulgarian Pomaks, [w:] Muslim Identity and the Balkan States, ed. H. Poulton, S. Taji–Farouki, London 1997, s. 45–46. 299 ДА-Пловдив ф. 895к оп. 1 а.е. 4, 13, passim. 300 Списък на войниците от 12. пехотния балкански полк, ДА-Пловдив ф. 895к оп. 1 а.е. 13 л. 17–18. 301 Бележка от в. „Дружба”, 1908, бр. 193 (3 декември), ДА-Пловдив ф. 1081к оп. 1 а.е. 85; Изложение за състояние на Сливенското окръжие през 1892 г., Сливен 1892, s. 10; Изложение за състояние на Сливенското окръжие през 1896–1897, Сливен 1897, s. 1–2. 302 Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1903–1904 г., Варна 1904, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 10 л. 58. Poza tym poborowi muzułmańscy sprawiali problemy innego typu. Odsetek muzułmanów wśród poszukiwanych dezerterów był wysoki, jak na stosunek liczby wyznawców islamu do pozostałych grup zamieszkujących Księstwo Bułgarii299. Na przykład, w 12. bałkańskim pułku piechoty w 1886 roku połowa z dwudziestu czterech dezerterów wyznawała islam, w 1887 – siedemnastu na dwudziestu pięciu, w 1888 – szesnastu na dwudziestu trzech, w 1889 – aż dwudziestu na dwudziestu jeden, zarówno w 1890 oraz 1891 roku wszyscy dezerterzy byli muzułmanami (odpowiednio piętnaście oraz dziewiętnaście osób)300. Zjawisko to starano się w różnych okresach zwalczać – metodami siłowymi za rządów Stefana Stambołowa, a później i przez gesty wobec dezerterów, np. w 1908 roku ogłoszono amnestię wobec tych, którzy uciekli z państwa, unikając odbycia służby wojskowej301. Wskazywano także na niską kulturę muzułmańskich poborowych, analfabetyzm oraz kłopoty w dostosowaniu się do norm panujących w wojsku302. Faktycznie odsetek analfabetów wśród nich był bardzo wysoki – w 1911 roku tylko 429 (8,9%) spośród 4 834 islamskich poborowych potrafiło czytać i pisać303. 303 Статистически годишник на Българското Царство, год. 5–14: 1913–1922, София 1924, s. 114. 304 С. Елдъров, Българската православна църква и българите мюсюлмани 1878–1944 г., [w:] История на мюсюлманската култура по българските земи, т. 7, ред. Р. Градева, София 1997, s. 601–602. 305 Brophy to Palgrave, Varna 2.07.1879, FO 195/1246/411–413. 306 Текстуален превод от нотата, подадена на Високата Порта от българското правителство, София 4/16.06.1890, „Балканска зора” 1890, год. 1, бр. 93 (26 юни), s. 1–3; M. Savova-Mahon Borden, The Politics of Nationalism under Communism in Bulgaria. Myth, Memories and Minorities, London 2001, s. 264. 307 M. MacDermott, Freedom or Death. The Life of Gotsé Delchev, Newburyport 1978, s. 83. 308 М. Маджаров, Източна Румелия…, s. 201. Wielu oficerów bułgarskich wyrażało otwartą niechęć wobec muzułmanów, w tym Pomaków. Pod koniec 1897 roku Stoju Sziszkow i Iwan Sziszmanow wraz ze stowarzyszeniem „Rodopska Iskra” chcieli zorganizować koncert pomackiej grupy folklorystycznej z Rodopów w sofijskim garnizonie wojskowym. Naczelnik Sofijskiego Arsenału Artyleryjskiego major Najdenow uniemożliwił realizację tego pomysłu. Według wojskowego, Pomacy jako renegaci oraz wrogowie Bułgarów i Bułgarii nie zasługiwali na zaszczyt występu przed armią bułgarską. Podobną postawę prezentowało wielu innych oficerów bułgarskich, którzy obok kleru prawosławnego byli grupą najbardziej niechętną wobec mniejszości muzułmańskiej304. Zapewne to antymuzułmańskie nastroje w korpusie oficerskim spowodowały, że podczas pierwszego poboru w guberni warneńskiej muzułmanie nie byli w ogóle wzywani przed komisję wojskową, wbrew obowiązującym wtedy przepisom prawnym305. Prawdopodobnie dlatego nie dopuszczano właściwie muzułmanów do stopni oficerskich w wojsku bułgarskim, jakkolwiek zdarzały się w tym przypadku wyjątki306. Między innymi, kiedy macedoński rewolucjonista Goce Dełczew uczęszczał do sofijskiej szkoły oficerskiej w latach 90. XIX wieku przyjaźnił się tam z dwoma muzułmańskimi kadetami: Husejnem Tefikowem i Ismaiłem Jurukowem307. Milicja w Rumelii Wschodniej wprawdzie nie była armią, ale spełniała tę rolę, czego najwyraźniejszym dowodem był udział w pacyfikacji partyzantki na wschodzie kraju, buntu w Kyrdżalim a potem rola na froncie w wojnie z Serbią w 1885 roku. Udział muzułmanów w formowaniu milicji wschodniorumelijskiej był ograniczony. Michaił Madżarow wskazywał, że mniejszości z jednej strony odmówiły tworzenia służb porządkowych i wysyłania rekrutów, a z drugiej chciały obejmować funkcje oficerskie. Wskazywał, że w kontekście dominacji w niej Rosjan oraz Bułgarów wychowanych w rosyjskich szkołach, Turcy mogą mieć sporo kłopotów z funkcjonowaniem w tej formacji308. Te opinie znalazły odbicie w czasie opracowywania projektu Statusu Organicznego Rumelii Wschodniej, kiedy pojawiły się głosy, że należy zakazać muzułmanom sprawowania funkcji oficerskich w milicji. Obawiano się, że dojdzie do podobnej sytuacji jak w Libanie, gdzie muzułmańscy oficerowie mieli destabilizować funkcjonowanie tamtejszej autonomii309. Wprawdzie nie wprowadzono takiego zapisu do ustawy zasadniczej, jednak w praktyce w milicji Rumelii Wschodniej nie służyli muzułmańscy oficerowie310. Niemniej językiem komend był obok bułgarskiego turecki311. Pod koniec 1880 roku w milicji wschodniorumelijskiej służyło 54 999 osób: 42 101 Bułgarów, 9 082 Turków, 318 Pomaków, 3 075 Greków, 85 Ormian, 216 Żydów i 123 Romów. Warto jednak odnotować, że na wypadek wojny z Imperium Osmańskim, dowództwo wschodniorumelijskie zakładało, że muzułmanie oraz Grecy nie staną po stronie prowincji, podobnie jak zagraniczni oficerowie312. 309 И. E. Гешов, Спомени…, s. 90. 310 Memorandum on Eastern Roumelia from a Military Point of View, by a German Military Officer serving in the Militia of Eastern Roumelia, FO 260/19/74. 311 Ж. Назърска, Българската държава…, s. s. 187. 312 Memorandum on Eastern Roumelia from a Military Point of View, by a German Military Officer serving in the Militia of Eastern Roumelia, FO 260/19/77–78. 313 Изложение за състояние на Пловдивското окръжие през 1889–1890, Пловдив 1890, s. 65; К. Иречек, Български дневник…, т. 2, s. 59; Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 61. 314 Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 72. 315 Wyjątkiem był okres lat 1839–1856, kiedy umożliwiono wszystkim poddanym sułtana służbę w armii osmańskiej. *** W kwestii służby wojskowej muzułmanów władze bułgarskie były nieco rozdarte. Z jednej strony konstytucja zobowiązywała do traktowania wszystkich obywateli tak samo, a z drugiej pobór wyznawców islamu do armii powodował szereg problemów oraz obaw. Korzyści płynące z dodatkowych rekrutów uznano ostatecznie za niewspółmiernie w porównaniu ze strachem przed utratą przez armię narodowego charakteru oraz trudnościami w walce z plagą dezercji. Trzeba też pamiętać, że władze miały dostatecznie duże problemy z poborem chrześcijan, służba wojskowa nie była uciążliwa wyłącznie dla wyznawców islamu, ale dla całej ludności313. Wykup od służby przynosił państwu wymierne dochody, np. w 1889 roku oznaczało to niebagatelny wpływ w wysokości 965 tys. lewów314. W efekcie wprowadzony w Księstwie Bułgarii system przypominał ten, obowiązujący w Imperium Osmańskim, który zakładał, że chrześcijanie byli obłożeni dodatkowym podatkiem, a wyznawcy islamu mieli służyć w wojsku315. 8.3.2. Ochotnicy muzułmańscy w 1885 roku Do wybuchu wojen bałkańskich Bułgaria tylko raz znalazła się w sytuacji konfliktu zbrojnego – w 1885 roku, kiedy w efekcie zjednoczenia z Rumelią Wschodnią doszło do wojny z Serbią, tzw. wojny kapitanów. Początkowo władze bułgarskie nie były pewne jak muzułmanie zareagują na samą wieść o wrześniowym przewrocie w Płowdiwie oraz ogłoszeniu zjednoczenia. Obawiano się, że dojdzie do wystąpień mniejszości muzułmańskiej, która może dążyć do przyłączenia ziem bułgarskiego do Imperium Osmańskiego. Zaczęto przygotowywać się do akcji konfiskowania broni wśród wyznawców islamu. Równocześnie książę Aleksander Battenberg, który już wcześniej prezentował się jako obrońca praw i swobód wszystkich obywateli niezależnie od wyznania czy narodowości, starał się pozyskać dla swoim działań muzułmanów. Ogłosił, że zjednoczenie w żaden sposób nie było wymierzone w mniejszości żyjące na ziemiach bułgarskich316. Nie bez znaczenia był także fakt, że gdy książę wraz z premierem Petko Karawełow 21 (9) września 1885 roku przybyli do Płowdiwu tuż po ogłoszeniu unii towarzyszył im m.in. mufti sofijski317. Te gesty ze strony władz bułgarskich, jak i strach przed ewentualnymi represjami (szczególnie w kontekście pamięci o brutalnej pacyfikacji ruchu oporu w latach 1878–1880), spowodowały, że większość muzułmanów poparło unię i nawet decydowali się kierować petycje do sułtana z prośbą o uznanie zjednoczenia318. Potem na wieść o wybuchu wojny z Serbią w październiku w wielu miastach mufti, muhtarowie oraz lokalni przywódcy gmin muzułmańskich nawoływali do wstępowania wyznawców islamu do wojska i walki z najeźdźcą319. 316 Graves to Salisbury, Sophia 26.09.1885, FO 78/3770/47–53; С. Н. Шишков, Пловдив в своето минало…, s. 147. 317 Т. Балкански, Осман Нури Ефенди: големият помак на българите, Велико Търново 1997, s. 89. 318 Draft no. 46, Sofia 25.10.1885, FO 913/16/97; Graves to Salisbury, Sophia 27.10.1885, FO 78/3770/235; До издателя на в. „Times”, Лондон 9/22 октомври 1885 г., [w:] И. Е. Гешов, Лична кореспонденция, ред. Р. Попов, В. Танккова, София 1994, s. 83–84; J. Grzegorzewski, Rok przewrotów. Bułgarya 1885–1886, Lwów 1900, s. 26–29. 319 А. Кузманова et al., op. cit., s. 29. 320 O. Köse, op. cit., s. 234. 321 Dalgiel to Graves, Roustchouk 30.09.1885, FO 78/3770/94. 322 Дневник на Стефан Стамболов, НБКМ-БИА ф. 63 а.е. 98 л. 367. Wskazuje się jednak, że reakcją na wieść o zjednoczeniu była fala emigracyjna muzułmanów z obszarów Rumelii Wschodniej320, a islamscy rolnicy narzekali na kontyngenty żywnościowe dla wojska oraz dodatkowy podatek wojenny321. Wysoka Porta wzywała, by muzułmanie z Bułgarii nie zgłaszali się na ochotnika na front serbski, licząc, że wojna kapitanów doprowadzi do upadku unii oraz włączenia Rumelii Wschodniej bezpośrednio w granice Imperium Osmańskiego. Agitacja ta przyniosła ograniczone rezultaty, okazała się skuteczna wyłącznie w Nikopolu, gdzie muzułmanie w ogóle nie zgłaszali się do wojska322. Pojawiły się pogłoski, że wyznawcy islamu z ziem północno-wschodnich będą chcieli wykorzystać sytuację i wzniecić powstanie. W listopadzie 1885 roku w Eni Mahle (rejon Czirpanu) doszło do aresztowań i represji wobec muzułmanów ze strony sił porządkowych. Znalezienie ciał dwóch Bułgarów (najprawdopodobniej ofiar ataku dzikich zwierząt) stało się podstawą do oskarżeń miejscowych wyznawców islamu o sabotowanie zjednoczenia323. Poważniej przedstawiała się sprawa przygotowywania powstania przez grupę spiskowców w Warnie324. Wskazywano na pięciu muzułmanów oskarżonych o przemyt broni, w tym trzech z osmańskimi paszportami: Ibrahima Mustafę, Sulejmana Bekira oraz Huseina Jakuba, oraz dwóch z bułgarskimi – Riza Beja Arifowa oraz Ahmeda Efendiego zwanego Zija Bejem. W akcję miało być zaangażowanych także kilku Greków325. W listopadzie w Warnie aresztowano Zija Beja, dokonano także przeszukań w domach muzułmanów oraz roztoczono nadzór prokuratorski nad podejrzanymi326. Wysoka Porta wydała protest przeciwko tym działaniom uznanym za łamanie praw mniejszości w Księstwie. Władze bułgarskie odpowiedziały, że każdego z zatrzymanych czeka sprawiedliwy proces, a oskarżenia dotyczą działalności antypaństwowej oraz bezprawnego gromadzenia broni i prochu opisanych przez osmański Kodeks Karny, obowiązujący w Bułgarii będącej tureckim wasalem327. Sytuacje te nie miały jednak wpływu na przeważające poparcie wyznawców islamu dla Bułgarii w okresie konfliktu w 1885 roku. 323 Lacalles to Salisbury, Phillipopolis 6.11.1885, FO 78/3770/275–276. 324 Белешка на Министерство на външните работи и изповеданията, София 12.11.1885, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 92 л. 1. 325 От Министерство на външните работи и изповеданията до Варненско окръжно управление, София 19.11.1885, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 92 л. 8. 326 [От Дипломатически агент в Цариград] до Министерство на външните работи и изповеданията, Цариград 30.05.1885, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 92 л. 9; От Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатически агент в Цариград, София 7.12.1885, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 92 л. 13. 327 От Варненски окръжен съд до Дипломатически агент в Цариград, Варна 5.12.1885, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 92 л. 12. 328 R. Crampton, Bulgaria, Oxford 2007, s. 429–430; Idem, The Turks…, s. 58–60. 329 Dalgiel to Graves, Roustchouk 20.10.1885, FO 78/3770/221–222; Brophy to White, Varna 1.12.1885, FO 78/3770/176–177; Brophy to White, Varna 1.12.1885, FO 78/3770/301–302; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 186; До издателя на в. „Times”, Лондон 9/22 октомври 1885 г., [w:] И. Е. Гешов, Лична кореспонденция…, s. 83–84. W niektórych opracowaniach mowa jest nawet o 6 tys. wolontariuszy muzułmańskich. J. Rubacha, Bułgarski sen o Bizancjum. Polityka zagraniczna Bułgarii w latach 1878–1913, Warszawa 2004, s. 86; Warto też zwrócić uwagę, że w literaturze bułgarskiej fakt udziału ochotników muzułmańskich w czasie wojny bułgarsko-serbskiej bywa pomijany. Zob. Й. Венедиков, История на доброволците от Сръбско-българската война 1885 г., София 1985. W efekcie w czasie wojny kapitanów po stronie Bułgarii walczyli nie tylko żołnierze bułgarscy, ale i muzułmańscy, którym umożliwiono służbę w strojach narodowych. 10–15% szeregowców z Presławia, Plewny i Warny było wyznawcami islamu, także oddział kawalerii z Szumenu w dużej mierze składał się z muzułmanów328. Łącznie w wojnie kapitanów wzięło udział 1 145 muzułmańskich ochotników: 500 z regionu Deli Ormanu, 450 z Tuzłuku i Tyrnowa, 150 z Szumenu oraz 45 z Tatar Pazardżiku329. Spośród stu srebrnych medali przyznanych żołnierzom za zasługi na froncie aż piętnaście otrzymali muzułmanie, wyznawcy islamu przypadł też jeden złoty medal 330. Wielu muzułmanów było przekonanych, że Bułgaria oraz Rumelia Wschodnia wciąż stanowią część Imperium Osmańskiego (jako kraj wasalny oraz prowincja), która została zaatakowana przez chrześcijańską monarchię Obrenoviciów. Ochotnicy walczący pod Sliwnicą narażali zatem życie nie za księcia bułgarskiego, a za sułtana i jedną z jego domen. 330 Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 61; R. Crampton, A Concise History…, s. 99; Страници от българската история…, s. 57–58. 331 Brophy to White, Varna 1.12.1885, FO 78/3770/176–177. 332 От Плевенско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Плевен 11.1888, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 325 л. 6. 333 Zob. ДА-Варна ф. 78к оп. 1 а.е. 37–38. 334 R. Crampton, The Turks…, s. 55. Jakkolwiek udział ochotników muzułmańskich w wojnie bułgarsko-serbskiej w 1885 roku był w praktyce symboliczny (stanowili oni ponad 1% sił walczących po stronie bułgarskiej), miał istotny wpływ na kwestię służby wojskowej przedstawicieli tej grupy. Ustępstwa władz w tej sprawie z lat 90. XIX i na początku XX wieku były związane między innymi z docenieniem postawy wyznawców islamu w tym czasie. Udział ochotników muzułmańskich w konflikcie wpłynął wyraźnie na złagodzenie polityki bułgarskiej wobec mniejszości także w innych obszarach, a zwolennicy idei rozliczenia wyznawców islamu za „jarzmo tureckie” czy budowania państwa homogenicznego stracili zdecydowanie na znaczeniu331. Potwierdza to chociażby wsparcie finansowe władz okręgowych Plewny na remont miejscowego meczetu w 1888 roku – przychylono się do tej prośby ze względu na „postawę społeczności muzułmańskiej w czasie wojny z Serbią”332. W okresie wojen bałkańskich, muzułmańscy rekruci nie zostali włączeni do armii bułgarskiej, w obawie przed ich postawą wobec konieczności walki z żołnierzami osmańskimi333. W czasie pierwszej wojny światowej, gdy Bułgaria znalazła się w sojuszu z Turcją, nie widziano już przeciwwskazań dla wysłania wyznawców islamu na front, mogli oni wtedy walczyć u boku sił osmańskich334. 9. Migracje Migracje były jednym z najważniejszych procesów, jakie objęły Bałkany w XIX i XX wieku. Można przywołać szereg ocen historyków zajmujących się problematyką Europy Południowo-Wschodniej. Według Marii Todorowej, były one najbardziej znaczącym efektem powstania chrześcijańskich państw narodowych na gruzach rozpadającego się Imperium Osmańskiego1. Wolfgang Höpken uznał, że sytuację na Bałkanach w drugiej połowie XIX wieku można byłoby podsumować prostym stwierdzeniem: „Bez wątpienia Turcy uciekają, a chrześcijanie przybywają”2. Natomiast Ömer Turan stwierdził, że nie byłoby błędem nazwanie dziejów Turków w Bułgarii „historią migracji”3. Czeski archeolog, który podróżował po Rodopach w połowie lat 80. XIX wieku, Václav Dobruský porównywał skalę migracji muzułmanów z ziem bułgarskich w tym czasie do „dawnej Wędrówki Ludów”4. Isa Blumi posunął się w swoich wnioskach dalej – ocenia, że migracje odegrały kluczową rolę w kształtowaniu się współczesnego świata w skali globalnej oraz przejściu „od starego do nowego ładu”, nie zostały natomiast wystarczająco doceniane przez tradycyjną historiografię5. Podobne refleksje pojawiają się w kontekście historii narodu bułgarskiego: dziewiętnastowieczny geograf Anastas Iszirkow stwierdził, że przełomowość „wojny wyzwoleńczej” nie polegała wyłącznie na tym, że zakończyła „jarzmo tureckie”, ale i oznaczała kres przywiązania Bułgarów do rodzinnych ziem i grobów ojców, rozpoczynając ich dynamiczne przemieszczanie6. Dzisiejszy kształt etniczny krajów bałkańskich jest efektem nowoczesnych migracji ludności muzułmańskiej oraz chrześcijańskiej. Gdy w przeciągu XIX wieku w Europie Południowo-Wschodniej trudno było znaleźć rejon jednolity pod względem religijnym, obecnie nie jest to zadanie szczególnie trudne, wiele z krajów bałkańskich ma charakter w dużej mierze homogeniczny, czego najlepszym przykładem jest Serbia i Grecja7. W skali historii Bałkanów na przestrzeni dziejów exodus muzułmanów w XIX wieku można porównać do migracji związanych z upadkiem średniowiecznych państw bałkańskich i podbojem osmańskim w XIII–XV wieku. Oba te procesy wiązały się z 1 М. Тодорова, Османското наследство на Балканите, „Либерален преглед”, 2013, ч. 1, s. 1566–1567. 2 W. Höpken, From Religous Idendity to Ethnic Mobilisation: the Turks of Bulgaria before, under and since Communism, [w:] Muslim Identity and the Balkan States, ed. H. Poulton, S. Taji–Farouki, London 1997, s. 54. 3 O. Turan, Turkish Migrations from Bulgaria, [w:] Forced Ethnic Migrations in the Balkans: Consequences and Rebuilding of Societies, ed. E. Popova, M. Hajdinjak, Sofia-Tokio 2006, s. 80. 4 В. Добруски, Българомохамеданската република в Родопските планини, [w:] България през погледа на чешки пътешественици, съст. В. Бехиньгова, София 1984, s. 65–66. 5 I. Blumi, Ottoman Refugees, 1878–1939: Migration in a Post-Imperial World, London-New Delhi-New York-Sydney 2013, s. 2. 6 А. Иширков, Град Варна, „Периодическо списание” 1905, кн. 65, s. 223. 7 T. Sahara, Forced Ethnic Migrations and Modernity in the Balkans, [w:] Forced Ethnic Migrations in the Balkans…, s. 23. kluczowymi dla Półwyspu przemianami politycznymi, społecznymi oraz kulturowymi, prowadząc do jego głębokiego przeobrażenia i wyznaczając granice epok8. 8 W. Swoboda, Korzenie konfliktów narodowościowych na Bałkanach, „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2001, t. 21/22, s. 19. 9 Дж. Маккарти, Смърт и изгнание: Етническото прочистване на османските мюсюлмани (1821–1922), прев. К. Панайотова, София 2010, s. 12; M. Mazower, The Balkans: From the End of Byzantium to the Present Day, Phoenix 2002, s. 12–13; K. Karpat, Studies on Ottoman Social and Political History, Leiden-Boston-Koln 2002, s. 321; D. Quataert, Epoka reform, lata 1812–1914, [w:] Dzieje gospodarcze i społeczne imperium osmańskiego 1300–1914, red. H. Inalcik, D. Quataert, tłum. J. Hunia, Kraków 2008, s. 689; X. Bougaler, Balkan Muslim Diasporas and the Idea of a ‘European Islam’, [w:] Balkan Currents. Essays in Honour of Kjell Magnusson, ed. T. Dulić, Uppsala 2005, s. 147; Niektórzy autorzy podają mniejsze liczby: według Kerema Öktema, w okresie od wojny o niepodległość Grecji do wymian ludnościowych po wojnie grecko-tureckiej (1919–1922) Bałkany opuściło około 1,5 mln muzułmanów. Zob. K. Öktem, Between emigration, de-Islamization and the nation-state: Muslim communities in the Balkans today, „Southeast European and Black Sea Studies” 2011, vol. 11, no. 2, s. 157; Według oficjalnych statystyk osmańskich, w latach 1876–1895 Turcja przyjęła około miliona imigrantów. Zob. O. Turan, Turkish Migrations…, s. 78; М. Тодорова, Османското наследство…, s. 1566; Mirosław Dymarski wskazuje natomiast na liczbę miliona muzułmanów, którzy wyemigrowali z Bałkanów w latach 1870–1900. Zob. M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach w okresie kształtowania się państw narodowych w XIX i na początku XX wieku, Wrocław 2010, s. 130; Kemal Karpat wskazuje na statystyki za okres 1800–1900 podające liczbę 239 335 muzułmańskich imigrantów, która trafiła do Imperium Osmańskiego – badacz określa ją jako wyraźnie zaniżoną. Zob. K. Karpat, Ottoman Population 1830–1914. Demographic and Social Characteristic, London 1985, s. 55. 10 И. Карахасан-Чънар, Възродителният процес.Турците на прицела на комунистическата политика, „Либерален преглед” 2011, ч. 2, s. 561. 11 I. Blumi, Ottoman Refugees…, s. 45. 12 B. Pekesen, Expulsion and Emigration of the Muslims from the Balkans, „European History Online”, s. 16, http://www.ieg-ego.eu/pekesenb-2011-en [18.10.2015]. Szacuje się, że w latach 1821–1922 około pięć milionów muzułmanów wyemigrowało z obszaru Europy Południowo-Wschodniej oraz basenu Morza Czarnego, z czego z Bałkanów w okresie 1878–1913 – między 1,7 a 2 mln9. Zjawisko to, według Ibrahima Karahasana-Czynara, pod względem znaczenia i skali może być porównywane jedynie z emigracją Żydów z Europy w czasie drugiej wojny światowej i po 1945 roku10. Data 1878 roku jest kluczowa dla historii migracji muzułmanów. Wcześniej ruchy te ograniczały się do napływu do Imperium Osmańskiegu wyznawców islamu z Rosji (Tatarzy, Czerkiesi, ludy turskie z Azji Środkowej) oraz ruchów w obrębie Bałkanów. Po kongresie berlińskim wędrówka muhadżirów do Anatolii zyskała zupełnie nowy charakter11. W przeciwieństwie do ucieczek w okresie wojen oraz niepokojów społecznych, ten „cichy exodus” w czasach pokoju pozostał w dużej mierze niedostrzeżony przez opinię publiczną12. 9.1. Reemigracje powojenne Powroty uchodźców wojennych wymienia się wśród centralnych problemów, z jakimi borykały się Księstwo Bułgarii oraz Rumelia Wschodnia w pierwszych latach po konflikcie lat 1877–1878. Komplikacje związane z tym zjawiskiem nie wynikały wyłącznie z logistycznego rozlokowania reemigrantów na obszarach, często zasiedlanych przez Bułgarów z Macedonii i Tracji, a także ze sporów dyplomatycznych z Wysoką Portą oraz mocarstwami zachodnimi, które wywierały ciągły nacisk na władze w Sofii i Płowdiwie na rzecz humanitarnego traktowania muhadżirów. W wyniku wojny rosyjsko-tureckiej w połowie września 1878 roku 170 tys. uchodźców muzułmańskich znajdowało się na terenie Macedonii i Kosowa, a 70 tys. w Konstantynopolu. W listopadzie liczba muhadżirów skupionych w stolicy cesarstwa zwiększyła się do 120 tys., mimo stałego przemieszczania się tej ludności do prowincji azjatyckich oraz organizowania od lipca powrotów do domów13. Pod koniec 1878 roku około 50 tys. rodzin muzułmańskich przebywało w Macedonii, czekając na możliwość reemigracji na ziemie bułgarskie i ignorując wezwania Wysokiej Porty, by przenosili się do Azji Mniejszej14. Międzynarodowa Komisja ds. Rodopów zimą 1879 roku donosiła, że na obszarze Księstwa Bułgarii znajduje się 68 972 uchodźców muzułmańskich i 28 957 chrześcijańskich, a we wschodniorumelijskich okręgach płowdiwskim oraz sliweńskim kolejno 93 356 i 50 23515. 13 Ö. Turan, The Turkish Minority in Bulgaria (1878–1908), Ankara 1998, s. 147–148. 14 Е. Кейе, В България и Румелия, ред. Г. Пеев, София 2006, s. 124; Pod koniec 1879 roku w Konstantynopolu wciąż przebywała liczna grupa muhadżirów, którzy stopniowo tracili nadzieję na to, że uda im się powrócić do Bułgarii. Zob. Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 22.12.1879, FO 195/1246/275–279. 15 11 lipca 1878 roku kongres berliński powołał Międzynarodową Komisję ds. Rodopów, która miała zbadać położenie uchodźców znajdujących się w regionie rosyjsko-tureckiej linii demarkacyjnej, w tym na obszarze objętym przez powstanie rodopskie. W trakcie objazdu po regionie spotkali się z przywódcami zrywu. Delegacja przebyła trasę z Ksanti przez Gjumjuldżine, Kyzyłagacz, Mastanli, Kyrdżali, Ortakioj do Płowdiwu. Międzynarodowa Komisja ds. Rodopów była krytykowana za tendencyjność i popieranie wyłącznie interesów angielskich oraz osmańskich. Pod raportem komisji przygotowanym 27 sierpnia 1878 roku nie podpisali się ostatecznie przedstawiciele Rosji, Niemiec, Austro-Węgier oraz Włoch. Dokument został uznany za nierzetelny nie tylko przez bułgarską prasę, ale i brytyjską, m.in. przez „Daily News”. Równocześnie Rosjanie byli krytykowani za utrudnianie prac komisji oraz próby niedopuszczenia jej do obszarów, gdzie doszło do największych zniszczeń oraz gdzie skoncentrowani byli uchodźcy muzułmańscy. Zob. Report of the International Committee on Rhodopes, 27.08.1878, FO 78/2924 (brak stron); Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика в Източна Румелия (1879–1885), [w:] Мюсюлманските общности на Балканите и в България, т. 1, ред. A . Желязкова, София 1997, s. 122; Х. Гиневски, Миналото на Средните Родопи – XIX и началото на XX век. Възраждане, Варна 2008, s. 152–153; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 158–161. К. Василев, Родопските българи мохамедани. Исторически очерк, Пловдив 1961, s. 276–277; W niektórych opracowaniach te liczby są mniejsze. Ibrahim Jałymow podaje liczbę 30 tys. uchodźców, która powróciła do Księstwa Bułgarii i Rumelii Wschodniej do kwietnia 1879 roku. Zob. И. Ялъмов, История на турската общност в България, София 2002, s. 69–70; Odrębną kategorią pozostawali jeńcy wojenni wywiezieni do Rosji, którzy powracali na ziemie bułgarskie. Zob. Российское Императорское Посольство в Константинополе Князу Александру Дондукову-Корсакову, Цариград 14.06.[1879], ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 35 л. 10; Российское Императорское Посольство в Константинополе Князу Александру Дондукову-Корсакову, Цариград 14.05.[1879], ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 35 л. 12; От Управление Императорского Российского Коммисара в Болгарии Заведующему иностранными делами, София 4.07.1879, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 35 л. 14; Zob. także: Ö. Turan, The Rhodope Resistance and Commission of 1878, [w:] War & Diplomacy. The Russo-Turkish War of 1877–1878 and the Treaty of Berlin, ed. M. H. Yavuz, P. Sluglett, Salt Lake City 2011, s. 511–534. Wielu z muzułmańskich uchodźców wojennych nigdy nie chciało na stałe opuszczać domu, od początku planowali powrót po ustaniu działań wojennych, a decyzję o ucieczce podejmowali w okolicznościach bezpośredniego zagrożenia życia. Powszechne było poczucie rozczarowania warunkami życia na obszarach, na które byli kierowani przez władze osmańskie, szybko zaczęto tęsknić za domem, rodzinną ziemią, majątkiem, dawną wspólnotą i życiem. Muzułmanie z Bałkanów byli traktowani w Anatolii nieraz jako obcy, posługiwali się innymi dialektami języka tureckiego (w przypadku Pomaków – w ogóle nie znali języka), byli przywiązani do innych obyczajów i norm społecznych. Przybysze nie rozumieli życia w miastach Azji Mniejszej, szczególnie, że większość wywodziła się z obszarów wiejskich. Także uprawa ziemi wyglądała inaczej w związku z różnicami klimatycznymi czy innymi tradycjami rolniczymi. Muhadżirów spotykała dyskryminacja ze strony lokalnej społeczności, m.in. otrzymywali mniejsze pensje za wykonywanie tego samego zawodu w porównaniu z miejscowymi16. Sama podróż była doświadczeniem związanym z licznymi trudami, głodem i chorobami, wiele osób starszych czy dzieci umierało w czasie wędrówki17. Stąd pojawiały się decyzje o reemigracji nie tylko wśród tych, którzy od początku swojej ucieczki wyczekiwali momentu powrotu, ale i muhadżirów początkowo planujących przyszłość na nowych ziemiach. 16 В. Арденски, Загаснали огнища. Изселническите процеси сред българите мохамедани в периода 1878–1944 г., София 2005, s. 12–13, 50–51; D. Vasileva, Bulgarian Turkish Emigration and Return, „International Migration Review” 1992, vol. 26, no. 2, s. 349. 17 Х. Попконстантинов, Спомени, пътеписи, писма, ред. А. Примовски, Н. Примовски, Пловдив 1970, s. 438. 18 Palgrave to Marquis of Salibury, Sophia 20.06.1879, FO 881/3574/87–89; Draft by Lascelles, 6.10.1883, FO 78/3527/54; M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach…, s. 129; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 145–147. 19 Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 22.12.1879, FO 195/1246/275–279; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 149. Reemigracja bywała porównywalnie traumatycznym doświadczeniem jak sama ucieczka w czasie wojny. Kiedy od lipca 1878 roku pierwsze grupy uchodźców zaczęły wracać, spotykali się oni z niechęcią oraz protestami ze strony chrześcijańskich sąsiadów. Czekały na nich zniszczone bądź zajęte przez Bułgarów majątki. Narzekano, że gwarancje prawne dotyczące możliwości odzyskania własności okazywały się martwą literą prawą18. Muzułmanie byli zmuszani ponownie do opuszczenia ziem, nieraz bez możliwości sprzedaży nieruchomości. W efekcie pozostawali bez niczego – aż 90% powracających uchodźców nie dysponowała majątkiem ruchomym. W Osman Pazarze tymczasowy komisarz wyznaczony przez Rosjan zmuszał repatriantów do pisemnego zrzekania się własności. Powracający muhadżirowie stawali się ofiarami rabunków, pobić, nawet morderstw ze strony rosyjskich żołnierzy, policji czy chrześcijańskich sąsiadów, często za przyzwoleniem władz lokalnych. W Szumenie po ulicach chodziły patrole rosyjskie, które poniżały i brutalnie traktowały uchodźców, starających się powrócić do domów19. Bułgarów, którzy okazywali pomoc i udzielali schronienie muhadżirom, spotykały krytyka oraz szykany ze strony współrodaków20. Jeszcze w marcu 1880 roku uchodźcy narzekali na brak możliwości swobodnego podróżowania po Bułgarii bez zbrojnej eskorty; dochodziło do napaści w czasie schodzenia ze statków w portach czarnomorskich21. Wysoka Porta była zalewana tysiącami petycji o trudnej sytuacji muzułmańskich repatriantów w Bułgarii jeszcze długo po wojnie, do drugiej połowy lat 80. XIX wieku22. Wiele z przekazów dotyczących nieszczęść, jakie spotykały uchodźców, rząd bułgarski uznawał za nieprawdziwe, jakkolwiek nakazywał władzom lokalnym weryfikować poszczególne przypadki rzekomego odmawiania możliwości powrotu uchodźcom. Gdy stwierdzono, że skargi nie mają odzwierciedlenia w rzeczywistości, starano się przedstawiać swoją wersję wydarzeń Wysokiej Porcie23. Ten głos jednak był zagłuszany przez lawinę petycji, przedstawionych przez uchodźców władzom osmańskim oraz mocarstwom zachodnim24. 20 [Reade] to Layard, Varna 30.07.1878, FO 913/4/190–195; Dalziel to Reade, Varna 30.07.1878, FO 913/4/329–330; P. Üre, Immediate Effects of the 1877–1878 Russo-Ottoman War on the Muslims of Bulgaria, „History Studies” 2013, vol. 13, s. 166–167; O. Turan, Turkish Migrations…, s. 81. 21 Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 03.1880, no. 42, FO 195/1311 (brak stron); O. Köse, op. cit., s. 234. 22 Draft by Lascelles, 16.06.1882, FO 78/3412/6; O’Conor to Marquis of Salisbury, Sofia 14.02.1887, FO 78/4030/139; Списък на нотите на агенството адресувани до разните турски министерва от начало на 1888 год. до днес и останали без одговор, Цариград, 9.11.1889, НБКМ-БИА ф. 290 а.е. 164 л. 11–21. 23 От Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатическо агентство в Цариград, 28.11.1879, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 8. л. 38. 24 Oczywiście, nie każde doświadczenie powrotu było związane z tego typu kłopotami. W Rodopach zdarzały się przypadki odstępowania Pomakom sprzedawanej wcześniej ziemi. Na przykład po powrocie po wojnie Mehmeda Szolewa do Łyżene rodzina Gugałowów, która wcześniej kupiła jego majątek, odstąpiła mu dawną własność po tej samej cenie w akcie poszanowania dobrosąsiedzkich stosunków. Zob. В. Арденски, Загаснали огнища…, s. 50–51. 25 Por. Б. Лори, Съдбата на османското наследство. Българската градска култура 1878–1900, прев. Л. Янакиева, София 2002, s. 54; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 147; Idem, Turkish Migrations…, s. 81. W traktacie berlińskim nie ma takiego zapisu, jedyne wzmianki o Czerkiesach w dokumencie dotyczą zakazu rozmieszczania ich w garnizonach graniczących z Rumelią Wschodnich (art. 15) oraz ochrony Ormian przed Kurdami i Czerkiesami w wschodniej Anatolii (art. 61). Zob. Historia Bułgarii 1870–1915. Materiały źródłowe z komentarzami, t. 1: Polityka międzynarodowa, red. J. Rubacha, A. Malinowski, A. Giza, Warszawa 2006, s. 36–55; История на българите 1878–1944 в документи, т. 1: 1878–1912, ч. 1: Възстановяване и развитие на българската държава, ред. В. Георгиев, С. Трифонов, София 1994, s. 23–25. Wbrew rozpowszechnionym w literaturze naukowej opiniom, kwestia powrotów uchodźców wojennych nie została uregulowana na mocy traktatu berlińskiego. W dokumencie nie było także zapisów zabraniających możliwości reemigracji do krajów bałkańskich ludności czerkieskiej, co często jest przywoływane przez badaczy25. Traktat berliński gwarantował wyłącznie prawa własności ludności muzułmańskiej, co jedynie częściowo dotyczyło kwestii powrotów. Można uznać, że rosyjskie władze okupacyjne otrzymały wolną rękę w polityce wobec reemigracji muhadżirów w pierwszych miesiącach po zajęciu tych terenów. Mimo braku konkretnych regulacji, postanowienia berlińskie zostały przez uchodźców wojennych odczytane jako przejaw ustabilizowania sytuacji w regionie i dały sygnał do powrotów na ziemie bułgarskie26. Jako pierwsi do kraju zaczęli napływać muzułmanie, którzy w czasie wojny opuścili Szumen i jego okolice27. W przypadku Sofii jedynie niewielkie grupy do końca 1878 roku zdecydowały się na powrót, np. w listopadzie było to raptem pięciu wyznawców islamu28. Pierwsze instrukcje dotyczące kwestii uchodźców wojennych zostały wydane przez Ministerstwo Wojny już 21 (9) marca 1878 roku w reakcji na pojawienie się pierwszych grup Turków i Tatarów w dawnym sandżaku Tulczy. Ogłoszono zakaz powrotów dla Czerkiesów, obowiązek reemigrantów zgłaszania się do władz okręgowych, gwarancje odzyskania nieruchomości i innej własności pod warunkiem okazania aktu własności. Jeżeli w danym majątku osiedlili się bułgarscy osadnicy, reemigrant miał zostać skierowany na obszary opustoszałe, gdzie otrzymywał dom oraz ziemię na własność. W dokumencie bezpośrednio stwierdzono, że w sporach dotyczących własności między chrześcijanami a wyznawcami islamu, pierwszeństwo przysługiwało tym pierwszym. W razie dużej ilości uchodźców w danej jednostce terytorialnej, naczelnik miał powołać specjalną komisję złożoną z radnych okręgowych, która miała na bieżąco regulować sprawy powrotów29. Podobne zapisy znalazły się w Rozporządzeniu Rady Rosyjskiego Komisarza Imperialnego w Bułgarii z 12 lipca (30 czerwca) 1878 roku, na mocy którego oferowano pomoc materialną tylko tym muhadżirom, którzy powrócili do 27 (15) czerwca30. W porównaniu z późniejszymi rosyjskimi regulacjami dotyczącymi przyjmowania muhadżirów instrukcje były stosunkowo łagodne, gdyż – poza Czerkiesami – nie wskazywały na grupy bez prawa do powrotu. 26 R. Crampton, Bulgaria, Oxford 2007, s. 426. 27 Dalziel to Reade, Varna 30.07.1878, FO 913/4/329–330. 28 Рапорт от съвета до полицмайстера за изпратени ведомстви (8.12.1878), [w:] Софийското общинско управление 1878–1879, съст. Н. Недева, Н. Марков, София 2000, s. 131. 29 Циркулярно Министерства Военного, 9.03.1878, ДА-Варна ф. 717к оп. 1 a.e. 2 л. 2–4. 30 Журналь Императорского Русского Коммисара в Болгарии, 30.03.1878, НБИВ-БИА ф. 19 а.е. 4 л. 149–150. 31 Report of the International Committee on Rhodopes, 27.08.1878, FO 78/2924 (brak stron); И. Ялъмов, История на турската общност…, s. 69. Uchodźcy szybko stali się „kozłem ofiarnym” dla rosyjskich władz okupacyjnych w związku z zaostrzeniem stosunków z mocarstwami zachodnimi i Wysoką Portą. Napięcia te wynikały z powstania rodopskiego oraz oporu muzułmańskiego na wschodzie kraju, wspieranych półoficjalnie przez państwo tureckie. Opinie formułowane przez Międzynarodową Komisję ds. Rodopów, że bunt St. Claire’a był efektem blokowania przez wojska carskie powrotów muhadżirów, były odbierane przez Rosjan jako próba mieszania się mocarstw w ich interesy na ziemiach bułgarskich31. Niechętny stosunek do uchodźców był także determinowany kwestiami praktycznymi: transport, wyżywienie oraz zakwaterowanie wielotysięcznej rzeszy reemigrantów stanowiły wielkie wyzwanie logistyczne oraz koszt dla zniszczonego przez wojnę kraju32. 32 M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach…, s. 129; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 122. 33 „Витоша” 1879, год. I, бр. 6 (16 юни), s. 3. 34 Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…,, s. 120–121. 35 Журналь императоского Российского Коммисара в Българии, София 2.08.1878, ДА-Варна ф. 78к оп. 2 а.е. 1 л. 1–6; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 121–122; A. M. Mirkova, Po kongresie berlińskim Imperium Osmańskie zdecydowało się skierować 30 tys. uchodźców wojennych na ziemie bułgarskie. Równocześnie Wysoka Porta ogłosiła koniec polityki „otwartych drzwi” dla nowych uchodźców z Bałkanów – od tej pory byli oni traktowani jak każdy inny przekraczający granicę Turcji33. Komisarz rosyjski w Bułgarii książę Aleksander Dondukow-Korsakow wezwał władze osmańskie by powstrzymały się z masowym odsyłaniem reemigrantów do końca okupacji rosyjskiej ziem bułgarskich. Zaproponował kierowanie muhadżirów w małych grupach, zastrzegając przy tym, że za każdego reemigranta Wysoka Porta powinna wypłacić Rosyjskiej Administracji Tymczasowej odpowiednią kwotę. Władze w Konstantynopolu odrzuciły te żądania34. Reakcją na tę decyzję było wydanie Rozporządzenia Rady Rosyjskiego Komisarza Imperialnego w Bułgarii dotyczącego tureckich uchodźców z 14 (2) sierpnia 1878 roku. Ogłoszono, że wszyscy muzułmańscy emigranci z okresu wojny lat 1877–1878 mają prawo powrotu do miejsca zamieszkania. Postawiono im jednak szereg warunków. Mieli w pełni podporządkować się władzy oraz prawu. Zabroniono wjazdu do kraju osobom, które w okresie „wielkiego kryzysu wschodniego” dopuściły się przestępstw: zabójstwa, grabieży, udziału w grupie rozbójniczej, podpalenia, uczestnictwa w rzezi, gwałtu – w takim przypadku po powrocie miały zostać aresztowane. Rozporządzenie zabraniało repatriantom noszenia broni, a posiadaną mieli złożyć w ręce przedstawicieli sił porządkowych. Osobom, które spełniły wyżej wskazane warunki, zagwarantowano odzyskanie nieruchomości oraz ziem utraconych w czasie wojny lub, jeżeli będzie to niemożliwe, otrzymanie równowartości w postaci pieniędzy bądź innych nieruchomości. Początkowo reemigranci mieli zostać ulokowani w namiotach i ziemiankach nieopodal swoich wsi z gwarancją pomocy żywnościowej oraz pieniężnej. Organizowano im także materiały do budowy tymczasowego schronienia służącego do momentu, gdy sąd rozpatrzy sprawę zwrotu majątków. Specjalnie potraktowano ludność czerkieską, której bez wyjątku zabroniono powrotu na ziemie bułgarskie35. Rozporządzenie sierpniowe spotkało się z protestem rządu osmańskiego, który „Population Politics” at the End of Empire: Migration and Sovereignty in Ottoman Eastern Rumelia, 1877–1886, „Comparative Studies in Society and History” 2013, 55(4), s. 965–966. 36 Писмо от Щум до Бисмарк (Санкт Петерсбург, 7 ноември 1879 г.), [w:] България в политиката на трима императори 1879–1885. Германски дипломатически документи, т. 1, ред. Ц. Тодорова, София 2004, s. 102–103; O. Köse, The Policies of the Bulgarian State towards the Minorities (1878–1914), „Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi” 2012, 3(6), s. 229–230. 37 Бележката от заседание на Министерския съвет, 22.11.1883, ЦДА ф. 20 оп. 1 а.е. 186 л. 204; A. Toumarkine, Les Migrations des Populations Musulmanes Balkaniques en Anatolie (1876–1913), Istanbul 1995, s. 41; W. Höpken, Der Exodus: Muslimische Emigration aus Bulgarien im 19. Und 20. Jahrundert, [w:] Osmanen und Islam in Südosteuropa, hrsg. R. Lauer, H. G. Majer, De Gruyter, Berlin-Boston 2014, s. 315. 38 Zob. np. „Витоша” 1880, год. I, бр. 67 (6 февуари), s. 4; „Витоша” 1880, год. I, бр. 68 (9 февуари), s. 4; „Витоша” 1880, год. I, бр. 81 (2 април), s. 4. 39 Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатически агент в Цариград, София 8.08.1880, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 32 л. 26; Видински окръжен съд до Министерство на правосъдието, zarzucił Rosjanom, że będą mogli uznać właściwie każdego muzułmanina winnym „jakiegoś przestępstwa” i uniemożliwią mu powrót do domu. Wysoka Porta skrytykowała także zakaz noszenia broni przez muzułmanów, co – jak podkreślała – będzie czyniło tę ludność bezbronną wobec Bułgarów. Domagano się zawieszenia rozporządzenia sierpniowego na okres przynajmniej dwóch lat36. Rozporządzenie z sierpnia 1878 roku wprawdzie regulowało prawnie kwestię powrotu muhadżirów z okresu wojny, jednak faktycznie odbierało taką możliwość licznej grupie dawnych mieszkańców ziem bułgarskich. W pierwszej kolejności uniemożliwiono repatriację osobom, które brały udział w aktach przemocy na chrześcijanach w czasie powstania kwietniowego w 1876 roku. W jego tłumieniu wzięło udział nawet do 80 tys. baszybuzuków rekrutowanych w większości spośród miejscowej ludności oraz Czerkiesów, a także 10 tys. żołnierzy z oddziałów regularnych. Miało to istotny wpływ na mapę wyznaniową Bułgarii – do dnia dzisiejszego można dostrzec analogie między głównymi skupiskami ludności muzułmańskiej w kraju a zasięgiem powstania kwietniowego. Obszary, na których doszło do tego buntu, zasadniczo pokrywają się z terytoriami, gdzie spadek liczby wyznawców islamu był najbardziej gwałtowny i intensywny, co było ściśle związane ze strachem przed rozliczeniami za zbrodnie popełnione przez baszybuzuków w 1876 roku. Muzułmanie, którzy nie dopuścili się żadnych przewinień, wyjeżdżali w obawie przed stosowaniem zasady zbiorowej odpowiedzialności37. Trudno było się decydować na powrót wiedząc, że na reemigranta czeka w Bułgarii proces sądowy – wezwania do stawienia się na rozprawę, w której oskarżonymi byli muhadżirowie, często pojawiały się na łamach prasy w pierwszych latach po wojnie38. Wprawdzie w grudniu (listopadzie) 1880 roku ogłoszono amnestię za przestępstwa popełnione w latach 1876–1878, jednak nie wpłynęło to znacząco na powroty tej grupy ludności. Uczestnicy pogromów byli świadomi, że lokalne społeczności wciąż pamiętały o ich winach i były gotowe nawet na samosądy39. Видин 24.07.1880, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 32 л. 27–28; R. Crampton, The Turks in Bulgaria, 1878–1944, [w:] The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority, ed. K. Karpat, Istanbul 1990, s. 48. 40 Рапорт от варненски губернатор до Министерство на финансите, 3.10.1879, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 33 л. 1–2; Brophy to Palgrave, Varna 2.07.1879, FO 195/1246/411–413; R. Crampton, The Turks…, s. 47–48. 41 Филипопольский губернатор Филипопольскому вице-губернатору и председателю Комисии о турецких бежанцах, Филипополь 30.10.1878, НБИВ-БИА ф. 19 а.е. 6 л. 75а. 42 Управление императорскаго российскаго коммиссара в Болгарии Филипопольскому Губернатору, Филипополь 12.1878, НБИВ-БИА ф. 19 а.е. 8 л. 18. 43 Chodzi o okres przed buntem wobec władz w Płowdiwie. В. Арденски, Загаснали огнища…, s. 20. 44 Ibidem, s. 24. Istniała także liczna grupa reemigrantów, która odmówiła złożenie broni. Miało to istotne podłoże kulturowe – prawo do noszenia broni, przysługujące w Imperium Osmańskim wyłącznie muzułmanom, było symbolem pozycji społecznej wyznawców islamu i ich wyższości nad giaurami. Dla muzułmanów bycie chronionym przez chrześcijańskich stróżów prawa naruszało system wartości, jakimi kierowało się społeczeństwo przed wojną. Oręż oraz pistolety miały znaczenie sentymentalne, powyższy przepis uznawano za upokarzający i godzący w honor. Zwyczajem było, że w domach muzułmańskich gromadzono broń, często kilka sztuk. Wielu z muzułmanów, szczególnie byli żołnierze ze zdemobilizowanej armii osmańskiej, wolało zrezygnować z powrotu niż podporządkować się bułgarskim przepisom40. Niemniej, Rosjanie byli świadomi tego problemu – by nie doprowadzić do chaosu oraz kolejnych oskarżeń ze strony Wysokiej Porty oraz mocarstw, w listopadzie (październiku) 1880 roku nakazali roztoczenie nad nieuzbrojonymi muhadżirami specjalnej ochrony policyjnej41. Dopóki Rumelia Wschodnia znajdowała się pod okupacją rosyjską, rozporządzenie sierpniowe obowiązywało także na jej terytorium42. Wycofanie się wojsk carskich z ziem południowobułgarskich było sygnałem do powrotów osób zaangażowane w zbrodnie przeciwko Bułgarom w okresie „wielkiego kryzysu wschodniego”. Dzięki temu do Tymryszu wróciło wielu Pomaków, którzy w 1876 roku uczestniczyło w pacyfikacji wsi bułgarskich w Rodopach43. Po wojnie, w tym rejonie odnotowano wyłącznie pojedyncze przypadki wyjazdów ze strachu przed rozliczeniami za tłumienie powstania kwietniowego, z Sitowa, Chwojny czy Pawełska44. Dopiero po 1885 roku nastąpił masowy exodus byłych baszybuzuków z ziem południowobułgarskich. Gdy w kwietniu 1879 roku zakończyła się rosyjska okupacja Księstwa Bułgarii, nowe władze właściwie kontynuowały wcześniejszą linię polityki, która spotkała się z poparciem wielu środowisk w kraju. Krytycznie do reemigrantów odnosił się chociażby organ prasowy konserwatystów „Витоша”. W komentarzu z czerwca 1879 roku dotyczącym grupy 40 tys. repatriantów muzułmańskich, zmierzających z wilajetu adrianopolskiego do Rumelii Wschodniej, podkreślono, iż „nikt nie może zagwarantować, że wśród nich nie ma Turków z Azji i Afryki”. Masową reemigrację uchodźców wojennych uznano za akcję rządu tureckiego, celem której było przejęcie kontroli nad ziemiami bułgarskimi przez zasiedlenie. Równocześnie podkreślano, że „tureccy osadnicy” naruszają spokój panujący w autonomii, wypominano zbrodnie z okresu „wielkiego kryzysu wschodniego”. Według autora artykułu, repatrianci powinni być wpuszczeni pod warunkiem, że zwrócą zwierzęta, które ukradli w czasie wojny, odbudują domy i wsie, spalone „bez przyczyny, a wyłącznie ze złej woli”. „Витоша” uznała, że miejscem reemigrantów są Konstantynopol, Afryka i Azja45. 45 „Витоша” 1879, год. I, бр. 5 (13 юни), s. 4. 46 Российское Императорское Посольство в Константинополе Князу Александру Дондукову-Корсакову, Цариград 24.05.[1879], ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 35 л. 7–8. 47 Копие на Цирклуларно от Варненски губернатор до окръжните началници и Варненски полицмайстер, 21.11.1879, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 31 л. 103; Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 30.11.1879, FO 195/1246/235–236; Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 29.12.1879, FO 195/1246/282; И. Ялъмов, История на турската общност…, s. 70. 48 Palgrave to Marquis of Salisbury, Sofia 1.11.1879, FO 195/1246/160. 49 Ibidem. 50 Draft of W. Eshburuham, 31.12.1879, FO 78/3116/2–3. 51 Palgrave to the Marquis of Salisbury, Sofia 22.11.1879, FO 195/1246/223–224; Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 30.11.1879, FO 195/1246/235–236. Już w maju 1879 roku pojawiły się doniesienia, że w Warnie nie pozwala się schodzić na brzeg „poddanym osmańskim”46. W listopadzie władze Księstwa Bułgarii odmówiły przyjęcia sporej grupy uchodźców (liczonej na 18–30 tys.), którzy zmierzali z Konstantynopola do swoich domów. Granica została oficjalnie zamknięta, zmuszono muhadżirów do koczowania w portach, w Rumelii Wschodniej lub przy zachodniej granicy47. Władze w Sofii uznały, że nie są w stanie zapanować nad masowym napływem muzułmanów, którzy bez żadnej zapowiedzi i koordynacji wkraczali na terytorium Księstwa. Obawiano się pogorszenia sytuacji wobec nadciągającej zimy, która może narazić muhadżirów na śmierć z powodu zimna, głodu oraz braku schronienia48. W odpowiedzi Wysoka Porta zażądała natychmiastowego otwarcia granic bułgarskich oraz wycofania się z rozporządzenia sierpniowego, a następnie przyjęcia dokładnie 70 860 uchodźców, zmierzających do guberni sofijskiej i tyrnowskiej. Równocześnie zaapelowała o powołanie międzynarodowej komisji w Sofii, która zbada sytuację uchodźców powracających do kraju po wojnie49. Zarzucano Bułgarom, że wiele skarg ze strony reemigrantów pozostawało bez odpowiedzi, a protesty i propozycje przygotowywane przez Imperium Osmańskie i mocarstwa były lekceważone50. Władze w Sofii stanowczo odrzuciły żądania Wysokiej Porty i oświadczyły, że granice pozostaną zamknięte do wiosny 1880 roku51. Atakowały Turcję, że nie odpowiada na liczne listy kierowane przez księcia Aleksandra Battenberga, dotyczące instrukcji postępowania z muzułmańskimi repatriantami52. Bułgarzy tłumaczyli, że zamknięcie granic było niezbędnym środkiem bezpieczeństwa, skierowanym nie przeciwko uchodźcom, a „rozbójnikom tureckim” działającym na obszarze Księstwa i Rumelii Wschodniej. Według stanowiska rządu w Sofii, „bandyci” w dużej mierze rekrutowali się spośród zdemobilizowanych żołnierzy osmańskich, powracających do swoich domów w Bułgarii53. Trudno jest zweryfikować wiarygodność ostatniego z wymienionych zarzutów, dysponujemy sprzecznymi przekazami źródłowymi na ten temat. Raporty brytyjskie donoszą, że od początku okupacji rosyjskiej ziem bułgarskich do lipca 1879 roku w Warnie wylądowało około 8–9 tys. muzułmańskich uchodźców. Niektóre relacje wskazują, że rzeczywiście byli to głównie zdemobilizowani żołnierze: uzbrojeni, gotowi do powstania i bojowo nastawieni wobec Bułgarów. Podkreślano, że po znalezieniu się na ziemiach bułgarskich dołączali oni do grup partyzanckich ukrywających się w lasach Deli Ormanu54. W innych raportach brytyjskich podkreślano natomiast, że na statkach płynących do Warny w czerwcu 1879 roku przeważały kobiety oraz dzieci55. Należy uznać, że obie te grupy znajdowały się wśród uchodźców, natomiast władze bułgarskie wykorzystywały fakt powrotów zdemobilizowanych żołnierzy jako argument przeciwko wszystkim muhadżirom56. 52 Palgrave to the Marquis of Salisbury, Sofia 22.11.1879, FO 195/1246/223; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 123. 53 Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатически агент в Цариград, София 13.09.1880, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 44 л. 102; Palgrave to Marquis of Salisbury, Sofia 27.09.1879, FO 195/1246/99–101. 54 Brophy to Palgrave, Varna 2.07.1879, FO 195/1246/411–413; Palgrave to Marquis of Salibury, Sophia 14.06.1879, FO 881/3574/76. 55 Palgrave to Marquis of Salibury, Sofia 11.06.1879, FO 881/3574/65–66 56 Sir A. H. Layard to the Marquis of Salisbury, Constantinople 13.12.1879, [w:] Ethnic Minorities in the Balkan States 1860–1971, vol. 1: 1860–1885, ed. B. Destani, Cambridge 2003, s. 423–424. 57 Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 29.12.1879, FO 195/1246/282–293; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 147. Nawet niechętni rządowi bułgarskiemu zachodni obserwatorzy i społeczność muzułmańska w Sofii przyznawali, że władze lokalne nie były gotowe na przyjęcie tak dużej grupy uchodźców w czasie zimy 1879/1880. Potwierdzeniem tego może być sytuacja w okręgu sofijskim. Większość porzuconych w czasie wojny domów była zniszczona albo zajęta przez nowych lokatorów. Nie było pomieszczeń, w których napływający repatrianci mogliby przenocować. Jeszcze we wrześniu 1879 roku dwieście rodzin muzułmańskich musiało zawrócić po powrocie do Sofii, szczególnie w obliczu spadających temperatur57. Brytyjczycy podkreślali, że dramatyczna sytuacja repatriantów nie wynikała wyłącznie ze złej woli Bułgarów, ale także małych środków, jakimi dysponowali. Przed władzami w Sofii stało szereg innych problemów związanych z tworzeniem instytucji państwowych oraz rozwiązaniem kwestii społecznych. W obliczu wszystkich wyzwań kwestia reemigrantów, poza jej dyplomatycznym aspektem, była traktowana jako sprawa drugorzędna58. Jakkolwiek więc Zachód krytykował postawę Bułgarów, pojawiały się też głosy, że rząd osmański cynicznie wykorzystuje uchodźców do destabilizacji Księstwa59. Wysoka Porta chciała obarczyć Bułgarię problemem, któremu nie mogła podołać, a porażki wykorzystywać do mobilizowania mocarstw przeciwko młodemu państwu60. 58 Draft of W. Eshburuham, 22.04.1880, FO 78/3116/36–37. 59 Lascalles to Layard, Sofia 13.04.1880, no. 14, FO 195/1311 (brak stron); Е. Стателова, Източна Румелия. Икономика, политика, култура 1879/1885, София 1983, s. 46. 60 Е. Кейе, op. cit., s. 125–126. 61 Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 11.01.1880, copy no. 7, FO 195/1311 (brak stron). 62 Lascalles to the Marquis of Salisbury, Sofia 8.04.1880, no. 55, FO 195/1311 (brak stron); Копие на Цирклуларно от Варненски губернатор до окръжните началници и Варненски полицмайстер, 05.1880, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 31 л. 103a. 63 Lascalles to the Marquis of Salisbury, Sofia 14.04.1880, no. 61, FO 195/1311 (brak stron). 64 Można na marginesie zaznaczyć, że Nihad Pasza był Polakiem. Nazywał się przed przyjęciem islamu Seweryn Bieliński, był inżynierem, w czasie Wiosny Ludów posłem na Sejm w Kromieryżu oraz uczestnikiem powstania węgierskiego, po którym wraz z Legionem gen. Józefa Wysockiego uciekł do Turcji. Wyemigrował potem do Francji, gdzie początkowo współpracował z Towarzystwem Demokratycznym Polskim, a potem ze środowiskiem księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. W czasie wojny krymskiej powrócił do Turcji, gdzie brał udział w rozmowach z Wysoką Portą dotyczących utworzenia polskich oddziałów przy armii tureckiej. Pozostał w Imperium Osmańskim, przyjął islam i wstąpił do armii tureckiej. Najpierw służył w Smyrnie, skąd nadzorował budowę dróg oraz linii kolejowych w zachodniej Anatolii, w 1878 roku zaś został mianowany komisarzem w Sofii. Zmarł w 1895 roku, został pochowany w Konstantynopolu. Zob. Z. Klejn, Polskie ślady w budowie nowożytnej Bułgarii 1878–1914, Łowicz 1999, s. 171–172; A. Lewak, Bieliński Seweryn, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 2, Kraków 1936, s. 56. W styczniu 1880 roku rząd bułgarski poinformował Wysoką Portę i mocarstwa o przygotowaniach do otwarcia granic dla muzułmańskich repatriantów. Zapowiedziano powołanie bułgarsko-osmańskiej komisji, nadzorującej proces powrotu uchodźców do domów61. W kwietniu rząd bułgarski poinformował Rumelię Wschodnią oraz Wysoką Portę, że tylko muhadżirowie zaopatrzeni w pożywienie na przynajmniej miesiąc zostaną wpuszczeni do Księstwa. Decyzję tę tłumaczono stanem finansowym Bułgarii. W odpowiedzi pojawiły się naciski ze strony dyplomatów osmańskich, by Sofia wycofała się z tego rozporządzenia oraz umożliwiła powrót wszystkim bez stawiania dodatkowych warunków62. Tymczasem, na granicy wciąż gromadzili się uchodźcy, ich sytuacja nie była łatwa z powodu braku żywności i schronienia63. Ostatecznie doszło do rozmów między premierem Draganem Cankowem a komisarzem osmańskim w Sofii Nihatem Paszą64, w czasie których reprezentant Wysokiej Porty przedstawił imienną listę uchodźców wojennych przygotowujących się do powrotu na ziemie bułgarskie (5 827 rodzin) ze wskazaniem osób, które koczowały na granicy (2 372 rodzin). Nihat Pasza zadeklarował, że osobiście uda się do największych obozowisk muhadżirów, by kontrolować sytuację. Cankow przedstawił w czasie spotkania warunki, które miał spełnić każdy repatriant: musiał określić dokładnie dokąd zmierza, posiadać przy sobie prowiant (30 okk, tj. około 39 kg, kukurydzy)65 i wyrazić gotowość zawarcia kompromisu z bułgarskimi osadnikami (w razie gdyby w domu zamieszkiwał już nowy lokator). Przedstawiono uwagi do przygotowanej przez Nihata Paszy imiennej listy muhadżirów – wskazano, że wiele z nazwisk należało do mieszkańców wilajetu adrianopolskiego, a nie uchodźców wojennych. W czasie negocjacji wątpliwości wyraził także książę Aleksander, który uznał, że wpuszczenie tak wielkiej grupy osób do Księstwa bez odpowiedniego przygotowania może doprowadzić do wielu komplikacji dla instytucji państwowych oraz samych muhadżirów66. 65 Nihat Pasza chciał zmniejszenia tej wartości do 15 okk, tj. 19,5 kg. Zob. Lascalles to Earl Granville, Sofia 9.07.1880, no. 107, FO 195/1312 (brak stron). 66 Lascalles to Layard, Sofia 13.04.1880, no. 14, FO 195/1311 (brak stron); Lascalles to Layard, Sofia 19.04.1880, no. 16, FO 195/1311 (brak stron); Mr. Lascelles to Sir A. H. Layard, Sophia 10.04.1880, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 552–553. 67 Unfinished letter to the Marquis of Salisbury, Sofia 29.04.1880, no. 69, FO 195/1311 (brak stron). 68 Lascalles to Earl Granville, Sofia 17.05.1880, no. 80, FO 195/1311 (brak stron). 69 „Независимост” 1881, год. V, бр. 38 (31 януари), s. 4–5. Ostatecznie strony doszły do porozumienia. Cankow zaakceptował imienną listę uchodźców Nihata Paszy i zadeklarował, że zostaną oni wpuszczeni do kraju. Premier zagwarantował także współpracę w procesie dalszego przyjmowania muhadżirów, którzy wciąż byli rozsiani po różnych częściach Imperium Osmańskiego. W zamian rząd bułgarski oczekiwał, że Wysoka Porta przestanie działać na szkodę wizerunku Księstwa w Europie67. Według relacji waliego adrianopolskiego, w połowie maja 1880 roku na granicy bułgarskiej było skupionych około 3 tys. uchodźców. Na mocy postanowień z kwietnia, rząd bułgarski zaczął wpuszczać muhadżirów stopniowo, m.in. grupy, które wracały do rejonu Kjustendiłu68. Konflikt między Sofią a Konstantynopolem o kwestie powrotów uchodźców wojennych został faktycznie zamknięty. W późniejszym okresie rząd starał się podkreślać, że traktuje muhadżirów na równi z bułgarskimi imigrantami z Macedonii i Tracji w wymiarze dostępu do pomocy materialnej oraz wsparcia w kwestii znalezienia domu. Oczywiście, te hasła pozostawały wyłącznie na papierze – na przykład uznawano, że osadnikom bułgarskim, którzy utracili ziemie w Imperium Osmańskim na rzecz ludności muzułmańskiej, w pierwszej kolejności należy się wsparcie ze strony państwa69. Jeszcze w 1881 roku zdarzały się przypadki, gdy bułgarska służba celna odmówiła wjazdu muzułmanom z Imperium Osmańskiego, powołując się na rozporządzenia z listopada 1879 roku oraz kwietnia 1880. Były to jednak pojedyncze przypadki, które kończyły się rozstrzygnięciem na korzyść poddanych sułtana, chcących przekroczyć granicę70. 70 От Варненско окръжно управление до Дипломатически агент в Цариград, Цариград 7.10.1881, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 31 л. 101; От Дипломатически агент в Цариград до Варненски префект, Цариград 29.09.1881, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 31 л. 104. 71 Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 127–128; С. Шивачев, Тракийската организация в Пловдив, Пловдив 1997, s. 8–9. 72 От вице-губернатор на Източна Румелия до Йоаким Груев, Пловдив 26.09.1878, НБИВ-БИА ф. 2 а.е. 35 л. 3; Mr. Michell to the Marquis of Salisbury, Philippopolis 7.04.1880, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 544–545. Stanowisko Rumelii Wschodniej wobec przyjmowania uchodźców była znacznie łagodniejsza niż Księstwa Bułgarii. Generalny Gubernator Aleko Bogoridi obawiał się cały czas perspektywy okupacji prowincji przez wojska tureckie. Do tego obowiązywał go osmański kodeks dotyczący uchodźców z 1857 roku i był ciągle kontrolowany przez zagranicznych komisarzy przebywających w Płowdiwie. Władze wschodniorumelijskie nakazały naczelnikom prowincji, by w razie udowodnienia praw do własności reemigranta do domu zajętego przez Bułgarów, eksmitować nowych lokatorów i oddawać majątek do dyspozycji prawowitym właścicieli. Do czasu odzyskania nieruchomości repatrianci byli umieszczani w prowizorycznych szałasach oraz w szpitalach polowych z czasów wojny. Eksmitowany Bułgar otrzymywał rekompensatę pieniężną – na ten cel Dyrektoriat przeznaczył 10 tys. lirów tureckich71. Na podobnej zasadzie, w razie przedstawienia odpowiednich dokumentów, następowały zwroty majątku ruchomego. Akcja była koordynowana przez specjalne komisje na poziomie departamentów powołane w czerwcu 1879 roku, w skład których mieli wchodzić dwaj Bułgarzy, dwaj Turcy oraz jeden przedstawiciel uchodźców. W komisji płowdiwskiej zasiadał Stojan Kableszkow, Nikoła Nedkowicz, Iwan Kuzmow, Mehmed Efendi oraz Beki Efendi, a także Janko Kirow w roli sekretarza (nie zachowano więc wyżej wskazanych proporcji). Organ ten zajmował się także wsparciem prawnym dla muzułmanów, relokacją z przeludnionych miast na prowincję (w tym rozdawaniem biletów kolejowych), dystrybucją zasiłków, żywności oraz narzędzi rolniczych dla potrzebujących72. Wydano w tym czasie instrukcje żandarmerii, by zwracała szczególną uwagę na sprawy dotyczące ochrony życia i mienia powracających muhadżirów. Warto zaznaczyć, że tę linię popierała Cerkiew prawosławna w prowincji – metropolita płowdiwski Panaret przy wsparciu egzarchatu wzywał do pomocy reemigrantom muzułmańskim oraz postawy miłosierdzia wobec ofiar wojny niezależnie od ich wyznania. W grudniu 1879 roku w Płowdiwie z inicjatywy konsula brytyjskiego powstał komitet pomocy muzułmańskim uchodźcom, organizujący zbiórki pieniędzy – inicjatywa zyskała patronat egzarchy Josifa I, w jego skład weszli czołowi wschodniorumelijscy politycy: Iwan E. Geszow, dr Georgi Stranski, Joakim Gruew czy Todor Kesjakow73. Mimo to polityka Płowdiwu wobec reemigrantów była niesłusznie stawiana na równi ze stosunkiem Sofii do tego problemu. Dyplomaci brytyjscy oraz austriaccy potrafili pisać jednym tchem o tragedii uchodźców w Księstwie Bułgarii i Rumelii Wschodniej, których w takim samym stopniu czekał wyłącznie głód, choroby oraz akty przemocy74. Gdy w kwietniu 1879 roku na łamach zachodniej prasy, m.in. „Daily News”, „Nord” czy „Le XIXe siècle”, pojawiły się doniesienia o przymusowych wysiedleniach „Turków” w powiatach kurtbunarskim, starozagorskim i jambołskim, Iwan E. Geszow przygotował szereg listów protestacyjnych z zaznaczeniem, że tego typu doniesienia wpisują się wyłącznie w propagandę Wysokiej Porty75. Konstantin Jireček w 1880 roku krytykował wydawaną we Wiedniu „Neue Freie Presse” za zawyżanie liczby uchodźców muzułmańskich, którym w Rumelii Wschodniej odebrano majątki76. 73 Е. Стателова, Източна Румелия…, s. 129–130. 74 Consul-General Michell to the Marquis of Salisbury, Philippopolis 27.07.1879, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 470; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 123–124. 75 До архимандрит Методий Кусевич, Париж 26 март / 7 април 1879 г., [w:] И. Е. Гешов, Лична кореспонденция, ред. Р. Попов, В. Танккова, София 1994, s. 43–45; До Евлогий Георгиев, Париж, 4/16 април 1879 г., [w:] И. Е. Гешов, Лична кореспонденция…, s. 49–52; Więcej o akcji Iwana E. Geszowa na rzecz poprawy wizerunku Rumelii Wschodniej na Zachodzie zob. E. Стателова, Иван Евстратиев Гешов или трънливият път на съзиданието, София 1994, s. 32–36. 76 К. Иречек, Български дневник, т. 1: 1879–1881, съст. И. Димитров, Е. Стателова, София 1995, s. 243. 77 „Витоша” 1879, год. I, бр. 5 (13 юни), s. 4. 78 Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 127–128. 79 Ibidem, s. 125. Gdy Księstwo Bułgarii ograniczało wpuszczanie repatriantów, w czerwcu 1879 roku Rumelia Wschodnia przygotowywała się na przyjęcie 40 tys. uchodźców muzułmańskich, którzy oczekiwali w wilajecie adrianopolskim na zezwolenie, by mogli powrócić do swoich domów77. Przybywający na obszar prowincji muhadżirowie wracali do swoich dawnych wsi, gdy zaś to było niemożliwe z powodu zniszczeń wojennych, byli kierowani w pierwszej kolejności do departamentu burgaskiego. Osiedlano ich w opustoszałych cziftlikach i nielicznych ziemiach czerkieskich. Tworzono także nowe miejscowości m.in. Eni Kioj (co znaczy po turecku „nowa wieś”) nieopodal Płowdiwu, gdzie postawiono sześćdziesiąt dwa domy, w których zamieszkało 389 osób. Nowa osada otrzymała pomoc w postaci materiałów budowlanych ze strony Dyrektoriatu, do tego umorzono długi jej mieszkańców i okazano wsparcie w organizacji kasy rolniczej78. Władze w Płowdiwie pod koniec 1879 roku przeznaczyły na cele transportu reemigrantów 20 tys. piastrów. Uchodźcy mieli możliwość otrzymania niskooprocentowanych kredytów na budowę nowych domów – taka akcja została przeprowadzona chociażby we wsi Tymrysz (przed tym jak ogłosiła niezależność od Płowdiwu)79. W budżecie prowincji zabezpieczono 600 tys. lirów tureckich na rzecz tych pożyczek, każdy z powiatów miał otrzymać 90–110 tys. Uchodźcy, którzy mieli problemy z odzyskaniem majątku, dostali także oferty pracy przy budowie kolei Jamboł–Burgas, co miało im zagwarantować byt aż do uregulowania kwestii własnościowych, a równocześnie być korzystne dla rozwoju prowincji. Przeznaczono na wypłaty dla nich 40 tys. lirów tureckich80. Szybko jednak wycofano się z większości z wyżej wymienionych projektów, gdy okazało się, że Rumelię Wschodnią nie stać na tego typu wsparcie dla muhadżirów. Ogrom pomocy uchodźcom w prowincji spoczywał na barkach organizacji dobroczynnych81. 80 Е. Стателова, Източна Румелия…, s. 129. 81 Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 127. 82 М. Маджаров, Източна Румелия (исторически преглед), Пловдив 2015, s. 34, 45, 211–213. 83 Consul-General Michell to the Marquis of Salisbury, Philippopolis 27.07.1879, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 470; Mr. Michell to the Marquis of Salisbury, Philippopolis 4.04.1880, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 539–540. 84 Mr. Michell to the Marquis of Salisbury, Philippopolis 11.10.1879, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 498–502. 85 Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 126. Nie wszyscy zgadzali się z oficjalną linią władz w Płowdiwie wobec muzułmańskich uchodźców. Generalnie nastawiony pokojowo do ludności muzułmańskiej Michaił Madżarow, wówczas deputowany w Zgromadzeniu Prowicjonalnym z ramienia Partii Narodowej, pisał, że zawracanie reemigrantów było „naturalne i sprawiedliwe”, miało prowadzić do bułgaryzacji Rumelii Wschodniej, a uchodźców traktował jako zagrożenie dla bezpieczeństwa prowincji. Uważał za niemoralne dopuszczenie do powrotu winnych zbrodni z 1876 roku do wsi, w których po wojnie mieszkały ich chrześcijańskie ofiary82. W efekcie takich postaw, a mimo starań władz w Płowdiwie, powracający uchodźcy natrafiali na liczne problemy oraz przeciwności losu. Procedury związane z odzyskiwaniem majątków oraz eksmisją bułgarskich lokatorów okazywały się nieskuteczne83. W powiecie karłowskim odnotowano przypadki represji wobec powracających uchodźców ze strony ich sąsiadów oraz władz lokalnych: zastraszania, znęcania się i upokorzenia kobiet (rozbieranie w miejscu publicznym), pobić, napaści i rabunków (bydła, ziarna, sprzętu rolniczego). W Płowdiwie pod domy muhadżirów podkładano ogień, zdarzały się akty wandalizmu oraz grabieży. Ofiarami ataków rabunkowych stawały się zmierzające do miejsc zamieszkania konwoje repatriantów. Uchodźcy skarżyli się na przypadki porwań muzułmańskich dzieci organizowane przez Bułgarów84. Za złe traktowanie uchodźców władze lokalne czekały sankcje – pod tym zarzutem odwołano z urzędu naczelników: płowdiwskiego Aleksandra Ekzarchę, burgaskiego Iwana Hadżipetrowa oraz tatar-pazardżickiego Georgiego Benewa85. Wydaje się, że dymisje te były uzasadnione, co obrazuje sytuacja po wojnie w Tatar Pazardżiku. W petycji przygotowanej w kwietniu 1882 roku przez miejscową ludność muzułmańską czytamy, że po masowej ucieczce z miasta wyznawców islamu, praktycznie połowa zdecydowała się później powrócić do swoich domów. Po reemigracji, spotykały ich ciągłe represje: uniemożliwiano im korzystania z lasów i pastwisk, w przypadku wyjścia z domu dokonywano włamań lub podpaleń. Narzekano ponadto na prześladowania ze strony żandarmerii oraz ignorowanie przypadków dyskryminacji przez władze lokalne, wskazywano także na ataki uzbrojonych grup. Muzułmanie z Tatar Pazardżiku byli przekonani, że władze Rumelii Wschodniej reprezentują wyłącznie Bułgarów, wciąż słyszeli od sąsiadów, że niebawem wszyscy „Turcy” zniknął z tych ziem. Ponowne opuszczenie prowincji wydawało im się jedynym rozwiązaniem problemów, co łączyło się nieraz ze sprzedaniem majątku po zaniżonej cenie86. 86 Translation of Substance of Pettition presented to the Consuls of the Powers at Philipopollis by certain Turks from Tatar-Bazardjik, 24.04.1882, FO 195/1411 (brak stron). 87 Е. Стателова, Източна Румелия…, s. 129–130. 88 Ibidem, s. 125–126. Władze autonomii nie radziły sobie logistycznie oraz finansowo z napływem kolejnych fal reemigrantów, co w dużej mierze wynikało z problemów we współpracy z władzami osmańskimi. Początkowo ustalono, że wali adrianopolski będzie kierował do prowincji tylko tych muhadżirów, którzy dysponowali własną żywnością na minimum sześć miesięcy. Z Konstantynopola Wysoka Porta miała wysyłać uchodźców pod warunkiem, że ich domy zostały odbudowane, posiadają wikt oraz przynajmniej sto groszy przy sobie. Władze osmańskie zgodziły się zatrzymać winnych przestępstw popełnionych w okresie „wielkiego kryzysu wschodniego”. Wiele z tych postanowień nie było jednak przestrzeganych. W listopadzie 1879 roku statki brytyjskie przetransportowały do Burgasu 8 tys. uchodźców bez wcześniejszych ustaleń z władzami w Płowdiwie. Muhadżirowie nie posiadali własnej żywności ani pieniędzy, nie zweryfikowano wcześniej, w jakim stanie znajdują się ich domy. Naczelnik burgaski, zgodnie z instrukcjami Dyrektoriatu, uniemożliwił zejście na ląd części pasażerów z okrętów, odmówiano udzielenia pomocy medycznej. Wysoka Porta zdecydowała się ustąpić – w okresie zimowym na przełomie lat 1879–1880 do Rumelii Wschodniej wysłano tylko siedmiuset uchodźców87. Na początku 1880 roku powtórzyła się sytuacja z listopada 1879 roku – bez wcześniejszych konsultacji w burgaskich portach wylądowało aż 30 tys. uchodźców. Władze w Płowdiwie wystosowały protest do Wysokiej Port, który zyskał poparcie Rosji. Petersburg zagroził, że tego typu działania mogą zostać uznane za casus beli88. W marcu 1880 roku Rumelia Wschodnia zamknęła granice, uznając, że nie jest w stanie przyjąć nowych reemigrantów i należy na nowo ustalić warunki powrotów muhadżirów89. Szybko jednak władze prowincji wycofały się ze tej decyzji. Zasypywane skargami ze strony uchodźców przekazywanych za pośrednictwem zachodnich konsulów w Burgasie i Płowdiwie oraz znajdujące się pod presją ze strony Wysokiej Porty, zdecydowały się ustąpić. Zobowiązano równocześnie administrację lokalną do przyśpieszenia procedur odzyskiwania majątków przez uchodźców wojennych – wszystkie sprawy miały zostać uregulowane do lipca 1880 roku90. 89 O. Köse, op. cit., s. 230. 90 Е. Стателова, Източна Румелия…, s. 130–131; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 127; O. Köse, op. cit., s. 230. 91 Е. Кейе, op. cit., s. 125–126; A. M. Mirkova, „Population Politics”…, s. 960. 92 Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 127. 93 Ibidem, s. 123. 94 В. Стоянов, Турското население на България и официалната малцинствена политика (1878–1944), [w:] Страници от българската история. Събития – размисли – личности, т . 2, ред. М. Босева, София 1993, s. 195. *** Na przełomie lat 70. i 80. XIX wieku kwestia powrotu uchodźców stanowiła jedno z największych wyzwań stojących przed Księstwem Bułgarii i Rumelią Wschodnią. Skalę tego problemu może obrazować stwierdzenie Eumène’a Queillé’a, że w tym okresie nie było w Europie ministerstwa spraw zagranicznych, które nie otrzymało skargi ze strony muzułmańskiego reemigranta z ziem bułgarskich91. Spory dyplomatyczne wokół przyjmowania uchodźców wojennych przez Księstwo Bułgarii i Rumelię Wschodnią wygasły w praktyce samoistnie. Przede wszystkim od 1881 roku coraz mniej reemigrantów starało się przedostać na ziemie bułgarskie, podobnie prasa zachodnia w mniejszym stopniu interesowała się tym problemem92. Źródłem konfliktów między ośrodkami w Sofii i Płowdiwie a Konstantynopolem często były ingerencje zachodnich mocarstw w sprawy repatriacji powojennych, które pod pretekstem ochrony praw muhadżirów wtrącały się w wewnętrzne sprawy bułgarskich organizmów państwowych ku irytacji Rosjan. Kwestia ta była na tyle istotna, że niewątpliwie przyczyniła się do zerwania stosunków dyplomatycznych między Sofią a Konstantynopolem w latach 1881–188293. Skala reemigracji muzułmańskich uchodźców po wojnie lat 1877–1878 jest trudna do oszacowania. Waleri Stojanow przyjął, że do lutego 1879 roku na ziemie bułgarskie powróciło około 100 tys. uchodźców wojennych94. Między październikiem 1879 a wiosną 1880 roku doszło do gwałtownego wzrostu liczby ludności na ziemiach bułgarskich – w Księstwie Bułgarii populacja powiększyła się o 363 721 osób, a w Rumelii Wschodniej o 120 37895. Oczywiście, ta zmiana liczby ludności była związana w większym stopniu z napływem ludności bułgarskiej na te ziemie, a nie repatriacją uchodźców wojennych. Należy także pamiętać, że spora grupa powracających muhadżirów długo nie pozostała na ziemiach bułgarskich i szybko dołączyła do emigrantów masowo wyjeżdżających z powrotem do Imperium Osmańskiego. 95 Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 119. 96 В. Арденски, Загаснали огнища…, s. 24; Б. Гюзелев, Българите мохамедани в Турция, „Исторически преглед” 1990, год. 46, бр. 10, s. 18. 97 Р. Даскалов, Българското общество 1878–1939, т. 2: Население, общество, култура, София 2005, s. 27; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 148. 98 К. Иречек, Княжество България. Негова повърхнина, природа, население, духовна култура, управление и новейша история, ч. II: Пътувания по България, Пловдив 1899, s. 150. 99 Преселвания и изселвания в Старозагорски окръг през 1881–1883 г., [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 83; K. Karpat, Ottoman Population…, s. 55. Z grupy 25 tys. Pomaków, którzy wyemigrowali w okresie wojny, do kraju po podpisaniu traktatu berlińskiego powróciło aż 15 tys. Kierowali się głównie w Rodopy. Większość zastała swoje domy spalone, a majątki – ograbione. Imperium Osmańskie oferowało im ziemię oraz korzystne warunki do osiedlenia, co powodowało, że z wyżej wspomnianej grupy reemigrantów około 3 tys. zdecydowało się na ponowne opuszczenie ziem bułgarskich96. 9.2. Emigracja 9.2.1. Skala Podobnie jak w przypadku uchodźstwa w czasie wojny lat 1877–1878 czy powrotów muhadżirów, nie dysponujemy całościowymi danymi statystycznymi dotyczącymi emigracji muzułmanów z państwa bułgarskiego w pierwszych dziesięcioleciach jego funkcjonowania. W 1893 roku pojawiły się ogólnikowe wyliczenia dotyczące wyjazdów muzułmanów, jednak dokładne dane w skali całego kraju zaczęły być zbierane dopiero w latach 30. XX wieku97. Jeszcze w 1899 roku Konstantin Jireček narzekał, że władze bułgarskie nie prowadzą żadnych szczegółowych statystyk dotyczących migracji98. W efekcie liczby muhadżirów są często sprzeczne, co wynikało z manipulowania statystykami przez władze bułgarskie i tureckie, problemu nielegalnego przekraczania granic oraz braku konsekwencji w prowadzeniu dokumentacji przez instytucje państwa99. Do największej fali wyjazdów muzułmanów doszło w pierwszych latach po powstaniu państwa bułgarskiego w latach 1878–1885. Według doniesień dyplomatów francuskich, między czerwcem 1879 a wrześniem 1880 roku z portów Warny do Turcji wypłynęło 18 tys. muzułmanów. Muhadżirowie korzystali zarówno z osmańskich, jak i angielskich, francuskich oraz rosyjskich okrętów. Łodzie odbijały z Widynia trzy razy w tygodniu, płynęły najpierw Dunajem, kierowały się ku delcie, następnie po przebyciu Morza Czarnego cumowały w stambulskich portach100. Z raportów brytyjskich można się dowiedzieć, że w 1879 roku z Bułgarii wyjechało 14 tys. wyznawców islamu, od stycznia do września 1880 roku kolejne 18 tys., przez kolejne trzy miesiące, do grudnia 1880 roku – 20 tys., w latach 1881–1882 – 13–14 tys., a w ciągu pierwszego półrocza 1883 roku – 35 tys. W październiku 1883 roku francuski konsul w Adrianopolu Gustave Laffon pisał, że przez miasto przeszło w ciągu trzech miesięcy około 200 tys. ludzi, w tym około 50 tys. z ziem bułgarskich101. Z portu w Warnie, według raportów angielskich oraz francuskich, w latach 1880–1883 miało skorzystać łącznie około 100 tys. muzułmańskich emigrantów102. W pierwszych latach kształtowania się państwa bułgarskiego (do 1881 roku) niewątpliwie masowa emigracja muzułmanów objęła właściwie wszystkie części Księstwa Bułgarii i Rumelii Wschodniej103. Dane zbierane przez dyplomatów zachodnich i Wysoką Portę dały podstawy historykom do bardziej ogólnych wyliczeń dotyczących emigracji muzułmanów w pierwszej dekadzie bułgarskiej państwowości. Nadeżdża Iliewa szacuje, że w latach 1878–1888 rocznie z ziem bułgarskich wyjeżdżało średnio 24 214 Turków104, natomiast Waleri Stojanow pisze o około 15 tys.105. Liczby te odnoszą się wyłącznie do turkojęzycznych muzułmanów. Jeżeli przyjmiemy, że stanowili oni około 85% całej ludności islamskiej, a wśród innych muzułmańskich grup etnicznych tendencje emigracyjne były porównywalne, to możemy szacunkowo przyjąć, że w pierwszych latach powojennych wyjeżdżało z ziem bułgarskich co roku około 20 tys. muzułmanów. Warto przywołać także wyliczenia tureckich badaczy, które wskazują na większe liczby, np. Osman Köse przyjmuje, że do 1883 roku rocznie ziemie bułgarskie opuszczało aż 70 tys. wyznawców islamu (co wydaje się być wielkością zawyżoną)106. 100 Б. Денчев, Варна след освобождението. Едно закъсняло възраждане на българщината, София 1998, s. 42–43; O. Köse, op. cit., s. 233. Zob. np. Рапорт на командира на парахода „Веста” капитан-лейтант Григориев до А.Д. Столипин, Варна 24.07.1878, [w:] След Сан Стефано…, s. 153. 101 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 148–149; Idem, Turkish Migrations…, s. 82; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 123. 102 O. Turan, Turkish Migrations…, s. 82. 103 Palgrave to Marquis of Salibury, Sophia 11.06.1879, FO 881/3574/65–66. 104 Н. Илиева, Турската етническа група в България (1878–2001), София 2010, s. 27. 105 В. Стоянов, Турското население в България между полюсите на етническата политика, София 1997, s. 63–64. 106 O. Köse, op. cit., s. 235. Dla okresu późniejszego, lat 1886–1912, dysponujemy mniej precyzyjnymi danymi. Jakkolwiek od drugiej połowy lat 80. XIX wieku fala emigracji muzułmanów wyraźnie zmalała w porównaniu z pierwszymi siedmioma latami funkcjonowania Księstwa Bułgarii i Rumelii Wschodniej, proces emigracji zaczął szerzej obejmować obszary, gdzie wyznawcy islamu mieszkali w zwartych społecznościach (północny wschód oraz Rodopy)107. Według statystyk osmańskich, które niewątpliwie posługiwały się zawyżonymi wartościami, w okresie lat 1883–1902 Księstwo Bułgarii oraz Rumelię Wschodnią opuściło 395 456 muzułmanów, z czego w latach 1883–1886 wyjechało 250 118, w 1886–1890 – 74 735, a w 1893–1902 – 70 603108. W odniesieniu do danych dotyczących okresu po 1885 roku, nie odbiegały one zasadniczo od liczb przyjmowanych przez władze bułgarskie, m.in. w 1894 roku Biuro Statystyczne przy Ministerstwie Spraw Zagranicznych i Wyznań wskazywało na 50–70 tys. emigrantów w latach 1888–1893109. Jeszcze w 1909 roku brytyjscy dyplomaci zwracali uwagę, że ze wschodniej części Bułgarii masowo wyjeżdżali muzułmanie i pustoszały całe wsie, m.in. w okręgu szumeńskim110. W oparciu o te statystyki Osman Köse wyliczył, że po 1903 roku rocznie wyjeżdżało z Bułgarii około 7 tys. muzułmanów111. Wskazywane są także mniejsze liczby, np. według Bilâla Şimşira, w latach 1892–1910 w wyniku emigracji doszło do spadku liczby bułgarskich Turków o 65 tys.112. 107 R. Crampton, Bulgaria…, s. 426. 108 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 153–154; The Human Rights of Muslims in Bulgaria in Law and Politics since 1878, Sofia 2003, s. 8; N. Özgür-Baklacioglu, Dual Citizenship, Extraterritorial Elections and National Policies: Turkish Dual Citizens in the Bulgarian-Turkish Political Sphere, „Slavic Eurasian Studies” 2006, no. 9: Beyond Sovereignty: From Status Law to Transnational Citizenship?, s. 321; T. Küçükcan, Re-claiming identity: Ethnicity, religion and politics among Turkish-Muslims in Bulgaria and Greece, „Journal of Muslim Minority Affairs” 1999, 19, 1, s. 53–54; T. Çetin, The Socio-Economic Outcomes of the Last Turkish Migration (1989) from Bulgaria to Turkey, „Turkish Studies” 2009, vol. 3/4, s. 607; P. Üre, op. cit., s. 159; O. Köse, op. cit., s. 235; Za Ömerem Turanen, według poszczególnych lat w okresie 1893–1902 liczba muhadżirów, przybywających do Turcji wynosiła: w 1893 – 11 460, w 1894 – 8 837, w 1895 – 5 095, w 1896 – 1 946, w 1897 – 2 801, w 1898 – 6 640, w 1899 – 7 354, w 1900 – 7 417, w 1901 – 9 339, a w 1902 – 9 717. Zob. O. Turan, Turkish Migrations…, s. 83. 109 От Статистическо бюро до Министерство на външните работи и изповеданията, София 28.11.1894, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 824 л. 2. 110 Lieutenent-Colonel Napier to Mr. Findlay, Sofia 3.08.1909, FO 371/606/222. 111 O. Köse, op. cit., s. 235. 112 B. Şimşir, The Turks of Bulgaria (1878–1985), London 1988, s. 32. 113 К. Попов, Стопанска България (София 1916), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 144; A. Toumarkine, op. cit., s. 33; Ж. Назърска, Културно-историческото наследство на етническите и религиозните малцинства в България: опазване, съхраняване и социализация, София 2014, s. 99–100; М. М. Маева, Българските турци-преселеници в Република Турция (Култура и идентичност), София 2006, s. 21; Страници от българската история. Очерк за ислямизираните българи и националновъзродителния процес, ред. Х. Христов, София 1989, s. 51; А. Желязкова, Социална и културна адаптация на българските изселници в Турция, [w:] Между адаптацията и носталгиата. Българките турци в Турция, ред. А. Желязкова, София 1998, s. 11; D. Vasileva, op. cit., s. 346; B. Stefanova, Crossborder Dynamics at the Southeastern Periphery of the European Union: The Unusual Case of Bulgaria’s Ethnic Turkish Minority, „Acta Universitatis Sapientiae, European and Regional Studies” 2013, 3, s. 74–75; Inne statystyki wskazują na wyjazd 150 tys. muzułmanów w latach 1879–1899. Zob. T. Czekalski, Bułgaria, Warszawa 2010, s. 69. Szacuje się, że w latach 1878–1912 liczba emigrantów muzułmańskich wyniosła około 350 tys. osób, przy czym 100 tys. wyjechało przed 1885 rokiem, a 250 tys. – w okresie 1885–1912113. Badacze tureccy i zachodni twierdzą, że liczba ta mogła być większa, od 500 tys. do nawet 1–1,5 mln114. Spisy ludności w Księstwie Bułgarii z 1880 i w Rumelii Wschodniej z 1884 roku wykazują 802 tys. muzułmanów na ziemiach bułgarskich (26,91% całej populacji kraju), zaś w 1910 roku zarejestrowano 602 tys. wyznawców islamu, którzy stanowili 13,18% wszystkich mieszkańców115. Liczba muzułmanów spadła więc o 200 tys. w tym okresie. Biorąc pod uwagę wysoki przyrost naturalny wśród tej ludności, skalę powrotów oraz inne czynniki demograficzne, można uznać, że w latach 1878–1912 z ziem bułgarskich rzeczywiście wyjechało około 350 tys. muzułmanów116. 114 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 154–155; The Human Rights…, s. 8; M. Methodieva, Pan-Islam, the Porte and Education: Ottoman Support for Muslim Schools in the Bulgarian Principality, 1878–1908, Ankara 2001, s. 18. 115 R. Crampton, A Concise History of Bulgaria, Cambridge-New York 2005, s. 113; Ö. Turan, K. T. Evered, Jadidism in South-Eastern Europe: The Influence of Ismail Bey Gaspirali among Bulgarian Turks, „Middle Eastern Studies” 2005, vol. 41, no. 4, s. 483. 116 К. Попов, op. cit., s. 144; Х. Мехмед, Помаците и торбешите в Мизия, Тракия и Македония, София 2007, s. 65; J. McCarthy, Muslim in Ottoman Europe: Population from 1880 to 1912, „Nationalities Papers” 2000, vol. 28, no. 1, s. 39; Do 1949 roku wyjechało kolejne 150–350 tys., a w okresie komunistycznym – nawet do 600 tys. Zob. С. Киселиновски, Малцинствата во Романиja, Грциja, Бугариja и Jугославия, Скопjе 2011, s. 87; Щ. Трьобст, Етнонационалната хомогенизационна политика между депортацията и принудителната асимилация. Швеция и България като европейски прототипи, „Либерален преглед” 2014, ч. 3, s. 281–282; И. Карахасан-Чънар, Възродителният процес…, s. 561. 117 „Периодическо списание” 1893, кн. 41–42, s. 743–749; Zestawienie Sarafowa nie pokazuje wszystkich zmian etniczno-religijnych na bułgarskiej prowincji, choćby procesu zasiedlania wsi muzułmańskich przez Bułgarów. Na przykład w okręgach łowczańskim i sliweńskim, na początku XX wieku w niegdyś muzułmańskich wsiach jak m.in. Debnewo, Akandżiłari, Kormeczka, Duszowo, Gorni Biwoł, Dolni Biwoł, Dereli, Syrbegli, Dobrodan i Radewo nie było już ludności muzułmańskiej, w jej miejsce napłynęli Bułgarzy. W innych miejscowościach pozostały pojedyncze gospodarstwa muzułmańskie, m.in. w Damianowie czy Debnewie. Л. Милетич, Старото българско население в североизточна България, София 1902, s. 193. Skalę zjawiska emigracji obrazują nie tylko dane statystyczne, ale i zmieniający się krajobraz odrodzonej Bułgarii. Według wieloletniego szefa Biura Statystycznego przy Ministerstwie Finansów Michaiła Sarafowa, w latach 1878–1893 doszło do wyludnienia osiemdziesięciu ośmiu miejscowości zamieszkałych przez muzułmanów, które zniknęły z mapy tego kraju bałkańskiego. W wykazie tym znajdowały się przede wszystkim tureckie wsie, ale także osady z mieszaną ludnością muzułmańską (Turcy, Romowie, Czerkiesi, Tatarzy w różnych kombinacjach), czerkieskie, tatarskie, bułgarsko-tureckie, jedna pomacka. Nie były to duże miejscowości – zamieszkiwało je od czterdziestu do trzystu rodzin117. Według najbardziej kompletnych zestawień przygotowanych przez Petyra Koledarowa i Nikołaja Miczewa, w latach 1878–1900 z mapy Bułgarii zniknęło 175 muzułmańskich miejscowości (w tym do zjednoczenia – 118, w latach 1886–1900 – pięćdziesiąt siedem), a w pierwszej dekadzie XX wieku – jedenaście. W omawianym okresie łącznie 186 wsi opustoszało, przy czym powstały trzydzieści dwie nowe, a 693 miejscom zamieszkania nadano status wsi. Łącznie w 1912 roku w Bułgarii funkcjonowało osiemdziesiąt miast (dziesięć ośrodków zyskało tę rangę po 1878 roku), 3 840 wsi, 1 098 samodzielnych mahali (dzielnic) i kolib (skupiska chat), czyli łącznie 4 018 miejscowości118. 118 П. Коледаров, Н. Мичев, Промените в имената и статута на селищата в България 1878–1972, София 1973, s. 6; R. Crampton, The Turks…, s. 46–47; Р. Даскалов, Българското общество…, т. 2, s. 11. 119 М. Сарафов, Населението в Княжество България по трите първи преоброявания, „Периодическо списание” 1893, кн. 41–42, s. 730; Dokładny wykaz liczby miejscowości w poszczególnych okręgach wskazanych przez spisy z lat 1881/1885, 1888 i 1891 zob. Ibidem, s. 739; Pomyłki nie były niczym zaskakującym – wobec masowych migracji w obrębie ziem bułgarskich wciąż dochodziło do powstania tymczasowych wsi i obozowisk, podziałów oraz łączenia się gmin. Zob. Списък на селата, които се отцепват от една община и присъединяват към другата, или съставляват самостоятелна община, както и на общините, които се преименуват или пък на които центрове се променят, София 11.07.1896, ДА-Варна ф. 158к оп. 1 а.е. 110 л. 2–16; „Държавен вестник” 1888, год. X, бр. 92 (27 август), s. 1–4; Й. Йонеску де ла Брад, Земеделска екскурзия в Добруджа, 1877, [w:] Румънски пътеписи от XIX век за българските земи, съст. М. Младенова, Н. Жечев, София 1982, s. 26–27. 120 „Държавен вестник” 1906, год. XXVIII, бр. 281, s. 2–5. 121 От Министерство на външните работи до Варненско окръжен управител, 7.07.1881, ДА-Варна ф. 78к оп. 1 а.е. 1 л. 51. 122 П. Коледаров, Н. Мичев, op. cit., s. 6–7; Proces ten objął też inne regiony Bałkanów, które zostały oddzielane od Imperium Osmańskiego zob. S. Katsikas, Millets in Nation-States: The Case of Greek and Bulgarian Muslims, 1912–1923, „Nationalities Papers” 2009, vol. 37, no. 2, s. 189. Skalę emigracji muzułmanów z kraju może również obrazować proces zmieniania nazw wsi i miast z tureckich na bułgarskie. Michaił Sarafow wskazywał, że 127 nazw miejscowości ze spisów z 1881 i 1885 roku nie pojawia się potem w danych z 1888 roku, tymczasem 147 zostało zmienionych w 1888 roku po raz pierwszy. Mogło mieć to związek z procesem ich zmieniania (najczęściej z tureckich na bułgarskie), pojawianiem się nowych wsi bułgarskich i znikaniem muzułmańskich, ale także z błędami podczas przygotowywania tych spisów119. W 1906 roku władze bułgarskie podjęły decyzję o zmianie nazw 423 wsi z tureckich na bułgarskie (faktycznie 10,5% wszystkich miejscowości w kraju), co było najczęściej równoznaczne z potwierdzeniem zmiany ich składu etnicznego120. Z wnioskiem o zmianę nazwy miejscowości występowali jej nowi bułgarscy mieszkańcy121. W okresie powojennym nowe nazwy były związane z rosyjskimi wyzwolicielami, carem Aleksandrem II i jego rodziną, np. Kapaklii nieopodal Dobriczu zmieniło nazwę na Aleksandrija, Ahmetlii w okręgu eleńskim – Konstantin, Giaur Kujusu pod Dobriczem – Gurkowo, a Tatar Mahle nieopodal Łomu – Dondukowo. Po skonfliktowaniu z Rosją w 1885 roku, najczęściej posługiwano się nazwami odwołującymi się do bułgarskiej tradycji odrodzeniowej, np. Sabri Pasza Kioj pod Widyniem nazwano Botewo122. W innych przypadkach stosowano bezpośrednie tłumaczenia z tureckiego na bułgarski (np. nazwę Eski Dżumaja zmieniono na Tyrgowiszte, a Dari Dere na Złatograd), eliminowano obce elementy toponimów (np. Tatar Pazardżik stał się Pazardżikiem), nawiązywano do tradycji średniowiecza (nazwę Osman Pazar zastąpiono Omurtagiem, a Bałbunar – Kubratem) czy powracano do starych nazw (nazwę Hadżiogłu Pazardżik zastąpiono Dobriczem)123. Na podobnych zasadach zmieniano nazwy ulic w miastach, jakkolwiek np. gdy w Płowdiwie jeszcze w okresie okupacji rosyjskiej zmieniono wiele nazw na słowiańskie, dosyć szybko się z nich wycofano i powracano do tureckich, gdyż mieszkańcy nie mogli się do nich przyzwyczaić. Stan ten nie zmienił się w ciągu kolejnej dekady124. 123 К. Иречек, Български дневник, т. 2: 1881–1884, съст. Е. Стателова, София 1995, s. 117; Ж. Назърска, Културно-историческото наследство…, s. 95. 124 „Балканска зора” 1890, год. 1, бр. 100 (5 юли), s. 3; К. Иречек, Княжество България. Негова повърхнина, природа, население, духовна култура, управление и новейша история, ч. I: Българска държава, Пловдив 1899, s. 134–137; М. Стоянов, Когато Пловдив беше столица. Очерци за Източна Румелия, Пловдив 2008, s. 22. Statystyki do połowy lat 80. XIX wieku uwzględniały podział ziem bułgarskich na północ i południe, co pokrywało się z granicami Księstwa Bułgarii oraz Rumelii Wschodniej. Podział taki nie oddaje w pełni specyfiki emigracji ludności muzułmańskiej z różnych regionów ziem bułgarskich. Biorąc pod uwagę różnice regionalne, należałoby wyodrębnić trzy obszary, w których proces migracji wyznawców islamu przebiegał w odrębny sposób i przyniósł różne skutki: północno-zachodni, północno-wschodni oraz południowy. Różnice między nimi można zobrazować na przykładzie okręgów: sofijskiego, plewneńskiego, sewliewskiego i tyrnowskiego dla regionu północno-zachodniego; warneńskiego i szumeńskiego dla regionu północno-wschodniego oraz płowdiwskiego, starozagorskiego i sliweńskiego dla regionu południowego. W północno-zachodniej części ziem bułgarskich dynamiczna emigracja muzułmanów prowadziła do zmiany charakteru tych obszarów z mieszanego, bułgarsko-tureckiego, na zasadniczo jednolity, bułgarski. Na terenach tych społeczność muzułmańska albo w tym okresie zanikła, albo ograniczyła się do około 10% mieszkańców. Wprawdzie liczba wyjeżdżających nie było tam wysoka, jednak, w związku z tym, że samych muzułmanów było niewielu, były to wartości znaczące i prowadzące do szybko postępującego kurczenia się tej społeczności. Wobec wzmożonego osadnictwa bułgarskiego, które pogłębiało zmianę proporcji między liczbą muzułmanów a chrześcijan, zjawisko to było tym bardziej wyraźne. Dobrym przykładem zmian dokonujących się w północno-zachodniej części kraju jest okręg pleweński, gdzie większość wyjazdów miała miejsce w czasie wojny i w pierwszych latach po niej. Następnie stopniowa, acz regularna emigracja w latach 90. i na początku XX wieku obejmowała do 300 osób rocznie, co doprowadzało do dalszego zmniejszania się społeczności muzułmańskiej. Na wyjazd często decydowała się ludność całych wsi bądź dzielnic, efektem czego było ich pustoszenie125. W efekcie wprawdzie nie zmniejszała się ich liczba, a odnotowano wyraźny spadek procentowy w stosunku do wszystkich mieszkańców tego obszaru – w 1880 roku w okręgu pleweńskim muzułmanie stanowili 16,3% ludności (16 491), a w 1910 roku już tylko 6% (22 088)126. Podobnym przykładem jest także okręg sofijski, gdzie w 1880 roku żyło 4 040 muzułmanów, w 1890 roku ta społeczność ograniczyła się do 3 561 osób, a w 1897 roku do 1 752, stanowiąc około 2% ludności okręgu127. Do okręgów typowych dla północno-zachodniej części kraju można zaliczyć także okręg tyrnowski. W czerwcu 1880 roku dyplomaci brytyjscy donosili, że muzułmanie masowo przygotowują się do emigracji z tego obszaru – dzielnice islamskie Tyrnowa były praktycznie wyludnione, mieszkańcy okolicznych wsi muzułmańskich przenosili się do miasta, by stamtąd ruszyć w dalszą drogę w kierunku Dobrudży, Rumunii oraz Rumelii Wschodniej128. W 1880 roku w okręgu żyło 42 172 (19,4%) wyznawców islamu, gdy w 1910 roku 26 639 (5,94%)129. Podobne skutki przyniosła emigracja w okręgu sewliewskim. W 1873 roku wyznawcy islamu stanowili 38% populacji na jego obszarze, stanowiącego wówczas samodzielny nahiję (2 350), w 1887 roku odsetek ten spadł do 12% (1 025), a 1900 roku do 8% (895). W latach 90. XIX wieku rocznie wyjeżdżało stąd do 150 osób, co było dużą liczbą na tle wielkości tej społeczności130. 125 Изложение за състояние на Плевненското окръжие през 1891–1892, Плевен 1892, s. 6; Изложение за състояние на Плевненското окръжие през 1894–1895, Плевен 1895, s. 6; Изложение за състояние на Плевненското окръжие през 1901–1902, Плевен 1902, s. 4, 6, 10. 126 Предварителни резултати от преброяването на населението на 1 януари 1881 година, София 1881, s. 4; Статистически годишник на Българското Царство, год. 3: 1911, София 1914, s. 46–47. 127 Предварителни резултати от преброяването на населението на 1 януари 1881…, s. 4; Статистически годишник…, год. 3, s. 46–47; Изложение за състояние на Софийското окръжие през 1890 г., София 1890, s. 16–19; Изложение за състояние на Софийското окръжие през 1893 г., София 1893, s. 16–18; Изложение за състояние на Софийското окръжие през 1896–1897, София 1897, s. 2, 4; Изложение за състояние на Софийското окръжие през 1897–1898, София 1898, s. 6. 128 To Lascalles, 15.06.1880, FO 913/15/155–157. 129 Предварителни резултати от преброяването на населението на 1 януари 1881…, s. 4; Статистически годишник…, год. 3, s. 46–47. 130 Изложение за състояние на Севлиевското окръжие през 1890–1891, Севлиево 1891, s. 7–8; Изложение за състояние на Севлиевското окръжие през 1895 г., Севлиево 1895, s. 6; Изложение за състояние на Севлиевското окръжие през 1896–1897, Севлиево 1897, s. 7; Х. Мехмед, op. cit., s. 59. Procesy migracyjne nabrały innego charakteru w północno-wschodniej części ziem bułgarskich, gdzie była skoncentrowana największa populacja muzułmańska w skali kraju. Liczba emigrantów z tych obszarów była wprawdzie wysoka, jednak wobec wielkości tej społeczności nie miała ona tak drastycznego wpływu na zmianę stosunku liczby chrześcijan i muzułmanów – zmieniał się on zasadniczo z 1:1 do 2:1. Specyfikę tych obszarów można pokazać na przykładzie warneńskim i szumeńskim. W 1880 roku 58,82% mieszkańców okręgu warneńskiego wyznawała islam, w 1889 roku odsetek ten spadł do 44,99%131. Równocześnie, w latach 1881–1889 liczba muzułmanów zamieszkujących okręg warneńskim wzrosła o 10 006 (z 82 811 do 92 817), mimo że w tym okresie łącznie wyjechało 12 534 osób (głównie wyznawców islamu)132. W 1892 roku zwracano uwagę, że w porównaniu ze spisem w 1888 roku, całkowita liczba ludności okręgu zmniejszyła się aż o 16 855, co jednoznacznie łączono ze zjawiskiem emigracji muzułmańskiej133. W latach 90. XIX wieku wyjeżdżało stąd do 2 tys. osób rocznie, co przy wysokiej śmiertelności prowadziło do spadku liczby wyznawców islamu nawet o 3 tys. w skali roku134. W pierwszej dekadzie XX wieku skala emigracji z okręgu warneńskiego uległa pewnemu zahamowaniu – rocznie wyjeżdżało 700–1 500 osób135. W 1910 roku w okręgu mieszkało 113 270 muzułmanów (34,4%)136. 131 Годишен отчет за санитарното състояние на Варненския окръг през 1889 година, „Държавен вестник” 1890, год. XII, бр. 106 (19 май), s. 5; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 106. 132 Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1888–1889 г., Варна 1889, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 1 л. 19–22. 133 Отчет за деятелността на Варненската окръжна постоянна комисия (1.09.1891 – 1.09.1892), ДА-Варна ф. 717к оп. 2 a.e. 2 л. 45. 134 Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1892–1893 г., Варна 1894, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 4 л. 9; Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1890–1891 г., Варна 1891, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 3 л. 4; Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1892–1893 г., Варна 1894, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 4 л. 10; Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1894–1895, Варна 1896 (таблица 3); Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1894–1895, Варна 1896 (таблица 1); Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1897–1898 г., Варна 1898, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 6 л. 3. 135 Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1902–1903, Варна 1903, s. 4; Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1905–1906, Варна 1906, s. 4; Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1907 г., Варна 1907, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 13 л. 3; Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1908 г., Варна 1908, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 14 л. 3; Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1910–1911, Варна 1911, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 17 л. 4. 136 Статистически годишник…, год. 3, s. 46–47. Podobnie jak w okręgu warneńskim, wielu muzułmanów każdego roku decydowało się na wyjazd z okręgu szumeńskiego, średnio około 1,5 tys. rocznie, co obrazuje tabela: Tab. 11: Emigracja muzułmanów z powiatów okręgu szumeńskiego w latach 1881–1896 Szumeński Eski-Dżumajski Osman-Pazarski Presławski Nowo-Pazarski Razem 1881 22 177 267 bd. bd. 446 1882 24 754 777 bd. bd. 1 555 1883 29 2 446 3 119 819 287 6 700 1884 100 534 789 354 3 1 780 1885 79 189 315 381 672 1636 1886 122 87 145 323 281 958 1887 20 341 271 259 279 1 370 1888 92 156 140 110 69 567 1889 264 472 797 526 257 2 316 1890 468 542 885 506 471 2 872 1891 320 198 233 273 454 1 478 1892 383 475 471 428 474 2 231 1893 344 282 558 125 433 1 742 1894 22 67 70 354 137 650 1895137 32* 57* 127* 89* 71* 376* 619 1896 ok. 266 151 186 ok. 66 ok. 69 ok. 738 Razem 2 577 6 928 9 023 4 613 3 957 22 485 137 Przy roku 1895, gwiazdką oznaczono wartość dla okresu od 13 (1) stycznia do 13 (1) września 1895 roku. Ostatnia liczba odnosi się do całego roku. 138 Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1893–1894, Шумен 1894, s. 8. 139 Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1902–1903, Шумен 1903, s. 3–11; Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1903–1904, Шумен 1904, s 6–11; Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1906–1907, Шумен 1907, s. 3–7; Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1909–1910, Шумен 1910, s. 4. 140 Статистически годишник…, год. 3, s. 46–47; Do regionu północno-wschodniego można zaliczyć także okręg swisztowski, gdzie utrzymywała się zwarta społeczność muzułmańska – około 16%. Proporcja między Bułgarami a wyznawcami islamu zmieniała się na korzyść tych pierwszych za sprawą intensywnej kolonizacji, a nie emigracji wyznawców islamu. Wyjazdy w tym rejonie wyraźnie ograniczyły się już w latach 90. XIX wieku, kiedy rocznie wyjeżdżało do stu osób. Zob. „Независимост” 1880, год. V, бр. 16 (22 октомври), s. 1–2; Изложение за състояние на Свищовското окръжие през 1894–1895, Свищов 1895, s. 10; Изложение за състояние на Свищовското окръжие през 1891 г., Свищов 1891, s. 5; Изложение за състояние на Свищовското окръжие през 1897–1898, Свищов 1898, s. 3. Źródło: Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1891 г., Шумен 1891, s. 5–6; Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1893–1894, Шумен 1894, s. 9; Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1894–1895, Шумен 1895, s 17; Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1896–1897, Шумен 1897, s. 8–9. Mimo masowego exodusu, społeczność muzułmańska wciąż była liczna – w 1894 roku w okręgu szumeńskim żyło 111 033 wyznawców islamu138. W pierwszej dekadzie XX wieku ta tendencja się utrzymała – przeważnie wyjeżdżało do 1,2 tys. muzułmanów rocznie, jednak trafiały się lata, gdy nawet 3,4 tys. decydowało się wyemigrować139. W 1910 roku w okręgu żyło 132 723 muzułmanów (47%)140. Migracje prowadziły do daleko idących przeobrażeń struktury etniczno-religijnej ziem północnobułgarskich po 1878 roku, jednak na wschodzie miały one inną dynamikę niż na zachodzie. Na zachodzie liczba ludności muzułmańskiej wyraźnie spadała, gdy na wschodzie z reguły utrzymywała się na dotychczasowym poziomie lub nawet rosła, co w pewnym stopniu pokazuje tabela nr 12 (odnosi się ona wyłącznie do muzułmanów tureckojęzycznych). Nie zmienia to faktu, że i na obszarach północno-wschodnich Bułgarii spadał odsetek muzułmanów, choć nie tak drastycznie jak na północnym zachodzie. Tab. 12: Szacunki dotyczące tureckojęzycznych muzułmanów w wybranych okręgach Księstwa Bułgarii w latach 1881–1888 według Konstantina Jirečka Region Okręg 1881 1888 Północno-zachodni Sewliewski 15 537 8 811 Tyrnowski 40 573 20 895 Północno-wschodni Ruseński 65 979 68 659 Silistreński 65 092 71 367 Razgradzki 82 559 67 181 Szumeński 129 797 113 706 Warneński 82 812 92 817 Razem 482 349 443 436 Źródło: К. Иречек, Княжество България. Негова повърхнина, природа, население, духовна култура, управление и новейша история, ч. I: Българска държава, Пловдив 1899, s. 156. Na południu ziem bułgarskich emigracja muzułmanów przebiegała podobnie jak na północnym zachodzie i przyniosła podobne skutki z tą różnicą, że dodatkowym impulsem do wyjazdów był rok 1885. Nie widać aż tak dużej różnicy między zachodem a wschodem tego regionu – wyjątkiem były w tym przypadku trzy powiaty w północnej części departamentu burgaskiego (anchiałski, ajtoski oraz karnobacki), w których proces emigracji muzułmanów przebiegał podobnie jak na północno-wschodnich ziemiach bułgarskich (zob. Tabela 13). Do zjednoczenia Rumelii Wschodniej z Księstwem Bułgarii około 20% muzułmańskiej ludności rolniczej opuściło jej obszar – łącznie około 50 tys. osób141. Intensyfikacja emigracji z prowincji nastąpiła po 1882 roku, w efekcie wprowadzenia podatku katastralnego od ziemi, wtedy z powiatów syrnenogorskiego i stremskiego wyjeżdżało około 150 rodzin muzułmańskich miesięcznie. W ciągu kolejnego roku tendencja ta objęła także powiaty tatar-pazardżicki, starozagorski, jambołski, ichtimański i harmanlijski. Mimo że administracja prowincji zaczęła przeciwdziałać wyjazdom, m.in. wstrzymując wydawanie paszportów muzułmanom, to wciąż dochodziło do wyludniania całych wsi: w 1883 roku z okolic Starej Zagory wyjechało 94 rodzin muzułmańskich, Nowej Zagory – 255, Kazanłyku – 94, a Czirpanu – 255142. Należy jednak podkreślić, że do zjednoczenia procentowy stosunek poszczególnych grup etnicznych nie uległ zasadniczej zmianie: w 1880 roku Bułgarzy stanowili 70,3% mieszkańców prowincji, a w 1884 – 72,3%; „Turcy” odpowiednio 21,4% i 21,3%, a Grecy i Żydzi niezmiennie: 5,2% oraz 0,5%143. 141 Е. Стателова, Източна Румелия…, s. 131–132; A. M. Mirkova, „Population Politics”…, s. 966. 142 Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 129. 143 Ibidem, s. 115–116. Po zjednoczeniu na obszarach dawnej autonomii odnotowywano intensywny spadek liczby muzułmanów. W latach 1884–1910 procent muzułmanów na południu Bułgarii zmniejszył się z 21% do 15,2% (średnio 2,1% rocznie)144. Do największej liczby wyjazdów doszło między rokiem 1885 a 1887, co było reakcją na zjednoczenie Księstwa Bułgarii z Rumelią Wschodnią145. Wpływ emigracji na strukturę etniczno-wyznaniową szczególnych powiatów ziem południowobułgarskich po zjednoczeniu prezentuje tabela 13, jakkolwiek trzeba podkreślić, że nie obejmuje ona ludności pomackiej: 144 Mimo że do 1885 roku Księstwo było bardziej atrakcyjnym celem imigracji, w tym czasie następował duży napływ Bułgarów do Rumelii Wschodniej, powodujący wzrost tej grupy średnio o 2% rocznie. 145 Н. Илиева, op. cit., s. 42–43. Tab. 13: Szacunki dotyczące tureckojęzycznych muzułmanów na obszarach dawnej Rumelii Wschodniej w latach 1885–1888 według Konstantina Jirečka Okręg Powiat 1885 1888 Płowdiwski Płowdiwski 19,9% 15,9% Konucki 11,9% 10,2% Stremski (Karłowski) 18,8% 11,9% Owcze-Hyłmski 3,4% 2% Syrnenogorski 13,6% 5,5% Rupczoski – 6,4% Tatar-Pazardżicki Tatar-Pazardżicki 7,5% 5,5% Peszterski – 15,8% Panagiurisztański 3,6% 2,3% Ichtimański 3,2% 0,79% Chaskowo Chaskowski 25% 23,7% Hadżi-Eleski 18,4% 16,8% Harmanlijski 21,4% 20,3% Kyrdżalijski 97,4% – Staro-Zagorski Starozagorski 9,1% 6,8% Kazanłycki 26,7% 25,1% Czirpański 10,3% 5,3% Nowozagorski 12,1% 8% Sejmeński 6% 0,2% Sliweński Sliweński 17% 14,1% Jambołski 10% 8,4% Kyzyłagacki 9,5% 5,3% Kawaklijski 3,4% 1,7% Kotełski 16% 11,9% Burgaski Burgaski 10,2% 8,6% Ajtoski 65,8% 64,8% Anchiałski 33,7% 29% Karnobacki 40,4% 34,7% Źródło: К. Иречек, Княжество България. Негова повърхнина, природа, население, духовна култура, управление и новейша история, ч. I: Българска държава, Пловдив 1899, s. 158. Po zjednoczeniu Rumelii Wschodniej z Księstwem Bułgarii i ustabilizowaniu sytuacji, proces emigracji na południu kraju trwał nadal. W kotlinie podbałkańskiej, gdzie żyło około 33% całej populacji muzułmańskiej ziem południowobułgarskich, w latach 1884–1910 odnotowano spadek liczby wyznawców islamu średnio o 1,6% rocznie. W skutek tego, gdy przed rokiem 1887 w takich gminach jak Paweł Banja, Kazanłyk, Nikołaewo czy Ajtos ludność muzułmańska stanowiła około 20%, na początku XX wieku tylko 10% populacji tych rejonów wyznawało islam146. 146 Tylko w gminie Paweł Banja odsetek Turków wynosił 10%, w innych gminach wartości te były niższe. Ibidem, s. 43–44. 147 W raporcie posłużono się określeniem „Turek”, jednak obok etnicznych Turków w dalszej części raportu w tej grupie wyszczególniono także około 10 tys. bułgarojęzycznych muzułmanów i 4 957 Romów muzułmanów. 148 Изложение за състояние на Пловдивското окръжие през 1888–1889, Пловдив 1890, s. 18–19; Изложение за състояние на Пловдивското окръжие през 1889–1890, Пловдив 1890, s. 6; Изложение за състояние на Пловдивското окръжие през 1891 г., Пловдив 1891, s. 5–6. 149 Статистически годишник…, год. 3, s. 46–47. 150 К. Иречек, Княжество България…, ч. II, s. 205. 151 Преселвания и изселвания в Старозагорски окръг през 1881–1883 г., [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 83–84; К. Иречек, Княжество България…, ч. II, s. 175–176. 152 Статистически годишник…, год. 3, s. 46–47. Za reprezentatywne dla południa kraju można uznać departamenty (od 1885 roku – okręgi) płowdiwski, starozagorski oraz sliweński. Według raportu władz lokalnych, departament płowdiwski na początku 1885 roku zamieszkany był przez 226 225 osób, w tym 50 404 muzułmanów (22,3%)147. W ciągu trzech kolejnych lat nastąpił spadek liczby muzułmanów o około 11 tys. (czyli o 22%), co było następstwem przede wszystkim emigracji. Do przełomu lat 80. i 90. XIX wieku rocznie wyjeżdżało do 1 tys. osób148. Mimo to w 1910 roku w okręgu płowdiwskim nadal żyło 47 589 wyznawców islamu, ale stanowili już tylko 10,6% populacji149. Podobnie proces ten przebieg w okręgu starozagorskim. Warto zwrócić uwagę, że obszar ten ucierpiał prawdopodobnie w największym stopniu w czasie wojny lat 1877–1878. Stara Zagora po zakończeniu konfliktu jeszcze przez pięć miesięcy była opustoszała, dopiero po tym okresie zaczęli napływać do niej uchodźcy bułgarscy oraz część muzułmańskich – w przypadku tych drugich rzadko na stałe. Całe islamskie wsie w rejonie wyprzedawały własność i przenosiły się do Imperium Osmańskiego, głównie do Tracji i do Anatolii. Przed zjednoczeniem proces emigracji uległ wyraźnemu osłabieniu, jednak zyskał na impecie po likwidacji autonomii wschodniorumelijskiej. W 1885 roku żyło tam 28 051 muzułmanów skupionych głównie w rejonie Kazanłyku. W 1891 roku ich liczba zmniejszyła się do około 20 tys.150. Do końca lat 90. XIX wieku doszło do wyludnienia trzynastu gmin muzułmańskich w powiatach kazanłyckim, czirpańskim oraz sejmeńskim (w ostatnim z wymienionych w 1899 roku nie było już ani jednego wyznawca islamu)151. W 1910 roku w okręgu starozagorskim żyło 30 212 wyznawców islamu, stanowiących 6,8% populacji152. Podobnie wyglądała sytuacja w departamencie sliweńskim. Doszło stąd do dwóch fal masowych wyjazdów, najpierw po wojnie153, a następnie, w nieco mniejszym stopniu, po 1885 roku. Przed zjednoczeniem w departamencie żyło 17 200 muzułmanów (10,9%), w 1892 roku zaś 16 031 (10%)154. Po fali emigracji w pierwszej połowie lat 80. XIX wieku związanej ze zjednoczeniem, proces ten ustał. W latach 90. XIX wieku rocznie wyjeżdżało do 400 osób z wyraźną tendencją spadkową155. 153 Записка на подпоручник В. П. Митурич за социално-икономическото положение на Ямболски окръг (28.03.1879), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 38–39. 154 Общи резултати от преброяване на населението в Южна България (Източна Румелия) на 1885 януари 1, София 1888, s. 4–5; Изложение за състояние на Сливенското окръжие през 1892 г., Сливен 1892, s. 8–9. 155 Изложение за състояние на Сливенското окръжие през 1896–1897, Сливен 1897, s. 1–2; Изложение за състояние на Сливенското окръжие през 1897–1898, Сливен 1898, s. 3; Tę tendencję dostrzegamy także w powiecie karnobackim, wchodzącym w skład departamentu burgaskiego (po zjednoczeniu, okręgu burgaskiego). W 1879 roku w powiecie żyło 12 tys. muzułmanów (46,3%), w 1884 – 13 559 (42,74%). Wyraźny spadek odnotowany dopiero po 1885 roku – w 1893 roku społeczność muzułmańska zmniejszyła się do 6 946 członków (22,4%). Zob. Ж. Констадинова, Демографска характеристика на Карнобад и района – края на XIX – началото на XX в., [w:] Българските бежанци в Бургас и региона 1878–1945 г., съст. С. Елдъров, М. Николов, П. Кирова, И. Делева, Бургас 2018, s. 230–231. 156 S. Raichevsky, The Mohammedan Bulgarians (Pomaks), trans. M. Pencheva, Sofia 2004, s. 76–77. 157 С. Н. Шишков, Българо-мохамеданите (помаци). Историко-земеписен и народоучен преглед с образи, Пловдив 1936, s. 72; Х. Мехмед, op. cit., s. 53. 158 Рупчоският околийски началник до Ст. Н. Шишков, учител при Държавните трикласно училище в с. Оряхово, Хвойна 18.09.1893, ДА-Пловдив ф. 52к оп. 1 а.е. 250 л. 3; „Славиеви гори” 1894, год. I, кн. 5, s. 39; В. Арденски, Загаснали огнища…, s. 25. 159 Б. Гюзелев, op. cit., s. 23–24. Powyższe dane, niezależnie czy mówimy o regionie północno-wschodnim, północno-zachodnim czy południowym, odnoszą się przede wszystkim do ludności tureckiej. Ze względu na odrębność Pomaków, Tatarów i Czerkiesów warto zwrócić uwagę na migracje przedstawicieli tych grup. Pomacy rodopscy, tworzący przed wojną dwudziestotysięczną społeczność, z chwilą włączenia zamieszkujących przez nich obszarów do Rumelii Wschodniej także zaczęli wyjeżdżać156. Wcześniej, przed wojną lat 1877–1878 ludność ta nie charakteryzowała się dużą mobilnością, trafiały się wyłącznie jednostki, które decydowały się zmienić miejsce zamieszkania. Wyjątek stanowił okres konfliktów zbrojnych, kiedy czasowo przenoszono się do ośrodków miejskich w obawie przed pogromami ze strony wojsk157. Również w przypadku Pomaków nie dysponujemy statystykami pozwalającymi dokładnie określić liczbę migrantów. Od 1879 do 1894 roku z Rodopów wyjechało około 800 rodzin pomackich, mniej więcej 4,5 tys. osób158. Stoju Sziszkow wyliczył, że w okresie 1882–1935 na wyjazd zdecydowało się około 19–20 tys. Bułgarów muzułmanów z obszarów rodopskich159. Wyjazdy Pomaków z Rodopów na szerszą skalę rozpoczęły się po zjednoczeniu Księstwa Bułgarii z Rumelią Wschodnią, wcześniej były to wyłącznie pojedyncze przypadki160. Na przykład, po 1886 roku ze wsi Banja wyjechało sto rodzin, z Dorkowa – dziesięć, z Czepelare – siedemdziesiąt161, a z Konstandina – wszyscy mieszkańcy wsi. Do 1888 roku migracje nie objęły wsi Czepino, później procesy te doprowadziły do wyraźnego zmniejszenia się odsetka Pomaków w tej miejscowości: w 1884 roku stanowili oni 69% jej populacji, przed pierwszą wojną bałkańską – około połowy162. W Rakitowie w 1888 roku mieszkało 1 358 muzułmanów i 592 chrześcijan, stąd także wyznawcy islamu wyjeżdżali, m.in. na początku lat 90. XIX wieku piętnaście rodzin zdecydowało się przenieść do Azji Mniejszej. Orechowo, w którym w 1884 roku żyło 750 muzułmanów, opustoszało w wyniku dwóch fal migracyjnych w 1891 i 1904 roku. Dobrym przykładem skali wyjazdów Pomaków z Rodopach jest również wieś Łyżene, która w przeciągu lat 70. i 80. XIX wieku z zamieszkałej wyłącznie przez muzułmanów, stała się chrześcijańska. W 1870 roku, według Stojana Zachariewa, we wsi znajdowało się siedemdziesiąt domów pomackich z 200 mieszkańcami. Stan ten utrzymywał się aż do zjednoczenia: w 1880 roku w Łyżene mieszkało 467 muzułmanów, a w 1885 – 980. Po unii Pomacy zaczęli przygotowywać się do emigracji – w latach 1886–1887 wyjechało pięćdziesiąt rodzin, które zdecydowały się przenieść do Azji Mniejszej. Ich miejsce zajmowali chrześcijanie – w 1888 roku Łyżene było zamieszkałe przez 77 chrześcijan i 689 muzułmanów163. W 1892 roku w miejscowości tej żyło już zaledwie trzydzieści rodzin pomackich (w tym dziesięć, które powróciły z Azji Mniejszej)164. Łącznie między sierpniem 1891 a lipcem 1893 roku z bułgarskiej części Rupczosu wyjechało 169 rodzin, czyli 914 Pomaków165. W 1893 roku muzułmanów (głównie Pomaków) było w bułgarskiej części Rodopów około 40%, co przedstawia tabela nr 14. W kolejnych latach Pomacy opuścili wiele z wymienionych miejscowości. 160 U. Brunnbauer, Families and mountains in the Balkans Christian and Muslim household structures in the Rhodopes, 19th–20th century, „History of the Family” 2002, vol. 7, s. 342. 161 Do 1878 roku w Czepelare muzułmanie przeważali nad chrześcijanami w stosunku 5:3. W 1880 roku w Czepelare żyło 927 muzułmanów i 618 chrześcijan, w 1888 – 942 muzułmanów i 725 chrześcijan. В. Дечев, Миналото на Чепеларе. Принос за историята на Родопа, т. 2, ред. Г. И. Чичовски, Чепеларе 2002, s. 173–174. 162 Г. Куманов, Историко-демографски промени в Северозападните Родопи – преселници и изселници през периода ХVІІ–ХХ век, „Български фолкор” 2013, бр. 3, s. 278–280. 163 Х. Попконстантинов, Спомени, пътеписи, писма, ред. А. Примовски, Н. Примовски, Пловдив 1970, s. 434–438. 164 Reemigrantów byłoby więcej, jednak powracający Pomacy często nie byli w stanie odkupić swoich majątków. Z tego powodu przenosili się następnie do Konstandowa, skąd wyjeżdżali inni muzułmanie. Zob. Ibidem, s. 439. 165 „Славиеви гори” 1894 год. I, кн. 3, s. 22. Tab. 14: Ludność bułgarskich Rodopów w 1893 roku Gmina Chrześcijanie Muzułmanie Razem Bogutewo – – 661 100% 661 Bojkowo 456 72,27% 175 27,73% 631 Borowo 8 0,44% 1 806 99,96% 1 814 Wyrbowo 624 94,4% 37 5,6% 661 Dedowo 503 100% – – 503 Liłkowo 556 66,35% 282 33,65% 838 Łyki 123 7,6% 1 496 92,4% 1 619 Orechowo 513 55,76% 407 44,24% 920 Pawełsko 1 486 94,71% 83 5,29% 1 569 Sitowo 661 99,55% 3 0,05% 664 Stojkowo 621 92,69% 49 7,31% 670 Chwojna 1 547 75,46% 503 24,53% 2 050 Czepelare 1 009 50,02% 1 008 49,98% 2 017 Czukurkioj 10 1,81% 540 98,19% 550 Sziroka łyka 1 835 78,76% 495 21,24% 2 330 Jugowo 1 191 92,54% 96 7,46% 1 287 Razem 11 143 59,32% 7 641 40,68% 18 784 Źródło: „Славиеви гори”, 1894, год. I, кн. 3, s. 24; С. Н. Шишков, Българо-мохамеданите (помаци). Историко-земеписен и народоучен преглед с образи, Пловдив 1936, s. 74; U. Brunnbauer, Ökologie, Gesellschaft und Kultur in den Rhodopen: christliche und muslimische Haushalte im späten 19. und frühen 20. Jh, [w:] The Pomaks in Greece and Bulgaria. A model case for borderland minorities in the Balkans, ed. K. Steinke, Ch. Voss, München 2007, s. 26. W lipcu 1894 roku około piędziesiąt rodzin pomackich wyjechało ze wsi Er Kuprija w rejonie Rupczosu do Turcji, w ich emigracji pomagali żołnierze osmańscy z pobliskiego punktu granicznego166. W tym samym roku wyjechali także prawie wszyscy Pomacy z Karamuszu (50 domów), Borowa (60 domów) i Bogutewa (30 domów), opustoszało Forcowo (320 muzułmańskich mieszkańców – miejscowość ta została włączona do wsi Stomanewo)167. Do 1895 roku z Pawełska wyjechało trzydzieści szęść rodzin, a z Orechowa – 126, wyludnieniu uległo także Drjanowo. Spora fala wyjazdów nastąpiła w latach 1899–1903, kiedy z bułgarskiej części Rupczosu wyemigrowało łącznie około trzysta rodzin pomackich. W 1900 roku Sziroką Łykę opuściło około sto pięć rodzin muzułmańskich, w wyniku czego w miejscowości nie pozostał ani jeden wyznawca islamu. W 1907 roku opustoszała zupełnie Brezowica nieopodal Sitowa: w 1884 roku żyło tam 202 Pomaków, w 1900 roku – 133. Podobny los spotkał w tym roku Durmuszewo, gdzie siedem lat wcześniej mieszkało 668 Bułgarów muzułmanów. Jedną z ostatnich sporych pomackich wsi w bułgarskich Rodopach była Chwojna, zamieszkiwana w 1902 roku przez 210 muzułmanów. W 1892 roku, wyjechało stąd czterdzieści rodzin, a w ciągu pierwszej dekady XX wieku wieś kompletnie opustoszała. W 1904 roku trzydzieści pomackich rodzin opuściło miejscowość Dobrałyk, gdzie nie 166 „Славиеви гори” 1894 год. I, кн. 4, s. 36. 167 ДА-Пловдив ф. 52к оп. 1 а.е. 14 л. 5; „Славиеви гори” 1894, год. I, кн. 5, s. 40; „Славиеви гори” 1894, год. I, кн. 6, s. 39. pozostał już żaden muzułmanin. W tym roku do opuszczenia wsi przygotowywali się kolejni Bułgarzy muzułmanie z Czepelare oraz ostatni, którzy pozostali w Bogutewie168. W 1906 roku gazeta wydawana w Czepelare, „Родопски напредък” alarmowała, że proces emigracji Pomaków z Rodopów nasila się. Potwierdzał to fakt, że w 1911 roku z Osenowa 460 muzułmanów zdecydowało się przenieść do Imperium Osmańskiego169. 168 „Родопски напредък” 1906, год. IV, кн. 6, s. 267. 169 В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 173–174; В. Арденски, Загаснали огнища…, s. 124–125; Х. Мехмед, op. cit., s. 60; Б. Гюзелев, op. cit., s. 18, 20–21, 23–24. 170 В. Арденски, Загаснали огнища…, s. 47–48; Na północnych obrzeżach Rodopów Wschodnich żyła także zwarta społeczność turecka, skupiająca praktycznie 50% tureckiej populacji Rumelii Wschodniej. Wsie te były zamieszkałe wyłącznie przez Turków, jedynie kilka miejscowości miało charakter turecko-bułgarski, np. Złatoustowo i Topołowo w powiecie madżarowskim oraz Manastir w powiecie chaskowskim. W regionie tym odnotowano najwyższy spadek liczby muzułmanów w skali całych ziem bułgarskich, wynoszący w okresie 1887–1910 średnio 2,5% rocznie. Proces ten był szczególnie intensywny w gminach Madżarowo i Stambołowo. Н. Илиева, op. cit., s. 43. 171 R. Crampton, The Turks…, s. 46–47; Б. Гюзелев, op. cit., s. 23. W latach 1878–1912 właściwie wszystkie wsi pomackie w Rodopach zostały objęte zjawiskiem emigracji, wyjątkami były dwie miejscowości: Czurukioj oraz Korowo. Były to wsie zamieszkane wyłącznie przez Pomaków, nie było tam chrześcijan, liczących na zajęcie ziem po ewentualnym wyjeździe muzułmańskich sąsiadów. Podobnie jak Pomacy z Babjaku, miejscowi muzułmanie słynęli ze swej nieustępliwości, izolacji i niechęci do obcych. Warto także dodać, że mieszkańcy Korowa nie uczestniczyli w tłumieniu powstania kwietniowego. Od 1878 roku do wybuchu wojen bałkańskich liczba muzułmańskich mieszkańców Czurukioj wzrosła z 850 od 1 181, a w Korowie – z 721 do 1 188170. Pomacy łowczańscy skupieni w okręgach Łoweczu, Plewny oraz Wracy również decydowali się masowo na emigrację po utworzeniu państwa bułgarskiego171. Michaił Sarafow na podstawie statystyk z 1880 roku szacował ich liczbę na 10 220. Jeśli przyjmiemy, za Tomą Wasiliewem, że przed wojną lat 1877–1878 na tym terenie mieszkało 50 tys. Pomaków, to w czasie konfliktu i tuż po nim rejon Łowecza opuściło około 80% przedstawicieli tej grupy. Spośród owych 10 220 Pomaków 4 716 żyło w okręgu łowczańskim, 4 080 w bełosłatińskim, 780 w pleweńskim, a 636 w teteweńskim. Według Konstantina Jirečka, w 1888 roku liczba Pomaków łowczańska spadła do 5 277, z czego 2 994 zamieszkiwało powiat teteweński, 1 764 bełosłatiński, 242 łukowicki, 172 trojański, a 106 łowczański. Lubomir Mileticz wyliczył zaś, że w północnej Bułgarii w 1893 roku żyło 5 940 Pomaków: w rejonie Tetewenu 2 250, Bjałej Słatiny 3 012, a Łukowitu 678. Mileticz pod koniec XIX wieku objeżdżał pomackie wsie w okolicach Łoweczu i alarmował o niebezpiecznym zjawisku znikania całych społeczności. Według jego relacji, w Łukowicie doszło do spadku populacji z 797 do 55, w miejscowości Dobrewci w 1899 roku znajdowało się wyłącznie dziesięć domów, zupełnie opustoszały takie wsie jak Petrewene, Peszterna, Karłukowo, Gornik, Suchatcze, Reselec, Lipica i inne. W Toros, gdzie jeszcze w 1894 roku żyło 678 Pomaków, pięć lat później mieszkało tylko dwadzieścia rodzin bułgarsko-muzułmańskich172. Znajdujemy potwierdzenie tych procesów w innych źródłach. W pleweńskim raporcie okręgowym za latach 1891–1892 wskazywano, że pomackie wsie Toros, Dyrmanci, Todoriczeni, Petrewen, Błysniczewo, Oreszeni, Łukowit, Swinar oraz Czernikowo pustoszeją, w miejsce Pomaków napływa ludność chrześcijańska schodząca ze Starej Płaniny173. Według szacunków archeologa i historyka Wasiła Mikowa, w 1880 roku społeczność Pomaków łowczańskich liczyła około 10 tys., po pięćdziesięciu latach – 3,1 tys. Wspomniany wieloletni naczelny sekretarz Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Toma Wasiliew twierdził, że w latach 30. XX wieku było ich zaledwie 5 tys.174. 172 К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 120; Idem, Княжество България…, ч. II, s. 900–901; Л. Милетич, Ловчанските помаци, „Български преглед” 1899, кн. 5, s. 67–71; Х. Мехмед, op. cit., s. 58–59; К. Василев, Родопските българи…, s. 6. 173 Изложение за състояние на Плевненското окръжие през 1891–1892, Плевен 1892, s. 4–6; W bułgarskiej historiografii pojawiały się także opinie, że w omawianym okresie nie doszło do exodusu Pomaków do Imperium Osmańskiego, a jedyne emigracje, jakie miały miejsce po wojnie, kierowały się na północ, na ziemie Księstwa Bułgarii. Należy uznać takie twierdzenia za nieprawdziwe i nie znajdujące potwierdzenia w źródłach. Por. Х. Гиневски, Миналото на Средните Родопи…, s. 159. 174 С. Н. Шишков, Българо-мохамеданите…, s. 74. 175 С. Антонов, И. Миглев, Татари, [w:] Общности и идентичности в България, ред. А. Кръстева, София 1998, s. 357–358; М. Михайлова-Мръвкарова, За татари, татарските училища и татарските джамии в Североизточна България, [w:] Татари в България – общество, история и култура, съст. Т. Димов, Н. Муртаза, Добрич 2009, s. 39. 176 Прошение от Хасковския окръг с писмата от Министерството на финансите, 16.10.1891, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 1 л. 14–16; От Шуменско окръжно управление до IV Отделение на Министерство на финансите, 19.03.1892, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 243 л. 53–54. 177 К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 60–61, 172–173. Po 1878 roku, po wojennych migracjach, na ziemiach bułgarskich pozostało około 18 tys. Tatarów, skupionych głównie w północno-wschodniej części Bułgarii, obok największych skupisk ludności tureckiej. W omawianym okresie właściwie nie odnotowano znaczących wyjazdów tej ludności z ziem bułgarskich175. Emigracja była sporadyczna, np. na początku 1891 roku informowano o wyjazdach tatarskich z rejonów Szumenu, a w październiku władze okręgowe w Chaskowie zwracały uwagę na zniknięcie całej społeczności tatarskiej z miejscowości Hasadładał, nieopodal Jambołu176. Cała ludność czerkieska wyemigrowała z ziem bułgarskich już w czasie wojny rosyjsko-tureckiej (1877–1878), ostatnie jej grupy wyjechały w przeciągu trzech lat po konflikcie, kierując się do Konstantynopola, Seresu oraz Salonik. Konstantin Jireček przyjmował, że w 1877 roku na ziemiach bułgarskich żyło około 100 tys. Czerkiesów, gdy po „wyzwoleniu” byli oni już tylko „historycznym wspomnieniem”177. Szacuje się, że po powstaniu państwa na ziemiach bułgarskich przebywało zaledwie stu przedstawicieli tej grupy178. W dalszej perspektywie, Czerkiesi niemalże zniknęli z Bałkanów, nawet z rejonów pozostających do 1912 roku pod władzą sułtana tureckiego – przenosili się do Azji Mniejszej. Pod koniec XIX wieku Wasił Kynczow podawał, że w Macedonii żyło raptem 2 837 przedstawicieli tej ludności. Wojny bałkańskie zakończyły ich obecność w regionie179. 178 J. Grzegorzewski, Za Dunajem. Bułgarya, Serbia, Czarnogóra, Lwów 1904, s 177; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 26. 179 Zob. М. Пандевска, Присилни миграции во Македониja во годините на Големата источна криза (1875–1881), Скопje 1993, s. 93–101. 180 М. Сарафов, Народностите в западната част на Княжеството, „Периодическо списание” 1882, кн. 3, s. 49. 181 Н. Илиева, op. cit., s. 34–35. 182 Епископ Мелхиседек, Екзкурзия из България, 1885, [w:] Румънски пътеписи…, s. 165–166; М. Маджаров, Източна Румелия…, s. 214. 183 Н. Илиева, op. cit., s. 37. 184 Л. Милетич, Старото българско…, s. 3–4; Н. Илиева, op. cit., s. 44–45 *** Zmiany, jakie dokonały się w latach 1878–1912 w wyniku emigracji muzułmanów, przebiegały odmiennie w zależności od specyfiki regionów. Regiony zamieszkiwane przez muzułmanów można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej można zaliczyć obszary w północno-zachodniej i południowej części kraju, na tych terenach proporcja między prawosławnymi a muzułmanami ukształtowała się w wyniku migracji w stosunku 9:1. Drugą grupę tworzyły obszary na północnym wschodzie, gdzie ta sama proporcja wyniosła między 1:1 a 2:1180. Największy spadek procentowy udziału muzułmanów odnotowano na obszarach, gdzie było ich najmniej181. Najliczniejsze wspólnoty muzułmańskie, w sposób zwarty zasiedlający region północno-wschodni, w mniejszym stopniu odczuwały skutki emigracji182. W powiatach, gdzie wyznawcy islamu stanowili powyżej 60% ludności, spadek ich udziału procentowego wynosił średnio 0,2–1% rocznie (w całym omawianym okresie 15–20%), dotyczy to na przykład powiatów kurtbunarskiego (gdzie w 1887 roku 87% mieszkańców wyznawało islam), osman-pazarskiego (83%), eski-dżumajskiego (71,5%), szumeńskiego (64,6%) czy razgradzkiego (61,2%). Gdy odsetek wyznawców islamu był niższy niż 60%, jak na przykład w powiecie dobrickim (gdzie w 1887 roku 53,1% mieszkańców było muzułmanami) czy presławskiego (51,7%), spadek ten wynosił 1,2% średnio rocznie (łącznie w omawianym okresie o 20–25%)183. Największy spadek (średnio o 2% rocznie) odnotowano na obszarach, gdzie skupiska muzułmanów były najmniejsze, czyli faktycznie na większości terytorium kraju, poza północno-wschodnią częścią i niektórymi rejonami w Rodopach, w których do końca omawianego okresu społeczność wyznawców islamu dominowała liczebnie184. Czynnikami, które oprócz emigracji wpływały na wysokość udziału procentowego muzułmanów w odrodzonej Bułgarii, były napływ Bułgarów na zamieszkiwane przez nich terytoria i przyrost naturalny wśród muzułmanów. Imigracja Bułgarów z Imperium Osmańskiego oraz obszarów górskich miała nawet większy wpływ na zmianę bułgarskiej mapy etnicznej niż wyjazdu muhadżirów185. Wysoki przyrost naturalny wśród muzułmanów pozwalał na pewnych obszarach zniwelować straty związane z wyjazdami, przykładem może być okręg warneński. Z okręgu tego od stycznia 1888 do lipca 1890 roku wyjechało 3 534 muzułmanów, przewaga narodzin (6 434) nad zgonami (3 694) spowodowała, że liczba muzułmanów nie zmieniała się w sposób zasadniczy: w styczniu 1888 roku było ich 96 726, a w lipcu 1890 – 95 830186. Nie było to jednak normą – w okresie od lipca 1893 roku do lipca 1895 liczba urodzeń była niższa niż zgonów (3 638 do 4 737), co przy wzmożonej emigracji (2 119) doprowadziło do spadku liczby wyznawców islamu w okręgu warneńskim (o 3 218)187. Wpływ na to miały również wypadki losowe, do jakich należy zaliczyć powtarzające się epidemie, przede wszystkim cholery. Kordony sanitarne czasowo zatrzymywały wyjazdy wyznawców islamu, jednak równocześnie następował wówczas gwałtowny wzrost śmiertelności188. Reemigracja muzułmańska od połowy lat 80. XIX wieku nie miała praktycznie żadnego wpływu na liczbę tej ludności – w tym czasie możemy mówić tylko o pojedynczych przypadkach powrotów189. 185 Н. Илиева, op. cit., s. 46. 186 Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1889–1890, Варна 1890, s. 5–7, 9. 187 Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1894–1895, Варна 1896 (таблица 1, 3); Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1897–1898 г., Варна 1898, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 6 л. 3; Podobnie przewagę zgonów nad narodzinami odnotowano wśród w 1903 roku, a tendencja ta była odwrotna wśród Bułgarów. Zob. „Варненски общински вестник” 1903, год. 16, бр. 22 (10 ноември), s. 4. 188 Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1893–1894, Шумен 1894, s. 9–10. 189 Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1896–1897, Шумен 1897, s. 8. 9.2.2 Motywacje wyjazdów Jakkolwiek wprowadza się różnicowanie na dobrowolną i przymusową emigrację, to granica jest nieraz trudna do wytyczenia. Możemy jednoznacznie mówić o przymusowych wysiedleniach jedynie w przypadku wymiany ludności przeprowadzonej na zasadzie porozumienia dwóch państwa czy bezpośredniego zagrożenia życia w czasie wojen lub innych niepokojów. Gdy do wyjazdu dochodzi w innych warunkach, określenie dobrowolnego bądź przymusowego charakteru często jest niemożliwe. Identyfikację motywacji migracji w warunkach dekonstrukcji istniejącego porządku polityczno-społecznego i kształtowania nowego państwa należy uznać za zadanie skomplikowane. Nie wystarczy przywołanie tezy stawianej przez część socjologów, że każda jednostka dąży do życia w etnicznie homogenicznym środowisku190 190 T. Sahara, op. cit., s. 23. 191 Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1902–1903, Шумен 1903, s. 12–13; Изложение за състояние на Севлиевското окръжие през 1890–1891, Севлиево 1891, s. 6; Изложение за състояние на Търновското окръжие през 1894–1895, Търново 1895, s. 6; Изложение за състояние на Сливенското окръжие през 1892 г., Сливен 1892, s. 9–10; В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 173–174; К. Попов, op. cit., s. 144; С. Н. Шишков, Избрани произведения, ред. К. Василев, Пловдив 1965, s. 280–282; „Знаме” 1896, год. II, бр. 56 (10 ноември), s. 2–3; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 168; Podobnie diagnozy dotyczące emigracji muzułmanów z Bałkanów w XIX wieku stawiają właściwie wszystkie historiografie regionu. Zob. N. Immig, The „New” Muslim Minorities in Greece: Between Emigration and Political Participation, 1881–1886, „Journal of Muslim Minority Affairs” 2009, vol. 29, no. 4, s. 513. 192 С. Илчевски, Религиозният диалог между християнската и мюсюлманската общност в края на XIX и началото на XX век в село Хвойна, Смоленско, „Международно реферирано списание за етнология, медиевистика и археология” 2011, год. 3, бр. 3, s. 43–44. 193 Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1902–1903, Шумен 1903, s. 16; Е. Кейе, op. cit., s. 49–50; Х. Шкорпил, К. Шкорпил, География и статистика на Княжество България, Пловдив 1892, s. 189; У. Бюксеншютц, Малцинствената политика в България. Политиката на БКП към евреи, роми, помаци и турци (1944–1989), София 2000, s. 62; M. Neuburger, The Orient Within: Muslim Minorities and the Negotiation of Nationhood in Modern Bulgaria, Ithaca-London 2004, s. 35–36; S. Katsikas, Millets in Nation-States…, s. 177. 194 В. Стоянов, Турското население в България между …, s. 63; L. Stavrianos, The Balkans 1813–1914, New York 1963, s. 7. 195 С. Н. Шишков, Българо-мохамеданите…, s. 72–73; И. Вазов, Събрани съчинения, т. 12, ред. Г. Цанев, София 1977, s. 158; Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1902–1903, Шумен 1903, s. 12; В. Арденски, Загаснали огнища…, s. 41. Władze bułgarskie najczęściej tłumaczyły przyczyny emigracji ludności muzułmańskiej z kraju „fanatyzmem religijnym”191. Terminem tym starano się podsumować ogół kulturowych źródeł niezadowolenia wyznawców islamu z nowej sytuacji polityczno-społecznej, co często okazywało się kluczowe w podejmowaniu decyzji o wyjeździe. Trzeba na wstępie jednoznacznie podkreślić, że „fanatyzm” nie odnosił się stricte do spraw wiary, a bardziej do stylu życia oraz krytycznej postawy wobec nowoczesności rozumianej jako europeizacji192. Wielu muzułmanów, którzy przed 1878 rokiem stanowili oficjalnie warstwę dominującą w Imperium Osmańskim, nie mogło pogodzić się z utratą tej pozycji, a tym bardziej z przejęciem władzy przez dawną raję. Na ziemiach bułgarskich wszakże po 1878 roku doszło do swoistej inwersji społecznej – „pan” stał się „sługą”, a „sługa” „panem”, elita stała się mniejszością. Muzułmanie stracili szereg przywilejów związanych z podatkami, dysponowaniem ziemią, dostępnością do urzędów oraz konkretnych zawodów193. Stanęli przed wyborem: albo emigracja, albo zbrojny opór, albo życie jako poddani drugiej kategorii, jako nowa raja194. Nie wyobrażano sobie wizji życia w kraju rządzonym przez „niewiernych”, nawet gdy nie miano wcześniej złych doświadczeń w kontaktach z chrześcijańskimi sąsiadami195. Wydawało im się to obce, nienaturalne, sprzeczne z podstawowymi zasadami, którymi powinno rządzić się społeczeństwo. Księstwo oraz Rumelia Wschodnia szybko stały się w ich oczach krajem prawosławnych Bułgarów, jedyną zaś naturalną ojczyzną pozostawało Imperium Osmańskie196. Wielu muzułmanów w Bułgarii miało poczucie, że traktat sanstefański miał na celu wyłączne „upokorzenie uczciwych ludzi” przez świat chrześcijański197. 196 A. M. Mirkova, „Population Politics”…, s. 976; R. Crampton, The Turks…, s. 60. 197 B. Ristovska-Josifovska, Remembrance on the Migration Movements in Macedonia after the Russo-Ottoman War of 1877–1878, „Balkanistic Forum” 2015, no. 3: Emigrants and Minorities: The Silenced Memory of the Russo-Ottoman War 1877–1878, s. 38. 198 С. Н. Шишков, Родопските помаци, ДА-Пловдив ф. 52к оп. 1 а.е. 14 л. 30–37; В. Арденски, Загаснали огнища…, s. 26–27. 199 Н. Вранчев, Българи-мохамедани (помаци), София 1948, s. 34–35; А. Велинов, Аспекти на българската политика спрямо българомохамеданите (1912–1944), „Исторически преглед” 2000, кн. 1–2, s. 139. 200 „Родопски напредък” 1906, год. IV, кн. 6, s. 267; „Славиеви гори” 1894, год. I, кн. 5, s. 27–30. 201 И. Вазов, Събрани съчинения…, т. 12, s. 158. Ówcześni badacze Rodopów – Stoju Sziszkow, Wasił Deczow czy Konstantin Popkonstantinow – „fanatyzm religijny” wśród Pomaków definiowali jako fałszywą pamięć o okresie panowania osmańskiego, kiedy rzekomo miała obowiązywać równość wśród wszystkich muzułmanów i niższe obciążenia podatkowe. Uważali oni, że te przywileje były iluzoryczne, a Bułgarzy muzułmanie m.in. nie mieli w państwie Osmanów dostępu do wyższych stanowisk państwowych198. Jakkolwiek tego typu teorie podyktowane były poczuciem misji budzenia tożsamości narodowej wśród Pomaków, mówią one wiele o mentalności oraz idealizowaniu przez tę ludność panowania osmańskiego. Podkreślano, że w czasach tureckich Rodopy znajdowały się pod jedynie formalną kontrolą Wysokiej Porty, więc gdy władze bułgarskie starały się ingerować w życie miejscowych Pomaków w toku budowania nowego państwa, spotykało się to z dużą niechęcią, której rezultatem stawały się wyjazdy z kraju. Pomacy żyli w przekonaniu, że Imperium Osmańskie oferowało im lepszy status społeczny i materialny199. Z drugiej strony pojawiły się zupełnie przeciwstawne oceny – źródła „fanatyzmu religijnego” wśród Pomaków oraz niemożności przystosowania się do nowej rzeczywistości widziano w ignorowaniu tej ludności przez władze bułgarskie. Jak zaznaczano, rząd w Sofii nie zrobił niczego, by Pomacy poczuli się pełnoprawnymi członkami narodu bułgarskiego i gospodarzami w Bułgarii200. Tłumaczenie przyczyn emigracji muzułmanów przez „fanatyzm religijny” ściśle łączyło się z przekonaniem o zacofaniu tej ludności. Spora część społeczeństwa bułgarskiego była przekonana, że „prymitywni Turcy” nie są w stanie znieść życia w modernizującym się kraju. Iwan Wazow wiązał masową emigrację Turków z ich nomadzkimi korzeniami, uważał, że z ich natury wynikała łatwość, z jaką porzucali rodzime ziemie i przenosili się do Azji Mniejszej201. W podobnym duchu komentowano proces emigracji muzułmanów z okręgu płowdiwskiego w 1891 roku, uznając, ze „Turcy po prostu wracają do Azji, skąd pochodzą ich pradziadowie”202. 202 Изложение за състояние на Пловдивското окръжие през 1891 г., Пловдив 1891, s. 5–6; Podobne oceny spotkamy w innych krajach bałkańskich. Król grecki Konstantyn I w 1921 roku ujął ten problem w liście do siostry z frontu w Anatolii w następujących słowach: „Niezwykłe jak mało cywilizowani są Turcy… To najwyższy czas by zniknęli raz na dobrze i powrócili z powrotem w głąb Azji, skąd przybyli”. Za: B. Pekesen, op. cit. 203 Окръжното на Министерство на вътрешните работи до окръжните управители, София 26.02.1910, ДА-Пловдив ф. 79к оп. 1 а.е. 16 л. 17; М. Маджаров, Източна Румелия…, s. 314; В. Арденски, Загаснали огнища…, s. 13–14; Т. Балкански, Възродителни движения и възродителни процеси, Велико Търново 2008, s. 4. 204 От Статистическо бюро до Министерство на външните работи и изповеданията, София 28.11.1894, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 824 л. 2; K. Karpat, Studies on Ottoman…, s. 314–315. 205 Изложение за състояние на Плевненското окръжие през 1891–1892, Плевен 1892, s. 4–6; Изложение за състояние на Пловдивското окръжие през 1891 г., Пловдив 1891, s. 5–6. 206 С. Н. Шишков, Българо-мохамеданите…, s. 73. 207 Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1891 г., Шумен 1891, s. 5–6; Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1902–1903, Шумен 1903, s. 15–16; Изложение за състояние на Пловдивското окръжие през 1889–1890, Пловдив 1890, s. 6; Н. Овсяный, Русское управление в Болгарии в 1877–78–79 гг., т. II: Восточная Румелия и Адрианопольский санджак, Петербург 1907, s. 44–45; С. Радев, Строителите на съвременна България, т. 1: Царуването на кн. Александра, ред. Е. Стателова, София 1990., s. 210–211; С. Н. Шишков, Българо-мохамеданите …, s. 73. 208 К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 60–61. Nastroje obcości wobec nowego państwa były dodatkowo podsycane przez przybywających z Imperium Osmańskiego hodżów, którzy zachęcali wyznawców islamu do wyjazdu z Bułgarii. Ówcześni komentatorzy, np. Konstantin Jireček czy Michaił Madżarow, przypisywali ich działalności kluczowe znaczenie w procesie exodusu muzułmanów z Bułgarii203. Islamscy przywódcy duchowi przekonywali, że życie w państwie „niewiernych” jest grzechem, a w Anatolii czeka ich darmowa ziemia i dobrobyt. Odwoływali się do pojawiających się wśród ulemów stwierdzeń, że muzułmanin nie może żyć pod władzą innowierców i jest zobligowany do imigracji do kraju islamskiego, co tłumaczono przykładem hidżry. Panowało przekonanie, że Koran „każe im żyć i umierać tam, gdzie rządzą muzułmanie z następcą proroka – padyszachem na czele”204. Straszono, że nadciąga nowa wojna, a wraz z nią dojdzie do kolejnej fali terroru i akcji przymusowej chrystianizacji205. Hodżowie prowadzili agitację nie tylko w meczetach i szkołach muzułmańskich, ale także za pośrednictwem prasy, broszur oraz książek206. Posługiwali się świadectwami osadników muzułmańskich z Anatolii, którzy przedstawiali życie w nowym miejscu jako idyllę. Do szczególnego nasilenia ich działalności dochodziło w okresie Ramadanu207. Początkowo hodżowie byli bezpośrednio wysyłani przez władze tureckie, które przez pierwsze lata funkcjonowania państwa bułgarskiego liczyły na jego destabilizację i doprowadzenie do rewizji traktatu berlińskiego208. Istniały przypadki, że w działalność agitacyjną angażowały się osmańskie władze lokalne, jak w przypadku przygranicznej pomackiej wsi Er Kuprija w Rupczosie, gdzie wysłanników kierował wali adrianopolski209. Jednak coraz większe problemy z imigracją z państw bałkańskich oraz basenu Morza Czarnego zmusiły Wysoką Portę do wycofania się z polityki „otwartych drzwi” dla muhadżirów i wstrzymania wsparcia dla agitacji hodżów. Zmiana kursu Imperium Osmańskiego wynikała także z ideologicznych przesłanek. Abdulhamid II był władcą wszystkich muzułmanów, a ochrona wyznawców islamu na ziemiach, które formalnie podlegały cesarstwu (Bułgaria, Rumelia Wschodnia, Bośnia i Hercegowina), stanowiła ważny element wizerunku władcy jako kalifa, który jest w stanie skutecznie gwarantować prawa swoich poddanych niezależnie od tego, gdzie się znajdują210. Szczególnie było to istotne w przypadku Rumelii Wschodniej do 1885 roku. Wysoka Porta początkowo miała nadzieję na to, że autonomia będzie funkcjonować jako integralna prowincja w ramach Imperium Osmańskiego. Kluczowym elementem tego scenariusza było jednak utrzymanie licznej społeczności muzułmańskiej na tym terenie, stąd nieprzychylnie patrzono na emigrację211. Mimo to, wielu duchownych muzułmańskich wciąż głosiło hasła o konieczności wyjazdów niezależnie od polityki władz tureckich, co wynikało z ich osobistych przekonań. Do tego zdarzały się także przykłady niekonsekwencji ze strony centralnych instytucji osmańskich, np. w 1887 roku szeich-ul islam wydał fatwę bezpośrednio wzywającą muzułmanów z krajów bałkańskich do emigracji i osiedlania się na obszarach Imperium Osmańskiego212. W późniejszym okresie, rząd młodoturecki starał się zniechęcać muzułmanów do wyjeżdżania z Bułgarii czy Bośni i skupiać się na działaniach na rzecz poprawienia sytuacji mniejszości na tych obszarach213. 209 В. Арденски, Загаснали огнища…, s. 48. 210 A. M. Mirkova, „Population Politics”…, s. 979. 211 Ц. Георгиева, Помаци – българи-мюсюлмани, [w:] Общности и идентичности…, s. 438. 212 A. Karić, Myth of Bosniak Pan-Islamism, Sarajevo 2015, s. 75–76. 213 „Воля” 1911, год. I, бр. 238 (21 декември), s. 1. 214 Sir A. H. Layard to the Marquis of Salisbury, Philippopolis 12.12.1879, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 416–417; Изложение за състояние на Плевненското окръжие през 1894–1895, Плевен 1895, s. 6; T. Czekalski, op. cit., s. 69; В. Арденски, Загаснали огнища…, София 2005, s. 38. Muzułmanie nieraz musieli decydować się na opuszczenie ziem bułgarskich z powodów ekonomicznych. Nowe obciążenia podatkowe, zaległości w regulowaniu opłat za ziemię w okresie przebywaniu na uchodźstwie i odmowy banków czy kas rolniczych dotyczące udzielenia kredytu prowadziły do bankructw. Stosunkowo uboga ludność muzułmańska nierzadko nie miała wyboru – musiała sprzedać swoje majątki, a następnie wyjechać z kraju214. Przyczyniali się do tego także Bułgarzy, którzy liczyli na poszerzenie własności kosztem muzułmańskich sąsiadów – wielu autorów zwraca uwagę na zjawisko „głodu ziemi” panujące wśród bułgarskich chłopów215. Pod koniec lat 80. XIX wieku, gdy Pomacy wyjeżdżali z Rodopów (wsie Banja, Łyżene, Rakitowo), ani jeden dzień pozostawiona ziemia nie leżała odłogiem, od razu zajmowali ją chrześcijanie (głównie Bułgarzy z miejscowości Kamenica lub przybysze z Macedonii). Christo Popkonstantinow zwracał uwagę, że gdy konwój 140 rodzin pomackich wyjeżdżał z wyżej wymienionych wsi, mieli oni łącznie uzbierane raptem 10 tys. lirów tureckich216. 215 С. Н. Шишков до редакция на в. „Свобода” в София, Рупчос 28.09.1893, ДА-Пловдив ф. 52к оп. 1 а.е. 89 л. 1–3; В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 173–174; Е. Кейе, op. cit., s. 49–50. 216 Х. Попконстантинов, Спомени…, s. 436–437. 217 Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1902–1903, Шумен 1903, s. 12–13. 218 Por. Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1902–1903, Шумен 1903, s. 14–15; Преселвания и изселвания в Старозагорски окръг през 1881–1883 г., [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 83. 219 Zob. Х. Христов, Селските въстания и бунтове 1899–1900, София 1962; Problem adaptacji chłopów do nowych realiów gospodarczych dotyczył całego Półwyspu Bałkańskiego. Za przykład tego mogą posłużyć przyczyny buntów wiejskich, które w 1907 roku przetoczyły się przez Rumunię (wzięło w nich udział około 11 tys. ludzi). Zob. D. Chirot, Ch. Ragin, The Market, Tradition and Peasant Rebellion: The Case of Romania in 1907, „American Sociological Association” 1975, vol. 40, no. 4, s. 428–444. W raporcie dotyczącym stanu okręgu szumeńskiego z 1903 roku zwracano uwagę, że wyjeżdżała głównie ludność muzułmańska żyjąca w ubóstwie. Raptem 22,5% muzułmańskich chłopów w regionie posiadało gospodarstwo o powierzchni, która gwarantowała samowystarczalność i wyżywienie rodziny (600–800 arów). Do tego większość nie posiadała ani bydła, ani owiec. W efekcie, wielu skazanych było na pozycję robotników rolnych. Autor raportu tłumaczył zły status materialny muzułmanów ich fatalizmem, flegmatycznością, lenistwem i „mrokiem duchowym”. Zarzucał im, że wolą przesiadywać całymi dniami w kawiarniach niż pracować, nie szanują wysiłku i wytwarzają jedynie minimum tego, co jest im potrzebne. Kontynuując wywód szumeński naczelnik okręgowy W. Popow uznał, że w czasach osmańskich muzułmanie korzystali z ulg podatkowych, byli zwolnieni z wielu powinności wobec państwa, traktowano ich w sposób szczególny. Gdy jednak nastała Bułgaria („państwo z kulturą”) utracili te przywileje i musieli na równi z chrześcijanami płacić podatki. W nowych warunkach Bułgarzy modernizowali rolnictwo i szukali nowych sposób na pomnażanie majątku, gdy wyznawcy islamu nie rozwijali się i wydawali więcej niż byli w stanie zarobić217. W związku z tym muzułmanie zadłużali się u lichwiarzy, co kończyło się utratą majątku i wyjazdem wobec niemożności spłacenia długów218. Nie można zapominać, że z podobnymi problemami borykała się cała ludność rolnicza Bułgarii, czego najlepszym dowodem były protesty chłopskie z lat 1899–1900219. Jednak dla muzułmanina w obliczu problemów finansowych, najłatwiejszą drogą do poprawy sytuacji był wyjazd, natomiast bułgarski chłop, przed rozpowszechnieniem emigracji do Ameryki w pierwszej dekadzie XX wieku, dysponował innymi środkami polepszenia statusu materialnego220. 220 Zob. np. Изложение за състояние на Търновското окръжие през 1909–1910, Търново 1910, s. 4; Изложение за състояние на Търновското окръжие през 1910–1911, Търново 1911, s. 5. 221 Por. Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1893–1894, Шумен 1894, s. 9–10. 222 И. Вазов, Събрани съчинения…., т. 12, s. 158. 223 Е. Кейе, op. cit., s. 124. 224 Д. Генов, Братската дружба между българското и турското население в България, София 1961, s. 14. Do zaskakujących wniosków dotyczących przyczyn emigracji muzułmanów z Bułgarii doszedł naczelnik okręgowy z Szumenu B. Rajnow w 1894 roku. Uznał, że „Turcy” uciekają od swoich bejów i zdegenerowanych stosunków feudalnych panujących we wsiach muzułmańskich w Bułgarii. W raporcie ocenił, że wyznawcy islamu w 1878 roku cieszyli się wraz z Bułgarami z „wyzwolenia”, uznając, że nadchodzi dla nich era wolności i nowego życia. Wartości te zostały jednak zaprzepaszczone przez elity muzułmańskie, które pozostały w Bułgarii, a ich przedstawiciele pełnili różne funkcje publiczne. Zamiast skupiać się na misji społecznej i wspierać gminy islamskie w adaptacji do nowych warunków, dbały tylko o siebie i umacniały kontrolę nad ziemią oraz wakfami. Rajnow uznał, że winnymi tragicznej pozycji materialnej muzułmanów w Bułgarii, a co za tym idzie ich masowej emigracji, były ich elity221. Z tą oceną trudno się zgodzić. Jakkolwiek dochodziło do konfliktów wewnątrz społeczności muzułmańskiej w kraju, nie sposób uznać tych sporów za kluczowe dla wyjazdów – diagnoza naczelnika szumeńskiego nie znajduje potwierdzenia w innych źródłach dotyczących tego problemu. Wątpliwa wydaje się być także ocena kondycji elit muzułmańskich w kraju, które jako pierwsze stały się ofiarą „rewolucji agrarnej” i w największym stopniu decydowały się na opuszczenie Bułgarii. Nie było jednak regułą, że wyjeżdżali wyłącznie muzułmanie, których sytuacja materialna była zła. Można w tym kontekście przytoczyć opinię Iwana Wazowa na temat exodusu muzułmanów z Rodopów. Pisarz zaznaczał, że na wyjazdy mogła pozwolić sobie w pierwszej kolejności bogatsza ludność muzułmańska, gdy w Bułgarii pozostawała biedota, której nie było stać na kosztowną wędrówkę do Anatolii222. W 1884 roku podróżujący po Bułgarii i Rumelii Wschodniej Eumène Queillé uznał, że „emigranci nie są ani szczególnie bogaci, nie ma wśród nich także bardzo biednych”223. Wyjeżdżano niezależnie od sytuacji materialnej, a rozpowszechnione w historiografii bułgarskiej stwierdzania, że „po wyzwoleniu emigrowali wyłącznie agowie oraz Turcy, którzy mieli coś na sumieniu” należy uznać za daleko idące uproszczenie, nieodzwierciedlające faktów historycznych224. Jakkolwiek nie można uznawać polityki mniejszościowej Bułgarii jako jednoznacznie represyjnej, nie oznacza to, że muzułmanie nie stawali się ofiarą przemocy oraz dyskryminacji, przez które decydowali się na opuszczenie kraju. Takie przypadki zdarzały się przede wszystkim w pierwszych latach po wojnie. Muzułmanie masowo wyjeżdżali wtedy pod groźbą śmierci, rabunku czy linczu, co było związane z pamięcią o zatargach z Bułgarami z okresy wojny lat 1877–1878 i tłumieniu powstania kwietniowego czy przykrych doświadczeń związanych z kontaktami z władzą osmańską w przeszłości. Wielu Bułgarów liczyło na rozliczenie „znienawidzonego Turka”225. Rząd w Sofii, władze lokalne, mocarstwa europejskie oraz Wysoka Porta były zalewane skargami ze strony muzułmanów, oskarżających Bułgarów o dyskryminację i represje. Na przełomie 1879 i 1880 roku pojawiały się zarzuty, że władze Burgasu najmują bandy rozbójnicze, by terroryzowały wyznawców islamu i zmuszały ich do wyjazdów226. Formułowano oskarżenia dotyczące prób mordowania przez Bułgarów muzułmańskich sąsiadów, celem przywłaszczenia sobie ich majątków227. W kwietniu 1880 roku Charles Brophy opisał sprawę dziewięciu wsi muzułmańskich w okręgu warneńskim, których ludność przeżyła wojnę bez większych incydentów, a dopiero dwa lata po konflikcie napływający osadnicy z Macedonii siłą zaczęli zajmować jej domy i zmuszać do ucieczki. Wicekonsul brytyjski w Warnie podkreślał, że władze lokalne i policja nie robią nic, by pomóc wygnanym. W ten sposób – według relacji – domów zostało pozbawionych około 17 tys. muzułmanów w okręgu warneńskim228. 225 К. Иречек, Български дневник…, т. 2, s. 229; В. Стоянов, Турското население в България между …, s. 64. 226 Brophy to Ashburgham, Varna 20.04.1880, no. 7, FO 195/1311 (brak stron); Sir A. H. Layard to the Marquis of Salisbury, Constantinople 13.12.1879, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 423–424; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 149–150. 227 Военный прокурор отдельнаго полеваго военнаго суда Филипопольскому губернатору, Филипополь 24.11.1878, НБИВ-БИА ф. 19 а.е. 7 л. 50–52. 228 Brophy to Ashburgham, Varna 20.04.1880, no. 7, FO 195/1311 (brak stron); Brophy to Lascalles, Varna 9.10.1880, no. 31, FO 195/1312 (brak stron). 229 Brophy to Lascalles, Varna 21.04.1880, no. 10, FO 195/1311 (brak stron); Draft [by Lascalles], 22.05.1880, FO 195/1311 (brak stron); Препис от турското списание „Терджимани Хакикат” (бр. 1200, [1882]), ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 29 л. 111; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 149–150. Jak wspomniano wcześniej, na przełomie lat 70. i 80. XIX wieku muzułmanie masowo wyjeżdżali ze wschodniej części Księstwa Bułgarii i Rumelii Wschodniej z powodu niepokojów związanych z działalnością partyzantki oraz rozbójników. Region znajdował się faktycznie w sytuacji przypominającej wojnę domową, a miejscowi wyznawcy islamu stawali się ofiarami nie tylko ataków przemocy ze strony bułgarskich żołnierzy oraz policjantów tropiących „bandytów”, ale i ze strony muzułmańskich grup oporu229. Podobnie było w Rodopach w związku z niepokojami, buntami oraz aktywnością rozbójników. Na początku lat 90. XIX wieku Pomacy wyjeżdżali z Rakitowa z powodu działalności szajki Musy Pechliwana, który mścił się na miejscowej ludności za to, że nie wybrała go na muhtara230. 230 Х. Попконстантинов, Спомени…, s. 434. 231 Elliot to Marquis of Salisbury, Sofia 27.02.1900, FO 78/5078/80; McGregor to Elliot, Philipopolis 17.02.1900, FO 78/5078/81–82. 232 Heard to Elliot, Phillipopolis 31.03.1903, FO 78/5293 (brak stron); Родопа през илинденско-преображенското въстание. Спомени и документи, съст. Х. Караманджуков, София 1986, s. 38. 233 Interpelation on the Macedonian Question in the Sobranie, Sofia 5.02.1903, FO 78/5293 (brak stron). Muzułmanie stawali się obiektem ataków w wyniku wzburzenia nastrojów społecznych pod wpływem wieści napływających z Imperium Osmańskiego czy rozgrywających się wydarzeń w kraju. W związku z zaognieniem sytuacji w Macedonii, w 1900 roku odnotowano wzrost liczby incydentów o charakterze antyislamskim na obszarze dawnej Rumelii Wschodniej. W Płowdiwie, Karłowie, Starej Zagorze i innych mniejszych miejscowościach doszło do demolowania meczetów, wybijania szyb, przerywania modlitwy wiernych czy znieważania muzułmanek na ulicach. Odpowiedzialna za większość tych incydentów była bułgarska młodzież w wieku szkolnym. Według komisarza osmańskiego w Sofii Himliego Paszy, źródłem tych wydarzeń była nagonka na „Turków” podsycana w prasie bułgarskiej w kontekście dyskusji o kwestii macedońskiej i prawach chrześcijan w osmańskiej części Rodopów. Władze lokalne robiły wszystko by ścigać winnych i przeciwdziałać tego typu występkom, jakkolwiek policja wykazywała niechęć do muzułmanów, co przekładało się na jej pracę231. Do kolejnej fali incydentów antymuzułmańskich doszło w okręgu tatar-pazardżickim w 1903 roku, co było reakcją na wieści o powstaniu ilindeńskim w Macedonii. Pojawiły się plotki, że wyznawcy islamu w Księstwie są szpiegami na usługach Wysokiej Porty, którzy inwigilują czety macedońskie działające na pograniczu bułgarsko-osmańskim. Odnotowano przypadki pobić oraz napaści na muzułmanów (w tym ze strony bułgarskich oficerów), ostrzelania szkoły islamskiej, demolowania meczetów, oznaczania ich znakami krzyża bądź profanacji przy pomocy świńskich głów, porwania muzułmańskich kobiet, morderstw wyznawców islamu, ataków na tureckie kawiarnie, podpalenia oraz demolowania domów muzułmańskich, gróźb śmiercią, kradzieży czy obrzucania kamieniami232. Trzeba jednak pamiętać, że stale wyolbrzymiano tego typu wydarzenia. Chociażby w lutym 1903 roku na sesji Zgromadzenia Narodowego grupa muzułmańskich deputowanych porównywała emigrację Bułgarów z Macedonii do ucieczek muzułmanów z Księstwa Bułgarii, uznając, że w obu przypadkach przyczyną tego zjawiska była dyskryminacja233. W kontekście ówczesnej sytuacji w Macedonii, pogrążonej w niekończącej się wojnie domowej, a tym bardziej późniejszego krwawego tłumienia powstania ilideńskiego przez wojska osmańskie, należy uznać to porównanie za nieuzasadnione234. Regularnie wśród dyplomatów europejskich pojawiały się bezpodstawne zarzuty, że rząd bułgarski prowadzi politykę represji wobec muzułmanów i dąży do ich wysiedlania, co za każdym razem było dementowane przez władze w Sofii235. 234 Marling to Marquis of Landsdowne, Sofia 9.01.1905, FO 78/5425/42–44 et passim; W grudniu 1905 roku na obszarze Bułgarii znajdowało się około 200 tys. uchodźców z Macedonii zob. Draft by Buchaman, 14.12.1905, FO 78/5359/53–54. 235 М. Сарафов, Дипломатически дневник 1909–1912. България и Турция в навечерието на Балканските войни, съст. Ц. И. Величкова, София 2008, s. 312. 236 Е. Кейе, op. cit., s. 49. 237 Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1902–1903, Шумен 1903, s. 14–15. W 1884 roku baczny obserwator realiów bułgarskich Eumène Queillé pisał, że w zarzutach dotyczących przymusowych wypędzeń muzułmanów formułowanych przez Wysoką Portą, było dużo nieprawdy. Podkreślał, że książę Aleksander oraz większość członków ówczesnego rządu długo pracowali nad poprawą stosunków z muzułmanami, pogorszonych w wyniku kłopotów związanych z powrotami uchodźców wojennych oraz ruchem oporu na wschodzie kraju. Queillé uznawał, że część z doniesień o łamaniu praw wyznawców islamu jest prawdziwa, jednak całą kwestię muzułmańskiego exodusu z ziem bułgarskich traktował w kategoriach rozdmuchiwanego sporu dyplomatycznego. Francuski ekonomista uznawał, że problemy emigracji oraz „rozbójnictwa” były wykorzystywane przez dyplomację osmańską i poszczególne mocarstw do realizacji swoich celów, gdy właściwie jedynie władzom w Sofii zależy na rozwiązywaniu kłopotów związanych z tymi zjawiskami236. Z czasem dyskryminacja muzułmanów przybierała łagodniejszą formę, polegała na nierównym traktowaniu przez instytucje państowe, sądy oraz policję w porównaniu z chrześcijanami. W raporcie naczelnika okręgowego w Szumenie z 1903 roku wskazuje się, że przyczyną emigracji stawały się wysokie kary za drobne wykroczenia. Autor dokumentu przywołuje historię Aliego Osmana Hasanowa z Nowi Pazaru. W 1900 roku zbierał on gałęzie w lesie gminnym, gdzie zatrzymali go żandarmi – za nielegalny wyrąb oraz stawianie oporu wobec funkcjonariuszy został obłożony wysoką karą grzywny 1 540 lewów. Nie mogąc uregulować należności, zdecydował się na wyjazd. Podobny los spotkał muzułmanina z jednej ze wsi w okręgu, który poręczył za przyjaciela, oskarżonego o kradzież cielaka. Domniemany złodziej zdecydował się zbiec zagranicę przed procesem, poręczyciela natomiast obłożono karą 3 tys. lewów. W tych okolicznościach również opuścił Bułgarię. W raporcie zaznaczono, że takich przypadków dyskryminacji można wskazać znacznie więcej, a policja oraz sądy okazywały się znacznie łagodniejsze wobec ludności chrześcijańskiej237. Na masowe wyjazdy wpływ miały konkretne zmiany prawa. W lutym 1879 roku władze Rumelii Wschodniej zakazały uprawy ryżu w dolinie Maricy (rejony Płowdiwu oraz Tatar Pazardżiku). Tłumaczono to obawą przed komarami przenoszącymi malarię. Rolnicy coraz bardziej koncentrowali się na ziemniakach, które przez przywiązanych do pilawu muzułmanów były traktowane jako egzotyczne i obce. Do tego dochodziła także niechęć do zmiany sposobu uprawy ziemi. Muzułmanie uznawali, że przepisy te są wymierzone bezpośrednio przeciwko nim. Odnotowano przypadki, gdy stawały się jedną z przyczyn wyjazdu z Rumelii Wschodniej. Z zakazu tego wycofano dopiero w 1884 roku238. W późniejszym okresie starano się odtworzyć uprawę ryżu, m.in. wprowadzając w 1890 roku uproszczone procedury dotyczące dzierżawy rządowych pól ryżowych239. 238 R. Crampton, A Concise History…, s. 112; Idem, The Turks…, s. 53. 239 „Държавен вестник” 1890, год. XII, бр. 15 (19 януари), s. 1–2. 240 S. Katsikas, Millets in Nation-States…, s. 189. 241 Elliot to Marquis of Landsdowne, Sofia 7.04.1902, FO 78/5217/162–164. W okresie osmańskim prawo przewidywało dla muzułmanów wyłączność na wykonywanie niektórych zawodów, np. jedynie wyznawcy islamu mogli zajmować się garbarstwem, którym według tradycji zajmował się sam Prorok. Wraz z powstaniem państwa bułgarskiego, zniesiono tego typu ograniczenia. Dla wielu ortodoksyjnych muzułmanów było niedopuszczalne, by „niewierni” parali się profesją Mahometa240. W kwietniu 1902 roku doszło do fali emigracji muzułmanów z okręgu warneńskiego, co stało się jednym z tematów dyskusji z czasie trwającej sesji Zgromadzenia Narodowego. Poza przypadkami dyskryminacji i przejawami nietolerancji ze strony ludności chrześcijańskiej, a także rosnącymi obciążeniami podatkowymi, jeden z deputowanych uznał, że ważną przyczyną wyjazdów były nowe regulacje dotyczące korzystania z lasów oraz nowelizacja prawa tytoniowego, uderzające w charakterystyczne dla tej ludności pola działalności gospodarczej. W czasie sesji rząd obiecał zmniejszyć odciążenia podatkowe związane z wyrębem lasów oraz uprawą tytoniu241. Nowe przepisy spotkały się także z niezadowoleniem ludności bułgarskiej, a ugodowe stanowisko rządu wobec tej sprawy było wynikiem niedawnych masowych buntów chłopskich. W kontekście wpływu nowych przepisów dotyczących korzystania z lasów na emigrację muzułmanów, warto zwrócić uwagę, że podejście nowych władz do eksploatacji terenów lesistych akceptujące masowy wyrąb i zakładające ich nacjonalizację powodowało spore niezadowolenie wśród Pomaków w Rodopach. Władze osmańskie stosowały bardziej korzystną dla tej ludności politykę leśną, która w praktyce opierała się na braku kontroli w tym zakresie242. Problem ten obrazuje np. sytuacja w Samokowie po wojnie. Przed 1878 roku ludność miejska niezależnie od wyznania korzystała w sposób swobodny z lasów, po zajęciu miasta przez Rosjan zakazano tego i uznano wszystkie obszary zalesione za własność państwa243. 242 „Славиеви гори” 1894, год. I, кн. 5, s. 33–34; Б. Алексиев, Родопското население в българската хуманитаристика, [w:] Мюсюлманските общности на Балканите и в България, ред. A. Желязкова, София 1997, s. 70–71; Analogiczne głosy pojawiały się wśród muzułmanów w północno-wschodniej części kraju. Zob. Протоколи на Варненски окръжен съвет (Втора редовна сесия от втория период (2–23.09.1892), ДА-Варна ф. 717к оп. 2 a.e. 1 л. 117–118. 243 Самоковски градски събор до самоковски окръжен началник, 8.02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 36 л. 82–83. 244 К. Попов, op. cit., s. 143–144. 245 К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 61–62; Н. Овсяный, op. cit., s. 45–46. 246 От Ф. Р. Дж. Калвърт до А. Х. Лейард, Одрин, 8 ноември 1878 г., [w:] Британски дипломатически документи по българския национален въпрос, т. 1: 1878–1893, съст. В. Трайкова, А. Гребенаров, Р. Караганев, Р. Прахова, София 1993, s. 46–48; „Витоша” 1880, год. I, бр. 89 (3 май), s. 2; Zob. szerzej: Миграционни движения на българите 1878–1941, т. 1: 1878–1912, съст. В. Василиева, В. Гигов, Г. Стоянова, К. Георгиева, К. Недевска, София 1993, s. 21–95. 247 Бележка, 31.03.1880, ЦДА ф. 20 оп. 1 а.е. 178 л. 55–56. Ludność muzułmańska była wypierana z Księstwa Bułgarii i Rumelii Wschodniej przez napływ Bułgarów z obszarów Imperium Osmańskiego: Tracji i Macedonii, ale także Serbii, Rumunii i Rosji. Kirił Popow wyliczył, że w latach 1878–1911 z Tracji Adrianopolskiej przybyło 50–60 tys. Bułgarów, 60–70 tys. z Macedonii, 20–25 tys. z Rumunii, 10–12 tys. z Besarabii i 3–4 tys. z habsburskiego Banatu244. Największa fala napłynęła tuż po wojnie – z Tracji oraz Macedonii w latach 1878–1879 na ziemie bułgarskie przeniosło się aż 70 tys. Bułgarów, do 1881 roku pojawiło się kolejne 35–40 tys.245. Od jesieni 1878 do wiosny 1879 roku 35,2 tys. chrześcijan przybyło do Księstwa i Rumelii Wschodniej z okolic Dimotiki, Luleburgasu i Dedeagaczu: 14 tys. do okręgów szumeńskiego i warneńskiego, pozostali do tatar-pazardżickiego, płowdiwskiego, nowozagorskiego, jambołskiego, starozagorskiego i chaskowskiego. Były to regiony zdominowane przez ludność muzułmańską246. Innym przykładem osiedlania się Bułgarów zamieszkałych przez muzułmanów może być sytuacja z marca 1880 roku, gdy grupa bułgarskich osadników przybyła do Bułgarii ze wsi pod Konstantynopolem. Zostali oni skierowani do zamieszkałego przez wyznawców islamu powiatu nowopazarskiego. W prośbie o przyznanie ziemi posługiwali się argumentem, że skoro ich porzucona w Tracji własność została przejęta przez muhadżirów, to im należy się rekompensata w postaci majątków muzułmańskich w Bułgarii247. Proces napływu Bułgarów z Rosji, Rumunii oraz Austro-Węgier uregulowano ustawami o zasiedlaniu ziem bułgarskich z maju 1880 oraz grudnia 1891 roku. Według wstępnych projektów, osadnicy mieli być kierowani na ziemie wschodnie, szczególnie do rejonu Tuzłuku i Deli Ormanu, obszarów z największym w skali kraju odsetkiem ludności muzułmańskiej. Wprawdzie zrezygnowano z takiego rozwiązania, jednak wydaje się, że plany te dobrze pokazują intencje rządzących. Bułgarzy, którzy zdecydowali się zamieszkać na tych terytoriach, otrzymywali nie tylko działkę, ale i zwolnienie z podatku oraz służby wojskowej248. 248 Проект на закон за населяване на ненаселените (праздни) държавни земи в България, БАН ф. 3 оп. 1 а.е. 1115 л. 4; Закон за населяване на ненаселените земи в България (31 май 1880), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 418; A. Kalionski, Communities, Identities and Migrations in Southeast Europe, Sofia 2014, s. 34; М. Д. Александров, Имиграционната политика в законодателството на следосвобожденска България. (По примера на Закона за населяване на ненаселените земи в България), „Исторически преглед” 2015, год. LXXI, кн. 5–6, s. 231. 249 Забележка за целите на създаването на комисиите, НБКМ-БИА ф. 11 а.е. 35 л. 1–2 et passim; [Reade] to Layard, Varna 30.07.1878, FO 913/4/190; Report by Pelgrave, Sophia 9.12.1878, FO 881/3574/121–129; Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 119–122, 129; Г. Генадиев, Бежанците във Варненско 1878–1908, София 1998, s. 26. 250 Н. Илиева, op. cit., s. 36. 251 Изложение за състояние на Севлиевското окръжие през 1890–1891, Севлиево 1891, s. 7–8. 252 Изложение за състояние на Търновското окръжие през 1904–1905, Търново 1905, s 3–4. 253 Програма на Либералната партия (София, октомври 1907), [w:] Програми, програмни документи и устави на буржоазните партии в България 1879–1918, съст. В. Николова, Д. Саздов, София 1992, s. 160; Więcej o procesie napływu Bułgarów na ziemie bułgarskie po 1878 roku zob. K. Popek, The Bulgarian Problemem dla ludności muzułmańskiej byli też bułgarscy uchodźcy wojenni. Gdy po ustaniu działań wojennych zaczęli wracać do swoich domów, podobnie jak muzułmanie zastawali dobytek w ruinie. W tej sytuacji albo zajmowali majątki swoich muzułmańskich sąsiadów, albo przejmowali parcele tworzone z cziftlików, które były sprzedawane za symboliczną cenę przez rosyjskie władze okupacyjne249. Równocześnie trwały migracje wewnętrzne. Bułgarzy opuszczali rejony górskie i schodzili na bardziej urodzajne i przystępniejsze równiny, skąd wyjeżdżali muzułmanie250. Proces ten zaczął się już w czasie wojny lat 1877–1878251. W 1905 roku władze okręgowe w Tyrnowie były nieco zaniepokojone przemieszczaniem się bułgarskich rolników i sadowników z ich prowincji do okręgów szumeńskiego i ruseńskiego, w których można było tanio kupić majątki po wyznawcach islamu. Za przyczynę tego zjawiska wskazywały niedobór ziemi w okręgu tyrnowskim, którego duża część obejmowała nieurodzajne rejony górskie252. Zjawisko to było na tyle rozpowszechnione, że odniesiono się do niego bezpośrednio w programie Partii Młodo-Liberalnej z 1907 roku. Uznano, że aż 75% ludności mieszkającej w górach dąży do przeniesienia na równiny i zajęcia obszarów opuszczonych przez ludność muzułmańską, w okolice Jambołu, Karnobatu czy Burgasu. Partia deklarowała, że państwo powinno wspierać rodziny, które chcą przesiedlać się z terenów górskich: oferować pomoc w poszukiwaniu domów, wsparcie finansowe, dostęp do infrastruktury i pomocy lekarskiej, początkowo też ulgi podatkowe253. Migrations and the End of Ottoman Rule in Bulgaria (1878–1900), “Historijski Zbornik” 2018, br. 1, god. LXXI, s. 45–59. 254 Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1897–1898 г., Варна 1898, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 6 л. 5. 255 Российское императорское вице-консул в Варне Варненскому окружному управленю, Варна 16.02.1907, ДА-Варна ф. 78к оп. 1 а.е. 29 л. 145; Превод от нотата на руски императорски вице-консул, 16.02.1907, ДА-Варна ф. 78к оп. 1 а.е. 29 л. 143; Телеграм от мюсюлмани от Чаир Махле до Куртбунарското управление, 29.09.1906, ДА-Варна ф. 78к оп. 1 а.е. 19 л. 23; От Иосиф Пинкас до Варненски окръжен управител, 28.12.1906, ДА-Варна ф. 78к оп. 1 а.е. 19 л. 53. 256 Sir A. H. Layard to the Marquis of Salisbury, Constantinople 13.12.1879, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 423–424; К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 60–61; „Славиеви гори” 1894, год. I, кн. 5, s. 35–37; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 179–180; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 152; O. Köse, op. cit., s. 224. 257 От Министерство на вътрешните работи до Министерство на финансите, София 11.03.1885, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 1; Рапорт от Екси-Джумайско околийско управление до Шуменски окръжен управител, 27.02.1885, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 2; Рапорт от Шуменски окръжен управител до Министерство на вътрешните работи, 16.03.1885, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 4. 258 „Славиеви гори” 1894, год. I, кн. 5, s. 35–37; Х. Попконстантинов, Спомени…, s. 464; Б. Гюзелев, op. cit., s. 21. Muzułmanie nie wyjeżdżali jedynie z powodu napływu Bułgarów na zamieszkiwane przez nich obszary, ale także innych grup etnicznych. Ormianie uciekali ze wschodniej Anatolii przed pogromami w latach 90. XIX i pierwszej dekadzie XX wieku, do samego okręgu warneńskiego w latach 1896–1897 przybyło aż 10 542 ormiańskich uchodźców254. Do północno-wschodnich rejonów Bułgarii napływali także Żydzi z powodu fali antysemickich wystąpień w Rosji, z których najgłośniejszym był pogrom w Kiszyniowie w kwietniu 1904 roku. Dla części Żydów był to jedynie przystanek w dalszej podróży, przede wszystkim do Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych, zwłaszcza, że władze bułgarskie nie były im szczególnie życzliwe. Jednak część z nich decydowała się na osiedlenie na tych ziemiach. Odnotowano przypadki wykupywania całych wsi muzułmańskich przez Żydów rosyjskich, których dawni mieszkańcy następnie przenosili się do Imperium Osmańskiego. Trzeba jednak zaznaczyć, że władze bułgarskie nieprzychylnie przyglądały się temu zjawisku i starały się blokować transakcje – wyraźnie zaznaczano, że nie chciano obcych Żydów w kraju255. Za istotny powód emigracji uznaje się objęcie muzułmanów obowiązkiem służby wojskowej256. Tym tłumaczono sporą falę emigracji w powiecie eski-dżumajskim, gdzie w drugiej połowie lat 80. XIX wieku opustoszała miejscowość Saltiklar. Miejscowi muzułmanie tłumaczyli, że z powodu nieznajomości języka bułgarskiego, obawiają się dyskryminacji w armii257. Chęć uniknięcia poboru skłaniała także wielu Pomaków do wyjazdu z kraju, zwłaszcza tych ubogich. Potwierdza to przypadek rodopskiego Dorkowa. Tamtejsza ludność bułgarsko-muzułmańska była stosunkowo zamożna, mogła wykupywać się od służby wojskowej, w efekcie czego wieś ta nie została właściwie objęta procesem emigracji na przełomie XIX i XX wieku258. Istotną rolę w podejmowaniu decyzji o opuszczeniu kraju odgrywał wpływ otoczenia, który można tłumaczyć „psychologią tłumu”. Wyjazdy muzułmanów z Rumelii Wschodniej narastały pod wrażeniem fal emigrantów z Księstwa Bułgarii, których szlaki przebiegały przez prowincję. Motywacje do emigracji tłumaczono wcześniejszym wyjazdem innych członków rodziny czy niechęcią do życia w pustoszejącej wsi, gdzie domy zajmowali bułgarscy osadnicy, brakowało czynnych meczetów, szkół islamskich czy aktywnych hodżów259. Christo Popkonstantinow jako impuls do emigracji Pomaków z regionu czepińskiego w Rodopach uznał wyjazd muzułmanów z Łyżene po zjednoczenie260. Podobny mechanizm zadziałał w 1906 roku, kiedy doszło do pogromów na Grekach na wybrzeżu czarnomorskim. Wielu warneńskich muzułmanów w obawie przed tym, że może ich spotkać podobny los, zdecydowało się na opuszczenie miasta261. 259 Рапорт от Шуменски окръжен управител до Министерство на вътрешните работи, 16.03.1885, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 4; Препис от Рапорта на Овче-хълмския околийски началник до Пловдивски окръжен управител, 19.09.1895, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 870 л. 81–82; Изложение за състояние на Плевненското окръжие през 1896–1897, Плевен 1897, s. 5–6; Изложение за състояние на Пловдивското окръжие през 1888–1889, Пловдив 1890, s. 18–19; Изложение за състояние на Севлиевското окръжие през 1890–1891, Севлиево 1891, s. 6; Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1891 г., Шумен 1891, s. 5–6; С. Н. Шишков, Избрани произведения…, s. 124; A. M. Mirkova, „Population Politics”…, s. 972–973. 260 Х. Попконстантинов, Спомени…, s. 438. 261 Рапорт на Варненски градски началник до Министерство на вътрешните работи, Варна 06.1906, ДА-Варна ф. 78к оп. 1 а.е. 18 л. 287–288; Więcej o pogromach antygreckich w Bułgarii w latach 1905–1906 zob. К. Костадинов, Антигръцкото движение във Варна, Варна 2009; Р. Аврамов, Анхиало, 1906: Политическата икономия на един етнически конфликт, „Либерален преглед”, 2015, ч. 1, s. 801–895. 262 И. Вазов, Събрани съчинения…, т. 12, s. 158. 263 Colonel Synge to Mr. Layard, Salonica 8.04.1878, FO 881/3574/89. 264 К. Манчев, Балкански разпри, София 2015, s. 152. Decyzja o emigracji była nieraz bardzo trudna. Ludność muzułmańska była przywiązana do lokalnej społeczności i rodzimych ziem, podkreślała, że żyje na tych obszarach od pokoleń i nie wyobraża sobie egzystencji w innym miejscu na Ziemi. Między innymi Iwan Wazow pisał o dużym przywiązaniu do miejsca narodzenia wśród „Turków” w Rodopach Wschodnich262. Po utworzeniu „Wielkiej Bułgarii” wyznawcy islamu z Tracji, włączonej pierwotnie do nowopowstałego państwa bułgarskiego, podkreślali, że nie mają zamiaru opuszczać swoich domów, argumentując to w sposób następujący: „Nie jesteśmy Azjatami, jesteśmy ludźmi tego kraju. Prawda, jesteśmy muzułmanami (…), ale nie będziemy mieli gdzie indziej się podziać, jeżeli zostaniemy zmuszeni do opuszczenia własnych domów”263. Warto w tym miejscu przywołać słowa bułgarskiego historyka Krystio Manczewa: „Bułgarscy Turcy i Bułgarzy muzułmanie (...) od wieków żyją na ziemiach bułgarskich, tu się rodzili, tu chowali swoich bliskich. Bułgaria jest ich ojczyzną, tak jak i ojczyzną Bułgarów. Anatolia jest dla nich zagranicą”264. *** W literaturze przyczyny wyjazdów muzułmanów z Bałkanów zazwyczaj tłumaczy się kurczeniem się posiadłości tureckich w tym regionie265. To jednak nie wyczerpuje wachlarza źródeł exodusu muzułmanów z ziem bułgarskich w latach 1878–1912. Należy uznać, że główną przyczyną emigracji nie była dyskryminacja czy represje ze strony władz bułgarskich, ale przede wszystkim przemiany zachodzące w nowym państwie, panujące wśród muzułmanów poczucie, że nie ma dla nich miejsca pod władzą Bułgarów266. Praktycznie za większością motywacji wyjazdów kryła się niemożność zaadaptowania się do politycznych, ekonomicznych, społecznych i kulturowych przemian zachodzących w Bułgarii, niechęć do zaakceptowania chrześcijańskich i europejskich norm funkcjonowania społeczeństwa oraz państwa, poczucie obcości wobec otaczającego ich świata. Takie terminy jak „konstytucja”, „liberalizm”, „reformy” wzbudzały w nich często wrogość jako obce, zachodnie, nieprzyjazne267. Nawet jeżeli muzułmanin rozumiał te pojęcia, wątpił, że zagwarantowane mu prawa będą przez Bułgarów respektowane268. Isa Blumi stwierdził, że decyzja o wyjeździe bądź pozostaniu w nowopowstałym państwie chrześcijańskim równała się odpowiedzi na pytanie „kto był najbardziej upartym Osmaninem?”. Przywiązani do tradycji oraz dawnego ładu społeczno-politycznego muzułmanie nie wytrzymywali dynamizmu zmian, jakie zachodziły w europeizującym się państwie bułgarskim i decydowali się na wyjazd269. 265 H. Poulton, Changing Notions of National Identity among Muslims in Thrace and Macedonia: Turks, Pomaks and Roma, [w:] Muslim Identity and the Balkan…, s. 82. 266 R. Crampton, The Turks…, s. 47. 267 Изложение за състояние на Пловдивското окръжие през 1888–1889, Пловдив 1890, s. 18–19; Изложение за състояние на Пловдивското окръжие през 1889–1890, Пловдив 1890, s. 6; Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1902–1903, Шумен 1903, s. 16; „Знаме” 1897, год. III, бр. 48 (11 октомври), s. 1–3; М. М. Маева, op. cit., s. 20; В. Стоянов, Турското население в България между…, s. 63–64; У. Бюксеншютц, op. cit., s. 62; В. Стоянов, Турското население на България и официалната…, s. 194–195. 268 Х. Попконстантинов, Спомени…, s. 235. 269 I. Blumi, Ottoman Refugees…, s. 5; M. Neuburger, The Orient Within…, s. 12. 270 С. Илчевски, op. cit., s. 38–39; W podobny sposób przyczyny masowej emigracji muzułmanów z Bułgarii podsumowywał bułgarski agent dyplomatyczny w Konstantynopolu w raporcie do ministra spraw zagranicznych i wyznań z 25 (13) grudnia 1894 roku. Zob. От Агенство на Българското Княжество в Цариград до Министерство на външните работи и изповеданията, Цариград 13.12.1894, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 824 л. 4–6. Jak podkreśla Stefan Iłczewski, motywacje wyjazdów muzułmańskich z ziem bułgarskich na przełomie XIX i XX wieku można uszeregować według trzech grup: mentalnościowe (brak akceptacji dla zmian zachodzących w kraju po 1878 roku), ekonomiczne (problemy finansowe i trudna sytuacja społeczna) oraz polityczne (uczestnictwo w przestępstwach i zbrodniach przeciwko Bułgarom w okresie wojny lat 1877–1878 czy zaangażowanie w ruch oporu)270. Przyczyny te się przeplatały i nakładały na siebie, a decyzje o porzuceniu rodzinnej ziemi podejmowane były pod wpływem różnych czynników. Wskazanie jednej przyczyny wyjazdu jest nieraz niemożliwe, a każdy przypadek należy badać indywidualnie. O ile strona turecka zawsze doszukiwała się przyczyn emigracji w działaniach nowych chrześcijańskich władz, Bułgarzy uznawali, że była to decyzja samych muzułmanów. Jak ujął to Michaił Madżarow: „To nie tak, że za ich [tj. muzułmanów] cierpienia winni są Bułgarzy czy Rosjanie, (…) przez swoje nierozsądne ucieczki sami się rujnują”271. 271 М. Маджаров, Спомени, ред. А. Димитров, П. Петров, В. Андреев, София 2004, s. 232. 272 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 154–155. 273 С. Н. Шишков, Из Беломорската равнина. Пътни бележки и впечатления, Пловдив 1907, s. 1–2. 9.2.3. Skutki dla państwa bułgarskiego i mniejszości muzułmańskiej Proces emigracji muzułmanów z państwa bułgarskiego na przełomie XIX i XX wieku doprowadził do daleko idących przemian struktury demograficznej tego obszaru, a wraz z nimi organizacji życia politycznego, prawa, kultury, obyczajów, codzienności, kształtu miast oraz wsi. Bułgaria stała się w znacznie większym stopniu homogeniczna pod względem etnicznym i religijnym: jak wspomniano, w latach 1878–1910 odsetek muzułmanów zmniejszył się z 23,5% do 14%. Ömer Turan szacuje, że jeżeli w omawianym okresie przyrost Turków byłby taki, jak w przypadku Bułgarów, to w 1910 roku liczba muzułmanów wyniosłaby 1,5 mln (czyli powinno ich być trzykrotnie więcej niż było)272. Nie ulegało i nie ulega wątpliwości, że masowa emigracja muzułmanów w znaczący sposób wpływała na Bułgarię. Z jednej strony wskazywano, że negatywnie odbijała się na gospodarce kraju, doprowadzając do upadku rolnictwa i rzemiosła w wybranych regionach, spadku ściągalności podatków czy wywożenia kapitału273. Z drugiej strony pojawiały się głosy, że postępująca homogenizacja mapy etnicznej kraju korzystnie wpływa na Bułgarię, a na porzucanej przez muzułmanów ziemi i tak osiedlają się Bułgarzy. Niestety, nie dysponujemy twardymi danymi dotyczącymi skutków ekonomicznych exodusu muzułmanów. Znamienne, że w dyskusjach dotyczących wpływu procesów migracyjnych na kondycję gospodarczą kraju, do których dochodziło w tym okresie nie posługiwano się właściwie żadnymi konkretnymi wyliczeniami odnośnie następstw wyjazdów wyznawców islamu z Bułgarii. Kwerendy archiwalne w Sofii, Warnie oraz Płowdiwie pokazują, że państwo także nie zbierało tego typu danych. Stąd następstwa emigracji dla państwa bułgarskiego przedstawiają się mgliście. Władze bułgarskie różnie oceniały skutki wyjazdów muzułmanów. Część elit uznawała, że proces emigracji ludności muzułmańskiej z kraju jest korzystny dla narodu bułgarskiego. Traktowano wyznawców islamu jako element niechciany, symbol znienawidzonego „jarzma tureckiego”, sprawców represji i pogromów 1876 roku, a potem nieszczęść bułgarskich w Macedonii. Marzono o powstaniu homogenicznego państwa narodowego, tj. zamieszkałego wyłącznie przez Bułgarów, istniejącego dla Bułgarów, realizującego bułgarskie interesy narodowe. Dlatego też w pierwszych latach wyjeżdżającym muzułmanom odmawiano wydawania paszportów, co potem uniemożliwiało im ewentualny powrót274. Wyrazem tego stanowiska były także propozycje Sofii dotyczące wymiany ludności między Księstwem Bułgarii a Imperium Osmańskim. Jeszcze przed powstaniem państwa bułgarskiego, plany dotyczące przesiedlenia muzułmanów z wilajetów dunajskiego oraz adrianopolskiego były formułowane przez Bułgarów skupionych wokół księcia Władimira Aleksandrowicza Czerkaskiego275. Pierwsza propozycja dotycząca wymiany ludności padła ze strony osmańskiego ministra spraw zagranicznych Mehmeda Esada Safweta Paszy w lutym 1878 roku, w czasie negocjacji w San Stefano. Muzułmanie mieli opuścić ziemie na północ od Starej Płaniny, natomiast Bułgarzy przenieść się w odwrotnym kierunku – z południa na północ. Wymianie ludności miały towarzyszyć wywłaszczenia za odszkodowaniem. Projekt został jednak odrzucony przez Rosjan, uznających, że skala emigracji muzułmanów z „Wielkiej Bułgarii” była wystarczająca by utworzyć homogeniczne państwo prawosławnych Słowian276. Inaczej było w przypadku Rumelii Wschodniej. Dowódca rosyjskich sił okupacyjnych Arkadij Stołypin złożył Wysokiej Porcie propozycję dotyczącą wymiany ludności między prowincją a imperium, co naturalnie spotkało się z dużym niezadowoleniem władz osmańskich. Widoczna jest różnica w postrzeganiu Rumelii Wschodniej – Rosjanie uznawali ją za drugie państwo bułgarskiego, a Osmanie za integralną prowincję cesarstwa277. 274 От Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатическо агентство в Цариград, 21.11.1879, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 8. л. 16; От [Дипломатическо агентство в Цариград] до Министерство на външните работи и изповеданията, 2.10.[1879], ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 8. л. 20; От Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатическо агентство в Цариград, 27.10.1879, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 8. л. 21; „Витоша” 1879, г. I, бр. 6 (16 юни), s. 3; T. Czekalski, op. cit., s. 69. 275 O. Köse, op. cit., s. 217. 276 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 145; Idem, Turkish Migrations…, s. 81; T. Sahara, op. cit., s. 29–30. 277 Телеграма от А. Лобанов-Ростовски до Е. Тотлебен, Константинопол 28.09.1878, [w:] Миграционни движения на българите…, т. 1, s. 24–25; P. Üre, op. cit., s. 168–169. Z czasem pojawiły się głosy, że emigracja muzułmańska ma negatywny wpływ na państwo bułgarskie. Powoływano się najczęściej na argumenty gospodarcze. W 1884 roku Konstantin Jireček podawał, że emigrujący muzułmanie wywieźli z Księstwa i Rumelii Wschodniej około 20 mln franków, uzyskanych przede wszystkim z wyprzedaży majątku278. Już w okresie „reżimu pełnomocnictw” podejmowano akcje na rzecz przeciwdziałania emigracji muzułmańskiej z kraju, związane z objazdami po wsiach, w których brali udział ministrowie i muzułmańscy deputowani z Partii Konserwatywnej279. Takie działania także były podejmowane wobec Pomaków łowczańskich w 1884 roku, wśród których działał Mustafa Dospatski, bułgarsko-muzułmański nauczyciel z Rodopów, a później działacz polityczny, wówczas związany z Konstantinem Jirečkiem. Podkreślał on, że Bułgaria nie jest „ziemią giaurów”, ale wszystkich: chrześcijan, muzułmanów i Żydów, których w sposób równy chroni konstytucja280. 278 К. Иречек, Български дневник…, т. 2, s. 452. 279 Ibidem, s. 241, 355. 280 Idem, Български дневник…, т. 2, s. 498–499. 281 Ö. Turan, The Turkish Minority, s. 154; R. Crampton, The Turks…, s. 47. 282 O’Conor to Marquis of Salisbury, Sofia 15.11.1891, FO 78/4030/167–170; „Балканска зора” 1890, год. 1, бр. 93 (26 юни), s. 2. 283 Х. Попконстантинов, Спомени…, s. 450–451; Изложение за състояние на Пловдивското окръжие през 1891 г., Пловдив 1891, s. 5–6. 284 И. Вазов, Събрани съчинения…, т. 12, s. 159. Szczególny nacisk na zwalczanie emigracji położono w okresie reżimu Stambołowa, w tym czasie podkreślano negatywne konsekwencje ekonomiczne wyjazdów. W 1890 roku premier Stefan Stambołow wyrażał obawy związane ze skutkami wyludniania całych regionów Bułgarii, co mogło prowadzić do konieczności sprowadzania siły roboczej z zagranicy281. Faktycznie ocenia się, że działania rządu w tym czasie doprowadziły do ograniczenia liczby wyjazdów, np. w 1891 roku z Bułgarii wyemigrowało jedynie trzysta rodzin muzułmańskich282. W 1891 roku naczelnik okręgu płowdiwskiego podkreślał, że należy przeciwdziałać wyjazdom Pomaków z krajów. W pierwszej kolejności uznawał, iż należy uświadamiać tę ludność, że „w Azji nie czeka ich nic dobrego, a jedyne trudny klimat i ciężkie warunki”, a rząd bułgarski nie ma żadnego interesu w ich przymusowej chrystianizacji, o której ostrzegali hodżowie283. W 1892 roku niechętny muzułmanom Iwan Wazow stwierdził, że proces emigracji jest niekorzystny z punktu widzenia gospodarki, niepokoił się zjawiskiem pustoszenia całych regionów, m.in. Rodopów, oraz trudnościami, jakie będzie sprawiać późniejsze zasiedlanie tych ziem284. W lipcu 1895 roku bułgarski agent dyplomatyczny w Konstantynopolu uznał nawet, że należy prawnie uniemożliwić muzułmanom sprzedaż majątków i zaprzestawać wydawania im paszportów, czyli iść śladem Imperium Osmańskiego, które postępuje w ten sposób wobec Bułgarów z Macedonii, chcących osiedlić się w Księstwie285. 285 От Агенство на Българското Княжество в Цариград до Министерство на външните работи и изповеданията, Цариград 8.07.1895, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 824 л. 12. 286 „Знаме” 1896, год. II, бр. 56 (10 ноември), s. 2–3; „Знаме” 1897, год. III, бр. 47 (8 октомври), s. 1–3. 287 „Знаме” 1897, год. III, бр. 48 (11 октомври), s. 1–3. 288 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 150. 289 Основни начала на Демократическата партия (София, декември 1903), [w:] Програми, програмни документи…, s. 263. Po upadku reżimu Stambołowa wciąż obawiano się gospodarczych skutków emigracji muzułmanów, jednak proponowano zupełnie inne sposoby walki z negatywnymi następstwami tego zjawiska. W latach 1896–1897 organ znajdującej się w tym czasie w opozycji Partii Demokratycznej (tzw. karawelistów) „Знаме” wyrażał przekonanie o ekonomicznych stratach dla państwa, które wynikały z pustoszenia bułgarskich ziem286. Wprawdzie podkreślano, że po wyjeździe „Turków” połacie urodzajnej ziemi nie są uprawiane i leżą odłogiem ze stratą dla gospodarki Bułgarii, jednak uznawano, że byłby to proces pozytywny dla kraju i nie miałby negatywnego wpływu na rozwój ekonomiczny, gdyby na ich miejsce napływali bułgarscy osadnicy. W opinii demokratów, rząd Konstantina Stoiłowa powinien uprzedzać fakty: prowadzić do wysiedleń wyznawców islamu z Bułgarii i zastępować ich chrześcijanami, przybywającymi zza tureckiej granicy. Krytykowano równocześnie wcześniejszą politykę Stambołowa, który starał się przeciwdziałać emigracji muzułmanów, co było, według karawelistów, zarówno nieskuteczne, jak i niekorzystne dla interesów narodowych. Równocześnie autor artykułu narzekał, że o ile „pracujący Turcy wyjeżdżają, zostają tylko Cyganie, którzy chcą się tylko lenić”287. Oceny, że w wyniku emigracji miejsca wyjeżdżających Turków powinni zajmować „lepsi obywatele – Bułgarzy”, były częściej spotykane w tym czasie288. W programie Partii Demokratycznej z 1903 roku dalej wyrażono sprzeciw wobec działań zmierzających do powstrzymywaniu emigracji muzułmanów z kraju. Według karawelistów, państwo w kontekście tego zjawiska powinno się skupiać jedynie na walce z przypadkami sprzedaży nie swoich majątków, nadmiernej eksploatacji lasów przed wyjazdami, spekulacją własnością muzułmańską oraz na organizacji bułgarskiego osadnictwa na tych obszarach. Wskazywali, że pierwszeństwo do tych ziem powinno należeć do bułgarskich żołnierzy, którzy uczestniczyli w walce z „plagą rozbójnictwa tureckiego” w rejonach Tuzłuku i Deli Ormanu. Proponowali także ulgi podatkowe na okres trzech lat dla tych, którzy zdecydują się przenieść na te obszary289. W latach 1902–1903 roku doszło do ciekawej polemiki na temat polityki migracyjnej w bułgarskim środowisku ekonomistów, między wykładowcą finansów i statystyki Wyższej Szkoły w Sofii Bonczo Boewem o poglądach antyimigracyjnych a dziennikarzem i działaczem społecznym Petyrem Gabe, Żydem urodzonym w Rosji, który sam osiedlił się w Bułgarii w 1884 roku. W 1902 roku na łamach „Czasopisma Bułgarskiego Towarzystwa Ekonomicznego” Boew ogłosił artykuł, w którym wyrażał przekonanie, że emigracja muzułmanów z Dobrudży nie ma żadnego negatywnego wpływu na rozwój ekonomiczny regionu (szczególnie, że skala wyjazdów ulegała zmniejszeniu), gdyż na ich miejsce stale napływają osadnicy z zagranicy. Uważał, że polityka migracyjna Bułgarii powinna skupiać się wyłącznie na tym, by imigranci byli narodowości bułgarskiej, a zabronić osiedlania się chociażby Żydom czy Rumunom, którzy nie odgrywali żadnej pozytywnej roli w rozwoju gospodarczym państwa290. Petyr Gabe w 1903 roku w odpowiedzi na poglądy głoszone przez Boewa wydał broszurę pt. Znaczenie nowego osadnictwa i nowego kapitału dla ekonomicznego rozwoju Bułgarii (Значението на новите заселвания и нови капитали за икономическото развитие на България), w której zarzucił Boewowi niezdrowy szowinizm, nazywał exodus muzułmański „sączącą się raną Bułgarii” oraz równocześnie wzywał do polityki otwartych drzwi291. 290 Б. Боев, Колонизацията в Добруджа, „Списание на Българското икономическо дружество” 1902, год. 6, кн. 10, s. 631–652. 291 П. Габе, Значението на новите заселвания и нови капитали за икономическото развитие на България, Добрич 1903, passim. 292 „Родопски напредък” 1906, год. IV, кн. 6, s. 267. 293 Прошение от Есма Ахмедова до Провадийски мюфтлик, Провадия 22.11.1901, ДА-Варна ф. 331к оп. 1 а.е. 20 л. 2. 294 Постановление на Шадъкийски селски общински съвет бр. 20, 21.10.1901, ДА-Варна ф. 163к оп. 1 а.е. 1 (brak stron). Na początku XX wieku Bułgaria wciąż gospodarczo traciła na wyjazdach muzułmanów z kraju. Gazeta wydawana w Czepelare „Родопски напредък” wyliczyła w 1906 roku, że skarb państwa tracił w wyniku emigracji Pomaków rocznie 25 tys. lewów z podatków oraz innych opłat292. Czasem władze lokalne podejmowały działania zmierzające do bezpośredniego ograniczenia emigracji, m.in. przez odmowę wydawania dokumentów niezbędnych do przekroczenia granicy293 czy ustanowienie przez gminy specjalnych opłat dla osób emigrujących294. Następstwem emigracji muzułmanów był nie tylko spadek ich liczby w państwie bułgarskim, wpłynęła ona także na zmianę struktury społecznej i ekonomicznej tej grupy wyznaniowej. Początkowa fala emigracji w okresie wojny lat 1877–1878 oraz w pierwszych latach funkcjonowania państwa bułgarskiego objęła osmańską elitę: kadrę urzędniczą, wojskowych, posiadaczy ziemskich, mieszczaństwo oraz przedstawicieli inteligencji. Wyjeżdżali w obawie przed represjami, ale i ze względu na karierę zawodową – była ona ściśle związana ze strukturami administracyjnymi Imperium Osmańskiego i nie dostrzegali oni dla siebie perspektyw w razie pozostania w Bułgarii. Podobnie włączenie obszaru Rumelii Wschodniej do Księstwa w 1885 roku doprowadziło do wyjazdu z ziem południowobułgarskich muzułmańskich urzędników, działaczy lokalnych oraz oficerów milicji. W wyniku emigracji muzułmanie zostali pozbawieni nie tylko elit na poziomie całej ummy, ale i gminy wyznaniowej. Wyjeżdżali duchowni oraz nauczyciele z poszczególnych miejscowości, zorganizowanie nowej kadry dla szkół okazywało się wielkim wyzwaniem295. Pracownicy administracji i przedstawiciele inteligencji byli zastępowani przez Bułgarów, którzy przed 1878 rokiem żyli na emigracji na ziemiach rumuńskich, w Konstantynopolu czy w Rosji, kończąc zagraniczne uniwersytety i szkoły. Szacuje się, że w połowie lat 80. XIX wieku wśród 90–95 tys. Bułgarów, którzy przybyli z Besarabii, Banatu, Serbii, Rumunii i Rosji, znaczącą grupę stanowili inteligenci, przedsiębiorcy oraz kupcy296. 295 Прошение от Афъз Абдулраим из г. Берковица до Министерство на външните работи и изповеданията, 18.08.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 197; Miejscowe wspólnoty potrafiły i w inny sposób odczuwać proces emigracji. Na przykład, w Samokowie w ciągu lat przed wojną cała ludność miejska odkładała pieniądze na budowę nowego mostu. Do 1878 roku zebrano kwotę 600 tys. groszy, które zdeponowano u szanowanego w okolicy Ibrahima Efendiego. W wyniki exodusu muzułmanów z miasta, na początku 1880 roku Ibrahim znalazł się w Konstantynopolu, a społeczność nie wiedziała, gdzie podziały się pieniądze. Zob. Самоковски градски събор до самоковски окръжен началник, 8.02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 36 л. 82–83. 296 T. Gallagher, Outcast Europe. The Balkans, 1789–1989. From Ottomans to Milosevic, London-New York 2001, s. 49; B. Şimşir, The Turks…, s. 19–20; М. М. Маева, op. cit., s. 19–20; Н. Илиева, op. cit., s. 26, 41–42; R. Crampton, Bulgaria…, s. 426; Idem, The Turks…, s. 57–58; Н. Генчев, Българска възрожденска интелигенция, София 1991, s. 223–231; В. Стоянов, Турското население на България и официалната…, s. 194–195; A. Parzymies, Muzułmanie w Bułgarii, [w:] Muzułmanie w Europie, red. A. Parzymies, Warszawa 2005, s. 56. 297 Х. Попконстантинов, Спомени…, s. 464. 298 Ibidem, s. 373. W trakcie wojny lat 1877–1878 i w pierwszych latach po niej masowo wyjeżdżała także rodopska elita pomacka. Agowie, którzy uczestniczyli w buntach przeciwko państwu bułgarskiemu, emigrowali do Imperium Osmańskiego. Na przykład, Mehmed Aga, niekwestionowany lider Pomaków z Dorkowa uczestniczący w tłumieniu powstania kwietniowego, jeszcze przed wkroczeniem Rosjan do Czepino w 1878 roku zbiegł i pozostał już w Turcji. Osiedlił się we wsi Sahilie w Azji Mniejszej297. Warto nadmienić, że wielu emigrantów z Rodopów znalazło potem stanowiska urzędnicze w przygranicznej kaazie Ahi Czelebi298. W XIX wieku wilajety dunajski i adrianopolski (zasadniczo z tych ziem powstały późniejsze Księstwo Bułgarii i Rumelia Wschodnia) były zaliczane do jednych z najlepiej rozwiniętych gospodarczo prowincji państwa osmańskiego299. Podobnie jak w innych częściach imperium, muzułmanie znajdowali się tam w lepszej sytuacji materialnej oraz zawodowej niż chrześcijanie. Wojna, powstanie państwa bułgarskiego oraz exodus elity osmańskiej doprowadziły do drastycznego spadku ich pozycji społecznej i majątkowej. Około 80% wyznawców islamu w latach 1879–1949 pozostała drobnymi chłopami, reszta, mieszkająca w miastach była skromnymi rzemieślnikami, a jedynie 1% z tej grupy wyznaniowej miał szansę rozpocząć karierę jako przedsiębiorcy i kupcy300. Muzułmańscy chłopi produkowali na własne potrzeby i izolowali się ekonomicznie w obrębie własnej wspólnoty. 299 В. Мучинов, Миграционна политика на османската империя в българските земи през XIX век (до 1878 г.), София 2013, s. 228. 300 Podobne procesy objęły także muzułmanów na terenie Grecji oraz Rumunii. Muzułmańskie elity wiejskie utrzymały się natomiast na obszarach Albanii, Kosowa, Macedonii oraz Bośni i Hercegowiny. Zob. X. Bougaler, Balkan Muslim Diasporas and the Idea of a European Islam, [w:] Balkan Currents. Essays in Honour of Kjell Magnusson, ed. T. Dulić, Uppsala 2005, s. 148. 301 Г. Генадиев, op. cit., s. 18–19; Z. Klejn, Rola mniejszości narodowych w państwowym i narodowym odrodzeniu Bułgarii (1877–1914), „Balcanica Posnaniensia” 2001, t. 11/12, s. 115; В. Стоянов, Турското население на България и официалната…, s. 194–195. 302 И. Живкова, Живот и душевност на турското население в Източните Родопи и в Пловдив. Невербалното общуване на турското население от Източните Родопи, София 2008, s. 27–28. 303 Ö. Turan, K. T. Evered, op. cit., s. 489–490. Pozbawienie elit w wyniku procesów migracyjnych miało istotny wpływ na opóźnienie rozwoju prasy i oświaty, brak aktywności politycznej oraz społecznej, pogłębianie konserwatyzmu religijnego oraz niechęci do zmian301. Muzułmanie żyli tak jak pod panowaniem tureckim z tą różnicą, że zabrakło wśród nich przedstawicieli dawnego systemu. Byli samowystarczalni, izolowali się ekonomicznie, nie interesowali się życiem państwa. Można mówić o pewnym zamrożeniu rozwoju społecznego tej grupy, która trwała w bardzo tradycyjnych formach organizacji społecznej właściwie do końca drugiej wojny światowej302. Część nielicznej inteligencji muzułmańskiej dostrzegała to niezwykle niebezpieczne zjawisko i starała mu się przeciwdziałać. Na łamach pismo tureckiego „Turcaman” w 1895 roku nazwano emigrację bezpośrednio „zdradą przodków i kapitulacją”, podkreślano, że zamiast uciekać muzułmanie powinni skupiać się na edukacji, kształtowaniu elit i zaangażowaniu się w życie polityczne kraju303. Warto przyjrzeć się jak wyglądała ta nieliczna najbogatsza część społeczności muzułmańskiej w Bułgarii. Na przełomie XIX i XX wieku pozycja materialna wyznawców islamu zaczęła się poprawiać, np. w Warnie od końca lat 90. XIX wieku funkcjonowało wiele firm handlowych i zarządzających nieruchomościami, manufaktur oraz sklepów należących do muzułmanów. Niektóre odnosiły na tyle duże sukcesy, że decydowały się na otwieranie filii w innych miastach bułgarskich czy w Konstantynopolu304. Warto także zaznaczyć, że muzułmanie znajdowali się w wykazach właścicieli największych firm tytoniowych funkcjonujących w Warnie305. Ważnym sektorem, w którym aktywni byli wyznawcy islamu była także hodowla koni czy młynarstwo306. Jednak była to na tyle nieliczna grupa (szczególnie w porównaniu z przedsiębiorcami bułgarskimi i reprezentantami innych mniejszości w kraju: Greków, Żydów i Ormian) oraz ograniczona do dużych miast na północnym wschodzie kraju, że nie miała ona zasadniczego wpływu na los skupionych głównie na wsi wyznawców islamu. Można porównać tę grupę do najbardziej konserwatywnych i lojalistycznych wobec Turcji czorbadżich i roli, jaką odgrywali w bułgarskim życiu politycznym w okresie odrodzenia narodowego. 304 Zob. ДА-Варна ф. 112к оп. 1 а.е. 1113, 1474, 1949, 1968, 1988, 2659, 2742, 3310. 305 Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1890–1891 г., Варна 1891, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 3 таблица ж; Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1897–1898 г., Варна 1898, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 6 л. 57. 306 Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1892–1893 г., Варна 1894, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 4 л. 45; Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1897–1898 г., Варна 1898, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 6 л. 58. 307 V. Mutafchieva, The Turk, the Jew and the Gypsy, [w:] Relations of Compatibility and Incompatibility between Christians and Muslims in Bulgaria, ed. A. Zhelyazkova, J. S. Nielsen, J. Kepell, Sofia 1994, s. 28. 308 K. Karpat, Studies on Turkish…, s. 688–689. Kemal Karpat uznał, że rząd w Sofii niezależnie od podjętej taktyki wobec emigracji muzułmanów z kraju, stał na przegranej pozycji. Zezwalając na wyjazdy lub zmuszając do nich, narażał młody kraj na zapaść gospodarczą, natomiast powstrzymując wyznawców islamu przed exodusem – doprowadziłby do sytuacji, w której muzułmanie zaczęli przeważać nad Bułgarami. Wśród przedstawicieli elit bułgarskich obawiano się, że w obliczu wysokiego przyrostu naturalnego wśród wyznawców islamu i niskiego wśród chrześcijan, naród bułgarski może w przyszłości przestać istnieć307. W XX wieku uznano, że najskuteczniejszym rozwiązaniem tej sytuacji jest asymilacja muzułmanów, co powstrzymałoby pustoszenie ziem, a równocześnie – nie prowadziłoby do wzrostu liczby „obcego elementu”. Koncepcja ta przyniosła dramatyczne skutki, stała się podstawą do przymusowej asymilacji w czasie wojen bałkańskich, drugiej wojny światowej czy „procesu odrodzeniowego” w wydaniu komunistów308. 9.2.4. Kierunki emigracji i skutki dla Imperium Osmańskiego Migracje muzułmanów z Księstwa Bułgarii oraz Rumelii Wschodniej determinowały szereg problemów oraz wyzwań także dla Imperium Osmańskiego. Właściwie od XVIII wieku Wysoka Porta stosowała politykę „otwartych drzwi” dla muzułmańskich imigrantów, co wynikało w dużej mierze ze stosunku tradycji islamskiej do zjawiska uchodźstwa309. Każdy wierny ma religijny obowiązek zaoferować gościnność muhadżirowi, co stanowi odwołanie do ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny (hidżra). W tradycji islamu wspiera się także podróżowanie w celu nauki (rihla), zazwyczaj w granicach świata muzułmańskiego310. Pierwsze osmańskie regulacje dotyczące przyjmowania uchodźców powstały w 1857 roku, była to reakcja na napływ ogromnej liczby muhadżirów w wyniku wojny krymskiej (w latach 1853–1875 do Imperium Osmańskiego przybyło 700–800 tys. imigrantów311). W 1860 roku powołano komisję ds. uchodźców, której zadaniami było kierowanie imigrantów na konkretne obszary, pozyskiwanie ziemi i domów oraz wspieranie integracji nowych osadników z miejscowymi społecznościami312. W 1865 roku komisja musiała jednak wstrzymać działalność z powodu kłopotów finansowych. W 1875 roku reaktywowano ją, a w 1879 powstała druga komisja, która miała zająć się problemem exodusu muzułmanów po wojnie z Rosją. Do obowiązków tej instytucji należało zapewnianie żywności, schronienia, odzieży, mieszkań oraz ziemi dla przybywających do imperium muzułmanów. Przybyszom oferowano ulgi podatkowe oraz zwolnienie ze służby wojskowej313. Dochodziło do konfliktów między przedstawicielami komisji a władzami prowincji, do których kierowano uchodźców. Tym drugim niejednokrotnie bardziej zależało na spokoju w jednostce administracyjnej, którą kierowali, niż na losie uchodźców. Obawiano się sporów o dostęp do serwitutów czy odbierania ziemi miejscowej ludności na rzecz nowych osadników314. Dobre chęci władz osmańskich i wielkie projekty pomocy uchodźcom często zderzały się z rzeczywistością i z problemem ograniczonych środków, jakimi dysponowało państwo tureckie. Najlepszym tego potwierdzeniem były problemy z wyżywieniem przybywających do imperium muhadżirów, które powodowały, że niejednokrotnie głodowali. Zmuszało ich to w aktach desperacji do rabunków składów żywnościowych i upraw miejscowej ludności315. 309 D. Quataert, op. cit., s. 689. 310 K. Karpat, Studies on Ottoman…, s. 313. 311 Idem, Ottoman Population…, s. 55. 312 Ibidem, s. 322. 313 От Агенство на Българското Княжество в Цариград до Министерство на външните работи и изповеданията, Цариград 13.12.1894, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 824 л. 4–6; С. Н. Шишков, Българо-мохамеданите…, s. 72–73; Т. Карайовов, Мухаджирският (бежанският) въпрос в Одрински вилает в края на XIX век, 1909, [w:] История на българите 1878–1944 в документи, т. 1: 1878–1912, ч. 2: Българите в Македония, Тракия и Добруджа, ред. В. Георгиев, С. Трифонов, София 1996, s. 16. 314 I. Blumi, Ottoman Refugees…, s. 45; A. M. Mirkova, „Population Politics”…, s. 969; T. Küçükcan, op. cit., s. 53. 315 I. Blumi, Ottoman Refugees…, s. 44–48; С. Райчевски, Източна Тракия. История, етноси, преселения XV–XX в., София 1994, s. 168–170. Celem muhadżirów opuszczających ziemie bułgarskie, podobnie jak w okresie wojny lat 1877–1878, była Macedonia, Kosowo, Albania, Tracja, Anatolia oraz Syria316. Muzułmanie z ziem południowobułgarskich kierowali się najczęściej do Tracji, natomiast z północy – do dolin rzek Strumy, Mesty i Wardaru w Macedonii. Wielu chciało od razu uciekać do Azji Mniejszej, jednak władze tureckie kierowały ich do prowincji europejskich, by zwiększyć tam liczbę muzułmanów. Skalę napływu muhadżirów do Imperium Osmańskiego w tym okresie może obrazować powstawanie nowych miejscowości. W okresie 1878–1912 w Tracji Wschodniej założono około dwieście muzułmańskich wsi, w których żyło 110 tys. imigrantów, a w Tracji Zachodniej – dwadzieścia miejscowości z 25 tys. osadnikami317. Na przełomie lat 70 i 80. XIX wieku, gdy wilajet adrianopolski okazał się być przeludniony (w omawianym okresie osiedliło się tam blisko 100 tys. Turków i 17 tys. Pomaków318), Imperium Osmański zorganizowało relokację części do stolicy319. W tym samym czasie do Macedonii skierowano porównywalnie liczne grupy muhadżirów: w kaazie dramskiej osiedlono 16–18 tys., w sereskiej – 21–23 tys., w koczańskiej – 6–7 tys., w skopijskiej i kumanowskiej – nawet 30 tys., w sztipskiej – 15–23 tys., a w gornodżumajskiej – około 5 tys.320. Wielkie akcje osadnictwa imigrantów były organizowane na ziemiach macedońskich także w późniejszych okresach, m.in. po powstaniu gornodżumajskim w 1902 roku, kiedy opuściło swoje domy 2–3 tys. Słowian macedońskich. Władze osmańskie kierowały ludność muzułmańską na te obszary także po powstaniu ilindeńskim w 1903 roku, kiedy 320 tys. chrześcijan wyjechało z Macedonii (z czego 200 tys. znalazło się w Bułgarii). Turcja przez wiele lat uniemożliwiała słowiańskim uchodźcom powrotów, a ich majątki były przekazywane migrantom muzułmańskim z ziem bułgarskich321. 316 Н. Овсяный, op. cit., s. 44–45; M. Tanty, Bałkany w XX wieku. Dzieje polityczne, Warszawa 2003, s. 61; С. Киселиновски, Малцинствата во Романиja, Грциja, Бугариja и Jугославия, Скопjе 2011, s. 87; R. Crampton, Bulgaria…, s. 426; С. Сидоровска-Чуповска, Демографски развој градова у Македонији (с посебним освртом на XIX век), [w:] Просторно планирање у Југоисточној Европи (до другог светског рата), ур. Б. Миљковић-Катић, С. Рудић, Београд 2011, s. 347–357; Prawdopodobnie jednostki emigrowały także do Persji, czego dowodem mogą być pretensje dotyczące praw do nieruchomości formułowane przez osoby przebywające w tym kraju. Zob. Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатически агент в Цариград, София 28.01.1882, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 26 л. 187. 317 С. Райчевски, Източна Тракия…, s. 176–177; Н. Илиева, op. cit., s. 27. 318 Б. Гюзелев, op. cit., s. 19. 319 O. Köse, op. cit., s. 233. 320 М. Пандевска, op. cit., s. 134–138. 321 Draft by Buchaman, 14.12.1905, FO 78/5359/53–54; A. Kalionski, op. cit., s. 37. Także Pomacy zakładali nowe wsie na terytoriach wchodzących w skład Imperium Osmańskiego. W Macedonii Bułgarzy muzułmanie utworzyli osady w rejonie Kumanowa (Pomaczko Nowo Seło, Kosmatac), Skopje (Tekija, Dłaga), Koczani (Kamimanci, wraz z tureckimi osadnikami; Pechczewo), Seresu (Topałowo, Homondos, Kjuprija, Eni Kioj), Dramy (Hamidie, Sułtanie) oraz Pijanecu322. W Tracji Pomacy osiedlali się w rejonach Adrianopolu, Łozengradu i Rodosto, a w Anatolii: w Çanakkale, Balikşehir, Bursie, Sakaryi, Manisie czy Eskişehirze323. Przenoszono się do osmańskiej części Rodopów, która nabierała coraz bardziej islamskiego charakteru. Według danych z lat 1892–1893 dotyczących czterech rodopskich kaaz (Sułtanjeri, Ahi Czelebi, Egri Dere oraz Dari Dere), znajdowało się tam 283 wsi, zamieszkałych przez 116 909 muzułmanów, 1 223 prawosławnych podlegających patriarchatowi oraz 11 696 prawosławnych uznających zwierzchność egzarchatu. Wyznawcy islamu stanowili więc 90% ludności tego obszaru324. Według relacji bułgarskiego etnologa Wasiła Kynczewa, wsie zakładano wspólnie z bośniackimi muzułmanami, z którymi bułgarskojęzyczni wyznawcy islamu mogli się łatwiej porozumieć325. 322 В. Дечев, Миналото на Чепеларе…, т. 2, s. 173–174; Х. Мехмед, op. cit., s. 55, 60; Б. Гюзелев, op. cit., s. 18–19. 323 А. Гюншен, Помаците като балканска общност, прев. Е. Алексова, „Либерален преглед” 2014, ч. 2, s. 776–777. 324 M. Kiel, Urban Development in Bulgaria in the Turkish Period: The Place of Turkish Architecture in the Process, [w:] The Turks of Bulgaria…, s. 98. 325 Х. Мехмед, op. cit., s. 65. 326 O. Köse, op. cit., s. 235. 327 K. Karpat, Ottoman Population…, s. 55; D. Quataert, op. cit., s. 679. 328 Emigracja muzułmanów do Imperium Osmańskiego po 1878 roku nie była jedynym czynnikiem wpływającym na ten proces. Między „wielkim kryzysem wschodnim” a pierwszą dekadą XX wieku region ten nie został objęty zasadniczo wojnami (nie licząc konfliktu z Grecją w 1897 roku), co wpływało pozytywnie na wzrost dobrobytu oraz liczbę urodzeń. Mimo ciągłych niepokojów, wysoki wskaźnik narodzin odnotowano także w Macedonii. Zjawisko to jest charakterystyczne również dla Anatolii oraz Syrii. Zob. J. McCarthy, Muslim in Ottoman Europe…, s. 36–37. W wyniku napływu wyznawców islamu do Imperium Osmańskiego z ziem bułgarskich (skąd pochodziło około 67% wszystkich imigrantów), a także innych części Bałkanów czy Rosji, imperium nabierało coraz bardziej islamskiego charakteru326. Do połowy XIX wieku około 35% populacji cesarstwa Osmanów wyznawało islam, w drugiej połowie – 43%, w 1914 roku odsetek ten wzrósł do 80% (co oczywiście miało także związek z kurczeniem się granic państwa)327. W bałkańskich prowincjach znajdujących się pod panowaniem sułtana tureckiego odnotowano na przełomie XIX i XX wieku wyraźny wzrost liczby ludności wyznającej islam. W 1876 roku 1 626 000 muzułmanów żyło w wilajetach adrianopolskim, salonickim, janińskim, manastirskim, szkodreńskim oraz kosowskim (42% populacji tych prowincji), w 1911 roku ich liczba wzrosła do 3 242 000 – stanowili oni 51% ludności tego obszaru. W wilajetach adrianopolskim oraz kosowskim nastąpiło w tym czasie odwrócenie proporcji: gdy przed „wielkim kryzysem wschodnim” chrześcijanie przeważali nad muzułmanami, na początku XX wieku wyznawcy islamu stanowili większość328. W wilajecie manastirskim liczba muzułmanów w tym okresie wzrosła trzykrotnie329. Dobrym przykładem potwierdzającym omawiane zjawisko jest Konstantynopol – ludność miasta do trzeciego ćwierćwiecza XIX wieku wynosiła około 400–500 tys., w latach 90. XIX wieku osiągnął 900 tys. Gdy od podboju tureckiego, liczba muzułmanów i niemuzułmanów żyjących w stolicy imperium rozkładała się po równo, bądź z przewagą tych drugich, w drugiej połowie XIX wieku wyznawcy islamu zaczęli wyraźnie przeważać. Szacuje się, że około 40% uchodźców po wojnie lat 1877–1878 zamieszkało w Konstantynopolu, Smyrnie oraz Ankarze Przeobrażenia te dotyczyły także innych dużych miast osmańskich na przełomie XIX i XX wieku: populacja Bursy w latach 1876–1906 wzrosła dwukronie, Smyrna miała w tym czasie przyjąć 50 tys. uciekinierów z Bałkanów330. W 1923 roku aż 25% populacji Turcji była imigrantami bądź pochodziła z rodzin muhadżirów331. W Anatolii całe regiony diametralnie zmieniały swój skład etniczny, np. na początku XX wieku w rejonie Eskişehir tylko 42% miejscowości miało charakter autochtoniczny, reszta została założona przez imigrantów, w tym aż 19% przez muhadżirów pochodzących z Bułgarii332. 329 R. Gingeras, The Empire’s Forgotten Children: Understanding the Path from Ottomanism to Titoism in Muslim Macedonia, 1912–1953, [w:] Ottoman Legacies…, s. 121. 330 K. Karpat, Studies on Ottoman…, s. 381; F. M. Göçek, Rise or the Bourgeoisie, Demise or Empire Ottoman Westernization and Social Change, New York-Oxford 1996, s. 113–114; W. Holt, The Balkan Reconquista and Turkey’s Forgotten Rufugee Crisis, Salt Lake City 2019, s. 207–208. 331 B. Pekesen, op. cit. 332 A. Toumarkine, op. cit., s. 128. 333 K. Karpat, Ottoman Population…, s. 57; D. Quataert, op. cit., s. 675–679; М. Паларе, Балканските икономики 1800–1914 г. Еволюция без развитие, прев. M. Кондакова, София 2005, s. 25. 334 A. Toumarkine, op. cit., s. 95–103; X. Bougaler, op. cit., s. 147–148; T. Balci, Ottoman Balkan Heritage and the Construction of Turkish National Identity, „Journal of Ottoman Legacy Studies” 2014, vol. 1, issue 1, s. 61. 335 Дж. Маккарти, op. cit., s. 13. Migracje przyczyniały się do gwałtownego wzrostu liczby ludności Imperium Osmańskiego w ostatnim ćwierćwieczu XIX stulecia – w 1875 roku sułtan władał 19,8 mln poddanymi, w 1885 roku liczba ta wzrosła do 24,5 mln, a w 1895 roku – do 27,2 mln. Należy przy tym pamiętać, że w tym okresie doszło do sporych strat terytorialnych Imperium Osmańskiego, co dodatkowo pokazuje skalę imigracji ludności333. Migracja muzułmanów z Bałkanów do Anatolii miała kluczowe znaczenie dla kształtowania się nowoczesnego społeczeństwa tureckiego334. Justin McCarthy stwierdził nawet, że „nowa Republika Turecka jest państwem imigrantów, której obywatele przybyli z Bułgarii, Grecji, Jugosławii, Armenii, Gruzji, Rosji, Ukrainy i innych krajów”335. Muhadżirowie tworzyli zarówno Imperium Osmańskie w wydaniu młodotureckim, jak i później Republikę Turecką. Obrazują to biografie: Envera Paszy, który był wnukiem imigranta z Rosji, Mustafy Kemala Atatürka, urodzonego w Salonikach, İsmeta İnönü, którego matka była muhadżirką, czy Celala Bayara, którego rodzice pochodzili z Bułgarii336. Isa Blumi zwrócił uwagę, że miliony imigrantów napływających do Imperium Osmańskiego okazali się kluczowym czynnikiem rozwoju kapitalizmu w państwie, stanowiąc tanią siłę roboczą dla największych inwestycji realizowanych na przełomie XIX i XX wieku na Bałkanach i na Bliskim Wschodzie. Muhadżirowie budowali fabryki i linie kolejowe, zasilali kształtującą się warstwę robotników337. Duża część przybyszy z Bałkanów była ludźmi wykształconymi, o silnych poglądach antyrosyjskich i otwartych na rodzący się nacjonalizm turecki, często wyrażali niechęć czy wręcz nienawiści do chrześcijan, nawet jeżeli nie zostali bezpośrednio zmuszeni do opuszczenia swoich domów338. Sfrustrowani imigranci muzułmańscy obwiniali chrześcijan za wyjazd z rodzinnych stron, utratę ziemi oraz tragedię współwyznawców w całym regionie. Część komentatorów uznawało, że fala rozjuszonych i uzbrojonych uchodźców z Bułgarii oraz Bośni i Hercegowiny, wśród nich wielu Czerkiesów, była potem winna chaosu, jaki zapanował w Macedonii na przełomie XIX i XX wieku. Po wojnie lat 1877–1878 ta grupa doprowadzała do wypierania z ziem macedońskich i trackich chrześcijan, którzy zmierzali do Księstwa Bułgarii i Rumelii Wschodniej. Doszło więc do sytuacji błędnego koła: Bułgarzy uciekali z Macedonii i Tracji, bo napływali tam muzułmanie, a wyznawcy islamu wyjeżdżali z ziem bułgarskich, bo pojawiały się tam rzesze chrześcijan z ziem pozostających pod władzą osmańską339. Podobnie zresztą ocenia się pojawienie się rzeszy muhadżirów we wschodniej Anatolii – od lat 90. XIX wieku uczestniczyli oni w pogromach na ludności ormiańskiej i wpływali na wzrost animozji chrześcijańsko-muzułmańskich. 336 K. Karpat, Ottoman Population…, s. 76–77; Z Bułgarii pochodzili także słynni tureccy sportowcy, m.in. zapaśnik Koca Jusuf (1857–1898), który w 1898 roku wygrał mistrzostwa w zapasach wagi ciężkiej w USA. Zob. И. Карахасан-Чънар, Етническа и религиозна мозайка на България: празници, обичаи, светлища, София 2015, s. 272. 337 I. Blumi, Ottoman Refugees…, s. 8–9 (szczegółowo o tym zjawisku: s. 17–42). 338 A. Toumarkine, op. cit., s. 103–105; S. Katsikas, European Modernity and Islamic Reformism among Muslims of the Balkans in the Late-Ottoman and Post-Ottoman Period (1830s–1945), „Journal of Muslim Minority Affairs” 2009, vol. 29, no. 4, s. 537–538. 339 От У. Дж. Палгрейв до Р. А. С. Солзбъри, София, 7 януари 1879 г.: Коментар на Палгрейв относно приложения меморандум от франския инженер и бивш офивер Е. Бароа, [w:] Британски дипломатически документи…, s. 108–113; Доклад на Българското търговско агенство в Одрин до Д. Греков, Одрин 4.09.1899, [w:] Миграционни движения на българите…, т. 1, s. 147–148; М. Пандевска, op. cit., s. 143. 10. „Rewolucja agrarna”. Proces przemian na obszarach wiejskich Ziemia miała kluczowe znaczenie dla społeczeństwa ziem bułgarskich, które do połowy XX wieku zamieszkiwało w większości obszary wiejskie, a jego głównym zajęciem byłо rolnictwo i hodowla1. W chwili wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej w 1877 roku na obszarach późniejszego Księstwa Bułgarii aż 70% areału rolnego znajdowało się w posiadaniu muzułmanów. Wśród nich wyróżnić można bejów – właścicieli wielkich gospodarstw (tzw. cziftlików i gospodarlików2), średnich i drobnych chłopów. Przełom XIX i XX wieku przyniósł daleko idące zmiany w stosunkach ziemskich w Bułgarii, jak określili to Rosjanie – „rewolucję agrarną”, którą można rozumieć jako ogół procesów przechodzenia ziemi z rąk muzułmańskich w bułgarskie. W okresie rosyjskiej władzy tymczasowej było to jedno z najważniejszych zadań, które postawili sobie reprezentanci caratu w Bułgarii. Bułgarska kontrola nad ziemią miała stanowić podstawy chrześcijańskiej dominacji w kraju, równocześnie rozumianej przez Rosjan jako gwarancja ich wpływów w regionie Bałkanów Wschodnich. Związane to było zarówno z wywłaszczeniami oraz parcelacją cziftlików między uprawiających je robotników rolnych, ale i przejmowaniem kontroli nad ziemiami porzuconymi przez uchodźców wojennych, terenami pozostawionymi przez Czerkiesów i Tatarów oraz wakfami. Warto także dodać, że spory własnościowe między muzułmanami a chrześcijanami nie dotyczyły wyłącznie ziemi (pól uprawnych, pastwisk, winnic, ogrodów), ale także zabudowy (domy mieszkalne, sklepy, młyny, łaźnie, zakłady rzemieślnicze), żywności pozostawionej w składach, najczęściej zboża, materiałów budowlanych i zwierząt hodowlanych3. Zagadnienia te były istotne nie tylko dla stosunków gospodarczych oraz 1 M. Neuburger, The Orient Within: Muslim Minorities and the Negotiation of Nationhood in Modern Bulgaria, Ithaca-London 2004, s. 170. 2 Gospodarliki opierały się na pracy dzierżawców, którzy nie mogli zostać pozbawieni swoich działki oraz posiadali prawo do dziedziczenia, na cziftlikach zaś pracownikom rolnym w każdej chwili można było odebrać parcelę i rozwiązać współpracę. W źródłach osmańskotureckich terminów tych używa się niekonsekwentnie, często zamiennie. Zob. С. Драганова, Кюстендилски регион 1864–1919. Етнодемографско и социалноикономическо изследване, София 1996, s. 26–29, 87; M. Luković, Development of the Modern Serbian State and Abolishment of Ottoman Agrarian Relations in the 19th Century, „Český lid” 2011, vol. 98, no. 3, s. 300. 3 Копия рапорта Началника Радомискего окръга от 16 януари 1879 г. Софийского губернатора, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 36 л. 60; От Търновско окръжно управление до IV Отделение на Министерство на финансите, 25.04.1890, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 195 л. 9–10; Докладна записка на IV Отделение на Министерство на финансите, 11.08.1890, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 195 л. 14, 18; Донесени сведения от тукашната жандармерия за запазени храните турски храни в някои села на Търновската област, 1878/1879, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 6 л. 18; Свидетелство на Алексией Жечев и Янко Георгиев из с. Есетий, [1879], ДА-Варна ф. 112к оп. 8, a.e. 5 (brak stron); Жалба от Каспбер Сюлейманов до Варненски окръжен съд, Варна 13.06.1879, ДА-Варна ф. 112к оп. 9, a.e. 3 л. 1; Дневник на Окръжен съдебен съвет в Провадия, 10.10.1878, ДА-Варна ф. 681к оп. 1 a.e. 2 л. 6; Свидетелство от Провадийски окръжен началник, Провадия 14.10.1878, ДА-Варна ф. 681к оп. 1 a.e. 3 л. 1. społecznych, ale i polityki zagranicznej – „rewolucja agrarna” była jednym z najbardziej drażliwych problemów w stosunkach bułgarsko-tureckich w tym okresie4. 4 Palgrave to Marquis of Salibury, Constantinople 22.10.1878, FO 78/2838/65–66. 5 Palgrave to Marquis of Salibury, Sophia 20.06.1879, FO 78/2838/87–89; ДА-Пловдив ф. 40к оп. 1. а.е. 1, passim. 6 R. Crampton, The Turks in Bulgaria, 1878–1944, [w:] The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority, ed. K. Karpat, Istanbul 1990, s. 46. 7 Traktat pokojowy zawarty przez Rosję i Turcję w San Stefano (19.02/3.03.1878), [w:] Historia Bułgarii 1870–1915. Materiały źródłowe z komentarzami, t. 1: Polityka międzynarodowa, red. J. Rubacha, A. Malinowski, A. Giza, Warszawa 2006, s. 26–27. 8 Traktat berliński (13.07.1878), [w:] Historia Bułgarii 1870–1915…, t. 1, s. 41. 10.1. Majątki uchodźców wojennych oraz emigrantów Podstawą do większości działań służących przejmowaniu własności muzułmanów było porzucenie jej w okresie wojny w latach 1877–1878. Najczęściej „rewolucja agrarna” związana była z uniemożliwianiem odzyskania ziemi pozostawionej w wyniku ucieczki – w czasie nieobecności Bułgarzy swobodnie nią dysponowali nie zważając na prawa własności. Muzułmanie, którzy nie zdecydowali się na ucieczkę w czasie wojny, znajdowali się w znacznie korzystniejszej sytuacji, jakkolwiek i ich prawa bywały naruszane5. Dlatego też przejmowanie majątków wyznawców islamu miało znacznie bardziej ograniczony zasięg w północno-wschodnich regionach Bułgarii, gdzie nie doszło do walk na większą skalę, a muzułmańska emigracja wojenna nie przybrała masowego charakteru6. Art. 11 traktatu z San Stefano gwarantował prawo własności muzułmańskim uchodźcom, w tym możliwość zarządzania majątkiem spoza granic Księstwa Bułgarii. Zapowiedziano powołanie bułgarsko-osmańskich komisji pod nadzorem rosyjskim, które miały uregulować wszystkie kwestie majątkowe uchodźców w przeciągu dwóch lat. Po tym okresie ziemie o nieuregulowanym statusie miały zostać wystawione na licytację, a dochody z nich przeznaczone na rzecz wdów oraz sierot wojennych7. Postanowienia berlińskie zachowały w mocy zasadniczą część zapisów z art. 11 traktatu z San Stefano z tą różnicą, że komisje bułgarsko-osmańskie ds. ziem uchodźców zostały opisane w mniej precyzyjny sposób. Wprowadzono także dodatkowe gwarancje dotyczące regulacji wszystkich spraw związanych z ziemiami należącymi prawnie do Wysokiej Porty (ziemie rządowe oraz – jak uznano – wakfy) oraz własnością muzułmańskich uchodźców8. Większość z tych gwarancji początkowo wydawała się być fikcją. Od wczesnych etapów wojny lat 1877–1878 Rosjanie zachęcali miejscowych chrześcijan do zajmowania porzucanych przez muhadżirów majątków, a po utworzeniu państwa bułgarskiego kierowali do opustoszałych wsi osadników z Macedonii, Tracji oraz rejonów górskich. Ziemie i nieruchomości muhadżirów początkowo były przekazywane na zasadzie wynajmu, czynsze były pobierane na rzecz skarbu państwa lub władz lokalnych (choć teoretycznie powinny być kierowane do byłego właściciela)9. Motywowano to względami praktycznymi – nie można było pozwolić, żeby ziemia uprawna leżała odłogiem w nieskończoność, gdy nie wiadomo było, jaki los spotkał jej właściciela10. W zaistniałej sytuacji muhadżirowie po powrocie często nie starali się nawet sprzedać swoich majątków, zniechęceni wizją sporu z nowymi lokatorami i wrogością ze strony miejscowych władz. Albo ponownie wyjeżdżali z powrotem do Imperium Osmańskiego, albo przenosili się na inne tereny Księstwa, w tym zakładali nowe wsie11. Jeszcze trudniejsze okazywało się odzyskanie majątków znacjonalizowanych, m.in. nieruchomości, które najpierw znalazły się w rękach wojska rosyjskiego, a potem trafiały pod kontrolę skarbu państwa12. 9 От Министерство на вътрешните дела до Министерство на финансите, 29.09.1889, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 190 л. 4; От Бургарска оркъжна постоянна комисия до Бургарско окръжно управление, 28.09.1890, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 190 л. 23; Журналь совета императоского Российского Коммисара в Българии, 23.12.1878, ДА-Варна ф. 78к оп. 2 а.е. 11 л. 1; От Севлиевски окръжен началник до Министерство на финансите, 02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 37 л. 41; Преписка между окръжния началник и Градски управителен съвет в Самоков, Самоков 25.11.1878, [w:] Миграционни движения на българите 1878–1941, т. 1: 1878–1912, съст. В. Василиева, В. Гигов, Г. Стоянова, К. Георгиева, К. Недевска, София 1993, s. 40–44; Изложение за състояние на Севлиевското окръжие през 1890–1891, Севлиево 1891, s. 7–8; „Държавен вестник” 1882, год. IV, бр. 3 (12 януари), s. 7; „Държавен вестник” 1882, год. IV, бр. 4 (14 януари), s. 8; „Държавен вестник” 1882, год. IV, бр. 5 (21 януари), s. 7–8; A. M. Mirkova, „Population Politics” at the End of Empire: Migration and Sovereignty in Ottoman Eastern Rumelia, 1877–1886, „Comparative Studies in Society and History” 2013, 55(4), s. 964. 10 Прошение от жителите на Балчишка околия до Народно събрание, 22.11.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 26 л. 56–58; Ж. Назърска, Българската държава и нейните малцинства 1879–1885, София 1999, s. 151; R. Crampton, The Turks…, s. 45–46. 11 Преселвания и изселвания в Старозагорски окръг през 1881–1883 г., [w:] История на българите 1878–1944 в документи, т. 1: 1878–1912, ч. 1: Възстановяване и развитие на българската държава, ред. В. Георгиев, С. Трифонов, София 1994, s. 83–84. 12 Прошение от Исмаил Хакки Рашидоглу из Русе до Дипломатически агент в Цариград, Цариград 18.03.1881, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 31 л. 2; Прошение от П. Романо, законен повереник на пловдичанина Нури Х. Кючуколу против Пловдивския окръжен управител, Пловдив 27.04.1891, ДА-Пловдив ф. 50к оп. 2 а.е. 92 л. 3–4. 13 Журналь императоского Российского Коммисара в Българии, 2.08.1878, ДА-Варна ф. 78к оп. 2 а.е. 1 л. 1–6. Pod naciskiem Wysokiej Porty i mocarstw ostatecznie władze rosyjskie zdecydowały się uregulować kwestię odzyskiwania ziemi przez reemigrantów. Rozporządzenie Rady Rosyjskiego Komisarza Imperialnego w Bułgarii dotyczące tureckich uchodźców z 14 (2) sierpnia 1878 roku gwarantowało, że muzułmańscy emigranci z okresu wojny lat 1877–1878 odzyskają swoje majątki lub, jeśli będzie to niemożliwe, otrzymają ich równowartość. Warunkiem było udowodnienie do nich praw przed sądem. Wyjątek stanowili winni przewinień wobec Bułgarów w okresie „wielkiego kryzysu wschodniego”, Czerkiesi oraz osoby, które odmówiły złożenia broni13. 1 września (20 sierpnia) 1878 roku władze osmańskie wystosowały oficjalny protest przeciwko naruszeniom praw własności w rozporządzeniu sierpniowym14. Pod wpływem tych nacisków rosyjskie władze okupacyjne zdecydowały się na dalsze ustępstwa i nieco zmieniły procedury odzyskiwania ziemi przez reemigrantów. Zamiast procesów sądowych, często długotrwałych i kłopotliwych, wystarczało przedstawienie aktu własności z okresu osmańskiego (tapi)15. Wbrew pozorom, nie przyczyniło się to rozwiązaniu problemu. Osmańskie stosunki ziemskie były oparte w dużej mierze na prawie zwyczaju (adat), a nie na aktach własności i księgach wieczystych – podobnie zobowiązania wobec państwa i beja nie były stricte regulowane przez prawo i kodeksy. Wiele rzeczy ustalano ustnie, dana społeczność wiedziała, gdzie kończy i gdzie zaczyna się dana własność oraz ile ma za nią płacić daniny. Regulacja tych kwestii oraz wprowadzenie aktów własności zostały zapoczątkowane dopiero z wielomo oporami w okresie tanzymatu, jednak wydawano wtedy tapi głównie w sytuacji zmiany właściciela danej nieruchomości. W efekcie, w latach 70. XIX wieku wciąż wiele kwestii było uregulowanych na podstawie adatu, zatem wymaganie od muzułmańskich właścicieli okazania tapi okazywało się sprytnym zabiegiem ze strony państwa bułgarskiego, by pozbawić wyznawców islamu ich majątków16. 14 O. Köse, The Policies of the Bulgarian State towards the Minorities (1878–1914), „Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi” 2012, 3(6), s. 229–230. 15 Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика в Източна Румелия (1879–1885), [w:] Мюсюлманските общности на Балканите и в България, т. 1, ред. A . Желязкова, София 1997, s. 122. 16 Филипопольский губернатор Генераль губернатору Восточной Румелии, Филипополь 4.12.1878, НБИВ-БИА ф. 19 а.е. 8 л. 2; ДА-Пловдив ЧП 71, passim; A. Aličić, Prilog proučvanju položaja sela i grada u Bosni u XIX vijeku, „Jugoslovenski istorijski časopis” 1974, 1–2, s. 83–84. 17 Рапорт от Софийски губернатор до Министерство на финансите, 3.10.1879, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 33 л. 5, 8. 18 От Софийски губернатор до Финансовия отделение на Руската императорски комисар, София 6.12.1878, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 6 л. 1; От Софийски губернатор до Финансовия отдел на Руската императорски комисар, София 13.02.1879, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 6 л. 3; От Министерство на правосъдието до Министерство на финансите, 6.10.1879, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 6 л. 24; Протокол на Министерския съвет от 11 юни 1880 г., ЦДА ф. 284 оп. 1 а.е. 1 л. 24–26. Rozporządzenie sierpniowe z 1878 roku nie usprawniło procesu zwrotów muhadżirom tych majątków, które zostały przekazane w dzierżawę podczas ich nieobecności w kraju. Z powodu ogólności tych przepisów, panowało w tej kwestii duże zamieszanie. W 1879 roku gubernator sofijski skierował szereg pytań do Ministerstwa Finansów dotyczących procedur odzyskiwania przez muzułmańskich uchodźców ziemi i nieruchomości. Z pisma gubernatora wynika, że reemigranci nie mieli wstępu do majątku przed zakończeniem wszystkich procedur związanych z udowodnieniem do niego praw17. W zaistniałej sytuacji często zwyczajnie nie wiedziano jak działać w przypadku, gdy do władz lokalnych zwrócił się muzułmański reemigrant ze sprawą odzyskania własności18. Władze gubernatorskie w Warnie, które zajmowały się dzierżawą porzuconych majątków, oddawały ziemie oraz nieruchomości pod warunkiem, że umowa najmu wygasła, a gdy wciąż trwała, właściciel musiał czekać19. W sytuacji, gdy repatriant zastał swój dom zajęty, oddawano mu w dzierżawę inną ziemię oraz oferowano wsparcie w postaci żywności, by zyskać czas na rozstrzygniecie kwestii własności przez sąd20. Sytuację dodatkowo komplikował fakt, że w toku dzierżawy majątków uchodźców dochodziło do różnego rodzaju błędów czy nieprawidłowości, np. przekazywano ziemię w arendę dwóm osobom jednocześnie21. Uchodźcy od zakończenia działań wojennych ignorowali wydawane przez Rosjan i Bułgarów przepisy i przed nikim nie starali się udowadniać swoich praw do własności. O ile ich majątek w chwili powrotu nie był przez kogoś użytkowany, po prostu go zajmowali, nie bacząc na regulacje. Władze lokalne przyjęły jednak, że jeżeli nie wykażą oni swoich praw do danego majątku, będą eksmitowani22. 19 Рапорт от Варненски губернатор до Министерство на финансите, 3.10.1879, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 33 л. 1–2; Рапорт от Варненски губернатор до Министерство на финансите, 8.10.1879, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 33 л. 3; Nie było to regułą – odnotowano również przypadki, w których podejmowano decyzje o przedwczesnym zakończeniu dzierżawy i zwrocie majątku prawowitemu właścicielowi. Zob. От Русенски губернатор до Министерство на финансите, 28.12.1879, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 37 л. 11. 20 От Софийски губернатор до Министерство на финансите, София 19.09.1879, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 6 л. 22; От Министерство на финансите до Софийски губернатор, 26.09.1879, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 6 л. 23. 21 Изложение на Коста Темелкова с Балчишкия окръжен съвет, Балчик 13.09.1879, ДА-Варна ф. 78к оп. 2 а.е. 30 л. 2–5. 22 Из протокол нр. 1 от заседание на Министерски съвет с постановление за начина на връщане на недвижимите имоти на избягалите турци (София, 28 април 1880), [w:] Русия и възстановяването на българската държавност (1878–1885 г.), ред. кол., София 2008, s. 311–312. 23 Palgrave to Marquis of Salisbury, Sofia 26.07.1879, FO 195/1246/21–22. Praktycznie we wszystkich częściach kraju pojawiało się sporo skarg dotyczących naruszania praw własności muhadżirów do ziemi: dotyczyły one kwestii sprzedaży, kupna oraz przekazywania w dzierżawę ziemi uprawnej. Minister spraw zagranicznych Marko Bałabanow tłumaczył przedstawicielom Turcji i mocarstw, że tego typu sytuacje nie wynikały ze złej woli, a wielkiej ilości sporów o majątki po wojnie. Podkreślał, że problemy z odzyskaniem własności po uchodźstwie nie dotyczą wyłącznie wyznawców islamu, ale także chrześcijan. Wskazywał, iż za nieprawidłowości winne są najczęściej władze lokalne i że konkretni urzędnicy zostaną pociągnięci od odpowiedzialności. Bułgarski szef dyplomacji obiecał powołanie specjalnych komisji, które zbadają przypadki opisane w petycjach23. Faktycznie, celem uregulowania kwestii odzyskiwania majątków przez muzułmańskich uchodźców, a zarazem realizacji art. 12 traktatu berlińskiego, 4 sierpnia (23 lipca) 1879 roku powołano komisje ds. uchodźców. Ich głównym zadaniem było analizowanie aktów własności powracających do Bułgarii muhadżirów, badanie ich autentyczność i podejmowanie decyzji o zwrocie nieruchomości albo, gdy było to niemożliwe, oszacowanie wartość odszkodowania w formie pieniężnej lub innych majątków. Komisje zajmowały się wyłącznie sprawami bezspornymi, a przypadki, gdy o ziemie ubiegało się więcej osób, sprawę miał rozpatrzyć sąd. W komisjach mieli zasiadać: naczelnik danego powiatu, dwaj Bułgarzy oraz dwaj muzułmanie, wyznaczeni przez księcia. Posiedzenia tych organów miały miejsce codziennie do momentu rozwiązania wszystkich spraw uchodźców wojennych. Odwołania od decyzji komisji miały rozpatrywać sądy apelacyjne. Początkowo założono, że sprawy związane z uregulowaniem problemu majątków uchodźców zostaną rozstrzygnięte w przeciągu trzech lat24. W Sofii powołano nadrzędną komisję złożoną z przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego oraz gubernatorów Warny i Sofii, czyli regionów, skąd napływało najwięcej skarg. Zajmowała się ona koordynacją prac nad odzyskiwaniem majątków przez uchodźców wojennych w skali całego kraju25. Spraw do rozpatrzenia było niezwykle dużo – do maja 1881 roku wpłynęło ich aż 1,3 tys.26. W efekcie, czas wydania decyzji potrafił się bardzo przedłużać, szczególnie wobec składania apelacji przez niezadowolone strony27 czy zaniedbań instytucji bułgarskiej (np. w czasie przenoszenia sądu okręgowego z Sewliewa do Tyrnowa w 1881 roku doszło do zagubienia szeregu dokumentów dotyczących spraw własnościowych28). Na tempo pracy negatywny wpływ miały także częste zmiany składu centralnej komisji w Sofii29. 24 Указ на княза Александър I, София 23.07.1879, ДА-Варна ф. 78к оп. 2 а.е. 25 л. 1. 25 Lascalles to Earl Granville, Sofia 9.07.1880, no. 107, FO 195/1312 (brak stron); Lascalles to the Marquis of Salisbury, Sofia 13.04.1880, no. 59, FO 195/1311 (brak stron); Lascalles to Earl Granville, Sofia 24.07.1880, no. 118, FO 195/1312 (brak stron); Ж. Назърска, Българската държава…, s. 155–156. 26 Решение бр. 5600, 13 май 1881 г., НБКМ-БИА ф. 11 а.е. 38 л. 3–4. 27 Превод от прошение на Ахмед Мехмед Девлетоглу и Мусулан оглу Хабибулах до председател на Пловдиско окръжно гражданско съдилище, 3.11.1884, ЦДА ф. 565к оп. 1 а.е. 6 л. 7–8; Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатически агент в Цариград, София 2.07.1880, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 30 л. 163. 28 Прокурор на Търновски окръжен съд до Министерство на правосъдието, Търново 20.09.1881, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 26 л. 170; Прошение от Мустафа Дебнелята из Севлиево до Дипломатически агент в Цариград, Цариград 10.12.1880, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 26 л. 174. 29 Протокол на Министерския съвет от 11 юни 1880 г., ЦДА ф. 284 оп. 1 а.е. 1 л. 24–26; Протокол на Министерския съвет от 1 септември 1880 г., ЦДА ф. 284 оп. 1 а.е. 1 л. 94–96. 30 Mr. Palgrave to the Marquis of Salisbury, Sophia 31.10.1879, [w:] Ethnic Minorities in the Balkan States 1860–1971, vol. 1: 1860–1885, ed. B. Destani, Cambridge 2003 s. 429. Powołanie komisji spotkało się z aprobatą władz osmańskich, które zadeklarowały chęć współpracy oraz udostępnienia wszystkich potrzebnych dokumentów30. Krytyka pojawiła się ze strony polityków bułgarskich: zarówno znajdujących się w tym czasie w opozycji liberałów, jak i rządzących konserwatystów. Minister finansów Grigor Naczowicz został zaatakowany za ten projekt w styczniu 1880 roku na posiedzeniu Rady Ministrów. Inni członkowie rządu uznali, że muzułmanom nie należą się specjalne przywileje, a ich sprawy powinny być rozpatrywane jak wszystkie inne, przed sądami powszechnymi31. 31 Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 7.01.1880, copy no. 1, FO 195/1311 (brak stron). 32 Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 20.01.1880, copy no. 13, FO 195/1311 (brak stron); Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 3.03.1880, no. 38, FO 195/1311 (brak stron). 33 Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 8.02.1880, no. 24, FO 195/1311 (brak stron). 34 Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 3.03.1880, no. 38, FO 195/1311 (brak stron). 35 Lascalles to the Marquis of Salisbury, Sofia 9.04.1880, no. 58, FO 195/1311 (brak stron). 36 Протокол на Министерския съвет от 28 април 1880 г., ЦДА ф. 284 оп. 1 а.е. 1 л. 1–2. Głównym problemem na początkowym etapie pracy komisji ds. uchodźców była zależność realizacji wydawanych decyzji od burmistrzów. Każdy akt własności musiał według procedur być uwierzytelniony przez władze gminy, co doprowadzało do sytuacji, gdy burmistrz mógł decydować według uznania, kto odzyska swój majątek, a kto nie. Pojawiały się wręcz oceny, że przez pierwsze dwa miesiące działania komisji przepis ten właściwie blokował ich prace32. Muzułmańscy repatrianci zarzucali, że komisje w sposób nieuporządkowany i subiektywny oceniają prawa własności powracających muzułmanów33. Dzięki staraniom Grigora Naczewicza, w marcu 1880 roku wycofano się z procedury zatwierdzania aktów własności przez burmistrzów, co spotkało się z oporami wśród członków komisji ds. uchodźców (oznaczało to dla nich więcej pracy)34. Na decyzję wpływ miał brytyjski konsul w Sofii John Ashburgham, który otrzymał potem dwa adresy z podziękowaniami od muzułmanów35. Zasadniczym problemem wpływającym na działalność komisji był fakt, że stronie bułgarskiej nie zależało na zwracaniu majątków muhadżirom, a postawy Naczewicza nie można uznać za powszechną. W protokole z posiedzenia Rady Ministrów z 10 maja (28 kwietnia) 1880 roku czytamy, że zwracanie majątków w rejonie Łomu miało odbywać się jedynie na podstawie dokumentów wydawanych przez rosyjskie władze okupacyjne po 14 (2) sierpnia 1878 roku, wszystkie akty z datą wcześniejszą miały być odrzucane36. Protokół ten pokazuje, że nie tylko władze lokalne czy komisje ds. uchodźców działały na niekorzyść powracających muhadżirów, ale i rząd nakazujący łamanie przepisów, które sam wcześniej ustalał. Tego typu wybiórcza akceptacja dokumentów była niezgodna z przepisami dotyczącymi komisji ds. uchodźców. Tuż po wojnie władze w Sofii nie miały skrupułów przed okłamywaniem Wysokiej Porty oraz mocarstw odnośnie procedur związanych z odzyskiwaniem ziem przez uchodźców. Politycy bułgarscy jedno mówili, a drugie robili. Komisarz osmański w Sofii Nihat Pasza, po początkowej aprobacie, wielokrotnie później krytykował działania komisji ds. uchodźców, m.in. izolowanie i marginalizowanie jej muzułmańskich członków37. Zarzucano Bułgarom wypędzanie muhadżirów oraz przejmowanie ich własności – informacji o tym udzielali władzom osmańskim przebywający w Konstantynopolu uchodźcy, którym uniemożliwiono odzyskanie majątków38. Wiele skarg płynęło z Sofii i okolic, gdzie narzekano na masowe wywłaszczenia, przymuszanie do sprzedaży majątków po zaniżonych cenach czy brak wsparcia ze strony władz w obliczu bezprawnego zajęcia domu czy ziemi39. W relacji niegdyś najbogatszego mieszkańca Sofii, Halila Beja, pojawiały się zarzuty, że Bułgarzy przetrzymują niepotrzebnie repatriantów przez miesiące, którzy tracą czas i pieniądze, by dowiedzieć się, że to, co prawnie należy do nich, zostanie im odebrane. Oskarżał burmistrza stolicy, że wydaje zaświadczenia o prawie do własności według własnego uznania40. Równocześnie Wysoka Porta proponowała władzom w Sofii alternatywne rozwiązania przy zwrotach własności uchodźcom, które za każdym razem były odrzucane przez stronę bułgarską41. Z kolei, władze w Sofii zarzucały, że większość problemów związanych z procedurami odzyskiwania ziemi przez muhadżirów wynikała z działań Wysokiej Porty42. Równocześnie oskarżano muzułmanów, że nie respektują bułgarskich wyroków sądów43. 37 Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 27.01.1880, no. [16], FO 195/1311 (brak stron); Ж. Назърска, Българската държава…, s. 157. 38 Протокол на Министерския съвет от 11 юни 1880 г., ЦДА ф. 284 оп. 1 а.е. 1 л. 24–26; „Витоша” 1879, год. I, бр. 10 (30 юни), s. 1. 39 Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 22.12.1879, FO 195/1246/275–279; Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 22.03.1880, no. 46, FO 195/1311 (brak stron); Lascalles to Earl Granville, Sofia 24.07.1880, no. 118, FO 195/1312 (brak stron); Palgrave to Marquis of Salibury, Sophia 20.06.1879, FO 78/2838/87–89; Протокол на Министерския съвет от 14 май 1880 г., ЦДА ф. 284 оп. 1 а.е. 1 л. 10–12; От Министерство на финансите до Софийски губернатор, София 19(29).09.1879, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 6 л. 22; От Министерство на финансите до Софийски губернатор, София 26.09.1879, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 6 л. 23. 40 Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 29.12.1879, FO 195/1246/284. 41 Draft of W. Eshburuham, 31.12.1879, FO 78/3116/2–3. 42 Lascalles to Earl Granville, Sofia 24.07.1880, no. 118, FO 195/1312 (brak stron). 43 „Витоша” 1879, год. I, бр. 10 (30 юни), s. 1. 44 Palgrave to Marquis of Salibury, Sophia 28.11.1878, FO 78/2838/114. 45 Palgrave to Marquis of Salisbury, Sofia 28.09.1879, FO 195/1246/109–110. Pojawiały się również głosy świadczące o tym, że los uchodźców ulegał stopniowo poprawie. Już w listopadzie 1878 roku przybyły do Sofii dwie delegacje do rządu bułgarskiego, żydowska i muzułmańska, które wyraziły władzom wdzięczność za poszanowanie prawa własności i postęp w tej kwestii widoczny szczególnie w porównaniu z okresem wojny44. Podróżujący po okolicach Samokowa, Dupnicy i Kjustendiłu we wrześniu 1879 roku William Palgrave chwalił władze Księstwa za poprawę w zakresie przestrzegania praw muzułmanów i za prace komisji ułatwiające odzyskiwanie majątków przez uchodźców wojennych45. Niemniej tego typu opinie były zagłuszane przez lawinę skarg ze strony uchodźców muzułmańskich dotyczących naruszania ich praw własności, które napływały do Sofii, Konstantynopola oraz reprezentantów mocarstw. Powszechna krytyka oraz chęć usprawnienia pracy sądów i komisji ds. uchodźców doprowadziły do dalszych ustępstw ze strony władz w Sofii w kwestii odzyskiwania przez muhadżirów majątków46. W kwietniu 1880 roku w czasie posiedzenia Rady Ministrów zadecydowano o wycofaniu się z rozporządzenia sierpniowego. Od tej pory wszyscy, którzy zmuszeni byli do ucieczki w czasie wojny oraz w późniejszym okresie, otrzymali gwarancję uznania praw własności. Przeznaczono specjalne środki na rzecz odszkodowań za bezprawną dzierżawę młynów należących do muzułmanów, którzy udowodnią do nich swoje prawa47. W czerwcu przeznaczono kwotę 100 tys. franków na rzecz pomocy islamskim uchodźcom, którzy po powrocie zastali w swoich domach nowych chrześcijańskich lokatorów48. Następnie we wrześniu 1880 roku książę Aleksander Battenberg wydał dekret, mówiący, że bułgarscy uchodźcy mają odzyskiwać swoje ziemie bez wchodzenia na drogę sądową. Nie dotyczyło to lasów, młynów, sklepów oraz terenów, których sami nie uprawiali lub które wyłącznie dzierżawili – w tych przypadkach musieli dopełnić wszystkich formalności przed komisją ds. uchodźców49. W październiku monarcha wydał drugi dekret rozszerzający te prawa na uchodźców muzułmańskich50. 46 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 156. 47 Из протокол нр. 1 от заседание на Министерски съвет с постановление за начина на връщане на недвижимите имоти на избягалите турци (София, 28 април 1880), [w:] Русия и възстановяването…, s. 311–312. 48 Указ за отпускане на средства за настаняване и подпомагане на бежанците, София 11.06.1880, [w:] Миграционни движения на българите…, т. 1, s. 92. 49 Указ нр. 428 на княз Александър I за българите бежанци (17 септември 1880), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 419; Протокол нр. 47 от заседанието на министерски съвет с постановление за реда за връщане на имотите на завърналите се в България турски бежанци (София 15 септември 1880), [w:] Русия и възстановяването…, s. 315–316 50 Указ нр. 544 на княза Александър I за бежанците турци (11 октомври 1880), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 420. 51 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 156. Żorżeta Nezyrska uznała, że edykt monarszy z października 1880 roku nie wynikał z chęci rozwiązania kwestii uchodźców, a zbicia kapitału politycznego przez Aleksandra Battenberga, kreującego się na protektora muzułmanów w Księstwie51. Zresztą jego wydanie związane było z faktem, że coraz mniej muhadżirów wracało do kraju, a co za tym idzie w mniejszym stopniu dochodziło do sporów własnościowych na tym tle. Dokument nie miał znaczącego wpływu na odzyskiwanie przez muzułmanów porzuconych w czasie wojny majątków. Wciąż musieli oni udowadniać swoje prawa przed komisjami ds. uchodźców bądź, w razie spraw spornych, sądami. Władze lokalne nie przestrzegały przepisów: odmawiano wypłat sum uzyskanych za nielegalne dzierżawienie własności muhadżirów w okresie ich nieobecności, a w razie zwrotu ziemi potrafiono oddać tylko jej część, resztę otrzymywali bułgarscy osadnicy. Wobec napływu przybyszów z Macedonii oraz Tracji wciąż zdarzały się przypadki bezprawnych wywłaszczeń. Opisywane są sytuacje, w których muhadżir otrzymywał ustaloną przez władze lokalne kwotę i był informowany, że sprzedał swój majątek. Pisanie skarg kończyło się represjami wobec autora ze strony przedstawicieli władz lub policji52. Miejscowi chrześcijanie nieraz decydowali się regulować kwestie własnościowe na własną rękę. W 1880 roku mieszkańcy Tetewenu i okolic zwrócili się do Ministerstwa Finansów o zatwierdzenie zajęcia ziemi miejscowych „Turków” – „najbardziej krwawych rozbójników i fanatyków”. Bułgarzy uznali, że pastwiska muzułmanów należą do nich, gdyż wcześniej, w okresie tureckim zostały im bezprawnie odebrane53. 52 Brophy to Lascalles, Varna 9.10.1880, no. 31, FO 195/1312 (brak stron); Ж. Назърска, Българската държава…, s. 156–158. 53 Прошение от жителите на Тетевен и околии до Министерството на финансите, [1880], ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 31 л. 100–103. 54 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 164. 55 Представление от Търновско окръжен управител до Министерство на правосъдието, Търново 5.02.1881, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 4 л. 36–37. 56 От Министерство на праводъсието до Министерство на външните работи, София 24.08.1881, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 31 л. 64. Widząc, że edykt z października 1880 roku pozostał wyłącznie na papierze, w celu zapanowaniem nad sytuacją w lutym 1881 roku rząd ogłosił zakaz sprzedaży ziem muzułmanów, w tym terenów podlegających gminom islamskim. Działania te miały na celu poddanie procesu obrotu ziemią należącą do uchodźców wojennych pod ścisłą kontrolę państwa. Protesty Wysokiej Porty oraz mocarstw zachodnich, które uznały przepis za godzący w wyznawców islamu w Bułgarii, doprowadziły do wycofania się z niego w maju tego roku54. Na początku 1881 roku podkreślano, że problem uregulowania spraw ziem uchodźców został zasadniczo rozwiązany. Wyjątkiem pozostawały bardziej skomplikowane sprawy związane z muzułmanami, którzy pozostali poza granicami państwa, i dochodzili swoich praw do majątków przez pełnomocników. To właśnie im najczęściej zarzucano posługiwanie się kłamstwami i falsyfikatami, wskazywano na kuriozalne sytuacje, w których pojawiało się trzech reprezentantów z dokumentami dotyczącymi jednej nieruchomości. Sprawy te bardzo się przedłużały ze względu na ciągłe czekanie na korespondencję od właścicieli z Imperium Osmańskiego55. Dlatego, na mocy Ustawy o procesie cywilnym (art. 115) strona postępowania sądowego, w przypadku przebywania poza granicami Księstwa, miała cztery miesiące od wniesienia sprawy na przygotowanie stosownych pełnomocnictw lub by pojawić się w sądzie56. Proponowano także pomysły by ograniczyć możliwość działalności pośredników: jednoznacznie wyeliminować osoby reprezentujące właścicieli, którzy utracili swoje prawa do ziemi na mocy rozporządzenia sierpniowego, a obok upoważnień wymagać również zaświadczenia od osmańskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych i bułgarskiej Agencji Dyplomatycznej w Konstantynopolu57. 57 От Търновско окръжен управител до Прокурор при Търновски окръжен съд, Търново 29.01.1881, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 4 л. 38. 58 Е. Стателова, Източна Румелия. Икономика, политика, култура 1879/1885, София 1983, s. 126–127. 59 R. Crampton, The Turks…, s. 48. 60 Ихтиманският околийски началник до префектът на Татар-Пазарджиския департамент, 8.09.1882, НБИВ-БИА ф. 20 а.е. 13 л. 40, 64–66; Татар-Пазарджиският околийски началник до префекта на Татар-Пазарджиския департамент, Татар-Пазарджик 09.1882, НБИВ-БИА ф. 20 а.е. 13 л. 45–47, 58–59; С. Шивачев, Тракийската организация в Пловдив, Пловдив 1997, s. 8–9; A. M. Mirkova, „Population Politics”…, s. 969–970. 61 R. Crampton, The Turks…, s. 48. Inaczej wyglądała kwestia odzyskiwania majątków przez uchodźców muzułmańskich na ziemiach południowobułgarskich. Dla rosyjskich władz okupacyjnych transfer ziemi muzułmańskiej w ręce chrześcijan w Rumelii Wschodniej miał szczególne znaczenie – jego celem było dodatkowe nadanie prowincji bułgarskiego charakteru. Dopiero wprowadzenie w życie Ustawy Organicznej 26 (14) kwietnia 1879 roku ograniczyło proces niekontrolowanego przechodzenia terenów z rąk muzułmańskich w chrześcijańskie. Kwestia nieużytkowanych ziem, wielkich posiadłości i wakfów regulowała część XIV ustawy zasadniczej Rumelii Wschodniej, zapisy te wprowadzono pod naciskiem mocarstw zachodnich oraz Wysokiej Porty58. W późniejszym okresie, a szczególnie po zakończeniu okupacji rosyjskiej, zadanie uchodźców starających się odzyskać majątek było łatwiejsze, a prawo z tym związane przestrzegane. Sądy prowincji trzymały się zasadniczo ustaleń traktatu berlińskiego oraz części XIV Ustawy Organicznej. Gdy dostrzeżono, że realizacja wyroków sądów dotyczących zwrotu mienia była zależna od uznania zdominowanych przez Bułgarów władz lokalnych, podjęto decyzję o przekazaniu tych spraw komisjom mieszanym59. Według danych zebranych przez płowdiwską komisję ds. uchodźców w okresie jej funkcjonowania (21 [9] maja 1879 – 29 [17] lipca 1880) wydała ona 1 946 decyzji dotyczących majątków muhadżirów, z czego w 865 przypadkach przychylono się do stanowiska byłych właścicieli i nakazano zwrot im majątku. W 127 przypadkach wymagało to ingerencji siłowej polegającej na wydalaniu nielegalnych lokatorów bułgarskich. Podobna była skala działań komisji istniejących w innych miastach60. Polityka Płowdiwu wobec tego problemu powodowała nieraz niezadowolenie ze strony bułgarskiego chłopstwa, m.in. wzburzenie wywołała sprawa mieszkańców słynnej Szipki, którzy zostali wyeksmitowani z zajętej przez nich muzułmańskiej wsi Szejnowo61. Na północy kraju ostateczny termin dany muhadżirom na powrót przy zachowaniu pełnych praw do pozostawionej własności został ustalony na 13 (1) stycznia 1885 roku62. Po tej dacie wszystkie porzucone majątki o nieuregulowanym statusie miały zostać przejęte przez skarb państwa63. Dotyczyło to jednak wyłącznie obszaru Księstwa, w Rumelii Wschodniej kwestia ta nie została jednoznacznie uregulowana64. Po 1885 roku na obszarze byłej prowincji wiele ziemi należącej do uchodźców wciąż znajdowała się w rękach dzierżawców. Ich czynsze zasilały skarb państwa, co argumentowano brakiem płacenia podatków przez pozostających zagranicą emigrantów65. Faktycznie po zjednoczeniu zarówno na południu, jak i północy, pewne sprawy dotyczące odzyskania ziemi przez uchodźców pozostawały nieuregulowane, niektóre spory oraz rozprawy sądowe toczyły się jeszcze długo po wyznaczonych terminach. Wynikało to z zaniedbań ze strony władz lokalnych i Ministerstwa Finansów, ale i braku jasnych procedur co do mniej typowych spraw dotyczących opuszczonych majątków muhadżirów66. Przedłużanie się spraw sądowych wynikało także z faktu, że część z nich zaczęło się dopiero w 1884 roku, dochodziły do tego jeszcze apelacje67. Rozpatrywanie ich po 1885 roku uzasadniano szczególnymi okolicznościami. Gdy dziedzic danego majątku w momencie wyjazdu oraz przebywania za granicą był w wieku dziecięcym, po uzyskaniu pełnoletniości mógł wrócić i rozpocząć starania o odzyskanie własności68. 62 Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 20.01.1880, copy no. 13, FO 195/1311 (brak stron); Wokół wyznaczenia tej daty toczyły się burzliwe dyskusje. Wielu polityków uważało, że termin powinien być krótszy, m.in. Grigor Naczowicz w styczniu 1882 roku chciał wyznaczyć go już na 13 (1) listopada tego roku. Zob. К. Иречек, Български дневник, т. 2: 1881–1884, съст. Е. Стателова, София 1995, s. 51, 75. 63 Władze lokalne starały się wyznaczać samodzielnie terminy dla powracających muzułmanów. Sofijski Sąd Okręgowy w listopadzie 1881 roku dał uchodźcom wojennym dwa lat na powrót przy zachowaniu prawa do porzuconej własności. Wobec zarzutów ze strony Wysokiej Porty o bezprawności tego rozporządzenia, odpowiedziano, że w Imperium Osmańskim stosowana jest podobna praktyka. Po tym okresie ziemia w okręgu sofijskim miała zostać znacjonalizowana. Zob. Ж. Назърска, Българската държава…, s. 164–165. 64 От Министерство на финансите до Началник на Отделението за Държавните имоти, 13.05.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 145 л. 25. 65 От Бургарски окръжен управител до Министерство на финансите, 20.08.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 146 л. 14–15; От Бургарски окръжен управител до Началник на IV Отделението на Министерство на финансите, 21.10.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 146 л. 20; Постановление но. 93, 10.03.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 146 л. 27; Протокол на Общински комитет на Дунав-Ювай, 25.03.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 147 л. 239; Писмо от окръжно управление Старозагорско до м. на финансите, 27 юни 1890 г., ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 192 л. 13. 66 От Централно съкровищничество (Министерство на финансите) до IV Отделение на Министерство на финансите, 6.02.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 151 л. 29; От Министерство на вътрешните дела до Министерство на финансите, 15.03.1890, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 189 л. 340; Доклад до Министерство на финансите, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 150 л. 62; От Бургарско окръжно управление до IV Отделение на Министерство на финансите, 29.03.1890, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 190 л. 269; От Бургарско окръжно управление до IV Отделение на Министерство на финансите, 11.01.1890, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 190 л. 263–264. 67 От Ловчанското окръжно управление до IV Отделение на Министерство на финансите, 1.11.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 151 л. 18–19. 68 Постановление на Ловчанската окръжна постоянна комисия, 19.04.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 151 л. 15–16; Решение бр. 258 на Варненски окръжен съд, Варна 11.06.1895, ДА-Варна ф. 112к оп. 3 а.е. 177 л. 21–22. Władze bułgarskie, Wysoka Porta oraz przedstawiciele mocarstw jeszcze w 1882 roku byli zasypywani skargami muhadżirów z ziem bułgarskich, wskazującymi na łamanie praw własności69. Pojedyncze skargi pojawiały się wciąż pod koniec lat 80. i w latach 90. XIX wieku, zarzucano nie tylko utrudnienie w odzyskiwaniu majątków przez uchodźców, ale i zajmowanie przez bułgarskich sąsiadów części ziemi uprawnej należącej do muzułmanów przez stopniowe przesuwanie granic działek70. 69 Draft by Lascelles, 16.06.1882, FO 78/3412/6. 70 Списък на нотите на агенството адресувани до разните турски министерва от начало на 1888 год. до днес и останали без одговор, Цариград, 9.11.1889, НБКМ-БИА ф. 290 а.е. 164 л. 11–21; Решение бр. 131 на Варненски окръжен съд, Варна 15.03.1897, ДА-Варна ф. 112к оп. 3 а.е. 181 л. 15–17; Решение бр. 176 на Варненски окръжен съд, Варна 24.03.1897, ДА-Варна ф. 112к оп. 3 а.е. 182 л. 16–18. 71 Решение но. 163 в името на Негово Царско Височество Фердинанд I княз българский, 11 април 1890, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 192 л. 31–34; От Бургарски окръжен управител до Началник на IV Отделението на Министерство на финансите, 23.08.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 146 л. 16; Решение в имието на Негово Царско Височество Фердинанд I Княз България, 19.07.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 146 л. 17–18. 72 Решение на Министерство на Търговия и Земеделието, 21.03.1892, НБКМ-БИА ф. 272 а.е. 4274 л. 19–20. 73 Lascalles to Earl Granville, Sofia 24.07.1880, no. 118, FO 195/1312 (brak stron); Протокол на Министерския съвет от 8 май 1880 г., ЦДА ф. 284 оп. 1 а.е. 1 л. 8–9; Журналь совета императоского Российского Коммисара в Българии, 23.12.1878, ДА-Варна ф. 78к оп. 2 а.е. 11 л. 1; Рапорт от Земеделската каса в Балчик до Началник на Балчишкия окръг, Балчик 7.08.1879, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 35 л. 37–38. 74 Препис, Русе 16.07.1879, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 7 л. 111; Рапорт на Земеделската касса до Русенски окръжен управител, Русе 5.11.1879, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 7 л. 114–115; „Витоша” 1880, год. I, бр. 72 (27 февуари), s. 4. Sądy bułgarskie potrafiły przyznawać rację muzułmanom w sprawie bezprawnego użytkowania majątku przez państwo lub nieuzasadnionego wywłaszczenia po latach71. Był to efekt tego, że z czasem stosunek władz do reemigrantów stał się znacznie łagodniejszy. W czasie rządów Stambołowa ustanowiono szereg przepisów, które miały zachęcać muzułmańskich emigrantów do powrotów, m.in. w marcu 1892 roku wprowadzono udogodnienia w sprawie odzyskiwania długów mieszkańców Księstwa przez osoby, które wyjechały do Turcji (bądź je odziedziczyły). W tym celu utworzono specjalne pododdziały kas rolniczych, które miały zająć się tego typu wierzytelnościami72. Część uchodźców wojennych ostatecznie została wywłaszczona i pozbawiona majątku. Motywowano to faktem braku regulowania należności wobec państwa za okres nieobecności właścicieli w kraju. Wskazywano na zaległe podatki, wyliczane najczęściej według starych stawek osmańskich, ale także koszty remontów przeprowadzonych przez tymczasowych lokatorów73. Uchodźcom odbierano ziemię także z powodu zaległych długów, zaciągniętych jeszcze przed wojną, które nie mogły zostać spłacone, gdyż dłużnik przebywał na emigracji. Gdy odsetki narosły do odpowiedniej sumy, teren przekazywano w ręce wierzyciela74. W przypadku, gdy kredytodawca nie był zainteresowany nieruchomością, a chciał odzyskać dług w gotówce, organizowano licytację pozostawionego przez uchodźcę majątku75. Bułgarskie banki oraz kasy rolnicze oferowały chłopom korzystne kredyty, dzięki którym mogli pozwolić sobie na wykup tych majątków na własną rękę – najniższe oprocentowanie było na poziomie 5–6% w skali roku76. Przyjęto zasadę, że prawo pierwokupu wobec areałów uprawnych mają miejscowi rolnicy. Chciano uniknąć skupowania majątków pozostawionych przez muzułmanów przez spekulantów, którzy potem handlowali nimi po zawyżonych cenach. Na przykład, w Warnie po wojnie ceny nieruchomości gwałtownie wzrosły – o ile w okresie tureckim można było tam kupić dom za kwotę około 10 tys. groszy, w 1881 roku wahały się one od 40 do 50 tys. groszy77. W przypadku domów pierwszeństwo należało się ich dotychczasowym dzierżawcom, o ile uregulowali wszystkie należności. Równocześnie burmistrzowie poszczególnych wsi mogli zgłaszać zapotrzebowanie na ziemie dla „najbardziej potrzebujących i budzących zaufanie” chłopów, która byłaby przyznawana im bez przetargu78. 75 „Витоша” 1880, год. I, бр. 74 (5 март), s. 4; „Витоша” 1880, год. I, бр. 84 (12 април), s. 4; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 164. 76 Sir A. H. Layard to the Marquis of Salisbury, Philippopolis 12.12.1879, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 416–417; Opinia nr 2992 ministra spraw wewnętrznych na temat zakupu i sprzedaży ziemi, skierowana do Ministerstwa Sprawiedliwości (10.09.1879), [w:] Historia Bułgarii 1870–1915. Materiały źródłowe z komentarzami, t. 3: Polityka wewnętrzna, red. J. Rubacha, A. Malinowski, Warszawa 2009, s. 96–97; Продаване и купуване на недвижими имоти в Старозагорски окръг през 1881–1883 г., [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 85–86. 77 „Свободна България” 1881, бр. 1 (15 януари), s. 3. 78 Постановление на Ловчанската окъжна постоянна комисия, 29.04.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 151 л. 68–69. 79 От Търновско окръжно управление до IV Отделение на Министерство на финансите, 15.06.1890, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 195 л. 27. Przejmowanie ziem muhadżirów następowało niejednokrotnie niezgodnie z prawem albo na jego granicy. Tak było w przypadku Huseina Kary Mustafowa z jeden ze wsi w okręgu tyrnowskim, który po emigracji w okresie wojny powrócił do Bułgarii w 1882 roku. W kwietniu 1883 roku odzyskał prawa do majątku decyzją sądu, jednak od razu po ogłoszeniu wyroku wyjechał ponownie z kraju, nie przekazując ziemię pod niczyją opiekę. Burmistrz uznał, że majątek ma status porzuconego i przejął go na użytek gminy. Dopiero w 1888 roku dziedzice Kara Mustafowa wystosowali żądanie o wydanie majątku. Władze lokalne jednak uznały, że przekroczyli oni termin dany na powrót uchodźcom wojennym i utracili prawo własności79. Rozlokowywanie bułgarskich osadników z Macedonii, Tracji, Rosji, Rumunii i Austro-Węgier na ziemiach porzuconych przez muzułmanów determinowało liczne spory. Mustafa Ismaiłow ze wsi Hodża Mahle, nieopodal Kesarowa, wyjechał z Bułgarii w 1882 roku, oddając swój majątek w dzierżawę. W czasie jego nieobecności ziemia znalazła się pod kontrolą państwa i, zgodnie z Ustawą o zasiedlaniu pustych ziem z maja 1880 roku, została wydana bułgarskim osadnikom. Od 1883 roku Mustafa Ismaiłow starał się odzyskać swój majątek, jednak nie oficjalnymi drogami, a bezpośrednio od mieszkającego tam osadnika Stojmena Nastanowa. Muzułmanin kilkukrotnie oferował odsprzedanie ziemi osadnikowi, który jednak odmawiał, podkreślając, że dostał ją od rządu. Na początku 1885 roku władze okręgowe uznały, że Ismaiłow nie dopełnił procedur związanych z odzyskaniem majątku przed wyznaczonym terminem, dlatego została ona przyznana Nastanowowi80. Do podobnych konfliktów dochodziło między muhadżirami a miejscową ludnością, która w czasie wojny przejęła ich własność81. 80 От Търновско окръжно управление до IV Отделение на Министерство на финансите, 11.04.1890, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 195 л. 22–23. 81 Прошение от Павел Пенчов от oк. Оряхово от 6 февуари 1883 г., ЦДА ф. 708к оп. 1 а.е. 390 л. 1–2. 82 Прошение до Русчукски губернатор от жители на с. Бяла, русчукцки окръг, 30.12.1879, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 37 л. 26; От Радомирски окръжен управителен съвет до окръжен началник (копия), 27.02.1879, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 37 л. 60. 83 От видински губернатор до Министерство на финансите, 23.05.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 37 л. 97–98. 84 Препис, Кюстендил 17.03.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 150 л. 102–103. W przypadku, gdy majątek uchodźcy był dzierżawiony podczas jego nieobecności w kraju, po jego odzyskaniu mógł się on ubiegać o rekompensatę za okres bezprawnego wynajmowania. Były to proste sprawy, a bułgarskie sądy najczęściej przychylały się do stanowiska muhadżirów82. Inaczej wyglądało to przy bardziej skomplikowanych sytuacjach, np. gdy dotyczyły żywego inwentarza, a nie ziemi uprawnej. Atidże Meranbegowa z Wracy wystąpiła w maju 1880 roku o zwrot 206 owiec, które zostały skonfiskowane jej w czasie wojny przez rosyjskich żołnierzy. Według carskiego oficera, który brał udział w przejęciu stada, Atidże otrzymała rekompensatę w wysokości 3,9 tys. groszy, co właścicielka stada uznała za kwotę niewystarczającą. Przyjęto, że skoro muzułmanka nie uciekła z Bułgarii w okresie wojny, to nie ma status reemigranta i nie może ubiegać się o odszkodowanie. Władze Wracy ostatecznie uznały, że wcześniej uzyskana kwota była wystarczającym zadośćuczynieniem83. Należy jednak podkreślić, że w razie otrzymania odszkodowania za nielegalne pobieranie dzierżawy w okresie nieobecności, równocześnie wzywano do uregulowania należnego podatku za czas od porzucenia majątku do momentu wydania wyroku sądowego. Kwoty te były odliczane od wypłacanego odszkodowania84. Uzyskiwane rekompensaty nie były zbyt wysokie, gdyż czynsze za dzierżawienie ziem rządowych były stosunkowo niskie. W 1886 roku ustalono cennik zakładający, że należy płacić rocznie 0,60 lewa za 10 arów pola uprawnego, 1 lew za 10 arów łąk oraz 2 lewa za 10 arów winnic, natomiast wynajem domu kosztował 10 lewów85. 85 От Ловчанското окръжно управление до IV Отделение на Министерство на финансите, 4.03.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 151 л. 64; Доклад от Ловчанското окръжно управление до Министерство на финансите, 30.05.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 151 л. 72. 86 От Министерство на правосъдието и вероизповеданията до Главен управител на Източна Румелия, 7.12.1884, ЦДА ф. 565к оп. 1 а.е. 6 л. 18; От Ловчанския окръжен началник до Министерството на финансите, 17.07.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 26 л. 25; „Варненски общински вестник” 1888, год. 1, бр. 2 (14 новембри), s. 1; Т. Карайовов, Мухаджирският (бежанският) въпрос в Одрински вилает в края на XIX век, 1909, [w:] История на българите 1878–1944 в документи, т. 1: 1878–1912, ч. 2: Българите в Македония, Тракия и Добруджа, ред. В. Георгиев, С. Трифонов, София 1996, s. 16; J. Rubacha, Gospodarka Bułgarii na przełomie XIX i XX wieku, „Słupskie Studia Historyczne” 2011, nr 17, s. 146. 87 П. Габе, Значението на новите заселвания и нови капитали за икономическото развитие на България, Добрич 1903, s. 40–43. 88 Препис от едно писмо изпратено от Министерство на правосъдието до Министерството на вътрешните дела, София 20.09.1879, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 7 л. 26–27; Препис от едно окръжно писмо до губернаторите изпратено от министъра на вътрешните дела, 2.10.1879, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 7 л. 28. 89 От Министерство на финансите до Министерство на вътрешните дела, 02.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 150 л. 166; Продавателен запис, Бистрица 19.04.1885, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 150 л. 167; Продавателен запис, Бистрица (brak daty), ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 150 л. 168; Продавателен запис, Spekulanci nie tylko wykupywali masowo porzucane przez muzułmanów tereny, ale także udzielali bułgarskim rolnikom lichwiarskich pożyczek na jej zakup86. Niemal każdy chłop był zainteresowany kupnem ziemi, ceny więc były zawyżane. Do tego mieszkańcy wsi nie byli przyzwyczajeni do posługiwania się pieniędzmi, więc łatwo było ich oszukać. Oprocentowanie lichwiarskich kredytów rzadko kiedy były niższe niż 50–60% w skali roku. W efekcie, jak jeszcze na początku XX wieku wskazywał Petyr Gabe, w okręgu warneńskim trudno było znaleźć rolnika, który nie byłby obciążony kredytem. Przywoływał on też nieco anegdotyczną historię o chłopie, który zadłużył się, by kupić woła, a niedługo potem musiał sprzedać dwa woły, kilka krów i owiec, by uregulować zobowiązanie87. Już we wrześniu 1879 roku, jeszcze przed wejściem w życie reformy rolnej, podjęto działania by walczyć z tym zjawiskiem, głównie przez większą kontrolę nad transakcjami z udziałem wyjeżdżających muzułmanów. Zalecono odrzucać każdy akt własności, który wzbudzał jakiekolwiek wątpliwości, umożliwiać kupno tych majątków jedynie miejscowym chłopom, a zabronić osobom z zewnątrz, wesprzeć ludność rolniczą tanimi kredytami na zakup ziemi oraz ograniczyć obszar nabywanych działek do 2,5 ha88. Problem pojawiał się, gdy w proceder zaangażowani byli ludzie władzy. W 1889 roku doszło do dyscyplinarnego zwolnienia oraz postawienia zarzutów burmistrzowi Bistrowicy Pene Dimitrowowi. W kwietniu 1885 roku sprzedawał on po zaniżonych cenach majątki uchodźców i wakfy w postaci ziemi uprawnej oraz młyna bez uzyskania zgody ze strony władz okręgowych i Ministerstwa Finansów89. W ten sposób, według doniesień prasowych, majątku dorobił się Бистрица 19.04.1885, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 150 л. 169; Продавателен запис, Бистрица 25.04.1885, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 150 л. 170; Продавателен запис, Бистрица 25.04.1885, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 150 л. 171. 90 „Балканска зора” 1893, год. IV, бр. 938 (17 юни), s. 2–3; „Балканска зора” 1893, год. IV, бр. 940 (19 юни), s. 3. 91 „Балканска зора” 1892, год. II, бр. 552 (7 февруари), s. 1. 92 Lascalles to Earl Granville, Sofia 24.07.1880, no. 118, FO 195/1312 (brak stron); От Ловчански окръжен управител до Дипломатически агент в Цариград, Ловеч 24.09.1881, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 26 л. 177; Прошение от Али Пехливан Мехмедоглу, жител от Бласничево (Ловчанско), до Дипломатически агент в Цариград, Цариград 2.09.1881, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 26 л. 178; Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатически агент в Цариград, София 29.04.1880, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 30 л. 69; Прошение на Сеид Али от Каменица, Никополски окръжие, Цариград 22.08.1883, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 51 л. 77; Протокол но. 38 на Кюстендилска окръжна постоянна комисия, 10.02.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 150 л. 29–31; К. Иречек, Български дневник…, т. 2, s. 51. 93 От Финансовия отделение на Руската императорски комисар до Софийски губернатор, 16.03.1879, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 6 л. 4; A. M. Mirkova, „Population Politics”…, s. 970. 94 Превод на писмото от Адишето до Българско агентство, 2.05.1888, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 151 л. 81; От Ловчанското окръжно управление до IV Отделение на Министерство на финансите, 10.03.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 151 л. 96. 95 От Вакуфска комисия до Министерство на финансите, 24.01.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 154 л. 40; От Софийско окръжно управление до IV Отделение на Министерство на финансите, 11.02.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 154 л. 47. także ważny płowdiwski działacz Partii Narodowo-Liberalnej w okresie reżimu Stambołowa – Iwan Andonow90. Jednym z istotnych problemów związanych z ziemiami porzuconymi przez muhadżirów było fałszowanie aktów własności, co stanowiło plagę aż do końca XIX wieku. Na rozpowszechnienie tego procederu wpływ miał fakt, że wysokość grzywny w przypadku udowodnienia fałszerstwa wynosiła zaledwie 6% wartości własności, której dotyczył dokument. W efekcie oszuści czuli się bezkarnie, nawet w sytuacji wykrycia procederu91. Na podstawie fałszywych dokumentów muzułmanie sprzedawali wiele majątków, które nie należały do nich, co powodowało sporo zamieszania. Równocześnie odnotowywano przypadki, gdy pojawiało się kilka tapi tej samej nieruchomości92. Proceder fałszowania dokumentów związany był z faktem, że w wielu przypadkach potrzebna dokumentacja została zniszczona w czasie wojny bądź w ogóle nie istniała wcześniej93. Określenie faktycznych praw własności do danego majątku wymagało współpracy między Wysoką Portą a Bułgarią, a ta nie układała się łatwo. Gdy pod koniec lat 80. XIX wieku władze osmańskie zwracały się z prośbą o weryfikację losu majątku grupy uchodźców, strona bułgarska odpowiadała wyłącznie, że dane imię nie figuruje w dokumentach i że nie dysponują aktualnymi informacjami o majątku94. Powodowało to liczne komplikacje, np. w sytuacji, gdy nie było pewności, jaki status ma dana ziemia: czy przed wojną była własnością prywatną czy wakfem95. Początkowo strona turecka sama uczestniczyła w procederze fałszowania dokumentów dotyczących majątków pozostawionych w Bułgarii. W 1882 roku Aleko Bogoridi zwrócił się o kopię spisów aktów własności przechowywanych w Konstantynopolu, które dałyby podstawę do sprawniejszej weryfikacji prawa powracających do Rumelii Wschodniej uchodźców. Jednak przysłane materiały okazały się częściowo zmodyfikowane na korzyść muzułmanów, którzy przed wojną nie posiadali ziemi96. 96 От Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатически агент в Цариград, София 24.12.1879, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 7 л. 62; A. M. Mirkova, „Population Politics”…, s. 970. 97 От Бургарски окръжен управител до Министерство на финансите, 30.03.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 146 л. 6–7. 98 „Балканска зора” 1891, год. 1, бр. 278 (17 фебуари), s. 3; „Балканска зора” 1891, год. II, бр. 478 (29 октомври), s. 3. 99 От Ловчанското окръжно управление до IV Отделение на Министерство на финансите, 1.11.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 151 л. 18–19; От Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатически агент в Цариград, София 8.05.1885, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 57 л. 78. 100 Протоколна книга на Провадийския градски общински съвет, 1893, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 9 л. 39–47; Протоколна книга на Провадийския градски общински съвет, 1893, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 10 л. 1, 7–8; „Варненски общински вестник” 1903, год. 16, бр. 16 (19 юли), s. 1–2; „Варненски общински вестник” 1903, год. 16, бр. 17–18 (21 август), s. 2–3; „Варненски общински вестник” 1903, год. 16, бр. 19–20 (30 септември), s. 1–2. Obrót fałszywymi dokumentami nie stanowił wyłącznie problemu dla Bułgarów, ale i samych reemigrantów. Jeszcze w 1889 roku toczył się spór między Huseinem Feradowem i Osmanem Hamzołu a Ahmedem Iljazołu z Giozeken (powiat anchiałski), który starał odzyskać młyn w miejscowości Eni Kioj oraz przylegające do niego trzy pola, oddziedziczone po zmarłej żonie. Po tym jak wyjechał z kraju w czasie wojny majątek ten przejęli dwaj wspomniani wyżej muzułmanie. Wieloletnie przedłużenie sprawy wynikało z faktu, że obie strony dysponowały dokumentami własnościowymi w języki osmańskotureckim – najprawdopodobniej jedna z tych tapi była falsyfikatem97. Wokół fałszowania aktów własności rozwijała się zorganizowana przestępczość. W 1891 roku płowdiwska gazeta „Балканска зора” donosiła, że w Konstantynopolu zatrzymano fałszerza aktów własności dotyczących nieruchomości w Bułgarii. Jego przesłuchanie pozwoliło trafić na całą siatkę przestępczą. W październiku w stolicy Imperium Osmańskiego miał miejsce wielki proces osób zaangażowanych w ten proceder98. Już w 1889 roku postulowano aby zabronić zewnętrznych tłumaczeń i określić, które instytucje mogą zajmować się oficjalnymi przekładami dokumentów z osmańskotureckiego na język bułgarski99. Wydawało się, że problem z fałszywymi aktami własności zostanie zlikwidowany w 1892 roku, kiedy oficjalnie ogłoszono, że osmańskie tapi nie będą uznawane i zostaną w pełni zastąpione bułgarskimi aktami własności w ciągu pięciu lat, do czego zobowiązane zostały władze gminne100. Tak się jednak nie stało. Jeszcze długo państwo wykazywało dużą ostrożność w tym zakresie – do 1899 roku sądy oraz notariusze w trakcie spraw własnościowych wymagali od muzułmanów oprócz standardowego zestawu dokumentów również specjalnego zaświadczenie od muftiego, potwierdzającego prawa do danej nieruchomości101. Proces wymiany osmańskich tapi na bułgarskie akty własności trwał jeszcze w pierwszej dekadzie XX wieku102. Także na etapie zastępowania dokumentów dochodziło do nieprawidłowości, w wyniku których nowe akty własności trafiały do rąk osób, które faktycznie nie posiadały prawa do danej nieruchomości103. Aż do 1910 roku w toku rozpraw sądowych zdarzało się, że strony przedstawiały dokument w języku osmańskotureckim104. Jeszcze w tym okresie Wysoka Porta wydawała tapi dotyczące obszarów leżących na ziemiach bułgarskich105. 101 Министерство на външните работи и изповеданията до мюфтите и техните наместници, 4.02.1899, ДА-Пловдив ф. 1141к оп. 1 а.е. 27 л. 4. 102 Протоколна книга на Козлуджашки селски общински съвет, 1904, ДА-Варна ф. 484к оп. 1 a.e. 2 л. 1–4, 13–14, 20–23, 28–33; ДА-Пловдив ф. 1081к оп. 1 а.е. 72 л. 19. 103 Решение бр. 199 на Варненски окръжен съд, Варна 19.04.1897, ДА-Варна ф. 112к оп. 3 а.е. 183 л. 19–21. 104 „Балканска зора” 1892, год. II, бр. 552 (7 февруари), s. 1; J. Rubacha, Gospodarka Bułgarii…, s. 146. 105 М. Сарафов, Дипломатически дневник 1909–1912. България и Турция в навечерието на Балканските войни, съст. Ц. И. Величкова, София 2008, s. 125. 106 M. Dymarski, Recepcja osmańskiego systemu rządów w państwach bałkańskich w XIX–XX wieku, „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2014, t. 21, s. 138–139; М. Паларе, Балканските икономики 1800–1914 г. Еволюция без развитие, прев. M. Кондакова, София 2005, s. 184; Szczegółowo o systemie własnościowym *** Uchodźcy wojenni i emigranci musieli borykać się z wieloma problemami, nie tylko utrudniano im powrót, ale także odzyskiwanie majątków i walkę o odszkodowania za użytkowanie pozostawionej ziemi w czasie ich nieobecności. Uregulowaniu tych kwestii nie sprzyjała postawa władz bułgarskich i rosyjskich, a w pewnych przypadkach także osmańskich. Uchodźcy stawiali się także ofiarami spekulantów i fałszerzy, co również utrudniało im walkę o prawa. „Rewolucja agrarna” nie mogłaby przybrać takiej skali bez masowej emigracji w okresie wojny lat 1877–1878 i po niej: puste majątki stanowiły najbardziej łakomy kąsek dla władz, dążących do zmiany stosunków własnościowych na wsi na korzyść bułgarskich chłopów. 10.2. „Rewolucja agrarna” w Księstwie Bułgarii 10.2.1. Wielka własność muzułmańska i reformy uwłaszczeniowe Uregulowanie kwestii stosunków ziemskich pozostawało jednym z najpilniejszych zadań dla władz nowego państwa. W okresie osmańskim położenie chłopów bułgarskich nie było szczególnie niekorzystne w porównaniu z innymi częściami Europy: byli wolni, choć ubodzy, system zasadniczo chronił ich przed posiadaczami ziemskimi, dysponowali nieco większymi majątkami niż muzułmańska warstwa chłopska106. Z drugiej strony, życie na wsi na ziemiach bułgarskich w okresie osmańskim zob. Materials toward Knowlegde of Bulgaria, vol. II, part 4, Bucharest 1877, FO 881/3549/1–9; 107 В. Д. Конобеев, Българското националноосвободително движение. Идеология, програма, развитие, София 1972, s. 372–373, 398–399; G. Demeter, Agrarian Transformations in Southeastern Europe (from the late 18th century to World War II), Sofia 2017, s. 178–179. 108 W rejonie Samokowa były raptem dwa gospodarstwa wyspecjalizowane w uprawie ziemi. 109 Araba – oznacza jeden wóz zaprzęgnięty w konia, służący od obsługi jednostki łąki. 110 Рапорт от Тодор Икономов до губернатор на Тулча, Тулча 5.05.1878, [w:] Извори за историята на Добруджа, т. 3: 1853–1878 (Български документи), ред. В. Тонев, Н. Запрянова-Пенева, София 2010, s. 324–330; Stosunki ziemskie panujące w Dobrudży były wyjątkiem na tle wilajetu dunajskiego zob. С. Драганова, Статистически данни за татарите от Дунавски вилает, [w:] Татари в България – общество, история и култура, съст. Т. Димов, Н. Муртаза, Добрич 2009, s. 76. nie było sielanką, a wysokie podatki, dodatkowe zobowiązania na rzecz państwa i miejscowego beja, brak uregulowanego statusu ziemi, która w większości formalnie była państwowa lub miała status wakfu, stanowiły poważne źródło niezadowolenia. W latach 60. i 70. XIX wieku około 6,6% chłopstwa bułgarskie pracowało na cziftlikach i gospodarlikach, a w niektórych rejonach, np. kjustendiłskim, 15–20% ziem stanowiło wielkie prywatne majątki ziemskie107. Na większości ziem bułgarskich wielcy posiadacze byli muzułmanami, tylko mała grupa chrześcijańskich czorbadżich dysponowała majątkami, które mogły dorównywać wielkością cziftlikom. Przykładem może być stosunek posiadanych łąk przez muzułmańskich i chrześcijańskich mieszkańców Samokowa w 1845 roku, przy czym trzeba zaznaczyć, że łąki były dominującym typem ziemi wykorzystywanej w związku ze znaczeniem hodowli owiec w okolicach tego miasta108: Tab. 15: Łąki należące do mieszkańców Samokowa w 1845 roku do 5 arab109 6–10 arab 11–20 arab +21 arab Razem Muzułmanie 107 44 31 22 224 Chrześcijanie 232 19 6 1 258 Żydzi 1 1 – – 2 Razem 340 64 37 23 464 Źródło: S. Ianeva, Samokov: An Ottoman Balkan City in the Age of Reforms, [w:] A Ottoman State and Societas in Change, ed. H. Kayoko, M. Aydin, London-New York-Bahrain 2004, s. 70. Podobne stosunki rolne panowały także np. w Dobrudży – muzułmanie posiadali tam gospodarstwa rolne 2–3 razy większe od chrześcijańskich. Bułgar uprawiał średnio ziemię o obszarze 12 ha, natomiast wyznawca islamu – 35110. Po 1878 roku proporcje te uległy daleko idącym zmianom, co było związane w dużej mierze z wywłaszczeniami oraz parcelacją cziftlików i gospodarlików. Problem wielkich posiadłości ziemskich tuż po wojnie i w okresie okupacji rosyjskiej był ściśle związany z uchodźstwem w okresie konfliktu lat 1877–1878. Liczba obszarów porzuconych przez właścicieli cziftlików różniła się w zależności od regionu – na zachodzie kraju pozostawiono znacznie większe tereny niż na wschodzie111. Gwarancje berlińskie dotyczące praw własności, a także te zapisane w traktacie sanstefańskim oraz konstytucji tyrnowskiej okazały się martwą literą prawa w okresie okupacji rosyjskiej. Rosjanie bez oglądania się na prawa własności wywłaszczali porzucone przez muzułmanów wielkie majątki112. Po zakończeniu okupacji, nowe władze bułgarskie postanowiły, że nie można kontynuować dotychczasowych praktyk wobec cziftlików i należy uregulować tę kwestię przez konkretne rozwiązania prawne113. W związku z tym władze w Sofii stanęły przed szeregiem wyznań. W pierwszej kolejności należało uporządkować przypadki samodzielnego przejmowania porzuconych posiadłości ziemskich przez Bułgarów. Chrześcijańscy chłopi w związku z faktem, że wydarzenia wojenne oraz klęska nieurodzaju z 1879 roku doprowadziła wiele gospodarstw do ruiny, nie mieli oporów przed parcelacją wielkich posiadłości na własną rękę. Tysiące osadników z zagranicy oczekiwało pomocy od państwa w postaci nadziałów ziemi, podobnie liczyło na to wielu ubogich chłopów pracujących jako robotnicy rolni na cziftlikach114. Nikt nie miał wątpliwości, że reforma rolna musiała zostać przeprowadzona. 111 „Свободна България” 1881, бр. 5 (14 февруари), s. 2–3; Ведомост за покритите и непокритите правителствени имоти останали от изселените в Турция в руско-турската война, с. Константин 27.04.1890, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 195 л. 143–147. 112 Draft by Lascelles, 12.01.1883, FO 78/3527/5–6; Lascelles to the Earl Granville, Sophia 10.01.1885, FO 78/3769/1–2. 113 Протокол на Министерския съвет от 25 август 1880 г., ЦДА ф. 284 оп. 1 а.е. 1 л. 89–91. 114 J. Rubacha, Gospodarka Bułgarii…, s. 145. 115 „Витоша” 1879, год. I, бр. 28 (1 септември), s. 1–2. Reforma rolna wpływała w znaczący sposób na bułgarskie życie polityczne, widać to szczególnie w Księstwie Bułgarii. Jedna z dwóch głównych sił politycznych, liberałowie, uważali, że uwłaszczenie powinno zostać przeprowadzona w sposób radykalny: wszystkim wielkim posiadaczom ziemskim należało odebrać ziemię i rozdać bułgarskim chłopom bez oglądania się na zdanie Europy czy Turcji. Konserwatyści zaś podkreślali, że tego typu działania doprowadzą do anarchii i potępienia na arenie międzynarodowej, a parcelacja cziftlików musi zostać uregulowana na zasadzie poszanowania obu stron. Stanowisko to niewątpliwie było związane z faktem, że wielu czorbadżich, związanych z Partią Konserwatywną, posiadało spore majątki ziemskie115. Znaczenie kwestii wywłaszczeń stało się także istotne na początku „reżimu pełnomocnictw”. W 1881 roku Aleksander Battenberg, starając się uzyskać poparcie muzułmańskich oraz bułgarskich właścicieli ziemskich, obiecywał, że parcelacja zostanie przeprowadzona sprawiedliwie oraz zgodnie z prawem. Monarcha dowodził, że do tej pory nie mógł nic zrobić w tej kwestii, gdyż uniemożliwiała mu to konstytucja, która przyznawała większe prerogatywy rządowi, niechętnie nastawionemu do posiadaczy. Książę obiecywał, że o ile bejowie okażą poparcie dla zawieszenia ustawy zasadniczej, będzie on w stanie w pełni chronić ich prawa do własności. Działania te równocześnie miały być wstępem do odbudowy relacji z Wysoką Portą116. Wpisywało się to w taktykę kreowania wizerunku Aleksandra Battenberga jako polityka, któremu zależało na gwarancji praw mniejszości w kraju117. Faktycznie bejowie zdecydowali się poprzeć wprowadzenie „reżimu pełnomocnictw”, co traktowano jako cenę za ochronę ich praw do majątków118. 116 Walsham to Earl Grannville, Berlin 11.06.1881, FO 421/27/24; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 162–163. 117 Palgrave to Marquis of Salisbury, Sofia 27.09.1879, FO 195/1246/99–101. 118 Z. Klejn, Bułgaria. Szkice z dziejów najnowszych, Pułtusk 2005, s. 49. 119 Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатически агент в Цариград, София 24.03.1881, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 4 л. 50–51. 120 Рапорт от Софийски губернатор до Министерство на финансите, 3.10.1879, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 33 л. 5, 8. 121 „Независимост” 1881, год. V, бр. 49 (11 март), s. 3. 122 От Софийски губернатор до Министерство на финансите, 31.12.1879, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 37 л. 12; От Министерство на финансите до Софийски губернатор, 31.12.1879, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 37 л. 15–16. 123 „Витоша” 1879, год. I, бр. 15 (18 юли), s. 3–4; М. Г. Манолова, Нормотворческата дейност на временното руско управление в България (1877–1879), София 2003, s. 12; W niektórych częściach Bułgarii W Księstwie Bułgarii przed ogłoszeniem reformy uwłaszczeniowej, gubernie na własną rękę ustalały zasady dotyczące odzyskiwania majątków przez posiadaczy ziemskich, uwzględniając wyłącznie interesy ludności chrześcijańskiej bądź przejmując nieruchomości pod własną kontrolę119. W guberni sofijskim w październiku 1879 roku ogłoszono, że właściciel cziftliku może dysponować swoim majątkiem tylko pod warunkiem, że wykaże prawa własnościowe za okres przynajmniej stu lat wstecz. W razie sprzedaży ziemi, nabywca był zobowiązany do respektowania wszystkich umów z dzierżawcami i pracownikami rolnymi. Prawo pierwokupu miały w takich przypadkach gminy, które mogły ubiegać się o środki z kas rolnych120. Oficjalną przyczyną rozpoczęcia prac nad reformą rolną w Księstwie była trudna sytuacja bułgarskich chłopów w rejonie Kjunstediłu – do 1880 roku obszar ten był podzielony na okręgi kjustendiłski oraz radomirski, wchodzące w skład guberni sofijskiej121. Od początku stycznia 1880 roku (końca grudnia 1879) napływały stamtąd petycje do rządu w Sofii wyrażające frustrację najemników pracujących w cziftlikach i prośby o uwłaszczenie oraz anulowanie powinności czynszowych122. Większość bejów nie wyjechała z tego obszaru w czasie wojny, stąd panujące tam stosunki właściwie nie uległy zmianie w porównaniu z okresem osmańskim. Region ten słynął ze słabej pozycji bułgarskiego włościaństwa, które było zatrudniane jako robotnicy rolni przez bejów i uzależnione od nich ekonomicznie123. w wyniku buntów chłopskich z połowy XIX wieku oraz reform tanzymatu bułgarskie włościaństwo otrzymało tapi potwierdzające prawa do uprawianych przez nich ziem. Proces ten ominął zasadniczo region Kjustendiłu. Zob. С. Драганова, Кюстендилски регион…, s. 87–88; Przykłady tapi wraz z tłumaczeniem z lat 60. XIX wieku. Zob. НБКМ-БИА ф. 34 а.е. 11. 124 Е. Кейе, В България и Румелия, ред. Г. Пеев, София 2006, s. 212. 125 „Витоша” 1879, год. I, бр. 38 (6 октомври), s. 4; „Витоша” 1880, год. I, бр. 83 (9 април), s. 4; К. Иречек, Княжество България. Негова повърхнина, природа, население, духовна култура, управление и новейша история, ч. I: Българска държава, Пловдив 1899, s. 223–225. 126 Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатически агент в Цариград, София 3.10.1881, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 30 л. 91; Министерство на вътрешните работи до Министерство на външните работи и изповеданията, 11.09.1881, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 30 л. 93–94; Lascalles to Earl Granville, Sofia 24.07.1880, no. 118, FO 195/1312 (brak stron); „Витоша” 1880, год. I, бр. 83 (9 април), s. 4; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 159–160; Takie zarzuty pojawiały się w okresie tanzymatu, kiedy tapi były wydawane. Zob. Препис от Прошение на жителите на Сеидкиой, Сеидикиой 2.02.[1872], ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 30 л. 92; Протокол за Областния съвет в Видин, 18.08.1850, [w:] Документи из турските държавни архиви, ч. 1: 1564–1872, съст. и прев. П. Дорев, София 1940, s. 325. Większość dzierżawców czuła się jak niewolnicy właścicieli ziemskich, praktycznie niczego nie posiadała i musiała przekazywać znaczną część swoich zbiorów. Skarżono się także na represje ze strony bejów wobec powstańców kwietniowych oraz ochotników z okresu wojny lat 1877–1878 rekrutujących się spośród dzierżawców. Eumène Queillé uznał, że miejscowe stosunki ziemskie zatrzymały się na etapie średniowiecza124. Sytuację dodatkowo zaogniał fakt, że do okręgów kjustendiłskiego oraz radomirskiego napływały rzesze bułgarskich osadników, domagających się rekompensaty za majątki utracone w Macedonii. Do tego w latach 1879–1880 panował tam głód i rząd musiał zorganizować rozdawnictwo zboża125. Macedońscy przybysze wraz ze sfrustrowanymi pracownikami rolnymi stali się grupą nacisku na władze w Sofii, by uregulować stosunki ziemskie w kraju. Potrzebę wprowadzenia prawa o wywłaszczeniach starano się argumentować faktem, że byłaby ona zgodna z osmańskimi regulacjami dotyczącymi cziftlików, o czym w kwietniu 1880 roku pisała gazeta „Витоша”. W pierwszej kolejności wskazywano, że w Imperium Osmańskim w razie porzucenia ziemi, po dziesięciu latach przechodziła ona na uprawiającą ją osobę. Do tego podkreślano, że tureckie prawo jasno mówiło o tym, że cziftliki nie mogły przekraczać 13 ha, gdy w Bułgarii znajdowały się posiadłości ziemskie o obszarze nawet do 500 ha. Zarzucano muzułmańskim bejom, że poszerzali majątki niezgodnie z prawem oraz kosztem chrześcijańskich chłopów, którym siłowo odbierali własność. Tapi uznano jedynie za dowód na to, ile „Turek w przeszłości nagrabił”126. Wobec masowego napływu petycji od bułgarskich chłopów z okręgu kjustendiłskim, 5 sierpnia (23 lipca) 1880 roku minister finansów Petko Karawełow powołał specjalną komisję do zbadania tej sprawy. W jej skład weszli minister oświaty Konstantin Jireček oraz szef Oddziału Statystycznego Ministerstwa Finansów Michaił Sarafow. Jeszcze w tym samym miesiącu przeprowadzono kontrolę w okręgu kjustendiłskim. Przesłuchano reprezentantów dwudziestu pięciu wsi, w tym starych, szanowanych mieszkańców oraz przedstawicieli gmin muzułmańskich, a następnie przeanalizowano dane statystyczne zebrane przez Sąd Okręgowy w Kjunstedile127. Oceniono, że położenie bułgarskiego włościaństwa było najtrudniejsze w powiecie izworskim, jednym z czterech powiatów okręgu kjunstendiłskiego (obok powiatu kjustendiłskiego, radomirskiego oraz dupnickiego), zwanego potocznie Kraiszte. Znajdowało się w nim 159 wsi, z czego tylko osiem zamieszkałych było przez Bułgarów i muzułmanów, a reszta wyłącznie przez ludność chrześcijańską. Łączny areał uprawny w rejonie liczył 35 tys. ha, z czego 10 tys. znajdowało się w rękach 60–70 bejów mieszkających w Kjunstedile, 13 tys. – do mniejszych muzułmańskich posiadaczy ziemskich, natomiast pozostałe 12 tys. – do muzułmańskich i bułgarskich rolników. W całym okręgu kjustendiłskim funkcjonowała rzesza bezrolnych oraz małorolnych chłopów chrześcijańskich, pracujących w cziftlikach, którzy dzielili się na trzy zasadnicze grupy: 127 Рапорт на комисията испратена в Кюстендилски окръг да изучи положението на безземелните селени, „Независимост” 1880, год. V, бр. 5 (13 септември), s. 2–3. 1. Momcowie (można tłumaczyć jako „chłopcy”) – najuboższa grupa, która nie posiadała własnego domu, musiała go wynajmować od beja, na którego cziftliku pracowała. Większość praktycznie nic nie posiadała, pewna grupa miała jedynie mały ogródek o obszarze 10–20 arów. Zapłatę otrzymywali w naturze, w postaci warzyw, zboża, sera, tłuszczu, soli, siana, drewna na opał. W powiecie radomirskim znajdowało się 237 rodzin momców, uprawiających 11,2 tys. ha ziemi należącej do bejów i mniejszych posiadaczy ziemskich. 2. Ispołdżowie – posiadali własną ziemię lub żywy inwentarz, jednak nie wystarczało to do zagwarantowania bytu rodzinie. Dzierżawili więc działki od bejów, z których połowa zbiorów była przekazywana właścicielowi (stąd nazwa: ‘izpoł’ – połowa). Podobnie jak w przypadku momców, ich domy należały do właściciela ziemi. W rejonie Kjunstediłu znajdowało się około piętnaście cziftlików opartych na pracy ispołdżów. 3. Kesimdżowie (w wolnym tłumaczeniu: „przedsiębiorcy”) – podobnie jak momcowie nie posiadali własnej ziemi uprawnej, choć byli właścicielami domu. Dzierżawili ziemię od beja, jednak była ona traktowana praktycznie jak własność chłopa: dziedziczyli ją, dysponowali zbiorami, płacili podatki wobec państwa. Byli natomiast zobligowani do pracy na ziemi beja w wymiarze ustalonych dni w skali roku oraz płacili mu czynsz w naturze: zbożem, drewnem na opał, rzadko pieniędzmi. Kesimdżi mógł w każdej chwili opuścić dzierżawioną ziemię (wtedy bej musiał spłacić jego dom), natomiast właściciel nie miał prawa go z niej wyrzucić. Mieszkali wyłącznie w rejonie Kraiszte, m.in. we wsiach Uszi (50 domów), Metohija (20) oraz Tursko Seło (33). Równocześnie komisja oceniła, że niezależnie od warstwy, wszyscy bułgarscy chłopi byli traktowani przez bejów jak niewolnicy, codziennością było stosowanie kar cielesnych128. W raporcie wnioskowano o wywłaszczenie właścicieli za odszkodowaniem, a następnie parcelację cziftlików i przekazanie działek najemnikom rolnym. W przypadku niewystarczającej ilości ziemi, bezrolnym i małorolnym chłopom miały zostać przekazane ziemie czerkieskie i tatarskie, na które rząd miał przenieść zainteresowanych129. Jeszcze przed ogłoszeniem reformy rolnej, we wrześniu 1880 roku postanowiono, że właściciele cziftlików nie mogą zwalniać pracowników rolnych do momentu uregulowania kwestii wielkich posiadłości ziemskich w kraju130. 128 Нещо за аграрните отношения в Кюстендилско, „Независимост” 1880, год. V, бр. 6 (17 септември), s. 2–3; Е. Кейе, op. cit., s. 212–213. 129 Рапорт от комисията, изпратена през 1880 г. в Кюстендилския окръг да изучи положението на безземелните селени (София 1880), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 420–421 130 Окръжно бр. 1906 на министъра на правосъдието Хр. Стоянов против изселването на земеделци от чифлици (София, 8 септември 1880), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 419. 131 Оплакване от Мехмед Бей, жител на с. Бяла, в името на жителите на селото, Бяла 18.03.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 37 л. 69–70. Faktycznie muzułmańscy właściciele potrafili zachowywać się jak tyrani, co pokazują przykłady także z innych części kraju. W marcu 1880 roku mieszkańcy wsi Bjała (okręg szumeński) wysłali skargę do Ministerstwa Finansów na posiadacza ziemskiego, Mehmeda Beja. Wśród zarzutów wymieniano bezprawne pobieranie opłat za korzystanie z młyna oraz stosowanie przemocy w przypadku odmowy. Z petycji dowiadujemy się, że bej dopuścił się ucięcia ręki chłopu, którego wół wszedł na jego pastwisko. Za chodzenie po jego polu groził śmiercią, zdarzały się przypadki bezprawnego uwięzienia. Do tego bezpodstawnie nakazał jednemu z mieszkańców spłatę długu, rzekomo po jego ojcu, a po odmowie wygnał go z miejscowości131. Zarzuty chłopów bułgarskich z rejonu Kjustendiłu i komisji nie pozostawały bez odpowiedzi. W październiku 1880 roku, jeszcze przed uchwaleniem ustawy, grupa właścicieli cziftlików z okręgu kjustendiłskiego wystosowała list otwarty, odnoszący się do raportu komisji, w którym zarzucono, że w niewystarczający sposób uwzględniono stanowiska strony muzułmańskiej. Uznali, że bułgarscy chłopi od powstania państwa praktycznie nie regulowali czynszów z dzierżaw, a nawet dopuszczali się grabieży mienia, twierdząc, że przed wiekami wszystko należało do nich. Podkreślali, że Imperium Osmańskie było państwem prawa i nie dopuszczało do nielegalnego przejmowania własności. Jak twierdzili, ich majątki zostały uzyskane w sposób zgodny z przepisami, relacje o siłowym odbieraniu ziemi Bułgarom w okresie osmańskim zostały ocenione jako „legendy i bajdurzenie starców”. Problem z udowodnieniem praw własności do cziftlików wynikał z faktu, że dopiero od reform tanzymatu zaczęto wydawać pisemne akty własności, wcześniej kwestie te były regulowane ustnie. Bejowie wskazali także, że nie tylko muzułmanie są posiadaczami ziemskimi w rejonie Kjunstediłu, ale także Bułgarzy, m.in. największa posiadłość ziemska w rejonie była w rękach czorbadżiego z Bosilegradu. Według autorów petycji, włościanie nie mieli statusu niewolników, a opłaty dzierżawne były na tyle niskie, że nikt nie powinien mieć problemu z wyżywieniem rodziny. Wiele zaś przypadków – jak dowodzili bejowie – skrajnej biedy wynikało z nierozsądnego zadłużania się niektórych chłopów. Każda forma pozbawiania własności została uznana za bezprawie132. Późniejsze raporty komisji czy relacje zewnętrznych obserwatorów faktycznie potwierdziły cześć z postawionych przez bejów zarzutów, chociażby dotyczących odmowy regulowania opłat dzierżawnych czy bezprawne uznanie się za właściciela ziemi przez robotnika rolnego. Były to jednak pojedyncze przypadki i nie można było ich odnieść do kondycji całego włościaństwa okręgu kjustendiłskiego, którego położenie faktycznie nie było korzystne133. Niemniej sytuacja islamskich właścicieli ziemskich w rejonie także wyraźnie się pogorszyła, co może obrazować fakt, że po wojnie wobec toczącego się sporu między właścicielami cziftlików a bułgarskimi chłopami wyjechało stąd około 1,5 tys. muzułmanów, kierując się głównie do Macedonii134. Podobne zarzuty do przedstawionych w powyższej petycji były formułowane przez kjustendiłskich bejów w późniejszych okresach jeszcze wielokrotnie – zwracano uwagę na niedostateczną reprezentację muzułmanów w komisjach zajmujących się wywłaszczeniami135. W bardziej umiarkowanym tonie wypowiadała się na ten temat Wysoka Porta, która godziła się na parcelację wielkich posiadłości ziemskich, jednak pod określonymi warunkami. Postulowała, żeby w razie nieobecności właściciela w kraju czekać na powrót przed wydaniem decyzji o losie jego cziftliku136. 132 Отговор на владетели на чифлиците в Кюстендилско, 9 октомври 96 (1880), „Независимост” 1880, год. V, бр. 17 (25 октомври), s. 3–4 133 Рапорт на комисията за господарските и чифлишкие земи до министъра на финансите за дейността ѝ в Лом (Лом, 22 септември), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 432–435; Е. Кейе, op. cit., s. 213–214; С. Драганова, Кюстендилски регион…, s. 88. 134 Б. Гюзелев, Българите мохамедани в Турция, „Исторически преглед” 1990, год. 46, бр. 10, s. 18, 20–21, 24. 135 Lascalles to Earl Granville, Sofia 30.03.1881 (brak numeru), FO 195/1372 (brak stron); Lascalles to Earl Granville, Sofia 8.04.1881, no. 31, FO 195/1372 (brak stron). 136 O. Köse, op. cit., s. 221–222. Pod wpływem wyników prac komisji wysłanej do okręgu kjustendiłskiego, 22 (10) grudnia 1880 roku Zgromadzenie Narodowego przyjęło Ustawę o poprawie położenia ludności wiejskiej zatrudnionej w gospodarlikach oraz cziftlikach. Wywłaszczenie oraz parcelacja miała objąć wszystkie ziemie dzierżawione robotnikom rolnym, którzy płacili za ich użytkowanie czynsz (niezależnie czy w naturze, pieniężnie lub innej formie). W ustawie znalazł się opis typów dzierżaw (momcowie, ispołdżowie, kesimdżowie) zaczerpnięty z raportu komisji ds. stosunków rolnych w okręgu kjustendiłskim. Każdy robotnik rolny, niezależnie od grupy, stawał się właścicielem uprawianej ziemi, wraz z domem oraz wyposażeniem, pod warunkiem, że pracował na danym obszarze nieprzerwalnie przez dziesięć lat. W sytuacji, gdy w tym okresie chłop pracował jako najemnik na różnych obszarach, miał otrzymać inną działkę od państwa. Wszystkie indywidualne przypadki miały zostać zbadane przez komisję złożoną z Bułgarów oraz muzułmanów, której zadaniem była parcelacja obszarów oraz określenie wysokości odszkodowań dla wywłaszczonych właścicieli. Rekompensaty wypłacał skarb państwa, a następnie zobowiązywał nowego właściciela do uregulowania należności w systemie ratalnym – było to traktowane jako pożyczka ze strony rządu. Pastwiska oraz polany, stanowiące część cziftlików, stawały się obszarami gminnymi o statusie ogólnodostępnych serwitutów137. 137 Закон за подоврение състоянието на земледелческото население по господарските и чифтлиски земли, 12.10.1880, НБКМ-БИА ф. 11 а.е. 38 л. 5–6; J. Rubacha, Gospodarka Bułgarii…, s. 145. 138 „Независимост” 1881, год. V, бр. 49 (11 март), s. 3. 139 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 160. 140 Sir A. H. Layard to the Marquis of Salisbury, Philippopolis 12.12.1879, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 416–417; Писмо от Уолсхем до Лимбург-Щирум (Берлин, 10 юни 1881 г.), [w:] България в политиката на трима императори 1879–1885. Германски дипломатически документи, т. 1, ред. Ц. Тодорова, София 2004, s. 252–253; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 64, 160; O. Köse, op. cit., s. 222. 141 Решение но. 2170, 24.02.1881 г., НБКМ-БИА ф. 11 а.е. 38 л. 1–2; Протокол на Министерския съвет от 21 юни 1880 г., ЦДА ф. 284 оп. 1 а.е. 1 л. 35; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 166. Na mocy ustawy doszło do powołania komisji ds. ziemi, która miała zająć się realizacją założeń nowego prawa. W jej skład weszli premier Dragan Cankow, minister spraw wewnętrznych Aleksej Petkow, młodszy inspektor Ministerstwa Finansów Dimityr Dimow oraz mufti sofijski Hafuz Sadullah Efendi138. Wysoka Porta potraktowała obecność tylko jednego reprezentanta społeczności muzułmańskiej w składzie tego organu jako złamanie postanowień dotyczących mieszanych komisji bułgarsko-muzułmańskich gwarantowanych przez ustawę139. Do tego władze osmańskie oraz mocarstwa zachodnie uznały, że założenia reformy rolnej stoją w wyraźnej sprzeczności z traktatem berlińskim oraz konstytucją tyrnowską140. Wobec zerwania stosunków dyplomatycznych między Księstwem Bułgarii a Imperium Osmańskim od początku 1881 do listopada 1882 roku prace komisji stały właściwie w miejscu. Na brak skuteczności jej działań wpływał także fakt, że jej członkowie często się zmieniali141. Minister finansów Petko Karawełow 8 listopada (27 października) 1884 roku wystąpił przed Zgromadzeniem Narodowym z wnioskiem o nowelizację Ustawy o gospodarlikach i cziflikach. Podkreślał, że w okręgu kjustendiłskim, a także sofijskim, trynskim, łomskim oraz widyńskim, wciąż znajduje się spora grupa robotników rolnych zmuszona przez trudne położenie do pracy w wielkich majątkach należących do muzułmanów. Czynsze wynikające z arend wciąż były wyniszczające dla wielu chłopów – nie uwzględniały wysokości dochodów, pochłaniały znaczną część owoców ich pracy, zmuszały do ciężkiej posługi wobec właścicieli. Wprawdzie Ustawa o poprawie pozycji ludności wiejskiej z grudnia 1880 roku dała podstawy do rozwiązania problemów wielu bezrolnych chłopów, jednak brakowało w niej regulacji dotyczących szeregu zagadnień szczegółowych. Nie określała jak powinny wyglądać rozliczenia podatkowe w roku, w którym doszło do wywłaszczenia, podobnie niejasności pojawiły się w kwestii uregulowania ostatnich czynszów wynikających z dzierżaw142. Problem polegał na tym, że podstawą do odszkodowania była wysokość czynszu płaconego przez robotnika właścicielowi ziemskiemu oraz podatków płaconych w okresie rządów tureckich, co szybko uległo dezaktualizacji. Obok zmiany w określaniu wartości parceli na podstawie jej wielkości oraz jakości ziemi, należało także uregulować limit przypadający na jedną rodzinę, opracować procedury w przypadku, gdy właściciel sprzedał wcześniej swój cziftlik, oraz określić ostateczny termin składania przez właścicieli dokumentów, na podstawie których parcelację przeprowadzano za odszkodowaniem143. 142 Przed nowelizacją ustawy przyjmowano, że obowiązek regulowania podatku za cały rok przeszedł na nowego właściciela, który do tego musiał wywiązać się ze wszystkich zaległych zobowiązań wynikających z dzierżawy wobec dawnego posiadacza. Zob. От Комисия за господарските и чифлишки земи до Министерство на финансите, Кюстендил, 11.08.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 182. 143 Закопопроект за господарки и чифлишките земи, 1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 291–292; Доклад до Народно събрание относително Закопопроекта за господарки и чифлишките земи, 27.10.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 293. 17 (5) lutego 1885 roku przyjęto kolejną nowelizację prawa dotyczącego wywłaszczeń pod nazwą Ustawy o gospodarlikach i cziftlikach. Artykuły 1–6 powtarzały założenia regulacji z 1880 roku, w dalszej części wprowadzono szereg szczegółowych przepisów. Określono minimalną wielkość działki potrzebną do utrzymania rodziny: 80–150 arów ziemi uprawnej na osobę oraz 20–60 arów łąki na całe gospodarstwo, przy zaznaczeniu, że nie powinna ona przekraczać łącznie obszaru 10 ha. Wskazano, że jeżeli dzierżawca jedynie pomagał właścicielowi gospodarstwa, którego powierzchnia nie przekraczała 20 ha, nie przysługiwało mu prawo do parceli. Zagwarantowano bejom zachowanie domów, w których mieszkali. Zastrzeżono, że prawo własności musi być jasno udokumentowane i tylko w tym przypadku można było występować o odszkodowanie; w innych sytuacjach obszar był parcelowany bez rekompensaty. W razie podejrzenia o fałszerstwo tapi, sprawa była kierowana do sądu. Wysokość odszkodowania wyliczano na podstawie średniej ceny za 10 arów, określanej na podstawie wysokości podatków płaconych w okresie osmańskim lub – co ważne – na podstawie wyceny komisji, gdy uznawała, że wartość majątku uległa wyraźnej zmianie. Ustawa zakładała, że przed podziałem ziemi przez komisję właściciel mógł zaproponować swoje warunki parcelacji, co stanowić miało podstawę do późniejszych decyzji. Komisja mogła działać na zasadzie precedensu, odwołując się do podobnych przypadków. W razie sprzedaży lub przekazania posiadłości, ustawa w takim samym stopniu dotyczyła nowego właściciela. Podkreślano także, że od decyzji komisji nie można było składać apelacji. Dokładne wyznaczanie granic nowych działek było przeprowadzane później przez radę gminy na podstawie decyzji komisji. W razie gdy właściciel nie stawił się przed komisją i nie chciał współpracować z radą przy rozgraniczeniu, podział następował bez jego udziału. W budżecie zarezerwowano 800 tys. lewów na odszkodowania, pochodzących z nadwyżki budżetowej z 1884 rok. Każdy rolnik po otrzymaniu działki miał obowiązek oddać akt własności komisji lub władzom okręgowym, otrzymywał zaś zaświadczenie o otrzymaniu ziemi oraz podpisywał zobowiązanie wobec państwa o regulacji równowartości odszkodowania, które było uznawane za dziesięcioletnią pożyczkę o oprocentowaniu 6% w skali roku. Dopiero po wywiązaniu się z zobowiazania zwracano mu akt własności. Osoby, które nie uregulowały długu wobec rządu w odpowiednim czasie, traciły prawo do ziemi, a władze mogły sprzedać ją innemu rolnikowi. Byłego dzierżawcę uznawano za pełnoprawnego właściciela otrzymanego terenu, jednak do uregulowania długu wobec rządu nie mógł on go sprzedawać bez zgody Ministerstwa Finansów144. 144 Закон за господарските и чифлички земи (5 февруари 1885), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 441–443. Jeszcze w toku prac nad nowym prawem doszło do protestów bejów z rejonu Kjustendiłu oraz Sofii, którzy we wrześniu 1884 roku wystosowali do księcia Aleksandra I petycję. Podobnie jak w przypadku ustawy z 1880 roku, wykazywali sprzeczność nowych zapisów z konstytucją i traktatem berlińskim, a także zarzucali Bułgarom chęć odwetu na muzułmanach oraz zaniedbania w kwestii informowania dawnych właścicieli o losie ich majątków. Jak zaznaczano, dowiadywano się o parcelacji przez przypadek, z drugiej ręki, co wynikało z tego, że wielu bejów znajdowała się na emigracji. Według właścicieli cziftlików, na wywłaszczeniach korzystali nie rolnicy, a spekulanci oraz lichwiarze. Zaproponowali własne zmiany w Ustawie o poprawie położenia ludności wiejskiej: 1. ograniczyć się do rozdawania ziemi z cziftlików jedynie chłopom, którzy nie posiadali ziemi lub żyli w ubóstwie; 2. zagwarantować właścicielom możliwość czerpania dochodów ze swojego majątku do momentu decyzji o jego parcelacji, m.in. pobierać należne im czynsze wynikające z dzierżawy; 3. informować właścicieli o decyzjach komisji przez oficjalne komunikaty; 4. zagwarantować, aby połowa członków komisji była muzułmańskimi właścicielami ziemskimi. Premier Dragan Cankow bronił się, że w czasie prac nad nowelizacją dokonano konsultacji z reprezentantami bejów, do tego zaznaczał, że w porównaniu ze wcześniejszymi przepisami zmiany nie były rewolucyjne, a wręcz korzystniejsze dla posiadaczy ziemskich145. Zasłaniano się faktem, że ustawa miała charakter powszechny, nie była wyłącznie wymierzona w muzułmanów i przewidywała adekwatne odszkodowania za wywłaszczenia. Do tego wszystkie procedury były kontrolowane przez bułgarsko-muzułmańskie komisje, podchodzące indywidualnie do każdej sprawy. Ostatecznie komisarz osmański w Sofii Nihat Pasza, który początkowo dołączył się do protestu bejów, uznał, że rząd osmański zaakceptuje nowe regulacje dotyczące wywłaszczeń pod warunkiem, że wysokość odszkodowań będzie sprawiedliwa146. 145 Lascelles to Grenville, Sophia 21.02.1885, FO 78/3769/66–68; От пълномощника на земевладците от Кюстендислко окръжие Ахмед Мехмедов Кърджали до Министерство на финансите, 1.09.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 123–126. 146 Lascelles to the Earl Granville, Sophia 9.02.1885, FO 78/3769/32; Lascelles to Grenville, Sophia 23.03.1885, FO 78/3769/105–108; Lascelles to Grenville, Sophia 1.06.1885, FO 78/3769/240–241. 147 Доклад нр. 169 на комисията за господарските и чифлишките земи до министъра на финансите за дейността ѝ във Видински окръг (Видин, 11 октомври 1884 г.), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 439. 148 Изложение от Т. Икономов – член на комисията за господарските и чифличките земи до министъра на финансие за трудности при функциониране на тази комисия (24 август 1884 г.), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 431. Komisja ds. ziemi stale wskazywała na problemy nierespektowania decyzji zrówno przez chłopów, jak i posiadaczy, dużą niechęć między nimi, posługiwanie się przez obie strony kłamstwami oraz nieuczciwą działalność adwokatów zaogniających spory. Często nie było możliwości zawarcia ugody, na podstawie której miało dojść do parcelacji147. Wielu chłopów nie było zadowolonych z wydawanych decyzji, oczekiwali większych nadziałów i wysyłali skargi do Sofii z zażaleniami. Bułgarzy chcieli regulować wątpliwe kwestie na własną rękę i wykupywali ziemie bezpośrednio od muzułmanów. Determinowało to wiele problemów ze względu na krążenie fałszywych aktów własności oraz rozwój lichwy148. Chłopi mieli skonkretyzowane oczekiwania co do ziem, niezależnie od tego, czy im przysługiwała. Wyrażali zastrzeżenia, nieraz nie interesowały ich obszary zaproponowane im przez komisję, a wskazywali inne, które należały się gminie lub innemu dzierżawcy149. Niepodporządkowanie się decyzjom komisji było nieraz motywowane wysokimi wycenami ziemi – włościanie uznawali, że we własnym zakresie są w stanie za nią zapłacić dużo mniej i nie zadłużać się na niewyobrażalne kwoty wobec państwa. Tymczasem komisja zaniżała ceny ziemi i dostosowywała je do najbiedniejszej grupy uprawiających ją chłopów150. Spłacanie otrzymanych terenów przez chłopów krytykował także Konstantin Jireček, komentując sprawę następująco: „Kwestię Kjustendiłu rząd mógłby cicho zlikwidować przy pomocy 400 tys. franków, nie biorąc niczego od chłopów”151. Warto zaznaczyć, że czasem władze lokalne nie chciały stosować nowych przepisów dotyczących wywłaszczeń i parcelacji wielkich posiadłości ziemskich, a wolały rozwiązywać ten problem we własnym zakresie albo w ogóle nie ingerować w stosunki między właścicielami cziftlików a dzierżawcami152. 149 Рапорт на комисията за господарските и чифлишкие земи до министъра на финансите за дейността ѝ в Лом (Лом, 22 септември), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 432–435; Доклад нр. 131 на комисията за господарските и чифличките земи до министъра на финансите за дейността ѝ в Ломски окръг (Лом, 28 септември 1884 г.), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 435–437; Протокол нр. 173 на комисията за господарските и чифличките земи за оземляване на селяни във Видинска околия (11 октомври 1884), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 437–438. 150 Рапорт на комисията за господарските и чифлишкие земи до министъра на финансите за дейността ѝ в Лом (Лом, 22 септември), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, 432–435. 151 К. Иречек, Български дневник, т. 1: 1879–1881, съст. И. Димитров, Е. Стателова, София 1995, s. 376. 152 Рапорт на комисията за господарските и чифлишкие земи до министъра на финансите за дейността ѝ в Лом (Лом, 22 септември), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, 432–435; Доклад нр. 131 на комисията за господарските и чифличките земи до министъра на финансите за дейността ѝ в Ломски окръг (Лом, 28 септември 1884 г.), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 435–437. 153 От Комисия за господарските и чифлишки земи до Министерство на финансите, Кюстендил, 20.01.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 96–97; От Комисия за господарските и чифлишки земи до Министерство на финансите, Кюстендил, 11.08.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 106; Доклад нр. 114 на комисията за господарските и чифлишките земи до министъра на финансите за дейността ѝ в Кюстендилски окръг (Кюстендил, 4 август 1884 г.), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 429–430. 154 К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 235. 155 Изложение от Т. Икономов – член на комисията за господарските и чифличките земи до министъра на финансие за трудности при функциониране на тази комисия (24 август 1884 г.), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 431. Odszkodowania wypłacane bejom wahały się od 200 lewów do nawet 13 tys.153. Łączna wartość rekompensat przyznanych do 1885 roku sięgała 800 tys. lewów154. Sumy te miały być ustalane po konsultacjach z bułgarskimi pracownikami rolnymi, którzy jednak unikali komisji i nie chcieli z nią współpracować155. Podobnie było z muzułmańskimi posiadaczami, spośród których wielu znajdowało się zagranicą i ubiegało się o odszkodowanie przez pośredników. Przy wycenie majątku brano pod uwagę inwestycje poniesione przez robotników rolnych wobec cziftlików w okresie, gdy bej był nieobecny. Dawni posiadacze lub ich reprezentanci podpisywali odpowiednią umowę z rządem dotyczącą wywłaszczenia – w razie odmowy, ziemię i tak tracili, a nie mogli liczyć na rekompensatę. Posiadacze ziemscy nieraz sami zwracali się do komisji o wycenę swojego majątku, świadomi, że jego utrata jest nieunikniona156. 156 От Комисия за господарските и чифлишки земи до Министерство на финансите, Кюстендил, 20.01.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 96–97; От Комисия за господарските и чифлишки земи до Министерство на финансите, Кюстендил, 11.08.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 106; От Комисия за господарските и чифлишки земи до Министерство на финансите, Кюстендил, 4.08.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 109–111; От пълномощника на земевладците от Кюстендислко окръжие Ахмед Мехмедов Кърджали до Министерство на финансите, 1.09.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 123–126. 157 От Комисия за господарските и чифлишки земи до Министерство на финансите, 11.08.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 47. 158 Доклад от Т. Икономов до Министерството на финансите, 9 август 1884 г., НБКМ-БИА ф. 19 а.е. 90 л. 3. 159 Ibidem, л. 4–5. 160 От Комисия за господарските и чифлишки земи до Министерство на финансите, Видин 11.10.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 241–242. Zadaniem komisji była także pomoc robotnikom rolnym, którzy nie pracowali przez okres dziesięciu lat na jednym cziftliku, a którym z tytułu zatrudnienia w różnych miejscach przez ten czas należały się nadziały ziemskie. Taki problem miał miejsce na przykład we wsiach Dołna Grasztica i Kopiłowci (rejon Kjustendiłu), gdzie o parcele z cziftlików starali się przybyli wcześniej z innej części Księstwa osadnicy. Domagali się działek, twierdząc, że wcześniej pracowali ponad dziesięć lat jako najemnicy na innym obszarze, zostali jednak zmuszeni wbrew woli do odejścia. Komisja ds. cziftlików uznała, że jeżeli nie będzie wystarczającej ilości parceli po posiadłościach bejów, przekaże im tereny po Czerkiesach i Tatarach, ewentualnie okaże pomoc w wykupieniu innych ziem157. Wachlarz rozmaitych sporów związanych z reformą rolną obrazują notatki przewodniczącego komisji ds. ziemi działającej w Kjustendile w sierpniu 1884 roku, Todora Ikonomowa. Zwracał on uwagę, że miejscowa ludność nie zgadzała się na przeprowadzanie wizji lokalnej i odmawiała kontaktów z członkami komisji. Narzekał, że organ nie dysponuje odpowiednimi instrumentami, by móc skutecznie pracować158. Równocześnie bejowie nie chcieli stosować się do przepisów, wbrew nakazom nie wydawali ziemi byłym najemcom i zapowiadali wysyłanie interpelacji do Konstantynopola. Przewodniczący komisji twierdził, że jedynym sposobem na parcelację cziflików w rejonie Kjustendiłu będą rozwiązania siłowe159. Podobnie w raporcie z października, dotyczącym prac w okręgu łomskim, opisano wielką skalę sporów o ziemie między chłopami i muzułmańskimi właścicielami, ogromną ilość skarg oraz wysoki poziom skomplikowania tych sprawy. Zwrócono też uwagę, że wynajmowani pisarze zajmowali się produkcją na masową skalę petycji (cena jednej wahała się od 15 do 20 napoleonów)160. Uwłaszczenie wielokrotnie się przeciągało, powodując zniecierpliwienie bułgarskich pracowników rolnych, którzy od 1878 roku liczyli na przejęcie uprawianej ziemi. W lipcu 1883 roku mieszkańcy cziftliku Minkowa Mahala w okręgu łomskich wysłali skargę do Ministerstwa Finansów, że wciąż w ich miejscowości nie pojawiła się komisja ds. ziemi, mimo że poprzedni szef resortu zapewnił ich podczas spotkania w Tyrnowie, że „właściwie wszystko jest już gotowe, a ziemia jest już w ich rękach”. Narzekali, że większość okolicznych terenów należy do Hadżiego Petko Petkowa, na mocy nowego prawa powinny one ulec parcelacji161. Prawdopodobnie fakt, że w grę wchodził w tym przypadku cziftlik czorbadżiego, a nie beja, wpływał na te opóźnienia. 161 Прошение от жителите на с. Минкова Махала (Кутловска околия, Ломско окръже) до Министерство на финансите, 28.07.1883, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 28–29. 162 От Комисия за господарските и чифлишки земи до Министерство на финансите, Лом 14.09.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 8 л. 168–171. 163 Прошение от жителите на чифлика Беговица до Министерство на финансите, 2.05.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 33–34. 164 От Комисия за господарските и чифлишки земи до Министерство на финансите, 3.08.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 36–37. Zob. także: От Комисия за господарските и чифлишки земи до Министерство на финансите, София 9.01.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 143–144. 165 От Комисия за господарските и чифлишки земи до Министерство на финансите, Берковица 17.09.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 191–192; Протокол нр. 111 от заседание на комисията за господарските и чифличките земи в с. Клисура, Берковско, с нейното решение (15 септември 1884), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 431–432; Рапорт на комисията за господарските и чифлишкие земи до министъра на финансите за дейността ѝ в Лом (Лом, 22 септември), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 432–435. Zdarzało się, że chłopi nie oczekiwali żadnej pomocy od państwa przy wykupie cziftlików i ich parcelacji, gdyż zrobili to już we własnym zakresie. Wbrew pozorom nie były to pojedyncze przypadki162. Nie zawsze jednak byli zadowoleni z wcześniej podjętej decyzji. W jednym z cziftlików pod Berkowicą, jeszcze przed wprowadzeniem ustawy wywłaszczeniowej, jego pracownicy wykupili działki od Huseina Sulejmanowa – zapłacili 6,1 tys. lewów za 10,8 ha. Po ogłoszeniu reformy rolnej, byli robotnicy rolni poczuli się oszukani i domagali się odszkodowań163. Ministerstwo Finansów wysłało do wsi komisję ds. ziemi, która wskazała, że tylko część z chłopów, którzy wykupili przed 1880 rokiem działki rozparcelowanego majątku, miała prawo do nadziałów (11 z 19). Pozostała grupa robotników pracowała na tym obszarze zbyt krótko, by przysługiwały im parcele. Zwracano także uwagę na zbyt wysoką kwotę, którą zapłacono Huseinowi Sulejmanowi. Odwołując się do zasady, że prawo nie działa wstecz, uznano, że chłopom spod Berkowicy nie należą się odszkodowania164. Warto w kontekście tej sprawy zwrócić uwagę, że wielokrotnie zdarzały się sytuacje, w których tylko części robotnikom rolnym należy się parcele z cziftliku. Przypadki, gdy jeden sąsiad otrzymywał działkę na własność, a drugi nie, prowadziły zaś do zaognienia stosunków w danej wsi165. Spory wśród robotników rolnych o przebieg granic działek w dawnych cziftlikach nie należały do rzadkości – nieraz pojawiało się kilku chętnych na te same obszary166. Do rządu trafiało wiele petycji chłopów, w których wykazywano, że konkurencyjna wspólnota nie ma prawa do danej ziemi, np. bo jej członkowie nie pracowali na tych obszarach wystarczająco długo167. 166 От Комисия за господарските и чифлишки земи до Министерство на финансите, Кюстендил 4.08.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84л. 109–111; От Комисия за господарските и чифлишки земи до Министерство на финансите, Лом 14.09.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 8 л. 168–171. 167 Прошение от жителите на с. Рубци, Видинска околия, до Комисия за господарските и чифлишки земи, 4.10.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 246. 168 Жалба от махомедански жители на Кюстендил до княз Александър I, 21.08.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 84–85; Ostatni z zarzutów brzmi absurdalnie. Ciężko wyobrazić sobie jednego z najbardziej znamienitych bułgarskich polityków, zasłużonego działacza odrodzeniowego, lidera Partii Konserwatywnej, pełniącego wcześniej funkcje wiceprzewodniczącego Zgromadzenia Ustawodawczego oraz ministra spraw wewnętrznych, do tego cenionego pisarza, publicystę i wydawcę, o wdawanie się w bójki w czasie prac instytucji, której przewodniczył. Zob. Т. Жечев, Тодор Икономов. Очерк из историята на българската обществена мисъл, София 1975. 169 Statement of Case of Mehmed Sahid – Guardian of the Heirs of Saadet Ghezai and Decision of the Local Tribunal on the same, Phillippopolis 20.01.1882, FO 195/1411 (brak stron). 170 От Комисия за господарските и чифлишки земи до Министерство на финансите, Кюстендил 22.08.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 186–187. 171 Прошение от Ахмед ефенди Сайдиски от с. Самоков до Министерство на финансите, 13.10.1888, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 150 л. 84. Niezadowoleni z działalności komisji ds. ziem byli jednak przede wszystkim muzułmańscy posiadacze ziemscy. W sierpniu 1884 roku do Aleksandra I trafiła petycja kjustendiłskich bejów, w której oskarżono przewodniczącego komisji Todora Ikonomowa nie tylko o zaniżanie wartości cziftlików, posługiwanie się żandarmerią w celu egzekwowania „bezprawnych decyzji”, groźby konfiskaty całego majątku, ale i pobicia dwóch posiadaczy, Hadżiego Hasana i Hasana Raszidowa, w czasie posiedzenia komisji168. Konflikty z chłopami (bułgarskimi oraz muzułmańskimi) dotyczyły także serwitutów, do których bejowie odmawiali dostępu – początek tych sporów sięgał jeszcze czasów osmańskich i znajdowały one po prostu swoją kontynuację po 1878 roku169. Poza tym właściciele ziemscy żądali regulacji ostatnich opłat związanych z dzierżawami: chłopi chcieli rozłożyć je na raty, część regulować te należności w naturze, a nie gotówce. Bejowie odmawiali także przekazania narzędzi rolnych wraz z ziemią170. Skargi ze strony posiadaczy ziemskich pojawiły i w późniejszych okresach. W październiku 1888 roku do Ministerstwa Finansów wpłynęła petycja Ahmeda Efendiego z Samokowa, który domagał się odzyskania utraconego w czasie wojny cziftliku po tym jak wyjechał do Imperium Osmańskiego. Uznał, że pracujący na ziemiach majątku rolnicy nie są ich właścicielami, a jemu należy się zwrot czynszów za całe dziesięć lat użytkowania przez nich ziemi. Jego skarga była zupełnie oderwana od realiów, jakie zapanowały w Bułgarii na mocy reformy rolnej171. Większość z problemów, na które wskazywali wywłaszczeni bejowie, regulowała w sposób jasny ustawa: kwestię ostatnich dzierżaw, przekazania narzędzi wraz z ziemią, brak możliwości apelacji od decyzji komisji. W mniej klarownych sytuacjach przepisy były najczęściej interpretowane na korzyść dawnych robotników rolnych. Odnotowywano też przypadki braku zainteresowania ziemią ze strony chłopów – w 1889 roku komisja wykupiła dwa cziftliki (Golemi Kljucz o powierzchni 182 ha ziem uprawnych i łąk oraz Mali Kljucz – 61,5 ha) pod wsią Gradskowo, by podzielić je na działki i sprzedać po okazyjnych cenach okolicznym chłopom. W lipcu i sierpniu zorganizowano trzykrotnie licytacje tych działek, jednak nie pojawił się żaden zainteresowany172. 172 От Комисия на чифлишките и господарските земи до Министерство на финансите, 9.08.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 148 л. 167; От Комисия на чифлишките и господарските земи до Министерство на финансите, 26.08.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 148 л. 172; Протокол нр. 181 на комисията за господарските и чифлишките земи за оземляване на селяни в Софийско (с. Банкя, Софийско, 24 октомври 1884), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 440–441. 173 От Раде Мистенов до Министерство на финансите, 20.08.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 198; „Балканска зора” 1890, год. 1, бр. 14 (17 март), s. 3; Рапорт на комисията за господарските и чифлишкие земи до министъра на финансите за дейността ѝ в Лом (Лом, 22 септември), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 432–435. 174 Рапорт на комисията за господарските и чифлишкие земи до министъра на финансите за дейността ѝ в Лом (Лом, 22 септември), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 432–435 175 „Балканска зора” 1890, год. 1, бр. 239 (29 декември), s. 2. 176 А. Димов, Злодеяния на Кобургите в България, София 2013, s. 52. Spekulanci starali się wykorzystać reformę rolną dla swoich korzyści. Ich działalność była jedną z istotnych przyczyn ogłoszenia ustawy o parcelacji wielkich posiadłości ziemskich. Przed regulacją, robotnik rolny przy wykupie działek z cziftlików był nieraz zmuszony do zaciągania wysokoprocentowych kredytów, które groziły mu ruiną. Do Ministerstwa Finansów wpływało także wiele skarg od robotników rolnych, którzy, oczekując otrzymania uprawianej przez nich ziemi, nagle dowiadywali się, że została ona wykupiona przez kogoś innego173. Z tego powodu ustalono, że za nabycie danego obszaru przez osobę lub gminę do tego nieuprawnioną groziły wysokie kary finansowe i odebranie działki bez zwrotu poniesionych kosztów174. Oczywiście, po ustanowieniu przepisów dotyczących uwłaszczenia, wciąż odnotowywano przypadki spekulacji ziemią w Bułgarii. W procederze tym uczestniczyły także osoby publiczne: politycy i urzędnicy. O spekulację ziemią oskarżany był m.in. Dimityr Tonczew. W czasie sprawowania funkcji ministra sprawiedliwości w rządzie Stambołowa (1888–1891) wszedł on w posiadanie jednego z podsofijskich cziftlików175. Podobne zarzuty padały wobec liderów Partii Narodowo-Liberalnej w tym okresie: Stefana Stambołowa czy Dimitra Petkowa. „Bułgarski Bismark” miał zakupić szereg obszarów pod Sofią, m.in. w Juczbunar, Dragalewci, Bojanie czy Bistricą, oraz pod Burgasem (Łozenec)176. Przy przejmowaniu ziemi odnotowywano także inne nieprawidłowości. W marcu 1885 roku przewodniczący komisji ds. ziemi Todor Ikonomow podał się do dymisji pod zarzutem złamania prawa, polegającego na zawyżaniu wynagrodzeń dla członków komisji i zaniżaniu wysokości odszkodowań za ziemie177. Komisji zarzucano wydawanie swoich decyzji na podstawie wątpliwych zeznań świadków, a nie wiarygodnych dokumentów178. Nie tylko Bułgarzy starali się wykorzystać zaistniała sytuację, ale i bejowie. Przed ogłoszeniem reformy rolnej sprzedawali cziftliki, do których nie posiadali praw bądź starali się uzyskać odszkodowanie za ten sam obszar dwukrotnie179. 177 Писмо от Министерството на финансите до председателата на комисията Симеон Златев, 4.03.1885, НБКМ-БИА ф. 19 а.е. 90 л. 14; Писмо от министър на финансите Начович до Сарафив, 23.07.1888 г., л. 15–16; Писмо от Сарафов до Икономов, 26.07.1888, НБКМ-БИА ф. 19 а.е. 90 л. 17–18. 178 O. Köse, op. cit., s. 222. 179 Рапорт от софийски губернатор до Министерство на финансите, 3.10.1879, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 33 л. 5, 8; От Комисия за господарските и чифлишки земи до Министерство на финансите, Кюстендил 11.08.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 106; „Витоша” 1879, г. I, бр. 10 (30 юни), s. 1; Opinia nr 2992 ministra spraw wewnętrznych na temat zakupu i sprzedaży ziemi, skierowana do Ministerstwa Sprawiedliwości (10.09.1879), [w:] Historia Bułgarii 1870–1915…, t. 3, s. 96–97; Д. Саздов, М. Лалков, Т. Митев, Р. Мишев, В. Мигев, История на Третата българска държава, София 1992, s. 25–26. 180 От Комисия за господарските и чифлишки земи до Министерство на финансите, Лом 14.09.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 168–171; От Комисия за господарските и чифлишки земи до Министерство на финансите, Кюстендил 22.08.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 186–187; Рапорт на комисията за господарските и чифлишкие земи до министъра на финансите за дейността ѝ в Лом (Лом, 22 септември), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 432–435. 181 Доклад бр. 169 на комисията за господарските и чифлишките земи до министъра на финансите за дейността ѝ във Видински окръг (Видин, 11 октомври 1884 г.), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 439. 182 Телеграм до Министерство на финансите, Берковица 13.10.1883, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 238. 183 Lieutenent-Colonel Napier to Mr. Findlay, Sofia 3.08.1909, FO 371/606/222. Mimo że rząd na każdym kroku podkreślał, że wywłaszczenia nie dotyczą wyłącznie muzułmanów, ale i chrześcijańskich posiadaczy ziemskich, tych drugich było zasadniczo niewielu. W dokumentach komisji ds. ziemi rzadko można spotkać przypadki, kiedy zajmowano się parcelacją majątków należących do czorbadżich180. Mało tego, Bułgarzy posiadający duże gospodarstwa starali się skorzystać na parcelacji i powiększyć swoje majątki – jak ujęto w jednym z raportów komisji: „Mamy wiele przypadków, gdzie nie ma braku ziemi, a jest zwyczajna chciwość”181. Władze w Sofii były zasypywane skargami ze strony muzułmańskich posiadaczy ziemskich dotyczącymi wydzielania działek rolnikom, którzy nie byli ich pracownikami, a posiadali równie duże grunty wydzierżawiane robotnikom rolnym182. Podsumowując kwestię parcelacji wielkich posiadłości ziemskich w Księstwie Bułgarii, uregulowanie stosunków własnościowych stanowiło gigantyczne wyzwanie, które nie zostało zrealizowane aż do okresu komunizmu. Na początku XX wieku we wschodniej części kraju wciąż funkcjonowała wielka własność muzułmańska183. Na przykład, w samej Dobrudży Południowej znajdowało się 160 takich posiadłości, dzierżawionych przez 485 pracowników rolnych184. Równocześnie powiększała się grupa bułgarskich właścicieli wielkich majątków, muzułmanie przestali tak wyraźnie dominować wśród posiadaczy dóbr ziemskich. Niemniej, na „rewolucji agrarnej” w Księstwie zyskiwali w pierwszej kolejności chrześcijańscy chłopi. Można powiedzieć, że cel został osiągnięty – posiadaczom ziemskim, głównie muzułmańskim, odebrano ziemię i oddano ją rolnikom bułgarskim. Fakt, że te majątki przejmowali przede wszystkim chłopi chrześcijańscy wpływało na kształt i strukturę społeczną państwa. 184 Чифликчии и арендатори в 1905 г., [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 459–461. 185 Постановление на Ловчанската окъжна постоянна комисия, 7.03.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 151 л. 97. 186 „Витоша” 1879, год. I, бр. 53 (1 декември), s. 2; Писмо от Уолсхем до Лимбург-Щирум (Берлин, 10 юни 1881 г.), [w:] България в политиката…, s. 252–253. 187 Е. Кейе, op. cit., s. 214; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 159. Strona bułgarska podkreślała, że bejowie nie chcieli zaakceptować obowiązującego prawa i zmian politycznych zachodzących w kraju po 1878 roku. Cześć z posiadaczy ziemskich żyła minioną epoką185. Jeden z kjustendiłskich właścicieli cziftlików Szeh Efendi w skardze z 1879 roku do deputowanego Zgromadzenia Narodowego Taksima Beja Mahmudowa z Tyrnowa stwierdził, że „giaurowie chcą zabrać mu ziemie”, gdy chodziło wyłącznie o pobór podatków. Bułgarzy podkreślali, że potem tego typu oderwane od rzeczywistości skargi trafiały przez petycje do mocarstw zachodnich i Wysokiej Porty, które wzniecały kampanie przeciwko „brutalnemu wykradaniu ziemi Turkom w Bułgarii”186. Niektórzy właściciele cziftlików mogli skorzystać na reformie rolnej. W latach 1878–1880 roku dokonywano wywłaszczeń bez jasno określonych zasad, bez odszkodowań, argumentując odebranie majątku zarzutami o antybułgarskiej postawie w okresie „wielkiego kryzysu wschodniego”. Po ogłoszeniu reformy rolnej, przyjęto jasno określone reguły wywłaszczania za odszkodowaniem, co ukróciło tego typu działania187. Wykorzystał to np. Tair Efendi Begow, który od 1864 roku mieszkał w wilajecie bośniackim, gdzie pełnił funkcję urzędnika przy kajmakanie. Gdy w 1878 roku do prowincji weszły wojska austriackie, wyjechał do Konstantynopola, gdzie został zachęcony przez konsula rosyjskiego do kupna ziemi w Księstwie Bułgarii z gwarancją, że w nowym kraju zostaną zachowane wszystkie prawa własności. Zdecydował się nabyć cziftlik w okręgu kjustendiłskim po okazyjnej cenie. Ostatecznie Taira Efendiego objęła ustawa o wywłaszczeniach i nowy majątek uległ parcelacji. Zagwarantowano mu rekompensatę w wysokości 22 tys. groszy, gdy za ziemię zapłacić 15 tys. Jedynym problemem były opóźnienia w wypłacaniu poszczególnych rat odszkodowania188. 188 Рапорт от Кюстендилско окръжно управление до Министерство на финансите, 20.08.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 72; Прошение от Таир ефенди Бегов до Министерство на финансите, 14.07.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 74; От Българската народна банка до Министерство на финансите, 24.07.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 80. 189 Ashburgham to the Marquis of Salisbury, Sofia 03.1880, no. 42, 195/1311 (brak stron). 190 Ibidem. 191 М. Георгиев, Меракът на чичо Денчо. Избрани творби, съст. Д. Дамен, София 1980; Elin Pelin, Andreszko, tłum. H. Kalita, [w:] Biała jaskółka. Antologia opowiadań bułgarskich XIX i XX wieku, red. K. Migdalska, W. Gałązka, Katowice 1982, s. 112–118; M. Neuburger, The Orient Within…, s. 175–176; K. Popek, Turecka opończa, belgijska peleryna”. Obraz państwa bułgarskiego w twórczości satyrycznej przełomu XIX i XX wieku, Kraków 2016, s. 55. 192 Превод на статията „Родопските помаци” на Джеймс Баучев от Д. Ангелов („Мисъл” 1894, год. 4, кн. 6–8), ДА-Пловдив ф. 959к оп. 1 а.е. 927 л. 16. „Rewolucja agrarna” nie przebiegała w sposób łatwy także dla bułgarskiego chłopstwa, które borykało się z licznymi problemami związanymi z przystosowaniem się do gwałtownych zmian. W marcu 1880 roku brytyjski konsul generalny w Sofii John Ashburnham ujął ten problem w sposób następujący: [Bułgarscy] chłopi zaczęli już żałować wyjazdu bogatych muzułmańskich właścicieli ziemskich, którzy, jak sami stwierdzają, zawsze byli gotowi pożyczyć im ziarno lub znaleźć pracę w czasie miesięcy zimowych. Ludzie pewnego dnia przekonają się o niekorzystnych efektach krótkowzrocznej polityki wysiedlania ich muzułmańskich braci (…)189. Jak zaznaczał Ashburnham, po etapie „głodu ziemi” pojawił się jej nadmiar, co prowadziło do nadprodukcji w rolnictwie, niekorzystnej dla prostego chłopa. Równocześnie wielkim wyzwaniem było przejęcie pełnej odpowiedzialności przez bułgarskich mieszkańców wsi za swój los i otaczającą ich rzeczywistość190. Problem ten został odzwierciedlony w bułgarskiej literaturze, chociażby u Elina Pelina, ale i przez twórczość Michałakiego Georgiewa, w której wciąż powraca motyw tęsknoty za sielankowym okresem rządów „dobrotliwego Turka”, zestawianym z nowymi czasami zdehumanizowanego kapitalizmu191. W niektórych regionach było to nad wyraz widoczne. Irlandzki dziennikarz James David Bourchier w 1894 roku komentując biedę panującą w Rodopach pisał: „Czasem trudno w Bułgarii przyjąć, że sługa stał się panem, a pan sługą”192. 10.2.2. Ziemie Czerkiesów i Tatarów Ludność czerkieska i tatarska wyróżniała się wśród muzułmanów trybem życia i zwyczajami. Czerkiesi i Tatarzy, uciekając masowo z państwa rosyjskiego, późno trafili na ziemie bułgarskie, główne fale osadnicze miały miejsce w latach 50. i 60. XIX wieku. Osiedlający się w Imperium Osmańskim mieli otrzymać od władz ziemie wydzielane z własności rządowej. Wysoka Porta zrzucała obowiązek znalezienie działek na władze lokalne, które takimi obszarami nie dysponowały. Prowadziło to do bezprawnych wywłaszczeń oraz wypędzeń chrześcijan, którym odbierano majątki na rzecz osadników z Krymu oraz Kaukazu. W niektórych przypadkach chłopi otrzymywali odszkodowania, w innych zostali pozostawieni bez niczego. Czerkiesi i Tatarzy otrzymywali także zwolnienia podatkowe za otrzymane obszary na okres 10–15 lat, co dodatkowo budziło niechęć oraz zazdrość miejscowej ludności. Imigranci z Kaukazu, którzy tradycyjnie gardzili uprawą roli i osiadłym trybem życia, po wykorzystaniu przyznanych im środków, zaczynali rabować miejscową ludność czy w niektórych przypadkach parać się handlem niewolnikami. Niechęć do nich wynikała z ich nomadycznego trybu życia, ciągłych aktów rozbojów, których dopuszczali się zarówno na miejscowych chrześcijanach, jak i muzułmanach, oraz głębokiej odmienności kulturowej. Najbardziej znamiennymi dowodami na ich obcość były przypadki sprzedaży własnych córek do haremów czy stosowanie kary wyłupywania oczu za kradzież193. 193 К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 172–173; M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach w okresie kształtowania się państw narodowych w XIX i na początku XX wieku, Wrocław 2010, s. 78–79. 194 Рапорт от окръжен началник на Хаджиоглу пазарджик до Министерство на финансите, 8.02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 31 л. 10; Списък на пасищата, оставени от черкези в Никополсия окръг, 22.02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 31 л. 41. 195 „Държавен вестник” 1882, год. IV, бр. 3 (12 януари), s. 7; „Държавен вестник” 1882, год. IV, бр. 4 (14 януари), s. 8. 196 Na przykład, w maju 1886 roku książę Aleksander I otrzymał petycję od bułgarskich chłopów spod Chaskowa, którzy prosili o wsparcie finansowe w uregulowaniu zbyt wysokiego czynszu oraz podatku od 63 tys. arów. Ziemie te, wcześniej porzucone przez Czerkiesów, otrzymali od Rosjan tuż po wojnie. Prosili o tymczasowe zwolnienie z opłat na rzecz państwa i umorzenie zaległości w wysokości 600 lirów tureckich (lub rozłożenie ich na raty na okres pięciu lat). Zob. Писмо от български бежанци до Александър I, Хасково 1.05.1886, НБКМ-БИА ф. 271 а.е. 10 л. 45–46. 197 Прошение от преселенците в черказко село Шеремет до Провадийски окръжен началник, Провадия 7.05.1879, ДА-Варна ф. 681к оп. 1 a.e. 2 л. 2. Czerkiesi oraz Tatarzy najczęściej otrzymywali łąki – ludność ta trudniła się wypasem owiec, rzadkością była praca na roli194. W okresie okupacji rosyjskiej opustoszałe tereny tego typu zostały wystawione na sprzedaż, można je było kupić w systemie ratalnym. Nie oglądano się na prawa własnościowe czy okoliczności, w jakich znalazły się one w rękach przybyszów z Krymu i Kaukazu. Obszary, które nie zostały kupione przez osobę prywatną, pozostawały w dyspozycji władz lokalnych pod nadzorem Ministerstwa Finansów i były oddawane pod najem195. Wiele osób, które weszły w posiadanie tych ziem lub stało się ich dzierżawcami, nie radziło sobie z regulowaniem czynszów bądź rat196. Uchodźcom z Macedonii i Tracji napływającym do Bułgarii ziemie czerkieskie były przyznawane nieodpłatnie197. Decydowano się na to, gdy obszary zostały w okresie tureckim nadane Czerkiesom i Tatarom z puli osmańskich ziemi rządowych, a nie kosztem mieszkańców czy gmin wiejskich. Władze lokalne nieraz podejmowały takie decyzje bez konsultacji z Ministerstwem Finansów, uznając, że ziemie te w żaden sposób nie różnią się od byłych osmańskich terenów publicznych198. Zdarzało się, że porzucone przez Czerkiesów i Tatarów obszary należące wcześniej do rządu osmańskiego pozostawiano nieużytkowane. Miejscowe władze oraz chłopi nie odważyli się ich przejmować na własną rękę199. Można wskazać także przypadki, gdy terenami po Czerkiesach i Tatarach nikt się nie interesował ze względu na ich niską wartość, np. w okręgu szumeńskim (gdzie były to pastwiska rozlokowane w rejonach górskich), rejonach Plewny czy Osman Pazaru200. Niezależnie od tych problemów należy uznać, że do 1880 roku w wielu regionach Bułgarii status ziem czerkieskich i tatarskich został uregulowany, nawet jeśli nie odbywało się to zgodnie z prawem201. 198 Рапорт от врачански окръжен началник до Министерство на финансите, 11.02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 31 л. 8; Рапорт от разградски окръжен началник до Министерство на финансите, 5.02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 31 л. 5–6; Рапорт от балчишки окръжен началник до Министерство на финансите, 5.02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 31 л. 12; W okręgu radomirskim, mimo że obszary czerkieskie i tatarskie zostały w okresie osmańskim odebrane miejscowym chłopom, władze lokalne wydzierżawiły je, a nie zwróciły dawnym właścicielom. Zob. Рапорт от радомирски окръжен началник до Министерство на финансите, 16.02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 31 л. 30. 199 Tych skrupułów nie posiadali zaś bułgarscy osadnicy z Macedonii, Tracji oraz Dobrudży, dla których zajęcie ziem czerkieskich i tatarskich było najłatwiejszym sposobem na znalezienie nowego miejsca do życia. Рапорт от Раховски окръжен началник до Министерство на финансите, 11.02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 31 л. 9; Рапорт от окръжен началник на Хаджиоглу пазарджик до Министерство на финансите, 8.02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 31 л. 10; Рапорт от Берковски окръжен началник до Министерство на финансите, 2.02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 31 л. 18; Рапорт от Варненски окръжен началник до Министерство на финансите, 12.02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 31 л. 19–20. 200 Рапорт от Шуменски окръжен началник до Министерство на финансите, 6.02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 31 л. 14; Рапорт от Плевенски окръжен началник до Министерство на финансите, 4.02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 31 л. 34–35; Рапорт от Осман-пазарски окръжен началник до Министерство на финансите, 1.03.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 31 л. 43. 201 Рапорт от Видински окръжен началник до Министерство на финансите, Видин 5.02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 31 л. 7; Рапорт от Габровски окръжен началник до Министерство на финансите, Габрово 6.02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 31 л. 15; Рапорт от Еленски окръжен началник до Министерство на финансите, Елена 6.02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 31 л. 16; Рапорт от Берковски окръжен началник до Министерство на финансите, Берковица 2.02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 31 л. 18; Рапорт от Берковски окръжен началник до Министерство на финансите, Берковица 15.03.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 31 л. 46; Рапорт от Севлиевски окръжен началник до Министерство на финансите, Севлиево 14.02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 31 л. 22; Рапорт от Софийски окръжен началник до Министерство на финансите, София 12.03.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 31 л. 47–48; Co ciekawe, w okręgu pleweńskim jeden z obszarów czerkieskich został wydzierżawiony przez muzułmańskiego właściciela ziemskiego. Zob. Рапорт от плевенски окръжен началник до Министерство на финансите, 4.02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 31 л. 34–35. Do początku 1881 roku (końca 1880) sprawa ziem czerkieskich i tatarskich była rozwiązywana w sposób niekontrolowany, władze lokalna podejmowały decyzje na własną rękę, czasem ignorując wezwania gmin lub osób prywatnych do zwrotu terenów, odebranych im w czasach tureckich. Regulacje w tym względzie wprowadziła ustawa z 4 stycznia 1881 roku (23 grudnia 1880). Kluczowe dla unormowania statusu danego obszaru było przebadanie, w jaki sposób w okresie osmańskim znalazł się w rękach Czerkiesów i Tatarów: czy pochodził z nadziałów rządowych, czy został odebrany miejscowej ludności bądź gminie202. Podzielono te tereny na cztery kategorie: 202 Nie było to łatwe zadanie. Na przykład, w okręgu razgradzkim w większości przypadków opierano się wyłącznie na relacjach świadków, brakowało odpowiednich dokumentów, by udowodnić prawa własności. Рапорт от Разградско окръжно управление до Министерство на финансите, 8.12.1882, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 49 л. 73. 203 Закон за черкезките и татарски земи, 23.12.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 26 л. 77. 204 Рапорт от Врачански окръжен началник до Министерство на финансите, Враца 23.07.1881, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 49 л. 35; Рапорт от Севлевски окръжен началник до Министерство на финансите, Севлиево 20.07.1881, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 49 л. 37; Рапорт от Търновски окръжен началник до Министерство на финансите, Трън 10.09.1881, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 49 л. 38; Рапорт от Шуменски окръжен съвет до Шуменско окръжно управление, Шумен 17.11.1882, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 49 л. 63; От Лом-палански окръжен съвет до Министерство на финансите, Лом Паланка 18.09.1882, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 49 л. 45–46; От Кюстендилско окръжно управление до Министерство на финансите, 1. Prywatne, odebrane miejscowej ludności przez władze osmańskie bez żadnego odszkodowania; 2. Prywatne, odebrane miejscowej ludności przez władze osmańskie za odszkodowaniem; 3. Gminne lub rządowe, przekazane w dzierżawę Czerkiesom lub Tatarom, którzy zobowiązani byli do płacenia czynszu; 4. Gminne lub rządowe, które zostały przekazane na własność osadnikom z Krymu lub Kaukazu. Zadecydowano, że ziemie z trzech pierwszych kategorii zwróci się tym, którzy zostali ich pozbawieni w czasach tureckich, tj. osobie prywatnej, konkretnej gminie lub władzy centralnej (rządowi bułgarskiemu). Jeżeli gmina lub osoba prywatna otrzymała odszkodowanie w okresie osmańskim, powinna zwrócić najpierw skarbowi państwa równowartość rekompensaty. Rząd mógł także uznać, że gmina nie potrzebuje danego obszaru i zadecydować o jego przekazaniu innej jednostce samorządowej lub osobie prywatnej. W przypadku ziem czwartej kategorii Czerkiesi i Tatarzy zachowywali do nich prawa203. Po pół roku od wejścia w życie pierwszej Ustawy o ziemiach Czerkiesów i Tatarów, Ministerstwo Finansów przeprowadziło kontrolę w obrębie poszczególnych okręgów. Okazało się, że w większości jednostek szybko poradzono sobie z zagospodarowaniem obszarów tego typu, często na zasadzie potwierdzenia decyzji z okresu sprzed wejścia w życie nowych regulacji. Albo przejęto je na użytek skarbu państwa i wydzierżawiono, albo przekazano prawowitym właścicielom w postaci osoby prywatnej lub gminy. Nie zgłaszano zasadniczo nieprawidłowości przy podziale tych ziem. Obszary czerkieskie i tatarskie były następnie oddawane przez rząd lub gminę w arendę prywatnym rolnikom, ale także konkretnym instytucjom, m.in. szkołom, na zasadzie otwartych konkursów204. Кюстендил 13.09.1882, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 49 л. 48; Журнално постановление на Плевневски окръжен управителен съвет (препис), ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 49 л. 64. 205 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 160–161. 206 Закон за черкезките и татарски земи (1 март 1883), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 424–425. 207 От Бургарско окръжно управление до IV Отделение на Министерство на финансите, Бургас 4.02.1890, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 190 л. 52; Распореждание на Комисия на разпределение бежанците, Бургас 4.09.1880, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 190 л. 57–58; „Независимост” 1880, год. V, бр. 14 (15 октомври), s. 2–3. 208 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 160–161. Ustawa z 1881 (1880) roku składała się z raptem trzech artykułów i nie regulowała wielu skomplikowanych sytuacji, które pojawiły się w czasie decydowania o losie ziemi po Czerkiesach i Tatarach205. Dlatego też 13 (1) marca 1883 roku Zgromadzenie Narodowe uchwaliło nowe prawo, faktycznie rozszerzając założenia starej ustawy. Pierwsze pięć artykułów dokumentu powtarzało zapisy z regulacji z 1881 (1880) roku, w dalszej części wprowadzano szereg nowych rozwiązań. Ziemie czerkieskie, odebrane gminom w okresie osmańskim, a po 1878 roku przyznane osobom prywatnym, miały ponownie trafić w ręce władz gminnych. Rolnik, który do tej pory użytkował dany teren, miał otrzymać w tym przypadku rekompensatę. Ustalono, że przy parcelacji lub dzierżawie standardowa działka przypadająca na jedną osobę powinna obejmować 300–600 arów. Pierwszeństwo w dostępnie do nich otrzymywali bułgarscy ochotnicy z okresu wojny lat 1877–1878 i osadnicy z Macedonii oraz Tracji, w drugiej kolejności imigranci wewnętrzni z innych części Księstwa. Gdy dana gmina, w wyniku rozdawania wspomnianym grupom ziemi cierpiała na ich niedostatek, miała otrzymać rekompensatę z puli terenów rządowych. W przypadku, gdy państwo nie miało możliwości przekazania takich obszarów, należało rozważyć połączenie dwóch sąsiednich gmin, o czym decydować miała miejscowa rada okręgowa z udziałem reprezentantów z danych wsi. Akty własności były wydawane osobom prywatnym oraz gminom przez władze okręgowe – musiały się one do nich zwrócić w okresie do sześciu miesięcy od momentu otrzymania działki, równocześnie kontrolowano, czy dany podmiot nie otrzymał zbyt dużej parceli206. Kwestie prawa do ziem regulowała zaś Ustawa o zasiedleniu pustych obszarów w Bułgarii (art. 7)207. Czerkiesi faktycznie zniknęli z ziem bułgarskich w okresie wojny lat 1877–1878, więc kwestia rozparcelowania porzuconych przez nich terenów nie była bardzo skomplikowana. W przypadku ludności tatarskiej sytuacja przedstawiała się inaczej. Wprawdzie wielu przedstawicieli tej grupy etnicznej wyjechało w czasie konfliktu lat 1877–1878, jednak nie wszyscy. Do zjednoczenia na mocy Ustawy z 1881 (1880) oraz 1883 roku wywłaszczono 12 376 Tatarów, głównie we wschodniej części kraju208. W późniejszym okresie ludność tatarska zasadniczo nie wyjeżdżała z kraju, a w przypadku emigracji kontrolowano, w jaki sposób weszli w posiadanie ziemi i z jakiej puli ją otrzymali. W październiku 1891 roku władze okręgowe w Chaskowie zwróciły się do Ministerstwa Finansów z prośbą o możliwość wykupienia terenów po wyjeżdżających Tatarach z miejscowości Hasarładał (powiat jambołski). Rząd nakazał przed dokonaniem transakcji sprawdzić, czy Tatarzy nie weszli w posiadanie tych ziem kosztem Bułgarów. Dopiero gdy upewniono się, że otrzymali je na własność z puli areału kontrolowanego przez rząd osmański, minister wydał zgodę naczelnikowi okręgowemu Chaskowa na wykup obszarów. W innym wypadku, na mocy Ustawy o ziemiach Czerkiesów i Tatarów, obszary znalazłyby się pod kontrolą władz państwowych209. 209 Прошение от Хасковския окръг с писмата от Министерство на финансите, 16.10.1891, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 1 л. 14–16. 210 Рапорт от Лом-паланско окръжно управление до Министерство на финансите, 18.12.1882, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 49 л. 74; Списък на земите останалите след черкези и татари, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 49 л. 75. 211 Прошение от жителите на с. Стежерово, свищовска околия, до Народното събрание, 10.05.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 26 л. 9; Прошение от кметовете и обществениците от кулска околия до Народното събрание, 17.05.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 26 л. 12; От 2-то Народно събрание до Министерството на финансите, 1.07.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 26 л. 23; Прошение на жителите на Белоградчишка околия до княза на България, 07.1881, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 49 л. 29; Faktycznie w 1861 roku doszło do znaczącej fali emigracji bułgarskiej z rejonu Widynia do Serbii, co związane było z napływem Mimo optymistycznych wniosków Ministerstwa Finansów z połowy 1881 roku dotyczących właściwie rozwiązania kwestii ziem czerkieskich i tatarskich, pojawiły się skargi ze strony chłopów bułgarskich, że decyzje w sprawie obszarów tego typu podejmowano w sposób powolny. Obwiniano o to władze lokalne. W rejonie Łomu jeszcze pod koniec 1882 roku narzekano, że wciąż aż 4 642 ha ziem po Tatarach w dwudziestu ośmiu lokalizacjach leżało odłogiem. Było to szczególnie uciążliwe dla mieszkańców miejscowości Bezdenica, Wyłkowa Słatina i Brusarci. Jak zaznaczono wszystkie należały do pierwszej kategorii ziem czerkieskich i tatarskich (tj. odebrane miejscowej ludności przez władze osmańskie bez żadnego odszkodowania), a ich byli właściciele wciąż oczekiwali na decyzje władz okręgowych210. Były i inne tego typu przypadki. Do monarchy oraz Zgromadzenia Narodowego trafiało wiele petycji z prośbą o zatwierdzenie przejęcia tych obszarów przez daną gminę. Wyraźnie akcentowano, że tereny te zostały siłą odebrane przez „tureckiego tyrana” miejscowej ludności i następnie przekazane czerkieskim osadników. W petycjach czytamy, że w okresie osmańskim konfiskata własności miejscowej ludności związana z pojawieniem się Czerkiesów przybrała tak dużą skalę, że rolnicy tracili źródło utrzymania i byli zmuszani do emigracji na Wołoszczyznę i do Serbii211. Czerkiesów na te obszary. Zob. М. Јагодић, Насељавање Кнежевине Србије: 1861–1880, Београд 2006, s. 97–98. 212 Прошение от жителите на Гаитанци, Ломско, до Министър на вътрешните работи, 15.02.1882, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 49 л. 21; Инструкция от Министесрвото на вътрешните работи до Министерството на финансите, [brak daty], ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 49 л. 22; Рапорт от Шуменски окръжен съвет до Шуменско окръжно управление, 12.11.1882, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 49 л. 61–62. 213 Прошение от жителите на с. Вълчек, Кулската околия, до Министерство на финансите, 3.10.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 84 л. 213. 214 Препис на протокол, 28.08.1884, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 107 л. 2. Jak wcześniej sygnalizowano, sprawę ziem czerkieskich oraz tatarskich komplikował fakt, że w Bułgarii pojawiali się masowo osadnicy z Macedonii, Tracji, Rosji, Rumunii i Austro-Węgier. W związku z tym wybuchały spory, szczególnie, że miejscowi Bułgarzy jeszcze przed ogłoszeniem ustaw dzielili między sobą te tereny, a dopiero potem zabiegali o potwierdzenie decyzji przed władzami lokalnymi. Na mocy art. 5 ustawy z marca 1883 roku rząd mógł według własnego uznania decydować, komu należały się obszary porzucone przez Czerkiesów oraz Tatarów, a co za tym idzie – miał ostateczny głos w rozstrzyganiu tych sporów. Często wydawano decyzje na korzyść przybyszy z Macedonii i Tracji, którzy w przeciwieństwie do miejscowych z reguły nie dysponowali żadnym majątkiem212. Konflikty wybuchały nie tylko między Bułgarami z Księstwa a imigrantami, ale także między sąsiadującymi wsiami. Tereny po Czerkiesach stały się źródłem sporu chociażby między wsiami Wyłczek i Gramada w powiecie kułskim. Mieszkańcy drugiej z wymienionych wsi otrzymali ziemie czerkieskie na podstawie relacji świadków dotyczących okoliczności ich uzyskania przez osadników z Kaukazu. Spotkało się to z protestem Bułgarów z Wyłczka, którzy twierdzili, że w okresie osmańskim obszary te należały do nich. Zarzucali, że nie przesłuchano starych mieszkańców ich wsi, którzy mogliby o tym zaświadczyć213. W 1884 roku doszło do podobnego konfliktu między dwoma wsiami nieopodal Widynia: Gomotarci i Słanotrynu o dwa obszary o powierzchniach 1 960 i 2,6 tys. arów. Mieszkańcy pierwszej z wymienionych miejscowości twierdzili, że ziemia ta należy się im, gdyż w okresie osmańskim została im odebrana i przekazana Tatarom. Mieszkańcy drugiej wsi podkreślali, że były to dzierżawione przez nich cziftliki. Z kontroli komisji wynikało, że mniejsza z działek była prywatnym cziftlikiem, przekazanym w dzierżawę Tatarom, większa zaś – należała do gminy Gamatarci i przypadła przybyszom z Krymu na własność decyzją władz tureckich. Pierwszy obszar podlegał więc zarówno Ustawie o gospodarlikach i cziftlikach, jak i Ustawie o ziemiach Czerkiesów i Tatarów214. Spory toczyły się niejednokrotnie długo – we wsi Pisanec, w okręgu ruseńskim, jeszcze do 1886 roku prowadzono szereg spraw sądowych o stosunkowo małe działki (20–220 arów) wydzielane z ziem porzuconych przez Czerkiesów215 215 Протокол, 5.11.1883, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 107 л. 23; Протокол, 5.11.1883, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 107 л. 24; Протокол, 23.05.1886, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 107 л. 27–28. 216 Рапорт от Ловчански окръжен началник до Министерство на финансите, Ловеч 12.07.1881, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 49 л. 39. 217 До Разградски окръжно управление, 10.08.1882, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 49 л. 44. 218 Рапорт от Видинско окръжно управление до Министерство на финансите, Видин 21.08.1882, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 49 л. 58. 219 Рапорт от Видински окръжен съвет до Видинско окръжно управление, Видин 24.11.1882, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 49 л. 68. 220 Протокол нр. 37 на Русенската окръжна постоянна комисия за оземляване на селяни в Русенско (Русе, 23 май 1886), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 443–444. W procesie regulacji statusu ziem Czerkiesów oraz Tatarów, podobnie jak miało to miejsce w przypadku własności uchodźców czy cziftlików, odnotowano liczne nieprawidłowości oraz próby oszustw. Na przykład, w okręgu łowczańskim, burmistrz wsi Dojrenci Stojan Geczoew przywłaszczył sobie 150 arów ziemi po Czerkiesach (miał na sumieniu również bezprawne przejęcie majątków muzułmańskich uchodźców oraz obszarów gminnych)216. W sierpniu 1882 roku zobowiązano razgradzkie władze okręgowe do wypłaty odszkodowań Junuzowi Aliewowi i Amiszowi Mehmedowowi w wysokości 70 lewów za bezprawne uprawianie ich ziem w okresie lat 1880–1881 – ich areały bezpodstawnie zostały uznane za ziemie czerkieskie217. W okręgu widyńskim nijaki Ibrahim Emurła sprzedał bezprawnie tereny tatarskie, twierdząc, że należą do niego. Odnotowano także w tej prowincji szereg przypadków nielegalnego wykupywania ziem tego typu przez burmistrzów po zaniżonych cenach, do tego za wiedzą miejscowych urzędników finansowych218. W listopadzie 1882 roku odkryto, że w rejonach Widynia doszło do dziesięciu przypadków, gdy ziemie czerkieskie i tatarskie nie zostały odzyskane przez osoby, które je utraciły w okresie osmańskim. Bezprawnie trafiły w inne ręce prywatne lub znajdowały się w dyspozycji władz gminnych. W takich sytuacjach ustalono, że poszkodowanym należy się rekompensata219. Podobne przypadki odnotowano w okręgu ruseńskim220. Masowa emigracja Czerkiesów i częściowo Tatarów oraz fakt, że władze osmańskie przekazywały im niejednokrotnie ziemie z naruszeniem praw ludności bułgarskiej ułatwiały rozwiązanie kwestii majątków należących do tych grup. W przeciwieństwie do wielkich posiadłości, sprawę tę udało się właściwie uregulować w pierwszej połowie lat 80. XIX wieku. Nie oznacza to, że uniknięto problemów podczas tego procesu. Zasadniczo komplikacje miały podobny charakter do tych, które pojawiły się podczas reformy uwłaszczeniowej i regulacji kwestii cziftlików. Borykano się ze spekulacją oraz sporami między ludnością miejscową o te obszary. Istniały także takie majątki, które nie były atrakcyjne dla bułgarskich rolników. Należy podkreślić, że ziemie czerkieskie miały kluczowe znaczenie w procesie rozwijania osadnictwa bułgarskiego, co dobrze pokazuje porównanie sytuacji w Księstwie Bułgarii i Rumelii Wschodniej po 1878 roku. Władze w Sofii lepiej niż Płowdiw radziły sobie z kolonizacją ziem przez imigrantów z Macedonii i Tracji, jak również z problemem pozbawionych majątków powracających muhadżirów, gdyż dysponowały znacznie większą liczbą terenów pozostawionych przez przybyszów z Kaukazu221. 221 Р. Георгиева, Бежанският проблем в контекста на демографския профил на Сливен през 1878–1880 г., [w:] Българските бежанци в Бургас и региона 1878–1945 г., съст. С. Елдъров, М. Николов, П. Кирова, И. Делева, Бургас 2018, s. 438–439. 222 Draft by Lascelles, 12.01.1883, FO 78/3527/5–6; Lascelles to the Earl Granville, Sophia 10.01.1885, FO 78/3769/1–2. 223 A. M. Mirkova, „Population Politics”…, s. 965–966. 224 В. Стоянов, Турското население на България и официалната малцинствена политика (1878–1944), [w:] Страници от българската история. Събития – размисли – личности, т . 2, ред. М. Босева, София 1993, s. 195. 225 Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 120–122. 226 До Главен управител на Источна Румелия, 1.12.1884, ЦДА ф. 565к оп. 1 а.е. 6 л. 2–3. 10.3. „Rewolucja agrarna” w Rumelii Wschodniej Gwarancje berlińskie dotyczące praw własności oraz te zapisane w traktacie sanstefańskim okazały się martwą literą prawa na obszarach Rumelii Wschodniej w okresie okupacji rosyjskiej222. Gdy dwóch muzułmańskich notabli, Nadżi Arif Aga and Hadżi Szaban Aga, powróciło do Rumelii Wschodniej by odzyskać majątki, zostali aresztowani i skazani na karę śmierci pod zarzutem udziału w rzeziach na chrześcijanach w Bośni i Hercegowinie i w Bułgarii w okresie „wielkiego kryzysu wschodniego”. Po interwencji dyplomatycznej ze strony Wysokiej Porty zostali ułaskawieni, a następnie pozwolono im wyjechać do Konstantynopola. Sprawa ta jednak była ostrzeżeniem dla właścicieli cziftlików przed powrotem do prowincji223. Nie był to przypadek odosobniony – na znaczącej grupie muzułmańskich posiadaczy ziemskich ciążyły oskarżenia o zbrodnie na chrześcijanach z okresu powstania kwietniowego, nie zawsze uzasadnione224. W efekcie rosyjskie władze okupacyjne swobodnie dysponowały ich majątkami. Skalę tego problemu może obrazować fakt, że w okresie tymczasowej administracji rosyjskiej doszło do rozparcelowania 75% cziflików w rejonie Starej Zagory i Czirpanu, a także 80% w powiatach stremskim i syrnenogorskim225. W grudniu 1884 roku Ahmed Nuri ze Starej Zagory wystosował skargę do władz wschodniorumelijskich, zarzucając, że administracja po wojnie bez uzasadnienia odebrała jego ziemię o obszarze 20 arów226. Podobną skargę wystosował Hasan Halib z Jambołu do władz w Płowdiwie: jego cziftlik o obszarze 40 ha pod wsią Hodża Kioj został w 1878 roku przejęty w połowie przez miejscowych Bułgarów. Nie otrzymali oni pozwolenia na korzystanie z tych terenów, odmówili do tego płacenia czynszu właścicielowi. Wyrokiem sądu nakazano chłopom zwrot ziem Hasanowi Halibowi. Bułgarzy respektowali decyzję tylko przez jeden dzień, kiedy wyznaczano kontrolę urzędniczą. Następnego dnia ponownie zajęli uprawiane wcześniej areały. Hasanowi Halibowi odebrano także nieruchomość w miejscowości Hisar. Sytuacja była podobna do tej z Hodża Kioj – Bułgarzy lekceważyli wyroki sądowe, do tego władze administracyjne ignorowały skargi ze strony pokrzywdzonego właściciela227. 227 От Хасан Халиб от Ямвол до Главен управител на Източна Румелия, 6.12.[1884], ЦДА ф. 565к оп. 1 а.е. 6 л. 13b–13c. 228 С. Райчевски, Източна Тракия. История, етноси, преселения XV–XX в., София 1994, s. 161–162; В. Танкова, Старозагорските братя Златеви в стопанската история на България, [w:] Известия на Старозагорския исторически музей, т. 4: Личността в историята, ред. Г. Бакалов, Стара Загора 2011, s. 655. 229 Финанциален началник на Пловдивския департамент до Пловдивското окръжно административно съдилище, Пловдив 1.08.1883, ДА-Пловдив ф. 567к оп. 1 а.е. 41 л. 4; Резолюция на Пловдивския окръжен съд, Пловдив 6.04.1891, ДА-Пловдив ф. 567к оп. 1 а.е. 41 л. 57–58; Свидетелство, Саид бегово 20.01.1882, ДА-Пловдив ЧП 71 л. 1; Предателно [писмо], Пловдив 21.01.1882, ДА-Пловдив ЧП 71 л. 2. Do parcelacji cziftlików w Rumelii Wschodniej pod okupacją rosyjską dochodziło również na drodze porozumienia z właścicielami. Tuż po wojnie firma braci Złatewów wykupiła po przystępnych cenach dzierżawione przez robotników rolnych posiadłości muzułmańskie wokół Starej Zagory. Następnie rozparcelowano je i sprzedano chłopom po okazyjnych cenach, rozłożonych na wieloletnie raty. Akcja ta przyczyniła się do dominacji małych posiadłości rolnych w tym rejonie i prawdopodobnie uniknięto dzięki temu sytuacji, jaka miała miejsce wówczas w okręgu kjustendiłskim228. Na zamieszaniu starali się korzystać sami muzułmanie. Po wojnie, muzułmańska gmina Ine Bekczi (okręg płowdiwski) bezprawnie przejęła kontrolę nad majątkiem zmarłego jeszcze w okresie tureckim Osmana Jumerowa. Pozostawił on go w spadku małoletniej córce, która jednak zmarła w 1878 roku – w takim przypadku ziemia powinna przejść pod kontrolę skarbu Rumelii Wschodniej. W 1884 roku zapadł wyrok, nakazujący zwrot majątku przez gminę, jednak nie został on zrealizowany. Sprawę uregulowano dopiero w 1891 roku229. Po zakończeniu okupacji rosyjskiej, „rewolucja agrarna” w Rumelii Wschodniej przybrała zupełnie inny wymiar niż w Księstwie Bułgarii, co było związane z brakiem ustaw wywłaszczeniowych majątków uchodźców, cziftlików czy nielicznych w tej części bułgarskich terenów czerkieskich i tatarskich. Wraz z opuszczeniem prowincji przez Rosjan, wielu właścicieli cziflików odzyskało swoją własność, a życie wsi, gdzie dominował ten rodzaj własności, toczyło się jak przed 1878 rokiem230. Nie oznaczało to jednak, że w Rumelii Wschodniej zakończyła się „rewolucja agrarna”. 230 Statement of Case of Mehmed Sahid – Guardian of the Heirs of Saadet Ghezai and Decision of the Local Tribunal on the same, Phillippopolis 20.01.1882, FO 195/1411 (brak stron). 231 Jones to Earl of Dufferin, Phillippopolis 26.12.1883, no. 20, FO 195/1452 (brak stron); Lamb to Earl of Dufferin, Phillippopolis 29.09.1882, no. 22, FO 195/1411 (brak stron); Ж. Назърска, Малцинствено-религиозната политика…, s. 129; A. M. Mirkova, „Population Politics”…, s. 957–958. C:\Users\Sony\AppData\Local\Temp\enhtmlclip\Image(4).png Il. 26: Akt własności Mehmeda Hadżiego Ahmedowa wydany przez władze Rumelii Wschodniej w 1883 roku [Źródło: НБИВ-БИА ф. 20 а.е. 14 л. 237] W kolejnych latach głównym czynnikiem powodującym przechodzenie muzułmańskiej własności ziemskiej w ręce bułgarskie w Rumelii Wschodniej był podatek katastralny, tj. wyliczany od wartości nieruchomości. Został on uchwalony przez Zgromadzenie Prowincjonalne w 1880 roku, jednak wszedł w życie dwa lata później. W ciągu tego czasu w prowincji działały specjalne komisje, które miały oszacować nowe, odgórne stawki podatku należne za ziemie i nieruchomości. W pierwotnym zamyśle wprowadzanie podatku katastralnego w miejsce dziesięciny miało doprowadzić do unowocześnienia stosunków ziemskich w Rumelii Wschodniej. Jednak wzrost opłat za ziemie, niezależnie od dochodów, jakie przynosiła, doprowadził do emigrowania muzułmanów, którzy nie mogli poradzić sobie z obciążeniami fiskalnymi na rzecz państwa. Przypadki bankructwa nie dotykały jedynie właścicieli cziflików, ale i drobnych rolników muzułmańskich231. Już zimą 1881 roku do Płowdiwu oraz Konstantynopola wpłynęła znaczna liczba petycji podpisywanych przez całe wsie muzułmańskie z prośbą o ulgi podatkowe bądź pomoc materialną w postaci żywego inwentarza, narzędzi, nasion, nawet żywności. Autorzy petycji twierdzili, że nowy podatek po wejściu w życie doprowadzi ich do ruiny. Po wprowadzeniu przepisów w 1882 roku, takich skarg pojawiało się coraz więcej. Wiosną 1883 roku rada starszych z miejscowości Jarab pod Płowdiwem skierowana petycję do generalnego gubernatora Aleko Bogoridiego, podkreślając, że nowe obciążenie oznacza dla wielu gospodarstw bankructwo. Wskazano na dziewiętnaście rodzin, które zmuszone były sprzedać dom i ziemię, a następnie wyjechać, a także na dziewięć innych przygotowujących się do opuszczenia Rumelii Wschodniej. Muzułmanie znaleźli się w sytuacji bez wyjścia – nie mogąc uregulować wysokich należności za ziemie, musieli sprzedać ją po zaniżonej cenie Bułgarom i wyjechać do Imperium Osmańskiego232. 232 Прошение от мюсюлмани от Пловдив, 25.02.1883, ЦДА ф. 20 оп. 1 а.е. 186 л. 9–10; Прошение от мюсюлмани и българи от Конушка околия, 15.11.1883, ЦДА ф. 20 оп. 1 а.е. 186 л. 205; Прошение от мюсюлмани от с. Кричма, ЦДА ф. 20 оп. 1 а.е. 186 л. 257; Прошение от мюсюлмани от Пловдив, 14.11.1883, ЦДА ф. 20 оп. 1 а.е. 186 л. 259; Ö. Turan, The Turkish Minority in Bulgaria (1878–1908), Ankara 1998, s. 151–152; A. M. Mirkova, „Population Politics”…, s. 971–972. 233 Jones to Earl of Dufferin, Phillippopolis 26.12.1883, no. 20, FO 195/1452 (brak stron); Lamb to Earl of Dufferin, Phillippopolis 29.09.1882, no. 22, FO 195/1411 (brak stron); A. M. Mirkova, „Population Politics”…, s. 974–975 Główną wadą podatku katastralnego było oparcie wysokości należności wobec państwa na dokumentach sprzed wojny, tymczasem po 1878 roku nie zawierały one aktualnych danych. Podstawą do obliczenia daniny były należności płacone w latach 1873–1879, a ceny ziemi gwałtownie zmieniły się w wyniku zniszczeń wojennych, masowych migracji czy wzrostu podaży. W efekcie, mimo że od 1877 roku wiele obszarów leżało odłogiem, zaczęto od nich pobierać podatek wynoszący do 25% ich faktycznej wartości. Muzułmańskie gospodarstwa nie podniosły się jeszcze z zapaści będącej wynikiem wojny i mogły produkować wyłącznie na własne potrzeby. Gdy ich właścicielom przychodziło zapłacić tak wysoki podatek, musieli ogłosić bankructwo. Zwracano także uwagę, że muzułmanie, których sytuacja materialna przed powstaniem autonomii była znacznie lepsza niż Bułgarów, do tego cieszyli się licznymi ulgami podatkowymi w okresie osmańskim, nie potrafili dostosować się do nowych warunków. Równocześnie problematyczne stawało się przejście z opłat w naturze na pieniężne, co dla wielu społeczności wiejskich było nowością. Wymagało to wyprzedawania produktów rolnych, by zebrać środki na należności wobec państwa. To dawało kupcom możliwość spekulacji, a dla właścicieli gospodarstw było czasochłonne233. Wśród muzułmanów pojawiały się oceny, że podatek katastralny był faktycznie sposobem na pozbycie się ich z Rumelii Wschodniej234. Jakkolwiek nie była to bezpośrednia intencja władz prowincji, politycy wschodniorumelijscy byli świadomi skutków tych przepisów. W czasie debat nad prawem podatkowym w 1882 roku grupa deputowanym w Zgromadzeniu Prowincjonalny (m.in. Georgi Konsułow, Dimityr Stambołow, Jowi Wodeniczarow) wskazywała, że „doprowadzimy do masowego wysiedlenia [ludności] z departamentów burgaskiego i sliweńskiego”. Zwracano uwagę, że system nie uwzględniał w żaden sposób sporych różnic w wartości uprawianej ziemi, przez co uderzył w pierwszej kolejności w bogatsze regiony (departamenty chaskowski, starozagorski, burgarski, sliweński)235. 234 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 150–152. 235 ЦДА ф. 20к оп. 2 а.е. 6 л. 137. 236 K. Karpat, Ottoman Population 1830–1914. Demographic and Social Characteristic, London 1985, s. 76; Е. Стателова, Източна Румелия…, s. 131; Р. Аврамов, Комуналният капитализъм. Из българското стопанско минало, т. 1, София 2007, s. 83. 237 Продаване и купуване на недвижими имоти в Старозагорски окръг през 1881–1883 г., [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 85–86; К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 224; Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 81. 238 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 150. 239 W okręgu płowdiwskim znajdowało się 79 cziftlików, w sliweńskim 25, tatar-pazardżickim 17, burgaskim 14, ruseńskim 9, po 6 w chaskowskim, sewliewskim i tyrnowskim, 5 w silistreńskim, 4 w starozagorskim (jeszcze w 1886 – 45), 3 w swisztowskim, 2 w berkowickim, a 1 w razgradzkim. 240 К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 225. Skala wykupu ziemi muzułmanów w Rumelii Wschodniej była znacząca. W latach 1879–1883 sprzedano 72 tys. ha ziemi uprawnej o wartości 108 mln groszy, z czego ziemię za 72 mln kupili Bułgarzy od muzułmanów. Było to około 30% wszystkich gruntów rolnych prowincji236. Tuż po wojnie, w latach 1879–1880 muzułmanie sprzedali nieruchomości o wartości 49 mln groszy Bułgarom (61,6% wszystkich transakcji sprzedaży ziemi), a po ogłoszeniu wprowadzenia podatku katastralnego, w latach 1881–1883, majątki warte 23 mln (80,7% wszystkich transakcji sprzedaży ziemi). Wskazywano, że proces ten miał niekorzystny wpływ na gospodarkę prowincji – po sprzedaży muzułmanie wyjeżdżali zabierając ze sobą kapitał, co powodowało niekontrolowaną deflację237. Gdy w latach 1878–1880 w Rumelii Wschodniej zostało sprzedanych sześć cziftlików, w okresie 1880–1885 – około sto, choć należy także zwrócić uwagę, że po wojnie dochodziło do wielu przypadków konfiskat wielkiej własności238. Na południu Bułgarii liczba cziftlików wprawdzie wzrastała (w 1880 – 135, w 1888 – 177239), jednak były to już majątki należące do Bułgarów, do tego znacznie mniejsze niż w okresie osmańskim. Pod koniec XIX wieku największy majątek w okręgach nowozagorskim i starozagorskim liczył około 48 ha240. W posiadanie cziftlików weszli tacy wschodniorumelijscy politycy jak Iwan Hadżipetrow, Stojan Kableszkow, Georgi Hakanow czy Dimityr Naumow. Majątki tego typu skupowała także rodzina Geszowów czy Andon Bałtow. Ocenia się, że około 70% ziemi pomuzułmańskiej w prowincji stała się po wojnie własnością drobnych i średnich rolników, pozostała część młodej burżuazji oraz czorbadżich241. W Rumelii Wschodniej znacznie żywiej niż w Księstwie formułowano zarzuty, że do „rewolucji agrarnej” faktycznie nie doszło, gdyż „ziemia przeszła z rąk [muzułmańskich] panów w ręce innych – bułgarskich”242, a nawet, że w wielu miejscach utrzymały się stosunki rolne na zasadzie muzułmański właściciel – bułgarski dzierżawca243. 241 Е. Стателова, Източна Румелия…, s. 131; Д. Саздов et al, op. cit., s. 25; М. Стоянов, Когато Пловдив беше столица. Очерци за Източна Румелия, Пловдив 2008, s. 71–72. 242 М. Стоянов, op. cit., s. 73. 243 ДА-Пловдив ф. 40к оп. 1. а.е. 31, passim. 244 От Бургарско окръжно управление до IV Отделение на Министерство на финансите, 12.10.1890, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 190 л. 272; От Бургарско окръжно управление до IV Отделение на Министерство на финансите, 28.10.1890, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 190 л. 274. 245 Решение в името на Н. Ц. Височество Фердинанд I Княз Български, 29.04.1889, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 190 л. 282–283. 246 Решение в името на Н. Ц. Височество Фердинанд I Княз Български, 16.05.1889, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 190 л. 279–281. Odzyskanie majątków utraconych w wyniku wprowadzenia podatku katastralnego stało się możliwe po włączeniu prowincji do Księstwa, kiedy „rewolucja agrarna” zarówno na południu, jak i na północy, straciła na impecie. Zjawisko to może obrazować przypadek Juske Hanjama Mustafowa i Mołły Samołu Halia z miejscowości Kara Kaja, nieopodal Anchiało. Opuścili oni terytorium późniejszej Rumelii Wschodniej w czasie wojny lat 1877–1878, a ich ziemia leżała odłogiem. W 1882 roku wprowadzono podatek katastralny, jednak żaden z nich go nie regulował z powodu nieobecności w kraju. W 1884 roku, ich działki zostały oddane w dzierżawę na okres czterech lat, czynsze miały pokryć należności wobec władz. Równocześnie władze okręgowe Burgasu zdecydowały się na sprzedaż części ziem Mołły Samołu Halila – z czasem zaczęły traktować je jak ziemię publiczną. W październiku 1888 roku Mołła powrócił do Bułgarii i wystąpił o odzyskanie ziem, przedstawił jednak akt własności i dokumenty w języku osmańskotureckim, co przedłużyło proces sądowy244. Wyrok w jego sprawie zapadł w kwietniu 1889 roku. Sąd Rejonowy w Mesemwri uznał, że ziemia należy do Samołu Halila i ma on pełnię praw do jej użytkowania, natomiast władze okręgowe Burgasu z tytułu bezprawnej sprzedaży części majątku miały wypłacić poszkodowanemu 300 lewów245. W tym czasie Juske Hanjam Mustafow już nie żył, a o odzyskanie jego majątku starała się jego córka246. Skutki wprowadzenia podatku katastralnego były bolesne dla wszystkich mieszkańców Rumelii Wschodniej. Nie tylko muzułmanie byli zmuszani do sprzedaży majątków, robili to także Bułgarzy, którzy nie radzili sobie z regulowaniem wszystkich zobowiązań podatkowych i wyjeżdżali na północ, do Księstwa247. Między innymi w 1882 roku doszło do wyludnienia trzech bułgarskich wsi w okręgu sliweńskim, łącznie około dziewięćdziesiąt rodzin248. Kłopoty ludności bułgarskiej w prowincji były zresztą powodem, dla którego władze w Płowdiwie wycofały się z reformy podatkowej. Po sesji Zgromadzenia Prowincjonalnego w 1884 roku zdecydowano o umorzeniu 300 tys. groszy zaległego podatku katastralnego. Jednak na tę decyzję nie miało wpływu troska o sytuację muzułmanów, a Bułgarów249. Konsekwencje wprowadzenia podatku katastralnego były istotne i nieodwracalnie zmieniły stosunki własnościowe na wsi na południu ziem bułgarskich. 247 A. M. Mirkova, „Population Politics”…, s. 973. 248 Lamb to Earl of Dufferin, Phillippopolis 29.09.1882, no. 22, FO 195/1411 (brak stron). 249 A. M. Mirkova, „Population Politics”…, s. 975–976. 250 S. Ivanova, Introduction, [w:] Inventory of Ottoman Turkish Documents about Waqf Preserved in the Oriental Department at the St St Cyril and Methodius National Library, part 1: Registers, ed. E. Radushev, S. Ivanova, R. Kovachev, Sofia 2003, s. 14; Poza wakfami zasilającymi konkretne instytucje, w Imperium Osmańskim funkcjonowały także takie, z których dochody były przekazywane na rzecz Mekki i Medyny. Na ziemiach bułgarskich były to wyłącznie pojedyncze przypadki. Zob. Ж. Назърска, Българската държава…, s. 67–68. 251 От Шумски окръжен съвет до шумски окръжен началник, Шумен 14.02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 36 л. 93. 252 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 65–66. 253 Zob. np. Рапорт от Раховски окръжен началник до Министерство на финансите, Рахово 11.02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 31 л. 9; Рапорт от Габровски окръжен началник до Министерство на финансите, Габрово 6.02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 31 л. 15; От Бургарски окръжен управител до Началник на IV Отделението на Министерство на финансите, Бургас 17.02.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 146 л. 101–102; От Бургарски окръжен управител до Началник на IV Отделението на Министерство на финансите, Бургас 19.11.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 146 л. 106. 10.4. Problem wakfów Wakfy były terenami i nieruchomościami, którymi – ze względu na ich specyfikę – należy zająć się oddzielnie. Wpływy z nich zasilały islamskie instytucje religijne (meczety, tekke), edukacyjne (szkoły, medresy, biblioteki), obiekty użyteczności publicznej (mosty, drogi, parki, szpitale), ale także służyły np. zbieraniu funduszu na doprowadzanie wody do miast. Były to ziemie uprawne, łąki, magazyny, zajazdy, sklepy, młyny, łaźnie etc., oddawane w dzierżawę, a uzyskiwane czynsze stanowiły finansowe zaplecze wyżej wymienionych instytucji250. Wakfy dzielono na dziedziczone (po śmierci najemcy arenda przechodziła na jego potomków) oraz niedziedziczone251. Problem z ich statusem po utworzeniu państwa bułgarskiego wynikał z faktu, że formalnie nie były ziemiami rządowymi, a mimo to nowe władze tak je najczęściej traktowały252. Sprawa wakfów nie była jednak tak oczywista jak osmańskich gruntów państwowych, które przeszły na własność państwa bułgarskiego253. W latach 1882–1883 tylko 38% dochodów z wakfów było przeznaczane na funkcjonowanie muzułmańskich gmin wyznaniowych – pozostała część znajdowała się pod kontrolą władz (wtedy ich funkcjonowanie nie różniło się w żaden sposób od innych gruntów publicznych) lub osób prywatnych254. W 1902 roku szacowano, że władze bułgarskie kontrolowały wakfy o wartości około 1 mln lewów. W 1908 roku łączny ich obszar obejmował 4 137 ha, nie oddaje to jednak skali zjawiska, biorąc pod uwagę, że wiele z nich było budynkami255. 254 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 74–75. 255 До членовете на софийский губернаторский управителен съвет, 27.02.1880, НБКМ-БИА ф. II D л. 959; Постановление на Ловчанската окръжна постоянна комисия, Ловеч 3.04.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 151 л. 8–9; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 205–208. 256 Протокол на Козлуджашки селски общински съвет (бр. 1), 11.01.1911, ДА-Варна ф. 484к оп. 1 a.e. 5 л. 3; Прошение на селяните на Кулодорук до Началника на Варненския окръг, 23.07.1879, ДA-Варна ф. 19к оп. 2 а.е. 6 л. 13; От Варненски губернатор до Министерство на финансите, Варна 28.12.1879, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 36 л. 37; От Търновски окръжен началник до Министерство на финансите, Търново 4.08.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 26 л. 27; „Държавен вестник” 1882, год. IV, бр. 3 (12 януари), s. 7; „Държавен вестник” 1882, год. IV, бр. 4 (14 януари), s. 8; „Държавен вестник” 1895, год. XVII, бр. 24 (31 януари), s. 6. 257 От Вакуфска комисия до Министерство на финансите, 24.01.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 154 л. 40. 258 Писмо от г-да иправителите на Окръжията от Д. Цанков, 18.07.1880, БАН ф. 3 оп. 1 а.е. 1118 л. 18. 259 Прошение от местните жители на г. Плевен до Министерство на финансите, Плевен 24.06.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 265; Oт Министерство на финансисте до Министерство на външните работи и изповеданията, София 25.04.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 193; Н. Овсяный, Русское W okresie okupacji rosyjskiej wakfy były odbierane gminom muzułmańskim – najczęściej tym, które znikały w wyniku emigracji, w wyniku czego przekazano je władzom lokalnym lub pozostawały w dyspozycji skarbu państwa. Wiele wakfów zachowało swoją funkcję, jednak stało się zapleczem finansowym analogicznych instytucji bułgarskich: najczęściej szkół i cerkwi256. Na przykład, gdy z podsofijskiej miejscowości Kniażewo wyjechała cała ludność muzułmańska, zdecydowano przekazać miejscowy wakf na rzecz zarządu cerkiewno-szkolnego, by zasilał finansowo edukację w gminie. Decyzję argumentowano faktem, że mufti Sofii po wyjeździe tamtejszej społeczności islamskiej próbował wyprzedać cały majątek gminy, z pominięciem interesów Kniażewa257. Można było odnieść wrażenie, że rząd nie kontrolował, co się z dzieje z wakfami w początkowej fazie kształtowania struktur państwowych. Regularnie władze lokalne wysyłały do Ministerstwa Finansów spisy wakfów z komentarzami dotyczącymi sposobu ich użytkowania. W przypadku, gdy wakf nie podlegał gminie religijnej, administracja lokalna miała wolną rękę w korzystaniu z nich. Rząd nie wydawał początkowo żadnych wytycznych dotyczących procedur związanych z gospodarowaniem tymi nieruchomościami, a dopiero od samorządowców i administracji lokalnej dowiadywał się o losach tych, które nie zasilały żadnej islamskiej instytucji258. Wiele wakfów przekazywano z powrotem gminom islamskim, jednak najczęściej oddawano te, które i tak nie przynosiły dochodów, a sprawiały kłopoty. Wakfy, na których zależało rządzącym, pozostawały w dyspozycji władz259. Wiele z budynków o tym statusie управление в Болгарии в 1877–78–79 гг., т. 2: Российский Императорский Комиссар в Болгарии, генерал-адъютант князь А. М. Дондуков-Корсаков, Петербург 1906, s. 115; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 66–69. 260 От Софийско окръжно управление до Министерство на финансите, София 8.08.1883, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 67 л. 126; От Лом-палански окръжен управител до Министерство на финансите, Лом Паланка 21.01.1883, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 67 л. 149–150; Списък на вакфите в Кюстендил и Дупница, 3.08.1883, л. 156, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 67 л. 161–167. 261 Рапорт от раградско окръжно управление до Министерство на финансите, Разград 19.01.1883, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 67 л. 1. 262 От Видинско окръжно ковчежничество до Министерство на външните работи и изповеданията, Видин 24.01.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 17. 263 От Севлиевско окръжно ковчежничество до Министерство на външните работи и изповеданията, Севлиево 24.01.1881 [data wpłynięcia], ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 19. 264 От Русенско окръжно ковчежничество до Министерство на външните работи и изповеданията, Русе 10.02.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 34. 265 От Ловчанско окръжно ковчежничество до Министерство на външните работи и изповеданията, Ловеч 7.02.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 30. 266 До Плевненски мюфтлик, 9.02.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 190. 267 От Врачански окръжен началник до Министерство на финансите, Враца 24.01.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 36 л. 49; Lista wakfów dołączona do pisma zob. Ibidem, л. 50–51. wymagało po wojnie gruntownych remontów260. Zwrot następował również w sytuacjach, które uznano za skomplikowane i mogłyby determinować kłopoty prawne. W miejscowości Sadina w okręgu razgradzkim znajdował się młyn, który w jednej trzeciej był wakfem zasilającym miejscowy meczet, a w dwóch trzecich należał do braci Arifow – Mahmeda i Muharema (w praktyce całość dochodu szła w ich ręce). By nie komplikować dodatkowo sytuacji władze razgradzkie uznały, że młyn w całości należy przekazać Arifowom261. W niektórych okręgach administracja początkowo w ogóle nie decydowała się na przejmowanie wakfów, a pozostawiano je w całości gminom islamskim. W latach 1878–1880 tak było w okręgu widyńskim262, sewliewskiego263 czy ruseńskim264. Gdy administracja bułgarska przejmowała dochody z wakfów, część z sum przekazywała na rzecz miejscowych społeczności muzułmańskich, jednak według swojego uznania. W okręgu łowczańskim przez pierwsza dwa lata po wojnie uzyskano z wakfów 515,80 franków, które w całości zostały przeznaczone na rzecz meczetów oraz islamskich szkół265. Podobnie było w przypadku Plewny – w 1880 roku otworzono w mieście nowy meczet, a władze miejskie zadeklarowały, że co miesiąc będą przekazywać odpowiednią sumę na jego rzecz pochodzącą z wafków266. We Wracy opłaty z wakfów były pobierane przez władze okręgowe, a następnie ich część była przekazywana gminie muzułmańskiej – w 1879 roku uzyskano 1 186,90 franków, z czego połowę otrzymała wspólnota islamska267. Dopiero w grudniu 1879 roku powołano w Księstwie Bułgarii komisję, która miała uregulować tę sprawę, co było realizacją art. 12 traktatu berlińskiego. Obok Bułgarów (Todor Burmow, Iwan Hadżi Penczowicz, Ilija Canow) weszli do niej komisarz osmański Nihat Pasza, Fazil Bej oraz Mehmed Nedim Bej. Od początku prac pojawiły się liczne komplikacje w funkcjonowaniu komisji. Już w styczniu 1880 roku bułgarscy członkowie zaczęli bojkotować jej posiedzenia, uznając, że muzułmańscy reprezentanci odmawiają wszelkich ustępstw, w efekcie czego komisja nie zbierała się do kwietnia 1880 roku. Bułgarzy wobec tego uznali, że mają wolną rękę w tej kwestii – uchwalone przez parlament Tymczasowe przepisy o administracji religijnej chrześcijan, muzułmanów i Żydów z 14 (2) lipca 1880 roku określały, że tylko wakfy przydzielone do działających meczetów będą zarządzane przez rady meczetów, pozostałe traciły ten status i były przekazywane pod kontrolę władz okręgowych268. Komisja cały czas działała, jednak wobec tego, że reprezentanci strony muzułmańskiej nie zaakceptowali tych rozwiązań, doszło do impasu. Do końca jej prac, czyli 20 (8) lutego 1885 roku, odbyły się osiemdziesiąt trzy posiedzenia, w czasie których nie podjęto żadnej konkretnej decyzji. W myśl ustawy z lipca 1880 roku bułgarski skarb państwa przejmował wakfy, z których nie korzystały gminy muzułmańskie – powoływali się na przykład Serbii, gdzie majątki tego typu po prostu przeszły na własność rządu. Delegaci osmańscy uważali, że wakfy powinny być pod nadzorem mieszanej komisji oraz wyznaczanych przez nią zarządców, a dochody z nich przekazywane gminom islamskim269. Wpływ na brak efektów działalności komisji miał również fakt, że znaczna część dokumentacji dotyczącej wakfów znajdowało się w Konstantynopolu270. 268 Привременни правила за духовното управление на христянете, мюсюлманите и евреете, София 2.07.1880, НБКМ-БИА ф. 290 а.е. 176, л. 23–30; Заявление от мюсюлмански жители на г. Хасково до Хасковски околийски начелник, 12.05.1911, ЦДА ф. 166к, оп. 1 а.е. 795 л. 68–69. 269 Równocześnie w Konstantynopolu funkcjonowała druga komisja ds. bułgarskich wakfów, jednak, znajdując się poza ziemiami bułgarskimi, nie mogła mieć wpływu na rozwój wydarzeń w Księstwie. 270 К. Иречек, Български дневник…, т. 1, s. 132. 271 От Разградско окръжно ковчежничество до Министерство на външните работи и изповеданията, Разград 14.02.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 24. 272 От Кюстендилско окръжно управление до IV Отделение на Министерство на финансите, Кюстендил 24.05.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 150 л. 34–35; Доклад до Министерство на финансите, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 150 л. 60–61. Niezależnie od Tymczasowych przepisów o administracji religijnej w niektórych rejonach Księstwa władze lokalne w pełni traktowały wakfy jako własność publiczną, mimo że na podlegającym im obszarze wciąż funkcjonowały gminy muzułmańskie. Na przykład, w okręgu razgradzkim od marca 1880 do lutego 1881 roku z dzierżaw wakfów uzyskano dochody w wysokości 7 940,88 franków – zaznaczono, że chodziło głównie o majątki zasilające wcześniej meczety271. W pierwszej połowie 1889 roku w okręgu kjustendiłskim wynajmowano osobom prywatnym dziewięć wakfów (sklepy, ziemie uprawne, młyn), z którego uzyskano dochód w wysokości 321,65 lewów272. W okręgu wraczańskim w 1880 roku wszystkie wakfy wystawiono na sprzedaż po tym jak uznano, że ich status prawny jest uregulowany i należą do skargu państwa273. 273 От Врачански окръжен началник до Министерство на финансите, Враца 22.02.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 36 л. 145. 274 Дневник на 4. редовна сесия на Областно събрание на Източна Румелия, 11 X – 12 XII 1882, ЦДА ф. 20к оп. 2 а.е. 6; Доклад от Вакъфската комися в Пловдив, Пловдив 1.12.1880, НБИВ-БИА ф. 2 а.е. 160 л. 1–6. 275 Поверително окръжно циркуляр на Министерството на външните работи и изповеданията до дипломатически представители при Велики Сили, София 9.12.1908, [w:] Документи по обявяване на независимостта на България 1908 година. Из тайния кабинет на княз Фердинанд, съст. Ц. Тодорова, Е. Стателова, София 1968. s. 76–85; М. Сарафов, Дипломатически дневник…, s. 22; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 201–207; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 66–67. W Rumelii Wschodniej starano się unormować kwestię wakfów w trakcie przeprowadzenia reformy podatkowej, dyskusje na ten temat rozpoczęły się już w 1880 roku. W czasie czwartej sesji Zgromadzenia Prowincjonalnego, trwającej od października do grudnia 1882 roku, przyjęto rozwiązania analogicznie jak w Księstwie – uznano, że majątki tego typu, które nie zasilały świątyń islamskich, szkół czy instytucji dobroczynnych, miały przejść pod kontrolę władz prowincji. Równocześnie unieważniono wszystkie zobowiązania dotychczasowe dzierżawców oraz zobligowano gminy muzułmańskie do uregulowania zaległych podatków w przeciągu dwóch lat. Wakfy miały zostać objęte nowym podatkiem katastralnym, obliczanym na podstawie średniej dziesięciny z lat 1874–1875 oraz 1879–1880. Rady starszych były odpowiedzialne za dzierżawienie wakfów zasilających instytucje religijne oraz mogły podjąć decyzję o ich sprzedaży274. Formalnie problem wakfów pozostawał nierozwiązany przez długi czas. W latach 1889–1892 władze w Konstantynopolu kilkukrotnie żądały od Bułgarii, by dochody z nieruchomości o tym statusie trafiały do gmin muzułmańskich lub bezpośrednio do skarbu Imperium Osmańskiego. Domagano się także reaktywacji komisji mieszanej. Rozmowy osmańsko-bułgarskie nie przyniosły jednak żadnych efektów ani wiążących ustaleń275. Sprawa wakfów pozostawała w zawieszeniu aż do 1908 roku, kiedy formalnie zakończono zależność Bułgarii od Imperium Osmańskiego. Problem ten był jedną z najbardziej spornych kwestii w czasie negocjacji o uznanie niepodległości w 1909 roku. Wysoka Porta w praktyce przystała na rozwiązania przyjęte po powstaniu państwa bułgarskiego przez władze w Sofii. Reprezentant osmański zgodził się podpisać traktat konstynopolitański pod warunkiem, że Bułgarzy zadeklarują, że nie będą ingerować w sprawy wakfów kontrolowanych przez gminy muzułmańskie i powołają mieszaną komisję bułgarsko-muzułmańską, która rozwiąże wszystkie kwestie sporne związane z tym zagadnieniem. Rząd w Sofii obiecał, że wspomniane wakfy pozostaną do dyspozycji gmin muzułmańskich w Bułgarii i będą wciąż zarządzane przez wybierane przez nie rady meczetów. Przejęcie przez rząd bułgarski wakfów miało nastąpić jedynie w sytuacji, gdy wyznawcy islamu wyemigrowali z danego obszaru lub gdy dochody z nich szły na potrzeby całej społeczności, np. mosty czy drogi. Za te wakfy Bułgarzy byli gotowi wypłacić władzom tureckim odszkodowanie o łącznej wysokości 50–60 tys. lirów. Osmanie oczekiwali jednak wyższej rekompensaty. Pod naciskiem mocarstw zachodnich oraz Rosji, Wysoka Porta ostatecznie wycofała się z żądań dotyczących odszkodowań za wakfy276. Dopiero w marca 1912 roku władze w Konstantynopolu zażądały zadośćuczynienia w wysokości 40 tys. lewów, jednak Bułgarzy uznali, że suma ta przekraczała wartość przejętych przez nich wakfów277. Do kwestii odszkodowań już nie powrócono, a wakfy funkcjonowały na tej samej zasadzie niezależnie od konfliktów drugiej dekady XX wieku278. 276 Bulgaria, Annual Report 1909 by M. de C. Findlay, FO 371/843/38; Съглашение, подписано в Цариград между Османското правителство от една страна и Българското – от друга на 6/19 април 1909 година в изпълнение на Руско-турския протокол, [w:] Официалната и тайната българо-турска дипломация (1903–1925). Документален сборник, съст. Ц. Билярски, В. Катанов, София 2009, s. 90; М. Сарафов, Дипломатически дневник…, s. 102; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 208–209. 277 Bulgaria. Annual Report, 1912 by H. O. Bax-Ironside, FO 881/10230/8. 278 ДА-Пловдив ф. 1002к оп. 1 а.е. 4–5, passim. 279 От Търновско окръжен управител до Министерство на финансите, Търново 11.03.1883, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 67 л. 27. 280 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 74–76. Także przy rozstrzyganiu kwestii wakfów dochodziło do korupcji, malwersacji i różnego typu nieprawidłowości. Gdy w Tyrnowie pod koniec 1882 roku wyprzedawano siedem uszkodzonych w czasie wojny sklepów o statusie wakfów w publicznej licytacji, kupiono je po zaniżonej cenie 95 lewów. Ich wartość rada okręgowa wyceniła na około 100 franków, co rodziło podejrzenie o korupcję. W tym przypadku wykorzystano zamieszanie związane z obiegiem różnych walut w pierwszych latach odrodzonej Bułgarii279. Organy administracyjne dysponujące wakfami i użytkujący je dzierżawcy nie dbali o nie: eksploatowano je, rozkradano, nie remontowano budynków i nie troszczono się o jakość uprawianej ziemi280. Próbowano dzięki nim unikać podatków. Jasim Bej odziedziczył zadłużony majątek w Karnobacie po swoim ojcu, Ahmedzie Beju. Z chwilą przejęcia ziemi należności z majątku wobec państwa wynosiły 2 897,57 lewów. Chcąc uniknąć spłaty długu, Jasim Bej przekazał swoją własność miejscowej gminie muzułmańskiej, by przekształciła go w wakf. Majątek zasilał miejscową łaźnię, a jego dawny właściciel został ustanowiony dzierżawcą. Władze okręgowe Burgasu szybko wykryły próbę oszustwa i, niezależnie od zmiany statusu majątku, nakazały Jasimowi Bejowi uregulowanie zaległych podatków po ojcu281. Warto jednak zwrócić uwagę, że w przypadkach sporów o wakfy między bułgarskimi dzierżawcami a radami meczetów, sądy potrafiły wydawać decyzje na korzyść tych drugich282. 281 От Министерство на вътрешни дела до Министерство на финансите, София 31.01.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 146 л. 2; Телеграм до Министерство на вътрешни дела, Карнобат 12.01.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 146 л. 3; От Министерство на вътрешни дела до Бургарски окръжен управител, София 13.01.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 146 л. 4; От Бургарски окръжен управител до Министерство на вътрешни дела, Бургас 24.01.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 146 л. 5. 282 ДА-Пловдив ф. 1002к оп. 1 а.е. 4–5, passim. 283 Заявление от няколко души мюсюлмани от гр. Кюстендил до Кюстендилско окръжно управление, Кюстендил 26.09.1894, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 889 л. 23; От Бохор Давидов, поверник на Шефика Зеймел, до Неджиб бей, императорски турски комисар в София, 12.1895, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 889 л. 70–71. 284 Конфидециално от Кюстендилско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Кюстенлдил 10.12.1894, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 889 л. 24–25. Nie tylko administracja czy Bułgarzy starali się przejmować wakfy i powiększać ich kosztem własne majątki, także muzułmanie widzieli w tym okazję do wzbogacenia się. Obrazuje to chociażby przypadek wspominanej wcześniej sprawy sądowej między braćmi Ahmedbegow a siostrami Zejmel z początku lat 90. XIX wieku dotyczącej praw do jednej z działek w Kjustendile. Miejscowy muftlik po utworzeniu państwa bułgarskiego uzyskał kontrolę nad budynkiem, uznając go za wakf, następnie doprowadził do jego rozbiórki, a sumami ze sprzedaży uzyskanych materiałów podzielił się z miejscowym notablem Ahmedem Begiem, któremu przypadła dzierżawa działki. Na początku lat 90. XIX wieku siostry Zejmel, przebywające w macedońskim Welesie, wytoczyły sprawę dziedzicom Ahmeda Bega, jego dwóm synom. Twierdziły, że należy uznać działkę za własność ich rodziny, utrata jej miała być związana z emigracją ich ojca w czasie wojny lat 1877–1878 oraz intrygami Ahmeda Bega i miejscowego muftiego. Dziedzice Ahmeda Bega wygrali sprawę przed sądem bułgarskim, udowadniając przy wsparciu muftiego, że obszar ten miał status wakfu. Siostry Zejmel złożyły apelację przed szeich ul-islamem w Konstantynopolu, a sprawa ciągnęła się przez kolejne lata283. Niezależnie od postępowania apelacyjnego i sporów między szeich ul-islamem a muftim Kjustendiłu i rządem bułgarskim, władze w Sofii w 1894 roku zleciła przeprowadzenie kontroli. W raporcie uznano, że działka miała faktycznie status wakfu i potwierdzono wyrok sądu z korzyścią dla braci Ahmedbegowów. Winnym całego zamieszania uznano Hasana Ruszida – adwokata reprezentującego siostry Zejmel, które z racji zamieszkiwania w Macedonii prowadziły sprawę przez pełnomocnika. Przez jego działania spór nabrał rozgłosu, właściwie cała kjustendiłska społeczność muzułmańska podzieliła się na dwa obozy popierające jedną bądź drugą stronę. Uznano, że najlepszą drogą do uregulowania tej kwestii będzie wyznaczenie specjalnej komisji, w której zasiądą ludzie niezależni od skonfliktowanych grup284. Niecałe dwa tygodnie później komisja wydała oficjalną decyzję o uznaniu rzeczonej działki za wakf, a nie dziedziczną własność, równocześnie anulując umowę dzierżawną braci Ahmedbegów i ogłaszając nowy przetarg285. Ustalono, że majątek ten zasilał wcześniej szkołę muzułmańską w wymiarze 1,2 tys. groszy rocznie i był częścią sieci wakfów rozsianych po Kjustendile i okolicach286. Do czasu znalezienia nowego dzierżawcy uznano, że wakf miał być administrowany przez państwo. Cała sprawa wydawała się rozwiązana, gdy w 1894 roku działka została sprzedana za zgodą komisji kupcowi Christo M. Grebenarowi287. Niezależnie od tej decyzji, rodzina Zejmel starała się wciąż uzyskać prawa do własności i wytoczyła proces nowemu właścicielowi288. W sprawę zaangażował się komisarz osmański w Sofii i ponownie zyskała ona rozgłos. Greberanow zdecydował się pozbyć działki. Z racji tego, że państwo nie poinformowało go o toczącym się sporze, zażądał zwrotu pieniędzy i anulowania transakcji289. Rodzina Zejmel nie dawała za wygraną, tym bardziej, że mufti Kjustendiłu po wznowieniu sprawy w 1900 roku zaczął domagać się rzekomo zaległych opłat dzierżawnych za okres, kiedy wakf był jeszcze w ich rękach. Ostatecznie na początku XX wieku kłopotliwa działka w Kjustendile ponownie znalazła się w dyspozycji skarbu państwa290. 285 Протокол на вакуфска комисия, Кюстенлдил 23.12.1894, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 889 л. 27–30. 286 Протокол на вакуфска комисия, Кюстенлдил 28.03.1895, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 889 л. 53–58. 287 Молба от Христо М. Гребенарев до Министерство на външните работи и изповеданията, 8.10.1895, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 889 л. 68. 288 От Бохор Давидов, поверник на Шефика Зеймел, до Неджиб бей, императорски турски комисар в София, 12.1895, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 889 л. 70–71; От Кюстендилски окръжен управител до Кюстендилски окръжен съд, Кюстенлдил 28.12.1895 [data doręczenia], ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 889 л. 72. 289 Молба от търговската фирма „Христо М. Гребенарев и синове” до Министерство на външните работи и изповеданията, 11.03.1896, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 889 л. 79. 290 Молба от Тахир Салихов, пълномощник на Шераф-дин бег и фамилия Али Бегови, от г. Велес, до Министерство на външните работи и изповеданията, 18.11.1900, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 889 л. 102; От Кюстендилски мюфти до Министерство на външните работи и изповеданията, Кюстенлдил 20.12.1900, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 889 л. 103–104; Молба от Тахир Салихов, пълномощник на Шераф-дин бег и фамилия Али Бегови, от г. Велес, до Министерство на външните работи и изповеданията, Велес 4.09.1901, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 889 л. 106–107. Innym przypadkiem obrazującym spory o ziemie między muzułmanami, w których starano się udowodnić prawa do ich użytkowania na podstawie tego, że mają status wakfów, był konflikt z początku lat 90. XIX wieku w Nowi Pazarze. Ahmed Mjuhedin, właściciel majątków ziemskich w okręgach szumeńskim oraz burgaskim, zamieszkał po wojnie lat 1877–1878 w Konstantynopolu. W Bułgarii odpowiedzialny za jego interesy był Bekir Efendi, hodża pracujący w medresie w Nowi Pazarze. Po pewnym okresie współpracy Mjuhedin uznał, że jest niezadowolony z jego usług. Zwolnił go i wyznaczył na jego miejsce Ismaiła Agę. Bekir Efendi odmówił jednak wydania mienia, zaczął podważać prawo własności Ahmeda Mjuhedina, twierdząc, że jest to wakf zasilający miejscowy Meczet w Nowi Pazarze. Początkowo spór miał rozstrzygnąć mufti Szumenu, jednak Mjuhedin zwrócił się o pomoc do bułgarskiego agenta dyplomatycznego w Konstantynopolu, który przekazał sprawę Ministerstwu Finansów291. Zdecydowano się powołać specjalną komisję złożoną z reprezentantów społeczności muzułmańskiej Nowi Pazaru pod nadzorem naczelnika powiatu z zadaniem zbadania sprawy. Przedstawiciele gminy islamskiej uznali argumentację Bekira Efendiego, stwierdzając, że rzeczony majątek był wakfem292. 291 От Министерство на външните работи и изповедания до Министерство на финансите, София 16.07.1892, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 243 л. 23. 292 От Министерство на външните работи и изповедания до Български дипломатически агент в Цариград, София 25.04.1892, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 243 л. 24; От Български дипломатически агент в Цариград до Министерство на финансите, Цариград 31.03.1892, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 243 л. 25. 293 K. Karpat, Studies on Ottoman Social and Political History, Leiden-Boston-Koln 2002, s. 354–355, 376. 294 „Витоша” 1879, год. I, бр. 47 (14 ноември), s. 2; M. Neuburger, The Orient Within…, s. 174–175; B. Şimşir, The Turks of Bulgaria (1878–1985), London 1988, s. 6–7; Б. Лори, Съдбата на османското…, s. 81; J. Rubacha, Bułgaria na przełomie XIX i XX wieku. Bułgarskie metamorfozy w publikacjach „Świata Słowiańskiego” 1904–1914, Olsztyn 2012, s. 386–387. 295 S. K. Pavlowitch, Historia Bałkanów (1804–1945), tłum. J. Polak, Warszawa 2009, s. 174. *** Uznaje się, że – podobnie jak migracje – przejście własności ziemskiej z rąk muzułmańskich w chrześcijańskie miało kluczowe znaczenie dla przeobrażenia politycznego, społecznego oraz ekonomicznego Półwyspu Bałkańskiego w XIX wieku. Proces ten był związany z załamaniem się osmańskiego systemu gospodarczo-społecznego oraz narodzinami nowych form funkcjonowania charakterystycznymi dla XX wieku293. „Rewolucja agrarna” przyniosła korzystne zmiany dla bułgarskiego rolnictwa, ustabilizowała sytuację powojenną i stworzyła warunki do wzrostu produkcji. Pod koniec pierwszego dziesięciolecia XX wieku Bułgaria znajdowała się w czołówce państw regionu w hodowli bydła i nierogacizny, w przypadku owiec zajmowała nawet drugie miejsce na świecie. Nastąpił także znaczący rozwój uprawy zbóż, owoców oraz tytoniu, a także produkcji słynnego olejku różanego. Rolnictwo przynosiło niemal połowę wpływów do budżetu państwa. W efekcie „rewolucji agrarnej” w Bułgarii zwiększyła się pozycja chłopstwa, a przede wszystkim dominującej grupy drobnych rolników, uprawiających gospodarstwa o areale do 5 ha. Tuż po wojnie Bułgarzy stali się posiadaczami łącznie 450 tys. ha ziemi pomuzułmańskiej, co stanowiło około 10% całego areału ziem rolnych w państwie. Szacuje się, że do 1900 roku chrześcijanie przejęli łącznie około 607 tys. ha294. W 1880 roku 25% gruntów rolnych w Księstwie i Rumelii Wschodniej pozostawało w rękach muzułmanów, w 1900 roku odsetek ten spadł do 15%295. Wzmocnienie stanu posiadania bułgarskiego włościaństwa kosztem muzułmanów stanowiło podstawę do wzrostu jego znaczenia politycznego, związanego później z powstaniem Bułgarskiego Ludowego Związku Chłopskiego oraz zaprowadzeniem reżimu Aleksandra Stambolijskiego po pierwszej wojnie światowej296. Nie można także zapominać, że w tym czasie pojawiła się warstwa bułgarskich posiadaczy ziemskich, którym udało się przejąć cziftliki – stanowili oni ważną warstwę społeczeństwa bułgarskiego do połowy XX wieku. Nie oznacza to jednak, że wszyscy bejowie zniknęli z Bułgarii – w okręgu plewneńskim najbogatszym posiadaczem ziemskim do drugiej wojny światowej był Turek, Czakir Bej, związany rodzinnie z najwyżej postawionymi osobami w Turcji297. 296 M. Tanty, Bałkany w XX wieku. Dzieje polityczne, Warszawa 2003, s. 57; M. Dymarski, Recepcja osmańskiego systemu…, s. 142. 297 V. Mutafchieva, The Turk, the Jew and the Gypsy, [w:] Relations of Compatibility and Incompatibility between Christians and Muslims in Bulgaria, ed. A. Zhelyazkova, J. S. Nielsen, J. Kepell, Sofia 1994, s. 25. 298 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 206; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 76, 156; Zob. np. От Бургарски окръжен управител до Началник на IV Отделението на Министерство на финансите, Бургас 17.02.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 146 л. 101–102; Ведомост за недоборите и постепленията от Държавните имоти, вакувските и на забегналите турци имоти в Бургарско окръжие до 1.02.1890, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 190 л. 41, 50; Списък на просрочените данъци от държавните вакфи и турските земи в Ловчанската околия, 12.1888, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 151 л. 26–27; Филипопольский губернатор Генераль губернатору Восточной Румелии, Филипополь 1.11.1878, НБИВ-БИА ф. 19 а.е. 7 л. 4. 299 Na przykład, w samym okręgu wraczańskim od stycznia 1879 do stycznia 1880 (оd grudnia 1879 do grudnia 1880) dzierżawa siedemdziesięciu dziewięciu młynów przyniosła dochód 12 727 franków. Zob. Рапорт от Врачански окръжен началник до Министерство на финансите, 01.1880, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 37 л. 34; Списък на турските наети мелници, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 37 л. 35–38; Z jednej strony dzierżawy te były dochodowe, jednak z drugiej państwo miało poważne problemy w egzekwowaniu należnych czynszów. Problemy te wynikały między innymi z faktu, że chłopi byli często przyzwyczajeni do regulowania opłat w naturze i nie wiedzieli jak rozliczać się z poborcą podatkowym, gdy ten dyktował im należności w lewach. Zob. От Бургарско окръжно управление до IV Отделение на Министерство на финансите, 14.10.1889, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 190 л. 252; От Бургарско окръжно управление до IV Отделение на Министерство на финансите, 29.03.1890, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 190 л. 269. „Rewolucja agrarna” nie tylko miała kluczowe znaczenie dla bułgarskiego rolnictwa i sytuacji materialnej ludności wiejskiej, ale i dla państwa, które potrzebowało środków służących budowie struktur administracyjnych, a później powiększaniu armii oraz obsłudze narastającego długu publicznego. Uzyskiwane dochody z dzierżaw byłych wakfów, terenów czerkieskich i tatarskich oraz ziem muzułmańskich o nieuregulowanym statusie stanowiły istotną część wpływów do budżetu na poziomie centralnym oraz lokalnym298. Szczególnie dochodowe były młyny, które w okresie osmańskim znajdowały się zasadniczo w rękach wyznawców islamu299. W wyniku „rewolucji agrarnej” sytuacja społeczności muzułmańskiej ziem bułgarskich uległa wyraźnemu pogorszeniu. Z warstwy społecznie i ekonomicznie dominującej na wsi, kontrolującej około 70% ziem, spośród której rekrutowali się posiadacze cziftlików, muzułmanie stali się grupą, wśród której dominowali drobni rolnicy, borykający się z biedą, produkujący przede wszystkim na własne potrzeby, zamknięci w obrębie własnej wspólnoty, nie potrafiący dostosować się do zmieniających się warunków300. Wbrew twierdzeniom bułgarskim popularnym szczególnie w okresie komunistycznym o tym, że na „rewolucji agrarnej” mieli tracić wyłącznie „tureccy feudałowie” i że nie była ona wymierzona w prostą ludność muzułmańską, poszkodowana została cała rzesza drobnych islamskich chłopów. W toku „rewolucji agrarnej” wykupywano całe muzułmańskie wsie i zasiedlono je Bułgarami301. Proces ten nie miał zatem wyłącznie antyfeudalny charakter, ale także narodowy302. 300 B. Şimşir, The Turks…, s. 6–7. 301 От Варненския губернатор до Дипломатически агент в Цариград, Варна 20.11.1879, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 7 л. 30–31; Д. Косев, Х. Христов, Ж. Натан, В. Хаджиниколов, К. Василев, История на България, т. 2, София 1955, s. 26–29; M. Палангурски, Нова история на България, t. I: Княжество (1879–1911), София 2013, s. 64. 302 И. Ялъмов, История на турската общност в България, София 2002, s. 78–79. 303 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 63. 304 Mr. Layard to the Marquis of Salisbury, Constantinople 17.04.1878, FO 881/3574/97–99. 305 К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 223. 306 Brophy to Layard, Bourgas 12.09.1877, FO 195/1144/74. 307 B. Şimşir, The Turks…, s. 18. Część historyków ocenia, że Bułgarzy po 1878 roku dążyli do stworzenia muzułmanom trudnych warunków gospodarczych, zepchnięcia ich w długi, zmuszenia do wyprzedawania majątków. Polityka bułgarska miała koncentrować się na „zwiększaniu bułgarskiego elementu narodowego” przez wywłaszczenia uderzające w pierwszej kolejności w wyznawców islamu303. Po powstaniu państwa rzeczywiście pojawiły się głosy, że Słowianie będą dążyć do całkowitego pozbawienia własności muzułmanów oraz Greków i podziału jej między siebie304. Konstantin Jireček pisał wręcz o tym, że „naród bułgarski ogarnęła ogromna żądza przejęcia całej własności”305. Wskazywano, że miał to być odwet Bułgarów za „pięć wieków jarzma” oraz represje po powstaniu kwietniowym, związane także z masowymi wywłaszczeniami majątków należących do jego uczestników306. W historiografii tureckiej funkcjonuje zaś opinia, że ze względu na brutalność przejmowania własności muzułmańskiej w Bułgarii po 1878 roku, „rewolucja agrarna” powinna być traktowana jako wojna domowa307. Nie można jednak uznać, że władze bułgarskie w sposób jednoznaczny i bezkompromisowy działały na rzecz przechodzenia własności muzułmańskiej w ręce bułgarskie. Bułgarski historyk Dimityr Sazdow wskazał na trzy etapu „rewolucji agrarnej”: 1. Od wybuchu wojny do wiosny 1878 roku, kiedy Bułgarzy działali w sposób ostrożny, nie znając jeszcze, jaki będzie wynik konfliktu i postanowienia pokojowe; 2. Od wiosny 1878 do zakończenia okupacji rosyjskiej, charakteryzujący się niekontrolowanym i masowym przejmowaniem ziemi muzułmańskiej przy równoczesnej pierwszej ogólnej próbie uregulowania prawnego tego procesu przez Rosjan; 3. Od zakończenia okupacji rosyjskiej, kiedy w pełni zostały przyjęte przepisy dotyczące procesu wywłaszczeń oraz szerzej wzięto pod uwagę prawa muzułmanów308. 308 Д. Саздов et al., op. cit., s. 23–26. 309 От Министерство на финансите до Варненски окръжен управител, София 6.09.1885, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 107 л. 41; От Министерство на финансите до управители в Северна Вългария, София 26.07.1886, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 107 л. 42. 310 От Видински окръжен управител до Началник на Отделението за Държавните имоти и гори при Министерство на финансите, Видин 3.08.1886, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 107 л. 48; От Ловчански окръжен управител до Министерство на финансите, Ловеч 10.09.1886, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 107 л. 67. 311 От Ловчански окръжен управител до Министерство на финансите, Ловеч 10.09.1886, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 107 л. 67; Ведомост за останалите от татарите, черкезите и от невъзвърнатите се турци земи в Врачанско окръжие, [1886], ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 107 л. 69; Ведомост за останалите от невъзвърнатите се турци земи в Разградско окръжие, 9.09.1886, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 107 л. 71; От Сливенски окръжен управител до Началник на Отделението за Държавните имоти и гори при Министерство на финансите, Сливен 26.11.188[6], ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 107 л. 85; От Софийско окръжно управление до Министерство на финансите, 1.09.1888, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 131 л. 1. 312 „Държавен вестник” 1894, год. XVI, бр. 9 (14 януари), s. 1–2. Od połowy lat 80. XIX wieku „rewolucja agrarna” wyraźnie łagodniała, co wynikało z tego, że uznano ją za zasadniczo zrealizowaną. W latach 1885–1886 Ministerstwo Finansów zleciło przeprowadzenie kontroli losów ziem czerkieskich, tatarskich oraz uchodźców muzułmańskich w północnej Bułgarii, których status nie został jeszcze uregulowany309. W wielu okręgach nie było już takich obszarów, zostały one przejęte przez miejscową ludność lub napływających osadników310. Można było mówić jedynie o pojedynczych działkach o powierzchni do 20 ha, wokół których toczyły się spory311. Przykładem złagodzenia tego stanowiska może być sytuacja z 1894 roku w okolicach Razgradu. Gdy w zdominowanych przez muzułmanów wsiach Bałbunar, Kisli Kioj, Drjanowo i Bałbunar Indże doszło do klęski nieurodzaju, rząd w Sofii zdecydował się na daleko idące zwolnienia podatkowe dla poszkodowanych rolników. Ulgi w należnościach wahały się od 25% do całkowitego zwolnienia z opłat312. Gdyby taka sytuacja miała miejsca na przełomie lat 70. i 80. XIX wieku, zapewne Bułgarzy nie mieliby oporów, by wykorzystać ją do odebrania majątków islamskim chłopom. 11. „Deosmanizacja”. Proces przemian w ośrodkach miejskich W Bułgarii po 1878 roku dużą popularność zdobyły idee „deosmanizacji” i europeizacji państwa. Terminy „osmański” oraz „turecki”, ściśle powiązane z islamem, stały się równoznaczne z zacofaniem i przeciwieństwem modernizacji. Wasalny status Bułgarii wobec Imperium Osmańskiego (do 1908 roku) także wpływał na to, że starano się odcinać od muzułmańskiego elementu dziedzictwa. W każdej dziedzinie życia manifestowano odrębność od Wschodu i państwa tureckiego. Idee te wpływały w dużej mierze na przestrzeń publiczną, szczególnie w przypadku miast, z której po utworzeniu państwa bułgarskiego masowo wyjeżdżali muzułmanie1. Równocześnie ze zmianą charakteru etnicznego ośrodków doszło do masowej likwidacji architektury muzułmańskiej – proces ten rozpoczął się w czasie wojny rosyjsko-tureckiej (1877–1878) i był kontynuowana przez cały omawiany okres. Najbardziej ucierpiały na tym główne architektoniczne pozostałości po okresie osmańskim: meczety, mescity (tj. małe meczety), tekke (rodzaj klasztoru derwiszy), turbe (grobowiec najczęściej położony przy tekke) oraz cmentarze islamskie. Obok nich należy także wymienić budowle o charakterze świeckim: karawanseraje – tawerny, hammany – łaźnie czy czeszmy – charakterystyczne fontanny, umywalki i poidełka2. 1 З. Велинова, И. Начев, София и балканската модерност. Белград, София, Загреб, Любляна, Сараево (1878–1914), София 2016, s. 148; E. Stanoeva, Interpretations of the Ottoman Urban Legacy in the National Capital Building of Sofia (1878–1940), [w:] Ottoman Legacies in the Contemporary Mediterranean. The Balkans and the Middle East Compared, ed. E. Ginio, K. Kaser, Jerusalem 2013, s. 209–210; K. Karpat, Introduction: Bulgarian Way of Nation Building and the Turkish Minority, [w:] The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority, ed. K. Karpat, Istanbul 1990, s. 4. 2 S. D. Gruber, Selected Muslim Historic Monuments and Sites in Bulgaria, Washington 2010, s. 6. 3 K. Stanilov, V. Donchev, The Restructuring of Bulgarian Towns at the End of Nineteenth Century, „Urban Morphology” 2004, vol. 8(2), s. 92–93. Miasta na ziemiach bułgarskich na przestrzeni wieków pozostawały pod wpływem wielu tradycji i przechodziły liczne przeobrażenia – przed podbojem tureckim funkcjonowały jako ośrodki trackie, greckie, rzymskie, protobułgarskie oraz bizantyjskie3. Turcy ich zasadniczo nie niszczyli, większość tych, które rozwijały się w okresie rządów osmańskich była kontynuacją miejskich ośrodków z poprzednich epok (np. Widyń, Tyrnowo, Warna, Sozopol, Mełnik), twierdz (np. Prowadija, Karnobat, Ruse, Plewen, Wraca, Bełogradczik) bądź powiększających się wsi (np. Dobricz, Tyrgowiszte, Czirpan, Dupnica, Sewliewo). Sofia, Płowdiw, Stara Zagora, Jamboł, Szumen czy Kjustendił zostały w dużej mierze przebudowane i zasiedlone przez ludność islamską. Nowe ośrodki były zakładane jako siedziby władz administracyjnych, m.in. Razgrad, Tatar Pazardżik, Harmanli, Kazanłyk czy Nowa Zagora4. Miast nie otaczały mury – średniowieczne umocnienia zostały zburzone po podboju, w ten sposób chciano zmniejszyć możliwość oporu miejscowej ludności, a równocześnie nie ograniczać rozwoju dzielnic5. Do XIX wieku miasta na Bałkanach bardziej przypominały te orientalne niż zachodnioeuropejskie – wyjątkami były Płowdiw, Swisztow, Ruse czy Widyń6. 4 M. Kiel, Urban Development in Bulgaria in the Turkish Period: The Place of Turkish Architecture in the Process, [w:] The Turks of Bulgaria…, s. 82–83. 5 K. Stanilov, V. Donchev, op. cit., s. 93–94. 6 R. Crampton, A Concise History of Bulgaria, Cambridge-New York 2005, s. 36; Р. Даскалов, Българското общество 1878–1939, т. 2: Население, общество, култура, София 2005, s. 138. 7 M. Neuburger, The Orient Within: Muslim Minorities and the Negotiation of Nationhood in Modern Bulgaria, Ithaca-London 2004, s. 28; E. Stanoeva, op. cit., s. 210; R. Gingeras, The Empire’s Forgotten Children: Understanding the Path from Ottomanism to Titoism in Muslim Macedonia, 1912–1953, [w:] Ottoman Legacies…, s. 122; R. Crampton, The Turks in Bulgaria, 1878–1944, [w:] The Turks of Bulgaria…, s. 52. 8 E. Stanoeva, op. cit., s. 210–212. 9 S. Ianeva, Samokov: An Ottoman Balkan City in the Age of Reforms, [w:] A Ottoman State and Societies in Change, ed. H. Kayoko, M. Aydin, London-New York-Bahrain 2004, s. 48, 57. 10 I. Sarieva, Some Problems of the Religious History of Bulgaria and Former Yugoslavia, „Occasional Papers on Religion in Eastern Europe” 1995, vol. 15 (3), s. 5, http://digitalcommons.georgefox.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1857&context=ree [20.03.2017]. 11 Р. Даскалов, Българското общество…, т. 2, s. 143–144; Б. Лори, Съдбата на османското наследство. Българската градска култура 1878–1900, прев. Л. Янакиева, София 2002, s. 99. Osmańskie ośrodki miejskie stanowiły konglomeraty dzielnic (mahal) o charakterze etniczno-religijnym, handlowym, rzemieślniczym czy cechowym z własnymi samorządami, podatkami i przywilejami, a także obowiązkami związanymi z funkcjonowaniem całego miasta, np. jedna dzielnica była odpowiedzialna za doprowadzenie wody. Centrum każdej mahali wyznaczała świątynia, zajazd, budynek sądu czy łaźni, łączyła je najczęściej otwarty targ – czarszija jako wspólny obszar spotkań wszystkich mieszkańców7. Dla przykładu, Sofia w 1878 roku składała się z osiemnastu mahali, z czego w najmniejszej z nich, kałojańskiej, znajdowały się dwadzieścia cztery domy, a w największej Małej Czeszmie – 3758. Innym przykładem może być mniejszy Samokow. Obok dzielnic etniczno-wyznaniowych (bułgarskich, greckiej, ormiańskiej, muzułmańskich, żydowskiej), funkcjonowały tam także mahale zawodowe, skupione wokół m.in. łaźni, kawiarni czy sklepu ze słodyczami9. Sposób organizacji miast był więc ściśle zespolony z ich wieloetnicznym charakterem10. Po bałkańskich miastach w czasach tureckich poruszano się krzywymi, ciasnymi uliczkami, mało było źródeł wody, nie było mowy o kanalizacji czy oświetleniu. Budynki były niskie, najwyżej jednopiętrowe, otoczone wysokimi murami, okalającymi podwórza11. Krajobraz bułgarskich miast do 1878 roku był zdominowany przez górujące nad nimi minarety (Sofia była nazywana „lasem minaretów”). W przyszłej stolicy Bułgarii przed wojną lat 1877–1878 znajdowały się czterdzieści cztery meczety, w Szumenie czterdzieści, w Ruse dwadzieścia dziewięć, w Widyniu dwadzieścia cztery, dwadzieścia dwa w Tyrnowie, po dwadzieścia w Łoweczu i Dobriczu, dziewiętnaście w Swisztowie, po osiemnaście w Nikopolu i Plewnie, szesnaście w Warnie, siedemnaście w Osman Pazarze, po jedenaście w Razgradzie, Bałcziku i Kjustendile oraz po dziesięć w Samokowie i Tyrgowiszte12. Zachodni obserwatorzy krytycznie oceniali kondycję miast na Bałkanach w okresie osmańskim, które traktowano jako „efekt barbarzyństwa Turków, którzy nigdy nie orzą, nigdy nie sieją, nigdy nie remontują”. Wskazywano na głębokie zaniedbanie tych ośrodków13. 12 B. Şimşir, The Turks of Bulgaria (1878–1985), London 1988, s. 15. 13 B. Jezernik, Dzika Europa. Bałkany w oczach zachodnich podróżników, tłum. P. Oczko, Kraków 2007, s. 217–218; Szerzej o bałkańskich miastach w okresie osmańskim zob. Н. Тодоров, Балканският град XV–XIX век. Социално-икономическо и демографско развитие, София 1972. 14 R. Crampton, A Concise History…, s. 58. 15 Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 100; K. Stanilov, V. Donchev, op. cit., s. 94; M. Kiel, op. cit., s. 118–120; Х. Георгиев, Европейската архитектура на българския град в края на XIX век. Културните измерения на една нова балканска идентичност, „Българска наука” 2012, бр. 46, s. 128. 16 Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 108. 17 I. Sarieva, op. cit., s. 5, 8. Proces przeobrażania miast na ziemiach bułgarskich rozpoczął się w okresie odrodzenia narodowego (1772–1878). Nie było to zjawisko odosobnione – w XIX wieku ośrodki miejskie na obszarze całego Imperium Osmańskiego zmieniały się pod wpływem wzorców europejskich. W Bułgarii powstała sieć szkół narodowych (do lat 70. XIX wieku około 2 tys.), budowano nowe cerkwie, charakterystyczne domy dwupiętrowe w tzw. stylu odrodzeniowym, a symbolem modernizacji miast bułgarskich stały się wieże zegarowe14. Okcydentalizacja miast na ziemiach północnobułgarskich nastąpiła w okresie funkcjonowania jako wyodrębnionej jednostki administracyjnej wilajetu dunajskiego (1864–1878). Zrealizowano wtedy projekt poszerzenia oraz oświetlenia ulic Sofii, połączono nowoczesnymi drogami Sofię z Płowdiwem i Skopje, zarządzający wilajetem Midhat Pasza starał się przeorganizować Ruse i Swisztow na wzór europejski15. Stopniowo zmieniały się proporcje między liczbą muzułmanów a chrześcijan w ośrodkach miejskich na korzyść tych drugich, co miało także wpływ na architekturę – zwraca się uwagę, że już przed 1878 roku wiele z meczetów było w kiepskim stanie16. Dominującą grupą etniczno-wyznaniową w miastach w osmańskiej Bułgarii byli muzułmanie, co wiązało się także z faktem, że mieszczaństwo chętniej przyjmowało islam w okresie tureckim. Przyczyniały się do tego bliższe kontakty ze strukturami władzy, perspektywa kariery oraz łatwość zmiany wspólnoty przez przeprowadzkę do pobliskiej mahali17. Po wojnie lat 1877–1878 nastąpiła zmiana charakteru etnicznego ośrodków miejskich, co związane było z migracjami. W raporcie dotyczącym sytuacji w okręgu płowdiwskim za okres 1889–1890 donoszono, że wyznawcy islamu w mniejszym stopniu wyjeżdżali z miast, proces ten szerzej objął obszary wiejskie, co tłumaczono możliwością pełniejszego korzystania z przyznanych praw w ośrodkach miejskich, gdy pozostawały one martwą literą na prowincji18. Nie była to jednak ogólnokrajowa tendencja, w dłuższej perspektywie społeczność muzułmańska utrzymała się na obszarach wiejskich, a miasta stawały się coraz bardziej homogeniczne pod względem ludnościowym. Według spisu z 1866 roku, w wilajecie dunajskim wyznawcy islamu przeważali w Nikopolu, Złaticy, Osman Pazarze, Bałcziku, Warnie, Prowadii, Bełogradcziku, Eski Dżumai, Silistri, Łoweczu, Widyniu, Ruse, Szumenie, Kjustendile czy Dupnicy. W ośrodkach, w których nie stanowili największej grupy, np. Orjachowie, Radomirze, Plewnie, Tutrakanie, Swisztowie, Berkowicy, Łomie, Kuli, Tyrnowie, Ichtimianiu czy Sewliewie, ich odsetek wahał się od 30% do 50%19. Tuż po wojnie lat 1877–1878 w Ruse i Warnie około dwie trzecie mieszkańców było wyznawcami islamu, w Bałcziku czy Dobriczu – nawet 90%. Dużymi miastami o przewadze ludności bułgarskiej przed „wielkim kryzysem wschodnim” były wyłącznie Tyrnowo, Widyń oraz Sofia20. 18 Изложение за състояние на Пловдивското окръжие през 1889–1890, Пловдив 1890, s. 6. 19 J. Rubacha, Bułgaria na przełomie XIX i XX wieku. Bułgarskie metamorfozy w publikacjach „Świata Słowiańskiego” 1904–1914, Olsztyn 2012, s. 91; A. Eminov, The Status of Islam and Muslims in Bulgaria, „Journal Institute of Muslim Minority Affairs” 1987, vol. 8:2, s. 284. 20 Translation Pettition of Mussulmanes from villiage Kautich Mahale to Representatives of the Greate Powers in Szumla, 18.05.1878, FO 913/4/263; K. Karpat, Introduction…, s. 12. 21 Ö. Turan, The Turkish Minority in Bulgaria (1878–1908), Ankara 1998, s. 112, 115–116; Pod koniec XIX wieku około 17% ludności Bułgarii mieszkało w miastach, dla porównania w Rumunii odsetek ten stanowił 16,3%, a w Serbii 7,7%. W państwie bułgarskim funkcjonowało czterdzieści jeden ośrodków miejskich, z czego cztery zamieszkiwało powyżej 20 tys. mieszkańców, dziewięć – między 10–15 tys., trzynaście – 5–10 tys., a piętnaście – poniżej 5 tys. Zob. М. Сарафов, Населението в градовете: Русе, Варна и Шумен, „Периодическо списание” 1882, кн. 3, s. 23–24. 22 Reade to Elliot, Constantinople 5.12.1876, FO 195/1077/332; К. Иречек, Княжество България. Негова повърхнина, природа, население, духовна култура, управление и новейша история, ч. I: Българска държава, Пловдив 1899, s. 29–30; R. Crampton, Bulgaria, Oxford 2008, s. 428–429; Z. Klejn, Rola mniejszości narodowych w państwowym i narodowym odrodzeniu Bułgarii (1877–1914), „Balcanica Posnaniensia” 2001, t. 11/12, s. 114; Sofia, mimo roli stolicy, w 1881 roku pozostawała czwartym co do wielkości miastem Bułgarii po największych portach: dunajskim – Ruse oraz czarnomorskim – Warnie, a także Szumenie. Praktycznie we wszystkich miastach bułgarskich po 1878 roku nastąpił spadek liczby muzułmanów. Z Czirpanu czy Kjustendiłu ludność ta całkowicie wyjechała, a o połowę zmniejszyła się w Płowdiwie, Razgradzie, Szumenie, Silistrii, Tyrnowie, Widyniu, Jambole, Warnie, Chaskowie, Wracy, Sofii, Starej Zagorze, Sliwenie i Tatar Pazardżiku21. Na przełomie 1873 i 1874 roku w Sofii żyło 11–16 tys. muzułmanów (36–52% całej populacji miasta), w 1883 roku liczba ta spadła do 1,4 tys. (6,1%), a w 1888 roku wynosiła 1,6 tys. (5,2%). Zaledwie 55,6% mieszkańców stolicy żyła tam przed wojną, reszta osiedliła się w kolejnych latach22. W Ruse w latach 1873–1874 mieszkało 23 tys. muzułmanów (53%), w 1883 roku – 5,6 tys. (39,9%), a w 1888 roku – 8,2 tys. (30%). Wśród mieszkańców Szumenu w latach 1873–1874 20 tys. (49,7%) wyznawało islam, 11 tys. (44,6%) w 1883 roku, a w 1888 roku – 8,7 tys. (37%)23. W Płowdiwie w 1885 roku liczba muzułmanów wynosiła 7 216 (26%), w 1888 roku – 5 936 (18%), natomiast w Sliwenie w tym czasem nastąpił spadek z 3 333 (16,5%) do 2 791 (13%)24. W Kjustendile w latach 1873–1874 znajdowało się 768 domów muzułmańskich (57,4%), w 1891 roku zaś w mieście mieszkało 581 wyznawców islamu (5,5%)25. Wyjątkami były wyłącznie Stanimaka (gdzie w latach 1881–1888 nastąpił wzrost odsetka wyznawców islamu z 33% do 43%, zjawisko to jest związane z odpływem Greków z miasta), Plewen (wzrost z 20% do 40%) oraz Burgas (gdzie odnotowano minimalny przyrost, odsetek muzułmanów utrzymywał się tam w latach 80. XIX wieku na poziomie 60%)26. Zasadniczo dochodziło do spadku odsetka islamskich mieszkańców miast, co ujmuje zestawienie dotyczące narodowości w ośrodkach miejskich w latach 80. XIX wieku, przygotowane przez Michaiła Sarafowa. Zjawisko to utrzymywało się w okresie późniejszym (zob. tabela 16): 23 М. Сарафов, Населението в градовете…, s. 27–29; Idem, Населението в Княжество България по трите първи преоброявания, „Периодическо списание” 1893, кн. 41–42, s. 785–786; M. Kiel, op. cit., s. 104. 24 Idem, Населението в Княжество…, s. 785; С. Н. Шишков, Пловдив в своето минало и настояще. Историко-етнографски и политико-икономически преглед, Пловдив 2016, s. 157. 25 M. Kiel, op. cit., s 122–123. 26 У. Бюксеншютц, Малцинствената политика в България. Политиката на БКП към евреи, роми, помаци и турци (1944–1989), София 2000, s. 62–63; R. Crampton, The Turks…, s. 57. 27 Można przyjąć, że osoby wymienione jako „Turcy” pokrywają się w tym przypadku z muzułmańskimi mieszczanami. Potwierdza to zestawienie danych dotyczących liczby muzułmanów i Turków w miastach. Zob. М. Сарафов, Населението в градовете…, s. 27–29; Idem, Населението в Княжество…, s. 785–787. Tab. 16: Zmiana odsetka mieszkańców miast bułgarskich według narodowości w latach 1881/1885–1888 Narodowość Płowdiw Sofia Ruse Warna Szumen Sliwen Bułgarzy +5,1% +6% +3,2% +3,2% +1,7% +2,6% Turcy27 –8% –6% –3,2% –2,3% –2% –6,6% Grecy –11,1% +4% +2,1% +0,1% – +9,3% Żydzi +0,3% +3% +0,2% +1,1% +6,2% – Romowie +34% +6,3% bd. +8,3% – –0,7% Niemcy +2% +10,6% – –1,6% – +33% Rosjanie –12,3% –5,6% –11,8% –5,8% –7,1% +16,6% Źródło: М. Сарафов, Населението в Княжество България по трите първи преоброявания, „Периодическо списание” 1893, кн. 41–42, s. 795. Warto przyjrzeć się bliżej, w jaki sposób proces emigracji muzułmanów wpływał na stosunki etniczne i wyznaniowe w miastach bułgarskich na konkretnym przykładzie. Przed wojną krymską w Warnie żyło około 8,3 tys. muzułmanów, w latach 1873–1874 zaś 12 tys. W latach 1881–1888 spadek liczby wyznawców islamu wynosił średnio 2,3% rocznie, co było związane przede wszystkim z procesami migracyjnymi. W związku z przyrostem naturalnym i napływem osadników bułgarskich nie doszło jednak do spadku absolutnej liczby mieszkańców Warny (w 1888 roku w porównaniu z 1881 roku w mieście było zaledwie 124 mieszkańców mniej). W okresie lat 1888–1893 nastąpił dynamiczny przyrost mieszkańców tego ośrodka miejskiego, co było związane z zahamowaniem wyjazdów oraz wysokim przyrostem naturalnym (2,86% w skali roku). Ta tendencja utrzymała się w latach 90. XIX wieku, a napływ Ormian po pogromach w Imperium Osmańskim wzmocnił ją28. W efekcie – zakładając, że językiem tureckim i tatarskim mówili muzułmanie – ich odsetek spadł w latach 1881–1901 z 40,48 do 20,25% (zob. tabela 17). 28 Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1897–1898 г., Варна 1898, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 6 л. 5; А. Иширков, Град Варна, „Периодическо списание” 1905, кн. 65, s. 219–220, 224; Б. Денчев, Варна след освобождението. Едно закъсняло възраждане на българщината, София 1998, s. 42–44. 29 А. Иширков, op. cit., s. 224. Tab. 17: Ludność Warny w latach 1881–1901 według języków Język 1881 1901 Liczba % Liczba % Bułgarski 6 721 27,92% 15 601 45,5% Turecki 8 903 36,98% 5 985 17,45% Grecki 5 367 22,29% 5 913 17,24% Ormiański 1 181 4,9% 3 897 11,36% Tatarski 837 3,5% 948 2,8% Ladino 541 2,2% 1 175 3,4% Romski 338 1,4% 512 1,5% Niemiecki 186 0,8% 264 0,74% Razem 24 074 100% 34 295 100% Źródło: А. Иширков, Град Варна, „Периодическо списание” 1905, кн. 65, s. 221. Zatem w ciągu dwudziestu lat w wyniku emigracji populacja muzułmanów w Warnie zmniejszyła się zaledwie o 2 346, ale w związku z napływem osadników chrześcijańskich ich udział w liczbie mieszkańców miasta spadł o 20,23%. Rocznie średnio ubywało w Warnie 118 wyznawców islamu29. Emigracja ludności muzułmańskiej w istotny sposób zmieniła bułgarskie miasta, w większości straciły one swój dotychczasowy charakter i oblicze. Zahamowała także rozwój szeregu ośrodków, miejsce wyznawców islamu stopniowo zajmowali w nich chrześcijanie, głównie Bułgarzy, ale odzyskanie przez miasta zdominowanych pierwotnie przez muzułmanów dawnego znaczenia wymagało czasu. Wraz ze znikaniem muzułmanów, nastąpiło głębokie przeobrażenie ośrodków miejskich nie tylko na płaszczyźnie demograficznej, ale i architektonicznej, społecznej, obyczajowej, pod względem sposobu ubierania się, codzienności, życia kulturowego oraz politycznego. Przemiany architektonicznego oblicza bułgarskich miast rozpoczęły się wraz z początkiem kształtowania państwa bułgarskiego. Konflikt lat 1877–1878 to czas licznych aktów wandalizmu, profanacji oraz podpaleń meczetów. W rejonie Starej Zagory zniszczono wtedy czternaście meczetów, w tym dwa w samym mieście, a w okolicach Kazanłyku – dwadzieścia cztery, podobne przypadki odnotowano w Samokowie. W rejonie Łoweczu praktycznie wszystkie świątynie muzułmańskie zostały zniszczone poza trzema: we wsiach Gradesznica, Bjała Słatina i Popowci30. Wiele z budynków zostało uszkodzonych w okresie bombardowania miast, np. Widynia, Nikopola, Ruse, Trynu czy Bełogradcziku, część stała się ofiarą pożarów czy ataków ze strony miejscowej ludności31. Wojska rosyjskie wykorzystywały meczety jako szpitale czy magazyny amunicji, wzorując się na Turkach, którzy sami stosowali tego typu praktyki. W czasie wycofywania się z Jambołu nawet pojawiły się głosy ze strony oficerów osmańskich, że należy je podpalić, by wróg nie mógł ich później wykorzystać. Różnica polegała na tym, że po zakończeniu działań wojennych Rosjanie nie przywracali meczetom pierwotnej funkcji32. Na obszarach, które ominęły działania wojenne w latach 1877–1878, architektura islamska zasadniczo nie ucierpiała33. 30 Ж. Назърска, Българската държава и нейните малцинства 1879–1885, София 1999, s. 25; Х. Мехмед, Помаците и торбешите в Мизия, Тракия и Македония, София 2007, s. 55. 31 Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 105. 32 Ibidem, s. 107. 33 В. Плетньов, И. Русев, История на Варна, т. 2: Средновековие и Възраждане (VII в. – 1878 г.), Варна 2012, s. 497. 34 Brophy to Layard, Varna 15.09.1879, FO 195/1246/448–449; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 193–194; Ж. Назърска, Културно-историческото наследство на етническите и религиозните малцинства в България: опазване, съхраняване и социализация, София 2014, s. 90; В. Стоянов, Турското население на България и официалната малцинствена политика (1878–1944), [w:] Страници от българската история. Събития – размисли – личности, т . 2, ред. М. Босева, София 1993, s. 195. 35 McGregor to Elliot, Philippopolis 17.02.1900, FO 78/5078/81–82. Niszczenie meczetów i innych muzułmańskich obiektów religijnych było kontynuowane na dużą skalę właściwie aż do 1880 roku, szczególnie na wschodzie kraju, gdzie silny był muzułmański ruch oporu. W rejonie Tatar Pazardżiku do grudnia 1879 roku zniszczono pięć meczetów. W 1880 roku w Księstwie Bułgarii odnotowano łącznie dziewięć przypadków podpaleń meczetów, pięć zburzono, a siedem zdewastowano. Celami ataków stawały się w tym okresie także cmentarze islamskie34. Pomniejsze przypadki, np. wybijanie szyb, malowanie obraźliwych haseł na murach, włamania i demolowanie wnętrza, spotykano także w późniejszych okresach, jednak miały one charakter sporadyczny, związany z chuligańskimi wybrykami albo z okresowym wzrostem nastrojów antytureckich. Władze bułgarskie wtedy jednoznacznie potępiały takie zachowania35. Po utworzeniu państwa bułgarskiego proces europeizacji miast nabrał nowego impetu – powstawały nowe ulice, kolej, fabryki, drastycznie zmieniał się styl zabudowy, mieli w tym swój udział architekci i inżynierowie z Rosji, Niemiec, Austro-Węgier, Włoch, Francji, także wielu Polaków oraz Czechów36. „Deosmanizacja” i okcydentalizacja łączyła się z koncepcją „nowoczesnego miasta”, rozumianego jako ośrodek z prostymi i szerokimi ulicami; wąskie, kręte i ślepe uliczki utożsamiano zaś z niestabilnością „jarzma tureckiego”37. Wzorowano się na Paryżu Georgesa Haussmanna, Wiedniu czy miastach amerykańskich (na podstawie ostatniego z tych modeli została odbudowana po wojnie Stara Zagora)38. Równocześnie z ośrodków miejskich znikały muzułmańskie elementy architektoniczne, tak charakterystyczne w okresie osmańskim. 36 K. Stanilov, V. Donchev, op. cit., s. 95; K. Kaser, De-Ottomanisation, Europeanisation, and Austrian Urban Architects in the Balkans, [w:] Просторно планирање у Југоисточној Европи (до другог светског рата), ур. Б. Миљковић-Катић, С. Рудић, Београд 2011, s. 251–267. 37 E. Stanoeva, op. cit., s. 215. 38 Доклад до негово величество Фердинанд I цар на българите по случай 25-годишнината от възшествие му на българския престол 1887–1912, София 1912, s. 682–683; D. Parusheva, Orient-Express, or About European Influences on Everyday Life in the Nineteenth Century Balkans, „New Europe College Yearbook” 2001/2002, issue 9, s. 155–160; K. Stanilov, V. Donchev, op. cit., s. 95. Il. 27: Meczet Szabana Efendiego w Warnie, b.d. [Źródło: ДА-Варна ф. 711к оп. 1 a.e. 51 л. 5] Procesowi „deosmanizacji” miast sprzyjała akcja adaptacji meczetów na inne cele. Już 23 (11) lipca 1878 roku metropolici Kjustendiłu oraz Sofii zwrócili się do księcia Aleksandra Dondukowa-Korsakowa o wsparcie dla akcji przekształcania meczetów na cerkwie, co motywowano zmniejszającą się liczbą ludności muzułmańskiej oraz złym stanem świątyń prawosławnych. Rosyjskie władze okupacyjne nie widziały przeciwwskazań dla tego typu działań39. W cerkwie został przekształcony szereg świątyń muzułmańskich w Sofii: Meczet Gul (Cerkiew św. Jerzego, zgodnie z pierwotną funkcją), Meczet Sijawusz (Cerkiew św. Sofii), Meczet Fethi (Cerkiew św. Dimitra), Meczet Sungur (Cerkiew św. Piotra i Pawła) czy Czarny Meczet (Cerkiew Świętych Siedmoczislenników). W podobny sposób powstała Cerkiew Czterdziestu Męczenników w Tyrnowie; w świątynię chrześcijańską przekształcono też Meczet w Kawarnie. Przypadki adaptowania świątyń muzułmańskich na kościoły odnotowywano jeszcze na początku XX wieku. Meczet Sinana Paszy w miejscowości Uzundżowo nieopodal Chaskowa w 1906 roku został przekształcony w Cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy40. Te działania motywowano pierwotną funkcją tych budowli, co w części przypadków było nieprawdą. Odwoływano się przy tym do wątpliwych dowodów: legend, elementów architektonicznych, świadectw starych mieszkańców41. Takie próby podejmowano i wobec Meczetu Ibrahima Paszy w Razgradzie, na co ostatecznie Rosjanie się nie zdecydowali42. Decyzje o przekształceniu meczetów w cerkwi spotykały się z kontrowersjami – w Uzundżukowie, w czasie dyskusji nad przyszłym losem Meczetu Sinana Paszy, część mieszkańców sprzeciwiało się przebudowie, wyrażając przekonanie, że „nie godzi się, by modlić się w starym tureckim meczecie”43. 39 Софийский Губернатор Князю Дондукову-Корсакову, София 11.07.1878, ЦДА ф. 379к оп. 1 а.е. 2 л. 5. 40 Uzundżowo przed 1878 roku było zamieszkałe prawie wyłącznie przez muzułmanów, jednak do początku XX wieku, w wyniku migracji, zmieniła swój charakter etniczny. We wsi brakowało cerkwi, a mieszkańcy musieli wybierać się na liturgię do sąsiedniej miejscowości. Stąd decyzja o przekształceniu świątyni muzułmańskiej w prawosławną. Zob. ДА-Пловдив ф. 67к оп. 2 а.е. 35, passim. 41 Жители города Плевен, 6-ий квартал, Князю Дондукову-Корсакову, Плевен 2.05.1879, ЦДА ф. 379к оп. 1 а.е. 2 л. 8–9; Жители города Плевен, 6-ий квартал, Князю Дондукову-Корсакову, Плевен 18.03.1879, ЦДА ф. 379к оп. 1 а.е. 2 л. 10; От Варненски губернатор до Министерство на финансите, 28.12.1879, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 36 л. 37; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 69–70; Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 106; Nie tylko meczety były przekształcane w cerkwie. Na przykład, w 1889 roku w miejscowości Kniażewo pod Sofią stwierdzono, że jeden z domów porzuconych przez rodzinę muzułmańską kiedyś pełnił funkcję świątyni prawosławnej. Postanowiono przywrócić budynkowi tę funkcję. Zob. От Вакуфска комисия до Министерство на финансите, 24.01.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 154 л. 40. 42 Начальник Восточного Отряда Князю Владимиру А. Черкасскому, Рущук 02.1878, ЦДА ф. 379к оп. 1 а.е. 2 л. 1–2; Жители города Разград Князю Дондукову-Корсакову, Разград 31.01.1878, ЦДА ф. 379к оп. 1 а.е. 2 л. 3–4. 43 Молба телите на с. Узунджово, Хасковоска околия, до Узунджовското черковно настоятелство, Узунджуково 4.09.1900, ДА-Пловдив ф. 67к оп. 2 а.е. 35 л. 27–29. Meczety po 1878 roku przekształcano także w budynki administracyjne, szpitale, więzienia, koszary wojskowe, drukarnie, sklepy, wieże zegarowe, muzea, szkoły, biblioteki oraz magazyny. Na przykład, w Samokowie po tym jak w czasie wojny lat 1877–1878 praktycznie cała ludność muzułmańska uciekła z miasta, Meczet Bajrakli został przekształcony w muzeum44. W kwietniu 1884 roku Meczet Czarszijski w Orjachowie przerobiono zaś na koszary45. 44 S. D. Gruber, op. cit., s. 55–57. 45 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 195–196. 46 От [Софийско градско управление] до Министерство на външните работи и изповеданията, 4.02.1892, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 595 л. 1; R. Crampton, A Concise History…, s. 112; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 194; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 69; M. Savova-Mahon Borden, The Politics of Nationalism under Communism in Bulgaria. Myth, Memories and Minorities, London 2001, s. 264; T. Stoicheva, ‘Giving everyone their due’: Religious buildings in Sofia and the conceptualization of national identity, 1878–1912, „National Identities” 2009, vol. 11, no. 2, s. 198–199. 47 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 195. Wiele meczetów zostało wyburzonych, gdy uznano, że remont nie będzie się opłacać bądź obecność danego budynku była sprzeczna z nowym planem miasta46. Przykładem mogą być świątynie muzułmańskie Starej Zagory, które po wojnie były w opłakanym stanie. W 1896 roku rada miejska poinformowała miejscowego muftiego, że Meczet Gazi Ahmeda Beja zostanie rozebrany. Dwa lata później taki sam los spotkał Meczet Ejne Hodża, co motywowano planem rozwoju miasta47. Il. 28: Meczet w Warnie, b.d. [Źródło: ДА-Варна ф. 711к оп. 1 a.e. 51 л. 4] Władze bułgarskie zakładały, że liczba meczetów powinna spadać wraz z exodusem muzułmanów z kraju – uznawano, że było ich zwyczajnie za dużo. W Kjustendile w czasie okupacji Rosjanie przejęli na użytek administracji pięć z ośmiu meczetów, pozostałe trzy pozostawiono miejscowej gminie islamskiej, jednak bez zaplecza finansowego. W efekcie w lipcu 1881 roku dług wspólnoty muzułmańskiej wynosił 2 452 lewów przy dochodach rocznych 1 994 lewów. Rząd bułgarski odmówił wsparcia finansowego dla świątyń, uznając, że faktycznie większość nie jest użytkowana i niepotrzebnie zatrudnia obsługę48. W 1888 roku dotacje rządowe w wysokości 600 lewów otrzymały wyłącznie dwa meczety w mieście, w 1890 roku zaś – cztery świątynie muzułmańskie wsparto kwotą 1,4 tys. lewów49. Jeszcze w 1889 roku kjustendiłskie władze okręgowe uznawały, że należy ograniczyć ilość świątyń islamskich, z utrzymaniem których wspólnota sobie nie radzi. Był to warunek otrzymania nowych dotacji50. W odpowiedzi rada meczetów wniosła do władz okręgowych o zwolnienie ich wakfów z podatku, co argumentowano tym, że taki przywilej przysługuje świątyniom oraz budynkom sakralnym51. Wniosek jednak został odrzucony, jak tłumaczono groziło to poważnym zmniejszeniem wpływów do skarbu państwa, dodatkowo przy tym wiele wakfów zasilało nie meczety, a chociażby łaźnie, których nie można było uznać za architekturę religijną52. Dalej zaznaczono, iż problemem gminy muzułmańskiej w Kjustendile nie była wysokość podatków od wakfów, a ilość meczetów w mieście. Uznano, że miejscowym wyznawcom islamu wystarczałaby jedna świątynia, w ten sposób rada meczetu nie miałaby problemu z regulowaniem należności wobec państwa53. 48 От мюсюлмански жители на Кюстендил до княз Александър I, Кюстендил 13.05.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 321–322; От Кюстендилски окръжен управител до Министерство на външните работи и изповеданията, Кюстендил 21.07.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 331; Ведомост за джамии в Кюстендил, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 332–333. 49 „Държавен вестник” 1888, год. X, бр. 74 (12 юни), s. 1; „Държавен вестник” 1890, год. XII, бр. 44 (26 февуари), s. 1; „Държавен вестник” 1890, год. XII, бр. 83 (18 април), s. 1. 50 От Кюстендилско окръжно управление (Отеделение на финансите) до Отделение на пряките данъци при Министерство на финансите, Кюстендил 29.03.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 150 л. 10. 51 Просба от настоятелства на джамии в Кюстендил до Кюстендилско окръжно управление, Кюстендил 4.01.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 150 л. 8. 52 От Вакъвска комисия до Министерство на финансите, 5.07.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 150 л. 9. 53 От Кюстендилско окръжно управление (Отеделение на финансите) до Отделение на пряките данъци при Министерство на финансите, Кюстендил 29.03.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 150 л. 10; Прошение на имам Ахмед Хамидов, настоятел на Голяма джамия при Шалдървана в гр. Кюстендил до Министерство на външните работи и изповеданията, Кюстендил [1888], ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 325 л. 16. Il. 29: Meczet Abdul Rachmana w Warnie (po lewej), koniec XIX wieku [Źródło: ДА-Варна ф. 711к оп. 1 a.e. 51 л. 3] Podobną politykę prowadzono w Widyniu. W 1881 roku tamtejsze władze okręgowe wystąpiły do Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wyznań o zaadaptowanie Meczetu Aliego położonego przy ulicy Ribarskiej, nad Dunajem, na budynek administracyjny. Podkreślano, że w mieście znajduje się aż dwadzieścia siedem meczetów, w tym osiem z nich stało zamkniętych i brakowało pieniędzy na ich remont. Liczba świątyń była nieproporcjonalnie duża w stosunku do społeczności islamskiej w mieście (około 600 rodzin). W tym czasie Meczet Aliego pełnił funkcję składu na zboże, do tego budynek znajdował się zbyt blisko ulicy i rzeki, co było sprzeczne z nowymi zasadami rozplanowania przestrzennego oraz normami bezpieczeństwa54. Mufti Widynia zaprotestował, wskazując, że świątynia posiada długą historię, decyzja nie została skonsultowana ze wspólnotą muzułmańską, do tego wcześniej odebrano gminie islamskiej budynek szkolny przy ulicy Hadżi Dimitra55. Protest nie spotkał się z odpowiedzią ministerstwa. 54 От Видински окъжен началник до Министерство на външните работи и изповеданията, Видин 24.07.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 404; От Видински окъжен началник до Министерство на външните работи и изповеданията, Видин 5.09.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 407; Рапорт от Видински окъжен началник до Министерство на външните работи и изповеданията, Видин 11.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 413–414. 55 От Видински мюфти до Министерство на външните работи и изповеданията, Видин 25.08.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 405. Il. 30: Meczet Ibraima Paszy w Razgradzie, 1930 [Źródło: Regionalna Biblioteka im. Penczo Sławejkowa w Warnie] W razie zburzenia bądź odebrania budynku należącego do gminy islamskiej radzie meczetu należała się rekompensata finansowa, co nie było przestrzegane, a kwota odszkodowania była zaniżana. Zdarzały się przypadki, gdy meczet wciąż należał do gminy muzułmańskiej, jednak był wykorzystywany przez władze, które przez lata nie wywiązywały się z płacenia należności wynikające z dzierżawy lub robiły to nieregularnie i według własnego uznania. Na przykład, jedną ze świątyń islamskich w Tatar Pazardżiku wynajmowały władze miejskie, które wykorzystywały budynek jako magazyn. Przez szesnaście lat dzierżawy (1878–1904) płacono zaniżone stawki czynszu. Meczet Orta Tuna w Widyniu od 1893 roku był wykorzystywany jako skład przez administrację municypalną, która nie przekazywała żadnych opłat radzie meczetów. Dopiero w 1905 roku, czyli po trzynastu latach, wspólnota islamska odzyskała świątynię56. 56 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 195–196. W wybranych ośrodkach miejskich od lat 70. XIX wieku do pierwszej połowy XX wieku liczba meczetów przedstawiała się następująco: Tab. 18: Meczety w bułgarskich miastach na przełomie XIX i XX wieku Miasto ok. 1870 1877–1878 ok. 1890 XX wiek Bełogradczik bd. 3 bd. 1 (1938) Dupnica 11 13 bd. 1 (1925) Karłowo bd. bd. 7 4 (1902) Kazanłyk 16 bd. bd. 1 (ok. 1900) Kjustendił 16 13 9 2 (1936) Ruse 30 bd. bd. 19 (1909), 7 (1936) Sliwen bd. 22 1757 Mniej niż 11 (1911) Szumen 40 bd. 47 33 (1907) Tatar Pazardżik 19 bd. bd. 4 (1923) Warna 19 14 17 bd. Złatica 4 bd. 0 bd. 57 Około 1890 roku większość meczetów sliweńskich znajdowało się w ruinie. 58 Mniejsze skupiska świątyń muzułmańskich znajdowała się w okręgach: starozagorskim (46), chaskowskim (43), tatar-pazardżickim (35), tyrnowskim (29), swisztowskim (27), sliweńskim (23), sewliewskim (18), widyńskim (17), wraczańskim (16), pleweńskim (15), łoweckim i łomskim (po 11), kjustendiłskim (10) i sofijskim (4). A. Дюрасел, Международен алманах за България 1898, София 1897, s. 726–727; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 198–199; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 72. 59 Български алманах за 1911 г., ред. Я. Икономов, А. Дамянов, София 1911, s. 180; W Bułgarii znajdowało się sporo meczetów w porównaniu z innymi krajami bałkańskimi – dla przykładu, w 1900 roku w rumuńskiej Dobrudży funkcjonowało ich 260. A. Eminov, Turks and Tatars in Bulgaria and the Balkans, „Nationalities Papers” 2000, vol. 28, no. 1, s. 134. 60 M. Kiel, op. cit., s. 111, 118–120, 124–125. 61 Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 107. Źródło: „Варненски общински вестник” 1889, год. 2, бр. 8 (5 април), s. 3; Б. Лори, Съдбата на османското наследство. Българската градска култура 1878–1900, прев. Л. Янакиева, София 2002, s. 108; S. D. Gruber, Selected Muslim Historic Monuments and Sites in Bulgaria, Washington 2010, s. 53. Całościowe dane wskazują, że w 1897 roku w Bułgarii funkcjonowało 1 374 meczetów, z czego najwięcej znajdowało się w okręgach szumeńskim (278), warneńskim (247), ruseńskim (147), razgradzkim (121), burgaskim (100), płowdiwskim (94) oraz silistreńskim (85)58. Tuż przed wojnami bałkańskimi liczba świątyń islamskich w kraju wzrosła do 1 425 (przy 2 839 prawosławnych cerkwiach i monasterach)59. Nie dochodziło więc do spadku liczby meczetów w skali całego kraju, proces ten ograniczał się zasadniczo do obszarów oraz miast, z których społeczność muzułmańska praktycznie zniknęła. W Plewnie w 1873 roku znajdowało się osiemnaście meczetów, na początku XX wieku – już tylko jeden, w Dupnicy zaś w 1867 roku funkcjonowało jedenaście, po 1878 roku uchował się również jeden – Meczet Ahmeda Bega60. Tam, gdzie wyznawcy islamu wciąż stanowili spory odsetek mieszkańców, np. Szumenie, Ruse czy Sliwenie, nie odnotowano tego procesu61. Meczety zachowywano tam, gdzie koncentrowała się populacja muzułmańska, czyli na północnym wschodzie kraju; na zachodzie oraz południu – wraz z masową emigracją muzułmanów, znikały także sakralne budowle islamskie. W latach 1884–1897 w rejonie Starej Zagory liczba meczetów spadła o dwadzieścia dwa62. Tymczasem w niektórych okręgach wschodnich świątyń muzułmańskich było coraz więcej, np. w burgaskim, gdzie od 1897 do 1911 roku pojawiło się osiemdziesiąt sześć nowych63. Tam, gdzie żyła liczna społeczność muzułmańska, na przełomie XIX i XX wieku meczetów wciąż było więcej niż cerkwi. W 1889 roku w Warnie na trzydzieści siedem aktywnych duchownych aż dziewiętnastu było imamami, ich liczba wyraźnie przeważała nad bułgarskimi i greckimi popami (po pięciu)64. W 1891 roku w okręgu warneńskim znajdowało się osiemdziesiąt sześć kościołów prawosławnych, świątyń islamskich zaś 26065, w ciągu czterech lat liczba tych drugich wzrosła do 29066. Proporcje te ulegały zmianom, jakkolwiek wciąż meczetów było więcej niż cerkwi – w 1911 roku w rejonie Warny funkcjonowało 152 świątyń prawosławnych i 256 muzułmańskich67. Na utrzymanie się tak dużej liczby meczetów w tym rejonie wpływ miało rozporządzenie warneńskiego naczelnika okręgowego z 1904 roku, w którym przyjęto, że decyzje o zburzeniu bądź przekształceniu meczetu w cerkiew lub szkołę miały być poddawane pod głosowanie w Zgromadzeniu Narodowym. Uznano, że o ile w danej wsi żyje choćby jeden muzułmanin, nie można likwidować ostatniej świątyni islamskiej68. Podobnie było w przypadku Rodopów. Na przykład, pod koniec XIX wieku w muftliku peszterskim funkcjonowało jedenaście meczetów z najbardziej reprezentatywnym w Czepino69. Na obszarach zdominowanych przez muzułmanów sytuacja finansowa rad meczetów, a co za tym idzie świątyń muzułmańskich, była znacznie bardziej korzystna niż w rejonach, gdzie wspólnota była nieliczna70. Na północnym wschodzie najbogatsze gminy 62 Статистически алманах за Старозагорский департамент за 1884 високосна година, Стара Загора 1884, s. 67. 63 Бургарски окръг в духовно отношение през 1891 г., [w:] История на българите 1878–1944 в документи, т. 1: 1878–1912, ч. 1: Възстановяване и развитие на българската държава, ред. В. Георгиев, С. Трифонов, София 1994, s. 207. 64 „Варненски общински вестник” 1889, год. 2, бр. 28–29 (21 декември), s. 3. 65 Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1890–1891 г., Варна 1891, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 3 л. 72. 66 Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1892–1893 г., Варна 1894, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 4 л. 95. 67 Изложение за състоянието на Варненско окръжие през 1910–1911 г., Варна 1911, ДА-Варна ф. 78к оп. 3 а.е. 17 л. 139–140. 68 От Варненско окръжно управление до Варненско околийско управление, 05.1904, ДА-Варна ф. 78к оп. 1 а.е. 10 л. 25; От Симеон Варненско-Преславски до Варненски окръжен управител, 19.04.1904, ДА-Варна ф. 78к оп. 1 а.е. 10 л. 30; От Министерство на финансите до Варненски окръжен управител, 4.05.1904, ДА-Варна ф. 78к оп. 1 а.е. 10 л. 32. 69 Рапорт от Пещерския мюфтийски наместник до Министерство на външните работи и изповеданията, Пещера 21.06.1899, ДА-Пловдив ф. 1141к оп. 1 а.е. 31 л. 7–8. 70 Zob. np. От мюсюлманска община в Осман-пазар до Османпазарско околийско управление, 22.08.1880, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 123. muzułmańskie same starały się pozbywać wakfów, którymi ze względu na dużą liczbę nie mogły skutecznie administrować71. 71 От Варненско окръжно управление до Министерство на финансите, Варна 29.01.1883, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 67 л. 23. 72 От санитарна комисия на 4. участък в град Варна до кмет на Варна, Варна 9.07.1884, ДА-Варна ф. 58к oп. 9 a.e. 2 л. 1–2; От санитарна комисия на 1. участък в град Варна до кмет на Варна, Варна 16.08.1884, ДА-Варна ф. 58к oп. 9 a.e. 2 л. 17; З. Велинова, И. Начев, op. cit., s. 147–148; R. Crampton, A Concise History…, s. 58. C:\Users\KRZYSZ~1\AppData\Local\Temp\enhtmlclip\Image(31).png Il. 31: Czarszija w Samokowie, ok. 1878 roku [Źródło: Подбрани извори за българската история, т. 4, кн. 1: Българската държава и българите (1878–1946), съст. Г. Марков, А. Рабаджийска, Д. Илиева, Й. Колев, Я. Банков, В. Колев, Х. Темелски, София 2009, s. 328] Likwidacja czarszii w miastach bułgarskich była związana w pierwszej kolejności z kwestiami sanitarnymi, jakkolwiek także z ideą modernizacji: zastępowania otwartego targu typu orientalnego zamkniętą halą handlową znaną z Zachodu. Był to stopniowy proces, mniej gwałtowny niż znikanie meczetów z bułgarskiej przestrzeni publicznej. W pierwszych latach po wojnie czarszije zachowały przeważnie funkcję centrum miast, dopiero od połowy lat 80. dostrzegalny kryzys w rzemiośle doprowadził do przenoszenia życia miejskiego w okolice budynków administracyjnych. Wielu rzemieślników wyprowadzało się na obrzeża miejskie, co było związane m.in. z problemem konkurencji i kształtującym się przemysłem, wzrostem podatków, a także – w przypadku niektórych zawodów – z normami sanitarnymi (garbarstwo, rzeźnie). Zasadniczo jednak do końca XIX wieku bułgarskie targowiska wyglądały jak w czasach osmańskich72. Za przykład może posłużyć sofijska czarszija. Nie starano się jej przenieść, przebudować czy zlikwidować, a jedynie przystosować do podstawowych standardów higienicznych. Jednak nawet generalny remont targowiska z 1888 roku nie zmienił wiele w jego funkcjonowaniu. Nadzór nad tym procesem sprawowało powołane w 1880 roku przy władzach miejskich Biuro Sanitarne. Aż do 1898 roku, kiedy zatrudniono wyszkolony personel i zorganizowano odpowiednie laboratorium, jego działalność była symboliczna. Dopiero w tym roku przystąpiono do bardziej dynamicznych działań: nie tylko obciążono karami finansowymi aż 845 sprzedawców za niespełnianie podstawowych norm sanitarnych, ale i rozpoczęto prace nad projektem nowego targowiska. Budowa hali handlowej projektu Nauma Torbowa, wzorującego się na Les Halles w Paryżu, zakończyła się dopiero w 1911 roku. W ten sposób dawne miejsce handlu oraz życia społecznego znalazło się na peryferiach życia miasta73. W Burgasie natomiast po pożarze w 1898 roku czarszija została zlikwidowana, a na jej miejscu powstała nowa dzielnica. Inne rozwiązanie przyjęto w Dupnicy, gdzie w przeciągu lat 80. XIX wieku stopniowo przerabiano targowisko na „styl europejski”, który ostatecznie zaczął przeważać nad dawnym charakterem tego miejsca74. 73 E. Stanoeva, op. cit., s. 220–222; R. Crampton, The Turks…, s. 52. 74 Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 114–115. http://stara-sofia.com/bbashi2.jpg Il. 32: Sofijska łaźnia przy Meczecie Banja Baszi pod koniec XIX wieku [Źródło: http://stara-sofia.com/sledosvjamii.html, 20.03.2017] C:\Users\KRZYSZ~1\AppData\Local\Temp\enhtmlclip\Image(32).png Il. 33: Łaźnia w miejscowości Owcza Kuła, 1910 [Źródło: Подбрани извори за българската история, т. 4, кн. 1: Българската държава и българите (1878–1946), съст. Г. Марков, А. Рабаджийска, Д. Илиева, Й. Колев, Я. Банков, В. Колев, Х. Темелски, София 2009, s. 368] Podobny los spotkał łaźnie, które przez pierwsze lata po 1878 roku funkcjonowały jak w przeciągu wieków, np. w sofijskim hammanie wciąż wydzielono dni dla chrześcijan, muzułmanów, Żydów, żołnierzy czy więźniów, podobnie było w przypadku Płowdiwu75. Wynikało to z faktu, że większość łaźni wciąż była zarządzana przez muzułmanów, posiadających nieoficjalny monopol w tym zawodzie76. Hammany borykały się w tym czasie z kłopotami finansowymi, nie przysługiwały im dotacje rządowe czy prawo do zachowania wakfów – Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Wyznań nie uznawało ich za zabudowę o charakterze religijnym. Stąd zarządcy łaźni, nieprzyzwyczajeni do funkcjonowania bez wsparcia ze strony wakfów, skazani byli często do zaciągania pożyczek i wpadali w spiralę zadłużenia77. Prowadziło to do ich likwidacji, np. w 1888 roku zadecydowano o rozbiórce niszczejącej sofijskiej łaźni nieopodal Czarnego Meczetu, na której miejscu został wybudowany później szpital78. Zamykanie hammanów miało także związek z wyjazdami muzułmanów – w 1894 roku płowdiwski dziennik „Балканска зора” wyrażał obawę, że w wyniku emigracji niedługo w Bułgarii może zabraknąć łaźni79. 75 „Балканска зора” 1890, год. I, бр. 199 (6 ноември), s. 3; R. Crampton, The Turks…, s. 52. 76 „Балканска зора” 1894, год. IV, бр. 1094 (11 януари), s. 2. 77 От Шуменско окръжно управление до Министерство на финансите, 1.12.1882, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 67 л. 6–7. 78 От Софийско окръжно управление до IV Отделение на Министерство на финансите, 21.09.1888, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 154 л. 76. 79 „Балканска зора” 1894, год. IV, бр. 1094 (11 януари), s. 2. Przed 1878 rokiem tekke oraz turbe były skoncentrowane w północno-wschodniej Bułgarii (w okolicach Razgradu, Osman Pazaru i Szumenu), a także w południowo-wschodnich regionach (Kyrdżali, Chaskowo, Stara Zagora)80. W samym wilajecie dunajskim w latach 1872–1873 znajdowało się 112 tekke81. Wojna rosyjsko-turecka (1877–1878) i powstanie państwa bułgarskiego doprowadziły do zniknięcia wielu klasztorów derwiszów oraz grobowców na tych ziemiach. W rejonach Sofii przed wojną funkcjonowało dwanaście tekke, w 1902 roku nie funkcjonowało już żadne – większość zniszczyli Rosjanie oraz Bułgarzy jeszcze w czasie konfliktu lat 1877–187882. W tym okresie osiem z jedenastu tekke zostało zlikwidowanych w Płowdiwie (pozostałe przerobiono na barak i dwa domy publiczne). Podobny los spotkał szesnaście tekke z Kjustendiłu. Proces znikania klasztorów derwiszów postępował w późniejszym okresie, np. Tekke Bektaszi w Nikopolu zostało zniszczone w 1883 roku83, a na miejsce zburzonego w 1888 roku Turbe Baliego Efendiego z Sofii w miejscowości Kniażewo stanęła cerkiew prawosławna84. Zanik tekke i turbe wynikał między innymi z faktu, że były one charakterystyczne dla islamu nieortodoksyjnego, którego wyznawcy po powstaniu państwa bułgarskiego asymilowali się z sunnitami lub wyjeżdżali. W efekcie w 1897 roku zachowało się zaledwie dziewięć tekke w skali całego kraju – dwa w okręgu chaskowskim, cztery w ruseńskim i dwa w razgradzkim. Mogły one funkcjonować jedynie dzięki wsparciu finansowemu płynącemu z Konstantynopola85. 80 S. D. Gruber, op. cit., s. 7. 81 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 197–198. 82 M. Kiel, op. cit., s. 120. 83 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 198–199. 84 S. D. Gruber, op. cit., s. 69–70. 85 A. Дюрасел, op. cit., s. 726–727 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 198–199; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 72. 86 А. Пижев, В. Сукарев, С. Шивачев, История на Община Пловдив (1878–1989), Пловдив 2014, s. 20. 87 Brophy to Lascalles, Varna 4.09.1880, FO 195/1312 (brak stron); McGregor to Elliot, Philipopolis 17.02.1900, FO 78/5078/81–82; Ж. Назърска, Културно-историческото наследство…, s. 97. Ofiarami nowych czasów stawały się także muzułmańskie cmentarze. W zajętym przez Rosjan Płowdiwie od pierwszych dni okupacji przystąpiono do likwidowania nagrobków na tureckim miejscu pochówku – plan zagospodarowania przestrzennego zakładał, że na tym terenie powstanie park miejski, potem nazwany na część księcia Dondukowa-Korsakowa86. W Starej Zagorze dawny cmentarz islamski zaczął pełnić funkcję śmietniska. W Łoweczu, Swisztowie, Burgasie i Ruse na miejscu pochówku powstały parki bądź stawiano budynki administracyjne, a w Warnie wybudowano cerkiew87. Płyty nagrobkowe były wykorzystywane w różnych celach: budowy ogrodzeń, dróg, fundamentów czy mostów. W czasie organizowania Międzynarodowych Targów w Płowdiwie w 1892 roku nagrobki ze starego cmentarza muzułmańskiego wykorzystano do budowy zbiorników wodnych, potrzebnych na czas wydarzenia88. W decyzjach o likwidacji cmentarzy kluczową rolę odgrywały nowe plany zagospodarowania miast, ale także kwestie sanitarne. Przepisy nakazywały by cmentarze położone były w odległości trzystu metrów od zabudowy, co miało przeciwdziałać epidemiom. Trzeba jednak podkreślić, że nowe przepisy sanitarne doprowadzały również do przenoszenia cmentarzy chrześcijańskich oraz żydowskich, a tego typu działania na mniejszą skalę były podejmowane także przed powstaniem państwa bułgarskiego, np. w Czirpanie w 1868 roku89. 88 От Управителната комисия на Пловдивското изложение до Пловдивската община, Пловдив 3.03.1892, ДА-Пловдив ф. 1200к оп. 1. а.е. 8 л. 1. 89 К. Иречек, Български дневник, т. 1: 1879–1881, съст. И. Димитров, Е. Стателова, София 1995, s. 121; „Варненски общински вестник” 1889, год. 2, бр. 22 (25 октомври), s. 2; Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 199–201; Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 114–115; W. Höpken, From Religous Idendity to Ethnic Mobilisation: the Turks of Bulgaria before, under and since Communism, [w:] Muslim Identity and the Balkan States, ed. H. Poulton, S. Taji–Farouki, London 1997, s. 59; D. Parusheva, Orient-Express…, s. 143; R. Crampton, The Turks…, s. 53–54. 90 E. Stanoeva, op. cit., s. 212–215. 91 От Дирекция на Обществени сгради на МФ до Министерство на финансите, София 11.10.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 147 л. 71; Рапорта от бившия временния председател на него же съвета Петра А. Попова към Варненски градски съвет, Варна 5.05.1879, ДА-Варна ф. 58к oп. 2 a.e. 1 л. 1–2; Приказ Варненской губернии, Варна 23.10.1878, ДА-Варна ф. 827к оп. 1 а.е. 32 л. 1; Рапорт от Добричко околийско управление до Варненски окръжен управител, 17.12.1888, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 147 л. 56; От Дирекция на Обществени сгради на МФ до Министерство на финансите, 18.11.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 147 л. 60. 92 К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 40; E. Stanoeva, op. cit., s. 217–218; W 1880 roku niewielki sofijski Meczet Czelebi został wysadzony w powietrze, by zrobić miejsce na nowe skrzydło pałacu książęcego z salonem przeznaczonym na bale. Początkowo chciano przerobić tę świątynię na kaplicę katolicką dla monarchy, Po 1878 roku w powstającym państwie bułgarskim brakowało zarówno wykształconych Bułgarów, którzy zasililiby kadrę administracyjną, jak i budynków, w których można by umieścić urzędy. W osmańskich miastach w ramach mahali funkcję budynków użyteczności publicznej spełniały świątynie oraz szkoły, obiektami łączącymi dzielnice była czarszija oraz konak90. Stare tureckie konaki były adaptowane na użytek bułgarskiej administracji w miastach tymczasowo, a na stałe na prowincji, gdzie nie można było sobie pozwolić na większe inwestycje budowlane91. Na przykład, w 1879 roku w Sofii zachowało się tylko 186 budynków użyteczności publicznej. Wśród nich były szpitale, baraki i magazyny, zorganizowane w okresie wojny, a także jedyny osmański budynek administracyjny, czyli konak. Urządzono w nim w latach 1880–1882 pałac książęcy, za co odpowiedzialny był austriacki architekt Viktor Rumpelmayer. Siedziba monarchy miała nie tylko pełnić funkcję centralnego budynku stolicy, ale i symbolu niezawisłości Księstwa. Konak był w dramatycznym stanie, m.in. tylko jeden pokój był zdatny do funkcjonowania, do tego przeciekał mu dach92. Warto też nadmienić, że Zgromadzenie Ustawodawcze w 1879 jednak wycofano się z tego pomysłu. Zob. К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 27; Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 106. 93 Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 109–110. 94 От Министерство на външните дела и изповеданията до Дипломатически агент в Цариград, София 8.08.1880, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 9 л. 192; Изпит на Михаил Първанов от г. Берковица, Берковица 24.07.1880, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 9 л. 193; Изпит на Кръсто Ичов в от г. Берковица, Берковица 24.07.1880, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 9 л. 193a; Oт Министерство на вътрешните работи до Министерство на външните работи и изповеданията, София 16.11.1883, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 51 л. 232; „Витоша” 1879, год. I, бр. 10 (30 юни), s. 1; Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 100. 95 К. Иречек, Княжество България. Негова повърхнина, природа, население, духовна култура, управление и новейша история, ч. II: Пътувания по България, Пловдив 1899, s. 29–30. 96 Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатически агент в Цариград, София 14.11.1880, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 44 л. 162. 97 „Витоша” 1880, год. I, бр. 74 (5 март), s. 4. 98 Lascalles to Earl Granville, Sofia 20.08.1880, no. 150, FO 195/1312 (brak stron); Рапорт от градския архитект до съвета за събирянето на полуразрушени турски къщи (7.09.1878), [w:] Софийското общинско управление 1878–1879, съст. Н. Недева, Н. Марков, София 2000, s. 176; Акт на съвета за събирянето на полуразрушени турски къщи (7.09.1878), [w:] Софийското общинско управление…, s. 176–177; Рапорт от съвета до полицмейстера относно актовете за съборените турски къщи (27.09.1878), [w:] Софийското общинско управление…, s. 177; „Витоша” 1879, год. I, бр. 10 (30 юни), s. 2. roku zostało zorganizowane w tyrnowskim konaku. W Widyniu nie tylko siedziby władz okręgowych i powiatowych znalazły się w dawnych budynkach osmańskich, ale i więzienie oraz koszary. W Dupnicy zorganizowano w ten sposób siedzibę burmistrza, naczelnika powiatowego, a także komisariat policji, sąd powiatowy, notariat oraz kasę rolniczą93. Masowa emigracja muzułmanów miała istotny wpływ na najbardziej rozpowszechniony typ zabudowy – domy mieszkalne. W toku ucieczek wojennych (a także wraz z wyjazdami w następnych latach) porzucano domy, które albo były przejmowane przez władze miejskie, albo osiedlali się w nich nadciągający z Macedonii i Tracji Bułgarzy, albo były burzone w toku realizacji nowych planów zagospodarowania przestrzennego. Na przykład, w Sofii po wojnie znajdowało się 870 muzułmańskich domów, z których praktycznie wszystkie zostały uszkodzone w czasie konfliktu94. Konstantin Jireček wspominał, rosyjscy żołnierze rozbierali je masowo na opał95. Na mocy Edyktu komisarza rosyjskiego z 8 marca (24 lutego) 1879 roku puste domy miały zostać wystawione na licytację96. Stołeczne władze municypalne zdecydowały, że porzucone budynki mieszkalne będą sprzedawane po obniżonych cenach (około 20%) przybywającym do miasta Bułgarom. Wywłaszczenia argumentowano długami, wynikającymi z nieuregulowanych podatków, kumulującymi się w okresie nieobecności właścicieli w kraju97. Teoretycznie decyzje o przejmowaniu domów uchodźców muzułmańskich miały być zatwierdzane przez komisje bułgarsko-muzułmańskie, zajmujące się także kwestiami regulowania praw do ziemi, jednak zwracano uwagę, że pod decyzjami o sprzedaży domów muzułmanów rzadko widniały podpisy islamskich członków tej instytucji98. Wprawdzie wielu powracających po wojnie na ziemie bułgarskie uchodźców odzyskało swoje majątki, spora grupa jednak długo nie pozostawała w kraju i decydowała się na ponowną emigrację. Nieruchomości albo starali się wynająć, albo sprzedawali po zaniżonych cenach, albo po prostu porzucali99. Wiele budynków mieszkalnych stało opustoszałych przez lata. Jeszcze w 1889 roku w Bałcziku, Dobriczu oraz Prowadii znajdowały się puste, niszczejące domy po Turkach i Tatarach, które dopiero wtedy chciano wyremontować oraz wynająć100. Problem polegał na tym, że nikt nie chciał ich dzierżawić, a gdy władze lokalne starały się je sprzedać, nie pojawiał się żaden kupiec101. Czasem wynikało to z niejasnego statusu prawnego nieruchomości. Sulejman Arnauta wyjechał z Kjustendiłu nie w okresie wojny, a w latach 60. XIX wieku, dom pozostał jego własnością, choć stał pusty. Dlatego też nie traktowano jego majątku na tej samej zasadzie, co uchodźców wojennych. Gdy w 1889 roku Arnauta zmarł, a nie zgłosili się żadni jego dziedzice, przyjęto, że władze miejskie mogą przejąć majątek (szczególnie, że wcześniej wyremontowano go za kwotę 600 lewów)102. 99 „Витоша” 1879, год. I, бр. 47 (14 ноември), s. 2. 100 От Варненски окръжен управител до Централно Съкровищничество, Варна 27.05.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 147 л. 61. 101 От Шуменско окръжно управление до IV Отделение на Министерство на финансите, Шумен 15.11.1891, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 243 л. 47; От Шуменско окръжно управление до IV Отделение на Министерство на финансите, Шумен 31.12.1891, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 243 л. 50. 102 Журнално постановление но. 157 на Кюстендилска окръжна постоянна комисия, 25.07.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 150 л. 191–192; Акт, 10.03.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 150 л. 193; Сметка за реновиране на къща, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 150 л. 194–196. 103 Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 124–127. Wraz ze znikaniem muzułmanów z miast zmieniał się sposób myślenia o tym jak powinien wyglądać dom. W kulturze islamu nie widziano potrzeby epatowania bogactwem, traktując dom jako przestrzeń całkowicie prywatną, co miało wpływ na całą architekturę ziem bułgarskich. Po 1878 roku Bułgarzy czuli się coraz swobodniej w pokazywaniu odniesionych sukcesów przez wygląd nieruchomości. W efekcie gdy przed wojną dominował tzw. styl odrodzeniowy, wzorowany zasadniczo na zabudowie Konstantynopola, po powstaniu Bułgarii stopniowo wypierał go eklektyzm oparty na mieszance stylów zachodnich: renesansie, baroku, rokoko. Dopiero pod koniec pierwszej dekady XX wieku w architekturze pojawiła się tendencja poszukiwań „orientalnej bułgarskości”, czego przykładami są Pałac Synodu Biskupiego w Sofii z 1908 roku, łaźnia sofijska z 1910 i przede wszystkim Sobór św. Aleksandra Newskiego103. C:\Krzysztof\Projekty\Islam bułgarski\Doktorat\Tekst - wersje\V. 2\Do uzupełnienia\0EUt_C-A.jpeg Il. 34. Pierwszy plan zagospodarowania przestrzennego Sofii z 1878 roku [Źródło: http://www.anamnesis.info/node/1372, 28.09.2018] Osmański system organizacji miast wiązał się z brakiem planowania urbanistycznego. Odrodzona Bułgaria starała się zerwać z tym podejściem. W okresie 1878–1912 przyjęto 116 planów nowego zagospodarowania przestrzennego miast, z czego do 1885 roku trzydzieści sześć, a od zjednoczenia do wojen bałkańskich – osiemdziesiąt. W efekcie w przeciągu trzydziestu lat od utworzenia państwa większość bułgarskiej miast została przeorganizowana. Początki wielkiej akcji przebudowy sięgają już wojny lat 1877–1878, kiedy rosyjscy inżynierowie wojskowi stworzyli dokumentację dotyczącą kształtu miast bułgarski i nowy plan zagospodarowania Sofii104. Trzeba jednak zaznaczyć, że w wielu przypadkach projekty urbanistyczne nie zakładały daleko idących zmian, np. w Tyrnowie, Stanimace czy Berkowicy poszerzano wyłącznie główne ulice, a w Płowdiwie, Burgasie, Prowadii czy Warnie przeobrażeniu uległy wybrane dzielnice. Projekty całkowitej przebudowy dotyczyły ośrodków zniszczonych znacząco w czasie wojny 1877–1878, m.in. Sofii czy Starej Zagory105. W tych miastach, podobnie jak w Dupnicy czy Razgradzie, nie dało się poprowadzić prostych ulic bez zburzenia części muzułmańskich budowli 104 K. Stanilov, V. Donchev, op. cit., s. 95. 105 Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 101–102; Постановлениe на Провадийско градско общинско управление (бр. 34), 19.06.1889, ДА-Варна ф. 87к оп. 1 а.е. 4 л. 29–30. religijnych106. Różne czynniki powstrzymywały władze miejskie przed wprowadzaniem rewolucyjnych planów zagospodarowania przestrzennego. W 1881 roku w Ruse zaplanowano masowe wyburzanie świątyń islamskich, jednak wycofano się z niego pod wpływem protestów muzułmanów oraz innych grup wyznaniowych. Zgodnie z projektem z miasta miało zniknąć szesnaście z trzydziestu meczetów, w praktyce zlikwidowano siedem107. W Płowdiwie przyjęto nowe plany zagospodarowania przestrzennego dopiero w latach 90. XIX wieku, choć przebudowa zaczęła się już pod rosyjskim kierownictwem po 1878 roku. Po zjednoczeniu i załamaniu się stosunków rosyjsko-bułgarskich architekci i inżynierowie zaangażowani w projekt wyjechali z miasta, które do tego borykało się z usuwaniem zniszczeń po pożarze. Do reorganizacji Płowdiwu powrócono dopiero w latach 1891–1896 – odpowiedzialny był za to austriacki architekt Joseph Schnitter, który wzorował się na modernizacji Sofii108. Po tej przebudowie w Płowdiwie uchowały się dwie okazałe świątynie muzułmańskie: Meczet Imaret przy rzece Maricy i Meczet Piątkowy o kwadratowej bryle109. Na początku XX wieku zaczęto także przyjmować plany zagospodarowania przestrzennego mniejszych miejscowości i wsi, co łączyło się z podobnymi konsekwencjami110. 106 Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 108. 107 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 195. 108 K. Stanilov, V. Donchev, op. cit., s. 99–100. 109 К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 126. 110 Отчет за деятелността на Варненската окръжна постоянна комисия (20.09.1908 – 20.09.1909), ДА-Варна ф. 717к оп. 2 a.e. 4 л. 22–24; Отчет за деятелността на Варненската окръжна постоянна комисия (20.09.1910 – 20.09.1911), ДА-Варна ф. 717к оп. 2 a.e. 5 л. 49–51; Отчет за деятелността на Варненската окръжна постоянна комисия за 1913 г., ДА-Варна ф. 717к оп. 2 a.e. 6 л. 61–64. 111 Więcej o warneńskich czeszmach zob. A. Златанов, Две османски чешми от XIX век във Варна, [w:] Мартенски студентски четения. Сборник с материали от Пета студентска научна конференция във ВТУ „Св. св. Кирил и Методий”, Велико Търново 2016, s. 195–208. Il. 35: Turecka czeszma w parku nadmorskim w Warnie, b.d.111 [Źródło: ДА-Варна ф. 711к оп. 1 a.e. 71 л. 1] Przeobrażenie miast bułgarskich nie było wyłącznie podyktowane kwestiami ideologicznymi, odcięciem się od dziedzictwa osmańskiego i chęcią modernizacji, ale także praktycznymi. Jak wspomniano, masowe zamykanie meczetów było motywowane czynnikami finansowymi. Stojące przed licznymi wydatkami oraz wyzwaniem modernizacji kraju władze bułgarskie nie dysponowały środkami by utrzymać wszystkie świątynie muzułmańskie, tym bardziej, że wiele z nich było zamykanych w związku z exodusem wyznawców islamu112. Stosowano zasadę, że jeżeli jakiś budynek bądź działka podlegająca gminie muzułmańskiej nie jest użytkowana, następowało jej przejęcie przez skarb państwa113. Mówiąc o praktycznych przyczynach „deosmanizacji” miast, warto podkreślić, że poszerzanie ulic miało ułatwić zwalczanie pożarów, które były plagą w tym okresie. Na przykład, Dupnica stanęła w płomieniach w 1890, 1892 i 1902 roku, Tatar Pazardżik i Koteł w 1904 roku zostały właściwie zniszczone przez pożar114. Nie likwidowano czeszm w centrach miejscowości czy przy drogach, bo pełniły funkcje praktyczne – nie korzystali z nich wyłącznie muzułmanie, ale wszyscy, niezależnie od wyznania115. 112 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 21. 113 Варненски окръжен управител до Министерство на външните дела и изповеданията, Варна 1.02.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 147 л. 77. 114 Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 115. 115 Протоколи на Варненски окръжен съвет (Първа редовна сесия от втория период: 2–23.09.1891), ДА-Варна ф. 717к оп. 2 a.e. 1 л. 73–74; Протоколи на Варненски окръжен съвет (Втора редовна сесия от втория период: 2–23.09.1892), ДА-Варна ф. 717к оп. 2 a.e. 1 л. 7, 14; Отчет за деятелността на Варненската окръжна постоянна комисия (1.09.1890 – 1.09.1891), ДА-Варна ф. 717к оп. 2 a.e. 2 л. 9–10; Отчет за деятелността на Варненската окръжна постоянна комисия (1.09.1891 – 1.09.1892), ДА-Варна ф. 717к оп. 2 a.e. 2 л. 12–22; Отчет за деятелността на Варненската окръжна постоянна комисия (10.09.1906 – 10.09.1907), ДА-Варна ф. 717к оп. 2 a.e. 3 л. 15–16; Отчет за деятелността на Варненската окръжна постоянна комисия (20.09.1908 – 20.09.1909), ДА-Варна ф. 717к оп. 2 a.e. 4 л. 41. C:\Users\KRZYSZ~1\AppData\Local\Temp\enhtmlclip\Image(30).png Il. 36: Muzułmańska mahala w Swisztowie, koniec XIX wieku [Źródło: Подбрани извори за българската история, т. 4, кн. 1: Българската държава и българите (1878–1946), съст. Г. Марков, А. Рабаджийска, Д. Илиева, Й. Колев, Я. Банков, В. Колев, Х. Темелски, София 2009, s. 366] W trakcie „deosmanizacji” wraz z budynkami charakterystycznymi dla okresu osmańskiego, zmieniało się także życie w miastach. W rezultacie tych przemian czarszija stała się ulicą handlową, djukjan – sklepem, mahale zastąpiono dzielnicami według klucza zamożności, zawodu czy klasy. Zaobserwować można było wyodrębnienie się starych i nowych części miast116. Wraz z tymi przemianami i europeizacją bułgarskich ośrodków pojawiły się nowe zwyczaje, m.in. organizowano pikniki i bankiety na otwartym powietrzu, święta prawosławne oraz bułgarskie stały się ważniejsze od kalendarza muzułmańskiego, zmieniała się także rola kobiety w przestrzeni publicznej. Doszło do rewolucji w modzie – przez ubiór manifestacyjnie starano się podkreślać europejskość oraz odcięcie od Orientu. Po 1878 roku masowo odrzucano chociażby fezy, choć już po wojnie krymskiej stawał się modny styl a’la franca, ale dopiero po powstaniu państwa zaczął on dominować117. Oficjalnie funkcjonowanie mahali podważyła Ustawa o miastach z 1882 roku, wprowadzając centralizację samorządu municypalnego. Pozostawione na marginesie i same sobie części miast zamieszkałe przez mniejszości przeobrażały się w dzielnice biedy. Należy jednak pamiętać o tym, że mahale wciąż odgrywały istotną rolę i działały w sposób nieoficjalny na tych samych zasadach jak za czasów tureckich aż do okresu komunizmu. W Sofii funkcjonowały dzielnice żydowska i romska, w Warnie zaś – żydowska, grecka, muzułmańska i ormiańska, podobny podział etniczny utrzymał się także w Ruse118. Mahale były znacznie bardziej trwałe w przypadku Rumelii Wschodniej, gdzie zachowały wiele ze swoich funkcji (m.in. pobór podatków, własne samorządy) do zjednoczenia z Księstwem Bułgarii119. Wiele mniejszych miasteczek zachowało swój charakter, zatrzymując się na etapie zmian z okresu odrodzenia narodowego, m.in. Panagiuriszte, Kopriwsztica, Koteł, Elena czy Trjawna120. 116 Р. Даскалов, Българското общество…, т. 2, s. 144–146. 117 M. Neuburger, The Orient Within…, s. 90–92; R. Crampton, The Turks …, s. 53; S. Katsikas, Millets in Nation-States: The Case of Greek and Bulgarian Muslims, 1912–1923, „Nationalities Papers” 2009, vol. 37, no. 2, s. 189–190; Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 136–140; З. Велинова, И. Начев, op. cit., s. 147–148. 118 Brophy to Lascalles, Varna 9.10.1880, no. 30, FO 195/1312 (brak stron); Б. Дряновски, История на Варна, т. 3: 1878–1944, Варна 2015, s. 19–25; Б. Денчев, Варна след освобождението. Едно закъсняло възраждане на българщината, София 1998, s. 20–22; М. Мухаремов, Русчук и турската общност в Русе 1860–2002, Русе 2005, s. 15–16; E. Stanoeva, op. cit., s. 219; S. Katsikas, Millets in Nation-States…, s. 189; R. Crampton, The Turks …, s. 52. 119 ДА-Пловдив 29к оп. 3 а.е. 17, passim. 120 M. Benovska-Sabkova, Urban Culture, Religious Conversion, and Crossing Ethnic Fluidity among the Bulgarian Muslims („Pomaks”), „Гласник Етнографског института САНУ” 2015, vol. 63, no. 1, s. 56–57. Likwidacja architektury islamskiej nieraz powodowała sprzeciw oraz niezadowolenie miejscowej ludności muzułmańskiej, zwłaszcza, gdy chodziło o obiekty wykorzystywane do celów religijnych. Na przykład, w Berkowicy w 1881 roku, gdy jeden z dwóch meczetów w mieście miał zostać przejęty przez władze miejskie, doszło do otwartych protestów miejscowych muzułmanów121. W Tyrnowie, gdy władze miejskie we wrześniu 1885 roku podjęły decyzję o likwidacji trzech meczetów, wyznawcy islamu przekazali przedstawicielom mocarstw protest przeciwko pozbawieniu ich świątyń, powołując się na gwarancje dane im w traktacie berlińskim122. 121 От Берковски окъжен началник до Министерство на външните работи и изповеданията, Берковица18.11.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 400. 122 Graves to Salisbury, Sophia 5.09.1885, FO 78/3770/12–13. 123 Рапорт от Ески-джумайски окръжен управител до Министерство на външните работи и изповеданията, Ески Джумая 6.06.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 216; От Министерство на финансите до Министерство на външните работи и изповеданията, София 16.06.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 218; От Ески-джумайски окръжен управител до Министерство на външните работи и изповеданията, Ески Джумая 28.08.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 338; Рапорт от Ески-джумайско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, 15.09.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 348; Указ но. 906 на Александър I, София 26.10.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 354; Доклад до Александър I от Министерство на външните работи и изповеданията, 21.10.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 355. 124 Palgrave to Marquis of Salisbury, Sofia 28.09.1879, FO 195/1246/109–110. 125 S. D. Gruber, op. cit., s. 72–73. 126 Zob. ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 190, 194, 219, 235–236, 303, 306–308; ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 67 л. 15, 18, 84, 103, 199, 270, 276; ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 150 л. 8; „Държавен вестник” 1888, год. X, бр. 74 (12 юни), s. 1; „Държавен вестник” 1891, год. XIII, бр. 155 (18 юли), s. 1; „Държавен вестник” 1899, год. XXI, бр. 38 (20 февуари), s. 1; „Държавен вестник” 1909, год. XXXI, бр. 97 (12 май), s. 5–6. 127 От Министерство на външните работи и изповедания до Министерство на финансите, София 31.01.1883, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 67 л. 3. Nie można twierdzić, że stosunek władz bułgarskich do architektury islamskiej był jednoznacznie negatywny, a „deosmanizacja” była realizowana w sposób konsekwentny i bezkompromisowy. W pierwszych latach po wojnie rząd bułgarski przekazywał pieniądze na usuwanie zniszczeń gminom muzułmańskim, w tym na remonty meczetów123. We wrześniu 1879 roku brytyjski konsul generalny w Bułgarii William Palgrave donosił, że w czasie podróży po rejonach Samokowa, Dupnicy i Kjustendiłu był świadkiem jak szereg meczetów, spalonych w czasie okupacji rosyjskiej, zostało odbudowanych lub znajdowało się w renowacji124. Stary Meczet w Starej Zagorze w czasie konfliktu lat 1877–1878 uległ poważnemu zniszczeniu w wyniku walk toczonych w mieście. Po wojnie, w czasie odbudowy miasta, został odtworzony, wzorowano się przy tym na dawnych planach125. Najczęściej źródłem tych dotacji były kontrolowane przez władze lokalne wakfy, z których dochody przekazywano na rzecz gmin muzułmańskich126. Czasem meczet otrzymywał stałe dotacje roczne ze względu na niedostateczne dochody, np. w 1883 roku sofijski Meczet Banja Baszi ubiegał się w Ministerstwie Spraw Zagranicznych i Wyznań o stałą pomoc w wysokości 500 lewów rocznie127. Pomoc finansowa miała nieraz charakter okazjonalny, co najczęściej było związane z okresem Ramadanu, kiedy dochodziło do częstego wykorzystywania świątyń muzułmańskich i dodatkowych wydatków128. W przypadku małych meczetów dotacje często pokrywały całe koszty funkcjonowania, zaś przy większych świątyniach były przeznaczane jedynie na część wydatków, np. w listopadzie 1881 roku Meczet Ibrahima Paszy w Razgradzie otrzymał dofinansowanie w wysokości 972 lewów na pensje pracowników oraz 960 na prace remontowe, całość kosztów związanych z obsługą świątyni wynosił 14 055 lewów129. Tego typu wsparcie płynące ze strony państwa utrzymywało się również na początku XX wieku, m.in. bez wsparcia finansowego rządu w 1908 roku Meczet Piątkowy w Płowdiwie nie mógłby przejść generalnego remontu130. 128 Прошение от берковското турско население до Берковски окръжен управител, Берковица 11.07.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 277; От Кюстендилски окръжен управител до Министерство на външните работи и изповеданията, Кюстендил 21.07.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 318; Прошение от Комисията съставена от турския Главен Мюфти за мечетат в Баня Баши до Министерство на външните работи и изповеданията, София 16.10.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 339. 129 Oт Разградски окъжен началник до Министерство на външните работи и изповеданията, Разград 23.11.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 425; Oт Разградски окъжен началник до Министерство на външните работи и изповеданията, Разград 23.11.1881, ЦДА ф. 166к oп. 1 a.e. 866 л. 425. 130 S. D. Gruber, op. cit., s. 44. 131 Прошение от мюсюлманското население на Доспатлийска селса община, Еленска околия до Еленски околийски началник, 31.08.1890, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 195 л. 43–43a; От Стародешко общинско управление до Еленски околийски началник, 26.09.1890, ЦДА ф. 159к оп. 1 а.е. 195 л. 44. 132 Доклад от Министерство на външните работи и изповеданията до Негово Царско Височество Княз, София 04.1889, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 325 л. 38–39; Указ на княз на България Фердинанд I, София 21.04.1889, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 325 л. 40–41. Pomoc ze strony władz bułgarskich otrzymywały wspólnoty muzułmańskie pozbawione miejsca kultu, co przyczyniało się do otwierania nowych meczetów. Nieopodal Eleny, w gminie Dospatli, przed 1878 roku znajdowały się trzy meczety, z których korzystało około trzysta rodzin muzułmańskich. W czasie wojny rosyjsko-tureckiej świątynie te zostały spalone. Społeczność islamska musiała zorganizować meczet w zwykłym budynku mieszkalnym, który nie zaspokajał potrzeb wspólnoty. W 1890 roku zwrócono się do rządu bułgarskiego z petycją o przekazanie jednego z budynków, który przed wojną funkcjonował jako meczet (w mahali Konezleri) albo o dotację w wysokości 1,5 tys. lewów na budowę nowego. Ministerstwo Finansów przychyliło się do prośby i nakazało odstąpienie gminie islamskiej wspomnianego budynku131. Rząd bułgarski w ramach dotowania zabudowy o charakterze religijnym wspierał meczety, czasem nawet porównywalnymi kwotami jak cerkwie prawosławne. Na przykład, przyznane w kwietniu 1889 roku wsparcie państwa na zabudowę religijną objęło piętnaście budynków, w tym dwie świątynie islamskie132. W lipcu 1891 roku wprawdzie z sześciu dotacji na rzecz świątyń tylko jedna przypadła meczetowi w Tatar Pazardżiku, reszta zasiliła cerkwie, jednak była to najwyższa kwota – 2 tys. lewów. Taka samą dotację otrzymała wtedy jedynie cerkiew w Kliszurze, inne wahały się między 300 a 1 tys. lewów133. We wrześniu tego roku cztery z szesnastu dotacji na budynki religijne zostały przekazane na remonty świątyń muzułmańskich134. W czerwcu 1897 roku rząd bułgarski przeznaczył na rzecz meczetów 5,1 tys. lewów w różnych częściach krajów, co stanowiło 29 z 109 wszystkich dotacji na rzecz świątyń135. 133 „Държавен вестник” 1891, год. XIII, бр. 140 (1 юли), s. 1. 134 Ibidem, s. 1–2. 135 „Държавен вестник” 1897, год. XIX, бр. 128 (16 юни), s. 1–4. 136 „Знаме” 1897, год. II, бр. 83 (19 февуари), s. 2; „Знаме” 1897, год. III, бр. 20 (5 юли), s. 2; „Знаме” 1897, год. III, бр. 25 (23 юли), s. 2–3. 137 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 196. 138 Ibidem. 139 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 73. Wsparcie dla meczetów ze strony władz bułgarskich spotykało się z krytyką wielu środowisk. Na przykład, w 1897 roku organ opozycyjnej wówczas Partii Demokratycznej „Знаме” potępił dotowanie świątyń islamskich w miastach, w których w wyniku emigracji nie było już niemalże społeczności muzułmańskiej, m.in. w Sofii, Ichtimaniu czy – co było nieprawdą, gdyż żyli tam przedstawiciele tej grupy – Nikopolu. Wskazywano także na przypadki wsi, gdzie nie mieszkali wyznawcy islamu, a meczety uzyskiwały wsparcie z publicznych pieniędzy, np. w podsofijskiej wsi Nowosełci. Tym bardziej oburzano się na to, że w tych miejscowościach brakowało prawosławnych cerkwi i bułgarskich szkół136. Tymczasem środowiska islamskie formułowały propozycje stałego dofinansowania świątyń muzułmańskich w Bułgarii przez państwo. W projekcie Ustawy o poprawie położenia społeczności muzułmańskiej z 1903 roku autorstwa zespołu islamskich deputowanych w art. 5 czytamy o wydzieleniu 100 tys. lewów z budżetu Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wyznań na meczety. Artykuł 13 zakładał zaś zwroty gminom islamskim w kraju wszystkich bezprawnie odebranych meczetów, tekke i wakfów, co miało stanowić dodatkową gwarancję zachowania architektury islamskiej w kraju. Jak wspominano, projekt nie został poddany pod głosowanie w parlamencie137. Ömer Turan twierdzi, że meczety w Bułgarii otrzymywały wsparcie finansowe wyłącznie ze strony rządu osmańskiego, gdy władze w Sofii miały przeznaczać jedynie symboliczne kwoty na ten cel138. Podobne opinie można spotkać w pracy Żorżety Nezyrskiej, co jest bardziej uzasadnione, biorąc pod uwagę, że bułgarska badaczka skupia się na okresie lat 1878–1885139. Jakkolwiek dotacje były niewielkie w skali wszystkich wydatków związanych z funkcjonowaniem meczetów w kraju, jednak pokazują, że władze bułgarskie nie kierowały się przy likwidacji zabudowy muzułmańskiej motywacjami wyłącznie ideologicznymi, a również praktycznymi. Tam, gdzie funkcjonowało zbyt dużo meczetów – likwidowano niepotrzebne, a w miejscach, w których muzułmanie nie posiadali świątyń – oferowano wsparcie finansowe, które pozwalało na ich uruchomienie. Polityka „deosmanizacji” stopniowo więc łagodniała – przed wojnami bałkańskimi stosunek do meczetów i architektury muzułmańskiej znacznie różnił się od tego z początkowej fazy funkcjonowania państwa bułgarskiego. Pod koniec omawianego okresu sam car Ferdynand z własnych środków finansował budowę i renowację meczetów140. 140 M. Kiel, op. cit., s. 125. 141 К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 20–21. 142 Ibidem, s. 29–30. 143 E. Stanoeva, op. cit., s. 216–217. 144 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 106. 145 Sofia szczególnie zmieniała się w okresie pełnienia urzędu burmistrza przez Dimitra Petkowa (1888–1893). Przyszły premier kierował się zasadą, że wszystko co stoi na przeszkodzie realizacji planu zagospodarowania przestrzennego powinno zostać zburzone, niezależnie czy był to meczet, synagoga czy stara cerkiew. W tym okresie m.in. przeprowadzono akcję relokacji całej mahali żydowskiej, zainstalowano system kanalizacyjny (1890), położono podstawy pod elektryfikację miasta (1900) oraz funkcjonowanie tramwaju (1901). Zob. Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 102; K. Stanilov, V. Donchev, op. cit., s. 95–98. Warto przyjrzeć się przemianom w funkcjonowaniu architektury miejskiej na konkretnym przykładzie: stolicy nowego państwa bułgarskiego. Konstantin Jireček stwierdził, że w chwili zajęcia przez Rosjan Sofia wyglądała tak jak w XVI wieku – było to miasto o luźnej zabudowie, małych domkach z ogródkami, w którym widok był zdominowany przez meczety i minarety141. Żaden ośrodek miejski nie zmienił się w takim stopniu jak stolica Bułgarii w ostatnich dwóch dekadach XIX wieku, co wynikało z faktu, że „niszczono wszystko, co tureckie”142. W 1878 roku głównym architektem Sofii został Czech Adolf Václav Kolář, którego zadaniem było zastąpienie czarszii nowoczesnym centrum miejskim, likwidacja mahali i uporządkowanie zabudowy we wschodniej części, gdzie przed wojną znajdowały się dzielnice islamskie. Zadanie to nie było łatwe. W Sofii znajdowało się wiele zniszczonych domów, meczetów i minaretów, niemało budynków wobec exodusu muzułmanów miało nieuregulowany status własnościowy, Bułgarzy koczowali w zniszczonych dzielnicach, poszukując najlepszych mieszkań do zajęcia. Prawo własności było ignorowane, m.in. pierwsze największe inwestycje były realizowane na sofijskich cmentarzach islamskim oraz żydowskich143. Do końca XIX wieku w stolicy Księstwa zlikwidowano praktycznie wszystkie wakfy, co oznaczało odcięcie większości islamskich instytucji religijnych od dochodów144. Opracowany w 1879 roku nowy plan zagospodarowania przestrzennego zakładał organizację miasta w oparciu o pięć historycznych dróg łączących nową stolicę z prowincjami i budowę reprezentacyjnej cerkwi w centrum (tj. wzniesiony na początku XX wieku Sobór św. Aleksandra Newskiego)145. Sofia przeszła więc daleko idące przeobrażenie. Na początku 1878 roku stanowiła osmańską federację mahali z 18 tys. mieszkańców, pod koniec pierwszej wojny światowej była to europejska metropolia zamieszkała przez 300 tys. osób146. Miasto nazywane w 1878 roku „małym Konstantynopolem” już pod koniec XIX wieku stało się jego przeciwieństwem147. 146 K. Stanilov, V. Donchev, op. cit., s. 98–99. 147 B. Jezernik, op. cit., s. 226–227. 148 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 71; W. Holt, The Balkan Reconquista and Turkey’s Forgotten Rufugee Crisis, Salt Lake City 2019, s. 17. 149 M. Kiel, op. cit., s. 118. 150 „Държавен вестник” 1899, год. XXI, бр. 38 (20 февуари), s. 1; „Държавен вестник” 1900, год. XXII, бр. 215 (3 октоври), s. 1. Już w czasie wojny zniszczono dwadzieścia dwa z czterdziestu pięciu sofijskich meczetów, kolejne siedem zostało wysadzonych w powietrze przez Rosjan w grudniu 1878 roku. Druga wielka akcja likwidacji świątyń muzułmańskich w stolicy Księstwa miała miejsce w czerwcu 1879 roku, kiedy z rozkazu księcia Aleksandra Dondukowa-Korsakowa zniszczono następne dziesięć148. Dopiero w latach 1901–1903 zainicjowano kolejny projekt przebudowy pozostałych w mieście meczetów na cerkwie149. http://stara-sofia.com/bbashi.jpg Il. 37: Meczet Banja Baszi w Sofii pod koniec XIX wieku [Źródło: http://stara-sofia.com/sledosvjamii.html, 20.03.2017] Główną świątynią muzułmańską w Bułgarii, a równocześnie siedzibą głównego muftiego Sofii, był Meczet Banja Baszi, wybudowany w latach 1570–1577. Otrzymywał on regularnie dotacje rządowe na działalność oraz remonty150. Z powodu gwałtownego spadku liczby muzułmanów w stolicy, w 1906 roku rada miejska zaproponowała wyburzenie meczetu, by w jego miejsce wybudować hotel z łaźnią. Projekt ten został zablokowany przez komisarza osmańskiego151. W 1910 roku przeprowadzono remont generalny świątyni z okazji wizyty tureckiego następcy tronu. Renowacja była oznaką tego, że dążenia do „deosmanizacji” trzydzieści lat po „wyzwoleniu” nie były już tak żywe jak w latach 80. XIX wieku. Jednak należy uznać, iż kluczową rolę odegrały bieżące potrzeby związane z polityką zagraniczną i kwestie wizerunkowe152. Nie można zapominać, że prawa własnościowe do Meczetu Banja Baszi znajdowały się częściowo w rękach władz osmańskich153. 151 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 194. 152 T. Stoicheva, op. cit., s. 198–200; R. Crampton, The Turks …, s. 66. 153 E. Stanoeva, op. cit., s. 219; R. Popov, Islam in Modern Bulgaria: 1878 to Present Days, „Occasional Papers on Religion in Eastern Europe” vol. 33, issue 2, s. 1–2, http://digitalcommons.georgefox.edu/ree/vol33/iss2/1 [8.07.2015]. 154 К. Иречек, Български дневник…, т. 1, s. 121; S. D. Gruber, op. cit., s. 67–68. 155 „Знаме” 1897, год. II, бр. 83 (19 февуари), s. 2. http://stara-sofia.com/Scan2748.jpg Il. 38: Ulica Samokowska (obecnie: Grafa Ignatiewa) z widokiem na Czarny Meczet w Sofii, 1877 [Źródło: http://stara-sofia.com/sledosvjamii.html, 20.03.2017] Inny ze znanych sofijskich meczetów – Czarny Meczet został po wojnie zaadaptowany na więzienie, następnie pełnił funkcje składu broni154. Jeszcze w 1897 roku był uznawany za najbardziej okazały zabytek osmański w kraju, obok Meczetu Szerifa Paszy w Szumenie i Meczetu Ibrahima Paszy w Razgradzie155. W 1901 roku pojawił się projekt przekształcenia tego budynku w cerkiew, co argumentowano faktem, że taka była jego pierwotna funkcja. Przeciwko takiej decyzji zaprotestował komisarz osmański Ali Ferrah Bej, co jednak spotkało się z konsternacją wśród władz bułgarskich i przedstawicieli mocarstw. Od dłuższego bowiem czasu budynek ten nie spełniał funkcji sakralnych, a jego wcześniejsze przekształcenie w zakład karny i magazyn nie spotkało się z żadnym sprzeciwem ze strony Wysokiej Porty156. Podkreślano także, że główny mufti Sofii nie widział przeciwwskazań dla przebudowy Czarnego Meczetu w cerkiew. Mocarstwa uznały, że był to nieistotny problem i powinien zostać rozwiązany bezpośrednio między Sofią a Konstantynopolem. Według francuskiego ambasadora, cała sprawa wynikała nie z chęci ochrony świątyń muzułmańskich w Bułgarii, a stanowiła element rywalizacji między Alim Ferrahem a nieoficjalnym przywódcą gminy muzułmańskiej w Sofii, Nedżibem Efendim Melhame, o rolę faktycznego reprezentanta wyznawców islamu w kraju157. Ostatecznie Czarny Meczet stał się Cerkwią Świętych Siedmoczislenników, funkcję tę spełnia po dziś dzień158. 156 Draft by Elliot, 18.04.1902, no. 14, FO 78/5216 (brak strony); Elliot to Marquis of Landsdowne, Sofia 25.03.1902, FO 78/5217/113–115. 157 Elliot to Marquis of Landsdowne, Sofia 21.04.1902, FO 78/5217/212–213. 158 S. D. Gruber, op. cit., s. 67–68. 159 „Знаме” 1897, год. II, бр. 83 (19 февуари), s. 2; Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 107. 160 От Министерство на просвещение до Министерство на финансите, София 26.03.1888, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 131 л. 42; Прошение до Министерство на финансите, София 7.12.1888, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 131 л. 53; От Върховна сметна палата до Министерство на финансите, София 4.05.1888, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 131 л. 55; От Държавна печатница до Министерство на финансите, София 24.06.1888, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 131 л. 57. http://stara-sofia.com/bujuk2.jpg Il. 39: Wielki Meczet w Sofii po wojnie lat 1877–1878 [Źródło: http://stara-sofia.com/sledosvjamii.html, 20.03.2017] Wielki Meczet w Sofii po wojnie został przekształcony w szpital, następnie w drukarnię rządową, potem w bibliotekę159. W czerwcu 1888 roku Ministerstwo Finansów przekazało jego pomieszczenia Najwyższej Izbie Kontroli na archiwum160. We wrześniu władze miejskie Sofii wystąpiły jednak o zaadaptowanie budynku na teatr dla trupy „Osaka”161. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, odpowiedzialne za infrastrukturę należącą do skarbu państwa, uznało, że prawo do budynku nieużywanego meczetu ma minister finansów162. W dużej mierze stało się tak pod wpływem Stefana Stambołowa, który otwarcie sprzeciwił się przekształceniu dawnej świątyni w teatr, nie chcąc dopuścić do sytuacji, w której „w Konstantynopolu mówiono by, że w Bułgarii przerabia się meczety na burdele”. Premier osobiście miał wybrać się w tym celu do burmistrza Sofii Nikoły Daskałowa163. Obok archiwum Najwyższej Izby Kontroli, w Starym Meczecie znajdowały się także magazyny rządowe oraz pomieszczenia wydzierżawione osobom prywatnym164. W 1892 roku budynek ponownie zmienił swoją funkcję – został przekształcony w Narodowy Instytut Archeologiczny z Muzeum, taką funkcję pełni do dnia dzisiejszego165. 161 От Софийско окръжно управление до Министерство на финансите, София 25.09.1888, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 131 л. 71; Доклад до г. министра на финансите, 27.09.1888, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 131 л. 72. 162 От Министерство на вътрешните работи до Министерство на финансите, София 12.10.1888, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 131 л. 74; От Софийско градско общинско управление до Министерство на финансите, София 14.10.1888, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 131 л. 75. 163 Стефан Стамблобов и Бююк-джамия. Из разказа на Екатерина Златареша, актриса, НБКМ-БИА ф. 63к оп. 8 а.е. 99 л. 1697. 164 От Софийско окръжно управление до Министерство на финансите, София 6.04.1889, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 131 л. 94; Прошение от Никола С. Драмалиев до Министерство на финансите, 15.11.1888, ЦДА ф. 159к oп. 1 a.e. 131 л. 103. 165 Oficjalna strona Narodowego Instytutu Archeologicznego z Muzeum w Sofii zob. http://naim.bg/bg/content/category/300/54/ [20.03.2017]. 166 E. Stanoeva, op. cit., s. 209–210; М. Тодорова, Османското наследство на Балканите, „Либерален преглед” 2013, ч. 1, s. 1557. 167 К. Иречек, Княжество България…, ч. I, s. 744–745. *** Pięćset lat osmańskiego panowania trwale zmieniło wygląd bułgarskich ośrodków miejskich i nie dało się tego zmienić w przeciągu trzydziestu lat. Wciąż miasta i budowle posiadały wiele elementów orientalnych. Specyficzne budynki o charakterze społecznym, np. kawiarnie czy łaźnie, funkcjonowały na tych samych zasadach jak przez ostatnie wieki166. Przez długi czas wiele miejscowości nie straciło swojego orientalnego charakteru. Konstantin Jireček pisał, że pod koniec XIX wieku w Karnobacie znajdowały się cztery meczety i dwadzieścia czeszm. Mimo że praktycznie połowa mieszkańców miasta była w tym czasie Bułgarami, wciąż ośrodek ten budził wrażenie całkowicie zamieszkałego przez ludność muzułmańską167. Architektura osmańska dominowała także w Szumenie. Pod koniec XIX wieku w mieście funkcjonowało czterdzieści meczetów, dwie bułgarskie cerkwie, kościół ormiański i synagoga. Zupełnie nie odzwierciedlało to struktury ludnościowej miasta, zamieszkałego w tym okresie przez 9 825 Bułgarów (46,37% mieszkańców miasta) i 9 134 muzułmanów (43,11%)168. Nadal w okresie Ramadanu czy Kurban Bajramu w miastach bułgarskich po zmierzchu dochodziło do hucznych uroczystości169. 168 Ibidem, s. 865; S. D. Gruber, op. cit., s. 63–64. 169 „Балканска зора” 1890, год. 1, бр. 31 (9 април), s. 3; „Балканска зора” 1891, год. 2, бр. 386 (5 юли), s. 3. 170 M. Kiel, op. cit., s. 125. 171 Ibidem, s. 80; Zob. także Д. Трънкова, А. Георгиев, Х. Матанов, Пътеводител за Османската България, София 2012. 172 M. Kiel, op. cit., s. 84. 173 Обръщение на жители от Карлово, Калофер и Сопор до княз Дондуков-Корсаков: одобряват присъдите срещу х. Ариф и х. Шабан (22.08.1878), [w:] История на българите…, т. 1, ч. 1, s. 54 174 „Знаме” 1897, год. II, бр. 83 (19 февуари), s. 2–3. Widać było różnicę między północnym wschodem a resztą kraju. Systematyczne wyjazdy wyznawców islamu z miast w południowej i zachodniej części Bułgarii w okresie wojny lat 1877–1878 i tuż po utworzeniu państwa skutkowały tam likwidacją większości zabudowy typowej dla islamu, na północnym wschodzie emigracja miała ograniczony charakter, a architektura muzułmańska wykazywała większą trwałość170. „Deosmanizacja” realizowana na przełomie XIX i XX wieku i kontynuowana faktycznie w przeciągu XX wieku miała znaczące następstwa dla krajobrazu Bułgarii. Najlepszym przykładem tego jest Sofia na początku XX wieku, ale można wymienić także szereg innych ośrodków miejskich. Niewiele zachowało się pozostałości architektury osmańskiej w Bułgarii – wśród najsłynniejszych zabytków obecnie można wymienić Stary Meczet w Chaskowie, Meczet Imaret w Ichtimanie, Turbe Lala Sahin w Kazałyku, Meczet Piątkowy w Płowdiwie, Wielki Meczet w Sofii, bedesten oraz Stary Meczet w Jambole, Stary Most (zwany Mostem Mustafy Paszy) w Sliwengradzie, karwansaraj w Harmanli czy Tekke Akjazili Baba pod Warną. Wiele z nich obecnie niszczeje albo zmieniło swój charakter na użytkowy171. Bardziej radykalnie nastawieni Bułgarzy rozumieli „deosmanizację” jako akt odwetu za politykę turecką wobec miast po podboju w XIV–XV wieku, w czasie której doszło do ich „debułgaryzacji”. W tym ujęciu ludność bułgarska została zepchnięta do pozycji poddanych drugiej kategorii, a architektura chrześcijańska usunięta z przestrzeni publicznej. Postulowano by taki sam los spotkał muzułmanów172. Odwoływano się także do niedawnych wydarzeń – wytykano, że skoro „Turcy” palili cerkwie w czasie tłumienia powstania kwietniowego, ich świątynie zasługują na podobny los173. Można spotkać się z opiniami, że wraz z emigracją muzułmanów, powinno się przekształcać meczety w cerkwie i szkoły, służące nowym bułgarskim osadnikom. Pojawiały się nawet głosy oburzenia, że w Sofii funkcjonują świątynie muzułmańskie, z których korzystają zresztą wyłącznie Romowie, a nie wyjeżdżający masowo Turcy174. W procesie „deosmanizacji” miast istotną rolę odegrała także idea modernizacji, mająca dużo zwolenników traktujących dawne modele tureckie jako przestarzałe, niepraktyczne i zwyczajnie brzydkie, także jako symbol minionych, znienawidzonych czasów175. W 1912 roku, w czasie świętowania dwudziestopięciolecia panowania cara Ferdynanda I Koburga, o przemianach bułgarskich miast pisano w sposób następujący: 175 „Балканска зора” 1890, год. 1, бр. 176 (9 октомври), s. 1–2; B. Jezernik, op. cit., s. 239. 176 Доклад до негово величество Фердинанд I…, s. 683–684. 177 M. Kiel, op. cit., s. 120–121. 178 „Варненски общински вестник” 1889, год. 2, бр. 13 (13 юни), s. 1; Х. Мевсим, Джамията „Селимие” в българската литература, „Либерален преглед” 2013, ч. 3, s. 230–231. 179 B. Jezernik, op. cit., s. 240. Fizjonomia wielu miast od 1887 roku całkowicie się zmieniła. Gdy jeszcze niedawno widoczne były wyłącznie meczety ze swoimi cienkimi i wysokimi minaretami, które górowały nad marnymi budynkami przy krzywych i wąskich uliczkach, obecnie w miastach, także w niektórych wsiach, oczy przyciągają cerkwie z kopułami, dzwonnice, schludne przyuliczne budynki, przestrzenne szpitale, piękne czytelnie i eleganckie dworce kolejowe, położone przy placach bądź prostych i szerokich ulicach. Ruse, Warna, Płowdiw, Stara Zagora doszły do takiego poziomu [rozwoju]. Stolica, która dwadzieścia pięć lat temu była pospolitym tureckim miastem, dzisiaj, dzięki wspólnym wysiłkom jej mieszkańców i całego narodu bułgarskiego, pod mądrym i najwyższym przywództwem WASZEJ WYSOKOŚCI, stała się nowym, pięknym, w pełni nowoczesnym i zdrowym miastem z placami i parkami, z prostymi i szerokimi ulicami, z doprowadzeniem wody, kanalizacją, oświetleniem elektrycznym, tramwajami, a także pięknymi prywatnymi i publicznymi budynkami176. Jedynie garstka intelektualistów bułgarskich protestowała przeciwko likwidacji na masową skalę architektury muzułmańskiej w kraju i uznawała, że należy traktować ją jako zabytki177. Do rzadkości należały przypadki, gdy podkreślano, że jakiś obiekt islamski został wybudowany na podstawie projektu Bułgara178. Łączyło się to z postawą sprzeciwu wobec galopującej europeizacji, która była ściśle związana z odcinaniem się od orientalnych elementów bułgarskiej kultury. W malowniczy sposób wyraził to Božidar Jezernik: W połowie XIX wieku Bałkany wreszcie stały się „bałkańskie” i zaczęły wyglądać niczym kopia, a nawet karykatura Europy Zachodniej. Tamtejsze miasta nie miały w sobie nic oryginalnego ani indywidualnego. Wszystko wypożyczone. Zamiast zachować własną tożsamość, budynki i wnętrza, warsztaty i biura, a także ubiory ludzi naśladowały mody z Paryża, Pesztu czy Wiednia. (…) Gdy Turcy nie przystawali do zachodniego stylu życia, nazywani byli barbarzyńcami, kiedy jednak naśladowali Zachód, zwano ich błaznami179. Wielu badaczy wskazuje, że „deosmanizacja” i okcydentalizacja miast nie niosła ze sobą żadnej jednorodnej wizji, prowadziła nie tylko do urbanistycznego chaosu, ale i zatracenia historycznego charakteru tych ośrodków180. Wpisuje się to w szerszy problem, który Maria Todorowa ujęła w sposób następujący: „Trudności w próbach rozgraniczenia między osmańską i tradycyjną kulturą lokalną prowadzą do metodologicznej decyzji o traktowaniu «deosmanizacji», «deorientalizacji», «debałkanizacji» i «depatriarchalizacji» jako pojęć synonimicznych”181. 180 E. Stanoeva, op. cit., s. 215; Р. Даскалов, Между Изтока и Запада. Български културни дилеми, София 1998, s. 19–22. 181 М. Тодорова, Османското наследство…, s. 1559. 182 НБКМ-БИА ф. 403 а.е. 12, л. 33, 34–35, 37. 183 T. Stoicheva, op. cit., s. 188–189; E. Stanoeva, op. cit., s. 218. 184 T. Stoicheva, op. cit., s. 194. 185 Х. Георгиев, op. cit., s. 135. Można uznać, że przestrzeń miejska w Bułgarii na przełomie XIX i XX wieku stała się płaszczyzną rywalizacji między poszczególnymi grupami etniczno-wyznaniowymi. Gdy gminy prawosławne ubiegały się o dofinansowanie na budowę nowej cerkwi bądź renowację istniejącej, istotnym argumentem stawał się „wstyd przed innymi grupami wyznaniowymi [Grekami i muzułmanami], które mają znacznie piękniejsze świątynie w mieście”182. Symbolem nowej drogi rozwoju Bułgarii jako homogenicznego narodowo i religijnie państwa, a równocześnie zapowiedzią polityki asymilacyjnej wobec muzułmanów w XX wieku, była budowa Soboru św. Aleksandra Newskiego w Sofii183. Nowe i monumentalne cerkwie miały demonstrować kulturową dominację Bułgarów nad innymi grupami etnicznymi i religijnymi, szczególnie w miejscach, gdzie nie byli oni przeważającą grupą. Stąd Sobór Warneński, wybudowany w latach 1893–1896 i stanowiący drugą co do wielkości świątynię w kraju, miał świadczyć o bułgarskości wieloetnicznego miasta portowego, a Sobór św. Dimitra w Widyniu (1889–1900), trzeci co do wielkości, powstał w mieście, gdzie 25% mieszkańców była Wołochami184. Cerkwie prawosławne miały przyćmić dawną naczelną rolę meczetów w krajobrazie ziem bułgarskich. Podobną funkcję miały odgrywać także inne budynki. Osmański konak w Sofii przerobiony na książęcy pałac można uznać za symbol przeobrażeń miast bułgarskich na przełomie XIX i XX wieku, a nawet całej odrodzonej Bułgarii185. 12. Prasa Przed 1878 rokiem na ziemiach bułgarskich wydawano jedynie kilka gazet w języku osmańskotureckim, co na tle regionu nie było niczym szczególnym. Pierwszym periodykiem czytanym przez muzułmanów na Bałkanach był kreteński „Vakar-ı Giridie”, drukowany w Chanii w latach 1831–1834 w alfabecie arabskim oraz greckim (łącznie wyszło 120 numerów). Za prekursora nowoczesnej prasy muzułmańskiej w regionie jest uznawany organ wilajetu dunajskiego „Tuna” („Dunaj”), wydawany w Ruse w latach 1865–1877. Artykuły ukazujące się na jego łamach pisano w języku osmańskotureckim (z dużymi wpływami mówionego języka tureckiego), co było propagowane przez ruch młodoosmański w tym czasie. W wilajeckiej „Tunie” publikowali zarówno miejscowi muzułmanie (m.in. znani pisarze, jak Ahmet Mithat), jak i Bułgarzy (chociażby Dragan Cankow). Uważa się, że tytuł ten odgrywał istotną rolę w skali nie tylko Imperium Osmańskiego, ale i wszystkich narodów turskich. Sama idea założenia pisma była związana z intencją, by poddani sułtana przestali czytać zagraniczne gazety, szczególnie z Rosji oraz Austrii1. „Tuna” przestała wychodzić w związku z rosyjską inwazją w 1877 roku (łącznie wyszło 1 172 numerów). Oprócz tego w Ruse w latach 1867–1877 wydawano „Mecra-ı Efkar” („Strumień Opinii”), a w latach 1875–1877 dwujęzyczny (osmańskoturecko-francuski) „Güneş” („Słońce”). Podobnie jak „Tuna”, obie te gazety zostały zamknięte wraz z wkroczeniem wojsk rosyjskich na ziemie bułgarskie2. 1 Доклад на Мидхат паша до Великото везиство, 26.02.1865, [w:] Документи из турските държавни архиви, ч. 2: 1863–1909, съст. и прев. П. Дорев, София 1942, s. 2–3. 2 A. Eminov, The Status of Islam and Muslims in Bulgaria, „Journal Institute of Muslim Minority Affairs” 1987, vol. 8:2, s. 293; B. Şimşir, The Turkish Minority in Bulgaria: History and Culture, [w:] The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority, ed. K. Karpat, Istanbul 1990, s. 169; А. Попович, Културни прояви на мюсюлманските общности на Балканите, [w:] Мюсюлманска култура по българските земи. Изследвания, ред. Р. Градева, С. Иванова, София 1996, s. 316–317; И. Татарлъ, Литература на турците в България – състояние на изучаването ѝ и някои нейни теоретични и прагматични проблеми, [w:] Литература на малцинства в България след Освобождението, ред. В Мутафчиева, Г. Цанков, М. Карабелова, София 1999, s. 74; И. Ялъмов, Турският периодичен печат в България (1878–1996), [w:] Периодическият печат на малцинствата в България (1878–1997), ред. М. Иванов, София 1998, s. 6. 3 Ö. Turan, The Turkish Minority in Bulgaria (1878–1908), Ankara 1998, s. 266; В. Стоянов, Турското население на България и официалната малцинствена политика (1878–1944), [w:] Страници от българската история. Събития – размисли – личности, т . 2, ред. М. Босева, София 1993, s. 196–197; A. Eminov, The Status of Islam…, s. 293; B. Şimşir, The Turkish Minority…, s. 169; R. Crampton, The Turks in Bulgaria, 1878–1944, [w:] The Turks of Bulgaria…, s. 69; Mimo że Ormianie stanowili w Bułgarii niewielki procent społeczeństwa, wydawali oni więcej tytułów prasowych niż liczna wspólnota muzułmańska. W latach 1884–1944 wychodziło w Bułgarii siedemdziesiąt periodyków ormiańskich. Г. Хайрабедян, Арменският периодичен печат в България, [w:] Периодичният печат…, s. 102. W latach 1878–1912 w Bułgarii wydawano około pięćdziesiąt periodyków w języku osmańskotureckim3. Dla porównania, w skali całego Półwyspu Bałkańskiego od początku XIX wieku do 1919 roku wychodziło łącznie 300 czasopism muzułmańskich4, a liczba tytułów wychodzących w języku osmańskotureckim i tureckim na ziemiach bułgarskich w latach 1865–1985 wynosiła 1735. 4 Obok miast bułgarskich ważnymi centrami wydawniczymi na Bałkanach były Saloniki, Sarajewo, Konstanca, w późniejszym okresie także Bitola. Zob. А. Попович, op. cit., s. 317. 5 И. Ялъмов, Турският периодичен печат…, s. 6. Tab. 19: Najważniejsze gazety adresowane do tureckojęzycznych muzułmanów wydawane w Bułgarii na przełomie XIX i XX wieku Tytuł Miejsce Lata Redaktor Uwagi „Tarla” [„Pole”] Sofia 1880, 1882 Manizade Jusuf Ali Turabi Początkowo związana z rządem bułgarskim, rusofilska i antyosmańska „Bulgaristan Resmi Gazetesi Tercümesi” [„Tłumaczenie Bułgarskiego Dziennika Ustaw”] Ruse 1880–1882 Osmańskoturecka edycja „Държавен вестник” „Hilâl” [„Półksiężyc”] Płowdiw 1883–1889 Pechliwanzade Ahmed Prosułtańska, wychodziła ze wsparciem Wysokiej Porty, która ufundowała dla niej prasę drukarską „Dikkat” [„Uwaga”] Sofia 1883–1886 Manizade Jusuf Ali Turabi Rozprowadzana także w Rosji, rusofilska i antyosmańska „Şark Yıkdızı” [„Wschodnia Gwiazda”] Płowdiw 1883 „Kosmopolit” [„Kosmopolita”] Płowdiw 1883 „Çaylak” [„Latawiec”] Sofia 1884–1885 Rozprowadzana także w Rosji „Vakit” [„Czas”] 1885 Manizade Jusuf Ali Turabi Antysułtańska, zamknięta pod naciskami Wysokiej Porty „Balkan” [„Bałkan”] Ruse 1885–1886 Mustafa Radżib Młodoturecka „Varna Postası” [„Warneńska Poczta”] Warna 1887–1888 Nedżib Nadir Bej Związana z warneńskim rusztije, antysułtańska, zamknięta pod naciskami Wysokiej Porty „Bulgaristan” [„Bułgaria”] Warna 1888 Nedżib Nadir Bej Antysułtańska, zamknięta pod naciskami Wysokiej Porty „Serbest Bulgaristan” Sofia 1888 Nedżib Nadir Bej Antysułtańska, zamknięta pod naciskami Wysokiej [„Wolna Bułgaria”] Porty, redaktor został ostatecznie przekupiony przez władze w Konstantynopolu, gdzie otrzymał posadę „Başlangıç” [„Początek”] Sofia 1888–1889 „Sebat” [„Wytrwałość”] Ruse 1894–1895 Iskender Bej, Ahmet Zeki Bej Związana z bułgarskimi liberałami, zamknięta z powodu kłopotów finansowych „Ittifak” [„Sojusz”] Sofia 1894–1895, 1898–1899 Mehmet Hulusi, Manizade Jusuf Ali Turabi Propagująca ideę federalizmu bałkańskiego, czytana w Turcji, innych państwach bałkańskich, Rosji i Egipcie „Gayret” [„Trud”] Płowdiw 1895–1903 Riza Pasza Hodżazade, Prisztineli Salim Efendi Antysułtańska „Muhbir-i Şark” [„Wschodni Informator”] Płowdiw 1895 Prisztineli Salim Efendi Młodoturecka, wydawana przez emigrantów politycznych, po wydaniu kilku numerów sułtan przebaczył redaktorowi, który mógł powrócić do Turcji „Rağbet” [„Postulat”] Płowdiw 1895/1898–1904 Hadżi Hafiz Ahmed „Emniyet” [„Bezpieczeństwo”] Płowdiw 1896–1908 Selanikli Himli Bej Prorządowa oraz prosułtańska „Malumat” [„Informacja”] Płowdiw 1896–1908 Mehmed Tahir „Resimli Emniyet” [„Bezpieczeństwo: Ilustrowany”] Płowdiw 1896–1898 Hadżi Hafiz Ahmed Założona przez redaktorów skonfliktowanych z zarządem gazety „Emniyet” „Hamiyyet” [„Patriotyzm”] Płowdiw 1896, 1898 Częsta zmiana na stanowisku redaktora „Şems” [„Słońce”] Plowdiw 1896–1907 Hadżi Arif Aga (syn Hafiza Ahmeda), Sejid Husein (Nazif) Ilustrowana „Şark” [„Wschód”] Sofia 1896, 1905–1906 Wydana po osmańskoturecku i bułgarsku „Sada-i Millet” [„Głos Narodu”] Sofia 1897 Beratli Ismaił Kemal Bej Antysułtańska „Hakkaniyet” [„Sprawiedliwość”] Swisztow 1897 „Bedreka-i Selamet” [„Poradnik Bezpieczeństwa”] Płowdiw 1897 Himli Bej Prosułtańska, ilustrowana „Muvazene” [„Równowaga”] Płowdiw 1897–1905 Ali Fehmi Związana z Islamskim Towarzystwem Nauczycieli, młodoturecki charakter, redaktor został zmuszony do wyjazdu z Bułgarii, skąd pojechał po Paryża; potem wznowił wydawanie gazety w Genewie „Sada” [„Głos”] Płowdiw 1897 Mehmed Ubejdulah Hodża Hatibołu Wcześniej publikowana w Paryżu (1895) „Doğru Yol” [„Właściwa Droga”] Płowdiw 1898 Abdulah Efendi z Izmiru Antysułtańska, redaktor po zamknięciu pisma przeniósł się do Egiptu „Mecra-i Efkar” Płowdiw 1898–1907 Ali Riza Hodżazade Prosułtańska „Resimsiz Emniyet” [„Bezpieczeństwo: Nieilustrowany”] Płowdiw 1898 „Nadas” [„Orszak”] Płowdiw 1898 Samakoflu Haszim Bej (Ozdilek) „Balkan” [„Bałkan”] Ruse 1898 Ahmed Zeki Bej Młodoturecka, pod wpływem Wysokiej Porty rząd bułgarski nakazał zamknięcie pisma, teksty publikowane po osmańskoturecku i bułgarsku „Kamer” [„Księżyc”] Płowdiw 1899–1908 Mehmet Tahir „Islah” [„Naprawa”] Sofia 1899–1902 Ahmed Zeki Bej Młodoturecka, organ jednego ze stowarzyszeń młodotureckich działających na ziemiach bułgarskich pod tą samą nazwą „Müsademe-i Efkar” [„Starcie Płowdiw 1899–1901 Hadżi Hafiz Ahmed Idei”] „Müdafaa-i Hukuk” [„Obrona Praw”] Ruse 1901–1905 Ahmed Zeki Bej Organ jednego ze stowarzyszeń młodotureckich, Towarzystwa Przyjaciół z Ruse, działającego na ziemiach bułgarskich „Le Courrier des Balkans” [„Dziennik Bałkański”] Sofia 1903–1908 Oskar Iskender Efendi Antysułtańska, publikowana w języku francuskim „Uhuvvet” [„Braterstwo”] Ruse 1904–1908 Hadżi Mehmet Szewki Bej, Mehmet Teftisz Młodoturecka, ilustrowana „Temaşa-i Esrar” [„Tajemne Widowisko”] Sliwen 1904–1905 Sulejman Fehmi Bej Antysułtańska, zamknięta pod naciskami Wysokiej Porty oraz miejscowej muzułmańskiej rady szkolnej „Efkar-i Umumiyye” [„Opinia Publiczna”] Ruse, Sofia 1904–1905 Mustafa Radżib, Bankalizade Hafiz, Ismaił Jurukołu Antysułtańska, propagująca ideę zbliżenia muzułmańsko-bułgarskiego „Ahali” [„Lud”] Płowdiw 1905, 1906–1908 Mehmet Sabri Bej Antysułtańska, otworzona jako kontynuacja „Muvazene” przez brata Aliego Fehmi Beja, redaktorzy byli represjonowani przez rząd w Sofii, zamknięta pod naciskami Wysokiej Porty „Tuna” [„Dunaj”] Ruse 1905–1907, 1908–1911 Tahir Lufti Tokaj, Mehmet Teftisz Związana z Islamskim Towarzystwem Nauczycieli, młodoturecka, początkowo wydana jako dziennik, potem wychodziła nieregularnie „Feryad” [„Płacz”] Sofia 1905–1907 Mustafa Radżib Młodoturecka, organ jednego ze stowarzyszeń młodotureckich działających na ziemiach bułgarskich pod tą samą nazwą „Rumeli” [„Rumelia”] 1905–1907 Ethem Ruhi Wydawana przez wcześniejszego lidera młodoturków w Bułgarii, który zerwał z dawnym środowiskiem i zaczął przyjmować dotacje od sułtana, potem zakończył związki z Wysoką Portą i publikował niezależnie, krytykowany przez „Tunę” „Rumeli Telgraflrı” [„Rumelijski Telegraf”] Płowdiw 1906 Ethem Ruhi Dodatek do „Rumeli”, zawierający tłumaczenia z gazet brytyjskich „Temaşa-i Efkar” [„Widowisko Idei”] Sliwen 1906 Sulejman Fehmi Bej Ukazały się tylko cztery numery „Balkan” [„Bałkan”] Płowdiw 1906–1912 Ethem Ruhi Początkowo wydawana jako dodatek do „Rumeli” „Şark Muhbiri” [„Wschodni Informator”] Płowdiw 1907 Husein Nafiz (Natanaił Nafizow) Związana z protestantami działającymi w Płowdiwie „Edirne Sadasi” Sofia 1908 Wydawana przez emigrantów z Adrianopola „Ittihad-i Islam” [„Jedność Islamska”] Płowdiw 1908–1909 Prosułtańska, krytyka europeizacji mniejszości muzułmańskiej „Tütünciyu Amele Gazetesi” [„Gazeta Robotników Tytoniowych”] 1910 Organ socjalistów działających wśród tureckich pracowników zakładów tytoniowych „Resimli Emniyet” [„Bezpieczeństwo: Ilustrowane”] Płowdiw 1910–1911 „Sofya Muhabiri” [„Korespondent Sofijski”] Sofia 1910–1911 Źródło: Ö. Turan, The Turkish Minority in Bulgaria (1878–1908), Ankara 1998, s. 268–282; И. Ялъмов, История на турската общност в България, София 2002, s. 92–94; В. Стоянов, Турското население в България между полюсите на етническата политика, София 1997, s. 68–69; A. Popovic, Les Turcs de Bulgarie, 1878–1985. Une expérience des nationalités dans le monde communiste, „Cahiers du Monde russe et soviétique” 1986, vol. 27, no. 3/4, s. 385, 389; B. Şimşir, The Turkish Minority in Bulgaria: History and Culture, [w:] The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority, ed. K. Karpat, Istanbul 1990, s. 169; Н. Аретов, Малцинствените общности в българската литература, [w:] Литература на малцинства в България след Освобождението, ред. В Мутафчиева, Г. Цанков, М. Карабелова, София 1999, s. 18; И. Ялъмов, Турският периодичен печат в България (1878–1996), [w:] Периодическият печат на малцинствата в България (1878–1997), ред. М. Иванов, София 1998, s. 7–9. Gazety muzułmańskie najczęściej były wydawane jako tygodniki, rzadko zdarzały się periodyki wychodzące kilka razy w tygodniu bądź tym bardziej dzienniki. Dziennikami były wyłącznie „Tuna” i „Balkan” z początku XX wieku (i to nie w całym okresie ich istnienia). Gazety najczęściej liczyły cztery strony, rzadko były ilustrowane. Ich nakład z reguły nie przekraczał 1 tys. egzemplarzy, najbardziej poczytne sięgały do 3 tys.6. Redakcja składała się 6 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 267; А. Попович, op. cit., s. 318. przynajmniej z jednego redaktora, tłumacza oraz sekretarza (podobnie jak w przypadku innych gazet wydawanych w Bułgarii). Wiele tytułów muzułmańskich nie cechowała się żywotnością – często wychodziło jedynie od jednego do trzech numerów7. Zamknięcie gazety związane było zazwyczaj z kwestiami politycznymi (naciskami Wysokiej Porty na rząd bułgarski by uciszyć niewygodny tytuł, mogło temu służyć także przekupienie redaktora) lub finansowymi (mały rynek odbiorców powodował bankructwa)8. 7 С. Шиваров, Периодичният печат на Османотурски език, издаван в България 1878–1944, [w:] Balkan Ülkeleri Kütüphaneler Arası Bilgi-Belge Yönetim ve İşbirliği – Sempozyum Bildirileri, Edirne 2008, s. 133. 8 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 267–268. Il. 40: Strona tytułowa „Varna Postası” z 12 maja (30 kwietnia) 1888 roku [Źródło: „Varna Postası” год. 1, бр. 15 (30 април 1888), s. 1] Prasę w języku osmańskotureckim wydawano głównie w Płowdiwie, Sofii oraz Ruse, pojedyncze tytuły ukazywały się w Warnie, Swisztowie i Sliwenie. Obok periodyków, w drukarniach prowadzonych przez muzułmanów w Płowdiwie oraz Szumenie, w mniejszym stopniu też w Orjachowie i Swisztowie, drukowano książki, głównie pozycje o tematyce religijnej, literaturę piękną, słowniki oraz podręczniki szkolne9. Wydawcami gazet były osoby prywatne (w tym dziennikarze utrzymywani przez rząd bułgarski bądź Wysoką Portę), tajne organizacje młodotureckie, muzułmańskie stowarzyszenia dobroczynne i oświatowe, także misjonarze protestanccy10. Najsłynniejszymi dziennikarzami muzułmańskimi aktywnymi na ziemiach bułgarskich w tym okresie byli: współpracujący przez pewien czas z rządem bułgarskim Manizade Jusuf Ali Turabi, przeciwnik sułtana Abdulhamida II, potem przekupiony przez Wysoką Portę Nedżib Nadir Bej czy młodoturcy Ethem Ruhti, Ibrahim Temo, Mustafa Radżib czy Ahmed Zeki Bej. Na łamach prasy rozwijała się również literatura piękna. Uprawiano główne nurty poezji tureckiej, będące kontynuacją starych gatunków (dywany, aszik-ozan, poezja suficka), jak i publikowano opowiadania, powieści we fragmentach, wspomnienia czy tłumaczenia (od dzieł starożytnych Greków przez oświeceniowych myślicieli po autorów współczesnych). W gazetach wydawanych na ziemiach bułgarskich publikowali tacy znani ówcześni literaci jak Namik Kemal, Zija Pasza, Aszik Hafiz, mufti Starej Zagory Husein Radżi Efendi, Ali Osman Ajrantok czy Mehmet Muzekka Dżon11. 9 И. Татарлъ, Литература на турците…, s. 74. 10 И. Ялъмов, История на турската общност в България, София 2002, s. 92–93; А. Попович, op. cit., s. 322; R. Crampton, The Turks …, s. 69; Ю. Туран, Протестантската мисионерска дейност насочена към мюсюлманите в България, прев. З. Иванова, „Годишник на департамент История НБУ” 2007, т. 2, s. 225–226. 11 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 289; И. Татарлъ, Литература на турците…, s. 74–75. 12 Ö. Turan, K. T. Evered, Jadidism in South-Eastern Europe: The Influence of Ismail Bey Gaspirali among Bulgarian Turks, „Middle Eastern Studies” 2005, vol. 41, no. 4, s. 486. 13 Ibidem, s. 489–490. Stan prasy muzułmańskiej na ziemiach bułgarskich był oceniany krytycznie. Ismail Gaspirali twierdził, że w lepszej kondycji znajdują się gazety społeczności islamskiej w Afryce niż w Rumelii12. Według twórcy dżadidyzmu, skoro Bułgarzy dysponowali w kraju około trzydziestoma periodykami ogólnokrajowymi, muzułmanie, ze względu na liczebność, powinni wydawać od ośmiu do dziesięciu gazet o takim zasięgu, tymczasem wychodziło zaledwie kilka czasopism o niestabilnej żywotności13. Niewątpliwie prasa muzułmańska na całych Bałkanach rozwijała się z pewnym opóźnieniu w stosunku do tytułów wydawanych przez chrześcijan, co było związane nie tylko z rozpowszechnionym analfabetyzmem wśród wyznawców islamu, ale i barierami kulturowymi (prasa była traktowana jako zachodni twór) czy brakiem kodyfikacji językowej. Dziennikarze nie byli pewni, czy używać języka miejscowego, czy osmańskotureckiego, alfabetu łacińskiego, arabskiego czy cyrylicy. Jakkolwiek w kontekście dominacji Turków w społeczności muzułmańskiej Bułgarii były to raczej kłopoty innych mniejszości islamskich na Bałkanach, niemniej i w tym przypadku redakcje często nie mogły zdecydować się, czy drukować gazety w języku osmańskotureckim, bułgarskim czy w obu14. Rynek prasy muzułmańskiej w Bułgarii jednak z czasem zaczął się rozwijać. Na początku XX wieku wprawdzie analfabetyzm wśród muzułmanów był nadal na wysokim poziomie, jednak odnotowywano wzrost czytelnictwa. W nielicznych muzułmańskich bibliotekach pojawiało się coraz więcej tytułów prasowych oraz książek. Czytelnicy z różnych części kraju sami zwracali się listownie do redakcji konkretnej gazety, by przysyłać im regularnie numery15. 14 А. Попович, op. cit., s. 315, 317. 15 Ö. Turan, K. T. Evered, op. cit., s. 489. 16 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 282;А. Попович, op. cit., s. 318. 17 И. Ялъмов, Етнокултурна и религиозна идентичност на турската общност в България, София 2014, s. 221. 18 Рапорт от Плевенския окръжен мюфти до Министерство на външните работи и изповеданията, Плевен 10.02.1897, ЦДА ф. 176к оп. 1 а.е. 1060 л. 1. Z racji rozpowszechnionego analfabetyzmu oraz niskiej kultury czytelniczej odbiorcami prasy wśród muzułmanów było wąskie grono osób, wśród których dominowali islamscy działacze polityczni i społeczni, duchowni oraz nauczyciele. Ömer Turan wyliczył, że w omawianym okresie nie przekraczało ono 3 tys. osób. Do wielu wsi prasa w ogóle nie docierała w sposób bezpośredni, była kupowana przez hodżę bądź imama w czasie wizyty w pobliskim mieście. Rzadko kiedy nabywano gazety na prywatny użytek, a częściej korzystała z niej cała społeczności. Zbierano się w kawiarniach, gdzie na głos czytano tytuł, który udało się zdobyć danej wspólnocie16. Od lat 90. XIX wieku zaczęto organizować kyrathany – kawiarnie-czytelnie, wzorowane na bułgarskich czytelniach odrodzeniowych. Pierwsza powstała w 1896 roku w Szumenie, potem utworzono kolejne w Widyniu, Ruse, Płowdiwie i Prowadii17. Różnice oceniano ich działalność. W lutym 1897 roku mufti Plewny skarżył się, że czytelnia Hadżiego Beja i Mustafy Iminowa nie zajmuje się szerzeniem oświaty wśród muzułmanów, a agituje na rzecz wyjazdów do Imperium Osmańskiego18. Redaktorzy, wydawcy i dystrybutorzy gazet adresowanych do wyznawców islamu w Bułgarii pozostawali w bliskim kontakcie z resztą świata muzułmańskiego. W tym gronie czytano prasę wydawaną w Konstantynopolu („İkdam”), Rosji („Hamiyyet”), Egipcie („Şura-ı Ümmet”, „Sancak”) czy Paryżu („Meşveret”) oraz vice versa – periodyki bułgarskie czytali wyznawcy islamu w innych częściach świata. Na przykład, „Tuna” (wychodząca na początku XX wieku) miała swoich odbiorców w Dobrudży Północnej, Bośni, na Krecie, w Egipcie, Krymie, Kaukazie, w Kazaniu, Orenburgu i Konstantynopolu, a „Ittifak” – w Konstantynopolu, Salonikach, Monastyrze, Janinie, a także Rumunii i Rosji19. Szczególnie istotne były kontakty między muzułmanami z Bułgarii oraz Imperium Romanowów, co związane było z faktem, że obie te grupy żyły w podobnych warunkach – w krajach zdominowanych przez Słowian wyznających prawosławie. W Płowdiwie wydawano miejscową edycję rosyjskiego „Hamiyyet”. Dochodziło do spotkań zespołów redakcyjnych, wymiany numerów czy wspólnego organizowania wywiadów. Na łamach „Tuny” (początek XX wieku) publikował lider dżadidyzmu z Krymy: Ismail Gaspirali20. 19 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 282–283. 20 Ibidem, s. 290; Ö. Turan, K. T. Evered, op. cit., s. 492, 497–498. 21 А. Попович, op. cit., s. 315. 22 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 288; А. Попович, op. cit., s. 317–318. Muzułmańska prasa wydawana w Bułgarii jest świadectwem stopniowej sekularyzacji społeczności, a przynajmniej jej nielicznej elity. Tytuły o tematyce religijnej, zajmujące się przede wszystkim sprawami islamu oraz kultury i oświaty wyraźnie zaczęły na przełomie XIX i XX wieku ustępować czasopismom świeckim skupiającym się na kwestiach polityczno-społecznych. Było to związane z rozprzestrzenianiem się koncepcji młodotureckich oraz dżadidyzmu, a równocześnie zwalczaniem ich przez środowiska prosułtańskie na łamach własnych periodyków21. Praktycznie każda gazeta starała się pokazywać najnowsze informacje dotyczące sytuacji w kraju i zagranicą. Skupiano się na polityce wewnętrznej Bułgarii oraz Imperium Osmańskiego, kwestii macedońskiej, wewnętrznych sprawach gmin religijnych, szkolnictwie islamskim, migracjach oraz życiu muftliku i wakfach. Publikowano także tłumaczenia z prasy europejskiej dotyczące sytuacji międzynarodowej, jak i treści związane z nauką, literaturą, historią, ekonomią, sportem, materiały dla kobiet i dzieci22. https://scontent.fwaw7-1.fna.fbcdn.net/v/t1.0-9/48374770_2267372490174369_1076016619068588032_n.jpg?_nc_cat=104&_nc_ht=scontent.fwaw7-1.fna&oh=630c62cc9836a6de263612dcfddf8595&oe=5C9E1824 Il. 41: Ethem Ruhi Bej, dziennikarz aktywny w Bułgarii w pierwszej dekadzie XX wieku [Źródło: Ottoman Imperial Archives, https://pbs.twimg.com/media/DujDT75W4AIzUbb.jpg:large, 16.12.2018] Gazety muzułmańskie wydawane w Bułgarii w wielu przypadkach reprezentowały określoną linię polityczną. Ömer Turan i Kyle Evered zaproponowali w tym kontekście podział okresu 1878–1908 na dwa podokresy. Pierwszy, obejmujący lata 1878–1900, cechował się dominacją myślenia w kategoriach jedności polityczno-społecznej pod władzą Abdulhamida II. Dla drugiego, obejmującego lata 1900–1908, było charakterystyczne rozdrobnienie działalności polityczno-społecznej wśród muzułmanów żyjących w Bułgarii, związane w pierwszej kolejności z rozwojem ruchu młodotureckiego23. Z tego też wynika, że najważniejszy podział przebiegał między czasopismami młodotureckimi i prosułtańskimi. Spór między nimi zdominował muzułmańską prasę w Bułgarii na przełomie XIX i XX wieku. 23 Ö. Turan, K. T. Evered, op. cit., s. 485–486. 24 „Витоша” 1879, год. I, бр. 9 (27 юни), s. 2; Największy spisek został zawiązany przez Aliego Suawiego, działacza młodoosmańskiego, znanego z koncepcji porzucenia przez Imperium Osmańskie prowincji arabskich i afrykańskich oraz przebudowy państwa w oparciu o Anatolię i Rumelię jako vatanu – ojczyznę Turków. Wraz z grupą 200–500 uchodźców 20 maja 1878 roku wdarł się do pałacu sułtańskiego celem obalenia władcy i zastąpienia go jego bratem, Muradem V. Zamachowcy zostali powstrzymani, wielu zostało zabitych, w tym Ali Młodoturcy od lat 90. XIX wieku rozpowszechniali wśród miejscowej ludności muzułmańskiej idee sprzeciwu wobec autokratyzmu sułtańskiego, odwołując się do tradycji konstytucji z 1876 roku. Istotną grupą, spośród której rekrutowali się później działacze młodotureccy, byli muhadżirowie, szczególnie niechętni wobec sułtana, którego oskarżali o dopuszczenie do tragedii społeczności muzułmańskiej na Bułgarii w wyniku „wielkiego kryzysu wschodniego”. Po wojnie pojawiały się wieści o organizowaniu przez uchodźców zamachów na życie „Krwawego Sułtana”24. Najważniejszymi przedstawicielami ruchu Suawi. Cześć autorów uznaje to wydarzenie za powstanie oraz pierwszą próbę obalenia sułtana przez ludność cywilną. Zob. W. Holt, The Balkan Reconquista and Turkey’s Forgotten Rufugee Crisis, Salt Lake City 2019, s. 192–197. 25 И. Ялъмов, Турският периодичен печат…, s. 8; И. Татарлъ, Литература на турците…, s. 75; A. M. Mirkova, Citizenship Formation in Bulgaria: Protected Minority or National Citizens?, „Journal of Muslim Minority Affairs” 2009, vol. 29, no. 4, s. 472–473; T. Balci, From Nationalization of Islam to Privatization of Nationalism: Islam and Turkish National Identity, „History Studies” 2009, vol. 1/1, s. 84. 26 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 278–280. 27 Więcej o cenzurze w Turcji pod panowaniem Abdulhamida II zob. G. Zając, Smutna ojczyzna i ja smutny… Kręgi literackie epoki Abdülhamita II w świetle tureckiej autobiografii, Kraków 2008, s. 256–279 et passim. młodotureckiego aktywnymi na ziemiach bułgarskich byli Ethem Ruhti oraz Ibrahim Temo, głoszący hasła nacjonalizmu tureckiego oraz panturanizmu, traktowanego jako przeciwwaga dla propagowanego przez Abdulhamida II panislamizmu. Zwalczali oni koncepcję związaną z identyfikacją opartą na religii, która – w ich opinii – doprowadzała do zacofania rozwoju społecznego oraz kulturalnego muzułmanów wobec chrześcijan. Równocześnie, młodoturcy uważali, że każdy muzułmanin osmański jest Turkiem. Najważniejsi dziewiętnastowieczni teoretycy nacjonalizmu tureckiego, jak Abdullah Cevdet, Ahmed Ağaoğlu czy Yusuf Akçura, twierdzili, że „islam i narodowość połączyły się w jeden konstrukt”. Młodoturcy krytykowali rządy „Krwawego Sułtana” i władze bułgarskie na wielu polach, te ostatnie oskarżano o blokowanie rozwoju społeczności tureckiej w Bułgarii. W efekcie ruch był zwalczany zarówno przez Wysoką Portę, jak i rząd w Sofii. Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Wyznań stale monitorowało tajne organizacje młodotureckie działające w kraju, regularnie wydawało nakazy deportacji najbardziej kłopotliwych aktywistów oraz zamykało wydawane przez nich periodyki25. Najważniejszymi tajnymi stowarzyszeniami młodotureckimi działającymi na ziemiach bułgarskich pod koniec lat 90. XIX wieku i na początku XX wieku były Islah (Naprawa), Stowarzyszenie Przyjaciół Ruse czy Feryad (Płacz)26. Młodotureckie tytułu były wydawane przez osmańskich emigrantów politycznych, którzy w związku z krytyką Abdulhamida II chronili się w Bułgarii i stamtąd kontynuowali zwalczanie panującego w Turcji reżimu. W Imperium Osmańskim panowała represyjna cenzura, zaostrzana wraz z kolejnymi zmianami w prawie prasowym z 1856, 1878, 1885 i 1888 roku. Nie tylko zakazywano drukowania szeregu twórców rodzimych (Namik Kemal, Zija Pasza) i europejskich (Wolter, Victor Hugo, Émile Zola, Jean Baptiste Racine), ale i istniał szereg bezwzględnie zakazanych słów, np. „anarchia”, „wolność”, „uderzenie”, „konstytucja” czy „rewolucja”27. Osmańska prasa emigracyjna rozwijała się nie tylko w Bułgarii, ale i w Londynie, Paryżu, Genewie, Bukareszcie czy Egipcie. Blisko połowa tytułów wydawanych w Bułgarii w omawianym okresie miała charakter młodoturecki, co czwarty drukowano w Płowdiwie, skąd łatwo można było dostarczać je do Konstantynopola. Oczywiście, były to gazety zabronione w Imperium Osmańskim, gdzie starano się je przejmować i niszczyć. Niewiele trzeba było, żeby wywołać gniew sułtana – nawet periodyki o linii, która nie były bezpośrednio wymierzona we władze w Konstantynopolu, bywały zakazywane w państwie Osmanów. Gazety prosułtańskie były najczęściej zakładane z polecenia Wysokiej Porty, która przy ich pomocy zwalczała autorów krytykujących Abdulhamida II oraz promowała wspierane przez rząd osmański koncepcje i postawy. Na ich łamach głoszono panislamizm – sednem tej idei było przekonanie o jedności wspólnoty islamu niezależnie od języka, pochodzenia etnicznego czy miejsca zamieszania. Każdy muzułmanin – Turek, Kurd, Arab, Czerkies, Tatar, Pomak, Muzułmanin z Bośni, Albańczyk – był częścią ummy oraz poddanym sułtana jako kalifa28. Ambasadorami panislamizmu na ziemiach bułgarskich byli komisarze osmańscy w Sofii, którzy często odgrywali ważniejszą rolę wśród społeczności muzułmańskiej niż deputowani islamscy czy główny mufti29. Rząd bułgarski zasadniczo nie sprzeciwiał się działalności zwolenników panislamizmu, o ile ograniczali się oni do głoszenia idei utrzymania tradycyjnej kultury i podziałów społecznych z poszanowaniem bułgarskiego prawa30. W umiarkowanej wersji ideologia ta była propagowana w szkołach31. Radykalni panislamiści głosili natomiast hasła związane z dżihadem oraz koniecznością obalenia władzy giaurów, co było zwalczane przez rząd bułgarski32. Muzułmańskich publicystów, których poglądy uznano za zbyt radykalne, deportowano do Macedonii lub Tracji33. 28 J. Chlebowczyk, O prawie do bytu małych i młodych narodów. Kwestia narodowa i procesy narodowotwórcze we wschodniej Europie środkowej w dobie kapitalizmu (od schyłku XVIII do początku XX w.), Kraków 1983, s. 19; V. H. Aksan, Ottoman to Turk: Continuity and Change, „International Journal” 2005/2006, vol. 61, no. 1: Turkey: Myths and Realities, s. 22; B. Pekesen, Expulsion and Emigration of the Muslims from the Balkans, „European History Online”, http://www.ieg-ego.eu/pekesenb-2011-en [18.10.2015]; Obok panislamizmu, obowiązującą ideą głoszoną przez władze w Konstantynopolu był osmanizm, który wciąż dominował wśród warstwy biurokratycznej imperium przywiązanej do idei tanzymatu oraz budowania postaw obywatelskich wśród wszystkich poddanych sułtana. Zresztą także wśród młodoturków można było znaleźć zwolenników tej idei. Zob. T. Balci, Ottoman Balkan Heritage…, s. 63; T. Wituch, Tureckie przemiany. Dzieje Turcji 1878–1923, Warszawa 1980, s. 133–134; А. Везенков, Османизмът като политика на идентичността през епохата на Танзимата, „Либерален преглед”, 2013, ч. 2, s. 119–138. 29 Ö. Turan, K. T. Evered, op. cit., s. 485–486. 30 A. M. Mirkova, Citizenship Formation…, s. 473. 31 M M. Methodieva, Pan-Islam, the Porte and Education: Ottoman Support for Muslim Schools in the Bulgarian Principality, 1878–1908, Ankara 2001, s. 66–67. 32 „Воля” 1911, год. I, бр. 191 (26 октомври), s. 1. 33 Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатически агент в Цариград, София 1.11.1884, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 43 л. 62. Między tytułami młodotureckimi a wspierającymi „Krwawego Sułtana” dochodziły do ostrych polemik, m.in. na początku XX wieku w Ruse między „Tuną” a „Uhuvvetem”, a w Płowdiwie między „Rumelią” a „Balkanem”. Spory te obok kwestii związanych z sytuacją w Imperium Osmańskim, koncentrowały się na stosunku do rządu bułgarskiego, wyborów na muftich, do rad szkolnych i rad meczetów czy edukacji. Polemiki z czasopismami bułgarskimi należały zaś do rzadkości34. Sytuacja zmieniła się po 1908 roku, wraz z sukcesem rewolucji młodotureckiej w Imperium Osmańskim i obaleniem Abdulhamida II. Czasopisma młodotureckie wydawane w Bułgarii zaczęły skupiać się na kwestiach związanych z edukacją wśród mniejszości muzułmańskiej w Bułgarii, działacze polityczni zaś mogli przenieść się do Turcji35. 34 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 288–289. 35 И. Ялъмов, История на турската общност…, s. 91. 36 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 291–292. 37 И. Ялъмов, Турският периодичен печат…, s. 7. Jak wspomniano, Imperium Osmańskie dotowało tytuły wydawane w Bułgarii. Dotacje te przybierały różne formy, np. przekazywano im prasy drukarskie lub wypłacano wynagrodzenia redaktorom. Z takiej pomocy korzystały m.in. pierwsza gazeta osmańskoturecka w Rumelii Wschodniej „Hilâl” czy pismo „Hamiyyet”. Pieniądze były wykorzystywane przez Wysoką Portę także do uciszania tytułów opozycyjnych – przekupywano redaktorów młodotureckich, co powodowało, że zamykali pisma lub zaprzestawali krytyki władz w Konstantynopolu. Z tego powodu z ataków na sułtana wycofali się na przykład właściciel „Varna Postası” Nedżib Nadir Bej czy redaktor „Gayret” Riza Pasza. Himli Bej wydający „Emniyet” w 1891 roku obok gratyfikacji finansowej za zamknięcie gazety został odznaczony osmańskim orderem państwowym. W 1894 roku „Ittifak” stało się tytułem wyraźnie prosułtańskim, gdyż jego redaktor Jusuf Ali Turabi otrzymał pensję na okres 4–5 lat. W 1901 roku komisarzowi osmańskiemu w Sofii przyznano specjalny fundusz przeznaczony do zwalczania opozycyjnych tytułów w Bułgarii. Nie było też zjawiskiem odosobnionym, że redakcje bezpośrednio oczekiwały od Wysokiej Porty środków za publikacje artykułów przychylnych władzom w Konstantynopolu, m.in. „Tarla”, „Dikkat”, „Ittifak”, „Serbest Bulgaristan” czy „Şark Muhbiri”36. Władze bułgarskie również wpływały na funkcjonowanie prasy wydawanej w ich kraju, m.in. przez dotowanie i zakładanie przychylnych im tytułów. Początkowo starano się wydawać w osmańskotureckim tłumaczeniu „Държавен вестник”, z czego jednak szybko zrezygnowano37. Do najwyraźniejszych prób zdobycia przez władze „rządu tureckich dusz” doszło w okresie „reżimu pełnomocnictw” za sprawą współpracy z Jusufem Alim Turabim. Ten doświadczony dziennikarz, z pochodzenia Albańczyk, związany był wcześniej z konstantynopolitańskim rynkiem prasowym, Wysoką Portą (pełnił przez pewien czas funkcję kajmakana kastorskiego) i Rosją (był współpracownikiem rosyjskiego agenta dyplomatycznego w Bułgarii Michaiła Chitrowo). Pomysł na wydawanie prorządowej gazety w języku osmańskotureckim był prawdopodobnie inicjatywą Konstantinem Jirečka, wówczas ministra oświaty. W maju 1882 roku Jusuf Bej założył pismo „Tarla”, na ten cel miał otrzymywać rocznie 20 tys. lewów z budżetu państwa, za co był krytykowany przez prasę w Turcji. Doszło jednak do konfliktu redaktora z władzami na tle oceny działań bułgarskiej policji oraz wojska w trakcie zwalczania rozbójnictwa na wschodzie kraju w 1882 roku. W efekcie, w styczniu 1883 roku gazeta została zamknięta, a Jusuf Bej na własną rękę zaczął wydawać w Ruse niezależny już od rządu „Dikkat”. Władzom w Sofii nie spodobało się to – zamknięto redakcję pisma niepokornego dziennikarza, któremu zagrożono, że kolejna taka próba zakończy się deportacją. Gdy Jusuf Bej starał się wznowić wydawanie gazety, zgodnie z wcześniejszymi zapowiedziami, został zmuszony do wyjazdu do Imperium Osmańskiego38. Podobne projekty były realizowane w późniejszych okresach, jednak na mniejszą skalę, np. gazeta „Sebat” wydawana w 1894 roku była faktycznie organem liberalnej opozycji, starającej się nastawiać muzułmanów przeciwko rządowi narodniackiemu39. 38 Препис от турското списание „Терджимани Хакикат” (бр. 1297, [1882]), ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 29 л. 111; К. Иречек, Български дневник, т. 1: 1879–1881, съст. И. Димитров, Е. Стателова, София 1995, s. 509, 511; Idem, Български дневник, т. 2: 1881–1884, съст. Е. Стателова, София 1995, s. 352; Ж. Назърска, Българската държава и нейните малцинства 1879–1885, София 1999, s. 136–137. 39 И. Ялъмов, История на турската общност…, s. 92–93. 40 К. Кънев, Законодателство и политика към етническите и религиозните малцинства в България, [w:] Общности и идентичности в България, ред. А. Кръстева, София 1998, s. 80–81. 41 Телеграм от Дипломатическо агентство в Цариград до Министерство на външните работи и изповеданията, Цариград 17.08.1895, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 1087 л. 5; Телеграм от Дипломатическо агентство в Цариград до Министерство на външните работи и изповеданията, Цариград 18.08.1895, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 1087 л. 6; Телеграм от Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатическо агентство в Цариград, София 18.08.1895, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 1087 л. 7; Телеграм от Дипломатическо агентство в Цариград до Министерство на външните работи и изповеданията, Цариград 19.08.1895, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 1087 л. 8. Część historyków wskazuje, że lata 1878–1912 były liberalnym okresem w historii literatury i prasy w Bułgarii, w którym stworzono warunki dla mniejszości do swobodnego publikowania periodyków i książek40. Wprawdzie warunki te były rzeczywiście lepsze niż w Imperium Osmańskim pod rządami Abdulhamida II, jednak muzułmańscy redaktorzy, dziennikarze i wydawcy stawali się często ofiarami bułgarskiej cenzury. W pierwszej kolejności zamykano tureckojęzyczne gazety, które krytykowały rząd w Sofii oraz politykę mniejszościową Bułgarii. Publikacja takie oceniano jako szczególnie niebezpieczne, gdyż wiele z tych tytułów było potem czytanych w Konstantynopolu, a doniesienia mogły stać się podstawą do oskarżeń przez dyplomatów osmańskich o dyskryminację mniejszości islamskiej w kraju41. Dlatego m.in. pod koniec 1906 roku z Bułgarii deportowano jednego z najważniejszych dziennikarzy tureckich działających w kraju: Ethema Ruthiego, redaktora „Balkanu” i „Rumelii”. Rząd w Sofii najczęściej jednak podejmował działania wymierzone w gazety osmańskotureckie na zlecenie Wysokiej Porty. W czerwcu 1898 roku właściciel „Balkanu” Ahmed Zeki został pobity przez – jak twierdził – policjantów przebranych w cywilne ubrania, następnie jego pismo zostało zamknięte. W 1905 roku komisarz osmański w Sofii bezpośrednio pisał do władz w Konstantynopolu, że na jego prośbę szereg gazet opozycyjnych wobec sułtana wydawanych w Bułgarii zostało zamkniętych – wymienił wśród nich „Efkar-i Umumiyye”, „Temaşa-i Esrar” i „Muvazene”. Po zamknięciu „Muvazene” brat redaktora naczelnego Aliego Fehmiego, Sabri Bej, próbował wydawać jej kontynuację pod nazwą „Ahali”, za co został aresztowany w styczniu 1906 roku. Skazano go na dwa lata więzienia oraz nałożono na niego wysoką karę 5 tys. lewów. W tym roku z polecenia komisarza osmańskiego zamknięto także młodoturecki „Feryad”42. Nie zawsze kary były drakońskie wobec krytyków działań rządu, np. wobec publicystów wskazujących na nieprawidłowości w trakcie wyborów stosowano kary finansowe lub kilka miesięcy więzienia43. 42 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 290–291. 43 „Балканска зора” 1892, год. III, бр. 667 (5 юли), s. 2; Ö. Turan, K. T. Evered, op. cit., no. 4, s. 485. 44 Н. Мизов, Ислямът в България. Същност, модернизация и преодоляване, София 1965, s. 20; Е. Иванова, Ислямизирани Балкани. Динамика на разказите, София 2014, s. 90–91; К. Василев, Родопските българи мохамедани. Исторически очерк, Пловдив 1961, s. 14–16; Б. Алексиев, Родопското население в българската хуманитаристика, [w:] Мюсюлманските общности на Балканите и в България, ред. A. Желязкова, София 1997, s. 67. Wprawdzie wśród prasy muzułmańskiej dominowały tytuły w języku osmańskotureckim, jednak nie można zapominać także o periodykach adresowanych do Pomaków. Mowa o bułgarskojęzycznej prasie wydawanej w Rodopach, która docelowo miała trafiać do miejscowych chrześcijan oraz muzułmanów. Najważniejszymi tytułami o takim charakterze były: „Родопски странини” (1887–1892), „Славиеви гори” (1894), „Родопски новини” (1895) oraz „Родопски напредък” (1903–1912). Wszystkie te periodyki miały podobny cel jak szkoły bułgarskie powstające w tym czasie w Rodopach – budzenie bułgarskiej tożsamości narodowej wśród Pomaków. Podobnie jak w przypadku akcji oświatowej wśród bułgarskojęzycznych muzułmanów, gazetom tym w małym stopniu udało się spełnić swoją funkcję. Były czytane głównie przez Bułgarów chrześcijan oraz wąskie grono Pomaków otwartych na asymilację. Barierą pozostawał rozpowszechniony wśród tej ludności analfabetyzm. Wśród przywiązanych do tradycji hodżów oraz imamów czujących bliskość z ummą, a nie narodem bułgarskim, większym zainteresowaniem cieszyły się periodyki w języku osmańskotureckim44. *** Prasa muzułmańska wydawana w Bułgarii na przełomie XIX i XX wieku odgrywała istotną rolę nie tylko dla mniejszości w kraju, ale i dla mieszkańców Imperium Osmańskiego – była głównym nośnikiem nowych idei w świecie islamu45. Redaktorzy oraz wydawcy większości tytułów wywodzili się nie z grona miejscowych muzułmanów, a imigrantów politycznych. Można odnieść wrażenie, że byli oni wyalienowani i nie doceniali problemów miejscowej społeczności, stanowili część życia politycznego Imperium Osmańskiego. Państwo bułgarski traktowali wyłącznie jako miejsce zsyłki, gdzie panowały lepsze warunki do krytyki Abdulhamida II i z którego planowali wyjechać w momencie obalenia reżimu w Turcji. Gazety były przygotowywane w pierwszej kolejności dla czytelników w Konstantynopolu i Imperium Osmańskim, a nie w Bułgarii. Niemniej zwraca się uwagę, że duże zainteresowanie kwestiami politycznymi państwa tureckiego można było odnotować wśród miejscowej ludności islamskiej46. Muzułmanie z Bułgarii, którzy angażowali się w wydawanie gazet, obok skupienia na problemach Imperium Osmańskiego ze sporem między młodoturkami a „Krwawym Sułtanem” na czele, interesowali się także kwestiami oświatowymi, rozprzestrzenianiem dżadidyzmu oraz reformowaniem szkolnictwa. Pozostawali jednak drugorzędnymi aktorami na rynku prasowym w stosunku do dynamicznej diaspory działaczy młodotureckich. 45 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 94; Więcej o roli diaspory młodotureckiej w historii Imperium Osmańskiego na przełomie XIX i XX wieku zob. I. Blumi, Ottoman Refugees, 1878–1939: Migration in a Post-Imperial World, London-New Delhi-New York-Sydney 2013, s. 76–80. 46 M. Savova-Mahon Borden, The Politics of Nationalism under Communism in Bulgaria. Myth, Memories and Minorities, London 2001, s. 266. 47 Ibidem, s. 293–294; В. Стоянов, Турското население в България между полюсите на етническата политика, София 1997, s. 76. 48 „Воля” 1912, год. II, бр. 12 (15 януари), s. 3; K. Popek, „Turecka opończa, belgijska peleryna”. Obraz państwa bułgarskiego w twórczości satyrycznej przełomu XIX i XX wieku, Kraków 2016, s. 166–179. W Bułgarii opozycja wobec Abdulhamida II mogła działać z dużo większą swobodą niż w Imperium Osmańskim, najczęściej była po prostu ignorowana przez miejscowe władze. Młodotureckie pisma nie sprowadzały na siebie zainteresowania władz w Sofii, o ile nie pojawiły się bezpośrednie prośby ze strony Wysokiej Porty o ich zamknięcie i o ile nie krytykowały państwa bułgarskiego47. Nie lekceważono również radykalnych haseł panislamistycznych związanych z dżihadem i uderzających w ład panujący w kraju. Władze w Sofii dysponowały narzędziami, które pozwalały wpływać na prasę. Służyły temu przepisy dotyczące cenzury, w dużej mierze wzorowane na rozwiązaniach tureckich, które można było wykorzystać do zamykania tytułów, nakładania kar wieloletniego więzienia oraz deportacji dziennikarzy, np. pod zarzutem szpiegostwa48. Projekty wydawania prorządowych tytułów dla muzułmanów były pojedynczymi epizodami, które kończyły się niepowodzeniem związanym z „buntem” redaktora czy brakiem środków na tego typu przedsięwzięcia. Nie udało się także stworzyć prasy skierowanej do Pomaków. Za pośrednictwem prasy mniejszość muzułmańska w Bułgarii uczestniczyła w dyskusjach dotyczących transformacji społeczeństwa osmańskiego na przełomie XIX i XX wieku, które stawały się płaszczyzną konfrontacji nacjonalizmu tureckiego, panislamizmu oraz osmanizmu; w przypadku Pomaków – także nacjonalizmu bułgarskiego, a Tatarów – nacjonalizmu tatarskiego49. Idee te stale się przenikały: bycie Turkiem oznaczało wyznawanie islamu, a obowiązki dobrego Osmanina jako poddanego sułtana i obywatela imperium traktowane były jako powinność religijna50. 49 V. H. Aksan, Ottoman to Turk…, s. 31; Tymczasem na ziemiach macedońskich tożsamość muzułmańska rozwijała się w kierunku przynależności do narodu albańskiego, a w mniejszym stopniu do tureckiego. Związane to było z późnym rozwojem nacjonalizmu tureckiego na tym obszarze, który przegrywał zarówno z propagowanym przez administrację do 1912 roku osmanizmem, jak i nacjonalizmem albańskim. Zob. R. Gingeras, The Empire’s Forgotten Children: Understanding the Path from Ottomanism to Titoism in Muslim Macedonia, 1912–1953, [w:] Ottoman Legacies in the Contemporary Mediterranean. The Balkans and the Middle East Compared, ed. E. Ginio, K. Kaser, Jerusalem 2013, s. 123–125. 50 K. Karpat, The Politicization of Islam: Reconstructing Identity, State, Faith, and Community in the Late Ottoman State, Oxford 2001, s. 6; Najlepszym przykładem są sami młodoturcy po przejęciu władzy w Konstantynopolu w 1908 roku. O ile w okresie przed wojnami bałkańskimi starali się oni realizować politykę „osmanizmu”, to w okresie wojennym lat 1912–1918 decydentom w Konstantynopolu najbliżej było do agresywnego nacjonalizmu tureckiego, którego ofiarą w pierwszej kolejności stali się Ormianie. Zob. O. Yıldırım, Diplomacy and Displacement Reconsidering the Turco-Greek Exchange of Populations, 1922–1934, New York-London 2006, s. 4. 13. Konwersje. Cerkiew – państwo – muzułmanie Cerkiew oraz duchowieństwo prawosławne odegrały kluczową rolę w okresie panowania osmańskiego i bułgarskiego odrodzenia narodowego, nie tylko w wymiarze zachowania i rozwijania kultury bułgarskiej w czasie obcych rządów, ale i walce o prawa polityczne i odbudowę państwowości. Po 1878 roku Cerkiew chciała zachować status głównego reprezentanta narodu, co jednak okazało się niemożliwe. Rolę tę przejęło państwo bułgarskie, którym przez większość omawianego okresu rządzili ludzie wywodzący się ze środowisk liberalnych, odwołujący się do idei świeckiego państwa. Władza kościelna uczestniczyła w decyzjach dotyczących istotnej części polityki mniejszościowej – kwestii zmiany wyznania. Konwersja nie była związana wyłącznie z przyjęciem nowej wiary, stylu życia, zmianą ubioru oraz wyborem nowego imienia, ale i akcesem do innej grupy narodowościowej. Mimo funkcjonowania na ziemiach bułgarskich Pomaków i Gagauzów, większość społeczeństwa nie wyobrażała sobie Bułgara muzułmanina czy Turka chrześcijanina, a religia, w duchu osmańskiego milletu, była ścisłym wyznacznikiem narodowości. Konwersja była więc związana z asymilacją narodową1. 1 Т. Балкански, Възродителни движения и възродителни процеси, Велико Търново 2008, s. 3. 2 Б. Лори, Съдбата на османското наследство. Българската градска култура 1878–1900, прев. Л. Янакиева, София 2002, s. 58–59; Ö. Turan, The Turkish Minority in Bulgaria (1878–1908), Ankara 1998, s. 189; Por. Страници от българската история. Очерк за ислямизираните българи и националновъзродителния процес, съст. Х. Христов, Г. Янков, София 1989, s. 62; М. Маева, История и идентичност на българите мюсюлмани от град Неделино, „Български фолклор” 2010, кн. 3, s. 33. W okresie wojny lat 1877–1878 odnotowano incydenty związane z przymusowymi konwersjami i zmianą imion muzułmanów, co stanowiło część fali represji, jaka spotkała tą społeczność w czasie konfliktu. Jednak nie można mówić o masowej skali tego zjawiska, co najwyżej o kilkudziesięciu przypadkach. W kontekście tragicznego losu społeczności muzułmańskiej ziem bułgarskiej w okresie konfliktu, nie sposób zgodzić się z twierdzeniami jakoby konwersje te były dobrowolne: wynikały albo z bezpośredniego stosowania przemocy, albo z nadziei na uniknięciu represji ze strony żołnierzy rosyjskich czy bułgarskich sąsiadów2. Drugą z wymienionych motywacji może obrazować sytuacja opisana na łamach rosyjskiej gazety „Голос” z 30 (18) września 1877 roku. Przed tym jak Rosjanie zajęli Tyrnowo, do miasta przybyło ośmiu muzułmanów (czwórka dorosłych i czwórka dzieci) ze wsi Nowo Seło. Zadeklarowali oni chęć konwersji, ich prośbę też spełniono i ochrzczono ich w Cerkwi św. Bogurodzicy. Gdy Rosjanie zajęli Tyrnowo, miejscowy pop osobiście wziął nowo ochrzczonych pod swoją ochronę, a ich bezpieczeństwo zostało dodatkowo zagwarantowane faktem, że chrzestnymi neofitów zostali carscy oficerowie: nowo ustanowiony gubernator tyrnowski major Domantowicz oraz szef policji Suchomlinow. Autor artykułu wyrażał przekonanie, że muzułmanie dokonali dobrowolnego wyboru, a „wojna stanie się także błogosławieństwem dla Turków, którzy zostaną włączeni do cywilizacji chrześcijańskiej”3. Trudno jednak się z tą oceną zgodzić. Kontekst wydarzenia jednoznacznie wskazuje, że neofici podjęli decyzję w strachu przed wojskami cara i w nadziei na uzyskanie w ten sposób gwarancji bezpieczeństwa. 3 Дописка на кореспондента на руския в. „Голос” от 18 септември 1877 г. от Търново, препечатана във в. „Българин”, г. I, бр. 3, 15 октомври 1877, [w:] Завръщане към българския род, т. 1, съст. П. Петров, София 2001, s. 68–69. 4 „Витоша” 1880, год. I, бр. 93 (28 май), s. 3–4. 5 К. Иречек, Княжество България. Негова повърхнина, природа, население, духовна култура, управление и новейша история, ч. I: Българска държава, Пловдив 1899, s. 161. Po wojnie pojawiły się głosy, że państwo powinno zorganizować masową akcję chrystianizacyjną wśród muzułmanów. W maju 1880 roku na łamach gazety „Витоша” pisano, że miejscowi muzułmanie „są zniewolonymi i poturczonymi Bułgarami”, na co dowodami miały być nazwy toponimiczne, zapożyczenia z języka bułgarskiego w mowie Turków, bliskość obyczajów czy podobieństwa w strojach noszonych przez chrześcijanki i muzułmanki. Wyrażono przekonanie, że wyznawcy islamu „byli zagubieni w religijnym fanatyzmie, zapomnieli o swojej faktycznej narodowości i ślepo poddali się propagandzie hodżów z Konstantynopola, którzy rozsiewali nienawiść do innych mieszkańców regionu”. W tym kontekście pojawiły się bezpośrednie postulaty wysłania misjonarzy, którzy „przywrócą ich na łono prawdziwej religii”4. Tak się jednak nie stało, do zorganizowanej akcji chrystianizacyjnej nie doszło, a konwersje wśród muzułmanów miały po 1878 roku ograniczony wymiar5. Na przełomie lat 70. i 80. XIX wieku można wskazać trzy główne powody przyjmowania przez muzułmanów chrześcijaństwa: robili to dezerterzy z armii tureckiej, obawiający się o swoje bezpieczeństwo; sieroty wojenne działające często pod wpływem opiekunów; wreszcie przyczyniła się do tego działalność biskupa łowczańskiego Natanaiła. W późniejszym okresie trudno powody konwersji tak jednoznacznie zakwalifikować. W latach 1878–1882 do Bułgarii zbiegła spora liczba dezerterów z armii tureckiej, obawiających się sądu wojennego w Imperium Osmańskim z różnych powodów: ucieczki z pola bitwa, nieposłuszeństwo wobec oficerów, stosowania przemocy wobec cywilów. W tej grupie znajdowało się wielu Pomaków z regionu Tikweszu w Macedonii, a także pojedynczy oficerowie. Dezerterzy przyjmowali chrzest w Sofii pod nadzorem biskupa Meletija, tam też pod nowymi imionami i nazwiskami osiedlali się6. Część z dezerterów-konwertytów liczyła na bezpośrednie korzyści materialne, wysyłając prośby do władz bułgarskich o znalezienie pracy lub otrzymania ziemi w dzierżawę. W 1884 roku doszło nawet do dyskusji w Zgromadzeniu Narodowym na ten temat, gdzie postanowiono, że państwo nie powinno przyznawać żadnych gratyfikacji majątkowych za konwersję. W czasie debaty pojawiły się nawet cyniczne uwagi, że w praktyce byłaby to nagroda dla kogoś, kto kiedyś okazał słaby charakter i „się poturczył”. Wyrażano również obawy, że tego typu decyzja mogłaby sprowadzić do Bułgarii „hordę Turków z Anatolii”, która będzie przyjmować prawosławie i oczekiwać za to ziemi7. Imperium Osmańskie wzywało Bułgarię do wydawania im poddanych sułtana, którzy uciekli, by uniknąć służby wojskowej, jednak władze w Sofii odmawiały, tłumacząc, że nie podpisano żadnej konwencji dotyczącej ekstradycji8. 6 Рапорт от Управлението на Кюстендилско окръжие до Министерство на външните работи и изповеданията, Кюстендил 2.07.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 12 л. 32; От Софийски окръжен управител до Министерство на външните работи и изповеданията, София 13.08.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 12 л. 33; От Министерство на външните работи и изповеданията до Министерски съвет, София 17.08.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 12 л. 34; Oт Министерски съвет до Министерство на външните работи и изповеданията, София 9.09.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 12 л. 36; От Софийски окръжен управител до Министерство на външните работи и изповеданията, София 25.08.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 12 л. 37; Завръщане към българския род…, т. 1, s. 71–72; Х. Мехмед, Помаците и торбешите в Мизия, Тракия и Македония, София 2007, s. 56; С. Елдъров, Българската православна църква и българите мюсюлмани 1878–1944 г., [w:] История на мюсюлманската култура по българските земи, т. 7, ред. Р. Градева, София 1997, s. 593. 7 Завръщане към българския род…, т. 1, s. 99–102. 8 Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатически агент в Цариград, София 26.02.1880, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 18 л. 42; Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатически агент в Цариград, София 3.01.1880, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 20 л. 46. 9 Писмо от Д. Цанков до губернаторите, 13.07.1880, БАН ф. 3 оп. 1 а.е. 1118 л. 32. Znacznie bardziej nagłośniona była sprawa konwersji muzułmańskich sierot wojennych. Wiele dzieci z rodzin islamskich zostało porzuconych, zagubionych bądź straciło rodziców w czasie konfliktu lat 1877–1878; znajdowały one schronienie u Bułgarów, którzy adoptowali je i chrzcili. Po 2–4 latach od zakończenia wojny pojawiali się muzułmańscy rodzice, którzy powracali do Bułgarii i chcieli odzyskać zagubione pociechy. W lipcu 1880 roku premier Dragan Cankow rozesłał do gubernatorów okólnik, w którym nakazywał, żeby w takich przypadkach zwracać dzieci muzułmańskim rodzicom, a zmianę wyznania uznać za nieważną. Jedynie w przypadku dorosłych dziewcząt, które wyszły za mąż za chrześcijanina, przyjęto konkretne warunki powrotu do rodziny – musiały przed władzami okręgowymi, sądem, popem oraz muftim zadeklarować chęć odstąpienia od chrześcijaństwa, konwersję na islam oraz gotowość opuszczenia męża. W takich przypadkach przysługiwało prawo do rozwodu i powrotu do rodzinnego domu9. Równocześnie uruchomiono tzw. kasy sieroce, wypłacające środki bułgarskim rodzinom na utrzymanie dzieci muzułmańskich, które nie zostały adoptowane ani nie przyjęły chrztu, a wciąż czekały na powrót biologicznych rodziców10. 10 От Кесаровски мировий съд до Министерство на правосъдие, 18.01.1891, ЦДА ф. 242 оп. 1 а.е. 19 л. 1. 11 Писмо от българския екзарх Йосиф до Д. Цанков, 24.07.1880, БАН ф. 3 оп. 1 а.е. 1118 л. 32; Писмо от българския екзарх Йосиф до Д. Цанков, 20.09.1880, БАН ф. 3 оп. 1 а.е. 1118 л. 33–34. 12 Писмо от Д. Цанков до българския екзарх Йосиф, 27.08.1880, БАН ф. 3 оп. 1 а.е. 1118 л. 33; Lascalles to Earl Granville, Sofia 14.10.1880, no. 154, FO 195/1312 (brak stron). 13 С. Радев, Строителите на съвременна България, т. 1: Царуването на кн. Александра, ред. Е. Стателова, София 1990, s. 230–231; Więcej o zaangażowaniu Cankowa w ruch unicki na przełomie lat 50. i 60. XIX wieku zob. K. Popek, „Idea zrodzona z rozpaczy”. Rola ruchu unickiego w bułgarskim odrodzeniu narodowym, „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia”, 2014, t. 21, s. 103–120; Idem, Między „jarzmem fanariockim” a „jarzmem jezuickim”. Polemiki wokół bułgarskiej kwestii cerkiewnej między periodykami „Bułgaria” a „Dunajski Łabędź” w latach 1859–1861, „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia”, 2015, t. 22, nr 2, s. 55–74. 14 От Министерство на външните работи и изповеданията до Управител на Севлиевско окръжие, София 31.01.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 13 л. 1; От Управител на Севлиевско окръжие до Министерство на външните работи и изповеданията, Севлиево 20.01.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 13 л. 3; От архиерейски наместник в Севлево до Управител на Севлиевско окръжие, Севлиево 15.10.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 л. 4. Stanowisko rządu spotkało się z otwartym protestem ze strony egzarchy Josifa I. Głowa bułgarskiej autokefalii uznała, że chrzty i małżeństwa leżą wyłącznie w kompetencji Cerkwi, a działania rządu ocenił jako wymierzone w trwałość jednego z najważniejszych sakramentów11. Cankow bronił stanowiska rządu, podkreślając, że rozporządzenie dotyczy wyłącznie przymusowych chrztów, dlatego też nie można uznać tych regulacji za naruszenie zasad wiary12. W obliczu nieustępliwości premiera, egzarchat nałożył na niego klątwę i wydał instrukcje duchownym w Księstwie, żeby nie stosowali się do tych nakazów. Działania rządu uznano za nielegalne i samowolne, podkreślając, że na jego czele stoi unita (co było nawiązaniem do przeszłości Cankowa jako lidera ruchu unickiego, odpowiedzialnego za zawarcie porozumienia z Rzymem z grudnia 1860 roku)13. W wielu przypadkach stosowano się do zaleceń rządowych, czego przykładem może być sprawa sióstr Sabrie i Fabrie z Sewliewa. W czasie wojny znalazły one schronienie w domu Stojana Penczakowa, gdzie przyjęły chrzest. W 1881 roku odnalazła je matka, Zulugud Dżaraw Hasanowa, która bezskutecznie przekonywała córki do powrotu. Sabrie i Fabrie oficjalnie potwierdziły przed reprezentacją władz okręgowych i gminnych oraz metropolii, że dobrowolnie przyjęły chrzest i przebywają w domu Penczakowa z własnej woli. W przypadku pierwszej, ze względu na pełnoletniość, uznano, że miała pełnię praw do podjęcia takiej decyzji; drugiej, która miała trzynaście lat, nakazano, by została zwrócona pod opiekę matki, a konwersję uznano za nieważną14. Inne przypadki pokazują, że nie tylko duchowni, ale i sądy oraz administracja lokalna ignorowały rozporządzenia rządowe. Tak było w najgłośniejszej sprawie muzułmańskiej sieroty wojennej – dziesięcioletniego Ismaiła z Plewenu. Był on synem Samina Zaliołu, wówczas około sześćdziesięcioletniego muzułmanina, pracującego przed wojną jako urzędnik. Ojciec w chwili wybuchu konfliktu znajdował się w Ruse, a syn wraz z rodzeństwem przebywał pod opieką matki w rodzinnym mieście. Myśląc, że żona wraz z dziećmi uciekli z Plewenu przed rozpoczęciem oblężenia przez Rosjan, Samin wyjechał przez Łowecz, a następnie Sofię, do Salonik. Jednak matka, siostra i bracia Ismaiła zginęli w czasie walk, a dziecko skazane było na tułaczkę po mieście. W styczniu 1878 roku chłopiec został znaleziony przez rosyjskiego oficera Nikołaja Kiriłowa, zakwaterowanego w domu czterdziestoletniego Bułgara Kiricy Iwanowa. Gdy Rosjanin wraz z oddziałem ruszył na południe, pod Adrianopol, przekazał Ismaiła pod opiekę swojemu gospodarzowi. Miał tam pozostać do zakończenia wojny – Kiriłow obiecał odebrać chłopca po powrocie z frontu, chciał go adoptować i wziąć ze sobą do Rosji. Kapitan jednak długo nie wracał po zawarciu pokoju, a Iwanow z różnych źródeł dowiedział się, że rodzice dziecka nie żyją. W 1879 roku Ismaił został ochrzczony i otrzymał chrześcijańskie imię Nikołaj – po oficerze, który go uratował. Iwanow traktował chłopca jak własnego syna: żywił, ubierał, posłał do szkoły. W 1881 roku Samin Zaliołu dowiedział się, że Ismaił żyje; powrócił więc do miasta i chciał odzyskać syna, by z nim wyemigrować do Imperium Osmańskiego. Kirica Iwanow był gotów zwrócić dziecko pod warunkiem, że biologiczny ojciec ureguluje koszty związane z jego utrzymaniem, które wycenił na 20 tys. groszy (wyżywienie, ubrania oraz edukacja przez okres blisko czterech lat). Samin Zaliołu nie dysponował taką sumą. Sprawa była tym bardziej kłopotliwa, że Ismaił-Nikołaj nie chciał wrócić do biologicznego ojca, czuł się szczęśliwy w nowym domu. Zaliołu jednak nie rezygnował. Po tym jak nie udało mu się porozumieć z Iwanowem, starał się uzyskać pomoc władz lokalnych, jednak bezskutecznie. Zdesperowany porwał syna, z którym ruszył do Turcji. Został jednak aresztowany w Warnie, a Ismaił-Nikołaj powrócił do Plewenu. W sierpniu 1881 roku Samin ponowił próbę porwania – tym razem zatrzymano go w Ruse, gdzie chłopiec pozostał pod opieką miejscowych władz. Wobec niepowodzeń, Zaliołu wysyłał petycje do bułgarskich władz z prośbą o pomoc, zyskał nawet poparcie muftiego Ruse Hadżiego Szahaba. Jego sprawa została nagłośniona i stała się symbolem problemu ochrzczonych muzułmańskich sierot wojennych i starań rodziców o ich odzyskanie15. 15 От Български езхарх Йосиф до Министерство на външните работи и изповеданията, 26.11.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 13 л. 8; Прошение от Емин Мемеледани, жител из г. Русе и пълномощник на Зелиоглу Селим бивши жител на Плевен до Министерство на външните работи и изповеданията, Русе 3.11.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 13 л. 14; Рапорт от Русенско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Русе 12.10.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 13 л. 17; От Министерство на външните работи и изповеданията до уравител на Врачанска епархия Константин, София 23.09.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 13 л. 19; От Самил Залюолу до Комисар на Плевенска област, 18.08.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 13. л. 21; Дознание на Самин Зал Оглу, Плевен 20.08.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 13 л. 23; Дознание на Кирица Иванов, Плевен 11.09.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 13 л. 25–26; Телеграм от мюфти на Русе Хаджи Шахаб до Министерство на външните работи и изповеданията, Русе 8.09.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 13 л. 27; Прошение от Самил Залюолу до Плевенски окръжен управител, 26.03.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 13 л. 31; Телеграм от Саалим Залеоглу до Негово Височество Български Княз Александър I, Ловеч 8.05.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 13 л. 33–34; С. Елдъров, Българската православна църква…, s. 593–595. 16 От Министерство на външните работи и изповеданията до Управител на Орханийски окръжие, София 29.07.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 12 л. 57; От Министерство на външните работи и изповеданията до Управител на Орханийски окръжие, София 26.08.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 12 л. 58; От Министерство на външните работи и изповеданията до Управител на Орханийски окръжие, София 2.10.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 12 л. 64. 17 Министерство на външните работи и изповеданията до Дипломатически агент в Цариград, София 28.10.1880, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 16 л. 63; Рапорт от Ески-Джумайско окръжно управление до Министерство на външните работи и изповеданията, Ески Джумая 22.10.1880, ЦДА ф. 321к оп. 1 а.е. 16 л. 64–67. Przypadek Ismaiła-Nikołaja nie był odosobniony, sprawy dzieci porzuconych w latach 1877–1878 często były rozstrzygane na korzyść bułgarskich rodzin, które je przygarnęły i ochrzciły. Obrazuje to także historia Ahmeda Mehmedowa z Sofii. W sierpniu (lipcu) 1881 roku zwrócił się do rządu bułgarskiego z prośbą o pomoc w odzyskaniu dzieci: syna Halila i córki Emine, które w czasie wojny zagubiły się i znalazły schronienie w domu Bonczo Nikołaewa we wsi Etropole. Oboje zostali ochrzczeni, przyjmując imiona Marija i Christo, a córka została żoną Nikołaewa. Sąd w Orchanie uznał, że dzieci Mehmedowa same zadecydowały o konwersji i zostaną w swoim nowym domu16. Gdy sieroty wojenne trafiały do domów muzułmańskich, miejscowe władze potrafiły decydować o ich przekazaniu bułgarskim rodzinom zastępczym. Tak było w przypadku siedmioletniej dziewczynki Fatme, która znalazła się pod opieką Aliego Osmana Ismaiła Hasanowa, drwala z jednej ze wsi pod Osman Pazarem. Hasanow znalazł dziecko, w czasie gdy w wojennej zawierusze schronił się w Szumenie. Nie miał z żoną własnych dzieci, dlatego zdecydowali się przygarnąć dziewczynką, która najprawdopodobniej była Pomaczką („o tureckim imieniu, ale mówiącą w niezrozumiałym dla nich języku, przypominającym bułgarski”). Ali Hasanow pracował dla Baby Any Bonewej, która, gdy dowiedziała się o obecności sieroty w domu drwala, zgłosiła to policji oraz cerkwi. W listopadzie 1879 roku władze w Osman Pazarze zdecydowały się, że dziewczynka zostanie przekazana pod tymczasową opiekę Babie Anie. W międzyczasie pojawiła się osoba podająca się za wujka małej Fatme – Mehmed Ibrahimow ze wsi Draganowo w okręgu tyrnowskim. Przeprowadzono próbę, w której rzekomy krewny miał wskazać dziewczynkę spośród grupy dzieci. Ibrahimow nie potrafił tego uczynić, a Fatme ostatecznie trafiła do rodziny zastępczej Wiczy Jordanowa w Osman Pazarze17. Przypadek ten jest o tyle ciekawy, że sierota posiadała już zastępczy dom, tylko muzułmański. Można postawić tezę, że gdyby nie była to Pomaczka, a Turczynka, miejscowe władze nie zdecydowały się na przeniesienie jej do innej rodziny. W obliczu braku stosowania się do rozporządzeń rządu, ale przede wszystkim wobec nagłośnienia sprawy Samina Zaliołu, kwestia muzułmańskich sierot wojennych stała się przedmiotem obrad Rady Ministrów w czerwcu 1881 roku. Stanowisko z lipca 1880 roku zostało potwierdzone, zadecydowano o obowiązku przekazywania nieletnich neofitów biologicznym rodzicom oraz anulowania aktów chrztu. Analogicznie nakazano umożliwić rozwód i powrót do swojej rodziny pełnoletnim muzułmankom, które w okresie wojny poślubiły chrześcijan. Ponownie doszło do protestu ze strony Cerkwi, która podkreślała, że wszystkie przypadki konwersji sierot wojennych były dobrowolne, a ewentualny powrót do islamu może nastąpić wyłącznie po uzyskaniu pełnoletności przez neofitę. W efekcie nic się nie zmieniło – zgodnie z prawem sieroty wojenne miały wracać do swoich muzułmańskich rodzin, jednak wiele zależało od władz lokalnych oraz sądów, które często ignorowały instrukcje rządowe, a wolały słuchać zaleceń Cerkwi. Ostatnie przypadki sporów o opiekę nad porzuconym w czasie wojny muzułmańskim dzieckiem odnotowano w 1886 roku18. Dopiero na początku lat 90. XIX wieku przystąpiono do zamykania kas sierocych, co argumentowano faktem, że większość sierot wojennych została przyjęta do bułgarskich domów na stałe i nikt już nie czekał na ich starych opiekunów19. 18 От Български езхарх Йосиф до Министерство на външните работи и изповеданията, 26.11.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 13 л. 8; От Български езхарх Йосиф до Министерство на външните работи и изповеданията, 14.12.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 13 л. 6; От Министерски съвет до Министерство на външните работи и изповеданията, София 17.06.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 13 л. 28; С. Елдъров, Българската православна църква…, s. 593–595; Ж. Назърска, Българската държава и нейните малцинства 1879–1885, София 1999, s. 23. 19 От Кесаровски мировий съд до Министерство на правосъдие, 18.01.1891, ЦДА ф. 242 оп. 1 а.е. 19 л. 1; От Министерство на правосъдие до Кесаровски мировий съд, 26.01.1891, ЦДА ф. 242 оп. 1 а.е. 19 л. 2; От Кесаровски мировий съд до Министерство на финансите, 8.02.1891, ЦДА ф. 242 оп. 1 а.е. 19 л. 3–4. Przypadki konwersji po wojnie były związane także z akcją biskupa łowczańskiego Natanaiła, która w latach 1880–1881 objęła ludność pomacką. Idea propagowania chrześcijaństwa wśród miejscowych wyznawców islamu nie była inicjatywą centralnych władz cerkiewnych, a biskupa. Muzułmanie byli przekonywani przez popów oraz chrześcijańskich sąsiadów do konwersji perspektywą otrzymania nowych ubrań, żywności oraz pieniędzy, co w kontekście trudnej sytuacji w powojennej Bułgarii okazało się bardzo atrakcyjne. Diecezja nie dysponowała jednak środkami, by nadać akcji masowego charakteru, stąd zwrócono się o wsparcie finansowe do Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wyznań. Biskup Natanaił poprosił o 50–70 franków na każde dziecko w rodzinie neofitów oraz uruchomienie programu kredytów u miejscowego poborcy podatkowego. Rząd we wrześniu 1881 roku odmówił wsparcia dla inicjatywy i wydał jednoznaczny komunikat, że nie będzie angażował się w żadne akcje chrystianizacyjne wśród muzułmanów w Księstwie20. Wbrew twierdzeniom o masowym charakterze tej akcji, liczba nawróconych wyniosła raptem osiemdziesiąt pięć osób21. W kontekście podobnej liczby przypadków odnotowanych w innych częściach Bułgarii, należy więc uznać, że zjawisko konwersji w biskupstwie łowczańskim nie była niczym szczególnym – jedyną różnicą było zaangażowanie miejscowego biskupa, ale nie skala22. 20 Писмо но. 413 от 9 септември 1881 на Министерския съвет до министъра на външните работи и изповеданията, [w:] Завръщане към българския род…, т. 1, s. 122; От Ловчанска метрополия до Министерство на външните работи и изповеданията, Ловеч 24.04.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 12 л. 23–24; Ж. Назърска, Българската държава…, s. 23; С. Елдъров, Българската православна църква…, s. 595–596. 21 С. Елдъров, Българската православна църква…, s. 598; Por. А. Пашова, П. Воденичаров, Искаме да сме равни, не еднакви. Официални наративи на идентичността на студенти мюсюлмани от Западните Родопи, [w:] Помаците: версии за произход и съвременна идентичност, ред. Е. Иванова, София 2013, s. 80. 22 От Министерство на просвещение до Министерство на външните работи и изповеданията, София 21.02.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 12 л. 19. 23 От Министерство на външните работи и изповеданията до Ловчанското окръжие, София 20.01.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 12 л. 12; От Ловчанското окръжен управител до Министерство на външните работи и изповеданията, Ловеч 17.02.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 12 л. 13. Jak wspomniano, kluczową rolę w decyzji o konwersji wśród Pomaków łowczańskich miała ich trudna sytuacja materialna po wojnie, co dobrze obrazuje przypadek Juseina Ibrahimowa z Gradesznicy. 1 lutego (20 stycznia) 1881 roku złożył on skargę, w której twierdził, że w 1878 roku Bułgarzy z sąsiedniej wsi Głożene zmusili go wraz z dziećmi (piętnastoletnim synem Mustafą i jedenastoletnią córką Fatme) do przyjęcia chrztu. W petycji deklarował chęć powrotu do islamu23. Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Wyznań nakazało zbadanie sprawy miejscowym władzom okręgowym. Doszło do przesłuchania burmistrza Gradesznicy Sulejmana Ibrahimowa, jego chrześcijańskiego pomocnika Asana Asanowa, dwóch członków rady wiejskiej Asana Ibowa i Hjado Aliewa, a także grupy Bułgarów ze wsi Głożene, w tym burmistrza Nejczo Gotowa. Zeznania mieszkańców obu miejscowości jednoznacznie wskazywały, że Jusein Ibrahimow dobrowolnie zadecydował o chrzcie swoim i swoich dzieci. Według relacji przesłuchiwanych chrześcijan, Ibrahimow nie zmienił wiary w czasie konfliktu lat 1877–1878, gdyż wyemigrował wtedy do Imperium Osmańskiego, a dopiero po powrocie do kraju. Jako motywację zeznający wskazywali trudną sytuację materialną Pomaka po okresie wojennej tułaczki. Wersję tych wydarzeń potwierdziła nawet córka Juseina Ibrahimowa – Fatme, nosząca wówczas imię Marija Iliewa. W czasie zeznań wskazała, że po powrocie z emigracji pozostali bezdomni („bosi, głodni i nadzy”), chodzili więc od drzwi do drzwi prosząc o chleb. Pomoc zyskali ze strony chrześcijan z Głożene, dlatego też zdecydowali się na konwersję24. W tym kontekście problematyczne jest interpretowanie akcji dobroczynnych organizowanych przez Cerkiew prawosławną wśród ubogiej ludności muzułmańskiej jako mających na celu wyłącznie bezinteresowne niesienie pomocy najuboższym i jako aktu miłosierdzia. Dla części duchownych był to sposób przyciągania „niewiernych” do Kościoła przez zachęcanie ich korzyściami majątkowymi25. 24 Дознание, 4.02.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 12 л. 14–18. 25 Подпомагане на бедни турци в Сливен (21.12.1879), [w:] История на българите 1878–1944 в документи, т. 1: 1878–1912, ч. 1: Възстановяване и развитие на българската държава, ред. В. Георгиев, С. Трифонов, София 1994, s. 40. 26 Х. Мехмед, op. cit., s. 56–57; С. Елдъров, Българската православна църква…, s. 595–596. 27 Прошение от Хамил Мустафов, жител от селото Торос (Ловчански окръг) до Министерство на външните работи и изповеданията, Торос 8.01.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 12 л. 8. 28 Прошение от Хамил Мустафов, жител от селото Торос (Ловчански окръг) до Министерство на просвещението (външните работи и изповеданията), Торос 8.01.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 12 л. 10. Część z konwersji w biskupstwie łowczańskich z lat 1880–1881 nie miało związku z działalnością biskupa Natanaiła, a z problemem mieszanych małżeństw. W nowych realiach społeczności lokalne nie akceptowały związków Pomaków z Bułgarami chrześcijanami i wymuszano na tych pierwszych przyjęcie prawosławia26. Na przykład, Hamil Mustafow ze wsi Toros 20 (8) stycznia 1881 roku przekazał dwie petycje władzom w Sofii, w których wyraził chęć konwersji. W pierwszej wysłanej do Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wyznań swoją decyzję motywował potrzebą powrotu do wiary przodków, gdyż „jego pradziadowie wyznawali chrześcijaństwo jeszcze 400–500 lat temu”27. Drugą skierował do Ministerstwa Oświaty, w której wskazał zupełnie inne przyczyny chęci zmiany wiary. Przed wojną poślubił Bułgarkę, w czasie konfliktu zmuszeni byli wraz z żoną uciekać do Turcji. Po uspokojeniu sytuacji zdecydowali się powrócić do rodzinnej wsi, gdzie sąsiedzi odebrali mu żonę, podkreślając, że odzyska ją dopiero, gdy przyjmie chrzest i „zostanie Bułgarem”28. Druga z petycji, ze względu na szczegółowość wydaje się być bardziej wiarygodna i wyraża autentyczne motywacje konwersji Hamila Mustafowa. Wysłanie dwóch petycji tego samego dnia do różnych instytucji rządowych, z wyraźnym akcentowaniem potrzeby uzyskania odpowiedniego dokumentu potwierdzającego chrzest, może stanowić dowód na determinację Pomaka, by otrzymać zaświadczenie o konwersji, dzięki któremu mógłby odzyskać żonę. Ostatecznie, w latach 1878–1888 odnotowano 1 811 konwersji wśród wyznawców islamu w Księstwie Bułgarii – była to liczba niewielka, jeśli weźmie się pod uwagę ich liczebność. Konwertyci muzułmańscy nie byli także grupą liczną w porównaniu z przedstawicielami innych wspólnot religijnych, którzy zdecydowali się przejść na prawosławie – łączna liczba nawróceń w omawianym okresie wyniosła 3 752. Do największej liczby konwersji doszło w okręgu widyńskim (1 435) oraz wraczańskim (130), czyli rejonach, gdzie żyły jedynie małe społeczności tureckie, a Pomaków w ogóle nie było29. Wśród neofitów dominowali Romowie wyznania islamskiego, na których duchowni prawosławni koncentrowali się w pierwszej kolejności30. Cyganie byli łatwym obiektem tych akcji, gdyż, mimo że wyznawali islam, nie byli traktowani jako część ummy. O ile do XIX wieku społeczeństwo ziem bułgarskich zasadniczo dzieliło się na chrześcijan oraz muzułmanów, ludność cygańska, niezależnie od wyznania, pozostawała poza tym systemem. Tę sytuację starała się więc wykorzystać Cerkiew prawosławna. W późniejszym okresie liczby nawróceń wśród wyznawców islamu były jeszcze niższe. Według organu egzarchatu bułgarskiego „Църковен вестник”, w latach 1890–1904 674 innowierców przyjęło prawosławie, z czego zaledwie 184 muzułmanów, przeważali katolicy (339), mniej było zaś Żydów (62)31. 29 A. Шопов, България в църковно отношение, Пловдив 1889, [w:] Завръщане към българския род…, т. 1, s. 69–70. 30 С. Елдъров, Българската православна църква…, s. 597–598; Podobnie było w przypadku Serbii, gdzie największa liczba konwersji z islamu na prawosławie dotyczyła Romów. Zob. S. Bandžović, Deosmanizacija Balkana i Bošnjaci: ratovi i muhadžirska pribježišta (1876. –1923.), Sarajevo 2013, s. 145–146. 31 Najwięcej konwersji odnotowano w diecezji sliweńskiej (169), sofijskiej (136), dorostało-czerweńskiej (89), widyńskiej (67), wraczańskiej (61) i tyrnowskiej (56). Zob. Църковен вестник, г. VIII, бр. 22 от 8 юни 1907, [w:] Завръщане към българския род…, т. 1, s. 70. 32 Заявление от Юмер Мехмедов до Енорийския свещеник в с. Чепеларе, Чепеларе 25.04.1898, ДА-Пловдив ф. 67к оп. 1 а.е. 76 л. 10. 33 Станимашкото архиерейско настоятелство до Пловдивския митрополит Натанаил, Станимака 1.06.1898, ДА-Пловдив ф. 67к оп. 1 а.е. 76 л. 12; Енорийският свещеник в с. Чепеларе до Станимашкото архиерейско настоятелство, Чепеларе 18.06.1898, ДА-Пловдив ф. 67к оп. 1 а.е. 76 л. 18; От Рупчоското околийско управление до Пловдивския митрополит Натанаил, Станимака 25.06.1898, ДА-Пловдив ф. 67к оп. 1 а.е. 76 л. 19. 34 Бързо от Пловдивският митрополит Натанаил до Станимашкото архиерейско настоятелство, Пловдив 1.07.1898, ДА-Пловдив ф. 67к оп. 1 а.е. 76 л. 20. Nie licząc przełomu lat 70. i 80. XIX wieku, Cerkiew podchodziła ostrożnie do konwersji wśród muzułmanów. W kwietniu 1898 Jumer Mehmedow, mieszkaniec Czepelare, wcześniej żyjący w Płowdiwie, ale urodzony w Konstantynopolu, skierował prośbę do miejscowego popa o udzieleniu aktu chrztu32. Duchowny skonsultował się z biskupem płowdiwskim, który uznał, że przed sakramentem należy przeprowadzić dokładny wywiad z muzułmaninem, przepytać świadków i zbadać jego motywy. Mehmedow okazał się być alkoholikiem, który stracił cały majątek, porzucił żonę i – delikatnie mówiąc – nie cieszy się szacunkiem mieszkańców Czepelare. Starał się uwieść córkę miejscowego imama, który ujawnił wstydliwą biografię awanturnika. Miejscowi chcieli go przegnać z miasta: zorganizowali napad na jego djukjan oraz grozili mu śmiercią. Faktyczną motywacją przyjęcia chrztu przez Jumera Mehmedowa była ochrona przez Cerkiew przed Pomakami33. W efekcie hierarchia nie tylko odmówiła mu chrztu, ale i wyciągnięła konsekwencje wobec osób, które go do konwersji namawiały34. Tej decyzji otwarcie sprzeciwili się dwaj popi z Rodopów: Marin Karadżow z Czepelare i Noj Angełow z Orechowa, którzy uznali postępowanie Cerkwi za nieuzasadnione oraz wezwali do ochrzczenia muzułmanina. Sprawa Jumera Mehmedowa stała się przyczyną dyskusji na łamach lokalnej prasy dotyczącej kwestii przyjmowania do Cerkwi osób o złej reputacji, w której wziął udział autorytet w sprawach Rodopów, wówczas pełniący funkcję szefa Biura ds. Stenografów Zgromadzenia Narodowego, Christo Popkonstantinow. W lipcu (czerwcu) 1898 roku przygotował on obszerny list do metropolity Płowdiwu Nataiła, w którym sprzeciwił się propagowania chrześcijaństwa wśród osób o złej reputacji. Mimo to, ostatecznie w listopadzie (październiku) 1898 roku Jumer Mehmedow został ochrzczony, jednak nie w Czepelare, a w Stanimace35. Dodatkowo komplikowało sprawę to, że władze bułgarskie podejrzewały, iż neofita może być szpiegiem tureckim i członkiem tajnego komitetu, który ma za zadanie zaogniać sytuację w Rodopach oraz wzmacniać proces emigracji muzułmanów36. Sytuacja ta dobrze pokazuje, że o ile hierarchia cerkiewna okazywała dużą ostrożność w kwestii konwersji wśród muzułmanów, to szeregowe duchowieństwo cechowała znacznie większa determinacja. Oficjalna polityka Cerkwi w kwestiach kontaktów z wyznawcami islamu zasadniczo ograniczała się do izolacji ich od chrześcijan, zwalczania propagandy muzułmańskiej oraz piętnowania synkretyzmu religijnego. Na przykład, w pierwszej połowie lat 90. XIX wieku w bułgarskim Rupczosie głośno zrobiło się o starym hodży ze wsi Nareczen, który ogłosił się uzdrowicielem i oferował usługi niezależnie od wyznania, w tym chrześcijanom. Na początku 1894 roku biskupstwo płowdiwskie nakazało miejscowym duchownym zwalczanie wpływów hodży wśród wiernych i przekonywanie chrześcijan, że mają do czynienia z szarlatanem37. 35 Станимашкото архиерейско настоятелство до Пловдивския митрополит Натанаил, Станимака 18.06.1898, ДА-Пловдив ф. 67к оп. 1 а.е. 76 л. 17; Началник на Стенографическото бюро при Народното събрание до Пловдивския митрополит Натанаил, София 21.07.1898, ДА-Пловдив ф. 67к оп. 1 а.е. 76 л. 21, 28–29; Прошение от Юмер Мехмедов до Пловдивския митрополит Натанаил, Станимака 3.08.1898, ДА-Пловдив ф. 67к оп. 1 а.е. 76 л. 23; Станимашкото архиерейско настоятелство до Пловдивския митрополит Натанаил, Станимака 15.09.1898, ДА-Пловдив ф. 67к оп. 1 а.е. 76 л. 27; С. Елдъров, Българската православна църква…, s. 599–601. 36 Началник на Стенографическото бюро при Народното събрание до Пловдивския митрополит Натанаил, София 21.07.1898, ДА-Пловдив ф. 67к оп. 1 а.е. 76 л. 21, 28–29. 37 Б. Лори, Съдбата на османското наследство…, s. 55; С. Елдъров, Българската православна църква…, s. 598. Wyrazem zachowawczej postawy Cerkwi były warunki, jakie stawiano muzułmanom, którzy chcieli przejść na prawosławie (co zresztą było widoczne przy sprawie Jumera Mehmedowa). Przed chrztem, wymagano znajomości podstawowych modlitw w języku bułgarskim, przestrzegania postu w okresie od dwóch tygodni do czterdziestu dni czy regularnego uczestnictwa w liturgii38. Przyszły konwertyta był przesłuchiwany przez specjalną komisję, złożoną z przedstawicieli władz świeckich i duchownych, a także odbywał rozmowę z miejscowym muftim39. W ten sposób badano motywacje osób, chcących zmienić wyznanie; podkreślano, że wielu neofitów szybko wracało do islamu, gdy okazywało się, że ich sytuacja materialna nie uległa wyraźnej poprawie w rezultacie konwersji. Gdy uznawano, że decyzja o przyjęciu chrztu została podjęta w wyniku trudnej sytuacji życiowej, starano się odwodzić od tych zamiarów40. W razie wątpliwości wzywano także świadków, którzy zeznawali na temat reputacji i charakteru potencjalnego neofity41. Nie przyjmowano do Cerkwi osób, które żyły w konkubinacie czy ich moralność wzbudzała wątpliwości, podobnie nie zgadzano się na osoby zbyt młode42. Na mocy ustawy o Egzarchacie (punkt 3, art. VIII, części II nowelizacji), gdy pop udzielił chrztu bez wyraźnego pozwolenie ze strony miejscowych władz świeckich i biskupa, uznawano sakrament za nieważny, a wobec duchownego wyciągano konsekwencje43. 38 Протокол на Търновския епархийски духовен съвет от 9 май 1884, [w:] Завръщане към българския род…, т. 1, s. 140–141; Писмо но. 745 от 2 юли 1885 г. на Русенската митрополия до енорския свещеник Тодор Иванов в с. Баниска, [w:] Завръщане към българския род…, т. 1, s. 146; Молбаот 3 юли 1890 г. на Зейнеб Мустафова до доростоло-червенския митрополит Григорий в град Русе, [w:] Завръщане към българския род…, т. 1, s. 201–202. 39 Молба от 28 ноември 1887 г. на Фатма Юмерова до архиерейския наместник в Силистра, [w:] Завръщане към българския род…, s. 169; Писмо но. 111 от 24 март 1887 г. на архирейското наместничество до силистренския окръжен управител, [w:] Завръщане към българския род…, т. 1, s. 170. 40 Препис от писмо но. 2397 от 30 март 1888 до Русенската митрополия, [w:] Завръщане към българския род…, т. 1, s. 170–171. 41 Молба от 20 септември 1911 г. на Ахмед Еминов, временно живущ в с. Горун, до енорийски свещеник в гр. Каварна, [w:] Завръщане към българския род…, т. 1, s. 261–262; Писмо но. 1742 от 27 семтември 1911 г. на архиерейския наместник в Хасково до Варненската митрополия, [w:] Завръщане към българския род…, т. 1, s. 262; Писмо но. 1545 от 26 ноември 1911 г. на архиерейския наместник в Казанлък до Варненската митрополия, [w:] Завръщане към българския род…, т. 1, s. 263–264; Писмо но. 30 от 4 декември 1911 г. на енорийски свещеник в с. Сърница, Хасковско, до архиерейския наместник в Хасково, [w:] Завръщане към българския род…, т. 1, s. 264. 42 Писмо но. 492 от 24 юни 1887 г. на Врачанската митрополия до архирейския наместник в Плевен, [w:] Завръщане към българския род…, т. 1, s. 163; Писмо но. 472 от 3 юли 1887 г. на архирейския наместник в Плевен до Врачанската митрополия, [w:] Завръщане към българския род…, т. 1, s. 163–164; Писмо но. 184 от 14 юни 1889 г. на архиерейския наместник в Разград до русенската митрополия, [w:] Завръщане към българския род…, т. 1, s. 180–181; Писмо но. 323 от 19 април 1890 г. на Врачанската митрополия до архиерейския наместник в гр. Оряхово, [w:] Завръщане към българския род…, т. 1, s. 190–191. 43 Протокол но. 11 от 24 февруари 1887 г. на Варненско-Преславска Епархийски духовен съвет, [w:] Завръщане към българския род…, т. 1, s. 166; Протокол но. 13 от 4 март 1887 г. на Варненско-Преславска Епархийски духовен съвет, [w:] Завръщане към българския род…, т. 1, s. 166; Протокол но. 13 от 4 март 1887 г. на Варненско-Преславска Епархийски духовен съвет, [w:] Завръщане към българския род…, т. 1, s. 166–167. Należy zwrócić uwagę na konwersje mające miejsce w późniejszym okresie, które nie miały związku z działalnością Cerkwi – można je podzielić na dobrowolne i przymusowe, jakkolwiek granice między nimi zazwyczaj nie są takie jasne. W pierwszym przypadku odbywało się to najczęściej przez różne kontakty z Bułgarami, np. gdy wyłącznie jedna rodzina muzułmańska mieszkała wśród Bułgarów czy w sytuacji małżeństw mieszanych. Pojawiły się motywacje związane z krypto-chrześcijaństwem, z poczuciem „powrotu do korzeni” i przekonaniem, że w przeszłości przodkowie byli chrześcijanami44. Muzułmanki chcące rozwodu traktowały konwersję jako możliwość ucieczki od złego męża, biedacy liczyli na poprawę swojej sytuacji materialnej, więźniowie mieli nadzieję na obniżenie wyroku45. Warto wskazać także na konwersje spowodowane nadzieją na karierę wojskową. Na przełomie lat 70. i 80. XIX wieku muzułmanie, którzy chcieli z własnej woli wstąpić do wojska bułgarskiego, byli przekonani, że warunkiem jest przyjęcie chrześcijaństwa, na co wyrażali też gotowość. Władze państwowe uznały, że są to dobrowolne konwersje i należy to rekrutom umożliwić46. Poza tym do konwersji prowadziła także działalność edukacyjna wśród Pomaków, którzy, wraz ze zdobywaniem wykształcenia według bułgarskich programów nauczania, nieraz decydowali się także na zmianę wyznania47. Jak wspomniano, podjęta przez władze akcje kształcenia Pomaków w bułgarskich szkołach przyniosła mierne rezultaty, a konwersje te nie były liczne. 44 Молба от Ахмет Османов до Пловдивския митрополит Натанаил, Ловча 22.09.1898, ДА-Пловдив ф. 67к оп. 1 а.е. 76 л. 43–44. 45 Завръщане към българския род…, т. 1, passim. 46 От Софийски окръжен управител до Министерство на външните работи и изповеданията, София 16/28.05.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 12 л. 26; От Военно министерство до Министерство на външните работи и изповеданията, София 18.05.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 12 л. 28; Oт епископ софийски Мелетий до Министерство на външните работи и изповеданията, София 17.08.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 12 л. 29. 47 Образователно дружество „Родопска Искра” в Чепеларе, 1897, [w:] Черковно-просветното движение в Средните Родопи (1878–1912), т. 2, съст. П. Петров, А. Печилков, Смолян 2009, s. 183. 48 Ö. Turan, The Turkish Minority…, s. 190–191. 49 В. Арденски, Загаснали огнища. Изселническите процеси сред българите мохамедани в периода 1878–1944 г., София 2005, s. 38–39. Konwersje przymusowe związane były z przestępstwami, nadużyciami władzy czy naciskami ze strony najbliższego otoczenia. Jeden z głośniejszych przypadków przymusowego chrztu miał miejsce w 1900 roku. W czasie podróży muzułmańskiej rodziny z Silistri, będącej w drodze do Konstantynopola, doszło do jej zatrzymania przez grupę bułgarskich policjantów, którzy zmusili muhadżirów do wyrzeczenia się swojej wiary48. Wskazuje się także, że w Rodopach, w niektórych wsiach o ludności mieszanej, naciski na konwersję płynęły ze strony społeczności lokalnej. Pomacy byli stawiani przed koniecznością wyjazdu bądź przyjęcia chrześcijaństwa49. Podobnie jak dobrowolne przechodzenie na chrześcijaństwo, przypadki te miały charakter incydentalny. Z racji sporadycznego charakteru, konwersje muzułmanów zazwyczaj wzbudzały zainteresowanie wyłącznie miejscowej społeczności oraz duchownych. Tylko dwukrotnie w latach 1878–1912 kwestia przyjmowania przez wyznawców islamu chrześcijaństwa stała się przedmiotem szerszego zainteresowania opinii publicznej oraz władz państwowych. Pierwszy raz, gdy dyskutowano nad opisywanymi przypadkami sierot wojennych, drugi raz za sprawą tzw. incydentu ruseńskiego. W marcu 1910 roku w Ruse pracownik banku o nazwisku Stefanow związał się z piętnastoletnią muzułmanką, Saafet Mehmedową. Planowali wziąć ślub w cerkwi, co wymagało, żeby dziewczyna przyjęła wcześniej chrzest. Rodzice Saafet zaprotestowali i starali się sprowadzić córkę do domu. Gdy skończyło się to niepowodzeniem, zwrócili się do władz miejskich o interwencję. Sprawa była delikatna, dlatego powołano specjalną komisję, która miała rozpatrzyć, czy działania zakochanego urzędnika są zgodne z prawem. W międzyczasie w mieście doszło do poważnych napięć między Bułgarami a muzułmanami – chrześcijanie wzywali do umożliwienia małżeństwa kochankom, wyznawcy islamu zaś chcieli zwrócenia dziewczyny rodzicom. Ostatecznie na mocy wyroku sądowego Saafet została wydawana ojcu, co spowodowało gniew miejscowych chrześcijan. 25 (12) marca doszło do tumultu z udziałem około 6 tys. ludzi, w czasie którego Bułgarzy zaatakowali turecką kawiarnię. W tłumienie rozruchów zaangażowało się wojsko, czego wynikiem było dwudziestu czterech zabitych. Dzień po zamieszkach Stefanowowi oraz Saafet udało się uciec do Rumunii, a na wieść o tym doszło do kolejnych rozruchów. W wyniku pacyfikacji podjętej przez wojsko, zginęło kolejne piętnaście osób, trzydzieści pięć zostało ciężko rannych, a sto odniosło obrażenia. Miejscowe partie opozycyjne starały się wykorzystać incydent do własnych celów politycznych. Ruseńscy radosławiści i socjaliści, obwiniający władze państwowe za zaistniałą sytuację, zapowiedzieli antyrządowe wiece. Zarzucano władzom opowiedzenie się w sporze po stronie muzułmanów. Wydarzenia te stały się następnie iskrą do uaktywnienia opozycji w całym kraju, spowodowały spadek poparcia dla cara oraz manifestacje przeciwko „reżimowi monarszemu” w Sofii i Płowdiwie. Obawiano się nawet, że incydent ruseński może stać się pretekstem do ekscesów antymuzułmańskich w różnych częściach Bułgarii, szczególnie ze strony bojowo nastawionych środowisk macedońskich. W Zgromadzeniu Narodowym doszło do dyskusji, w czasie której padały oskarżenia wobec miejscowego muftiego o podburzanie wyznawców islamu w Ruse. Rząd starał się ze wszystkich sił wyciszyć sprawę, by nie doszło do komplikacji międzynarodowych. Było to w tym czasie szczególnie istotne dla władz ze względu na planową wizytę w Konstantynopolu cara Ferdynanda, którą chciał odbyć w dobrej atmosferze. Wyciszenie sprawy wprawdzie doprowadziło do tego, że temat ten nie został podjęty w czasie rozmów w trakcie pobytu monarchy w stolicy Imperium Osmańskiej, jednak niewątpliwie incydent ruseński miał istotny wpływ na spadek notowań rządu Aleksandra Malinowa50. 50 Mr. Findlay to Sir Edward Grey, Sofia 17.03.1910, FO 371/843/81; Mr. Findlay to Sir Edward Grey, Sofia 20.03.1910, FO 371/843/84; Mr. Findlay to Sir Edward Grey, Sofia 15.03.1910, FO 371/843/87; Lieutenent-Colonel Napier to Mr. Findlay, Sofia 16.03.1910, FO 371/843/87; Mr. Findlay to Sir Edward Grey, Sofia 4.04.1910, FO 371/843/94; Bulgaria, Annual Report 1910 by Francis O. Lindley, FO 371/1053/115; Посланство Краљевине Србије у Бугарској Министарству просвете и црквених послова заступнику министра иностраних дела Краљевине Србије, Софија 12/25.03.1910, бр. 190, [w:] Документи о спољној политици Краљевине Србије 1903–1914, књ. 4, св. 1/1, прип. Љ. Алексић–Пејковић, К. Џамбазовски, ур. В. Крестић, Београд 2012, s. 490–491; Посланство Краљевине Србије у Бугарској Министарству просвете и црквених послова заступнику министра иностраних дела Краљевине Србије, Софија 16/29.03.1910, бр. 203, [w:] Документи о спољној политици…, књ. 4, св. 1/1, s. 509–510; В. Стоянов, Турското население в България между полюсите на етническата политика, София 1997, s. 74–75; Idem, Турското население на България и официалната малцинствена политика (1878–1944), [w:] Страници от българската история. Събития – размисли – личности, т . 2, ред. М. Босева, София 1993, s. 198–199; W. Höpken, From Religous Idendity to Ethnic Mobilisation: the Turks of Bulgaria before, under and since Communism, [w:] Muslim Identity and the Balkan States, ed. H. Poulton, S. Taji–Farouki, London 1997, s. 58; R. Crampton, The Turks…, s. 61. 51 Por. В. Божков, Възродителният процес и българите махомедани, София 2012, s. 109–122; С. Михайлов, Възрожденският процес в България, София 1992, s. 111–112; Zob. С. Елдъров, Българската православна църква…, s. 592. 52 Por. F. Myuhtar-May, Identity, Nationalism and Cultural Heritage under Diege: the Case of Pomaks (Bulgarian-speaking Muslims) in Bulgaria, Arkansas 2011, s. 1; R. Pearson, National Minorities in Eastern Europe, 1848–1945, London 1983, s. 14; The Human Rights of Muslims in Bulgaria in Law and Politics since 1878, Sofia 2003, s. 23; I. Blumi, Ottoman Refugees, 1878–1939: Migration in a Post-Imperial World, London-New Delhi-New York-Sydney 2013, s. 54–55; Щ. Трьобст, Етнонационалната хомогенизационна политика между депортацията и принудителната асимилация. Швеция и България като европейски прототипи, „Либерален преглед” 2014, ч. 3, s. 279. *** W historiografii bułgarskiej pojawiają się twierdzenia, że tuż po powstania państwa prowadzono konsekwentną i masową akcję chrystianizacyjną, która doprowadziła do dziesiątek tysięcy nawróceń na prawosławie. Propagatorami tej wizji są tacy autorzy jak Weselin Bożkow, Stojan Michajłow i Bonczo Asenow, którzy twierdzą, że wyznawcy islamu sami masowo zwracali się do władz bułgarskich z prośbą o „przywrócenie starej wiary i imion”. Uważają oni to wyobrażone zjawisko za jednoznacznie pozytywne, krytykują zaś rząd w Sofii i Cerkiew, że zabrakło im woli i konsekwencji, by doprowadzić do całkowitej asymilacji muzułmanów w kraju51. W historiografii zachodniej oraz tureckiej także są powtarzane teorie o rzekomej masowej akcji chrystianizacyjnej, zwłaszcza w pierwszych latach powojennych. W tym ujęciu przymusowe konwersje są oceniane w sposób jednoznacznie negatywny, jako sprzeczne z podstawowymi prawami człowieka do własnej tożsamości i swobody wyznania, świadczące o represyjności rządu bułgarskiego52. Tymczasem wizje dotyczące nawróceń powojennych nie mają odzwierciedlenia w źródłach ani w szczegółowych badaniach. Należy uznać je za nieprawdziwe, związane albo z skrótowymi ujęciami problemu polityki mniejszościowej Bułgarii, albo z celami ideologicznymi. Historycy tureccy oraz zachodni starali się w ten sposób udowodnić represyjny i nacjonalistyczny charakteru władz bułgarskich. Tymczasem bułgarscy badacze marksistowscy traktowali fikcyjne masowe konwersje z przełomu lat 70 i 80. XIX wieku jako dowód na chęć samych muzułmanów do „powrotu na łono narodu”. Równocześnie opieszałość w asymilowaniu tej ludności przez ówczesne „władze kapitalistyczne” stanowić miała dowód na ich antynarodowego charakteru, przeciwstawiany wielkiemu dziełu „procesu odrodzeniowego” z lat 70. i 80. XX wieku. Tymczasem w latach 1878–1912 nawrócenia muzułmanów na chrześcijaństwo miały incydentalny charakter, nie można mówić o żadnej masowej tendencji, a każdy przypadek związany był z indywidualnymi motywacjami. W Rumelii Wschodniej nie było praktycznie żadnych prób asymilacji wyznawców islamu ze względu na status tej grupy wyznaniowej w prowincji53. Rząd bułgarski zajmował w tej kwestii wyraźnie liberalne stanowisko, uniemożliwiając do 1912 roku szersze działania w zakresie nawracania muzułmanów Cerkwi prawosławnej. Polityka władz w Sofii w latach 1878–1912 była jednoznaczna i konsekwentna – przymusowe konwersje uznawano za przestępstwo, a osoba zmuszona do zmiany wiary mogła powrócić do pierwotnego wyznania. Tylko w przypadku, gdy potwierdzono, że nawrócenie nie miało charakteru przymusowego, a dobrowolny, kwestię zasadności chrztu pozostawiano w gestii miejscowych władz duchownych54. Z związku z tym, że zjawisko konwersji miało charakter ograniczony, instytucje islamskie w Bułgarii generalnie nie podejmowały działań, by im przeciwdziałać. Można natrafić jedynie na incydentalne wzmianki o utrudnianiu tego procesu. Przykładem może być sytuacja, w której z tytułu przyjęcia przez kobietę po rozwodzie innej wiary niż muzułmańska, prawo szarijatu przewidywało, że dzieci z takiego małżeństwa pozostają przy ojcu, a matka traci prawa rodzicielskie. Władze bułgarskie jednak jednoznacznie nakazywały, żeby w takich przypadkach nie odbierano kobietom dzieci55. 53 С. Елдъров, Българската православна църква…, s. 596. 54 От Министерство на просвещение до Министерство на външните работи и изповеданията, 21.02.1881, ЦДА ф. 166к oп. 6 a.e. 12 л. 19. 55 Завръщане към българския род…, т. 1, s. 130–132. Cerkiew była jednym z głównych ośrodków promujących tezę o ścisłym związku prawosławia z bułgarskością oraz niechęć do islamu. Dla hierarchii „Turcy” byli zwyczajnie niechcianym elementem w państwie, które powinno być zamieszkałe wyłącznie przez Bułgarów prawosławnych, a Pomacy (jako element bliższy Turkom niż Bułgarom) nie byli częścią narodu, rozumianego wciąż w kategoriach milletu56. Mimo to, hierarchowie prawosławni okazali się być bardzo zachowawczy do 1912 roku i szybko właściwie przyjęli podobne stanowisko jak władze w Sofii. „Święta nasza Cerkiew nie uznaje przymusowej chrystianizacji” – pisał w liście biskup Warny do przedstawiciela metropolity w Bałcziku w 1890 roku57. W anonimowej notatce z połowy lat 90. XIX wieku znajdującej się w zespole Metropolii Płowdiwskiej w Regionalnym Archiwum Państwowym w Płowdiwie czytamy, że Cerkiew wspiera działania na rzecz integracji i nawracania Pomaków przez edukację oraz negatywnie odnosi się do zjawiska ich emigracji do Turcji. Podkreślano też ostrożność w przypadku konwersji muzułmanów i postulowano dokładne badanie każdego przypadku, by nie dopuścić do przystępowania do Cerkwi osób niegodnych tego58. Według Swetłozara Ełdyrowa, głównymi przyczynami tego podejścia było funkcjonowanie w warunkach ładu berlińskiego, co oznaczało z jednej strony międzynarodową oraz konstytucyjną ochronę praw mniejszości w kraju, a z drugiej obawę, że akcja chrystianizacyjna mogłaby mieć niekorzystne reperkusje dla Bułgarów w Macedonii oraz Tracji. Siedziba egzarchatu znajdowała się w tym czasie w Konstantynopolu, stąd bułgarscy przywódcy religijni byli w pełni świadomi tych zależności. Dlatego też dopiero wybuch pierwszej wojny bałkańskiej, która oznaczała ostateczny kres ładu berlińskiego, stał się momentem podjęcia przez Cerkiew akcji wobec muzułmanów w Bułgarii59. Tych uwarunkowań nie rozumiało szeregowe duchowieństwo, które wykazywało znacznie większą determinację w kwestii nawracania muzułmanów na prawosławie. Oddolne działania jednak nie przynosiły żadnych znaczących rezultatów, szczególnie w kontekście chłodnego stosunku rządu do takich akcji. Warto też zwrócić uwagę, że Bułgarska Cerkiew Prawosławna widziała większe niebezpieczeństwo w Grekach (co stanowiło przedłużenie odrodzeniowego konfliktu cerkiewnego) oraz propagandzie protestanckiej niż w „Turkach”60. 56 Ж. Назърска, Културно-историческото наследство на етническите и религиозните малцинства в България: опазване, съхраняване и социализация, София 2014, s. 101; F. Myuhtar-May, op. cit., s. XVIII; С. Елдъров, Българската православна църква…, s. 602–603. 57 Писмо но. 5 от 5.01.1890 на Варненската митрополия до архиерейския наместник в гр. Балчик, [w:] Завръщане към българския род…, s. 188. 58 ДА-Пловдив ф. 67к оп. 1 а.е. 76 л. 13. 59 Report of the International Commission to Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan War, Washington D.C. 1914, s. 77–78; С. Елдъров, Българската православна църква…, s. 602–604. 60 Ж. Назърска, Българската държава…, s. 23; Na przykład, Bułgar protestant o nazwisku Tanczurow w 1898 roku wydawał gazetę w języku tureckim „Muvazene” skierowaną do muzułmanów i Żydów (nie należy mylić z czasopismem o tym samym tytule wydawanym w Płowdiwie w latach 1896–1903). Zimą 1907 roku w Kazanłyku podobną działalność prowadził Husein Nazif (pod chrześcijańskim imieniem – Natanaił Nazifow). Swoich sił na tym polu próbowały także nieoficjalne ruchy religijne, które były traktowane jako szczególne zagrożenie dla Cerkwi. W latach 1907–1908 w Płowdiwie działał Ormianin Johanesa Avideranijanam, który propagował wśród muzułmanów autorską religię synkretyczną łączącą chrześcijaństwo z islamem. Zob. R. Crampton, The Turks in Bulgaria, 1878–1944, [w:] The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority, ed. K. Karpat, Istanbul 1990, s. 69; Ю. Туран, Протестантската мисионерска дейност насочена към мюсюлманите в България, прев. З. Иванова, „Годишник на департамент История НБУ” 2007, т. 2, s. 225–226. 61 Писма от метрополит Климент до метрополит Григорий, София 14.11.1884, БАН ф. 54к а.е. 228 л. 222–223; Писма от метрополит Климент до метрополит Григорий, София 4.03.1885, БАН ф. 54к а.е. 228 л. 243–245; Писмо от екзарх Йосиф I до министър-председателя Драган Цанков, Цариград 28.07.1880, [w:] Документи за новата история на България. XIX – началото на XX век, съст. П. С. Петков, Велико Търново 2002, s. 223–225; Ж. Назърска, Българската държавa…, s. 14–15; П. С. Петков, Българската православна църква и държавната власт в Княжество/Царство България 1878–1912 г. Институционални отношения, Велико Търново 2012, s. 127–145 et passim. 62 Из дневника на екзарх Йосиф I (1885–), [w:] Документи за новата история…, s. 242–247. Początkowo inne podejście do konwersji wśród muzułmanów, co objawiło się przy kwestii sierot wojennych, było jednym z powodów trudnych relacji między rządem w Sofii a Cerkwią w latach 1878–1912, które czasami przeradzały się w otwarty konflikt. Oczywiście, była to tylko jedna z przyczyn tego sporu: obok traktowania duchownych jak urzędników państwowych, obsadzania tronu przez nieprawosławnych monarchów oraz przekonania władz świeckich o zwierzchności państwa nad Kościołem. Hierarchowie cerkiewni mieli poczucie, że niesłusznie traktuje się narodowe wyznanie Bułgarów jako jedną z wielu religii w kraju oraz odbiera się jej uprzywilejowany status, wynikający z historii oraz bożej woli61. Jak ujął to egzarcha Josif I w swoim dzienniku: „Bułgaria rządzona jest przez młodych i niedoświadczonych [ludzi], którzy w ogóle nie szanują wiary i Cerkwi. Konstytucja tyrnowska to zło”62. 14. Bułgarska polityka mniejszościowa na tle regionu Historia muzułmanów w innych państwach regionu w XIX wieku przedstawiała się inaczej niż w Bułgarii, podobnie polityki narodowe oparte były na innych czynnikach. Szkicowe przedstawienie stosunku władz serbskich i greckich do mniejszości muzułmańskiej ma na celu zaprezentowanie różnic w standardach dotyczących polityki mniejszościowej w regionie bałkańskim w okresie załamywania się panowania osmańskiego i kształtowania się państw narodowych. Stanowi to podstawę do porównania podejścia Bułgarów, Serbów i Greków do muzułmanów żyjących w granicach ich państw. Przeprowadzona w ten sposób analiza umożliwia pełniejszą charakterystykę bułgarskiej polityki mniejszościowej i daje szansę odpowiedzi na pytania – czy wyróżniała się na tle Bałkanów, czy była bardziej liberalna, czy bardziej represyjna? 14.1. Serbia W 1804 roku wybuchło pierwsze powstanie serbskie, które nie tylko przyczyniło się do odrodzenia serbskiej państwowości, ale również było okresem pogromów na muzułmanach oraz ich masowych ucieczek z paszaliku belgradzkiego. Przed wybuchem insurekcji na obszarze tym żyło 40–50 tys. muzułmanów, stanowiąc mniej więcej 10–12,5% wszystkich mieszkańców, głównie skupionych w ośrodkach miejskich. Podkreśla się, że znaczna część tej społeczności, przede wszystkim mieszkańcy wsi, posługiwała się językiem serbskim, jakkolwiek w ośrodkach miejskich żyli także tureckojęzyczni muzułmanie. Jeszcze w latach 60. XIX wieku pisarz Milan Đ. Milićević pisał o chrześcijańskich i muzułmańskich mieszkańcach Belgradu jako o „braciach w dwóch wiarach”1. Niezależnie od tego wszystkich najczęściej określano jako „Turków”2. Wprawdzie początkowo bunt wybuchł przeciwko nieposłusznym wobec Wysokiej Porty przywódcom janczarów, dahijom, z poparciem części miejscowych elit osmańskich, jednak powstanie nabierało coraz bardziej antyislamskiego ostrza i muzułmańscy cywile coraz częściej stawali się ofiarą pogromów3. Stopniowo klarował się jeden z głównych celów zrywu, czyli wygnanie wszystkich „Turków” z ziem 1 Za: Ž. Đorđević, Čukur-česma 1862. Studija o odlasku Turaka iz Srbije, Beograd 1983, s. 32. 2 M. Skrzeszewska, Poturica gori od Turčina or...? The Influence of Islam on “Our Muslims” in Serbian Nationalistic Discourse (Review from the Second Half of the 19th Century to the 1920s), [w:] Turkish Yoke or Pax Ottomana. The Reception of Ottoman Heritage in the Balkan History and Culture, ed. K. Popek, M. Skrzeszewska, Kraków 2019, s. 112. 3 В. Мучинов, Миграционна политика на османската империя в българските земи през XIX век (до 1878 г.), София 2013, s. 151; K. Popek, Geneza, przebieg oraz znaczenie powstań serbskich (1804–1814), „Studenckie Zeszyty Naukowe IFS UJ” 2014, t. 6, nr 2, s. 82. serbskich4. Część protestowała przeciwko temu podejściu, nie do końca z pobudek humanitarnych, a przez wzgląd na serbski interes narodowy. W 1806 roku czołowy przedstawiciel serbskiego oświecenia Dositej Obradović pisał, że należy wypędzić z Serbii wyłącznie janczarów i spahijów, a prostych muzułmanów (kupców, rzemieślników, rolników i hodowców, którzy pokojowo żyli obok Serbów) pozostawić w spokoju. Obradović snuł plany asymilacji tej ludności po zakończeniu walk i uzyskaniu przez Serbię niepodległości5. 4 Г. Николајевић, [Српско-турски преговори о миру 1813], Копија дела за Р. [Русију?] от 17 јулија 1818, [w:] Грађа за историју првог српског устанка, ур. Р. Петровић, Београд 1954, s. 152. 5 M. Hadžijahić, Od tradicije do identiteta. Geneza nacionalnog pitanja bosanskim muslimana, Zagreb 1990, s. 156–157. 6 N. Ninković, Żywota mojego opisanie, tłum. M. Petryńska, Warszawa 1987, s. 76. 7 Т. Р. Ђорђевић, Вароши у Србији за време прве владе кнеза Милоша Обреновића, [w:] Насељавање Србије. Насеља, порекло, становништва, обичаји, прир. Б. Челиковић, Београд 2011, s. 786–787. 8 Кнез Милош Обреновић депутациjи у Цариграду, Крагујеваc 14.06.1830, бр. 5, [w:] Дипломатско представништво Србије у Цариграду, т. 1: 1830–1858, прир. М. Перишић, А. Марковић, С. Рајак, Београд 2015, s. 35. 9 K. Popek, Geneza, przebieg oraz znaczenie…, s. 82. 10 W. Höpken, Der Exodus: Muslimische Emigration aus Bulgarien im 19. Und 20. Jahrundert, [w:] Osmanen und Islam in Südosteuropa, hrsg. R. Lauer, H. G. Majer, Berlin-Boston 2014, s. 313; М. Паларе, Балканските икономики 1800–1914 г. Еволюция без развитие, прев. M. Кондакова, София 2005, s. 41. 11 Т. Р. Ђорђевић, op. cit., s. 794–795. Serbowie pozostawali głusi na wezwania dotyczące poszanowania praw muzułmańskich cywilów. Nicifor Ninković, pisarz, uczestnik zrywu oraz późniejszy balwierz na dworze księcia Miłosza Obrenovicia, scharakteryzował okrucieństwo Serbów w okresie powstań w sposób następujący: „(…) wszyscy jesteśmy jak zwierzęta i tygrysy, a to dobre nie jest”6. Gdy powstańcy wkraczali do miast, często skutkowało to pogromami i paleniem „tureckich” domów. W Užicach do pogromu doszło w czerwcu 1805 roku, przed powstaniem miało znajdować się tam nawet 5 tys. domów muzułmańskich, z których wiele zostało zniszczonych. W Valjevie przed 1804 rokiem było 3 tys. domów wyznawców islamu oraz dwadzieścia cztery meczety, w 1826 roku ostało się trzydzieści domów7. Z Kruševaca, który w 1813 roku powrócił do Imperium Osmańskiego, już na początku 1804 roku wszyscy muzułmanie bezpowrotnie wyjechali8. Do pogromów na wyznawcach islamu doszło także w Smederevie i Sibnicy9. Do 1813 roku praktycznie cała ludność muzułmańska opuściła obszary objęte powstaniem albo została zabita10. Większość świątyń islamskich zniknęła z paszaliku belgradzkiego, Serbowie masowo przekształcali je w cerkwie11. Upadek pierwszego powstania w 1813 roku stworzył warunki do powrotów wielu z uchodźców, jednak po wybuchu kolejnej insurekcji w 1815 roku, długo nie pozostali w paszaliku. Powstanie półautonomicznego Księstwa Serbii na mocy porozumień ustnych z lat 1815–1817 doprowadziło do ponownych wyjazdów. W przeciągu drugiej i trzeciej dekady XIX wieku z Serbii wyjechało około 10–15 tys. muzułmanów12. 12 J. McCarthy, Muslim in Ottoman Europe: Population from 1880 to 1912, „Nationalities Papers” 2000, vol. 28, no. 1, s. 32. 13 Lord Napier to Earl Russell, Foreign Office 17.12.1862, FO 421/17/23–24; Earl Russell to Mr. Lumley, Foreign Office 25.08.1862, FO 421/340/168–169; Д. Леовац, Последњи мухафизи Београда (1856–1867), „Српске Студије” 2018, књ. 9, s. 125–127. 14 Mr. Longworth to Sir Bulower, Belgrade 3.07.1862, FO 78/1672/218–225; Ј. Милићевић, Историја предаје турских градова у Србији српској влади 1867. године, [w:] Ослобођење градова у Србији од Турака 1862–1867. године, ур. В. Чубриловић, Београд 1970, s. 246–247; Ј. Ристић, Бомбардање Београда (1862. год.), Београд 1872, s. 75–76. Muzułmanie mieszkający na obszarze Księstwa Serbii cieszyli się na mocy porozumień z lat 1815–1817 szeroką autonomią administracyjno-prawną, opartą na funkcjonowaniu osmańskich instytucji równorzędnych wobec serbskich. Trudno określić, czy można w tym przypadku mówić o autonomii muzułmańskiej w ramach Księstwa Serbii czy autonomii serbskiej w paszaliku belgradzkim. Stąd lata 1815–1830 bywają nazywane okresem dwuwładzy bądź półautonomii. Na czele instytucji osmańskich stał wezyr belgradzki posiadający swoja radę (divan), w terenie działali alaj-begowie (zarządcy spahilików), muselimowie (odpowiednicy serbskich wojewodów) oraz kadi (sędziowie). Muzułmanie w Serbii traktowani byli jako poddani sułtana, którzy nie odpowiadali przed władzami serbskimi, a przed reprezentantem osmańskim w Belgradzie. Sprawy karne, w których przynajmniej jedna strona była muzułmaninem, zostały wyłączone spod jurysdykcji sądów serbskich, a przekazywane do rozpatrywania kadim13. Autonomia łączyła się z przywilejami, ale również z pewnymi ograniczeniami. Muzułmanie nie posiadali praw obywatelskich: nie mogli głosować w wyborach ani posiadać swojej reprezentacji w Skupštinie, niedostępne były dla nich stanowiska urzędnicze w aparacie administracyjnym. Stopniowo ta niezwykle szeroka autonomia była ograniczana. Na mocy hattiszerifów z 1829, 1830 i 1833 roku wraz z wysiedleniem zasadniczej części ludności muzułmańskiej z Księstwa, prawa te zaczęły faktycznie obowiązywać w granicach miast garnizonowych, likwidacji uległy instytucje związane ze spahilikami (alaj-beg) oraz administracja na prowincji. Władze serbskie podejmowały starania, by ograniczać autonomię muzułmańską w miastach, jednak dopiero wydarzenia z 1862 roku oznaczały jej kres14. Stopniowa utrata przyznanych w 1817 roku praw – najpierw na prowincji w latach 30. XIX wieku, a potem w miastach w latach 60. – była ważną motywacją do wyjazdów muzułmanów, którym dano wybór między emigracją bądź przyjęciem obywatelstwa serbskiego, co wiązało się z podporządkowaniem się prawu ustanawianym przez Serbów. Jak podkreślano, większość wyznawców islamu zwyczajnie nie akceptowała podległości władzom chrześcijańskim, uznając taką sytuację za hańbiącą15. 15 Sir H. Bulwer to Earl Russell, Constantinople 11.09.1862, FO 421/340/206–209. 16 W. Felczak, T. Wasilewski, Historia Jugosławii, Wrocław 1985, s. 258–259. 17 Т. Р. Ђорђевић, op. cit., s. 790–791. Przed powstaniami, miasta w paszaliku belgradzkim były zdominowane przez ludność muzułmańską – stanowiła ona około 65% mieszkańców ośrodków miejskich. Odsetek ten gwałtownie zmniejszył się po 1804 roku16. Zmniejszało się również znaczenie miast, część historyków mówi w tym kontekście wręcz o deurbanizacji. W przypadku Belgradu proces spadku liczby wyznawców islamu był opóźniony, co wiązało się z pacyfikacją miasta w 1813 roku oraz masowym wyjazdem serbskich mieszkańców za Dunaj. W 1815 roku większość z serbskich uchodźców powróciła, czemu towarzyszyły wyjazdy muzułmanów. Czynnikiem powstrzymującym emigrację muzułmanów z miasta był fakt, że Belgrad pełnił funkcję centrum administracji osmańskiej w prowincji jako siedziby paszy belgradzkiego w okresie półautonomicznym, gdy władze serbskie do 1841 roku posiadały swoje centralne instytucje w Kragujevacu. W 1834 roku na 18 tys. mieszkańców Belgradu około 10 tys. stanowili Serbowie, a 6 tys. muzułmanie17. Do początku lat 30. XIX wieku w Księstwie Serbii utrzymały się typowe dla Imperium Osmańskiego stosunki ziemskie oparte o system timar – turecki odpowiednik feudalizmu. Kluczową rolę odgrywały w nim spahiliki, czyli posiadłości należące formalnie do sułtana i przekazywane w wieczyste użytkowanie za służbę wojskową. Korzyści finansowe z majątku tego typu czerpał spahija, który dzierżawił działki chrześcijańskim chłopom, formalnie nie mógł sprzedać tej ziemi, nie podlegała także dziedziczeniu. Od XVIII wieku także w paszaliku belgradzkim powstały cziftliki, czyli wielkie prywatne posiadłości ziemskie, funkcjonujące na podobnych zasadach, jednak przy gorszym położeniu pracujących na nich serbskich chłopów. Administracja księcia Miłosza podjęła różne działania przeciwko muzułmańskim właścicielom (bejom) już niedługo po zakończeniu drugiego powstania oraz w latach 20. W 1819 roku doprowadzono do likwidacji większości cziftlików, uznając, że powstały w wyniku nielegalnej w prawie osmańskim komasacji gruntów. Zwalczano nieuczciwych spahijów, którzy pobierali nadmierne świadczenia od serbskich chłopów. Z drugiej strony władze tolerowały podobne praktyki ze strony nowej warstwy serbskich posiadaczy z otoczenia Obrenovicia, wynikiem czego były bunty chłopskie z największym tzw. buntem Đaka w 1825 roku. Gdy takich nadużyć dopuszczał się muzułmański spahija, rząd serbski był nieprzejednany18. 18 N. Kršljanin, The Land Reform of the 1830s in Serbia: The Impact of the Shattering of the Ottoman Property System, „Вестник СПбГУ. Право” 2017, т. 8, вып. 1, s. 27–31. Pashaluk_of_Belgrade_and_teritorial_annexion_in_1833 Il. 42: Terytoria przyłączone do Księstwa Serbii w latach 1829–1833 [Opracowane na podstawie: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pashaluk_of_Belgrade_and_-teritorial_annexion_in_1833_BG.png, 16.03.2019] Traktat adrianopolski, który zakończył wojnę rosyjsko-turecką (1827–1829), nie tylko miał istotny wpływ na przebieg greckiej wojny o niepodległość, ale i na wydarzenia w Serbii. Imperium Osmańskie w dokumencie tym zobowiązało się uznać Księstwo za państwo wasalne, o podobnym statusie jak Mołdawia i Wołoszczyzna, obiecało też rozszerzyć jego granice o sześć nahii, które znajdowały się pod kontrolą Serbów w okresie powstań (Krajina, Crna Reka, Paraćin, Kruševac, Stari Vlah, Jadar wraz z Rađeviną). Postanowienia te były powtórzeniem zapisów traktatu bukaresztańskiego z 1812 roku oraz konwencji akermańskiej z 1826 roku – wtedy jednak pozostały wyłącznie na papierze. Oficjalne wprowadzenie ich w życie miało nastąpić na podstawie tzw. pierwszego hattiszerifu z 30 (18) września 1829 roku, który zatwierdzał zapisy traktatu adrianopolskiego dotyczące Serbii. Po ogłoszeniu tych postanowień muzułmanie zaczęli wyjeżdżać nie tylko z formalnie przyłączonych do Serbii ziem, wiadomość o uregulowaniu statusu państwa jako wasalnego i odrębnego od Imperium Osmańskiego doprowadziła do emigracji wyznawców islamu także z obszaru dawnego paszaliku belgradzkiego. Spotkało się to z protestami Wysokiej Porty, która za winnego migracji uznała Serbię. Ponownie zaczęła zwlekać z przekazaniem sześciu nahii pod kontrolę władz w Kragujevacu19. Pod naciskami rosyjskimi strona turecka przystąpiła jednak do rozmów z Serbami. Wysoka Porta przystała na przesiedlenie muzułmanów z obszarów, które znalazły się pod kontrolą serbską w 1815 roku, początkowo jednak nie chciała zgodzić się na wyjazdy wyznawców islamu z sześciu nahii20. 19 Кнез Милош Обреновић депутациjи у Цариграду, Крагујеваc 26.03.1830, бр. 1, [w:] Дипломатско представништво Србије у Цариграду…, т. 1, s. 19–22; M. Тодоровић, Хатишерифи из 1830. и 1833. године и земљишна својина у Србији, „Зборник радова Правног факултета у Нишу” 2012, бр. 62, s. 472–473. 20 Кнез Милош Обреновић депутациjи у Цариграду, Крагујеваc 26.03.1830, бр. 2, [w:] Дипломатско представништво Србије у Цариграду…, т. 1, s. 22–24. 21 Димитрије Давидовић кнезу Милошу, Цариград 13.05.1830, бр. 3, [w:] Дипломатско представништво Србије у Цариграду…, т. 1, s. 25–30; Депутациjа у Цариграду кнезу Милошу, 13.05.1830, бр. 6, [w:] Дипломатско представништво Србије у Цариграду…, т. 1, s. 36–38; Димитрије Давидовић кнезу Милошу, Цариград 20.08.1830, бр. 8, [w:] Дипломатско представништво Србије у Цариграду…, т. 1, s. 44–45; Димитрије Давидовић кнезу Милошу, Цариград 27.08.1830, бр. 10, [w:] Дипломатско представништво Србије у Цариграду…, т. 1, s. 49–52. W maju 1830 roku przedstawiciel caratu w Konstantynopolu zaprezentował projekt hattiszerifu, precyzujący stosunek między wasalną Serbią a Imperium Osmańskim, w tym rozwiązanie kwestii muzułmanów żyjących w państwie serbskim. Dokument można traktować jako maksymalne oczekiwania serbskie w tym okresie. Projekt zakładał przesiedlenie wszystkich wyznawców islamu z miast i wsi w okresie sześciu miesięcy. W ciągu tego czasu musieli sprzedać swoje majątki. Wyjątkiem byli muzułmańscy żołnierze, którzy wciąż mogli stacjonować w twierdzach w Belgradzie, Šabacu, Sokolu, Užicach, Kladovie i Smederevie. Dokument zobowiązywał garnizony osmańskie do nieingerowania w wewnętrzne sprawy Serbii, do tego żołnierze nie mogli posiadać nieruchomości na terytorium Księstwa. Muzułmanie bośniaccy oraz Albańczycy mieli mieć zakaz służby w tych jednostkach. Kupcy islamscy mogli przebywać i prowadzić interesy na terenie Serbii jedynie za specjalnym pozwoleniem wydawanym przez sułtana. Wysokiej Porcie zaproponowano 975 tys. groszy odszkodowania za majątki należące do państwa osmańskiego, które miały przejść pod kontrolę władz serbskich. Dokument miał gwarantować wolność wyznaniową w Księstwie, przy zaznaczeniu, że meczety mogły znajdować się tylko w twierdzach (poza którymi muzułmanie mogliby się modlić). Projekt utrzymywał szeroką autonomię dla pozostałych w kraju muzułmanów (w praktyce żołnierzy i obsługi twierdz), którzy mieli posiadać własną administrację i wymiar sprawiedliwości. W przypadku sprawy toczonej między Serbem a muzułmaninem, miała być ona najpierw rozpatrywana przez sąd serbski, a w przypadku apelacji – przez turecki. Muzułmańscy mieszkańcy Księstwa byli zobowiązani do płacenia podatków władzom serbskim w takim samym stopniu, co Serbowie21. Projekt ten stał się w pewnym stopniu podstawową do wydania przez sułtana tzw. drugiego hattiszerifu, który regulował kwestię muzułmanów w Serbii w znacznie bardziej lakoniczny sposób. Drugi hattiszerif został ogłoszony 11 grudnia (29 listopada) 1830 roku. Na wstępie sułtan jako suweren Serbii zapewniał o równość islamu i prawosławia w Księstwie. Rząd serbski otrzymywał kontrolę nad systemem timar, oznaczającą możliwość pobierania opłat należnych do tej pory władzom tureckim oraz dysponowania w pełni tymi majątkami. Było to równoznaczne z odebraniem ziemi spahijom. Muzułmanie spoza osmańskich miast garnizonowych, którzy posiadali w Serbii prywatne ziemie i nieruchomości, mieli rok na ich sprzedanie Serbom po cenie ustalonej przez specjalnie powołaną do tego komisję. Wyznawcy islamu, nie tylko żołnierze, również cywile, mogli przebywać i osiedlać się wyłącznie w miastach garnizonowych: Belgradzie, Šabacu, Sokolu, Užicach, Kladovie i Smederevie22. 22 Р. Љушић, Кнежевина Србија (1830—1839), Београд 1986, s. 6–12; Б. Поповић, Дипломатска историја Србије, Београд 2010, s. 162–164; N. Kršljanin, op. cit., s. 32; M. Тодоровић, op. cit., s. 473–474. 23 N. Kršljanin, op. cit., s. 32–33. Wysoka Porta ponownie nie okazała się skora do realizacji obietnic, uznając, że Rosja straci zainteresowanie sprawą i status Serbii pozostanie niezmieniony. Wciąż odmawiano wydania sześciu nahii, instruowano też muzułmanów z Księstwa, by nie wyjeżdżali, mimo że wielu przystąpiło już do sprzedaży majątków. Prawdopodobnie ponownie nic by się nie zmieniło, a drugi hattiszerif nie zostałby wprowadzony w życie, gdyby nie trudna sytuacja międzynarodowa Imperium Osmańskiego. W latach 1831–1833 doszło do pierwszej wojny egipsko-tureckiej, w czasie której Turcja poniosła druzgoczącą klęskę i tylko interwencja rosyjska uratowała padyszacha przed wkroczeniem wojsk Muhammada Aliego do Konstantynopola. Imperium Osmańskie stało się faktycznie protektoratem rosyjskim, co zostało przypieczętowane przez traktat w Hünkâr İskelesi z 1833 roku. Książę Miłosz wykorzystywał trudną sytuację sułtana i pod koniec 1832 roku wkroczył ze swoimi siłami do nahii Kruševaca pod pretekstem ochrony ludności serbskiej, następnie opanował pozostałe pięć nahii. Imperium Osmańskie w obliczu faktów dokonanych oraz nacisków ze strony Rosji ponownie przystąpiło do rozmów z Serbami na temat wprowadzenia postanowień drugiego hattiszerifu w życie23. Wysoka Porta była gotowa na realizację postanowień z 1830 roku, ale domagała się przedłużenie czasu na sprzedaż majątku i wyjazd dla muzułmanów do sześciu lat. Naciskała również, by umożliwić wyznawcom islamu zamieszkiwanie nie tylko w ścisłych granicach miast garnizonowych, ale i na ich obrzeżach. Administracja księcia Miłosza była gotowa zgodzić się na wydłużenie wspomnianego okresu do czterech lat, jednak nalegała, by przy przesiedleniu nie pomijać muzułmanów z przedmieść. W 1832 roku Serbowie domagali się wyjazdu również muzułmanów z Belgradu, na co władze tureckie stanowczo nie chciały się zgodzić. Dla Wysokiej Porty belgradzki Kalemegdan był strategiczną twierdzą naddunajską, uznawano, że jej garnizon nie może funkcjonować bez zaplecza cywilnego w mieście24. Tzw. trzeci hattiszerif оgłoszony oficjalnie 16 (4) grudnia 1833 roku był rozwiązaniem kompromisowym25. Wydłużono okres na sprzedaż własności oraz czas na wyjazd do pięciu lat, tj. końca 1838 roku. Do momentu zbycia nieruchomości znajdowała się ona pod nadzorem wezyra belgradzkiego. Za niesprzedane majątki do wskazanego terminu, rząd w Kragujevacu miał wypłacić adekwatne odszkodowanie właścicielowi. Administracja księcia Miłosza obiecywała równocześnie pomoc w przeprowadzce wyjeżdżającym muzułmanom. Wyznawcy islamu mogli albo przenosić się do Imperium Osmańskiego, albo do miast garnizonowych. Przesiedlenie miało objąć obrzeża miast, wyjątek stanowił Belgrad. „Turcy” z ośrodków miejskich, którzy mieli prawo pozostać w kraju, mieli status poddanych sułtana i prawnie odpowiadali przed wezyrem belgradzkim, jakkolwiek uznano, że podlegali także serbskiej policji. Muzułmanów zobowiązano do płacenia podatków na tych samych zasadach jak innych mieszkańców Serbii. Zakazywano noszenia broni w miastach wszystkim, poza żołnierzami osmańskimi z garnizonu oraz serbskimi urzędnikami i policjantami. Wyznawcy islamu nie mogli sprzedawać nieruchomości w Belgradzie osobom spoza miasta, transakcje w tym zakresie mogły przebiegać wyłącznie między mieszkańcami ośrodka26. 24 Mr. Lumley to Earl Russell, St. Petersburgh 24.07.1862, FO 421/340/100–102. 25 Б. Поповић, op. cit., s. 177–178. 26 Превод фермана,адресираног Књазу Србском Милошу, Цариград 13.11.1833, бр. 29, [w:] Дипломатско представништво Србије у Цариграду…, т. 1, s. 100–103; Б. Поповић, op. cit., s. 177–181; Р. Љушић, op. cit., s. 14–19. 27 M. Luković, Development of the Modern Serbian State and Abolishment of Ottoman Agrarian Relations in the 19th Century, „Český lid” 2011, vol. 98, no. 3, s. 297. 28 Петар Ђорђевић кнезу Милошу, Ћуприје 16.03.1835, [w:] Архивска грађа за насеља у Србији у време прве владе кнеза Милоша (1815–1839), ур. Т. Р. Ђорђевић, Београд-Земун 1926, s. 221; Совет W przeciwieństwie do szeregu dokumentów, wydanych od 1812 do 1830 roku, które miały uregulować status Serbii oraz muzułmanów w nim żyjących, trzeci hattiszerif wszedł w zasadniczych swoich punktach w życie. Najważniejszym z jego założeń, z punktu widzenia muzułmanów żyjących w Księstwie Serbii, były wysiedlenia spahijów oraz likwidacja systemu timar. Spahiliki przeszły na skarb państwa serbskiego, które zaczęło je rozdzielać między uprawiających je chłopów27. Obok robotników rolnych, beneficjentami przesiedlenia muzułmanów byli serbscy osadnicy, zarówno przenoszący się z innych okręgów Księstwa do przyłączonych w 1829 roku nahii, jak i przybysze z Imperium Osmańskiego (Bośni, ziem na południe od Serbii, Kosowa) oraz Czarnogóry28. Trzeci hattiszerif wskazywał, że za Исправничества Окружија Ћупријском, 12.01.1837, [w:] Архивска грађа за насеља у Србији…, s. 224–225; Магистрат Окружија Алексиначког Совету, 13.10.1838, [w:] Архивска грађа за насеља у Србији…, s. 236; Лазар Тодоровић кнезу Милошу, Лешница 6.06.1835, [w:] Архивска грађа за насеља у Србији…, s. 258; Јован Обреновић кнезу Милошу, 20.02.1836, [w:] Архивска грађа за насеља у Србији…, s. 467–468; Јован Обреновић кнезу Милошу, Чачак 15.11.1836, [w:] Архивска грађа за насеља у Србији…, s. 468. 29 Б. Миљковић Катић, Пољопривреда Кнежевине Србије (1834–1867), Београд 2014, s. 41, 54–59; V. Pavlović, La naissance du concept des minorités dansles Balkans au XIX e siècle le cas de la Serbie, [w:] Minorities in the Balkans: state policy and interethnic relations, ed. D. Bataković, Belgrade 2011, s. 35; M. Тодоровић, op. cit., s. 474–475. 30 Петар Ђорђевић кнезу Милошу, Ћуприје 7.02.1834, [w:] Архивска грађа за насеља у Србији…, s. 205–206; Матеј Ненадовић кнезу Милошу, Рача 9.03.1831, [w:] Архивска грађа за насеља у Србији…, s. 329–330. 31 Јован Обреновић кнезу Милошу, Чачак 27.03.1832, [w:] Архивска грађа за насеља у Србији…, s. 464; Суд Народни Србски кнезу Милошу, Чачак 17.10.1832, [w:] Архивска грађа за насеља у Србији…, s. 464–465. 32 Јован Обреновић кнезу Милошу, Београд 16.03.1835, [w:] Архивска грађа за насеља у Србији…, s. 466–467. niesprzedane do 1838 roku majątki należała się rekompensata. Rząd serbski interpretował te zapisy na swój sposób i wypłacał bezpośrednio odszkodowania pod warunkiem, że wywłaszczony teren miał status ziemi prywatnej (mulk) i właściciel posiadał akt własności, co było w tym czasie rzadkością. Odszkodowania za spahiliki, formalnie należące do sułtana, a znajdujące się w wieczystym użytkowaniu, miała regulować Wysoka Porta, która otrzymała na ten cel 2,3 mln groszy od rządu serbskiego. Spahijowie mieli dostać je w postaci dożywotnich rent. Nieliczne w Serbii cziftliki były traktowano jako mulk bądź je nacjonalizowano bez żadnych rekompensat, uznając, że powstały w sposób nielegalny29. Mimo że wydłużono czas dany muzułmanom na opuszczenie Księstwa Serbii do 1838 roku, wielu w pośpiechu opuszczało swoje domy po ogłoszeniu trzeciego hattiszerifu. Na początku 1834 roku urzędnicy serbscy opisywali chaos związany szybkim wyprzedawaniem majątków przez zdesperowanych muzułmanów, którzy byli przekonani, że czas na uregulowanie spraw w Księstwie szybko się skończy30. Przesiedlenia muzułmanów z Serbii na początku lat 30. XIX wieku determinowały konflikty między władzami i Serbami z jednej strony a miejscowymi muzułmanami z drugiej. W Užicach w lutym 1832 roku doszło do zamieszek i walk między żyjącymi tam chrześcijanami i wyznawcami islamu, w wyniku których Serbowie wraz z rodzinami zostali wygnani z miasta31. Interwencje rządu serbskiego na rzecz umożliwienia im powrotu na nic się zdawały, w marcu 1835 roku planowano zaangażować miejscowego wezyra, by przekonał muzułmanów do wpuszczenia wygnanych Serbów do Užic32. Serbowie odegrali się na wyznawcach islamu – za liczne w tym rejonie prywatne majątki wysiedleni „Turcy” otrzymali minimalne odszkodowania. Wielu byłych właścicieli procesowało się potem z władzami serbskimi, rozprawy ciągnęły się przez długie lat, jeszcze za reżimu ustavobranitelji i drugiego panowania Miłosza Obrenovicia I33. 33 С. Игнић, Муслиманска имања у Ужицу, [w:] Ослобођење градова у Србији…, s. 377. 34 Списак свију турских села у Соколској Нахији и у њима наодећих се кућа и у овима живећих турких племена, Азбуковац 14.11.1832, [w:] Архивска грађа за насеља у Србији…, s. 331. 35 Кнез Милош Јефрему Обреновићу и Вулу Глогоријевићу, Крагујевац 25.06.1834, [w:] Архивска грађа за насеља у Србији…, s. 332–333; Кнез Милош Тому Вучићу-Перишићу и Лазару Теодоровићу, Крагујевац 14.07.1834, [w:] Архивска грађа за насеља у Србији…, s. 334; Јован Обреновић кнезу Милошу, 15.07.1834, [w:] Архивска грађа за насеља у Србији…, s. 334. 36 Лазар Тодоровић кнезу Милошу, Шабац 10.02.1836, [w:] Архивска грађа за насеља у Србији…, s. 348–349; Кнез Милош Лазару Тодоровићу, 14.04.1836, [w:] Архивска грађа за насеља у Србији…, s. 349–350; В. Трифуновић, Промена градитељских образаца у Крагујевцу у XIX веку, [w:] Крагујевац у другој половини деветнаестог века, ур. Б. Радовановић, П. Илић, Крагујевац 2000, s. 298; Б. Максимовић, Урбанистички развитак Београда од другог српског устанка до другог светског рата, [w:] Ослобођење градова у Србији…, s. 628–637. Również w rejonach Sokola nie obyło się bez sporów. Muzułmanie z nahii sokolskiej odmawiali stanowczo opuszczenia swoich domów. W 1832 roku znajdowało się w tym rejonie dwadzieścia osiem wsi zwarcie zasiedlonych przez muzułmanów, w których żyło 2 594 rodzin34. Wobec sprzeciwu, w czerwcu 1834 roku książę Miłosz nakazał wysłanie oddziałów zbrojnych do nahii. Wydał rozkaz przepędzenia wyznawców islamu, jednak bez dopuszczania się bezpośrednio przemocy wobec ludzi oraz podpaleń, zezwolono natomiast na zastraszanie, w tym niszczenie mienia oraz upraw. Ówczesny bliski współpracownik monarchy Toma Vučić-Peršić otrzymał zadanie sformowania oddziałów, które zostały wysłane do rejonów Sokola – przeprowadzono w tym celu pobór pięciuset mężczyzn z okręgu valjevskiego oraz trzystu z užickiego. Akcja poza nahią sokolską objęła także pas wzdłuż rzeki Driny przy granicy z Bośnią, w tym rejony twierdzy Mali Zvornik. W lipcu brat księcia Jovan Obrenović donosił o sukcesie kampanii i ucieczce większości „Turków” z tego obszaru35. Mimo że muzułmanie mogli pozostać w miastach garnizonowych, wielu decydowano się na wyjazd. W 1836 roku donoszono o zmianach w Šabacu po wyjeździe wielu „Turków”, których domy zostały zakupione przez miejscowych Serbów. Konsekwencją wyjazdów muzułmanów było rozpoczęcie „deosmanizacji” i europeizacji serbskich miast, proces ten przebiegał stopniowo i wolniej niż na prowincji, gdzie odgórnie zmuszono muzułmanów do wyjazdu. Niemniej styl osmańskie jeszcze przez długi czas dominował w architekturze centrów miejskich36. Los muhadżirów opuszczających Serbię nie był łatwy. W razie sporu o majątek z władzą bądź miejscowym Serbem, znajdowali się na przegranej pozycji – sądy serbskie, w których toczyły się sprawy, potrafiły wprost pytać przedstawicieli władz o to, jaki wyrok należy wydać37. Wiele kwestii dotyczyło udowodnienia przez muzułmanów prawa do danej ziemi, Serbowie potrafili oskarżać ich o dysponowanie fałszywymi aktami własności uzyskiwanymi w wyniku procederu korupcyjnego38. Gdy już muzułmanie otrzymywali rekompensaty, często nie odzwierciedlały one realnych wartości wywłaszczonych nieruchomości czy ziem39. W latach 60. XIX wieku, w czasie rozmów na temat odszkodowań dla muzułmanów przesiedlonych z miasta serbskich, Wysoka Porta zarzucała stronie serbskiej, że nie wypłaciła jeszcze należnych sum za majątki odebrane w latach 30. Strona turecka wskazywała na poszkodowanych z tego powodu wyznawców islamu przesiedlonych z Kruševaca, Aleksinaca, Zajčara, Ćupri, Đurđovca, Negotina, Požarevaca i Grocka40. Zaniżanie odszkodowań było wbrew stanowisku monarchy. Książę Miłosz w instrukcjach wysyłanych do przedstawicieli władz lokalnych zalecał, aby rekompensaty były adekwatne do wartości majątków, a także by traktować przesiedlanych w sposób godny41. Jak pisał w lutym 1834 roku do Milosava Zdravkovicia, „Turcy mają być zadowoleni z transakcji, żeby potem niczego u nas nie szukać (…) Niech Arnauci [tj. muzułmanie] widzą, ile im miłosierdzia dajemy, żeby potem żalu nie mieli”42. 37 Суд нахије Крушевачке кнезу Милошу, Крушевац 26.06.1833, [w:] Архивска грађа за насеља у Србији…, s. 184–185. 38 Суд Окружијa Paraћинског кнезу Милошу, Ражањ 18.08.1834, [w:] Архивска грађа за насеља у Србији…, s. 220–221; Средоје Арсенијевић кнезу Милошу, Солотуш 28.07.1824, [w:] Архивска грађа за насеља у Србији…, s. 459; Spory o własność pozostawioną przez wyznawców islamu toczyły się także między miejscową ludnością a władzami serbskimi. Na przykład, pod koniec 1836 roku z Lešnicy nieopodal Šabacu wyjechało większość muzułmanów, pozostawiając wiele pustych domów przy czarszii. Z racji tego, że muhadżirowie ich nie sprzedali, prawnie powinny przypaść rządowi serbskiemu za odszkodowaniem. Z powodu nacisków ze strony miejscowej społeczności, w marcu 1837 roku władze jednak zdecydowały się przyznać te nieruchomości mieszkańcom Lešnicy. Лешничани Високославној књажеско-србској комисији, Лешаница 25.11.1836, [w:] Архивска грађа за насеља у Србији…, s. 352; Управителни совет подринско-савскому команданту Јовану Спасићу, 10.03.1837, [w:] Архивска грађа за насеља у Србији…, s. 353; Кнез Милош Јованчи Спасићу, Пожаревац 31.03.1837, [w:] Архивска грађа за насеља у Србији…, s. 354–355. 39 Кнез Милош Обреновић депутациjи у Цариграду, Крагујеваc 9.03.1832, бр. 21, [w:] Дипломатско представништво Србије у Цариграду…, т. 1, s. 85–87. 40 Mr. Longworth to Sir Bulwer, Belgrade 26.01.1863, FO 78/1749/67–72; Blunt to Chargé d'affaires in Contantinople, Belgrade 9.02.1865, FO 78/1868/110–118. 41 British Consulate General in Serbia to Lord Ponsonby, Belgrade 13.10.1838, FO 224/2/14. 42 Кнез Милош Милосаву Здравковићу, Крагујевац 18.02.1834, [w:] Архивска грађа за насеља у Србији…, s. 207–208. 43 Димитрије Давидовић кнезу Милошу, Цариград 20.08.1830, бр. 8, [w:] Дипломатско представништво Србије у Цариграду…, т. 1, s. 43–44; Н. Тодоров, Балканският град XV–XIX век. Социално-икономическо и демографско развитие, София 1972, s. 316; M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach w okresie kształtowania Przed powstaniami, w paszaliku belgradzkim żyło około 40–50 tys. muzułmanów (w tym 25 tys. w tureckich twierdzach), a 7,5 tys. w nahijach przyłączonych w latach 1829–1833. W 1830 roku społeczność ta liczyła już 15 tys., a w 1834 zmniejszyła się do 4 560 wyznawców islamu, skupionych głównie w Belgradzie i w Užicach (gdzie wielu muzułmanów z obszarów wiejskich się przeniosło, nie chcąc opuszczać Księstwa)43. W się państw narodowych w XIX i na początku XX wieku, Wrocław 2010, s. 53; M. S. Protić, Migration Resulting from Peasant Upheavals in Serbia during the XIXth century, [w:] Migrations in Balkan History, ed. N. Tasić, Belgrade 1989, s. 92. 44 British Consulate General in Serbia to Lord Palmerston, Belgrade 10.02.1838, FO 224/1/111–113; Ј. Милићевић, op. cit., s. 244–245. 45 Дипломатско представништво Србије у Цариграду, т. 2: 1859–1868, прир. М. Перишић, А. Марковић, С. Рајак, Београд 2015, s. 27–31; Problemem pozostawała też kwestia ziem wokół twierdzy Mali Zvornik nad Driną, co do której trwał spór o przynależność między władzami w Belgradzie i Konstantynopolu. Попечитељство иностраних дела Јовану Антићu, Beograd 6.04.1840, бр. 156, [w:] Дипломатско представништво Србије у Цариграду…, т. 1, s. 270; Попечитељство иностраних дела Јовану Антићu, Beograd 10.04.1840, бр. 157, [w:] Дипломатско представништво Србије у Цариграду…, т. 1, s. 271. pierwszej połowie XIX wieku doszło do głębokiego przeobrażenia struktury wyznawców islamu w Serbii – nie byli to już bogaci urzędnicy sułtańscy i posiadacze ziemscy, a ubodzy żołnierze oraz prości rzemieślnicy. Coraz bardziej widoczne były różnice społeczne między bogacącym się nowym mieszczaństwem serbskich, przede wszystkim z Belgradu, Smedereva czy Šabacu, а coraz biedniejszymi muzułmanami44. Zasady funkcjonowania muzułmanów w Serbii, które miały zostać zmienione na mocy trzech hattiszerifów, w wielu przypadkach pozostały nienaruszone. Wbrew ustaleniom, po 1838 roku wciąż na serbskiej prowincji żyli muzułmańscy chłopi. W 1860 roku na zlecenie rządu przeprowadzono kontrolę, czy faktycznie wyznawcy islamu wyjechali z terenów poza miastami garnizonowymi. Wykazano, że wbrew ustaleniom z lat 30. XIX wieku „Turcy” wciąż żyją poza granicami tych ośrodków w rejonach Šabacu, Smedereva i Sokolu45. Ludność ta nie odpowiadała w praktyce przed serbską władzą ani nie płaciła podatków na rzecz rządu serbskiego. Zakaz noszenia broni przez cywilów w miastach również nie został wprowadzony w życie. Autonomia muzułmańska pozostała w praktyce niezmieniona pod względem zakresu praw, ograniczono ją wyłącznie terytorialnie – wyznawcy islamu w serbskich miastach prawnie funkcjonowali obok społeczności serbskiej. W późniejszych dziesięcioleciach stało się to źródłem poważnych konfliktów etnicznych w miastach Serbii, których prawdopodobnie dałoby się uniknąć, gdyby postanowienia trzech hattiszerifów zostały całkowicie wprowadzone w życie. W pierwszej połowie XIX stulecia wielu intelektualistów serbskich uważało, że muzułmanów nie należy wysiedlać, a asymilować. Vuk Karadžić przekonywał, że Serbem jest każdy, niezależne od albanizacji, poturczenia czy islamizacji, a zadaniem państwa jest przypominanie tej ludności o faktycznym pochodzeniu („Srbi svi i svuda”). Podobne stanowisko prezentował Ilija Garašanin, dwukrotny premier Księstwa Serbii (1852–1853, 1861–1867) oraz autor jednego z ważniejszych dokumentów w dziewiętnastowiecznej historii Serbii – Načertanija, zakładającego zjednoczenie Słowian południowych niezależnie od religii46. Czasem to stanowisko łączyło się z pewną pogardą wobec muzułmanów: przedstawiciel serbski w Konstantynopolu i jeden z głównych negocjatorów hattiszerifów z 1829, 1830 i 1833 roku, Dimitrije Davidović, podkreślał, że muzułmanie żyjący w Serbii „nie wiedzą, kim tak naprawdę są, to prości i nierozumni ludzie, których najpierw należałoby ochrzcić i nauczyć pisać i czytać”47. Stanowisko to w jakimś stopniu były podzielane przez władze w Belgradzie – praktyka pokazywała, że przerzedzone w wyniku migracji społeczności islamskie stopniowo asymilowały się z kulturą serbską. 46 M. Hadžijahić, op. cit., s. 157–158; M. Skrzeszewska, op. cit., s. 115–116. 47 Димитрије Давидовић кнезу Милошу, Цариград 20.09.1830, бр. 12, [w:] Дипломатско представништво Србије у Цариграду…, т. 1, s. 64. 48 W Belgradzie w tym czasie liczono, że 2,5 tys. erlijów było uzbrojonych, do tego w mieście stacjonował garnizon nizam liczący pięciuset żołnierzy. Н. Христић, Пре педесет година. Чурук-чешма, бомбардовањe Београда 3–5 јула 1862, Београд 1912, s. 17–18, 23–24. Image Il. 43: Meczet Bajrakli w Belgradzie, b.d. [Źródło: Belgrade through the centuries (XVI–XX century), ed. B. Prpa, Belgrade 2003, s. 84] Społeczność islamska, która pozostała w serbskich miastach (gdzie muzułmanie byli zwani erlijami), wdawała się z Serbami w liczne konflikty. Wprawdzie „Turków” było stosunkowo niewielu, jednak żyli w zwartych grupach w odrębnych dzielnicach oraz cieszyli się szeroką autonomią prawną i ochroną ze strony żołnierzy z garnizonów osmańskich. Równocześnie w miastach niemalże każdy nosił przy sobie broń, co doprowadzało do tego, że sprzeczki nie kończyły się na bójkach, a często na ranach postrzałowych i zgonach48. Połączenie tych czynników było źródłem powtarzających się incydentów na tle etnicznym. W maju 1859 roku Husem Memedović pobił się z dwoma Serbami w jednym z kafanów w Šabacu – jeden zmarł z powodu odniesionych ran. Erlija był wcześniej oskarżany o podobne przestępstwa, jednak nigdy nie został skazany, gdyż miejscowy sąd turecki go uniewinniał, w efekcie czego czuł się bezkarny. W tym przypadku również nie pociągnięto go do odpowiedzialności49. W maju 1861 roku w okręgu podrinskim doszło do napadu na serbską rodzinę we wsi Posten ze strony pięćdziesięciu „Turków” pod wodzą Asana Rešicia, Mehmed Tičicia i Omera Zukapovicia, w wyniku którego żona gospodarza zginęła. Także w tej sprawie zwracano uwagę, że sprawcy znajdowali się pod jurysdykcją miejscowego kadiego, który uznał ich za niewinnych50. Wskazywano na wiele innych przypadków, gdy aresztowany przez serbską policję na gorącym uczynku muzułmanin był przejmowany przez turecki asker i wypuszczany51. Władze serbskie otwarcie mówiły o anarchii i chronieniu zbrodniarzy przez instytucje autonomii muzułmańskiej. Najczęściej łączono to ze złą wolą, czasem z bezradnością i nieudolnością urzędników tureckich w serbskich miastach. Krążyły doniesienia, że z Imperium Osmańskiego do miast serbskich nadciągają przestępcy i złodzieje, wiedząc, że mogą tam bezkarnie działać52. Jak ujął to ówczesny serbski minister spraw zagranicznych Jovan Ristić: 49 Началник Округа Шабацког Министарству унутрашњих дела, Шабац 30.07.1859, АС МУД-П 1863 ф. XXII p. 65 бр. 2967; Началник Округа Београдског Министарству унутрашњих дела, Београд 11.05.1859, АС МУД-П 1863 ф. XXII p. 65 бр. 3948. 50 Началник Округа Подринског Министарству унутрашњих дела, Лозница 9.05.1861, АС МУД-П 1862 ф. XVI p. 16 бр. 3321. 51 Н. Христић, op. cit., s. 4–9. 52 Началник Округа Црноречког Министарству унутрашњих дела, Зајчар 9.02.1862, АС МУД-П 1862 ф. II p. 150 бр. 1096; Управител Вароши Београда Министарству унутрашњих дела, Београд 29.05.1862, АС МУД-П 1862 ф. XVI p. 40 бр. 3888. 53 Ј. Ристић, Бомбардање Београда…, s. 93. 54 Началник Округа Смедеревског Министарству унутрашњих дела, Смедерево 23.08.1861, АС МУД-П 1862 ф. XVI p. 30 бр. 5487. 55 Началник Округа Подринског Министарству унутрашњих дела, Лозница 27.02.1861, АС МУД-П 1862 ф. IV p. 95 бр. 7921. Miasta tureckie [tj. garnizonowe] w wolnej Serbii były schronieniem dla przestępców, ukrywających się za kradzieże własności prywatnej i państwowej; stały się siedliskiem wszystkich przestępców, którzy byli ścigani przez Księstwo Serbskie i zostali wreszcie [w 1862 roku] wywleczeni z tego smoczego gniazda53. Szczególnie żołnierze tureccy mieli za nic obowiązujące prawo – w rejonie Smedereva swobodnie i bez odpowiednich dokumentów przekraczali granicę, co miało związek z procederem przemytu broni54. Przyczyny sporów między Serbami a muzułmanami miały przeróżny charakter, często trywialny: krzywe spojrzenie, potrącenie na chodniku, nieprzyjazna uwaga. Czasem problemem okazywały się różnice obyczajów. Na przykład, w lutym 1861 roku we wsi Gračanice pod Sokolem doszło do „naruszenia religijnej czystości gospodarstw prowadzonych przez Turków” przez świnie hodowane przez Serbów – nie było to wynikiem złej woli, a nieostrożności, ale doprowadziło do konfliktu między społecznościami55. Do szczególnej eskalacji konfliktów doszło na początku lat 60. XIX wieku za sprawą kilku wydarzeń: napływu bojowo nastawionych wobec muzułmanów uchodźców z Bośni (wskutek upadku buntu Luki Vukalovicia) i z Bułgarii (efekt osadnictwa czerkieskiego) oraz decyzji tzw. Skupštiny Preobraženskiej w 1861 roku o powołaniu wojska serbskiego (liczącego początkowo 50 tys. żołnierzy). W odpowiedzi na otwarcie granic dla imigrantów oraz tworzenie sił zbrojnych, Imperium Osmańskie zaczęło rozlokowywać wojska na granicy turecko-serbskiej, od strony Bośni, sandżaków Niszu i Widynia56. Równocześnie po kryjomu wysyłano dodatkowe siły do twierdz na terytorium Serbii: do Užic trafił tysiąc nowych żołnierzy, a do Sokolu – pięset57. Konsul austriacki w Belgradzie Konrad Vasić oskarżał, że przyczyną eskalacji sporów był fakt, iż serbska stolica stała się ogniskiem spisków wymierzonych w Turcję oraz Austrię58. 56 Ј. Ристић, Бомбардање Београда…, s. 3–4; Д. Леовац, Србија и Русија за време друге владавине кнеза Михаила (1860–1868), Београд 2015, s. 61. 57 Ž. Đorđević, op. cit., s. 23. 58 Д. Леовац, Србија и Русија..., s. 63. 59 Управител Вароши Београда Министарству унутрашњих дела, Београд 29.05.1862, АС МУД-П 1862 ф. XVI p. 40 бр. 3888; Управител Вароши Београда Министарству унутрашњих дела, Београд 31.05.1862, АС МУД-П 1862 ф. XVI p. 40 бр. 3970; АС МУД-П 1862 ф. XVI p. 42, passim; Н. Христић, op. cit., s. 27–29; Szczegółowo o poszczególnych incydentach na początku lat 60. XIX wieku pisał Života Đorđević, op. cit., s. 32–59. 60 Ј. Ристић, Бомбардање Београда…, s. 27. 61 Ibidem, s. 35–36. Szczególnie napięta atmosfera na początku lat 60. XIX wieku panowała w Belgradzie, gdzie incydenty kończyły się ofiarami śmiertelnymi po obu stronach. Wydarzenia zaczęły nabierać rozpędu jesienią 1862 roku. 1 kwietnia (20 marca) w Bośni hajducy Jovan Skopljak i Stevan Radojičić zostali skazani na karę więzienia, którą mieli odbyć w Widyniu. Udało im się zbiec i schronić w Serbii – władze w Belgradzie odmówiły wydania ich Wysokiej Porcie. Wywołało to wzburzenie wśród miejscowych „Turków” – w odpowiedzi osmańskie władze autonomiczne oficjalnie zezwoliły, by erlijowie nosili przy sobie broń na ulicy. W reakcji serbscy policjanci zaczęli patrolować muzułmańską mahalę Dorćol. Do incydentów zaczęło dochodzić jeszcze częściej59. 5 czerwca (24 maja) władze miejskie zamknęły dla ludności jeden z czterech mostów w mieście (stambol kapija), gdzie dochodziło do szczególnie dużej liczby starć między stronami. Wprawdzie 9 czerwca (28 maja) Wysoka Porta zdecydowała się na odwołanie komisarza osmańskiego, jednak nie wysłała nowego, a „Turcy wciąż chodzili z obnażonymi nożami po ulicach Belgradu”60. Stopień niestabilności sytuacji w serbskiej stolicy może obrazować fakt, że na 20 tys. mieszkańców aż 15 tys. była uzbrojona61. Do napięć doszło w tym czasie również w Sokolu, Užicach, Smederevie i Šabacu. W pierwszym z wymienionych miast niemalże każdego dnia w pierwszej połowie 1862 roku dochodziło do incydentów, w tym z ofiarami śmiertelnymi, a instytucje muzułmańskie i erlijowie cieszyli się szczególnie złą opinią. Scenariusz był zawsze podobny – Serb ranił lub zabijał „Turka” z powodu jakiejś błahostki, w odwecie inny „Turek” zabijał Serba (i vice versa)62. Ofiarami stawały się często dzieci63. W efekcie tych konfliktów niektórzy „Turcy” decydowali się na wyjazd do Imperium Osmańskiego. 31 (19) maja wali widyński pisał o ucieczce do Widynia Ismaila Agi z Kladova. Skarżył się, że grupa Serbów ruszyła za nim, by odebrać mu wywiezione woły (chrześcijanie twierdzili, że je ukradł przed emigracją)64. Do eskalacji nastrojów przyczyniały się również wieści o kupcach muzułmańskich, podróżujących po Serbii, którzy stawali się ofiarami napadów rabunkowych65. 62 Протоколна книга, 22.01.1859, AC МИД-И 1858 p. 28 с. 200; Представител министерског совета Министарству унутрашњих дела, Београд 24.05.1862, АС МУД-П 1862 ф. V p. 70 бр. 3922; Ј. Ристић, Бомбардање Београда…, s. 25–27; Љ. П. Ристић, Велика Британија и Србија (1856–1862), Београд 2008, s. 205. 63 Ž. Đorđević, op. cit., s. 40. 64 Министарство иностраних дела Министарству унутрашњих дела, Београд 19.05.1862, АС МУД-П 1863 ф. III p. 17 бр. 3714; Началник Округа Кладовског Министарству унутрашњих дела, Кладово 9.02.1863, АС МУД-П 1863 ф. III p. 17 бр. 888; W Kladovie trwał spór między dwoma społecznościami o ziemię – Serbowie zarzucali erlijom bezprawną wycinkę lasów nieopodal miasta i przejmowania terenów, które do nich nie należały. Ž. Đorđević, op. cit., s. 36. 65 Министарство иностраних дела Министарству унутрашњих дела, Београд 25.05.1862, АС МУД-П 1863 ф. XXII p. 50 бр. 4045; Началник Округа Крушевацког Министарству унутрашњих дела, Неготин 29.11.1862, АС МУД-П 1863 ф. XXII p. 50 бр. 7574. 66 Ј. Ристић, Бомбардање Београда…, s. 5–9, 82–83; Д. Леовац, Србија и Русија..., s. 59, 62–65; Ž. Đorđević, op. cit., s. 31–32; Szeroko o misji Iliji Garašanina w Konstantynopolu zob. У. Татић, Француска и Србиja (1860–1868), Београд 2016, s. 195–210. Rząd w Belgradzie przekonywał, że by zakończyć anarchię należy muzułmanów przesiedlić z miast Serbii bądź rozciągnąć nad tą ludnością serbską jurysdykcję. Wysoka Porta również nie pozostawała obojętna na te wydarzenia, jednak prezentowała zupełnie inne stanowisko – uważała, że zwiększenie praw erlijów doprowadzi do uspokojenia nastrojów wśród tej społeczności oraz wyciszenia konfliktów. W kwietniu 1861 roku do Konstantynopola został wysłany minister spraw zagranicznych Ilija Garašanin z zadaniem przekonania Wysokiej Porty do stanowiska Belgradu. Strona serbska twierdziła, że zapisy hattiszerifów z przełomu lat 20. i 30. XIX wieku zostały tylko częściowo wprowadzone w życie i na ich mocy z Serbii miała wyjechać nie tylko ludność muzułmańska z obszarów wiejskich, ale również erlijowie. Belgrad dopuszczał również scenariusz pozostawienia społeczności muzułmańskiej w ośrodkach serbskich jednak przy likwidacji osmańskich instytucji autonomicznych66. Wysoka Porta, wskazując, że strona serbska nie uregulowała wszystkich odszkodowań z lat 30. obiecanych muzułmanom, była gotowa jedynie zgodzić się na powołanie mieszanej komisji, która zajęłaby się rozwiązaniem sporów etnicznych w miastach. Strony ostatecznie nie doszły do kompromisu i w lipcu Garašanin opuścił Konstantynopol. W listopadzie na agenta dyplomatycznego przy Wysokiej Porcie został wyznaczony Jovan Ristić, który miał kontynuować starania na rzecz przekonania strony osmańskiej do wysiedlenia erlijów67. 67 Љ. П. Ристић, op. cit., s 203. 68 Warto dodać, że z Belgradu nie uciekli wyłącznie muzułmanie, ale również Żydzi i obcokrajowcy, którzy schronili się po drugiej strony Dunaju: w austriackim Zemunie i Pančevie. Zob. Ž. Đorđević, op. cit., s. 128. 69 Translation of Agreement Signed at Belgrade, on June 16, 1862, FO 421/340/29–30; Ј. Ристић, Бомбардање Београда…, s. 28–35, 108–109; Р. Новаковић, Бомбардовање Београда 1862, Београд 1952, s. 19–26; Н. Христић, op. cit., s. 45–54; Ž. Đorđević, op. cit., s. 60–66, 74. 70 Декрет Михаила Обреновића, Београд 6.06.1862, АС МУД-П 1862 ф. VIII p. 98 бр. 3992; АС МУД-П 1862 ф. IX p. 7–8, passim. O kwestii obecności muzułmanów w miastach Serbii zadecydowały jednak nie rozmowy w Konstantynopolu, a wydarzenia rozgrywające się na ulicach Belgradu. 15 (3) czerwca 1862 roku przy Čuruk Češmie w dzielnicy Dorćol turecki żołnierz poważnie ranił młodego Serba Savę Petrovicia (według różnych relacji: uderzeniem pięścią w głowę lub ugodzeniem bagnetem). Na miejscu znaleźli się serbscy żandarmi z tłumaczem Simą Nešiciem na czele z zadaniem aresztowania winnego ataku. Pojawiło się więcej żołnierzy osmańskich, którzy próbowali bronić zatrzymanych towarzyszy broni. Doszło do strzelaniny, w czasie której zginął Nešić. W następstwie doszło do antymuzułmańskich zamieszek z udziałem serbskich mieszkańców Belgradu, trwających aż do ranka następnego dnia. W ciągu nocy z muzułmańskiej mahali zostali wygnani praktycznie wszyscy „Turcy”, a Serbowie toczyli walki o bramy do twierdzy, gdzie schroniły się grupy erlijów68. 16 (4) czerwca władze serbskie we współpracy z paszą belgradzkim starały się uspokoić sytuację: wezwały wyznawców islamu do pozostania w domach, obiecały roztoczenie nad nimi specjalnej opieki oraz zagwarantowały, że osoby, które uciekły w czasie tumultu, będą mogły powrócić do miasta. Był to istotny krok ze strony przedstawicieli władz serbskich – oficjalne zapewnienie bezpieczeństwa muzułmanom stanowiło warunek do dalszych rozmów z Wysoką Portą na temat rozwiązania kryzysu. Zachowawczej postawy rządu nie podzielała serbska ludność miasta oraz policja, która znalazła się poza kontrolą decydentów politycznych69. 17 (5) czerwca grupa Serbów starała się przedostać do twierdzy, w reakcji na co żołnierze osmańscy rozpoczęli bombardowanie Belgradu z armat garnizonowych, trwający od 8 rano do godziny 14. W jego wyniku uszkodzono 397 domów, a czterdzieści zniszczono. Po ostrzelaniu miasta, doszło do nowej fali zamieszek, a 18 (6) czerwca książę Michał Obrenović ogłosił stan wojenny w stolicy70. Dyplomaci zachodni zwracali uwagę na skalę brutalności wydarzeń, której symbolem stała się odcięta głowa „Turka” w koszu z owocami, prezentowana publicznie jako trofeum na ulicach Belgradu. Uznawano, że obie strony poniosły podobne ofiary: wprawdzie mniej liczni muzułmanie byli w defensywie i skupiali się na ochronie swoich majątków, jednak z drugiej strony wspierali ich żołnierze osmańscy z garnizonu. Prasa zachodnia podawała, że do południa 18 (6) czerwca liczba ofiar wynosiła piętnastu zabitych po stronie serbskiej i jedenastu po muzułmańskiej, także trzynaście Serbów i ośmiu erlijów miało ponieść poważne rany71. Według rządu serbskiego te liczby były wyższe – podawano, że zginęło czterdziestu czterech chrześcijan, a 20–30 zostało rannych. Gazeta „Srbobrana” wskazywała łącznie nawet na 150 zabitych72. W trakcie wydarzeń domy muzułmanów były dewastowane, a ich majątek rabowany73. 71 Extract from the „Donau Zeitung” of June 19, 1862, FO 421/340/13–14. 72 Ž. Đorđević, op. cit., s. 117–118. 73 Mr. Longworth to Sir Bulower, Belgrade 21.06.1862, FO 78/1672/197–203; Mr. Longworth to Sir Bulower, Belgrade 3.07.1862, FO 78/1672/225–227; The Brigade Commander at Semlin to the Authorities at Temesvar, Semlin 16.06.1862, FO 421/340/12–13; Earl Russell to Sir H. Bulwer, Foreign Office 3.07.1862, FO 421/340/38–40. 74 Началник Округа Ужицког Министарству унутрашњих дела, Ужице 10.05.1863, АС МУД-П 1863 ф. XIII p. 197 бр. 3001; АС МУД-П 1862 ф. IX p. 7–8, 36–37, passim; Началник Округа Подринског Министарству унутрашњих дела, Лозница 16.07.1862, АС МУД-П 1862 ф. XVI p. 25 бр. 4834; Mr. Longworth to Sir Bulwer, Belgrade 23.10.1862, FO 78/1673/112–115; Ž. Đorđević, op. cit., s. 35. W reakcji na wydarzenia w Belgradzie, do walk między Serbami a erlijami doszło także w innym miastach garnizonowych, gdzie już wcześniej sytuacja była szczególnie napięta: w Užicach, Sokolu oraz spornym Malim Zvorniku. W Užicach mieszkało 5 tys. „Turków”, 380 muzułmańskich Romów i 1,8 tys. Serbów. Zamieszki wybuchły pod wpływem wieści płynących ze stolicy, a pretekstem stał się incydent, w wyniku którego miejscowy wyznawca islamu strzelił z broni palnej do serbskiego policjanta. Tłum złożony z chłopów z okolicy, na czele którego stały serbskie siły porządkowe, ruszył na dzielnicę muzułmańską, dopuszczając się podpaleń i rabunków. Efektem zamieszek oraz pożaru była ucieczka 3,4 tys. wyznawców islamu z miasta. Nie wiadomo, ilu ich zginęło, po stronie serbskiej wskazywano na ośmiu zabitych i siedemnastu rannych74. By rozwiązać kryzys rozpoczęto rozmowy między przedstawicielami Serbii i Turcji. W tym celu do Belgradu został wysłany nowo mianowany wezyr Ali Riza Pasza w towarzystwie Ahmeda Befika Efendiego, byłego ambasadora w Paryżu oraz specjalnego wysłannika Wysokiej Porty. Serbowie akcentowali fakt ostrzelania miasta przez garnizon osmański i złamania traktatu paryskiego z 1856 roku, który zobowiązywał Imperium Osmańskie do konsultacji z mocarstwami każdej zbrojnej interwencji w Księstwie. Władze w Belgradzie zarzucały, że obecność wyznawców islamu w Serbii była źródłem konfliktów oraz ostatnich krwawych wydarzeń. Otwarcie domagały się przesiedlenia muzułmanów z miast oraz likwidacji garnizonów osmańskich. Ówczesny minister spraw wewnętrznych Nikola Hristić75 w ostrych słowach oceniał bombardowanie Belgradu jako „zaplanowaną rzeź wszystkich Serbów w mieście”, traktując sprawę wypędzenia erlijów w kategoriach „albo oni, albo my”76. Władze tureckie zaś przedstawiały bombardowanie jako samoobronę muzułmanów, którzy stali się ofiarą agresji serbskiego tłumu i w desperacji musieli sięgnąć po radykalne środki77. Wysoka Porta starała się początkowo wykazywać, że do ostrzału miasta doszło wbrew paszy belgradzkiemu i że był to wynik buntu w garnizonie Kalemegdanu (nie była to prawda – rozkaz do otworzenia ognia w kierunku miasta został wydany przez Aszira Paszę)78. Błędnie również wskazywali, że erlijowie w latach 40. i 50. XIX wieku żyli przeważnie w pokoju z Serbami („odnotowano jedynie dwa incydenty i jedno zabójstwo w ciągu dwudziestu lat”)79. 75 Więcej o rodzinie Hristiciów zob. S. Pijaj, Rodzina Hristić i jej związki z Polską, [w:] Europa Środkowa, Bałkany i Polacy Studia ofiarowane profesorowi Antoniemu Cetnarowiczowi, red. J. Pezda, S. Pijaj, Kraków 2017, s. 293–308. 76 Н. Христић, op. cit., s. 76–77. 77 Precis of an Article from the „Presse” of June 19, 1862, FO 421/340/11–12; Министарство иностраних дела [Јовану Ристићу], [1862], бр. 77, [w:] Дипломатско представништво Србије у Цариграду…, т. 2, s. 62–63. 78 Љ. П. Ристић, op. cit., s. 214; Д. Леовац, Последњи мухафизи..., s. 132. 79 Mr. Longworth to Sir Bulower, Belgrade 25.07.1862, FO 78/1672/284–292; Ј. Ристић, Бомбардање Београда…, s. 54. 80 Mr. Longworth to Sir Bulower, Belgrade 25.07.1862, FO 78/1672/284–292. 81 Lord A. Loftus to Earl Russell, Berlin 21.06.1862, FO 421/340/16; Н. П. Игнатиев, Дипломатически записки (1864–1874). Донесения (1865–1876), т. 1: Записки (1864–1871), съст. И. Тодев, София 2008, s. 259, 261. 82 Earl Russell to Sir H. Bulwer, Foreign Office 23.08.1862, FO 421/340/162. Dla mocarstw, faktycznie decydentów co do drogi rozwiązania kryzysu, kluczową kwestią był fakt zbombardowania Belgradu przez garnizon osmański oraz złamanie traktatu paryskiego, którego byli sygnatariuszami80. Nawet sprzyjający Wysokiej Porcie przedstawiciel Wielkiej Brytanii stał na stanowisku, że przesiedlenie muzułmanów jest jedyną metodą uspokojenia sytuacji w Księstwie, a Serbowie i muzułmanie nie są w stanie żyć obok siebie w pokoju81. Powoływano się także na podstawowe zasady, jakie powinny panować między władzą a poddanymi – jak pisał Earl Russell w sierpniu 1862 roku: „(…) podobnie gubernator w Warszawie nie ma prawa ostrzelać miasta z armat, nawet w sytuacji ataku Polaków na twierdzę”82. Wysoka Porta ustąpiła pod wpływem nacisków mocarstw, godząc się na zwołanie konferencji, która miała zdecydować o rozwiązaniu kryzysu. Obawiała się otwarcia kolejnego frontu w sytuacji, gdy toczyła wojnę z niewielką, ale waleczną Czarnogórą (1861–1862). Trzeba także pamiętać, że w tym czasie Serbia dysponowała już 80 tys. żołnierzy powołanymi pod broń, zaś przy granicach z Księstwem Turcja operowała siłami o połowę mniejszymi. Jeszcze bardziej niepokojąca była wizja ingerencji mocarstw dokonanej wobec jawnego złamania postanowień traktatu paryskiego. Pojawiło się realne zagrożenie, że Austria zdecyduje się na okupację Belgradu, przedstawiając się w roli mediatora w konflikcie. Byłoby to niekorzystne dla obu stron sporu83. Od 22 (10) lipca do 4 września (23 sierpnia) 1862 roku w Kanlıcy pod Konstantynopolem obradowała konferencja z udziałem przedstawicieli Turcji i mocarstw, jednak bez reprezentacji Serbii jako osmańskiego wasala. Wysoka Porta na początku rozmów przystała na to, że nie można uniknąć wysiedlenia muzułmańskich cywilów z Księstwa bądź rozciągnięcia nad nimi serbskiej jurysdykcji. Większość erlijów jednak nie chciała skorzystać z drugiego rozwiązania, odmawiała przyjęcia serbskiego obywatelstwa oraz podporządkowania się prawom państwa chrześcijańskiego. Jak ujął to Jovan Ristić: „Nie mogli zaakceptować poglądu, że ich życie jest równe życiu rai”84. O ile Wysoka Porta traktowała obecność muzułmanów w miastach serbskich za sprawę drugorzędną, zależało jej na utrzymaniu twierdz naddunajskich, które miały strategiczne znaczenie nie tylko w razie wojny z Austrią, ale również w sprawowaniu kontroli nad wasalem85. Nieobecna na konferencji Serbia groziła, że jeżeli twierdze nie zostaną jej wydane, przejmie je siłą86. Mocarstwa były podzielone: Rosja i Francja opowiedziały się po stronie Serbii, Wielka Brytania i Austria – Turcji, natomiast Włochy oraz Prusy zachowywały neutralność traktując całą sprawę jako drugorzędną87. 83 У. Татић, op. cit., s. 297–298. 84 Ј. Ристић, Бомбардање Београда…, s. 75–77. 85 Б. Поповић, op. cit., s. 313–314. 86 Mr. Longworth to Sir Bulower, Belgrade 25.07.1862, FO 78/1672/485–487; Министарска седница држана под председавањем Његове Светлости у двору 9. август 1862 год., [w:] Записници седница Министарског савета Србиje (1862–1898), прир. Н. П. Шкеровић, Београд 1952, s. 3–4. 87 Ј. Ристић, Бомбардање Београда…, s. 60–62; Н. Христић, op. cit., s. 32–34. 88 Sir H. Bulwer to Earl Russell, Constantinople 9.07.1862, FO 421/340/64–65; Sir H. Bulwer to Earl Russell, Constantinople 11.09.1862, FO 421/340/206–209. Protokół z Kanlıcy zakładał wysiedlenie z miast muzułmańskich poddanych sułtana i nakaz sprzedaży pozostawionych nieruchomości w przeciągu trzech miesięcy – w innym przypadku majątek był przejmowany przez rząd serbski, który zobligował się do wypłaty stosownego odszkodowania. Nie można też zapominać, że wyznawcy islamu mogli pozostać na terytorium Serbii pod warunkiem przejęcia serbskiego obywatelstwa oraz podporządkowania się jurysdykcji władz w Belgradzie. Garnizony osmańskie z Sokolu i Užic miały zostać ewakuowane, a twierdze zburzone. Mieściły się one wewnątrz kraju, stacjonowało tam niewielu żołnierzy i faktycznie nie przedstawiały wartości militarnej dla Imperium Osmańskiego. Pozostałe cztery forty naddunajskie wciąż znajdowały się pod kontrolą Wysokiej Porty, jednak z nich również cywile muzułmańscy mieli wyjechać według zasady „forteca dla Turków, poza fortecą żadnego Turka”88. Ustalono natomiast redukcję liczby żołnierzy osmańskich w Belgradzie, Kladovie, Šabacu i Smederevie, gdzie osmańscy żołnierze oraz osoby dla nich pracujące mogły pozostać bez konieczności zmiany obywatelstwa. Serbia została zobligowana do poszanowania pozostawionych przez muzułmanów meczetów oraz cmentarzy89. Realizację założeń protokołu miały nadzorować trzy komisje: jedna kontrolowała reorganizację Kalemegdanu, druga proces przesiedlenia wyznawców islamu, a trzecia – wywłaszczenia oraz odszkodowania. Na jej czele stanęli tureccy oficerowie, w każdej zaś miał zasiadać przynajmniej jeden przedstawiciel strony serbskiej90. 89 Б. Поповић, op. cit., s. 314–316. 90 Седница Министерског совета држана 2. декембра 1863. под председавањем председатеља Министерства, [w:] Записници седница Министарског савета Србиje…, s. 16; Ј. Ристић, Бомбардање Београда…, s. 119–122; Б. Поповић, op. cit., s. 322–323; N. Ранђеловић, A. Ђорђевић, Протокол конференције у Канлиџи, „Зборник радова Правног факултета у Нишу” 2010, бр. 55, s. 119. 91 Mr. Longworth to Sir Bulwer, Belgrade 22.10.1862, FO 78/1673/108–110; Mr. Lytton to Mr. Fane, Belgrade 2.08.1862, FO 421/340/138–140; Д. Леовац, Србија и Русија..., s. 258. 92 Началник Округа Смедеревског Министарству унутрашњих дела, Смедерево 23.07.1862, АС МУД-П 1862 ф. XVI p. 31 бр. 4916. 93 Ž. Đorđević, op. cit., s. 272–273. 94 Началник Округа Шабацког Министарству унутрашњих дела, Шабац 14.07.1862, АС МУД-П 1862 ф. XVI p. 32 бр. 4193. Decyzje podjęte w Kanlıcy spotkały się z dużym oburzeniem muzułmanów żyjących w Serbii – rozpowszechnione były opinie, że ich prawa zostały poświęcone w imieniu gier dyplomatycznych91. Cześć „Turków” zdecydowała się stawić opór. Grupa erlijów ze Smedereva z miejscowym kupcem Useinem Mehmedoviciem na czele przygotowywała powstanie, jednak informacja o tym przedostała się do miejscowych władz. W czasie zatrzymania przywódcy niedoszłego buntu doszło do zamieszek, które zostały szybko stłumione przez serbskie siły porządkowe92. „Turcy” z Sokolu również odmówili wyjazdu i zabarykadowali się w twierdzy. Do miasta zostali wysłani specjalni reprezentanci wezyra Aliego Rizy Paszy: Mehmed Bej i Abdul Effendi. Erlijowie ostrzelali wysłanników, a nawet pochwycili Abdula Effendiego i go ciężko pobili. W takiej sytuacji do Sokolu przybył osobiście Ali Riza, któremu również nie udało się przekonać zbuntowanych muzułmanów do opuszczenia swoich domów. Skapitulowali dopiero, gdy do miasta zostało wysłane wojsko serbskie pod wodzą Petra Radojlovicia93. W Šabacu odnotowano pojedyncze i pomniejsze incydenty między „Turkami” i Serbami w reakcji na wieść o przesiedleniu muzułmanów94. Władze serbskie niejednoznacznie podchodziły do decyzji konferencji. Z satysfakcją przyjęto wieść o możliwości wygnania „Turków” z miast, licząc, że konflikt etniczny ustanie, a pozostawione przez muzułmanów domy zostaną zajęte przez Serbów. Warunki do tego stworzyło zlikwidowanie dzielnic „tureckich” wraz z architekturą muzułmańską z meczetami na czele (mimo gwarancji zachowania tych budynków). W Belgradzie część dzielnicy Dorćol przejęli Serbowie, obszary zaś przylegające do Kalemegdanu pozostały puste i pod kontrolą garnizonu tureckiego – teren ten miał fizycznie oddzielać chrześcijan od muzułmanów. W mahali islamskiej przed 1862 rokiem znajdowało się 206 domów muzułmańskich oraz 221 należących do przedstawicieli innych wyznań, głównie Żydów, ale również Serbów95. Z oburzeniem natomiast przyjmowano wieść o utrzymaniu twierdz i garnizonów ze względu na fakt, że sednem kryzysu było zbombardowanie Belgradu przez tureckich żołnierzy. Uznano, że dopóki w miastach naddunajskich będzie stacjonował asker, dopóty istnieje niebezpieczeństwo powtórzenia sytuacji z czerwca 1862 roku96. Należy jednak podkreślić, że udało się osiągnąć wszystkie cele misji Iliji Garašanina z 1861 roku, jakkolwiek w kontekście zbombardowania Belgradu oczekiwano znacznie więcej97. 95 Oznaczało to, że wyburzone miały zostać nie tylko domy erlijów, ale i chrześcijan oraz Sobór św. Michała Archanioła i siedzibę metropolii (czego ostatecznie nie uczyniono). Sir H. Bulwer to Earl Russell, Constantinople 15.07.1862, FO 421/340/92–94; Sir H. Bulwer to Earl Russell, Constantinople 6.08.1862, FO 421/340/147–148; Началник Округа Подринског Министарству унутрашњих дела, Лозница 6.06.1862, АС МУД-П 1862 ф. XVI p. 18 бр. 4022; Ј. Ристић, Бомбардање Београда…, s. 58, 130; Ž. Đorđević, op. cit., 83–84; N. Ранђеловић, A. Ђорђевић, op. cit., s. 119–120. 96 Ž. Đorđević, op. cit., s. 254–255. 97 У. Татић, op. cit., s. 205–206, 340–341. 98 Mr. Longworth to Sir Bulwer, Belgrade 22.10.1862, FO 78/1673/108–110; Mr. Longworth to Sir Bulwer, Belgrade 23.10.1862, FO 78/1673/112–115; Началник Округа Ужицког Министарству унутрашњих дела, Ужице 10.05.1863, АС МУД-П 1863 ф. XIII p. 197 бр. 3001; Ž. Đorđević, op. cit., s. 271–273. 99 Mr. Longworth to Sir Bulower, Belgrade 12.07.1862, FO 78/1672/257, 261; Mr. Longworth to Sir Bulower, Belgrade 25.07.1862, FO 78/1672/284–292; Mr. Longworth to Sir Bulwer, Belgrade 7.08.1862, FO 78/1673/2–5; Mr. Longworth to Sir Bulwer, Belgrade 22.08.1862, FO 78/1673/24–27. 19 (7) września sułtan wydał firman będący realizacją założeń protokołu z Kanlıcy, a muzułmanie w większości zaczęli przygotowywać się do wyjazdu. 6 października (24 września) nastąpiła ewakuacja muzułmanów z Užic, zakończyła się ona w ciągu dziesięciu dni. W październiku donoszono, że wyznawcy islamu wyjechali z Sokolu. Z Smedereva większość erlijów odpłynęła Dunajem do Widynia 16 (4) listopada. Z Šabaca najpierw we wrześniu muzułmanie przenieśli się do Belgradu, a następnie między 13 a 14 (1 a 2) listopadem wyjechali przez Mali Zvornik do Bośni98. Inaczej scenariusz wyglądał w stolicy Księstwa – większość muzułmanów uciekła jeszcze w trakcie zamieszek w czerwcu, nie decydując się na powrót do stolicy Serbii. W lipcu miasto było określane jako wyludnione: nie było w nim muzułmanów, poza żołnierzami99. W kolejnych miesiącach jednak pojawiły się grupy, które zdecydowały się powrócić. Wraz z likwidacją barykad w Belgradzie, w nocy z 5 na 6 października (z 23 na 24 września) 550 erlijów nie czekając na wezwanie wyjechała do Widynia. Pozostali muzułmanie z Belgradu zostali przetransportowani statkami Dunajem między 25 (13) września a 21 (9) października. Potem większość kierowała się na południe i osiedlała w sandżaku Niszu100. Podkreślano, że przesiedlenie odbyło się spokojnie i w dużym porządku, a wyznawcom islamu umożliwiono wywiezienie swojego majątku. Wśród chrześcijan w Belgradzie pojawiały się jednak pogłoski, że erlijowie będą chcieli podpalić miasto w momencie wyjazdu. Tego typu twierdzenia wydają się być nieuzasadnione w kontekście gwarancji zachowania przez muzułmanów praw własności do nieruchomości oraz należnych odszkodowań101. W Sokolu oskarżano wyjeżdżających „Turków” o wywożenie majątku, który nie należał do nich102. 100 Ž. Đorđević, op. cit., s. 263, 273. 101 Началник Округа Београдског Министарству унутрашњих дела, Београд 17.07.1863, АС МУД-П 1863 ф. XXII p. 24 бр. 3948. 102 АС МУД-П 1862 ф. XVI p. 18, passim. 103 Mr. Longworth to Sir Bulower, Belgrade 12.07.1862, FO 78/1672/261; Ј. Ристић, Бомбардање Београда…, s. 24; У. Татић, op. cit., s. 293. 104 Mr. Longworth to Lord Lyons, Belgrade 20.03.1867, FO 78/1973/50–57; Mr. Longworth to Earl Stanley, Belgrade 14.03.1867, FO 78/2735/3–17. 105 В. Мучинов, Миграционна политика…, s. 188–189. 106 Consul Holmes to Earl Russell, Bosna Serai 3.10.1862, FO 421/340/229; С. Игнић, op. cit., s. 377–379; М. Јагодић, Колонизациони процеси у Европској Турској 60-тих и 70-тих година 19. века и Кнежевина Србиja, [w:] Империи, граници, политики (XIX – началото на XX век), съст. П. Митов, В. Рачева, София 2016, s. 81; Ž. Đorđević, op. cit., 273–274. Szacuje się, że łącznie na terytorium Serbii na początku lat 60. XIX wieku żyło 12,5–15 tys. muzułmanów, z czego 6 tys. w Belgradzie (w tym 3 270 żołnierzy i pracujących dla wojska w Kalemegdanie)103. Według danych Wysokiej Porty, Smederevo opuściło 150 rodzin, Sokol – 400, Užice – 600, Kladovo – 250, Šabac – 350. Z Belgradu wyjechało około 4 tys. muzułmanów, co – biorąc pod uwagę, że w tym czasie serbską stolicę zamieszkiwało około 20 tys. ludzi – było liczbą znaczącą104. W literaturze przedmiotu pojawiają się szacunki wskazujące na wyjazd 8,6 tys. muzułmanów z Serbii na przełomie lat 1862 i 1863105. Wysiedleni wyznawcy islamu znad Driny kierowali się do Bośni. Do sandżaku sarajewskiego wyjechało 689 rodzin „tureckich” z Užic, z czego około stu zamieszkało w Sarajewie, pozostali trafili m.in. do miejscowości Zenica, Rogatica i Vlasenica. Do Zvornika, Tuzli, Bijeljiny, Gradačaca i Modricy napływali erlijowie z Sokolu. Powstawały również nowe miejscowości w północnej Bośni nad Sawą, m.in. Bosanska Kostajnica, Orahova, Gornja Azizija, Donja Azizija, Brezovo. Nad Driną, przy serbskiej granicy założono miejscowość Kozluk. W rejonach tych osiedlono 533 rodzin muhadżirskich, otrzymały one darmowe działki od rządu osmańskiego, któremu zależało na stworzeniu buforu przeciwko ekspansji Serbii i Austrii w tym kierunku. Znane są również przypadki erlijów, którzy trafili do Konstantynopola i Anatolii106. Często się zapomina, że po 1862 roku muzułmańscy cywile wciąż mogli mieszkać w Księstwie Serbii poza twierdzami, jakkolwiek pod warunkiem przyjęcia obywatelstwa serbskiego i podporządkowania się obowiązującemu prawu. Istniała grupa erlijów, która wybrała tę możliwość. Do tego wśród tych, którzy wyjechali na mocy ustaleń protokołu z Kanlıcy, byli muzułmanie, którzy decydowali się na powrót. Władze serbskie przyjmowały chętnie takie osoby, uznając je za Serbów muzułmanów i licząc na ich konwersję. W pierwszej połowie lat 70. XIX wieku w Serbii żyło około 6 tys. wyznawców islamu107. Oprócz nich i żołnierzy osmańskich, nie wyjechała jeszcze jedna grupa muzułmanów – osoby, które dopuściły się ciężkich przestępstw przed 1862 rokiem, a które nie zostały skazane wówczas przez funkcjonujące w miastach serbskich sądy tureckie. Zakazano im opuszczenia miast oraz wytoczono procesy przed serbskim wymiarem sprawiedliwości108. 107 Б. Поповић, op. cit., s 310–313; Н. Тодоров, op. cit., s. 316; Ž. Đorđević, op. cit., s. 274; S. Drakulic, Anti-Turkish Obsession and the Exodus of Balkan Muslims, „Patterns of Prejudice” 2009, vol. 43, no. 3/4, s. 243. 108 Министерски Савет Министарству унутрашњих дела, Шабац 1.03.1863, АС МУД-П 1863 ф. XXII p. 65 бр. 2967. 109 Mr. Lytton to Mr. Fane, Belgrade 2.08.1862, FO 421/340/138–140. 110 Mr. Longworth to Sir Bulower, Belgrade 12.07.1862, FO 78/1672/257, 261; Mr. Longworth to Sir Bulower, Belgrade 25.07.1862, FO 78/1672/284–292; Mr. Longworth to Sir Bulwer, Belgrade 7.08.1862, FO 78/1673/2–5; Mr. Longworth to Sir Bulwer, Belgrade 22.08.1862, FO 78/1673/24–27. 111 Началник Округа Подринског Министарству унутрашњих дела, Лозница 13.05.1864, АС МУД-П 1864 ф. VI p. 60 бр. 3312; С. Игнић, op. cit., s. 380–386; Ž. Đorđević, op. cit., s. 273. 112 Седница Министерског совета држана 9. септембра 1863. под председавањем президента Министерства, [w:] Записници седница Министарског савета Србиje…, s. 25–26. 113 Mr. Longworth to William Stuart, Belgrade 2.11.1864, FO 78/1814/151–156; Blunt to Chargé d'affaires in Contantinople, Belgrade 9.02.1865, FO 78/1868/110–118. 114 Mr. Longworth to The Earl of Clarendore, Belgrade 6.12.1865, FO 78/1869/304; Zawiłości tej kwestii dodawał jeszcze fakt, że w przypadku długów zaciąganych przez muzułmanów zazwyczaj nie wystawiano O ile wyjazdy z miast przebiegły stosunkowo bezproblemowo, spór pojawił się wokół odszkodowań – kwestii kluczowej, zważając chociażby na to, że jedynie jedna trzecia własności w Belgradzie znajdowała się w rękach serbskich109. Przed wydarzeniami z czerwca 1862 roku w stolicy znajdowało się 730 domów i 317 sklepów, należących do muzułmanów110. W Užicach po erlijach pozostało 696 domów, w Sokolu – około 300, w Smederevie – 150111. Serbowie wyliczyli wysokość rekompensat na 2,7 mln groszy, władze w Konstantynopolu zaś na 17,5 mln. Belgrad był gotów zgodzić się na kwotę 9 mln groszy pod warunkiem przekazania meczetów i islamskich cmentarzy, co byłoby sprzeczne z protokołem z Kanlıcy112. W 1864 roku Wysoka Porta stała na stanowisku, że kwestia świątyń i cmentarzy nie powinna podlegać negocjacji, gdyż – jak twierdziła – zostały one w międzyczasie zniszczone przez Serbów (za co żądano dodatkowego odszkodowania)113. Do tego rząd w Belgradzie włączyli do rozmów kwestię długów muzułmanów wobec władz oraz obywateli serbskich – żądał ich uregulowania przed wypłatą rekompensat. Wskazywano m.in. na zaległe podatki za pozostawione w kraju majątki oraz wynagrodzenia za zajmowanie się nieruchomościami, co wyceniano w sierpniu 1866 roku na łączną kwotę 2,2 mln groszy114. żadnego kwitu na piśmie, a ustalenia następowały ustnie. Mr. Longworth to Lord Lyons, Belgrade 14.08.1866, FO 78/1924/49–52. 115 Mr. Longworth to Lord Lyons, Belgrade 16.09.1866, FO 78/1924/49–71; Consul-General Longworth to Lord Lyon, Belgrade 16.09.1866, FO 424/330/1–2 (Correspondence Respecting Affairs Servia). 116 Mr. Longworth to Sir Bulower, Belgrade 17.10.1865, FO 78/1869/234–241. 117 Mr. Longworth to Lord Lyons, Belgrade 4.12.1865, FO 78/1869/306–313. 118 Blunt to Chargé d'affaires in Contantinople, Belgrade 9.02.1865, FO 78/1868/110–118; Blunt to Chargé d'affaires in Contantinople, Belgrade 28.03.1865, 78/1868/200–203. 119 Началник Округа Шабачког Министарству унутрашњих дела, Шабац 9.03.1863, АС МУД-П 1863 ф. XXII p. 48 бр. 2469. 120 Началник Округа Ужичког Министарству унутрашњих дела, Ужице 19.06.1863, АС МУД-П 1863 ф. XIII p. 197 бр. 4225; Началник Округа Смедеревског Министарству унутрашњих дела, Смедерево 3.03.1864, АС МУД-П 1864 ф. III p. 105 бр. 1440; Началник Округа Смедеревског Министарству унутрашњих дела, Смедерево 3.03.1864, АС МУД-П 1864 ф. III p. 105 бр. 1441; Началник Округа Смедеревског Министарству унутрашњих дела, Смедерево 5.07.1863, АС МУД-П 1864 ф. III p. 105 бр. 4488. 121 Началник Округа Подринског Министарству унутрашњих дела, Лозница 11.03.1864, АС МУД-П 1864 ф. VI p. 60 бр. 1716. 122 Blunt to Chargé d'affaires in Contantinople, Belgrade 3.04.1865, FO 78/1868/216–217. 123 Началник Округа Смедеревског Министарству унутрашњих дела, Смедерево 5.03.1864, АС МУД-П 1864 ф. III p. 105 бр. 1724; Началник Округа Смедеревског Министарству унутрашњих дела, Смедерево Strona serbska domagała się również rekompensat za domy zniszczone podczas bombardowania Belgradu. Wyceniała straty na 25 tys. groszy, gdy strona turecka była gotowa zapłacić 10 tys.115. Ostatecznie w październiku 1865 roku zawarto porozumienie – władze w Belgradzie zobligowały się do wypłaty 9 mln groszy w trzech rocznych transzach po 3 mln116. Wysoka Porta miała systematycznie wypłacać kwoty wywłaszczonym muhadżirom – warunkiem otrzymania pieniędzy było uregulowanie długów w Serbii117. Wiele porzuconych budynków w miastach było niezamieszkałych i czekało na zagospodarowanie, np. na początku 1865 roku wskazywano, że tylko czterdzieści domów i sklepów muzułmańskich w Belgradzie zostało zajęty przez Serbów, wiele miało zostać rozebranych z powodu złego stanu118. W marcu 1863 roku duża liczba domów w mahali muzułmańskiej w Šabacu stało pustych – nocą Serbowie regularnie je rabowali, a miejscowa policja nie chroniła ich szczególnie uważnie119. Domy erlijów były sprzedawane nie tylko Serbom, ale i Żydom (bezpośrednio przez wyjeżdżających muzułmanów lub przez rząd); część była zachowywana przez skarb państwa i przekazywana władzom lokalnym120. Własność muzułmańska miała być pod ochroną władz serbskich, co – jak wskazano – nie znajdowało odzwierciedlenia w rzeczywistości121. Podobnie było z islamską architekturą religijną. Zgodnie z doniesieniami osmańskimi, meczety w Belgradzie były w tym czasie zdewastowane: pozbawione drzwi i okien, rozkradzione i zdemolowane122. W Smederevie doszło do profanacji turbe wraz z grobem świętego derwisza – zniszczenia wyceniono na kwotę 1 081 dinarów. Sprawcy, grupa Serbów, zostali schwytani i obłożeni karą grzywny, każdy po 1 tys. dinarów123. Dochodziło także do nieprawidłowości przy sprzedaży majątków 14.03.1864, АС МУД-П 1864 ф. III p. 105 бр. 1650; Представител министерског совета Министарству иностраних дела, Београд 17.05.1863, АС МУД-П 1864 ф. III p. 105 бр. 3131; Рачун направке тулбе Гази-алибегове у Смедереву, Смедерево 16.07.1862, АС МУД-П 1864 ф. III p. 105 бр. 4801. 124 АС МУД-П 1865 ф. XIV р. 118, passim; С. Игнић, op. cit., s. 379–370. 125 Б. Поповић, op. cit., s. 327. 126 Ј. Ристић, Бомбардање Београда…, s. 84; Ž. Đorđević, op. cit., s. 197–198. 127 Началник Округа Шабацког Министарству унутрашњих дела, Шабац 30.04.1863, АС МУД-П 1863 ф. XXII p. 41 бр. 2747; Управител в. Београда Министарству унутрашњих дела, Београд 4.10.1865, АС МУД-П 1865 ф. XV р. 164 бр. 7182. 128 Министарска седница држана под председавањем Његове Светлости у двору 9. август 1862 год., [w:] Записници седница Министарског савета Србиje…, s. 3–4; Н. П. Игнатиев, op. cit., s. 259, 261, 263. 129 Mr. Longworth to Lord Lyons, Belgrade 21.04.1867, FO 78/1973/91–93. potureckich, m.in. w Užicach najbardziej atrakcyjne nieruchomości były skupowane po zaniżonych cenach przez osoby publiczne przy aprobacie komisji nadzorującej ten proces. Gdy sprawę nagłośniono, w 1869 roku powołano nową komisję, która zorganizowała otwarte licytacje tych budynków124. Konferencja z Kanlıcy wprawdzie doprowadziła do praktycznie całkowitego wysiedlenia muzułmanów z Serbii, jednak nie rozwiązała zasadniczego problemu – jak ujął to serbski historyk Bogdan Lj. Popović: „wciąż armaty z Kalemegdanu były skierowane w mieszkańców Belgradu”125. W twierdzy belgradzkiej przebywało od 2 do 4 tys. muzułmanów, z czego 1–3 tys. stanowili regularni żołnierze osmańscy, a do 1 tys. erlijowie, którzy nie chcieli wyjechać. Wysoka Porta zobowiązała się do wycofania formacji nieregularnych z twierdz i zastąpienia ich askerem, co wykorzystano do powiększenia liczebności garnizonu Kalemegdanu. Tworzyło to atmosferę nowej okupacji miasta przez „Turków”126. Wciąż dochodziło do incydentów na tle etnicznym z udziałem żołnierzy osmańskich. Asker oskarżano o prowokowanie konfliktów, nielegalne przeszukiwania, nękanie serbskich kobiet127. Serbowie dalej oczekiwali likwidacji osmańskich garnizonów nad Dunajem. Dopiero w 1866 roku powrócono do tej kwestii. 19 (7) marca agent dyplomatyczny w Konstantynopolu Jovan Ristić przygotował memorandum, w którym domagał się likwidacji pozostałych twierdz tureckich. Przedstawiono to jako warunek uregulowania kwestii liczebności armii serbskiej. Serbowie nie przez przypadek wybrali ten moment – Imperium Osmańskie borykało się w tym czasie z dużym powstaniem na Krecie (1866–1867). W obawie przed rozprzestrzenieniem kryzysu, Wysoka Porta przystała na przekazanie Serbom pełnej kontroli nad miastami i twierdzami. Obecność turecka w Serbii ograniczyła się do flag osmańskich umieszczonych obok serbskich w Kalemegdanie128. W kwietniu 1867 roku ewakuowano żołnierzy osmańskich oraz obsługę z czterech twierdz129. Brytyjski konsul generalny w Konstantynopolu John Augustus Longworth pisał w tym kontekście o tragedii społeczności muzułmańskiej w Belgradzie, która praktycznie przestała istnieć. Porównywał ją do Polaków, Czerkiesów, Tatarów i Bułgarów, zmuszanych w tym czasie do tułaczki i pozbawionych domów130. Tymczasem Serbowie ogłosili ostateczne pozbycie się muzułmanów z Księstwa wielkim sukcesem – niewątpliwie był to ważny krok w procesie budowy serbskiej państwowości i drodze do pełnej niepodległości131. Wysoka Porta przeniosła żołnierzy z garnizonów do twierdz wokół Serbii, m.in. do Widynia, Niszu i Mali Zvornika132. 130 Mr. Longworth to Earl Stanley, Belgrade 14.03.1867, FO 78/2735/3–17. 131 Extract from the „Napredak” of 4/16.05.1867, No. 35, FO 78/1973/130. 132 Report to Acting Consul-General Wassitsch, Belgrade 28.12.1862, FO 421/17/45–46. 133 Mr. Longworth to Lord Lyons, Belgrade 16.09.1866, FO 78/1924/49–71; Mr. Longworth to Lord Lyons, Belgrade 21.11.1866, FO 78/1924/182–200; Милан Богићевић Димитрију Матићу, Цариград 27.09.1868, бр. 378, [w:] Дипломатско представништво Србије у Цариграду…, т. 2, s. 493; M. Hadžijahić, op. cit., s. 159. Nierozwiązana pozostawała sprawa twierdzy Mali Zvornik na granicy z Bośnią – od lat 30. XIX wieku władze w Belgradzie uznawały, że znajduje się ona na terytorium Serbii, Imperium Osmańskie stało na stanowisku, że teren ten stanowi jego część. Faktycznie twierdza była kontrolowana przez Osmanów. Ustalenia z lat 60. XIX wieku umocniły stanowisko tureckie, gdyż w dokumentach nie było wskazanej nazwy tego miasta. Dla Wysokiej Porty miało ono znaczenie strategiczne, blokowało przyszłą ekspansję serbską w kierunku Bośni. Dla muzułmanów zamieszkujących Mali Zvornik sprawa przynależności miasta była kwestią życia albo śmierci – nie było wątpliwości, że z chwilą znalezienia się pod władzą serbską, będą musieli opuścić domy i podzielić los współwyznawców z Serbii133. Окрузи_Атлас_Краљевине_Србије_1889 Il. 44: Podział terytorialny Serbii z 1878 roku [Źródło: Б. Тителбах, П. К. Шрепловић, Атлас Краљевине Србије са земљописом, Београд 1889, s. 48] Druga połowa lat 70. XIX wieku to nie tylko wojna rosyjsko-turecka i migracje muzułmanów na ziemiach bułgarskich, podobne doświadczenia spotkały wyznawców islamu zamieszkujących ziemie, które uzyskała wtedy Serbia. Starając się wykorzystać kryzys w Bośni oraz Bułgarii, w 1876 roku Serbia wraz z Czarnogórą wypowiedziały Turcji wojnę. Przegrana Serbów i podpisanie zawieszenia broni nie powstrzymały „Piemontu Słowian Południowych” przed złamaniem ustaleń pokojowych i przystąpieniem do wojny po stronie Rosjan w grudniu 1877 roku. Walki toczyły się na obszarze sandżaku Niszu, złożonego z kaaz Niszu, Pirotu, Leskovaca, Vranji, Kuršumliji, Prokuplje oraz Trnu. Zamieszkała tam przede wszystkim ludność chrześcijańska (posługującą się dialektami z pogranicza dzisiejszych języków serbskiego, bułgarskiego i macedońskiego) oraz muzułmańska (albańsko- i tureckojęzyczną, w ograniczonym stopniu słowiańskojęzyczną). Image(16) Il. 45 : Plan Niszu w 1878 roku [Źródło: М. Ђ. Милићевић, Путничка писма из Ниша 1882. година, прип. Г. Максимовић, Ј. Младеновић, Ниш 2009, s. 56] W wojsku osmańskim walczącym na froncie serbskim w latach 1877–1878 służyli głównie Albańczycy, w liczbie 40 tys. żołnierzy zrekrutowanych z Kosowa i Macedonii. Albańskojęzyczni muzułmanie z sandżaku Niszu nie zostali włączeni do wojsk regularnych, a oddolnie tworzyli czety z zadaniem chronienia muzułmańskich wsi oraz stawiania oporu agresji serbskiej. Wśród najważniejszych przywódców albańskiej partyzantki wymieniano Esada Bega Šašinpašina, Ibraima Čauša, Imeta Bega, Zumbera z Lipovicy i Sulja Agę134. Głównym obszarem działań uzbrojonych grup były kaazy Toplicy, w drugiej kolejności Kuršumliji (przed wojną określana jako „gniazdo albańskich rozbójników”) oraz Prokuplja135. Najpierw wysyłano rodziny na południe, a mężczyźni kryli się w lasach, organizowali ataki podjazdowe i zasadzki. Drugą z taktyk było barykadowanie wsi i ich obrona przed wkraczającymi wojskami serbskimi. Zajmowanie albańskich miejscowości przychodziło Serbom z dużym trudem, o niemalże każdy dom potrafiła wywiązać się zażarta walka136. Kuršumliji, której zajęcie przyszło armii serbskiej z wysiłkiem, broniło pięciuset osmańskich żołnierze nieregularnych i 1,5 tys. albańskich partyzantów. Uczestnik walk Mita Dimitrije Petrović wspominał o ich wielkiej zaciekłości i nieustępliwości. „Bronili się jak dzikie bestie” – pisał we wspomnieniach137. Warto zaznaczyć, że czety albańskie działały jeszcze przed wkroczeniem Serbów na terytorium sandżaku Niszu – władze okręgu kruševackiego donosiły o naruszaniu granicy przez zbrojne grupy już w lipcu 1877 roku138. 134 М. Ђ. Милићевић, Краљевина Србија. Нови крајеви, географија, орографија, хидрографија, топографија, аркеологија, историја, етнографија, статистика, просвета, култура, управа, Београд 1884, s. 52–55. 135 Ратовање Добровољачког корпуса у Понишављу, Поморављу и на Косову, децембар 1877 – јануар 1878. године, [w:] Други српско-турски рат 1877/78 и ослобођење крајева Југоисточне Србије. Историјска грађа поводом 120. годишњице 1877/1997, ур. Б. Лилић, Пирот 1998, s. 214–218; Савременик Мита Петровић описује освобођење Куршумлију, [w:] Други српско-турски рат 1877/78…, s. 348–350; M. Pandevska, Migration of the Muhajirs in Macedonia during the Great Eastern Crisis (1875–1881), „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2001, t. 21/22, s. 105–106. 136 Translation of Act of Capitulation of Nisch, 9.01.1878 / 25.12.1877, FO 260/7/64; М. Ђ. Милићевић, Краљевина Србија…, s. 52–55; M. Jagodić, The Emigration of Muslims from the New Serbian Regions 1877/1878, „Balkanologie” 1998, vol. 2, no. 2, s. 14, http://journals.openedition.org/balkanologie/265 [15.03.2018]. 137 М.-Д. Петровић, Ратне белешке са Јавора и Топлице 1876., 1877. и 1878., св. 2: Борбе у Топлици 1877–1878, Београд 1879, s. 73–77. 138 Началник Округа Крушевачког Министарству унутрашњих дела, Крушевац 19.07.1877, АС МУД-П 1877 ф. XX р. 116 бр. 6182. Zakończenie działań wojennych nie uspokoiło sytuacji, a starcia między Serbami a Albańczykami wciąż trwały. Rejony nowej granicy stały się obszarem ataków grup albańskich, w tym związanych z Ligą Prizreńską. Od zakończenia walk w lutym 1878 do jesieni 1879 roku skala napadów na obszary przygraniczne była bardzo duża. Niemal codziennie dochodziło do naruszania linii demarkacyjnej, opanowanie sytuacji na nowych południowych krańcach kraju okazało się być wielkim wyzwaniem dla serbskiego wojska. Grupy liczące do sześćdziesięciu osób dopuszczały się ataków na wsie, rabunków oraz kradzieży bydła, ścierając się z siłami porządkowymi oraz żołnierzami. Wśród najsłynniejszych przywódców czet działających w tym czasie wymieniano Alila i Husejna Barina, Jezela Abdina czy Alila Abiša. Część czet kontynowała działania z powodu głodu i nędzy, częścią kierowała chęć zemsty. Z powodu warunków atmosferycznych zimą sytuacja się uspokoiła, jednak od lutego do końca wiosny 1880 roku ponownie donoszono o walkach z Albańczykami przy granicy. Było to jednak zjawisko nieporównywalnie mniejsze w zestawieniu z poprzednim rokiem. Po maju odnotowywano pojedyncze incydenty, podobnie wiosną i jesienią 1881 roku; po tym okresie granica uległa stabilizacji139. W latach 1879–1882 na przyłączonych do Serbii obszarach odnotowano 214 przypadków kradzieży mienia, 272 podpaleń i pożarów, wskazano też 86 zabójstw140. W okręgu toplickim od lutego do września 1879 roku straty oraz zniszczenia spowodowane przez albańskie ataki wyliczano na kwotę 1 109 633,10 dinarów141. Wizja rozprzestrzenienia działań Ligi Prizreńskiej na były sandżak Niszu poważnie niepokoiła władze serbskie, oskarżające Wysoką Portę o inicjowanie i kontrolowanie działań Albańczyków – było to dementowane przez stronę turecką, zarzekającą się, że grupy rebeliantów również były przez nią zwalczane142. W maju 1878 roku pojawiły się nawet doniesienia o przygotowywanym powstaniu muzułmańskim w rejonie Vranji i Kuršumliji, co było dementowane przez rząd w Belgradzie143. 139 АС МУД-П 1879 ф. XVI р. 168, passim; АС МУД-П 1881 ф. XX р. 102, passim; Ђорђе Симић Министару предсаднику Јовану Ристићу, Београд 19.01.1880, АС МИД-ПО ролна 58 II/532–533; Memorandum on the Defences of Vranja, Pirot 2.06.1879, FO 260/12/313–314; М.-Д. Петровић, op. cit., s. 217–219. 140 М. Ђ. Милићевић, Краљевина Србија…, s. XXV–XXIX. 141 Кратки преглед штета, койе су починали арнаути упадали на земљиште округа топличког у овоj 1879 г., Прокупље 7.09.1879, АС МУД-П 1879 ф. XVI р. 168 бр. 5134; Niespokojna była również nowa granica turecko-czarnogórska – w rejonie Plavu i Gusinje, przekazanym pod władzę Cetyni, między październikiem 1879 a styczniem 1880 roku dochodziło do regularnych bitew z grupami powiązanymi z Ligą Prizreńską. Zob. Депеше Гусињско-Плавска Питања, 1879, АС МИД-ПО ролна 50 IV/381–392; Плав и Гусиње, 1879–1880, АС МИД-ПО ролна 58 II/673–678. 142 Х. Џернингам Солзберију из Београда, 4.08.1878, [w:] Србија 1878. Документи, прир. М. Бојводић, Д. Р. Живојиновић, А. Митровић, Р. Самарџић, Београд 1978, s. 600–601. 143 Telegram from Mr Gould, Belgrade 29.08.1878, FO 78/2837/51; Деманти Спрских Новина, 14/26.05.1878, [w:] Србија 1878. Документи…, s. 351–353; We wcześniejszych okresach, kiedy dochodziło do naruszania granicy turecko-serbskiej przez albańskie czety, rząd w Belgradzie odczytywał to jako formę działania ze strony rządu osmańskiego, np. w 1861 roku atak Albańczyków na rejony Kruševaca uznano za formę odwetu za powstanie w Bośni. Zob. Ј. Ристић, Бомбардање Београда..., s. 22. Podobnie jak na ziemiach bułgarskich, w czasie drugiej wojny serbsko-tureckiej doszło do brutalnych ataków na ludność cywilną. Z jednej strony armia serbska paliła muzułmańskie wsie, a z drugiej chrześcijanie stawali się ofiarą ataków wojska osmańskiego i formacji nieregularnych. Serbskie dowództwo wojskowe oficjalnie surowo zakazywało bezpodstawnego stosowania represji wobec muzułmańskich cywili. W rozkazie wysłanym do dywizji ibarskiej z 21 (9) grudnia 1877 roku podkreślano, że każdy pokojowo nastawiony do Serbów Albańczyk powinien być chroniony przez wojsko, podobnie jak jego majątek. Ze szczególną surowością zapowiedziano karanie przejawów przemocy wobec kobiet. Zakazywano oddawania ognia do miejscowości, o ile nie stacjonowały w nich wrogie siły zbrojne. Przywoływano przypadek ostrzelania pewnej wsi przez serbski oddział wojskowy, w czasie którego miejscowi Serbowie ucierpieli w takim samym stopniu jak muzułmanie. W dokumencie pojawiły się dokładne instrukcje dotyczące zajmowania wsi – po wkroczeniu do miejscowości należało zwrócić się do miejscowego lidera (poglavar, kočabaša) i ustalić warunki kapitulacji. Zakazywano przy tym wchodzenia do albańskich domów, a samych mieszkańców należało traktować z pełnym poszanowaniem praw, obyczajów i godności. Dowództwo w podsumowaniu zaznaczało, że „armia serbska ma zachowywać się jak wzorowa armia europejska”144. Jak zaznaczał polityk i prawnik Sreten L. Popović, „prawdziwe cywilizacje – jak grecka, rzymska czy słowiańska – nie dopuszczały się asymilacji i traktowały wszystkich na równi w przeciwieństwie do Turków, którzy postrzegali ludność jedynie przez pryzmat wiary”145. Praktyka pokazywała, że oficerowie starali się egzekwować te wytyczne, jakkolwiek uznawano, że dotyczą one tylko tych albańskich cywili, którzy złożyli broń i okazywali pomoc armii serbskiej146. Oficjalnie więc Serbowie twierdzili, że ich armia nie dopuszczała się żadnych aktów przemocy na muzułmanach, w przeciwieństwie do żołnierzy tureckich, oskarżanych o organizowanie czystek chrześcijan. 144 Наредба за војску ибарске дивизије, Прокупље 9.12.1877, [w:] Други српско-турски рат 1877/78…, s. 356. 145 С. Поповић, Путовање по Новој Србији, Нови Сад 1879, s. 430–431. 146 М.-Д. Петровић, op. cit., s. 41–44, 49–50. 147 Филип Христић министру иностроних послова Јовану Ристићу, Терасија 2/14.08.1877, АС МИД-ПО ролна 44 II/456; М. Ђ. Милићевић, Дневник II (23. септембар 1872. – 6. април 1877.), прир. П. Крестић, Београд 2015, s. 385–386. 148 АС МФ-Е 1878 ф. X p. 1 passim; М.-Д. Петровић, op. cit., s. 45–46. 149 М.-Д. Петровић, op. cit., s. 51. Taki dokument nie zostałby wydany, gdyby już na początku wojny nie dochodziło do represji stosowanych przez żołnierzy serbskich na muzułmańskich cywilach. „Wielki kryzys wschodni” to niewątpliwie czas natężenia nastrojów antymuzułmańskich w Serbii, podsycanych dodatkowo przez wcześniejsze doniesienia o masakrach na Bułgarach oraz postawę ochotników rosyjskich walczących u boku Serbów147. Wielu traktowało okrucieństwo na muzułmańskich cywilach w kategoriach odwetu za palenie chrześcijańskich wsi w czasie pierwszej wojny w 1876 roku, również za ówczesne działania Albańczyków, baszybuzuków i Czerkiesów (ale także asker)148. W swoich wspomnieniach z wojny, Dimitrije Mita Petrović pisał o małym chłopcu z Prokuplje, wymachującym turecką szablą i krzyczącego: „Gdzie są, brać Czerkiesów, brać Albańczyków, odciąć im głowy”149. Nie bez znacznie były też narosłe stereotypy dotyczące Albańczyków. Polityk i ekonomista Mita Rakić, który podróżował w latach 1880–1881 po przyłączonych do Serbii obszarach, pisał: W Belgradzie myślałem, że Albańczyk to dzikus ze strzelbą, który nic nie robi, tylko szuka okazji, by cię zastrzelić. Teraz widzę (bo mała grupa Albańczyków pozostała i złożyła broń), że szczególnie nie różnią się oni od Serbów, jakkolwiek patriotyzm nie powinien pozwalać mi czegoś takiego mówić150. 150 М. Ракић, Из Нове Србије (Отаџбина, књ. 4, 5 и 6, 1880–1881), Лесковац 1987, s. 56–57. 151 М.-Д. Петровић, op. cit., s. 58–59. 152 Ibidem, s. 80–82. 153 Јосиф Х. Костић о догађајима око освобођења Лесковца и Власотинца, [w:] Други српско-турски рат 1877/78…, s. 188–193; Б. Лилић, Југоисточна Србија (1878–1918), Београд 2006, s. 199–203. 154 В. Николић-Стојанчевић, Лесковац и ослобођени предели Србије 1877–1878. године. Етничке, демографске, социјално-економске и културне прилике, Лесковац 1975, s. 11–12; M. Jagodić, The Emigration of Muslims…, s. 5. 155 Началник штаба врховне команде Министарству унутрашњих дела, Ниш 7.07.1878, АС МУД-П 1878 ф. VI р. 183 бр. 3746; S. Bandžović, Deosmanizacija Balkana i Bošnjaci: ratovi i muhadžirska pribježišta (1876.–1923.), Sarajevo 2013, s. 126–129. 156 Tableau statistique, [1873], АС МИД-ПО ролна 46 I/247; M. Jagodić, The Emigration of Muslims…, s. 8. 157 Badacze albańscy przyjmują, że była to wyłącznie ludność albańskojęzyczna, jednak żyli tam również muzułmanie tureckojęzyczni, głównie w miastach. Gdy cywile albańscy nie składali broni i wycofywali się do lasów, dowództwo było nieprzejednane i uznawało ich za bandytów, do których należało strzelać151. Nie okazywano litości – przywoływany już Dimitrije Mita Petrović wspomina o sytuacji, gdy jego oddział schwytał czterech przywódców czet albańskich, w tym czternastolatka, który miał na swoim sumieniu życie dwóch serbskich żołnierzy. Gdy szeregowcy wyrazili skrupuły przed rozstrzelaniem chłopca, spotkali się z ostrą krytyką oficerów152. Nauczyciel oraz uczestnik walk w latach 1877–1878 Josif H. Kostić podkreślał, że miał mieszane uczucia patrząc na muzułmańskich uchodźców, wygnanych z okupowanych ziem. Z jednej strony były to dla niego kobiety i dzieci brnące bez butów przez śnieg, a z drugiej ludzie, którzy „przez pięćset lat nas niewolili, przesiedlali i ciemiężyli”153. Emigracja muzułmanów z obszarów objętych działaniami wojennymi była porównywalna do tej z ziem bułgarskich w tym czasie. Przed wojną, w 1873 roku w takich miastach jak Nisz, Vranja, Leskovac czy Prokuplje, a także na prowincji, przede wszystkim w rejonach Toplicy, Jablanicy, Pustej Reki oraz Masuricy, żyły zwarte społeczności muzułmańskie (m.in. za sprawą osiedlania się wyznawców islamu wyjeżdżających wcześniej z państwa serbskiego). Wyznawcy islamu stanowili większość w kaazach Kuršumliji (około 88,7%) i Prokuplje (około 57,3%), w kaazach Leskovaca i Vranji blisko jedna trzecia mieszkańców wyznawała islam, w przypadku kaazy Pirotu – 16,3%154. Według danych albańskich, przed wojną w sandżaku Niszu żyło 93 tys. Albańczyków muzułmanów i 84 tys. Serbów chrześcijan; miało znajdować się na tym obszarze nawet 620 albańskich wsi155. Serbscy badacze operują innymi liczbami: 215 117 chrześcijan oraz 95 619 muzułmanów żyjących w sandżaku Niszu156. Dane więc zasadniczo są zgodne co do liczby muzułmanów157, sporne są stanowiska odnośnie populacji Serbów/chrześcijan. Jeszcze przed przekroczeniem południowej granicy przez siły serbskie, muzułmanie przystąpili do ucieczki. Na wieść o wybuchu wojny, z Prokuplja wyjechali niemalże wszyscy wyznawcy islamu, kierując się do Mitrovicy i Vranji. Podobny kierunek obrali bogaci bejowie z Niszu158. Wraz z postępami armii serbskiej i przesuwaniem frontu muzułmanie ruszyli dalej na południe. Według przeprowadzonego w lutym 1878 roku spisu ludności, w kaazie Niszu znajdowało się 2 420 domów muzułmańskich, jednak jedynie 978 wyznawców islamu, co może obrazować skalę migracji. W raporcie Naczelnego Sztabu Wojskowego z 19 (7) lipca 1878 roku zaznaczano, że w mieście wciąż pozostali bogatsi muzułmanie: rzemieślnicy, kupcy, przemysłowcy, którzy wcześniej zadeklarowali współpracę z władzami serbskimi159. Około sześćdziesiąt wiosek w byłej nahii Niszu całkowicie opustoszało, w wielu miejscowościach liczba muzułmanów spadła nawet o połowę. Muzułmańska populacja stolicy sandżaku przed „wielkim kryzysem wschodnim” wynosiła 8,3 tys., w 1879 roku w mieście pozostało zaledwie trzystu wyznawców islamu. Znamienny jest również fakt, że z piętnastu meczetów, funkcjonujących w tym ośrodku miejskim przed wojną, zachowały się zaledwie trzy. Zniszczenia świątyń muzułmańskich Serbowie tłumaczyli tym, że w czasie konfliktu były wykorzystywane przez wojska tureckie jako magazyny. W Leskovacu przed wojną żyło około 4,5 tys. muzułmanów, w 1884 roku – raptem sześćdziesięciu. W Pirocie ta liczba spadła z 2,5 tys. do 824160. Uchodźcy kierowali się głównie do Sandżaku, Kosowa, Albanii, rzadziej Macedonii161. 158 Никола Стефановић Министару финансије Владимиру Јовановићу, Суповац 21.11.1877, [w:] Други српско-турски рат 1877/78…, s. 49–50. 159 Началник штаба врховне команде Министарству унутрашњих дела, Ниш 7.07.1878, АС МУД-П 1878 ф. VI р. 183 бр. 3746. 160 Baker to Gould, Nisch 20.08.1879, FO 260/7/145–146; S. Bandžović, Deosmanizacija Balkana…, s. 131–134. 161 S. Bandžović, Deosmanizacija Balkana…, s. 114–115; A. Toumarkine, Les migrations des populations musulmanes balkaniques en Anatolie (1876–1913), Istanbul 1995, s. 38; K. Karpat, Studies on Ottoman Social and Political History, Leiden-Boston-Koln 2002, s. 370; M. Pandevska, op. cit., s. 105–106. 162 M. Jagodić, The Emigration of Muslims…, s. 70. 163 Ibidem, s. 52. 164 J. McCarthy, Muslim in Ottoman Europe…, s. 35–36. W historiografii serbskiej przez długi okres utrzymywała się teza, że w wyniku konfliktu lat 1877–1878 z ziem przyłączonych do Serbii wyjechało 30 tys. muzułmanów – nowsze badania wskazują, że jest to wartość zaniżona162. Miloš Jagodić szacuje, że tym czasie 71 tys. muzułmanów zostało zmuszonych do ucieczki, z czego 49 tys. było najpewniej Albańczykami163. Justin McCarthy wyliczył zaś, że 98 tys. wyznawców islamu w okresie 1876–1882 wyemigrowali z tzw. nowych ziem serbskich, a 21 tys. zginęło164. Michael Palairet przytacza dane, według których z sandżaku Niszu wyjechało aż 150 tys. muzułmanów165. 165 М. Паларе, op. cit., s. 42. 166 М. Ђ. Милићевић, Краљевина Србија…, s. XVII–XVIII; M. Jagodić, The Emigration of Muslims…, s. 54. 167 S. Drakulic, op. cit., s. 247; J. McCarthy, Muslim in Ottoman Europe…, s. 38. 168 Б. Лилић, Историја Пирота и околите, т. II: Пирот у саставу српске државе 1878–1918. године, Пирот 1994, s. 270–271; Zs. Bottlik, Geographical and historical aspects of the situation of Muslim population in the Balkans, „Hungarian Geographical Bulletin” 2009, 58(4), s. 263–265. 169 Б. Лилић, Југоисточна Србија…, s. 31. 170 Српска војска и добровољци ослобођају Пирот, [w:] Други српско-турски рат 1877/78…, s. 188–193; Опис предаје Ниша српској војсци, 29.12.1877, [w:] Други српско-турски рат 1877/78…, s. 206–209; Б. Лилић, Југоисточна Србија…, s. 37. 171 Началник штаба врховне команде Министарству унутрашњих дела, Ниш 7.07.1878, АС МУД-П 1878 ф. VI р. 183 бр. 3746. Przed wojną na tzw. nowych ziemiach serbskich żyło 95 619 muzułmanów, w 1879 roku już tylko 6 567 (2,13% mieszkańców regionu), a w 1884 roku – 2 250 (0,63%). Spadek liczby muzułmanów był więc drastyczny. Zdominowane przez muzułmanów ośrodki jak Nisz, Prokuplje, Leskovac czy Vranja stały się etnicznie serbskie166. W wyniku ograniczonych powrotów oraz przyrostu naturalnego liczba muzułmanów wprawdzie początkowo, w pierwszych latach po wojnie wzrosła, jednak stanowili oni niezauważalną mniejszość, wobec której państwo nie prowadziło żadnej szczegółowej polityki. W całym Królestwie Serbii w 1890 roku żyło 16 764 muzułmanów (0,79% populacji kraju), w 1900 liczba ta spadła do 15 tys. (0,6%)167. Można wyróżnić w procesie migracji muzułmanów dwie największe fale wyjazdów: w czasie działań wojennych (grudzień 1877 – luty 1878) oraz po ogłoszeniu traktatu berlińskiego (lipiec – październik 1878)168. Wśród muhadżirów można było wskazać również dwie grupy: uczestników oporu, uciekających w obliczu przegranych batalii, przed represjami i zemstą ze strony Serbów, oraz cywilów, którzy nie uczestniczyli w walkach, a wycofywali się na wieść o nadciagających siłach serbskich bądź wraz z wojskiem tureckim po zawieszeniu broni169. W pierwszym przypadku dominowali Albańczycy oraz ludność wiejska. Do drugiej grupy zaliczali się przede wszystkim niezaangażowani w walkę muzułmanie tureckojęzyczni mieszkający w miastach170. Podobnie jak w przypadku ziem bułgarskich, Wysoka Porta otwarcie mówiła, że przyczyną wyjazdów były przemoc i represje na cywilach, władze serbskie zaś wskazywały na niemożność wyznawców islamu do akceptacji „rządów giaurów” i inwersji społecznej, w warunkach której „już nie będzie tak, że Turcy leniuchują i się obżerają, a Serbowie pracują”171. Nikt jednak nie miał złudzeń, że los muhadżirów był tragiczny – z sandżaku uciekali goli, bosi, bez żadnego majątku, który mogliby wymienić za bochenek chleba172. 172 Ibidem. 173 Mr. Gould to the Marquis of Salisbury, Belgrade 29.08.1878, FO 260/11/30–31; М. Ђ. Милићевић, Краљевина Србија…, s. XVIII. 174 М. Ђ. Милићевић, Путничка писма из Ниша 1882. година, прип. Г. Максимовић, Ј. Младеновић, Ниш 2009, s. 40–41. 175 Јован Ристић Јеврему Грујићу, Беч 29.05.1878, АС МИД-ПО ролна 45 I/30; Јован Ристић Јеврему Грујићу, Берлин 25.06.1878, АС МИД-ПО ролна 46 I/192–193; Historia Bułgarii 1870–1915. Materiały Procesy migracyjne w większym stopniu ogarnęły tereny wiejskiej niż miejskie: w 1879 roku jeszcze 10,36% ludności miejskiej tzw. nowych ziem serbskich stanowili muzułmanie, prowincji – zaledwie 1,3%173. Miasta na południu stopniowo się przekształcały, w latach 80. XIX wieku utrzymywały się w nich jeszcze społeczności muzułmańskie. W 1882 roku w Niszu funkcjonowały trzy meczety, a z minaretów mułłowie nawoływali regularnie do modlitwy. Znajdowały się tam też szkoły islamskie174. Image(14) Il. 46: Meczet Islama Agi Hadrovicia (Đakovlije) w przy ul. generała Lešjanina w Niszu, około 1890 [Źródło: М. Ђ. Милићевић, Путничка писма из Ниша 1882. година, прип. Г. Максимовић, Ј. Младеновић, Ниш 2009, s. 44] Na mocy traktatu berlińskiego do Serbii włączono całość sandżaku Niszu oraz Mali Zvornik, co było korzystne w stosunku do ustaleń z San Stefano, które nie przewidywały aneksji rejonu Pirotu oraz Vranji. Serbia została uznana za niepodległe państwo, jednak równocześnie obłożono ją analogicznymi zobowiązaniami dotyczącymi gwarancji praw muzułmanów jak Bułgarię – przestrzeganie tych reguł było warunkiem uznawania niepodległego statusu Księstwa oraz nabytków terytorialnych175. Dyplomacja serbska źródłowe z komentarzami, t. 1: Polityka międzynarodowa, red. J. Rubacha, A. Malinowski, A. Giza, Warszawa 2006, s. 22–23, 49. 176 Привремени закон о уређењу управе у освобођеним крајевима, Нињ 3.01.1878, [w:] Други српско-турски рат 1877/78…, s. 308–322. 177 A. Bakes to Gould, Nisch 8.09.1880, [w:] Ethnic Minorities in the Balkan States 1860–1971, vol. 1: 1860–1885, ed. B. Destani, Cambridge 2003, s. 596–607; В. Николић-Стојанчевић, op. cit., s. 84–86. 178 Ј. Ристић, Дипломатска историја Србије за време српских ратова за ослобођење и независност 1875–1878, књ. 2, Београд 1896, s. 207–212; Писмо 303., Пера 5.02.1880, [w:] Писма Филипа Христића Јовану Ристићу (1868–1880), ур. Г. Јакшић, Београд 1953, s. 319–320. 179 Начелник округа нишког министру иностроних послова Јовану Ристићу, Ниш 17.09.1879, АС МИД-ПО ролна 52 II/30–35; Српско посланство у Француској Министарству инистраних дела, Париз 7/19.08.1881, АС МИД-ПО ролна 58 I/21–22; Српско посланство у Француској Министарству инистраних дела, Париз 13/25.11.1881, АС МИД-ПО ролна 58 I/60. wielokrotnie dementowała oskarżenia formułowane przez muzułmańskich migrantów o przesiedleniach, burzeniu meczetów i dewastacji cmentarzy. Oficjalne stanowisko Serbii opierało się na gwarancji praw muzułmanów w Księstwie oraz wizji braku animozji na tle religijnym. Jeszcze 15 (3) stycznia 1878 roku uchwalono Tymczasową ustawę o ustanowieniu administracji w wyzwolonych regionach, której część IV regulowała prawa ludności okupowanych obszarów. Ogłoszono, że każdy mieszkaniec ziem przyłączonych do Serbii (nie wyłączając emigrantów) zostanie uznany za obywatela Księstwa. Gwarantowano wolność sumienia i kultu oraz równość wszystkich wobec prawa, niezależnie od wyznania. Ustawa podkreślała powszechność służby wojskowej obejmującej chrześcijan, muzułmanów i Żydów. Szczegółowo opisano kwestie zobowiązań podatkowych: istotny z punktu widzenia mniejszości muzułmańskiej był obowiązek ponoszenia kosztów związanych ze szkołami państwowymi, nawet jeśli korzystaliby z oświaty organizowanej przez gminy islamskie176. Ustawa więc podkreślała poszanowanie praw muzułmanów jako nowych obywateli – zarówno w zakresie przywilejów, jak i obowiązków wobec państwa. Obiecano mniejszościom reprezentację w organach władzy, jednak muzułmanie zostali szybko wyeliminowani ze sprawowania funkcji w administracji, a także policji, nie mówiąc już o organach szczeblu centralnego177. Kwestię braku reprezentacji ludności nieserbskiej tłumaczono małą liczebnością innych grup etnicznych178. Doniesienia o tym, że w Niszu wyburzano domy muzułmańskie i żydowskie wyjaśniano decyzjami władz miejskich związanych z nowym zagospodarowaniem przestrzennym tego ośrodka, podkreślając, że również budynki należące do Serbów były likwidowane z tego samego powodu. Często pojawiał się argument wskazujący na to, że Serbia prowadzi analogiczną politykę wobec muzułmanów jak Grecja wobec wyznawców islamu w Tesalii. Wykazywano, że mocarstwa nie wyrażały żadnych zastrzeżeń wobec działań Aten w tym zakresie, a wobec Belgradu bezpodstawnie formułowały ciągle oskarżenia179. Hasła tolerancji były obecne w propagandzie państwowej: gdy w czerwcu 1878 roku książę Milan Obrenović IV wjeżdżał do okupowanego Niszu, eksponowano powitanie monarchy przez ludność złożoną z chrześcijan, muzułmanów oraz Żydów180. Biorąc pod uwagę kontekst wojny oraz exodusu wyznawców islamu, nie ma wątpliwości, że wynikało to z oportunizmu mieszkańców miasta albo zostało spowodowane odgórnym nakazem miejscowych władz serbskich. Rząd był gotowy także na symboliczne gesty wobec wyznawców islamu – w 1879 roku zezwolono na otworzenie konsulatu osmańskiego w Niszu, który miał czuwać nad przestrzeganiem praw muzułmanów na ziemiach przyłączonych do Serbii181. Podobnie można odczytywać eksponowany przez Serbów fakt, iż, mimo że w Księstwie nie było wielu mniejszości, w Belgradzie funkcjonowały świątynie różnych wyznań, w tym meczet182. 180 Decypher from Mr White, 17.06.1878, 78/2837/9. 181 Sir A. H. Layard to the Marquis of Salisbury, Therapia 16.07.1879, FO 260/12/81. 182 Ј. Ристић, Дипломатска историја Србије…, књ. 2, s. 207–212. 183 Marquis of Salisbury to Mr. Gould, Foreign Office 16.07.1879, FO 260/12/22–23; Baker to Gould, Nisch 20.08.1879, FO 260/7/156–157; Baker to Locock, Nisch 19.08.1882, FO 260/23/495–496; Превод писма Гулда Ристићу, Београд 23.09.1879, АС МИД-ПО ролна 52 II/22; Министар предсадник Јован Ристић начелницима округа нишког, пиротског врањског и топличког, 7.08.1879, АС МИД-ПО ролна 52 II/60–61. Wbrew oficjalnym narracjom władz serbskich po zakończeniu działań wojennych wciąż pojawiały się doniesienia o prześladowaniach oraz represjach wobec wyznawców islamu, którzy pozostali na okupowanych obszarach. Bezprawne przeszukania domów, aresztowania, napaści, zastraszanie powodowały, że wielu wybierało wyjazd z Serbii. Przekazywano informacje o muzułmanach, którzy chcąc uniknąć prześladowania przyjmowali prawosławie. Tymczasem stosunek elit politycznych wobec muzułmanów nie był jednolity, nie sposób nie dostrzec różnic między władzami cywilnymi a kręgami wojskowymi. Dopóki administracja znajdowała się w rękach armii, kontynuowana była polityka represji wobec muzułmanów, związana z wywłaszczeniami oraz przymuszaniem do wyjazdów. Wielu oficerów wyrażało przekonanie, że muzułmanie bez wyjątku powinni opuścić ziemie serbskie. Po zainstalowaniu w regionie administracji cywilnej doszło do złagodzenia tych działań. Książę Milan Obrenović IV był bliższy poglądom kręgów wojskowych. Za represje odpowiedzialnością obarczano często władze lokalne – w przypadku nowopowstałego okręgu Niszu winnym tej polityki miał być naczelnik okręgowy Kosta Pavlović183. Ludność muzułmańska z dużym niezadowoleniem przyjmowała fakt znalezienia się pod panowaniem serbskim. W czerwcu (maju) 1878 roku, kiedy w Berlinie ważył się los poszczególnych obszarów, w rejonie Kuršumliji oraz Trnu doszło do protestu wyznawców islamu. Chcieli zwrócić uwagę na fakt, że nie ma wśród nich Serbów (co nie było prawdą), stąd wyrażali niezrozumienie wobec planów włączenia tych obszarów pod kontrolę Belgradu. Władze serbskie podkreślały, że charakterystyka etniczna całej Starej Serbii (sandżak Niszu, Kosowo, Macedonia) jest wynikiem wysiedlania chrześcijan oraz osadnictwa albańskiego, organizowanych przez wieki przez Osmanów. Przypominały o średniowiecznej przynależności tych ziem do państwa serbskiego i swoich historycznych prawach184. 184 Јован Ристић Јеврему Грујићу, Беч 27.05.1878, АС МИД-ПО ролна 45 I/24–28; Јован Ристић Јеврему Грујићу, Беч 29.05.1878, АС МИД-ПО ролна 45 I/30–33; Генерал М. Лешјанин министру иностроних послова Јовану Ристићу, Београд 10.03.1878, АС МИД-ПО ролна 50 II/209–212; S. Bandžović, Deosmanizacija Balkana…, s. 134. 185 Писмо Началника округа врањског Министару предсаднику Јовану Ристићу, Врања 30.08.1879, АС МИД-ПО ролна 52 II/64–67; Писмо 231., Јени-кеј 19.06.1879, [w:] Писма Филипа Христића…, s. 251–252; Б. Лилић, Југоисточна Србија…, s. 31. 186 М. Јагодић, Упади албанаца у Србију 1879. године, „Историјски часопис” 2004, књ. LI, s. 95. Image(12) Il. 47: Widok z twierdzy na czarsziję im. księcia Milana w Niszu, 1879 [Źródło: М. Ђ. Милићевић, Путничка писма из Ниша 1882. година, прип. Г. Максимовић, Ј. Младеновић, Ниш 2009, s. 17] Jednym z głównych wyzwań, jakie stały przed władzami w Belgradzie po wojnie, była kwestia powrotów uchodźców albańskich na terytorium byłego sandżaku Niszu. Rząd nie ukrywał, że nie są oni mile widziani w Serbii. Premier Jovan Ristić tłumaczył, że nie może dopuścić do tego, aby Albańczycy, zaangażowani w czasie wojny w opór przeciwko Serbom, winni pogromów i palenia wsi, powracali swobodnie do Księstwa. To stanowisko było wyrażane również przez władze okręgowe na tzw. nowych ziemiach185. Podobne przekonanie podzielał książę Milan Obrenović IV, który podkreślał, że ludność albańska straciła prawo do zamieszkiwania ziem serbskich ze względu na opór oraz napady organizowane na granicy po zakończeniu działań wojennych186. W efekcie na wjazd do Księstwa Serbii muzułmanie, w tym nie tylko wcześniej mieszkający na tych ziemiach, a np. kupcy, musieli posiadać specjalne pozwolenia187. Zamknięto granice i ustawiono na nich kordon wojskowy pod pretekstem walki z „bandytami”. W lipcu 1879 roku gen. Kosta Protić miał powiedzieć, że żaden albański uchodźca nie stanie ponownie na serbskiej ziemi. Wyrażał obawy, że jeżeli nie usunie się muzułmanów z tych obszarów, południe kraju może okazać się równie kłopotliwe jak Kaukaz dla Rosji. Działania władz serbskich spotykały się z ostrą krytyką ze strony Wysokiej Porty oraz mocarstw zachodnich – były jawnym naruszeniem zapisów traktatu berlińskiego188. Nie można jednak zapominać, że aż do wiosny 1881 roku Albańczycy przeprowadzali regularne ataki na nową granicę serbsko-turecką. Z perspektywy serbskiej trudno było sobie wyobrazić wpuszczeniе muzułmanów w czasie, gdy na granicach dochodziło do ciągłych walk, szczególnie, że wśród uczestników grup albańskich byli również muhadżirowie189. 187 Објава, Београд 19.09.1878, АС МУД-П 1878 ф. XIX р. 253 бр. 6382; Co ciekawe, na wjazd do Księstwa zezwalano muzułmanom, którzy wyjeżdżali z Bośni po ogłoszeniu okupacji austriackiej. Większość z nich nie pozostawała długo w Serbii i kierowała się dalej do Imperium Osmańskiego. Началник Округа Шабачког Министарству унутрашњих дела, Шабац 10.09.1878, АС МУД-П 1878 ф. X р. 143 бр. 6340; Молба Председнику Министарског Савета Јовану Ристићу, Шабац 27.10.1878, АС МИД-ПО ролна 46 I/318. 188 Писмо 234., Јени-кеј 3.07.1879, [w:] Писма Филипа Христића…, s. 253–254; Мемоар Ј. Ристића Конгресу у Берлину, 12/24.06.1878, [w:] Србија 1878. Документи…, s. 445–450; М. Јагодић, Насељавање Кнежевине Србије: 1861–1880, Београд 2006, s. 134–136; M. Jagodić, The Emigration of Muslims…, s. 19. 189 АС МУД-П 1879 ф. XVI р. 168, passim. 190 Sir A. H. Layard to the Marquis of Salisbury, Therapia 6.07.1879, FO 260/12/79. 191 М. Јагодић, Упади албанаца…, s. 100–104. Imperium Osmańskie oraz Wielka Brytania naciskały na władze serbskie, by zgodnie z traktatem berlińskim otworzyły granicę i wpuściły wszystkich uchodźców190. Pod tym wpływem, a wbrew stanowisku księcia Milana i generalicji, w sierpniu 1879 roku rząd serbski zapowiedział, że zezwoli na powroty albańskich uchodźców pod określonymi warunkami. We wrześniu ogłoszono otwarcie granic, jednak zabroniono powrotów Albańczykom walczącym po stronie osmańskiej w czasie wojny, zarówno w formacjach regularnych, jak i w partyzantce. Muhadżir musiał w pełni podporządkować się prawu serbskiemu. Wobec faktu, że w rejonie Pustej Reki i Golaku doszło do osiedlenia Serbów w albańskich wsiach, powracający tam muzułmanie mieli wyrazić gotowość zamieszkania w innych częściach kraju. Szczegóły dotyczące powrotów miały zostać ustalone między wyłonioną przez albańskich uchodźców delegacją a dowódcą korpusu morawskiego Đurą Horvatoviciem. Ostatecznie do takiego porozumienia nie doszło – wskazywano na złą wolę armii serbskiej, która miała koordynować repatriację, gdy faktycznie starała się ją sabotować wszystkimi możliwymi środkami191. W efekcie granica turecko-serbska pozostawała zamknięta jeszcze w 1880 roku. W kwietniu donoszono, że w Prizrenie przebywało 80 tys. uchodźców albańskich, którzy chcieli powrócić do domów. Wbrew stanowisku władz miejskich, które przekonywały do relokacji do innych prowincji imperium, podjęli oni desperacką próbę przekroczenia granicy bez zgody rządu serbskiego. Skończyło się to regularną bitwą z żołnierzami serbskimi – zabitych zostało około dwustu muhadżirów, 2 tys. przedostało się do Księstwa192. Granicę otworzono dopiero w 1882 roku, kiedy właściwie już niewielu uchodźców starało się powrócić do Serbii. Wielu z muhadżirów, którym udało się przekroczyć granicę, nie trafiło do swoich domów – zakazywano powrotów do miejscowości, w których po wojnie mieszkali tylko Serbowie, przed konfliktem zaś były mieszane. W takich przypadkach kierowano ich do nielicznych wsi o charakterze muzułmańskim, m.in. Gornej Jablanicy czy Masuricy193. W drugiej z wymienionych miejscowości z trzystu rodzin muzułmańskich w październiku 1879 roku pozostało zaledwie trzydzieści194. 192 Consul St. John to the Marquis of the Marquis of Salisbury, Prisrend 13.04.1880, FO 260/16/182. 193 Извод из писмо књажевског спрског заспника у Софији, 1.07.1880, АС МИД-ПО ролна 55 I/13; I. Blumi, Ottoman Refugees, 1878–1939: Migration in a Post-Imperial World, London-New Delhi-New York-Sydney 2013, s. 53–54. 194 Министар предсадник Јован Ристић Началнику округа врањског, Београд 1.10.1879, АС МИД-ПО ролна 52 II/70. 195 M. Luković, op. cit., s. 300. 196 А. Јовановић, Установа читлука – „читлука” у освобођених крајева, [w:] Други српско-турски рат 1877/78…, s. 382; АС МУД-П 1879 ф. XXIII р. 7, passim. 197 В. Николић-Стојанчевић, op. cit., s. 48; M. Svirčević, The establishment of Serbian local government in the counties of Niš, Vranje, Toplica and Pirot subsequent to the Serbo-Turkish wars of 1876–1878, „Balcanica” Najbardziej złożoną kwestią, którą należało uregulować po wojnie na „nowych ziemiach”, były sytuacja własnościowa na wsi. Muzułmanie w czasie ucieczki porzucali swoje majątki, w tym wielkie posiadłości ziemskie: gospodarliki oraz cziftliki195. W 1878 roku w byłym sandżaku Niszu znajdowało się 108 wielkich majątków tego typu o łącznym obszarze 400 tys. ha i wartości 17 mln groszy. W całym sandżaku Niszu pracowało na nich 3 410 chłopów na zasadzie dzierżawy – łączna wartość czynszów należnych bejom była szacowana na 2,5 mln piastrów rocznie. Prezes Sądu Okręgowego w Niszu Aleksa Jovanović twierdził, że liczba cziftlików w stosunku do ludności w byłych nahijach Niszu, Leskovaca i Vranji była porównywalna wyłącznie do nahii salonickiej i niektórych rejonów Anatolii196. Po załamaniu władzy osmańskiej doszło do samozwańczego zajmowania opustoszałych ziem i nieruchomości przez ludność serbską, podobnie w miastach przywłaszczano domy i djukjany, należące do uciekających muzułmanów. Proces ten rozpoczął się przed przeprowadzeniem spisu majątków uchodźców, zleconym przez armię 23 (11) stycznia 1878 roku, stąd w wielu przypadkach panowało spore zamieszanie co do praw własności197. By ustabilizować sytuację, 3 marca (15 lutego) nowe władze przygotowały 2006, 37, s. 116; М. Јагодић, Међународни аспект аграрног питања у Србији (1880–1882), [w:] Пирот – от турске касабе до модерног града, преко Берлина и Версала, уп. М. Јагодић, Пирот 2018, s. 86–87. 198 Рапис свима управама освобођених предела Министра просвете цркевних дела, Ниш 15.02.1878, [w:] Други српско-турски рат 1877/78…, s. 392–397; M. Luković, op. cit., s. 298–299. 199 В. Николић-Стојанчевић, op. cit., s. 48–49. 200 Ibidem, s. 72–73. specjalne rozporządzenie, w którym podzielono majątki muhadżirów na dwie kategorie. Pierwsza obejmowała porzucone gospodarstwa, którymi przed wojną zajmowali się bezpośrednio muzułmanie – w tym przypadku nakazano, by były one wydawane w dzierżawę lokalnej ludności lub serbskim osadnikom do momentu powrotu właściciela, którego prawa miały zostać zachowane. Nadzorem nad tymi majątkami miała zajmować się specjalnie powołana komisja. Druga kategoria obejmowała ziemie dzierżawione przed konfliktem przez serbskich chłopów, czyli faktycznie cziftliki i gospodarliki. W tym przypadku rolnicy mieli dalej funkcjonować na wydzielonych działkach, przy gwarancji, że ich status prawny zostanie niebawem uregulowany198. Nie ulegało wątpliwości, że dojdzie do wywłaszczeń, już wcześniej pojawiły się oznaki, że władze nie będą respektowały praw własności muzułmanów. Na mocy rozkazu głównego dowództwa sił okupacyjnych armii serbskiej z 31 (19) stycznia 1878 roku przeprowadzono na szeroką skalę konfiskaty wśród wyznawców islamu. Żywność należąca do państwa osmańskiego, spahijów, bejów oraz uchodźców muzułmańskich została zarekwirowana i przetransportowana do magazynów wojskowych. Każdy obywatel miał prawo zachować do 6,4 tys. kilogramów żywności (5 tys. okk). W przypadku dysponowania większą ilością, należało udowodnić do niej swoje prawa, inaczej nadwyżka miała przejść w posiadanie skarbu państwa i również zostać zmagazynowana przez wojsko. Równocześnie zakazywano wywożenia poza dawny sandżak Niszu żywności powyżej 6,4 tys. kilogramów199. Serbowie podkreślali, że konfiskowane artykuły spożywcze były rozdawane ofiarom wojny oraz uchodźcom, oficjalnie niezależnie od wyznania, faktycznie pomoc kierowano do współrodaków, którzy ucierpieli w wyniku konfliktu200. Traktat berliński nakładał na Serbię analogiczne zobowiązania w kwestii poszanowania praw własności muzułmanów jak na Bułgarię: muzułmanie, którzy chcieli wyjechać, wciąż mieli pozostać właścicielami swoich majątków z prawem do swobodnego dysponowania. Przewidziano również powołanie komisji serbsko-tureckiej, która miała rozwiązać wszystkie sprawy sporne dotyczące osmańskich ziem państwowych oraz muzułmańskiej własności prywatnej w ciągu trzech lat. Kwestie te wymagały jednak doprecyzowania. Wysoka Porta postulowała, aby sprawę odszkodowań uregulować na wzór rozwiązań z lat 1829–1833 oraz 1862 roku. Propozycja turecka zakładała, że właściciele małych gospodarstw będą mieć możliwość sprzedaży swoich majątków, a jeśli by się im to nie udało w wyznaczonym terminie, mieli otrzymać rekompensatę od władz w Belgradzie. W przypadku cziftlików Serbowie mieli wypłacić jednorazowe odszkodowanie władzom w Konstantynopolu, które zajmowałyby się dystrybucją tych środków między wywłaszczonych właścicieli. Serbia nie przystała na projekt turecki i właściwie ignorowała traktat berliński. Gdy pod koniec 1878 roku rozszerzono prawo obowiązujące w Księstwie na przyłączone obszary, zastrzeżono, że nie dotyczy to praw własności201. Belgrad podkreślał, że jako niepodległe państwo nie musi stosować się do żądań Wysokiej Porty i ma pełną swobodę w decydowaniu o sprawach wewnętrznych. Do głównych zadań w ocenie Serbów należało zlikwidowanie nierówności społecznych między chrześcijanami a muzułmanami na „nowych ziemiach”. Problemem był również fakt, że po dwóch wyniszczających wojnach rząd serbski nie mógł sobie pozwolić na wypłatę wysokich odszkodowań, które stanowiłyby poważne obciążenie dla budżetu państwa202. 201 M. Svirčević, op. cit., s. 123–124. 202 А. Јовановић, op. cit., s. 382. 203 M. Luković, op. cit., s. 299–300; М. Јагодић, Међународни аспект аграрног питања…, s. 87–89. Na początku 1879 roku rząd serbski powołał dwie komisje, które po sześciu miesiącach prac miały przedstawić Skupštinie projekt ustawy regulujący stosunki agrarne na „nowych ziemiach”: pierwsza działała w rejonie Toplicy i Vranji, druga – Niszu i Pirotu. Komisje głównie działały w terenie, jednak konsultowały się również z przedstawicielami mocarstw (Wielką Brytanią, Francją, Austro-Węgrami i Rosją) oraz komisarzem osmańskim w Belgradzie Sermedem Efendim. Po kolejnym pół roku prac w parlamencie, 3 lutego (22 stycznia) 1880 roku przyjęto ustawę regulującą kwestię agrarną203. Właściciele cziftlików i gospodarlików na mocy ustawy mieli zostać wywłaszczani za odszkodowaniem pod warunkiem udowodnienia praw do majątków. Rekompensaty mogli uzyskać dwoma sposobami. Pierwszą opcją było indywidualne porozumienie z pracownikami rolnymi – wtedy należało przygotować umowy sprzedaży uwierzytelnione przez sąd i dokonać we własnym zakresie parcelacji majątku. Jeżeli strony nie mogły dojść do porozumienia, stosowano drugie rozwiązanie zakładające przekazanie sprawy okręgowej komisji agrarnej, która przeprowadzała podział cziftliku bądź gospodarlików po wcześniejszej wycenie majątku. Podstawą rekompensaty miała być siedmio- bądź ośmiokrotność rocznego czynszu płaconego przez uprawiających ziemię chłopów. Odszkodowanie wypłacać miał od razu rząd, jednak zobowiązywał do późniejszego zwrotu tych pieniędzy uwłaszczone osoby. Decyzja komisji mogła być zaskarżona przez byłego właściciela do sądu okręgowego. Niezależnie od stosowanej procedury mogło dojść do uwłaszczeń tylko tych chłopów, którzy pracowali przez przynajmniej rok na gospodarliku, w przypadku cziftlików zaś dziesięć lat. Każdy właściciel miał rok na zawarcie porozumienia ze swoimi pracownikami bądź na stawienie się przed komisją, w innym przypadku sprawę przejmował sąd. Wyznaczono termin pięciu lat na uregulowanie wszystkich kwestii spornych204. 204 Baker to Gould, Nisch 23.02.1880, FO 260/7/250–259; Bill concerning the agrarian question in the new infranchised territories, Nisch 24.01.1880, FO 260/7/261–303; С. Стојичић, Аграрни одношај у новоосвобођеним пределима, [w:] Други српско-турски рат 1877/78…, s. 383–388; M. Luković, op. cit., s. 300–301; М. Јагодић, Међународни аспект аграрног питања…, s. 86–87. 205 Жалба Краљу Милану I-вом, Нишу 29.05.1882, АС МУД-П 1879 ф. XXIII р. 7 бр. 64; Baker to Gould, Nisch 14.09.1880, FO 260/7/461–468; Baker to Locock, Nisch 31.08.1881, FO 260/23/218–224; Baker to Locock, Nisch 4.12.1881, FO 260/23/294–320. 206 Алија Бег Хасан Беговић, трговац из Ниша, Министарству иностраних дела, Beograd 3.05.1882, АС МУД-П 1882 ф. VII р. 31 бр. 5710. 207 Baker to Locock, Nisch 26.08.1881, FO 260/23/190–193; Mr. Locock to Earl Granville, Belgrade 26.08.1881, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 645. 208 Mr. Locock to Vice-Consul Baker, Belgrade 30.08.1881, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 650–652. Ustawa zawierała pewne istotne zapisy, wykorzystywane przez państwo serbskie przeciwko muzułmańskich właścicielom. Autorzy dokumentu byli świadomi, że niewielu z nich dysponowało odpowiednimi aktami własności – wydawanie tapi w sandżaku Niszu rozpoczęło się w 1859 roku, wcześniej kwestie własnościowe były regulowane przeważnie ustnie. Dawało do podstawy do twierdzeń, że dany majątek prawnie nie należał do beja. Sądy podważały autentyczność pełnomocnictw wystawianych reprezentantom właścicieli, którzy pozostawali poza granicami Serbii. Serbowie nie mieli oporów przed czerpaniem korzyści z trudnej sytuacji muzułmanów, np. gdy właściciel umarł bądź zginął na wojnie, a pojawiły się niejasności w kwestii dziedziczenia, najczęściej wykorzystano niezaradność wdów czy małoletnich dzieci205. Powołując się na reformę agrarną, odbierano bejom także nieruchomości w miastach, mimo że żaden zapis ustawy nie przewidywał takich rozwiązań206. Wywłaszczeni właściciele skarżyli się na ignorowanie ich punktu widzenia przez komisje agrarne oraz baczenie jedynie na interesy serbskich chłopów. Wykorzystywano okres Ramadanu, kiedy muzułmanie zawieszali swoją aktywność w interesach – wyznaczano w te dni terminy rozpraw czy posiedzeń komisji agrarnych207. Problemem była również korupcja – o ile nie wskazywano na problemy w tej kwestii w okręgach Vranji i Pirotu, to w przypadku okręgów Niszu i Prokupja wręcz przeciwnie. Zarzucano tamtejszym komisjom agrarnym, że pobierają 5–10% od wartości wydzielanego majątku. Czym więcej zainteresowany gotów był zapłacić, tym lepszą parcelę z cziftliku bądź gospodarliku otrzymywał208. Skargi bejów dotyczyły głównie tego, że wypłata odszkodowania była przekładana w nieskończoność w czasie. Problem ten nie wynikał jedynie ze złej woli administracji serbskiej, również z kwestii organizacyjnych i finansowych. Ministerstwo Finansów w praktyce zrzuciło odpowiedzialność za realizacje decyzji komisji agrarnych oraz wypłaty odszkodowań na władze srezów (odpowiednik powiatu), które nie były w stanie podołać temu zdaniu. Niektóre majątki obejmowały wsie wchodzące w skład kilku jednostek administracyjnych, których wycena oraz parcelacja stanowiła wielkie wyzwanie. Komisje agrarne działały opieszałe, do tego popełniały wiele błędów, co sprawiało, że wywłaszczani bejowie mieli wiele podstaw do pisania skarg adresowanych do Belgradu, Wysokiej Porty oraz mocarstw. Na decyzje dotyczące parcelacji i wypłaty odszkodowań czekano nie miesiącami, a latami. Władze serbskie wskazywały, że bejowie sami byli sobie winni, gdyż gdyby skorzystali z możliwości przeprowadzenia parcelacji na własną rękę, nie musieliby czekać na decyzje wydane przez komisję agrarną. Srezy zaś tłumaczyły, że wypłacą odszkodowania w momencie, gdy uwłaszczeni chłopi zaczną przekazywać na nie pieniądze209. 209 АС МУД-П 1879 ф. XXIII р. 7, passim. 210 Baker to Gould, Nisch 11.09.1880, FO 260/7/451–455; Mr. Locock to Earl Granville, Belgrade 21.08.1881, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 640. 211 Mr. Locock to Earl Granville, Belgrade 22.08.1881, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 640. Wysoka Porta otwarcie krytykowała władze serbskie za reformę agrarną, uznając, że łamią traktat berliński i dyskryminują muzułmanów. Wezwała do uchylenia ustawy, wprowadzenia szerszych gwarancji dotyczących wypłacania odszkodowań za przeprowadzone do tej pory wywłaszczenia oraz powołania komisji dwustronnej, która pod kontrolą międzynarodowego gremium zajęłaby się uregulowaniem kwestii własnościowych w Serbii210. Dyplomacja turecka podpierała swoje stanowisko petycjami wysyłanymi przez bejów, których majątki zostały rozparcelowane na mocy ustawy bądź których przymuszano do sprzedaży majątków za bezcen. Na przykład, w sierpniu 1881 roku były właściciel cziftliku Sulejman Bej w petycji protestował przeciwko działaniom rządu serbskiemu, który „w przeciągu czterech lat odebrał muzułmanom wszystko, co się tylko dało, doprowadzając tą ludność do ruiny: tonącą w długach, ze zniszczonymi domami, ciąganą po sądach”. Wskazywał na niesprawiedliwość wyroków wydawanych przez sądy serbskie, faworyzujące chrześcijan i działające bezprawnie na szkodę muzułmanów. Zarzucał również, że komisje agrarne zachowywały się w sposób autorytarny i ignorowały wyznawców islamu211. Ważnymi figurami kampanii przeciwko ustawie agrarnej byli: członek mieszanej komisji ds. wakfów i osmańskich ziem państwowych Ali Beg oraz ambasador osmański w Belgradzie Sermed Efendi212. Pod wpływem Wysokiej Porty wielu bejów bojkotowało prace komisji agrarnych, co w praktyce obracowało się przeciwko nim213. Członek toplickiej komisji agrarnej Dimitrije Marinović wskazywał fakt notorycznego niestawiania się bejów na wezwania komisji jako główny problem w regulowaniu stosunków rolnych w okręgu214. Podobne stanowisko jak Wysoka Porta przyjęły Austro-Węgry, które uznały ustawę za sprzeczną z ideą i treścią traktatu berlińskiego – bezpośrednio nazywano działania Serbów jako konfiskaty. Wiedeń traktował sprawę akceptacji reformy agrarnej w Serbii jako kartę przetargowa w negocjacjach nad traktatem handlowym oraz jedną z metod uzależniania politycznego południowego sąsiada, co zrealizowano w 1881 roku215. Oficjalnie Wielka Brytania, Francja oraz Włochy podzielały stanowisko Wysokiej Porty, spośród mocarstw jedynie Rosja popierała Serbię w tym sporze216. 212 Memorandum on Servian Agrarian Laws, FO 260/20/117; Consul St. John to the Marquis of the Marquis of Salisbury, Prisrend 7.10.1879, FO 260/12/220; Earl of Granville to Locock, Foreign Office 14.04.1882, FO 260/26/171; М. Јагодић, Међународни аспект аграрног питања…, s. 89–91. 213 Писмо Посланицима у Петровграду, Берлину, Паризу, Цариграду и Бечу, Београд 3.05.1884, АС МИД-ПО ролна 71 I/4–7; Baker to Gould, Nisch 14.09.1880, FO 260/7/461–468. 214 Baker to Locock, Nisch 31.08.1881, FO 260/23/218–224. 215 М. Јагодић, Међународни аспект аграрног питања…, s. 89–90; Wiedeń wykorzystywał także w inny sposób sytuację. Zarzuty dotyczące represyjnej polityki mniejszościowej Serbii były jednym z argumentów okupacji Bośni i Hercegowiny przez Austro-Węgry w 1878 roku. Wskazywano, że serbska kontrola nad prowincją będzie oznaczać równie tragiczny los dla jej muzułmańskich mieszkańców jak dla wyznawców islamu z „nowych ziem”. Wiedeń podkreślał, że gwarantował równe prawa dla muzułmanów i chrześcijan z Bośni oraz uspokojenie panujących tam nastrojów. Мемоар Аустро-Унгарске владе Британској влади, 21.04.1878, [w:] Србија 1878. Документи…, s. 287–288. 216 Јован Ристић Заступнику Министра спољних послова, Цариград 27.07.1881, АС МИД-ПО ролна 58 I/7–13; Mr. Locock to Earl Granville, Belgrade 28.08.1881, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 647. 217 Писмо Началника округа пиротског Министару предсаднику Јовану Ристићу, Пирот 23.08.1879, АС МИД-ПО ролна 52 II/62; Писмо Началника округа нишког Министару предсаднику Јовану Ристићу, Ниш 22.08.1879, АС МИД-ПО ролна 52 II/68; Baker to Gould, Nisch 14.09.1880, FO 260/7/461–468. Zarzuty formułowane przez Wysoką Portę nie zawsze pokrywały się z rzeczywistością, a wywłaszczenia nie musiały mieć tak dramatycznego charakteru, jak przedstawiały to władze osmańskie. Bejowie potrafili dostosowywać się do reformy rolnej i na własną rękę dogadywać się z chłopami serbskimi odnośnie parcelacji oraz wysokości odszkodowania217. W 1881 roku wicekonsul brytyjski w Niszu Augustus Baker chwalił komisję agrarną, o której obiektywności świadczył fakt, że „serbscy chłopi byli tak samo niezadowoleni z wyników prac komisji jak muzułmańscy właściciele ziemscy”. Baker miał duży dystans do zarzutów wywłaszczonych właścicieli odnośnie wysokości odszkodowań – uznawał, że narzekanie na zbyt niskie rekompensaty wynikało z nadmiernych oczekiwań bejów. Autorami petycji były w jego ocenie osoby, którym udowodniono, że nie były właścicielami danego majątku, a które mimo to domagały się odszkodowania218. Oczywiście, ta ocena była podzielana przez władze serbskie, które zarzekały się, że wszystkie zarzuty to pomówienia ze strony Wysokiej Porty bądź działania osób, które chciały na sytuacji zarobić, a nawet już nie mieszkały na terytorium byłego sandżaku. Wskazywano na trójkę adwokatów w Niszu, która specjalizowała się w reprezentowaniu bejów: Uroša Kneževicia, Svetozara Tutunovicia i Sulejmana Zumberovicia (ostatni to Turek z Leskovaca)219. 218 Baker to Locock, Nisch 13.09.1881, FO 260/23/243–246; Baker to Locock, Nisch 4.12.1881, FO 260/23/294–320; Earl of Granville to Locock, Foreign Office 14.04.1882, FO 260/27/15–16; Mr. Locock to Earl Granville, Belgrade 17.12.1881, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 664–665. 219 Писмо Началника округа врањског Министару предсаднику Јовану Ристићу, Врања 30.08.1879, АС МИД-ПО ролна 52 II/64–67; Memorandum on Servian Agrarian Laws, FO 260/20/117; Consul St. John to the Marquis of the Marquis of Salisbury, Prisrend 7.10.1879, FO 260/12/220; Earl of Granville to Locock, Foreign Office 14.04.1882, FO 260/26/171; М. Јагодић, Међународни аспект аграрног питања…, s. 89–91. 220 В. Николић-Стојанчевић, op. cit., s. 50–51. 221 Baker to Locock, Nisch 13.09.1881, FO 260/23/243–246; Baker to Locock, Nisch 4.12.1881, FO 260/23/294–320; Earl of Granville to Locock, Foreign Office 14.04.1882, FO 260/27/15–16. Ustawa agrarna w przegłosowanym kształcie była odzwierciedleniem stanowiska umiarkowanych środowisk w Serbii. Znacznie bardziej radykalne postulaty wysuwali wojskowi. Uważali, że wszystkie ziemie „potureckie” należy znacjonalizować, a majątki uznane za nieistotne dla budżetu państwa sprzedać lub oddać w arendę. Koncepcje te w ogóle nie uwzględniały interesów serbskich robotników rolnych, oczekujących otrzymania działek, które uprawiali220. Chłopi także nie do końca zgadzali się z kształtem ustawy agrarnej – zarzucali rządzącym zbyt mały radykalizm w uregulowaniu tej kwestii i daleko idącą pobłażliwość wobec bejów. Domagano się stanowczych rozliczeń z „tureckim okupantem”. Chłopi podkreślali, ze ich sytuacja przed 1878 rokiem była dramatyczna, a los zależał od dobrej czy złej woli beja. Wielu nie miało za panowania tureckiego własnych działek, a żeby się utrzymać musiało pracować na kilku cziftlikach jednocześnie. Zarzucali, że przy zawieraniu kontraktów, muzułmańscy właściciele ziemscy wykorzystywali ich trudne położenie i narzucali niekorzystne warunki współpracy. Dlatego też wielu dzierżawców wychodziło z założenia, że może odstąpić w nowej sytuacji od nieuczciwej umowy i zwyczajnie przejąć na własność ziemię221. Wyrazem umiarkowanego stanowiska rządu serbskiego były ustępstwa z 1882 roku. By złagodzić stanowisko sygnatariuszy traktatu berlińskiego, w czerwcu tego roku Skupština przyjęła Ustawę o kredycie rolnym, na mocy którego Królestwo Serbii zaciągnęło pożyczkę służącą pokryciu należności wobec wywłaszczonych właścicieli ziemskich, niezależnie od regulowania przez chłopów spłat wobec państwa za otrzymane działki222. W październiku władze serbskie poinformowały Wysoką Portę, że wypłaciły wszystkie należne sumy wywłaszczonym bejom223, pojawiła się również deklaracja, że umożliwią albańskim uchodźcom powrót do kraju. W celu realizacji zobowiązań powołano Sekretariat Długu Rolnego. Państwo zobligowało 16 tys. chłopów, którym okręgowe komisje rolne przekazały odebrane muzułmanom tereny, do pokrycia kosztów wywłaszczenia w okresie 15–20 lat (początkowo proponowano 7–8 lat). Zachęcano do szybszego spłacania ziemi – jeżeli wywiązano się z tego do pięciu lat, oprocentowanie wynosiło 6% w skali roku. Serbska wieś nie udźwignęła finansowo tych zobowiązań, rząd ciągle przekładał okres uregulowania należności, wreszcie w 1907 roku umorzył wszystkie pozostałe długi. Niemniej cel ustawy agrarnej został osiągnięty – w byłym sandżaku Niszu serbscy chłopi stali się właścicielami ziemi, którą uprawiali, bejowie faktycznie zniknęli jako warstwa społeczna224. 222 Министарствo унутрашњих дела Председнику Министарског совета и Министарству иностраних дела, Beograd 6.10.1882, АС МУД-П 1879 ф. XXIII р. 7 бр. 12225; Baker to Locock, Nisch 27.01.1882, FO 260/23/450; Mr. Locock to Earl Granville, Belgrade 20.11.1881, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 662–663. 223 Nie była to do końca prawda – wciąż pozostało kilka nieuregulowanych spraw własnościowych. W 1884 roku ten fakt został wykorzystany przez Wysoką Portę do ponownego poruszenia kwestii agrarnej na forum międzynarodowym oraz oskarżeń wobec Belgradu o pozbawianie muzułmanów majątków i wysiedlenia. Zob. Писмо Посланицима у Петровграду, Берлину, Паризу, Цариграду и Бечу, Београд 3.05.1884, АС МИД-ПО ролна 71 I/4–7; Српско посланство у Француској Министарству инистраних дела, Париз 17.05.1884, АС МИД-ПО ролна 71 I/10–11; Српско посланство у Турској Министарству инистраних дела, 9.08.1884, АС МИД-ПО ролна 71 I/20–23. 224 Baker to Gould, Nisch 20.08.1879, FO 260/7/154; Copy of Telegram by Baker, Belgrade 3/15.02.1880, FO 260/7/340; K. Karpat, Studies on Ottoman…, s. 375–376; M. Luković, op. cit., s. 301; М. Јагодић, Међународни аспект аграрног питања…, s. 93–94. Image(13) Il. 48: M. Đ. Milićević, W kafanie w Niszu, 1884 [Źródło: М. Ђ. Милићевић, Путничка писма из Ниша 1882. година, прип. Г. Максимовић, Ј. Младеновић, Ниш 2009, s. 44] Mniej konfliktów powodowała kwestia pozostawionej w Serbii własności należącej do osmańskiego skarbu państwa. Komisja ds. wakfów i osmańskich ziem państwowych działała zasadniczo w granicach określonych w traktacie berlińskim, a wywłaszczenia przeprowadzano na zasadzie dwustronnego porozumienia225. Niemniej, istniały pewne spory o majątki tego typu. Jeszcze po wojnie wskazywano na przypadki niszczenia meczetów oraz cmentarzy muzułmańskich – m.in. w październiku 1880 roku Wysoka Porta zaprotestowała przeciwko dewastacji cmentarza przy Meczecie Paszy w Niszu, władze lokalne tłumaczyły to potrzebą poszerzenia drogi226. W sierpniu 1881 roku wygasł trzyletni okres działalności komisji, mimo że status wielu wakfów nie został jeszcze rozstrzygnięty – ostatecznie dopiero w marcu 1883 roku komisja zakończyła swoją aktywność227. 225 Baker to Gould, Nisch 24.08.1880, FO 260/7/444–448. 226 Baker to Gould, Nisch 14.10.1880, FO 260/7/504–504a. 227 Baker to Locock, Nisch 13.08.1881, FO 260/23/166–167; Писмо Министару предсаднику Јовану Ристићу, Ниш 13.03.1883, АС МИД-ПО ролна 64 I/29–30. 228 S. Bandžović, Deosmanizacija Balkana…, s. 137–138. 229 M. Jagodić, The Emigration of Muslims…, s. 19. Podsumowując, w XIX wieku serbska polityka mniejszościowa wobec muzułmanów opierała się na zasadzie „czym mniej Turków, tym Serbia będzie bardziej wolna”. Słowa te miał wypowiedzieć książę Milan Obrenović IV w 1878 roku, co bośniacki badacz Safet Bandžović uznał za pewne podsumowanie „etnopolitycznego eksperymentu”, jakiego dopuściła się Serbia pod koniec lat 70. XIX wieku228. Czołowi serbscy politycy, jak Jovan Ristić, wyrażali przekonanie, że Serbia musi być państwem etnicznie homogenicznym229. W efekcie przez cały XIX wiek wypędzenia miały charakter gwałtowny i skoncentrowany czasowo, doprowadzały do skokowego spadku liczby wyznawców islamu oraz coraz głębszego osłabiania ich pozycji. W pełnym stopniu poglądy wyrażane przez księcia Milana Obrenovicia IV czy Jovana Risticia podzielali przywódcy pierwszego powstania serbskiego, dążący faktycznie do wygnania wszystkich „Turków” z paszaliku belgradzkiego. Po powstaniu państwa serbskiego, te cele należało realizować w granicach porozumień zawartych z Wysoką Portą, od której Serbia była uzależniona najpierw jako jednostka półautonomiczna, a następnie jako wasal. Robiono to z trudem. Wysoka Porta wielokrotnie deklarowała, że przystanie na wysiedlenie muzułmanów z Księstwa, jednak, wykorzystując słabą pozycję młodego państwa, potem nie wprowadzała tych postanowień w życie. Wraz z rosnącą pozycją Serbii na Bałkanach, mogła ona podejmować coraz bardziej stanowcze działania wobec muzułmanów. Najpierw, na mocy hattiszerifów z 1829, 1830 i 1833 roku faktycznie zlikwidowano okres dwuwładzy, kiedy paszalik belgradzki miał właściwie dwóch gospodarzy – księcia serbskiego i paszę belgradzkiego. Równocześnie z prowincji wyjechała zdecydowana większość muzułmanów, społeczność ta funkcjonowała głównie w miastach, tam też obowiązywała autonomia prawna. Wygnanie wyznawców islamu z ośrodków miejskich nastąpiło wraz z likwidacją garnizonów osmańskich w latach 1862 i 1867. Sprawiło to, że w Księstwie Serbii pozostała nieliczna społeczność muzułmańska, którą Belgrad w małym stopniu się interesował, zakładając, że stopniowo będzie się asymilować. W 1878 roku do Serbii przyłączono sandżak Niszu, gdzie żyło wielu wyznawców islamu: albańsko- i tureckojęzycznych. Zostali oni w większości przepędzeni w czasach wojny, a uniemożliwienie powrotów i wywłaszczenia doprowadziły do tego, że sytuacja zasadniczo się nie zmieniła w porównaniu z okresem przed „wielkim kryzysem wschodnim” – w państwie serbskim ponownie praktycznie nie było muzułmanów, a polityka mniejszościowa właściwie nie musiała być prowadzona. Serbowie byli przekonani, że obecność wyznawców islamu w kraju będzie prowadziła do wyniszczającego konfliktu między chrześcijanami a muzułmanami. Nie było to bezpodstawne założenie, co potwierdzały krwawe spory z erlijami w serbskich miastach na przełomie lat 50. i 60. XIX wieku. Drogą do neutralizacji tego niebezpieczeństwa były przesiedlenia, jakkolwiek wstępnie planowano asymilację na szerszą skalę. Wbrew koncepcjom głoszonym przez Dositeja Obradovicia czy Vuka Karadžicia w pierwszej połowie lat XIX wieku, wśród serbskich elit szybko zaczęło panować przekonanie, że integracja wszystkich wyznawców islamu jest niemożliwa, a większość „Turków” należy po prostu zmusić do wyjazdu230. Wprawdzie głoszono zasady równości wszystkich poddanych bez względu na religię i narodowość, jednak nie można uznać, żeby władze potrafiły odciąć się od wielowiekowych animozji. Postrzegano muzułmanów jako element niepożądany i niebezpieczny, który należało usunąć z państwa, by zrobić przestrzeń dla narodu serbskiego. Ustępstwa, na które decydowały się władze serbskie wobec muzułmanów, np. w zakresie odszkodowań w latach 30., 60. i 80. XIX wieku czy kwestii agrarnej, były czynione niechętnie, pod wpływem nacisków międzynarodowych i w czasie, kiedy kwestie te traciły na znaczeniu. Z drugiej strony, dopiero z czasem politycy zaczęli dostrzegać niekorzystne następstwa wysiedlenia muzułmanów z ziem serbskich. Można wskazać chociażby na zjawisko deurbanizacji kraju – odzyskiwanie przez ośrodki miejskie znaczenia gospodarczego i społecznego było procesem długim oraz uciążliwym. Do tego uciekający na południe Turcy oraz Albańczycy osiedlali się głównie na obszarach Kosowa. Muhadżirowie, szukając odwetu za krzywdy poniesione z rąk chrześcijan, zapoczątkowali epokę przemocy wobec Serbów 230 М. Јагодић, Упади албанаца…, s. 105–106. kosowskich. Równocześnie obszar tzw. Starej Serbii zmieniał swój charakter etniczny – ludność muzułmańska zaczęła na nim coraz wyraźniej dominować231. 231 Dj. Mikić, Social and Economic Conditions in Kosovo and Metohija from 1878 until 1912, [w:] Србија и Албанци у XIX и почетком XX века \ Serbia and Albanians in the 19th and Early 20th Century, ур. В. Стоjанчевић, Београд 1990, s. 241–244. 232 Mr. Locock to Earl Granville, Belgrade 21.08.1881, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 640; Mr. Locock to Vice-Consul Baker, Belgrade 31.08.1881, [w:] Ethnic Minorities…, vol. 1, s. 653. 233 Zob. O. Yıldırım, Diplomacy and Displacement Reconsidering the Turco-Greek Exchange of Populations, 1922–1934, New York-London 2006; Crossing the Aegean: The Consequences of the 1923 Greek-Turkish Można dostrzec różnicę między polityką rządu w Belgradzie przed i po traktacie berlińskim, który wprowadzał szereg regulacji dotyczących ochrony mniejszości w krajach regionu. W latach 30. i 60. XIX wieku Serbia musiała organizować przesiedlenia w ścisłej konsultacji z Wysoką Portą, jakkolwiek gdy już otrzymała na to pozwolenie, miała właściwie wolną rękę w zakresie wysiedlania muzułmanów. Standardy międzynarodowe nie przewidywały ochrony tej ludności. Po 1878 roku Serbia była poddana innym czynnikom. Z jednej strony miała w tej kwestii mniej swobody wobec wprowadzanych obostrzeń wynikających z traktatu berlińskiego, a z drugiej status niepodległego państwa pozwalał jej na podejmowanie bardziej stanowczych działań wobec mniejszości muzułmańskiej, na które faktycznie nigdy nie uzyskała zgody Wysokiej Porty i mocarstw. Jak podkreślali komentatorzy zagraniczni – Serbia w kontekście byłego sandżaku Niszu wiele mówiła o tolerancji i poszanowaniu traktatu berlińskiego, jednak w żaden sposób nie znajdowało to odzwierciedlenia w jej działaniach232. 14.2. Grecja Mimo że Grecja sama nie chce być traktowana jako jeden z krajów bałkańskich, to greckie doświadczenia w okresie budowania własnego państwa narodowego były charakterystyczne dla tego regionu. Królestwo Grecji powstało w wyniku oderwania ziem od Imperium Osmańskiego, a następnie przyłączania kolejnych terenów, które nie były zamieszkałe wyłącznie przez Hellenów, a także przez inne grupy etniczne i wyznaniowe. Kluczową rolę odgrywali wśród nich muzułmanie – nie tylko niegdysiejsi panowie tych ziem, związani ściśle z systemem władzy cesarstwa Osmanów, ale również prości rolnicy czy mieszkańcy miast, osiedlający się tam w okresie dominacji islamskiego imperium bądź miejscowi przyjmujący wiarę rządzących. Kształtowanie państwa greckiego, którego związek z narodem greckim i prawosławiem był niepodważalny, przebiegało równocześnie ze znikaniem tej społeczności z ziem greckich. O ile tematyka ta jest dobrze opisana w kontekście ostatniego etapu tego procesu, tj. wymiany ludności z 1923 roku233, to okres Population Exchange (Studies in Forced Migration), Providence 2003; D. Pentzopoulos, The Balkan exchange of minorities and its impact on Greece, London 2002; R. Hirschon, Crossing the Aegean: an Appraisal of the 1923 Compulsory Population Exchange between Greece and Turkey, New York-Oxford 2003; G. Kritikos, State policy and urban employment of refugees: The Greek case (1923–30), „European Review of History: Revue Européenne d'Histoire” 2000, 7 (2), s. 189–206. 234 N. Immig, Ottoman Past, National Discourses on Muslim Populations and Their Architectural Legacy in Arta and Thessaly, [w:] Balkan Nationalism(s) and the Ottoman Empire, vol. 1: National Movements and Representations, ed. D. Stamatopoulos, Instabul 2015, s. 144–145. 235 М. Паларе, op. cit., s. 30; Н. Тодоров, op. cit., s. 331–332; S. Katsikas, Millet legacies in a national environment: political elites and Muslim communities in Greece (1830s–1923), [w:] State-nationalisms in the Ottoman Empire, Greece and Turkey: Orthodox and Muslims, 1830–1945, ed. B. Fortna, S. Katsikas, D. Kamouzis, P. Konortas, Abingdon-New York 2013, s. 48. 236 Е. Иванова, Ислямизирани Балкани. Динамика на разказите, София 2014; D. Christopoulos, Islam and State Religion in Greece: From the Formation of the ‘Greek-Orthodox Genos’ to the Era of Migration, [w:] Strengthening Religious Tolerance for a Secure Civil Society in Albania and the Southern Balkans, ed. J. Pettifer, M. Nazarko, Amsterdam-Berlin-Oxford-Tokyo-Washington 2007, s. 67. wcześniejszy, związany z wojną o niepodległość oraz aneksją Tesalii w 1881 roku nie został wyczerpująco opracowany w historiografii234. Przed wybuchem wojny o niepodległość, tereny przyszłego Królestwa Grecji zamieszkiwało 63 615 muzułmanów, stanowiąc około 7% ludności. Część badaczy podaje liczbę większą – 90 830, czyli około 10%. Najwięcej wyznawców islamu żyło w rejonie Kyparissi na Peloponezie (około 70%), na Eubei (15%) oraz w Attyce (10%)235. Podobnie jak w przypadku wyznawców islamu żyjących na innych obszarach Imperium Osmańskiego, głównym paradygmatem tożsamościowych muzułmanów na ziemiach greckich była religia spleciona z poczuciem poddaństwa wobec sułtana. Na podobnej zasadzie samoidentyfikacja kształtowała się w Imperium Bizantyjskim – Romajowie niekoniecznie musieli mówić po grecku, a wspólnotę tę tworzyli prawosławni poddani cesarza w Konstantynopolu. Wśród muzułmanów żyjących obok Greków w okresie osmańskim znajdowała się ludność tureckojęzyczna (zarówno napływowa, jak i zasymilowana), greckojęzyczna (m.in. w Tesalii; na Krecie oraz zachodniej Macedonii zwana była Valaades), słowiańskojęzyczna (Pomacy, jakkolwiek ta grupa mieszkała przede wszystkim w Macedonii i Tracji Zachodniej), albańskojęzyczna (żyjący w różnych zakątkach ziem greckich, w zwartych grupach w Epirze i południowo-zachodniej Macedonii), zislamizowani Żydzi posługujący się ladino (zwani Domnes; w Salonikach czy Smyrnie), nomadzi greckojęzyczni – Karakaczanie (Tesalia, Zachodnia Tracja i Macedonii) oraz często wykluczani z ummy Romowie (zwani Atyngananami – Athinganoi czy Cyganami – Tsigganoi). Głównie byli to sunnici, jakkolwiek żyli na tych obszarach również szyici, a także heterodoksyjni sufici (w Królestwie Greckim jeszcze do 1923 roku mieszkali bektaszydzi i mewlewici). Państwo greckie zasadniczo ignorowało te różnice, traktując ich jednakowo jako muzułmanów236. Nowożytna państwowość greckiej zaczęła się kształtować wraz z wojną o niepodległość, która wybuchła w 1821 roku i trwała z różną intensywnością przez kolejne dziewięć lat. W wyniku tych wydarzeń Grecy doprowadzili do zrzucenia panowania tureckiego, co dla wielu nie tylko oznaczało odłączenie się od Imperium Osmańskiego, ale także wygnanie muzułmanów. Ruch w Grecji od początku być wymierzony nie tylko w władzę Stambułu, ale i w mieszkającą na tych obszarach ludność islamską – „Nowa Grecja” miała być w zamyśle powstańców państwem jednego narodu237. Po wybuchu powstania na Peloponezie siły tureckie początkowo utrzymały szereg twierdz: Tripoli, Nauplia, Monemvasia, Koron, Modon, Navarino i Patras, gdzie chronili się miejscowi muzułmanie. Gdy upadały twierdze dochodziło do pogromów. W sierpniu 1821 roku kapitulowało Navarino – Grecy obiecali oszczędzić muzułmańskich cywili i pozwolić im opuścić miasto, umowy nie dotrzymali i wymordowali blisko 3 tys. ludzi. Zdobycie przez Greków Tripoli w październiku doprowadziło do śmierci praktycznie wszystkich muzułmanów przebywających w twierdzy238. Pod koniec 1821 roku po długim oblężeniu powstańcy zajęli Akropol – akt kapitulacji podpisany przy gwarancjach dyplomatów zachodnich zakładał, że 1,2 tys. cywili muzułmańskich miało prawo do pozostania w Atenach bądź wyjazdu do Azji. Wieści o tureckiej ofensywie z Eubei przyczyniły się do zerwania porozumienia przez Greków, którzy rozpoczęli mordowanie jeńców. Dyplomaci europejscy zorganizowali ratunek czterystu muzułmanów, których udało się wywieźć do Smyrny239. Gdy w listopadzie 1822 roku Grecy zdobywali Nauplion, angielscy marynarze pomagali muzułmańskich cywilom w ewakuacji, co pozwoliło uniknąć powtórzenia sytuacji z Tripoli240. Po pierwszym okresie walk pojawiały się oceny, że przez wygnania oraz pogromy, Peloponez stał się „czysto grecką ziemią”241. Od 26 marca do 22 kwietnia 1821 roku zostało zabitych łącznie 15 tys. muzułmanów, zniszczeniu uległo 3 tys. domów wyznawców islamu. Według amerykańskiego badacza Justina McCarthy’ego, w wyniku tych masakr oraz pogromów już w kwietniu 1821 roku na obszarze późniejszego Królestwa Grecji pozostało jedynie 20 tys. muzułmanów spośród 60 tys., którzy żyli tam przed wybuchem powstania242. 237 Дж. Маккарти, Смърт и изгнание: Етническото прочистване на османските мюсюлмани (1821–1922), прев. К. Панайотова, София 2010, s. 23–24. 238 A. Bojarski, Powstanie Greków w latach 1821–1829, Warszawa 2011, s. 53–55; J. Bonarek, T. Czekalski, S. Sprawski, S. Turlej, Historia Grecji, Kraków 2005, s. 450. 239 A. Bojarski, op. cit., s. 75. 240 Ibidem, s. 108; S. Bandžović, Bošnjaci i deosmanizacija Balkana: muhadžirski pokreti i pribježišta „sultanovih musafira” (1683.–1875.), Sarajevo 2013, s. 195–196. 241 T. Sahara, Forced Ethnic Migrations and Modernity in the Balkans, [w:] Forced Ethnic Migrations in the Balkans: Consequences and Rebuilding of Societies, ed. E. Popova, M. Hajdinjak, Sofia-Tokio 2006, s. 27; J. McCarthy, Muslim in Ottoman Europe…, s. 32. 242 Дж. Маккарти, op. cit., s. 20–21. Powstańcy nie rozróżniali muzułmanów tureckojęzycznych od greckojęzycznych. W czasie walk dochodziło do masowego usuwania wszelkich symboli islamskich243. Historycy uznają, że wojna o niepodległość Grecji była pierwszą „nowoczesną rewolucją na Bałkanach”, posiadała wszystkie charakterystyczne cechy późniejszych antyosmańskich wojen oraz powstań, zakładających czystki etniczne i przesiedlenia muzułmanów. Należy jednak zwrócić uwagę, że jako zapowiedź tych tendencji można uznać już powstania serbskie (po pierwszej fazie walk wymierzonych przeciwko dahijom)244. Wielu muzułmanów zostało zmuszonych do przyjęcia chrześcijaństwa, część nie chcąc wyjeżdżać uprzedzała nadejście powstańców i czyniła to formalnie dobrowolnie. Porównując wojnę o niepodległość Grecji do wielkiej rewolucji francuskiej, Dimitris Christopoulos podkreśla, że główną różnicą między tymi wydarzeniami było to, że „każdy mógł stać się Francuzem, o ile podzielał ideały francuskiej rewolucji i narodu. Grecy przyjmowali zaś, że «Turcy nie mogli stać się Grekami, o ile nie przyjmą chrześcijaństwa»”245. Z drugiej strony Joanis Kapodistrias wyrażał przekonanie, że w „nowej Grecji” będzie możliwe współżycie Greków i muzułmanów, o ile chrześcijanie zyskają liczebną i polityczną przewagę nad „Turkami”. Pierwszy grecki prezydent uznawał, że o ile muzułmanin zaakceptuje swój statusu obywatela drugiej kategorii i dominację grecką, nie będzie musiał wyjeżdżać246. Jeszcze w 1830 roku Kapodistrias zapewniał, że rząd dostosuje się do wszystkich przepisów dotyczących praw własności muzułmanów w Grecji oraz wskazówek mocarstw w tym zakresie, jakkolwiek tego typu deklaracje miały jedynie charakter dyplomatyczny247. 243 T. Sahara, op. cit., s. 26. 244 N. Immig, The „New” Muslim Minorities in Greece: Between Emigration and Political Participation, 1881–1886, „Journal of Muslim Minority Affairs” 2009, vol. 29, no. 4, s. 512. 245 D. Christopoulos, op. cit., s. 72. 246 Abstracts of Proceedings in the Greek Question, to the Conclusion of the Treaty between England, Russia, and France, 1827–1831, FO 198/1/48 (Part V). 247 Ibidem, 26 (Part VI). Grecy podkreślali, że przemoc stosowana wobec muzułmanów była formą odwetu, a nawet samoobrony, szczególnie wobec doniesień o pogromach na Grekach w Konstantynopolu, Smyrnie czy Chanii. Do eskalacji przemocy doszło po masakrze na Chios w kwietniu 1822 roku, w czasie której wymordowano 25 tys. spośród 100 tys. Greków zamieszkających wyspę, a 45 tys. kobiet i dzieci sprzedano do niewoli, reszta chrześcijan zmuszona została do ucieczki. Przełomowym momentem powstania było zdobycie przez wojska osmańskie twierdzy Missolongi w 1826 roku – wbrew warunkom kapitulacji żołnierze wymordowali wszystkich Greków zdolnych do noszenia broni. Cztery tysiące kobiet i dzieci zostało wziętych do niewoli i wywiezionych do Egiptu. Z twierdzy zbiegło 1,5 tys. uchodźców. Los Missolongi zrobił wielkie wrażenie na powstańcach. Po raz pierwszy w pertraktacjach Grecy wystosowali żądanie do Wysokiej Porty, że warunkiem zawarcia pokoju będzie przesiedlenie całej ludności muzułmańskiej z terenów greckich, która miała do tego zostać pozbawiona majątków. Tego samego roku, w sierpniu Egipcjanie wkroczyli do Aten – greccy mieszkańcy miasta zdecydowali się na ucieczkę, głównie na pobliską Salaminę. Pozostało tam tylko 1,4 tys. Greków, skupionych na Akropolu248. Ibrahim Pasza, który na czele sił egipskich pacyfikował główne ogniska insurekcji, zakładał masowe wywiezienie powstańców z Grecji do Afryki i zasiedlenie tych ziem przez muzułmanów249. Władze osmańskie, które wzywały muzułmańskich poddanych sułtana do obrony imperium oraz religii, również przyczyniał się do eskalacji działań wymierzonych w cywilów250. 248 A. Bojarski, op. cit., s. 90–95, 174–175, 184, 192. 249 Abstracts of Proceedings in the Greek Question, to the Conclusion of the Treaty between England, Russia, and France, 1827–1831, FO 198/1/38–39 (Part IV). 250 Ibidem, 191/1/18–19 (Part V). 251 W. Holt, The Balkan Reconquista and Turkey’s Forgotten Rufugee Crisis, Salt Lake City 2019, s. 77; Н. Тодоров, op. cit., s. 331–332. 252 A. Bojarski, op. cit., s. 108. Tab. 20: Ludność terenów objętych powstaniem greckim w latach 1821–1828 1821 1828 Chrześcijanie Muzułmanie Razem Chrześcijanie Muzułmanie Razem Grecja Kontynentalna 247 850 20 865 268 715 172 850 11 450 184 300 Peloponez 468 000 42 750 500 750 400 000 0 400 000 Wyspy 169 300 0 169 300 169 100 169 100 Razem 875 150 63 615 938 765 741 950 11 450 753 400 Źródło: Statistic Tables of Western Greece, Therapy, and Epirus, communicated by Mr. Tricoupi in his Note dated 30.09.1828, FO 352/22/5/26; Н. Тодоров, Балканският град XV–XIX век. Социално-икономическо и демографско развитие, София 1972, s. 313. W okresie wojny o niepodległość Grecji, liczba mieszkańców terenów objętych tymi wydarzeniami zmniejszyła się o 185 365 osób. Muzułmanie, którzy stanowili blisko 7% mieszkańców obszaru późniejszego Królestwa, w zasadniczej większości (około 80%) wyjechali lub zginęli. W czasie wojny o niepodległość życie straciło około 25 tys. wyznawców islamu, drugie tyle wyemigrowało na północ lub do Anatolii. Nie tylko społeczność islamska ucierpiała podczas tego konfliktu, był to czas tragedii całej ludności cywilnej. Nawet do 130 tys. Greków zginęło, zostało zmuszonych do ucieczki bądź porwanych jako niewolnicy251. Do opustoszałych miast napływała ludność grecka, która przejmowała porzucane przez wyznawców islamu majątki – nowi mieszkańcy przybywali z wysp (np. Hydry, Spetses) oraz peloponeskich wsi252. W okresie tureckim muzułmanie kontrolowali około 50–75% ziemi uprawnej Grecji kontynentalnej, mimo że stanowili stosunkowo niewielką społeczność. Należała ona głównie do bejów, żyjących w miastach lub ufortyfikowanych posiadłościach zwanych konakami253. W czasie rewolucji muzułmańska ziemia prywatna oraz osmańskie majątki państwowe były zajmowane przez uczestników zrywu, jak i przez greckich chłopów nieangażujących się w walkę z „Turkami”, ale korzystających z panującej anarchii. Kwestia majątków muzułmanów stanowiła przedmiot długoletnich, trwających właściwie od 1827 roku, negocjacji, w które zaangażowane były mocarstwa, Wysoka Porta oraz – w ograniczonym stopniu – Grecy. Nie było wątpliwości, co do tego, żeby „Turcy [tj. władze osmańskie] nie zachowali żadnej własności w Grecji, w tym twierdz, także nie mogą mieć żadnego wpływu na administrację grecką”254. W czasie rozmów, m.in. prowadzonych w grudniu 1828 roku na wyspie Poros, dyskutowano o perspektywie odszkodowań za wywłaszczenia, procedurach z tym związanych oraz powołaniu komisji nadzorującej wyjazdy muzułmanów z Grecji255. 253 S. Katsikas, Millet legacies…, s. 48. 254 Abstracts of Proceedings in the Greek Question, to the Conclusion of the Treaty between England, Russia, and France, 1827–1831, FO 198/1/21 (Part III), 14–15 (Part VI). 255 Ibidem, 51 (Part V), 63 (Part V); Translation of Protocol of the Conference Held at Poros Between the Representatives of Great Britain, France, and Russia, 12.12.1828, FO 476/24/22–23, 36–38. 256 Translation of Protocol of the Conference Held at Poros Between the Representatives of Great Britain, France, and Russia, 12.12.1828, FO 476/24/22–23, 36–38. 257 Abstracts of Proceedings in the Greek Question, to the Conclusion of the Treaty between England, Russia, and France, 1827–1831, FO 198/1/43 (Part V), 23, 28, 30 (Part VI). Finalne ustalenia na temat losu muzułmanów na ziemiach greckich podjęto podczas konferencji londyńskiej w latach 1830–1831. Formalnie zagwarantowano prawo do własności muzułmanów, którzy chcieli pozostać na tym terytorium i stać się obywatelami Grecji. Przyjęto, że wyznawcy islamu, którzy wyrażali gotowość do wyjazdu, mieli rok na sprzedaż majątku i opuszczenie kraju. Dotyczyć to miało około 8 tys. wyznawców islamu, którzy wciąż w grudniu 1828 roku żyli na tym obszarze, głównie w Eubei, Zetounionie oraz Ypati256. Wszystkie wakfy miały przejść na własność państwa greckiego bez odszkodowań, co naturalnie spotkało się z dużymi oporami ze strony Wysokiej Porty. Mocarstwa jednak uznały, że wakfy faktycznie mają podobny charakter do terenów państwowych w związku z zasilaniem instytucji użytku publicznego. W przypadku dzierżawienia wakfów, zobowiązania z tego wynikające przechodziły na państwo greckie. Co istotne, w protokole londyńskim brakuje gwarancji dotyczących praw muzułmanów w Grecji, takie zobowiązania podjęto jedynie wobec katolików, a zapisy o równości wszystkich obywateli miały charakter ogólny257. Jednym z głównych postanowień konferencji londyńskiej było wytyczenie granic nowego państwa. Kierowano się przy tym zasadą by populacja grecka została faktycznie odizolowana od muzułmańskiej. Jako argument za włączeniem danego terytorium do nowego państwa traktowano również fakt, że lokalna ludność uczestniczyła w powstaniu258. Już w 1830 roku sułtan wydał firman zapowiadający, że muzułmanie powinni przygotować się do sprzedaży majątków i wyjazdu z ziem greckich259. 258 Annèxe D au Protocole de la Conférence du 22 Mars, 1829, FO 476/24/20–22 (Protocols of Conference Held at London, Part III: Containing Protocols from March 22, 1829, to February 26, 1830, Inclusive). 259 Abstracts of Proceedings in the Greek Question, to the Conclusion of the Treaty between England, Russia, and France, 1827–1831, FO 198/1/23 (Part VI). 260 Protocol of the Conference Held at Poros Between the Representatives of Great Britain, France, and Russia, 12.12.1828, FO 476/24/32–33 (Annex C). 261 Abstracts of Proceedings in the Greek Question, to the Conclusion of the Treaty between England, Russia, and France, 1827–1831, FO 198/1/33 (Part VI); S. Katsikas, Millet legacies…, s. 56–59. Kwestia muzułmanów zamieszkujących na terytorium Grecji została ostatecznie uregulowana na mocy traktatu konstantynopolitańskiego z 21 lipca 1832 roku. Wysoka Porta ogłosiła, że wyznawcy islamu będą musieli wyjechać bez prawa do zgłaszania roszczeń do własności na obszarze kontrolowanym przez Greków w 1827 roku. Takie prawo zachowali wyłącznie „Turcy” z Attyki, Eubei oraz rejonu Teb – terenów, które zostały dopiero na mocy postanowień traktatu przekazane pod kontrolę rządu w Atenach. W 1828 roku pojawiły się oceny, że były to obszary zamieszkałe wyłącznie przez muzułmanów – faktycznie w Eubei żyło 28 tys. ludzi, z czego 4,5 tys. wyznawała islam (przed 1821 rokiem mieszkało tam 36 tys., w tym 7 tys. „Turków”)260. Muzułmanie z tych rejonów, w przeciwieństwie do tych mieszkających na innych obszarach utworzonej Grecji, otrzymali rok na podjęcie decyzji o sprzedaży majątku i wyjeździe bądź przyjęciu greckiego obywatelstwa. Powołano komisje grecko-tureckie, które miały nadzorować transakcje oraz kontrolować poszanowanie prawa własności. Wobec licznych problemów, komisje te nie zakończyły nigdy swojej pracy. Wobec nieuregulowania tej kwestii, we wrześniu 1837 roku zawarto grecko-osmańskie porozumienie, na mocy którego rząd w Atenach miał wykupić wszystkie majątki muzułmańskich emigrantów w rejonie Teb, a w marcu 1838 roku zawarto drugie, dotyczące własności muzułmańskiej na Eubei i w Ftiotydzie. Władze greckie uczyniły ten krok pod presją trzech mocarstw zwierzchnich, które chciały doprowadzić do ostatecznego uregulowania spraw związanych z grecką niepodległością261. Muzułmanie starali się uniknąć wywłaszczeń różnymi sposobami. Najłatwiejszą drogą było przyjęcie prawosławia, co wiązało się z nadzieją na zachowanie stanu posiadania bądź uzyskanie w przyszłości odszkodowań za straty poniesione podczas powstania. Była to naturalna droga dla tych kodżabaszów, których wiara przed 1821 rokiem przejawiała się jedynie tym, że posługiwali się muzułmańskimi imionami i chodzili do meczetów zamiast do cerkwi. Wybór między chrzestem albo emigracją niewątpliwie można zakwalifikować jako przymus. Pozostałe, pojedyncze przypadki nawróceń na prawosławie, były związane z mieszanymi małżeństwami między chrześcijanami a muzułmanami262. Rząd w Atenach nie wspierał akcji chrystianizacyjnej – zarówno państwo, jak i mieszkańcy Grecji, liczyli na przejęcie terenów „potureckich” i niełatwo rezygnowali z perspektywy powiększenia stanu posiadania. Można chociażby nadmienić, że greckie ziemie rządowe obejmowały po uzyskaniu niepodległości między 1,5 a 2,5 mln akrów, wiele z nich uzyskano kosztem wyznawców islamu263. Joanis Kapodistrias postulował, żeby owe „grunty narodowe” podzielić między chłopów, by stworzyć zaplecze społeczne dla nowego państwa, co zostało zablokowane przez niesprzyjające prezydentowi siły polityczne264. Duża ilość ziemi „potureckiej” stała się pożywką dla korupcji, w tym greckich decydentów politycznych. W efekcie, niewielu bejów skorzystało z możliwości zmiany wyznania, a ostatni wyjechali z Grecji w przeciągu lat 30. XIX wieku265. 262 R. Clogg, Historia Grecji nowożytnej, tłum. W. Gałąska, Warszawa 2006, s. 51; S. Katsikas, Millet legacies…, s. 53–54. 263 Ž. Obradović, Minorities in the Balkans. 19th and 20th Century, Belgrade 2015, s. 113. 264 R. Clogg, op. cit., s. 57. 265 S. Katsikas, Millet legacies…, s. 53–54. 266 В. Мучинов, Миграционна политика…, s. 84. 267 Abstracts of Proceedings in the Greek Question, to the Conclusion of the Treaty between England, Russia, and France, 1827–1831, FO 421/1/14 (Part VI). Władze greckie liczyły, że wyludnione obszary nowopowstałego państwa zasiedlą Grecy przybywający z Imperium Osmańskiego, szczególnie, że straty w ludziach w czasie greckiej wojny o niepodległość były niezwykle dotkliwe dla tych ziem. Stąd protokół konferencji londyńskiej zapewniał każdemu, kto uzna się za obywatela nowego państwa, możliwość przeniesienia się na jego obszar (art. 6)266. Wysoka Porta nie chciała pozwolić na to, by Grecy z Imperium Osmańskiego swobodnie emigrowali, obawiając się negatywnych skutków dla gospodarki i pustoszenia ziem. Zasadniczą kwestią było jednak umożliwienie wyjazdu Grekom z obszarów objętych powstaniem, które ostatecznie nie znalazły się w granicach Królestwa oraz tych, którzy wykazywali, że w związku z działalnością w latach dwudziestych XIX wieku czekały ich represje. Takie obawy pojawiły się w związku z tumultami antygreckimi w Konstantynopolu, na wyspach oraz w Azji Mniejszej267. W 1834 roku w Grecji żyło 651 233 ludzi. Trudno określić ilu dokładnie wśród nich było muzułmanów, zważając na fakt, że pierwszy oficjalny spis ludności został przeprowadzony dopiero w 1907 roku. Niemniej, muzułmanie, mimo pogromów i masowej ucieczki w okresie rewolucji, wciąż żyli na tym terytorium – m.in. dane z 1861 roku wskazują, że czterystu mieszkańców Eubei wyznawało islam. Aneksja Wysp Jońskich w 1864 roku nie wpłynęła na zwiększenie liczby „Turków” w kraju – tereny te nigdy nie znalazły się w granicach Imperium Osmańskiego, a muzułmanie się tam nie osiedlali, podobnie nie mogło być mowy o konwersjach268. Równocześnie nastąpił szybki wzrost populacji Królestwa Grecji, która w latach 1839–1879 podwoiła się – z 823 733 do 1 679 470269. 268 S. Katsikas, Millet legacies…, s. 47–48. 269 Н. Тодоров, op. cit., s. 313. 270 W. Höpken, Der Exodus…, s. 312–313; H. Poulton, Changing Notions of National Identity among Muslims in Thrace and Macedonia: Turks, Pomaks and Roma, [w:] Muslim Identity and the Balkan States, ed. H. Poulton, S. Taji–Farouki, London 1997, s. 82–83. 271 T. Czekalski, Kościół prawosławny w życiu politycznym nowożytnego państwa greckiego, [w:] Religijna mozaika Bałkanów, red. Mariola Walczak-Mikołajczakowa, Gniezno 2008, s. 145–147. 272 S. Katsikas, Millet legacies…, s. 50–52; H. Poulton, Islam, Ethnicity and State in the Contemporary Balkans, [w:] Muslim Identity…, s. 19. 273 Earl Granville to Mr. Corbett, Foreign Office 6.04.1881, FO 476/29/40–41 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, April 1881); Филип Христић министру иностроних послова Јовану Ристићу, Терасија 5.08.1877, АС МУД-П роля 44 II/474–477. W pierwszym okresie funkcjonowania państwo greckie otwarcie traktowało muzułmanów jako obcych, przyjmują, że obywatelstwo, narodowość oraz prawosławie są nierozłącznymi elementami definiującymi greckość – przyjęcie obywatelstwa greckiego równało się najczęściej zmianą wiary270. W Grecji państwo skutecznie podporządkowało sobie instytucje cerkiewne, co dodatkowo zostało utwierdzone przez powstanie odrębnej od patriarchatu w Konstantynopolu autokefalii – pojawiały się nawet opinie, że państwo i Cerkiew stanowią jeden podmiot271. Znalazło to odzwierciedlenie zarówno w pierwszej konstytucji greckiej uchwalonej w czasie rewolucji 1 lutego 1822 roku, jak i w konstytucji z 15 marca 1832 roku. Dopiero ustawy zasadnicze z 1864 oraz 1911 roku wprowadzały gwarancje dotyczące równości religijnej. Z drugiej strony – jak zwraca uwagę Stefanos Katsikas – wciąż w dokumentach państwowych nie traktowano tej ludności jako „greckich obywateli”, a jako „muzułmanów”, „mahometan”, „Turków” czy „Osmanów”, co traktowano jako synonim poddanego sułtana. Najwyraźniejszym dowodem na to stanowisko i jego trwałość były postanowienia traktatów o wymianie ludności z 1923 roku, gdzie o przesiedleniu ludności decydował czynnik religijny272. Kolejny exodus muzułmanów z ziem greckich związany był z okresem „wielkiego kryzysu wschodniego” i aneksji przez Królestwo Hellenów Tesalii. Od początku problemów Imperium Osmańskiego w 1875 roku władze Atenach bacznie obserwowany rozwój wydarzeń na Półwyspie Bałkańskim. We wcześniejszym okresie zwracano uwagę na pokojowe stosunki, jakie panowały między Grekami a muzułmanami w Tesalii, co jednak nie powstrzymało tam wybuchu buntów greckich w drugiej połowie lat 70. XIX wieku. Do takich ruchów doszło także w Epirze, Macedonii oraz na Krecie273. Cierpiała na tym cała ludność Tesalii: muzułmanie i chrześcijanie. Już w połowie 1878 roku z tych terenów uciekać mieli wyznawcy islamu, podaje się nawet liczbę 10 tys. muhadżirów274. Ateny wspierały akcje powstańcze ludności greckiej, te działania nabrały szerszego wymiaru, gdy armia osmańska poniosła jedną z najbardziej dotkliwych klęsk w wojnie toczonej z Rosją – utraciła twierdzę Plewen w grudniu 1877 roku. Dopiero 2 lutego (18 stycznia) 1878 roku wojska greckie w liczbie 25 tys. wkroczyły do Tesalii, co jednak pozostało bez znaczenia, gdyż dwa tygodnie później doszło do rozejmu turecko-rosyjskiego. W obawie przed tym, że Turcy przerzucą siły zaangażowane do tej pory na ziemiach bułgarskich, władze w Atenach wycofały swoich żołnierzy. Opór greckiej społeczności w Epirze trwał nadal. Pokój w San Stefano z 3 marca (22 lutego) całkowicie pomijał sprawy greckie i służył realizacji aspiracji bułgarskich oraz rosyjskich w regionie, więc podważenie jego postanowień i przeniesienie ciężaru decyzji na kongres berliński spotkało się z nadziejami Greków. Mocarstwa zachodnie zakomunikowały Atenom, że jeżeli te zachowają neutralność wobec wydarzeń rozgrywających się na Bałkanach i będą się starały powstrzymywać ruchy rewolucyjne w Tesalii, otrzymają nabytki terytorialne już po uspokojeniu sytuacji275. Faktycznie artykuł 24 traktatu berlińskiego przewidywał zmianę granicy grecko-tureckiej przy mediacji mocarstw276. 274 S. Bandžović, Deosmanizacija Balkana…, s. 123–124; N. Immig, The „New” Muslim Minorities..., s. 513–514. 275 Analysis by Lord Tenterden of the Correspondence Relating to the Greek Frontier, FO 476/29/3–6. 276 Traktat berliński (13.07.1878), [w:] Historia Bułgarii 1870–1915. Materiały źródłowe z komentarzami, t. 1: Polityka międzynarodowa, red. J. Rubacha, A. Malinowski, A. Giza, Warszawa 2006, s. 45; J. Bonarek et al., op. cit., s. 505–507. 277 Lord Odo Russel to Earl Granville, Berlin 16.06.1880, FO 476/28/5–6 (Correspondence respecting the Conference at Berlin on the Rectification of Greek Frontiers); Memorandum by Mr. Currie on the Greek Frontier Question, 4.04.1880, FO 476/28/2–3; Sir H. Elliot to Earl Granville, Vienna 12.02.1881, FO 476/28/56–57 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, February 1881). 278 Mr Goschen to Earl Granville, Berlin 27.07.1880, FO 476/28/9–10 (Annexes to Memorandum by Mr. Currie on the Greek Frontier Question). Do negocjacji z udziałem przedstawicieli Wysokiej Porty, Aten oraz sygnatariuszy traktatu berlińskiego przystąpiono w 1880 roku. Podkreślano, że przy wytyczaniu nowej granicy grecko-tureckiej należało za kluczowy czynnik wziąć rozłożenie ludności greckiej oraz muzułmańskiej, aby zbyt duża grupa wyznawców islamu nie znalazła się pod panowaniem Hellenów. Obawiano się sporego niezadowolenia tej ludności z decyzji, a w przypadku dużej grupy mogłoby się to wiązać z destabilizacją i buntem muzułmańskim przeciwko władzom w Atenach277. Podkreślano, że szczególnie trudne będzie przekazanie Grekom Larisy, w której trzy czwarte mieszkańców wyznawała islam, do tego miasto było otoczone przez muzułmańskie wioski278. Miasta, w których faktycznie Grecy stanowili mniejszość, były największym problemem przy demarkacji. Podobnie było w przypadku rejonów Prevesy, Arty i Margariti, gdzie znajdowała się większość muzułmanów. Zastanawiano się nad wycofaniem z przekazania obszarów Tesalii, zamieszkałych przez Greków i Turków, a oddanie pod władanie greckie Epiru, gdzie obok Hellenów żyli Albańczycy279. Problemem była aktywność Ligi Prizneńskiej, dysponującej siłami liczonymi na 20 tys. ludzi – w efekcie wkroczenie Greków na ziemie zamieszkałe przez ludność albańską mogłoby być jeszcze bardziej kłopotliwe i spowodować większe niepokoje niż zajęcie Tesalii280. Podobnie jak chrześcijanie z Tesalii deklarowali, że nie chcą żyć pod panowaniem osmańskim, równoznacznym z ciągłym strachem przed agresją ze strony muzułmanów, Albańczycy grozili, że nie oddadzą swoich ziem bez walki. Po przekazaniu Czarnogórze Podgoricy i Ulcinju oraz sandżaku Niszu Serbii, a następnie wygnaniu z tych terenów Albańczyków, ludność ta, reprezentowana przez Ligę Priznreńską, podkreślała, że nie zaakceptuje kolejnych strat na rzecz państw chrześcijańskich, w tym Epiru na rzecz Grecji281. Pojawiły się również postulaty ze strony władz w Atenach, by otrzymały rekompensatę w postaci Krety, w przypadku której nie było wątpliwości, że żyła tam zasadniczo społeczność helleńska282. Precyzyjne wytyczenie granic według klucza wyznaniowo-etnicznego okazywało się niemożliwe. Brytyjczycy w styczniu 1881 roku przeprowadzili wizję lokalną w rejonie Paramythii i Margariti – podkreślali, że ludność tam była wymieszana: Grecy zamieszkiwali głównie równiny, a muzułmanie, w tym albańskojęzyczni, wzgórza283. Problem istniał także w przypadku zatoki Kalamas, która pod względem wyznaniowym i etnicznym również była różnorodna284. 279 Sir L. Simmons to Lord Tenterden, 15.07.1880, FO 476/28/10–14 (Annexes to Memorandum by Mr. Currie on the Greek Frontier Question). 280 Consul St. John to Earl Granville, Ragusa 26.02.1881, FO 476/28/17 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, March 1881). 281 Consul Reade to Earl Granville, Corfu 8.03.1881, FO 476/28/41–42 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, March 1881); Negotiations for the Rectification of the Greek Frontier from the Treaty of Berlin of 1878 to the Convection, signed at Constantinople May 24, 1881, FO 881/5254/23. 282 Negotiations for the Rectification of the Greek Frontier from the Treaty of Berlin of 1878 to the Convection, signed at Constantinople May 24, 1881, FO 881/5254/14. 283 Memorandum by General Sir L. Simmons, G.C.B., FO 476/28/91–93 (Correspondence Respecting the Affairs of Greece, January 1881). 284 Sir L. Simmons to Lord Tenterden, 15.07.1880, FO 476/28/10–14 (Annexes to Memorandum by Mr. Currie on the Greek Frontier Question). 285 Ibidem. Stanowisko władz osmańskich było początkowo nieprzejednane, co doprowadziło do mobilizacji ogłoszonej przez Greków i zagrożenia wybuchu kolejnej wojny. Wysoka Porta przypominała, co zrobiły Serbia i Czarnogóra z ludnością islamską na przyłączonych w 1878 roku obszarach – obawiano się, że „śmierć i wygnanie” czeka również wyznawców islamu z przekazanych Grecji obszarów285. „Wydanie tak dużego miasta [Larisy] przez kalifa, zwierzchnika islamu, pod władzę chrześcijańskiego króla zachwieje jego autorytetem jako władcy imperium oraz wszystkich muzułmanów” – wyrażał swoje obawy dla stabilności Turcji brytyjski dyplomata Edward Goschen286. Przywoływano, że sprawa Tesalii może okazać się destrukcyjna dla pozycji sułtana i doprowadzić do nowego kryzysu, a muhadżirowie z Bałkanów w Azji Mniejszej z coraz mniejszym szacunkiem wypowiadali się o Abdulhamidzie II jako władcy, który nie jest w stanie odpowiednio chronić swoich poddanych i oddaje ziemie muzułmańskie bez jednego wystrzału. Wysoka Porta jednak znajdowała się w sytuacji bez wyjścia – zerwanie negocjacji z Grekami i odmowa przekazania Tesalii byłaby równoznaczna z wojną z Królestwem bądź powstaniem greckim w tym regionie. A taką sytuację mogłyby wykorzystać inne kraje regionu, Rosja, a również rewolucjoniści aktywni w całej Turcji. Osłabione po latach konfliktów oraz buntów Imperium Osmańskie nie mogło ryzykować przedłużenia „wielkiego kryzysu wschodniego”287. Należy jednak podkreślić, że w Tesalii i Epirze jeszcze w lutym 1881 roku powiększono liczebność garnizonów osmańskich z 43 do 50 tys., do tego jeszcze mobilizowano formacje nieregularne baszybuzuków w liczbie 3–4 tys. Wysoka Porta więc nie wykluczała scenariusza wojny288. 286 Mr Goschen to Earl Granville, Berlin 27.07.1880, FO 476/28/9–10 (Annexes to Memorandum by Mr. Currie on the Greek Frontier Question). 287 Sir L. Simmons to Lord Tenterden, 15.07.1880, FO 476/28/10–14 (Annexes to Memorandum by Mr. Currie on the Greek Frontier Question). 288 Consul St. John to Earl Granville, Ragusa 24.02.1881, FO 476/28/16 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, March 1881). 289 Memorandum by Mr. Currie on the Greek Frontier Question, 4.04.1880, FO 476/28/5. 290 Mr. Goschen to Earl Granville, Constantinople 19.04.1881, 476/29/97–98 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, April 1881); Stąd ze strony serbskiej pojawiały się zarzuty, że, mimo iż Belgrad i Ateny podejmowały podobne działania wobec społeczności muzułmańskich na nowo przyłączonych Już w trakcie rozmów nie było złudzeń, że Grecja będzie musiała zobowiązać się do poszanowania praw religijnych i własnościowych muzułmanów. Podkreślano jednak, że prawa te muszą przysługiwać wyznawcom islamu, niezależnie czy pozostaną w Grecji, czy też wyemigrują – chodziło o gwarancje możliwości sprzedaży, wydzierżawienia, a nawet pozostawienia pustego majątku. Przedstawiciele mocarstw stawiali także warunek, że nie może dojść do izolacji muzułmanów od funkcji publicznych, a powinno się spośród nich wyłaniać zarówno urzędników, jak i deputowanych w parlamencie289. Edward Goschen przekonywał jednak, że nie trzeba obarczać Grecji takimi obostrzeniami jak w przypadku Bułgarii czy Serbii, w przeciwieństwie do których „było to stare państwo o ustabilizowanym systemie ustrojowym i prawnym”. Brytyjski dyplomata wyrażał przekonanie, że nie istniała potrzeba wprowadzania autonomii dla Tesalii w ramach Królestwa, a jedynie należało zabezpieczyć muzułmańskie prawa własności i zobowiązać administrację grecką do respektowania osmańskich aktów własności290. Potem w maju 1881 roku, obserwując los ziemiach, to Serbia znalazła się w ogniu krytyki mocarstw, a Grecja – nie. Zob. Начелник округа нишког министру иностроних послова Јовану Ристићу, Ниш 17.09.1879, АС МИД-ПО ролна 52 II/30–35. 291 Mr. Goschen to Earl Granville, Constantinople 13.05.1881, FO 476/29/63–64 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, April 1881). 292 Sir L. Simmons to Lord Tenterden, 15.07.1880, FO 476/28/10–14 (Annexes to Memorandum by Mr. Currie on the Greek Frontier Question). 293 Alternative Lines of Frontier which may be taken into consideration by an International Arbitration Commission by Major J. C. Ardagh, C.B., R.E., D.A.Q.M.G., 15.01.1881, FO 476/28/9, 12–13 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, February 1881). muzułmanów w prowincji, Goschen zmienił zdanie i podkreślał potrzebę powstania całkowicie niezależnych islamskich instytucji administracyjno-sądowniczych wzorem tych z Rumelii Wschodniej291. Il. 49: Podział Tesalii między Grecję a Imperium Osmańskie w 1881 roku [Źródło: FO 476/29] Pierwotnie planowano przekazać Grecji obszar Tesalii, Arty i Epiru zamieszkały przez 500–600 tys. ludzi, z czego 71–85 tys. stanowili muzułmanie. Maksymalne aspiracje władz w Atenach obejmowały tereny zaznaczone kolorem zielonym oraz białym na ilustracji 49292. Do ostatniego momentu Wysoka Porta protestowała przed wydawaniem Larisy ze względu na większość muzułmańską w mieście, ale również istnienie tam licznych obiektów o charakterze religijnym oraz koncentrację własności wyznawców islamu. Sprzeciwiali się temu również sami muzułmanie – w Janinie, Arcie, Prevesie i Margariti doszło do protestów ludności293. Nacisk mocarstw na Wysoką Portę okazał się ostatecznie skuteczny. Po długich negocjacjach 2 lipca 1881 roku podpisano osmańsko-grecką konwencję konstantynopolitańską. Dokument w pierwszych dwóch artykułach opisywał nowe granice – na ilustracji 50 na zielono zaznaczono obszar ostatecznie przyłączony do domeny króla Hellenów. Grecja zobligowała się szanować prawa do życia, własności, godności, kultu i obyczajów wszystkich mieszkańców scedowanego terytorium na równi z innymi obywatelami państwa. W oddzielnym artykule władze w Atenach zagwarantowały prawa własności w oparciu o osmańskie akty własności oraz zachowanie statusu wakfów. Osmański majątek państwowy miał zostać przekazany pod kontrolę rządu greckiego za pośrednictwem specjalnie powołanej do tego komisji turecko-greckiej, która w przeciągu dwóch lat miała określić wysokość należnego Wysokiej Porcie odszkodowania. Równocześnie do jej zadań miało należeć nadzorowanie przestrzegania praw własności muzułmanów w Królestwie. Konwencja surowo zakazywała przeprowadzania jakichkolwiek wywłaszczeń, nawet za odszkodowaniami lub na drodze ustawy. Wykluczono również zmuszanie właścicieli ziemskich do sprzedaży swoich ziem czy ich parcelacji. Wyraźnie podkreślano, że każde prawo w zakresie regulacji stosunków rolnych musiało obowiązywać na tych samych zasadach wszystkich obywateli. Zagwarantowano pasterzom oraz rolnikom, którzy korzystali na zasadach dzierżawy z pastwisk lub pól w Tesalii, prawo do kontynuowania swojej działalności gospodarczej. W oddzielnym artykule obiecano muzułmanom wolność religijną, a islamskim instytucjom duchownym – zachowanie majątku. Państwo zobowiązywało się, że nie będzie ingerować w obsadzanie stanowisk przywódców duchownych społeczności muzułmańskiej oraz utrzyma sądownictwo w zakresie szarijatu. Władze w Atenach zagwarantowały także, że nie będą w żaden sposób występowały na szkodę muzułmanów z Tesalii. Z punktu widzenia pozycji społeczności islamskiej kluczowy był jeden z ostatnich artykułów dokumentu, który wskazywał, że każdy mieszkaniec Tesalii miał trzy lata na podjęcie decyzji o przyjęciu obywatelstwa greckiego bądź pozostaniu poddanym sułtana osmańskiego, co było równoznaczne z wyjazdem z kraju. Zagwarantowano przy tym emigrantom pełnię praw opisanych w traktacie oraz zwolniono muzułmanów ze służby wojskowej na okres trzech lat. Konwencja zakazywała również nakładania nowych obciążeń podatkowych na ludność ze scedowanych terytoriów, co było wyrazem obaw, że może to być narzędzie do pozbycia się muzułmanów z Tesalii. Kwestie związane z wdrażaniem w życie oraz przestrzeganiem konwencji znajdowały się pod nadzorem mocarstw294. 294 Appendix: Convention, FO 476/29/31–33 (Analysis by Lord Tenterden of the Correspondence Relating to the Greek Frontier). Władze osmańskie miały szereg zastrzeżeń do ostatecznego kształtu konwencji, wynikających w dużej mierze z pierwszych doświadczeń w zakresie ochrony praw muzułmanów w Serbii i Bułgarii. Domagały się, żeby w dokumencie zawrzeć gwarancje władz centralnych oraz lokalnych Grecji dotyczące ochrony meczetów, medres, szkół muzułmańskich oraz innych budynków islamskich w Tesalii. Proponowano zapis dotyczący przekazania wakfów pod zarząd hodżów, meczetów – imamów bądź hatibów, a cmentarzy muzułmańskich – gmin islamskich. Wysoka Porta liczyła także na dodatkowe zabezpieczenie kompetencji sądów podległych szeih-ul islamowi oraz określenie zakresu ich jurysdykcji. Istotny był również postulat dotyczący wprowadzenia szczególnych gwarancji związanych z dysponowaniem przez muzułmańskich emigrantów majątkiem pozostawionym w Grecji podczas pobytu zagranicą. Nalegano również na przedłużenie okresu danego na wyjazd do dziesięciu lat295. 295 First Annex to the General Protocle. Articles presented by the Ottoman Phenipontiaries at the First Conference, 476/29/21–22 (Despatch from Mr. Goschen forwarding the Convection for the Settlement of the Frontier between Greece and Turkey, signed at Constantinople on the 24th May, 1881). 296 Alternative Lines of Frontier which may be taken into consideration by an International Arbitration Commission by Major J. C. Ardagh, C.B., R.E., D.A.Q.M.G., 15.01.1881, FO 476/28/10 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, February 1881); S. Bandžović, Deosmanizacija Balkana…, s. 187–188; N. Immig, The „New” Muslim Minorities…, s. 515. W efekcie do Królestwa Hellenów przyłączono obszar Tesalii oraz Arty, zamieszkały przez 45 300 muzułmanów, skoncentrowanych w Larisie, Trikali, Tyrnavos, Almyro i ich okolicach. Region ten był zdominowany przez Greków (292 tys.), żyła tam również społeczność żydowska (6 tys.). W samej Larisie mieszkało w tym okresie 24 tys. ludzi, z czego 13 tys. wyznawała islam, 8 tys. była Grekami, a 3 tys. Żydami sefardyjskimi. Podkreślano również orientalny charakter miast tesalskich, chociażby dużą ilość meczetów w Larisie (27)296. Samo przekazanie tych terenów pod panowanie greckie przebiegło spokojnie – nastąpiło pod nadzorem komisji złożonej z przedstawicieli mocarstw oraz Imperium Osmańskiego. Doszło do uroczystego, trwającego miesiąc, objazdu króla i premiera po nowej prowincji, w czasie którego władca w pierwszej kolejności spotykał się z przedstawicielami wspólnoty muzułmańskiej. Władze w Atenach czyniły szereg gestów, zachęcających muzułmanów do pozostania w Tesalii, pojawiły się głosy, że powinno się prowadzić do ich integracji. Nie bez znaczenia była również rywalizacja o głosy licznej społeczności islamskiej w czasie wyborów uzupełniających do parlamentu. Dwóch muzułmanów zostało zresztą deputowanymi, umożliwiono im złożenie przysięgi na Koran, a nie na Biblię jak w przypadku greckich posłów. Trzeba jednak pamiętać, że obecność wyznawców islamu w parlamencie greckim była zasadniczo bez znaczenia – nie uczestniczyli w debatach, nawet w sprawie tak istotnej dla reprezentowanej przez nich ludności jak kwestia reformy agrarnej w Tesalii297. 297 N. Immig, The „New” Muslim Minorities..., s. 514–515, 517. 298 Vice-Consul Longworth to Mr. Plunkett, Larissa 15.06.1881, FO 476/29/53 (Correspondence respecting the Affairs of Greece, June 1881). 299 Earl Granville to Major-General Sir E. Hamley, Foreign Office 20.07.1881, FO 476/29/18 (Respecting the Affairs of Greece, July 1881); Major-General Sir E. Hamley to Earl Granville, Therapia 21.07.1881, FO 476/29/19 (Respecting the Affairs of Greece, July 1881). 300 Consul-General Blunt to Earl Granville, Salonica 10.07.1881, FO 476/29/19–20 (Respecting the Affairs of Greece, July 1881). 301 Consul-General Blunt to Earl Granville, Salonica 31.10.1881, FO 476/29/7–8 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, November 1881). 302 Vice-Consul Longworth to Earl of Dufferin, Larissa 26.10.1881, FO 476/29/8 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, November 1881). 303 N. Immig, The „New” Muslim Minorities..., s. 515. Muzułmanie z Tesalii przyjęli z niezadowoleniem fakt, że region znajdzie się pod władzą grecką, jednak pojawiały się również głosy, że doceniali treść i założenia konwencji konstantynopolitańskiej. Część miała nadzieję, że Grecy zgodnie z obietnicami pozwolą im żyć tak jak przed 1881 rokiem. Obrazuje to zapytanie bejów z Larisy do wicekonsula brytyjskiego Johna Augustusa Longwortha, którzy mieli wątpliwości, czy w świetle artykułu 3, gwarantującego ochronę zwyczajów, będą mogli wciąż posiadać haremy. Longworth zapewnił ich, że nie będzie przeciwwskazań, pod warunkiem, że w przybytkach tych nie będzie niewolników298. Po ogłoszeniu treści traktatu pojawiły się pogłoski o wybuchu zamieszek muzułmańskich w rejonie Arty, jednak szybko je zdementowano299. Muzułmańscy bejowie z rejonu Karditsy, zamieszkałego przez 2 tys. wyznawców islamu (8,7%), zapowiedzieli, że nigdzie nie planują wyjeżdżać, a podporządkują się władzom oraz zaoferowali pomoc w instalacji nowej administracji300. Brytyjski konsul w Salonikach Charles Blunt przytoczył historię miejscowego beja, który posiadał także ziemię w Tesalii. Muzułmanin przygotowywał się do sprzedaży majątku jeszcze przed ogłoszeniem przejęcia prowincji przez Greków, od czego Bluntowi udało się go odwieźć i polecił obserwować rozwój wydarzeń. W październiku 1881 roku salonicki bej uznał, że prawa muzułmanów w Tesalii były respektowane i na tym etapie powstrzymał się ze zbyciem ziem301. Stanowisko bejów było kluczowe przy decyzji o wyjeździe innych członków wspólnoty – jako liderzy społeczności, mieli duży wpływ na pozostałych wyznawców islamu302. Istotny w tej kwestii był również termin dany muzułmanom na przyjęcie obywatelstwa greckiego, a odmowa i pozostanie poddanym sułtana były równoznaczne z decyzją o wyjeździe. Konwencja konstantynopolitańska wskazywała, że wyznawcy islamu powinni zdecydować o tym do 1884 roku, następnie okres ten wydłużono do 1889 roku303. Nie można jednak zaprzeczyć, że reakcją na ogłoszenie decyzji zawartych w konwekcji konstantynopolitańskiej były wyjazdy – wielu muzułmanów uznało, że nie będzie mogło żyć pod panowaniem chrześcijan oraz bało się represji. Grecy podkreślali, że gdy dostrzegano, iż wprowadzanie administracji greckiej w Tesalii przebiega pokojowe, decydowano się wracać do swoich domów304. Mogło to budzić mylne wrażenie – wiele osób powracało wyłącznie po to, by szybko sprzedać majątek i ponownie wyjechać. Swój udział w procesie emigracji mieli muzułmańscy agitatorzy, wzywający do opuszczania „ziemi giaurów” i osiedlania się w założonym wówczas mieście Hamidicz jako nowym muzułmańskim ośrodku przy granicy z Artą. Czyniono to przy asyście przedstawicieli Wysokiej Porty, która przygotowywała się do przyjęcia nowych fal emigrantów305. Brytyjscy dyplomaci tłumaczyli exodus z Tesalii „nomadzką mentalnością” muzułmanów, która przejawiała się tym, że mimo iż żyli na tych obszarach od wieków, czuli się obco i wyrażali antypatię wobec greckich sąsiadów306. Wśród grupy, która definitywnie zadecydowała o wyjeździe z Grecji, wyróżniali się osmańscy wojskowi oraz urzędnicy307. 304 Consul Onofrio to Acting Consul Woodley, Santa Maura 17.07.1881, FO 476/29/19 (Respecting the Affairs of Greece, July 1881). 305 Consul Onofrio to Consul Reade, Santa Maura 5.11.1881, FO 476/29/9 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, November 1881). 306 Major Ardagh to Earl Granville, In Camp, near Malakasi, 25.08.1881, FO 476/29/9–10 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, September 1881). 307 Earl Granville to Mr. Goschen, Constantinople 10.05.1881, 476/29/41 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, May 1881). 308 Vice-Consul Longworth to Earl of Dufferin, Volo 3.12.1881, FO 476/29/27 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, November 1881). Winą za emigrację obarczano również władze lokalne i wojsko greckie, które różnymi sposobami przymuszały wyznawców islamu do wyjazdów. Wbrew zapewnieniom greckim i arbitrażowi, dochodziło do aktów wymierzonych w tę społeczność, m.in. dewastacji cmentarzy islamskich, budowania atmosfery niechęci czy pośredniego zmuszania do wyjazdów. W Volo doszło do ataku pijanych mieszkańców pobliskiej wsi Makrinitsa na miejscowy meczet oraz domy tureckie, co nie było zwykłym aktem wandalizmu – sprawcy podkreślili, że był to odwet za zniszczenie przez żołnierzy osmańskich cerkwi w ich miejscowości w styczniu 1881 roku308. Już w grudniu 1881 roku donoszono, że spośród 40 tys. muzułmanów z Tesalii, 3 tys. od lipca zdecydowało się na sprzedaż majątku i wyjechało. Połowę stanowili pracownicy osmańskiego sektora publicznego, którzy stracili swoje miejsce zatrudnienia. Najwięcej muzułmanów wyjeżdżało z Larisy, Tricali, Armyro i Volo, odpływali statkami z portów do Smyrny. Powroty z Anatolii stanowiły rzadkość – w tym czasie mowa była o przypadkach 5– 6 rodzin, które rozczarowane warunkami panującymi w Azji Mniejszej zdecydowały się znowu skierować do Tesalii309. Te liczby mogły być jednak większe, co obrazują dane z Larisy, gdzie przed 1881 rokiem żyło 24 tys. mieszkańców, a w sierpniu tego roku donoszono, że ta liczba spadła do 14 tys. Brytyjski wicekonsul w Larisie John Augustus Longworth podkreślał, że proces emigracji wyznawców islamu z miasta wciąż trwał – do wyjazdu szykować się mieli „Turcy i Albańczycy o zniszczonej reputacji”310. Kolejna fala migracyjna nastąpiła w roku 1884, kiedy zniesiono zwolnienie od służby wojskowej311 oraz kiedy mijał pierwotny termin zadeklarowania obywatelstwa greckiego. Część komentatorów twierdziła, że po trzyletnim okresie przejściowym „muzułmanie w Tesalii w pełni zaczną podlegać greckiemu prawu i konstytucji”, co odnosiło się do przyjęcia obywatelstwa greckiego przez tych, którzy pozostali312. W Królestwie Grecji w 1890 roku żyło 13 163 muzułmanów (na 2,2 mln całej ludności tego kraju), w 1907 – między 3,5 a 4 tys. (na 2,632 mln), a w 1911 roku – 2,9 tys.313. Wyzwaniem dla państwa było zapełnianie pustoszejącej Tesalii, szczególnie w obliczu narastającego problemu, jakim była masowa emigracja do USA. W latach 1890–1914 za ocean wyjechało 350 tys. ludzi, czyli co szósty mieszkaniec Grecji, a ponad 60% z tej grupy nie powróciło do kraju314. W efekcie na przełomie stuleci, przyrost ludności Grecji (0,7% rocznie) był porównywalnie niższy niż w innych krajach bałkańskich: Serbii (1,63%), Bułgarii (1,58%) czy kontrolowanej przez Austro-Węgry Bośni i Hercegowinie (1,58%)315. 309 Vice-Consul Longworth to Earl of Dufferin, Volo 3.12.1881, FO 476/29/27 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, November 1881). 310 Vice-Consul Longworth to Earl of Dufferin, Larissa 26.08.1881, FO 476/29/11–12 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, September 1881). 311 Dlatego w czasie negocjacji Wysoka Porta naciskała, by całkowicie zwolnić wspólnotę z tego obowiązku wobec państwa. Mr. Goschen to Earl Granville, Constantinople 13.05.1881, FO 476/29/59–61 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, April 1881). 312 Vice-Consul Longworth to Earl of Dufferin, Larissa 26.10.1881, FO 476/29/8 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, November 1881). 313 S. Bandžović, Deosmanizacija Balkana..., s. 187–188; N. Clayer, X. Bougarel, Les musulmans de l'Europe du Sud-Est: des empires aux états balkaniques, Paris 2013, s. 72; S. Drakulic, op. cit., s. 247; J. McCarthy, Muslim in Ottoman Europe…, s. 38. 314 J. Bonarek et al. op. cit., s. 516–517. 315 М. Паларе, op. cit., s. 39. 316 N. Immig, The „New” Muslim Minorities..., s. 515. Oficjalnie rząd w Atenach prezentował się jako przeciwny wyjazdom. Różnie można tłumaczyć tę postawę: obawą greckich elit przed negatywnymi skutkami ekonomicznymi masowego exodusu muzułmanów dla prowincji czy demonstratywnym wprowadzeniem w życie warunków przekazania Tesalii państwu greckiemu ku aprobacie mocarstw316. Podkreślano również, że respektowanie przez władze greckie praw muzułmanów będzie miało wpływ na stosunek Imperium Osmańskiego do Greków w Macedonii, Tracji i Epirze317. Istotne w tym kontekście jest również to, że Cerkiew w Królestwie Grecji nie prowadziła akcji chrystianizacyjnej wśród tej ludności. Zachowawczy stosunek hierarchii do tej kwestii może obrazować sytuacja z 1891 roku. Małoletni syn muftiego Sofii, który pobierał nauki w Adrianopolu, zdecydował się zbiec do stolicy Grecji, gdzie zadeklarował chęć przyjęcia chrztu. Metropolita Aten Germanos zachował się bardzo ostrożnie – oświadczył, że chłopak będzie mógł dokonać aktu konwersji dopiero po ukończeniu 18–20 lat, a przed tym będzie on musiał pobierać nauki na temat chrześcijaństwa318. 317 Consul-General Blunt to Earl Granville, Salonica 31.10.1881, FO 476/29/7–8 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, November 1881). 318 „Балканска зора” 1891, год. II, бр. 486 (8 ноември), s. 3. 319 Pojawiły się wątpliwości, czy sądownictwo w zakresie szarijatu może funkcjonować na terytorium Królestwa Grecji, gdyż konstytucja z 1864 roku zakazywała istnienia sądów niepaństwowych, przewidywała również, że każdy sędzia musiał być powoływany przez króla. Żaden kadi ani naib nie został w Grecji wyznaczony przez monarchę na swoje stanowisko. 320 S. Katsikas, Millet legacies…, s. 54–56. Gwarancje przyznane muzułmanom w Tesalii na mocy konwencji konstantynopolitańskiej z 2 lipca 1881 roku obligowały władze w Atenach do zabezpieczenia życia, godności, własności oraz autonomii religijnej muzułmanów oraz uznawania sądownictwa szarijatu na terenie Królestwa Grecji319. W stolicy każdego okręgu powołano muftiego, który miał zajmować się sprawami ślubów, rozwodów, dziedziczenia, sprawować nadzór na meczetami, wakfami, szkołami wyznaniowymi i dobroczynnością w zakresie zakatu. Jeden muftlik miał obejmować wspólnotę 40 tys. muzułmanów, co zupełnie nie korespondowało z faktyczną liczbą muzułmanów w państwie, szczególnie wobec wzmożonej emigracji. Muftich powołano wyłącznie w Tesalii, gdyż poza nowo przyłączonymi do Grecji obszarami nie żyły zwarte społeczności muzułmańskie. W 1882 roku funkcjonowały cztery muftliki: Larisy, Farsali, Trikali i Volo; w 1910 roku powstał kolejny w Kadice. Mufti był wybierany przez członków wspólnoty islamskiej, znajdował się jednak pod kontrolą rządu greckiego i był traktowany jak urzędnik państwowy. Obok muftich powołano rady muzułmańskie, które na poziomie gminnym miały administrować meczetami, szkołami i wakfami320. W rzeczywistości sytuacja mniejszości nie była tak różowa jak przedstawiały to najczęściej przed mocarstwami władze greckie. Mimo że partie były świadome tego, że powinny rywalizować o głosy muzułmanów w wyborach do parlamentu, ograniczano ich prawa polityczne. By nie dopuścić do znacznej reprezentacji wyznawców islamu w greckim parlamencie, wielu nowych muzułmańskich poddanych króla Hellenów nie wpisano na listy wyborcze w grudniu 1881 roku. Tłumaczono to tym, że nie mieli oni statusu obywateli greckich, co było związane z trzyletnim okresem przejściowym321. Wskazywano także na incydenty związane z zamykaniem przez ludność grecką wyznawców islamu w ich własnych domach, by nie mogli wziąć udziału w głosowaniu – takie przypadki odnotowano, np. w Domokos czy Fersali322. Ograniczenie roli politycznej muzułmanów w regionie następowało stopniowo. Muzułmański burmistrz (muhtar) Larrisy Halil Bej wprawdzie pozostał na swoim stanowisku po aneksji Tesalii, jednak w sierpniu 1882 roku został zdymisjonowany, zachowując nieoficjalną funkcję lidera muzułmańskich mieszkańców miasta. Ateńska gazeta „Paliggenisia” podała, że utrata stanowiska przez burmistrza związana była z podejrzanymi kontaktami beja z władzami w Konstantynopolu, ale także sianiem fermentu wśród „osmańskich współobywateli”. Otwarcie o muzułmanach mówiono jako o obcych, którzy przyczyniali się do „zatruwania” atmosfery panującej w Tesalii323. Podobnie jak ograniczanie obecności muzułmańskiej w sferze publicznej następowało stopniowo, nie doszło też od razu do masowego exodusu muzułmanów – wskazuje się, że np. społeczność muzułmańska w Trikali przestała istnieć pod koniec XIX wieku324. 321 Mr. Ford to Earl Granville, Athens 15.11.1881, FO 476/29/18 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, November 1881); Consul-General Blunt to Earl Granville, Salonica 8.11.1881, FO 476/29/18 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, November 1881). 322 S. Katsikas, Millet legacies…, s. 61. 323 N. Immig, The „New” Muslim Minorities..., s. 519. 324 J. Bonarek et al., op. cit., s. 522. 325 Mr. Goschen to Earl Granville, Constantinople 13.05.1881, FO 476/29/63–64 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, April 1881). 326 Mr. Goschen to Earl Granville, Constantinople 10.05.1881, FO 476/29/44 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, April 1881). 327 Major Ardagh to Earl Granville, In Camp, near Malakasi, 25.08.1881, FO 476/29/9–10 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, September 1881). Kluczowy wpływ na emigrację muzułmanów miało podważanie przez Greków ich praw majątkowych. Najwygodniejszym sposobem odbierania muzułmanom własności było nieuznawanie autentyczności osmańskich aktów własności. Władze greckie wykorzystywały również system podatkowy, żeby uderzyć w muzułmańskich posiadaczy ziemskich i doprowadzić do sytuacji, w której nieopłacalne byłoby prowadzenie przez nich gospodarstwa. Czyniono to wbrew konwencji konstantynopolitańskiej, w której władze w Atenach zobligowały się do uznawania tapi oraz nienakładania nowych podatków325. Podobnie jak po wojnie o niepodległość, pojawiło się wielu spekulantów, którzy chcieli wykorzystać sytuację muzułmanów do powiększania majątków326. Część greckich chłopów z Tesalii decydowała się na bojkotowanie regulowania dzierżaw należnych bejom, jakkolwiek te działania były wymierzone również w chrześcijańskich właścicieli ziemskich. Greckie włościaństwo podkreślało, że żyje w wolnym państwie greckim i nie podlega już dawnym panom327. W Tesalii nie doszło do reformy rolnej, o którą zabiegali greccy chłopi – wciąż nie dysponowali ziemią i pracowali na wielkich gospodarstwach rolnych, należących do bogatych, w większość wywodzących się z diaspory Greków, którzy wykupili od bejów ziemie328. Przed 1881 roku Tesalia, obok Macedonii i Tracji, były obszarami, gdzie znajdowało się najwięcej cziftlików w Turcji Europejskiej, po przyłączeniu tego obszaru do Grecji wciąż znajdowało się tam wiele gospodarstw tego typu329. Grecy patrzyli również łakomym wzrokiem na wakfy, które miały na mocy konwencji konstantynopolitańskiej funkcjonować na tych samych zasadach, co przed 1881 rokiem. Nie było to przestrzegane. Majątki tego typu w wielu przypadkach były uznawane za własność sułtana, a co za tym idzie – były nacjonalizowane. W efekcie przejmował je skarb państwa za odszkodowaniem wypłacanym Wysokiej Porcie, a gminy muzułmańskie w Tesalii pozostawały bez zaplecza finansowego330. 328 J. Bonarek et al., op. cit., s. 516. 329 M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach…, s. 49. 330 Mr. Goschen to Earl Granville, Constantinople 13.05.1881, 476/29/63–64 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, April 1881). 331 Abstracts of Proceedings in the Greek Question, to the Conclusion of the Treaty between England, Russia, and France, 1827–1831, FO 198/1/39 (Part VI). 332 S. Drakulic, op. cit., s. 243. 333 O. Turan, Turkish Migrations from Bulgaria, [w:] Forced Ethnic Migrations…, s. 78; Więcej o emigracji muzułmanów z Krety w tym czasie zob. U. Z. Peçe, An island unmixed: European military intervention and the displacement of Crete's Muslims, 1896–1908, “Middle Eastern Studies” 2018, 54:4, s. 575–591. Co ciekawe, emigracja muzułmanów objęła w tym okresie także inne ziemie greckie – te, na których dochodziło do stopniowego umacniania pozycji Hellenów. Szczególnym przykładem jest Kreta, z której wyznawcy islamu stopniowo wyjeżdżali przez praktycznie cały XIX wiek, mimo że wyspa pozostawała w granicach państwa osmańskiego aż do wojen bałkańskich. Intensyfikacja emigracji nastąpiła po powstaniu z 1897 roku i przyznaniu autonomii wyspie. Na początku lat 30. XIX wieku wskazywano, że w jednym z kluczowych miast kreteńskich, Kandii, żyło 30 tys. Greków i 30 tys. muzułmanów331. Na przełomie XIX i XX wieku odnotowano wyraźny spadek liczby tej ludności, co było wynikiem wyjazdów, zwłaszcza w głównych ośrodkach miejskich. W Kandii mieszkało wtedy 500 muzułmanów, a w Rethimnon tysiąc. Nawet miejscowi bektaszydzi, którzy utrzymywali tradycyjnie dobre relacje z chrześcijanami, decydowali się na opuszczenie wyspy332. Łączną liczbę muzułmanów, którzy opuścili Kretę między wybuchem greckiej wojny o niepodległość a wojnami bałkańskimi szacuje się na 130 tys.333. Podsumowując, tradycyjna grecka historiografia nie wyróżnia się w swoich interpretacjach exodusu muzułmanów w XIX wieku na tle innych krajów regionu: „Turcy” nie opuszczali swoich domów, a reemigrowali do dawnej ojczyzny, tj. Azji, wiedzeni przez fanatyzm religijny i brak akceptacji dla zmian w otaczającym ich świecie334. W kontekście okresu po 1881 roku wskazuje się również na kluczowy wpływ agitatorów wysłanych przez Imperium Osmańskie, wzywających, by wierni wyjeżdżali z „państwa giaurów”335. Z drugiej strony w historiografii powszechnej przyjęte jest, że wyjazdy muzułmanów z Grecji były przejawem planowanej polityki represji prowadzonej przez rząd w Atenach336. Proces ten był jednak bardziej złożony. Można dostrzec wyraźne różnice między polityką rządu w Atenach po wojnie o niepodległość i po przyłączeniu Tesalii. Było to związane z kontekstem międzynarodowym – dopiero traktat berliński wprowadzał szereg regulacji dotyczących ochrony muzułmanów na Bałkanach. Okres rewolucji greckiej i następnych lat to czas – jak ujął to Justin McCarthy – „śmierci i wygnania”. W wyniku przemocy oraz przymusu, stosowanych przez Greków przy ostatecznej zgodzie mocarstw i Wysokiej Porty, w latach 20. i 30. XIX wieku na terenach opanowanych przez Greków zniknęła wspólnota muzułmańska. Po 1881 roku kluczową rolę w stopniowym procesie wyjazdów muzułmanów z Grecji odgrywały czynniki społeczno-ekonomiczne, niemożność dostosowania się miejscowych muzułmanów do zachodzących zmian oraz brak akceptacji wobec rządów „dawnej rai”. Dochodziło wprawdzie do bezpośrednich represji i dyskryminacji, jednak nie miały one znaczenia decydującego i nie naruszały zasadniczo standardów przyjętych w ówczesnej Europie337. Konflikty między Grekami a muzułmanami nie miały wyłącznie charakteru etnicznego, ale również społeczny, o czym świadczy fakt, że w Tesalii w podobnym stopniu greccy chłopi wdawali się w spory związane z parcelacją wielkich posiadłości ziemskich z muzułmańskimi bejami, jak i z greckimi właścicielami338. 334 N. Immig, The „New” Muslim Minorities..., s. 513. 335 S. Katsikas, Millet legacies…, s. 61. 336 Idem, European Modernity and Islamic Reformism among Muslims of the Balkans in the Late-Ottoman and Post-Ottoman Period (1830s–1945), „Journal of Muslim Minority Affairs” 2009, vol. 29, no. 4, s. 539. 337 N. Immig, The „New” Muslim Minorities..., s. 516. 338 Mr. Ford to Earl Granville, Athens 28.11.1881, FO 476/29/1 (Further Correspondence Respecting the Affairs of Greece, December 1881). Wskazane przyczyny (przemoc i dyskryminacja oraz czynniki społeczno-ekonomiczne) przeplatały się, niezależnie od tego, czy – jak w okresie rewolucji greckiej i w pierwszej połowie XIX wieku – nie istniała międzynarodowa ochrona praw muzułmanów w Grecji, czy – jak po 1881 roku – istniała, jednak władze potrafiły ją otwarcie łamać. Proces exodusu muzułmanów z państwa greckiego można podzielić na dwie fazy. Najpierw następowały ucieczki przed pogromami w obawie o życie w okresie zawieruchy rewolucyjnej czy na wieść o przejściu obszaru pod władzę chrześcijańską. Po ustabilizowaniu sytuacji, na decyzję o migracji wpływ miały zmiany statusu polityczno-społecznego oraz trudna sytuacja ekonomiczna związana z zepchnięciem do roli obywateli drugiej kategorii339. 339 N. Immig, The „New” Muslim Minorities..., s. 518–519. 340 К. Попов, Стопанска България (София 1916), [w:] История на българите 1878–1944 в документи, т. 1: 1878–1912, ч. 1: Възстановяване и развитие на българската държава, ред. В. Георгиев, С. Трифонов, София 1994, s. 144; J. Grzegorzewski, Za Dunajem. Bułgarya, Serbia, Czarnogóra, Lwów 1904, s. 178. *** Kluczową przyczyną utrzymania się licznej społeczności islamskiej w Bułgarii było powstanie państwa w warunkach ładu berlińskiego. Gdyby Bułgarom udało się utworzyć własne państwo w pierwszej połowie XIX wieku, jak Serbom i Grekom, prawdopodobnie skala emigracji z tych ziem byłaby nieporównywalnie większa. Nie można jednak zapominać, że w okresie osmańskim na ziemiach bułgarskich żyło znacznie więcej muzułmanów niż w paszaliku belgradzkim przed 1804 rokiem bądź Grecji Kontynentalnej i na Peloponezie przed 1821 rokiem, co było wynikiem innych losów tych terenów. Wyznawcy islamu już wcześniej masowo migrowali z ziem serbskich i greckich w wyniku wojen autriacko-tureckich i wenecko-tureckich. Porównanie przypadku Bułgarii oraz Serbii i Grecji świadczy o tym, że znacznie łatwiej było doprowadzić do wyjazdów muzułmanów z obszarów, gdzie nie stanowili oni zwartej społeczności. W Bułgarii, Serbii i Grecji najgwałtowniejsze procesy migracyjne następowały wraz z powstaniami narodowymi, wojnami, odłączaniem się terytoriów od Imperium Osmańskiego i przejmowaniem nad nimi władzy przez narody chrześcijańskie: przez powstanie nowych państw, uzyskanie statusu autonomii, poszerzanie granic, okupację czy zmianę statusu międzynarodowego obszaru. W przypadku Serbii i Grecji proces ten prowadził do homogenizacji kraju. Bułgarski demograf Kirił Popow czy polski etnolog Jan Grzegorzewski słusznie zauważyli, że gdy z innych krajów bałkańskich muzułmanie właściwie całkowicie wyemigrowali, w Bułgarii pozostała ich znacząca społeczność, co stanowi dowód na łagodniejszą politykę w wydaniu bułgarskim niż w serbskim bądź greckim340. Faktycznie, najbardziej obiektywną miarą oceny polityki są jej skutki. Przyjmując, że prowadzone przez Serbię i Grecję polityka narodowa doprowadziła do faktycznego zniknięcia społeczności muzułmańskiej z ich obszaru, nie sposób ocenić jej inaczej niż jako wymierzoną w tę mniejszość. Wbrew często przywołanym opiniom, nie można traktować wszystkich państw bałkańskich jednakowo, gdy chodzi o dążenia do osiągnięcia etnicznej i religijnej homogeniczności. Dowodzi to przykład bułgarskiej polityki mniejszościowej wobec muzułmanów w okresie od powstania państwa do wybuchu wojen bałkańskich, szczególnie, gdy patrzy się na nią przez pryzmat działań podejmowanych w XIX wieku przez Serbów i w pierwszej połowie XIX wieku przez Grecję341. 341 М. Тодорова, Османското наследство на Балканите, „Либерален преглед” 2013, ч. 1, s. 1567. Doświadczenie muzułmanów z ziem greckich było bardzo podobne do tego z Serbii. Państwa te zaczęły kształtować się w podobnym czasie, a ucieczki ludności muzułmańskiej w okresie powstań serbskich i greckiej wojny o niepodległość miały pokrewny charakter. Serbom oraz Grekom właściwie w pierwszej połowie XIX wieku dano wolną rękę w kwestii losu muzułmanów żyjących w ich domenach i nie mieli oni skrupułów przed przesiedleniem ludzi, których uznali za relikt minionej, znienawidzonej epoki. „Wielki kryzys wschodni” wiele zmienił, nałożono po nim na rząd w Belgradzie i Atenach szereg zobowiązań dotyczących poszanowania praw mniejszości muzułmańskiej w znajdujących się pod ich kontrolą sandżaku Niszu oraz Tesalii. Mimo obietnic w tym zakresie, do wojen bałkańskich muzułmanie w Grecji oraz Serbii faktycznie zniknęli – zdecydowali się na wyjazd, w czym, w większym lub mniejszym stopniu, rolę odegrały nowe władze. Ten scenariusz był możliwy z powodu kilku czynników. Po pierwsze późniejsze centra tych państw, tj. paszalik belgradzkie i Peloponez, we wcześniejszych stuleciach, były zajmowane przez państwa katolickie (Austrię oraz Wenecję), co skutkowało wcześniejszymi falami wyjazdów. Dlatego w XIX wieku, w porównaniu z Bułgarią, Bośnią i Hercegowiną, Albanią i Macedonią, w tworzącej się Serbii oraz Grecji żyły niewielkie społeczności muzułmańskie, których znacznie łatwiej było się pozbyć w toku powstań narodowych. Dlatego też Serbowie oraz Grecy mieli lepsze warunki do utworzenia państw niż inne narody bałkańskie. Kształtowanie państwowości w pierwszej połowie XIX wieku, kiedy jeszcze nie istniały właściwie żadne reguły międzynarodowe dotyczące ochrony mniejszości, dało możliwość budowy organizmów homogenicznych pod względem etnicznym. Podsumowanie Charakterystyka bułgarskiej polityki wobec muzułmanów Bułgarską politykę wobec mniejszości muzułmańskiej można podzielić na dwa okresy, które rozgranicza rok 1885. W pierwszym okresie, na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych (1878–1885), władze w Sofii prowadziły stosunkowo ostrą politykę wobec muzułmanów i regularnie łamały ich podstawowe prawa gwarantowane przez konstytucję. Do tej charakterystyki nie pasuje zasadniczo Rumelia Wschodnia, gdzie od zakończenia okupacji rosyjskiej utrzymywano łagodną linię polityki narodowej. Rok 1885 rozpoczął okres liberalnej polityki w stosunku do społeczności islamskiej, trwał on do 1912 roku i zakończył się wraz z rozpoczęciem krystiłki – przymusowej akcji chrystianizacyjnej Pomaków w Rodopach. W pierwszych latach po powstaniu państwa bułgarskiego (1878–1885) scena polityczna została podzielona między liberałów a konserwatystów. Żadne z tych środowisk nie reprezentowało jednolitego stanowiska wobec mniejszości muzułmańskiej. Liberałowie z jednej strony byli zwolennikami radykalnych rozwiązań „rewolucji agrarnej”, bez oglądania się na interesy właścicieli cziftlików, a z drugiej opowiadali się za szeroką autonomią religijną dla poszczególnych wspólnot oraz zwracaniem sierot wojennych ich muzułmańskim rodzicom. Podobnie konserwatyści nie prowadzili konsekwentnej polityki wobec wyznawców islamu. W pełni popierali radykalne kroki w tłumieniu ruchu „rozbójników tureckich” na wschodzie kraju i byli znacznie bardziej otwarci na współpracę z Cerkwią w kwestii sierot czy konwersji, równocześnie chcieli łagodniejszego rozwiązania kwestii parcelacji wielkich posiadłości ziemskich, co było związane z reprezentacją interesów czorbadżich – bułgarskiej elity wiejskiej. W obliczu niskiego poparcia w wyborach, konserwatyści byli także gotowi na wiele ustępstw w zamian za głosy muzułmanów. Poza tym systemem był współpracujący przeważnie z konserwatystami książę Aleksander I Battenberg, który kreował się na protektora mniejszości i obrońcę ich praw, głównie na potrzeby polityki zewnętrznej i z chęci budowania swojego wizerunku w Europie. Ogłoszenie „reżimu pełnomocnictw” w 1881 roku, tj. rządów autorytarnych księcia przy zawieszeniu konstytucji, również nie niosło jednoznacznych skutków dla muzułmanów, mimo że poparcie tej ludności okazało się istotne przy jego wprowadzeniu. Był to jedyny okres, kiedy w parlamencie bułgarskim działała zorganizowana grupa muzułmańskich deputowanych, skutecznie realizująca interesy tej mniejszości, ale także czas zaostrzonych represji na wschodzie kraju wobec ludności islamskiej, która stała się kozłem ofiarnym podczas zwalczania fali rozbójnictwa w 1882 roku. Mimo tej niejednoznaczności, należy uznać, że pierwsze lata funkcjonowania muzułmanów pod bułgarską władzą były trudnym okresem, zdominowanym przez tragedię migracji, wywłaszczenia oraz bezpośrednie represje związane z walką z partyzantką i rozbójnikami. Kwestia rozwiązania problemu sierot wojennych na korzyść wyznawców islamu czy przyznanie autonomii w zakresach religii i oświaty wydają się być mniej istotne, drugorzędne i przykryte przez inne problemy. Polityka Rumelii Wschodniej wobec muzułmanów rozwinęła się w zupełnie innym kierunku ze względu na gwarancje prawne dla tej społeczności oraz pozycję międzynarodową tego obszaru jako prowincji Imperium Osmańskiego. Żywotne decyzje dotyczące interesów muzułmanów, przede wszystkim w zakresie statusu powracających uchodźców czy sprawy agrarnej, nie były podejmowane wyłącznie z punktu widzenia bułgarskiego interesu narodowego, ale pod przemożnym wpływem wymagań stawianych przez Wysoką Portę oraz mocarstwa, jak i strachu przed perspektywą okupacji prowincji przez wojska tureckie1. Wprawdzie władze w Sofii także nie mogły ignorować głosów płynących z zagranicy, jednak w przypadku Rumelii Wschodniej czynnik ten miał nieporównywalnie większy wpływ na politykę mniejszościową. Stąd znacznie lepsze położenie muzułmańskiego szkolnictwa oraz instytucji religijnych niż w Księstwie, większa reprezentacja wyznawców islamu w strukturach samorządowych, status języka osmańskotureckiego w sferze publicznej, umiarkowany stosunek do buntów muzułmańskich i kwestii reemigracji uchodźców wojennych. Nie można jednak zapominać, że w toku walki o bułgarski charakter prowincji i zdominowanie przez Bułgarów instytucji na poziomie centralnym oraz lokalnym, muzułmanie zostali w dużej mierze zmarginalizowani jako siła polityczna i odgrywali drugorzędną rolę w systemie władzy, podobnie jak w Księstwie. Ograniczenie wpływów muzułmańskich nastąpiło dosyć szybko, właściwie już po wskazaniu Aleko Bogoridiego na gubernatora generalnego, przejęciu kontroli nad Dyrektoriatem i Komitetem Stałym przez Bułgarów oraz wyborach do I Zgromadzenia Prowincjonalnego. Dla bułgarskich elit politycznych w Rumelii Wschodniej ograniczenie wyznawcom islamu dostępu do funkcji publicznych miało istotne znaczenie, widać to w hasłach głoszonych w czasie walk wyborczych; nie szła za tym polityka dyskryminacji tej ludności w wymiarze praw człowieka i obywatela. 1 От Гаврил Кръстевич до Йоаким Груев, Цариград 6.06.1884, НБИВ-БИА ф. 2 а.е. 81 л. 3. Kryzys lat 1885–1886 okazał się przełomowy dla Bułgarów, którym udało się zjednoczyć Księstwo z Rumelią Wschodnią. Był to kluczowy moment także dla społeczności muzułmańskiej w Bułgarii. Udział ochotników muzułmańskich w wojnie z Serbią w 1885 roku oraz poparcie tej społeczności dla zjednoczenia wprawdzie nie wpłynęły na te wydarzenia, ale przyczyniły się do zmiany poglądów bułgarskich polityków. Przestano postrzegać społeczność islamską w kraju jako bezpośrednie zagrożenie dla interesu narodowego, a widmo sabotowania odbudowy „Wielkiej Bułgarii” przez powstanie muzułmańskie zaczęto uznawać za nieprawdopodobne. Kluczową rolę odegrało także wygaśnięcie najbardziej uciążliwych dla władz bułgarskich problemów związanych ze społecznością islamską w kraju. Reemigracja uchodźców wojennych, „rewolucja agrarna” oraz bunty na wschodzie i w Rodopach do połowy lat 80. XIX wieku nie tylko determinowały kłopoty wewnętrzne, ale także sprowadzały na Sofię i Płowdiw krytykę Turcji oraz mocarstw europejskich. W połowie lat 80. sprawy te w większości znalazły rozwiązanie. Od 1885 roku zaczęto traktować muzułmanów jako spokojną mniejszość, która nie sprawiała zasadniczo problemów państwu i którą pozostawiono w spokoju. Jak ujął to ówczesny polski etnograf i slawista Bronisław Teodor Grabowski: „(…) [muzułmanie] z despotycznych panów zmieniają się w spokojnych obywateli”2. 2 B. T. Grabowski, Bulgarya i Bulgarowie, Warszawa 1889, s. 11. 3 Ta zależność była już wcześniej dostrzegana przez bułgarskich decydentów politycznych zob. Писмо от МВРИ до Д. Карамихайлов, София 3.09.1883, [w:] Миграционни движения на българите 1878–1941, т. 1: 1878–1912, съст. В. Василиева, В. Гигов, Г. Стоянова, К. Георгиева, К. Недевска, София 1993, s. 112. Walkę o władzę między rusofobami a rusofilami, do jakiej doszło w Bułgarii po zjednoczeniu, wygrało pierwsze z tych środowisk, na jego czele stanął Stefan Stambołow. Zaprowadził on w latach 1886–1894 rządy autorytarne, w czasie których brutalnie zwalczał działalność opozycji oraz odgórnie kontrolował przebieg wyborów. Cechą polityki zagranicznej „bułgarskiego Bismarcka” było zwalczanie wpływów Rosji oraz – co dla niniejszego tematu istotne – współpraca z Imperium Osmańskim. Miało to zasadniczy wpływ na politykę mniejszościową reżimu Stambołowa, który przywiązywał wagę do poszanowania praw muzułmanów w kraju oraz poprawy ich położenia. Stąd współpraca z islamskimi deputowanymi w Zgromadzeniu Narodowym, zwiększenie roli przedstawicieli tej społeczności w strukturach administracji lokalnej oraz sądownictwie, zapobieganie masowej emigracji z kraju, ułatwienie procedur związanych z odzyskiwaniem majątków przez ostatnich reemigrantów z okresu wojny czy działania na rzecz ochrony meczetów w państwie. Stambołow wierzył, że gwarancja praw muzułmanów w Księstwie Bułgarii przyczyni się do porozumienia z Wysoką Portą i wprowadzenia korzystnych dla Bułgarów rozwiązań w kwestii macedońskiej3. Można wskazać też na szereg innych motywacji, którymi się kierował „bułgarski Bismarck”. Uważał, że emigracja muzułmanów miała negatywny wpływ na rozwój gospodarczy Bułgarii, której modernizacja i dobrobyt nie mógł być osiągnięty przy spadku liczby ludności. Nie bez znaczenia był również konflikt z Cerkwią prawosławną: tradycyjnie rusofilską, niezadowoloną z faktu osadzenia na tronie katolika w osobie Ferdynanda I Koburga, będącej równocześnie jedną z głównych antyislamskich sił w kraju. Zmiany, jakie miały miejsce w Bułgarii w 1894 roku, kiedy do władzy doszła Partia Narodowa z Konstantinem Stoiłowem na czele, nie odbiły się na polityce mniejszościowej rządu. Nie doszło na tym polu do zasadniczych modyfikacji w stosunku do linii zaproponowanej przez Stefana Stambołowa. Mogło to się wydawać zaskakujące, szczególnie w kontekście postrzegania rusofilskich narodniaków jako tradycyjnie niechętnych muzułmanom, do tego powiązanych z Cerkwią prawosławną. Wprawdzie wielu islamskich współpracowników reżimu utraciło stanowiska w toku wielkiej wymiany kadr przeprowadzonej przez Stoiłowa, jednak osoby najbliżej władzy przeszły do szeregów nowej partii rządzącej, czego najlepszym przykładem jest kariera Hadżiego Jahiego Jumerowa. Za rządów narodniaków wiele uczyniono na rzecz mniejszości muzułmańskiej: ułatwiono muzułmanom uczestnictwo w rozprawach sądownych, współpracowano z nimi w parlamencie oraz na poziomie administracji lokalnej, wraz ze złagodzeniem cenzury umożliwiono rozwój prasy osmańskotureckiej. Rząd zwiększyl wprawdzie nadzór nad szkołami islamskimi, ale wprowadzone w tym zakresie przepisy nie służyły uderzeniu w społeczność muzułmańską, a były motywowane chęcią usprawnienia funkcjonowania całego szkolnictwa prywatnego. Konstantin Stoiłow nie przywiązywał dużej wagi do kwestii mniejszości muzułmańskiej, która coraz bardziej stawała się sprawą drugorzędną w polityce Sofii. Upadek rządu Konstantina Stoiłowa rozpoczął kilkuletni okres niestabilnych rządów różnych frakcji liberałów – w latach 1899–1903 uformowano osiem gabinetów z pięcioma premierami na czele. Sytuację tę wykorzystał książę Ferdynand I Koburg, który od pozbycia się Stefana Stambołowa w 1894 roku umacniał swoją pozycję w państwie. „Reżim monarszy” przybrał w tym okresie swój pełny kształt. Z powodu krótkotrwałości funkcjonowania poszczególnych rządów, trudno wskazać na wyraźne tendencje związane z polityką mniejszościową. Sprowadzała się ona do dalszego ignorowania spraw tej społeczności, ewentualnie reagowania na bieżące wydarzenia i sytuacje. Warto też zwrócić uwagę, że zaprzestano w ogóle przeciwdziałać masowym wyjazdom muzułmanów z kraju czy pomagać w powrotach reemigrantom pomackim z Imperium Osmańskiego – zachowano wobec tego problemu obojętność. Dopiero ponowne przejęcie władzy przez stambołowistów w 1903 roku ustabilizowało system rządów w Bułgarii. Środowisko to pod wieloma względami nawiązywało do kierunków polityki zamordowanego w 1895 roku „bułgarskiego Bismarcka”, w tym w zakresie współpracy z Imperium Osmańskim w sprawach macedońskich i związanej z tym polityki mniejszościowej. Nie można jednak uznać, żeby w sposób konsekwentny realizowano dawną linię polityczną Stambołowa, czego najwyraźniejszym świadectwem był brak jednoznacznego stanowiska wobec Rosji. W czasie powstania ilindeńskiego w Macedonii, które doprowadziło do pogromów i napływu wielkiej fali uchodźców do Bułgarii, rząd nie zdecydował się na interwencję przeciwko Imperium Osmańskiemu, a skupił się na studzeniu nastrojów społecznych, w tym zwalczaniu tendencji wzywających do odwetu na muzułmanach w kraju. Nie można też zapomnieć, że za „drugiego reżimu stambołowistów” zdecydowano się na wprowadzenie istotnego przywileju dla muzułmanów, jednego z ważniejszych w skali całego okresu: od 1903 roku przestano wcielać muzułmańskich rekrutów do wojska bułgarskiego. Należy też wskazać na kwestię tumultów antygreckich z 1906 roku, które dowodzą, że to nie muzułmanie byli wtedy postrzegani jako kłopotliwa i niechciana mniejszość w kraju, a Grecy. Polityka mniejszościowa rządu demokratów z Aleksandrem Malinowem na czele (1908–1911) związana była ze zmianami dotyczącymi żywotnych interesów mniejszości muzułmańskiej w kraju. Ogłoszenie niepodległości w 1908 roku oznaczało koniec zależności Bułgarii od Imperium Osmańskiego, a co za tym idzie – należało na nowo określić status wyznawców islamu w państwie. Wbrew wcześniejszemu stanowisku demokratów w tej kwestii, postulujących twardy kurs wobec tej społeczności, decydenci z Sofii wykazali wiele dobrej woli. Traktat konstantynopolitański z 1909 roku podtrzymał szeroką autonomię religijną oraz szkolną opartą na wcześniej obowiązujących zasadach, łącznie z gwarancją praw utrzymywania kontaktów między muzułmanami w Bułgarii a Konstantynopolem. Liberalny stosunek rządu Malinowa wobec muzułmanów pokazuje też incydent ruseński z 1910 roku, w czasie którego odcięto się wyraźnie od nacjonalistycznych i antyislamskich haseł oraz skupiono się na wyciszeniu konfliktu, nawet kosztem poparcia społecznego. Z drugiej strony należy wskazać na nową reformę edukacji z 1909 roku, która, zgodnie z tendencją zapoczątkowaną w 1892 roku, zwiększała kontrolę rządu nad placówkami muzułmańskimi oraz ingerowała w ich autonomię. Zasadniczo, polityka mniejszościowa wciąż była podporządkowana chęci usprawnienia funkcjonowania państwa albo sprawom międzynarodowym. Pierwsze lata rządu narodniackiego z Iwanem E. Geszowem na czele wskazywały, że w polityce mniejszościowej nic się nie zmieni – dalej opierano się zasadniczo na liberalnym paradygmacie, zakładającym ignorowanie muzułmanów i traktowanie ich spraw jako drugorzędnych. Wciąż pozycja rządu była ściśle uzależniona od stosunków z Wysoką Portą. Gdy te relacje w 1912 roku w sposób drastyczny się zmieniły, doszło także do rewolucji w polityce wobec mniejszości muzułmańskiej. Nie bez znaczenia były związki rządzącej Partii Narodowej z Cerkwią prawosławną. Wybuch wojen bałkańskich rozpoczął nowy okres tej polityki związany z działaniami na rzecz przymusowej asymilacji. Pierwszymi jej ofiarami byli Pomacy rodopscy, objęci w 1912 roku tzw. krystiłką, w czasie której 200 tys. bułgarskojęzycznych muzułmanów zostało siłowo ochrzczonych oraz zmuszonych do zmiany imienia4. 4 Zob. Покръстването на българите мохамедани 1912–1913. Документи, ред. В. Георгиев, С. Трифонов, София 1995; С. Елдъров, Последният кръстоносен поход. БПЦ и покръстване на българо-мохамеданипрез 1912–1913, „Българска историческа библиотека” 2000, бр. 2, s. 18–38; С. Дечев, За разказаните и неразказани Балкански войни – сто години по-късно, „Либерален преглед” 2013, ч. 2, s. 1223–1232; М. Боюкли, Кръстилката през 1912 г. в Брезница и избавлението, „Либерален преглед” 2011, ч. 3, s. 840–845; Г. Зеленгора, Балканската война – масова смърт и етническо прочистване, „Либерален преглед” 2013, ч. 3, s. 636–661; П. Стоянов, Покръстването на българските мюсюлмани, „Анамнеза” 2006, г. 1, кн. 3, s. 128–144. Skutków polityki bułgarskiej wobec muzułmanów w omawianym okresie nie można oceniać jednoznacznie. Zaczynając od sfery polityki, nie można przemilczeć represji powiązanych z falą rozliczeń powojennych, jakkolwiek – co zazwyczaj jest pomijane przez historyków tureckich czy zachodnich – działania te szybko się skończyły, a państwo bułgarskie nie organizowało już akcji antymuzułmańskich (poza zwalczaniem ruchu oporu, a potem bandytyzmu). Warto też podkreślić, że Rumelia Wschodnia akceptowała separatyzm muzułmańskich w niektórych rejonach Rodopów. Władze bułgarskie nie wspierały akcji chrystianizacyjnej ani innych form asymilacji. Muzułmanie wprawdzie emigrowali, jednak proces ten nie był wymuszony na masową skalę, jak to się stało w innych państwach regionu. Wyznawcy islamu posiadali pełnię praw obywatelskich – uczestniczyli w życiu politycznym na szczeblu centralnym i lokalnym, z własnej winy nie wykorzystywali wszystkim możliwości, jakimi dysponowali. Otrzymali także szeroką autonomię religijno-oświatową, mogli organizować gminy religijne oraz szkoły, które odgrywały kluczową rolę w życiu tej społeczności. Sytuacja mniejszości muzułmańskiej w sferze ekonomicznej przedstawiała się gorzej. Społeczność tę dotknęły konfiskaty, a „rewolucja agrarna” pozbawiła ją dotychczasowej pozycji ekonomicznej, wyznawcy islamu znikali także z miast. W efekcie, wśród muzułmanów dominowali drobni chłopi, borykający się z biedą i izolujący się od tendencji modernizacyjnych, mających miejsce na ziemiach bułgarskich. Podobnie przedstawia się sfera kulturowa – kultura islamu straciła dominującą pozycję w tej części Bałkanów, szczególnie było to widoczne w miastach, które ulegały stopniowej europeizacji, równoznacznej z „deosmanizacją”. Muzułmanie dysponowali własnymi szkołami i prasą, jednak ich funkcjonowanie pozostawiało wiele do życzenia, ale nie można za to winić bezpośrednio władz bułgarskich. Czynniki wpływające na bułgarską politykę wobec muzułmanów Wiele czynników miało wpływ na bułgarską politykę mniejszościową przełomu XIX i XX wieku. Przede wszystkim należy pamiętać o liczebności społeczności islamskiej na ziemiach bułgarskich. Z chwilą powstania Księstwa Bułgarii w jego granicach znalazło się 527 tys. muzułmanów (26% mieszkańców), a w Rumelii Wschodniej – 175 tys. (21%). W przeciągu pierwszego powojennego dziesięciolecia odsetek wyznawców islamu na ziemiach bułgarskich systematycznie spadał, głównie w wyniku emigracji. W 1892 roku wynosił on 19% (643 tys.), w 1910 – 14% (602 tys.), w późniejszym okresie ustabilizował się na poziomie 10%. Wciąż zatem społeczność ta była liczna. O ile rząd bułgarski mógł ignorować problemy i potrzeby niewielkiej mniejszości żydowskiej czy greckiej, kwestia muzułmańska z chwilą powstania państwa musiała zostać uregulowana. Z tego wynikało przyznanie szerokiej autonomii w zakresie spraw religijnych oraz oświatowych. Mimo wielu historycznych zaszłości, przez cały omawiany okres nie doszło do wspierania przez państwo akcji asymilacyjnych, na co wpływ miał fakt, że wejście w otwarty konflikt z tak liczną społecznością mogło doprowadzić do poważnego kryzysu. Wyjątkiem była pacyfikacja ruchu oporu na przełomie lat 70. i 80. XIX wieku oraz buntów w Rodopach (Kyrdżali, Babjak), jednak w tych przypadkach władze bułgarskie podejmowały działania, mając na uwadze bezpieczeństwo i integralność państwa. Liczebność tej społeczności nie było równoznaczne z traktowaniem kwestii mniejszości muzułmańskiej jako istotnego problemu politycznego, wpływała ona raczej na ostrożne postępowanie rządów bułgarskich w tym wymiarze. Można w tym miejscu postawić tezę, że o ile mogło dojść na początku XX wieku do represjonowania mniej liczebnej mniejszości greckiej, o tyle wobec znacznie większej społeczności muzułmańskiej Bułgarzy nie mieliby odwagi zdecydować się na tak radykalne działania. Podobne wnioski można wyciągnąć porównując bułgarską z polityką mniejszościową Belgradu i Aten, które nie miały oporu podejmować stanowczych kroków przeciwko nielicznym wspólnotom islamskim. W tworzeniu struktur państwa bułgarskiego kluczową rolę odegrali Rosjanie, nie można więc ignorować wpływów rosyjskich na kształtowanie polityki mniejszościowej. Nowożytna Bułgaria narodziła się w wyniku wojny rosyjsko-tureckiej (1877–1878) i przez pierwsze lata swojego funkcjonowania była faktycznie protektoratem Imperium Romanowów. Rosjanie odegrali ogromną rolę w tworzeniu struktur bułgarskiego wojska, policji, służby dyplomatycznej, administracji, sądownictwa i właściwie wszystkich instytucji w powstającym państwie, często wzorując się na własnych rozwiązaniach. Wraz z nimi do Bułgarii „importowano” niechęć wobec mniejszości – przede wszystkim Żydów oraz muzułmanów. Od połowy XIX wieku władze rosyjskie prowadziły coraz ostrzejszą politykę wobec ludności islamskiej, co w największym stopniu dotknęło Tatarów krymskich oraz mieszkańców Kaukazu. Jednym z głównych zadań carskiej administracji tymczasowej w Bułgarii było zapewnienie dominacji bułgarskich chrześcijan, stąd najbardziej restrykcyjne przepisy uderzające w muzułmanów zostały wydane w okresie okupacji rosyjskiej. Stosowano wtedy także szereg nieuregulowanych prawnie praktyk będących bezpośrednim przedłużeniem represji z okresu wojny lat 1877–1878 (prowadzących do wywłaszczeń, przesiedleń, utrudniania powrotów repatriantom wojennym, likwidacji meczetów). Akcje pomocy reemigrantom czy działania zmierzające do powstrzymywania wyjazdów były podejmowane przez Rosjan jedynie z chęci poprawy wizerunku w oczach opinii międzynarodowej. W tym kontekście nie można także zapominać, że w XIX wieku około 40% wykształconych Bułgarów było wychowankami rosyjskich szkół – ludzie ci tworzyli zaś zręby państwowości bułgarskiej, obejmując stanowiska polityczne, urzędnicze oraz sądownicze5. W wyniku tego bułgarska kultura polityczna, myśl na temat funkcjonowania państwa oraz sposób uprawiania polityki, w pewnym stopniu także stosunek do mniejszości, zostały skodyfikowane w oparciu o wzorce rosyjskie. Nie można jednak uznać tej zależności za stałą. Wprawdzie środowisko rusofobskie w Bułgarii było postrzegane jako zwolennicy łagodniejszej linii politycznej wobec muzułmanów, a rusofilskie jako realizatorzy twardego kursu, jednak często nie znajdowało to odzwierciedlenia w praktyce. W dużej mierze wpływ na to miał pragmatyzm polityków bułgarskich, którzy potrafili oddzielić swoje prywatne poglądy od racji stanu. Dobrym przykładem tego jest Konstantin Stoiłow, który w swoich dziennikach podkreślał znaczenie prawosławia jako jedynej religii w Bułgarii, co jednak nie miało przełożenia na jego stosunek do muzułmanów6. Z drugiej strony trudno uznać za przypadek, że to właśnie za rusofilskiego rządu Iwana E. Geszowa nastąpił koniec liberalnej polityki rządu wobec mniejszości islamskiej w 1912 roku. 5 Н. Генчев, Българската култура XV–XIX в., София 1988, s. 204. 6 К. Стоилов, Дневник, ч. 2, съст. Е. Стателова, Р. Попов, София 1996, s. 148–149. Stoiłow, który jako polityk sprawujący władzę nie starał się realizować osobistych wizji roli prawosławia w Bułgarii, nie był wyjątkiem. Bułgarscy politycy w dużej mierze kierowali się w kwestiach mniejszościowych pragmatyzmem, a nie ideologią: nacjonalizmem, ksenofobią, tolerancją, liberalizmem etc. Po prostu reagowali na bieżące wydarzenia zgodnie z interesami państwa, władzy czy partii. Tłumienie buntów muzułmańskich, zamykanie granic dla powracających uchodźców wojennych, parcelacja cziftlików czy burzenie meczetów nie były związane z uprzedzeniami czy złą wolą decydentów, ale szeroko rozumianą przez nich racją stanu. Wystąpienia wyznawców islamu w Rodopach i na wschodzie kraju były zwalczane w ten sam sposób jak inne rebelie; ograniczanie reemigracji powojennych wynikało z logistycznych trudności związanych z tym zjawiskiem, któremu rządy w Sofii i w Płowdiwie nie potrafiły podołać; reforma rolna była odpowiedzią na potrzeby i postulaty chłopstwa, a likwidacja architektury islamskiej wiązała się z emigracją i możliwościami finansowymi kurczącej się społeczności muzułmańskiej. Tak samo autonomia religijna, odrębne szkolnictwo czy przywileje nadane muzułmanom w kwestii służby wojskowej nie wynikały stricte z idei tolerancji, ale z faktu, że były to rozwiązania korzystne dla władzy. Ustanowienie muzułmańskiej autonomii religijnej wynikało z niechęci rządu do zajmowania się wewnętrznymi problemami tej społeczności, wolano je scedować na specjalnie powoływane instytucje. Wolność w kwestii organizowania oświaty związana była z możliwościami finansowanymi – władza skupiała się wyłącznie na szkołach bułgarskich, na które i tak brakowało środków. Podobnie ustępstwa w zakresie służby wojskowej wprowadzono w związku z przekonaniem o niskiej wartości rekruta muzułmańskiego dla bułgarskich sił zbrojnych. Bułgarski pragmatyzm miał jednak granice. Do 1885 roku kraj borykał się z licznymi problemami wywoływanymi przez społeczność muzułmańską (reemigracją, oporem wobec reformy agrarną, buntami na wschodzie i w Rodopach), których rozwiązywanie bezpośrednio uderzało w tę mniejszość. Z tego powodu ocenia się politykę Sofii jako represyjną. Oczywiście, można uznać, że władze bułgarskie mogły podjąć inne, mniej drastyczne działania, czego dobrym przykładem jest postawa decydentów Rumelii Wschodniej. Po zjednoczeniu, kiedy większość z tych zagadnień została zasadniczo rozwiązana, a płaszczyzny konfliktów między rządem bułgarskim a wyznawcami islamu wygasły, polityka Sofii przybrała wymiar znacznie bardziej tolerancyjny. Politycy nie mogli lekceważyć oczekiwań społeczeństwa bułgarskiego, co było najbardziej widoczne w kwestii „rewolucji agrarnej”. Chrześcijańscy chłopi liczyli na powiększenie swojego stanu posiadania i naturalną dla nich drogą było przeprowadzenie tego kosztem muzułmanów. Ustawodawstwo związane z parcelacją cziftlików, wywłaszczeniem Czerkiesów i Tatarów czy przejmowaniem ziem uchodźców muzułmańskich miało zaspokoić te potrzeby. Podobnie było w przypadku zmian dokonywanych w miastach – Bułgarzy nie chcieli już żyć w półorientalnych ośrodkach osmańskich z licznymi meczetami i minaretami, oczekiwali przemiany miast w duchu europejskim – by Sofia nie przypominała Konstantynopola, a Paryż. Chcieli stać się Europejczykami i niezależnie, jak oceniamy skutki tej transformacji, tego wymagali od władz. Oczywiście, politycy nie mogli zrealizować wszystkich oczekiwań formułowanych przez obywateli. Warto podkreślić, że najbardziej radykalne hasła, związane z rozliczeniem „Turków” za „piętset lat jarzma”, wysiedleniem wszystkich muzułmanów z Księstwa czy likwidacją ostatnich meczetów, nie były formułowane przez środowiska polityczne, a przez publicystów i obywateli. Rola elit politycznych sprowadzała się często do studzenie tych nastrojów. Widoczne jest to również w rozbieżności stanowiska hierarchów cerkiewnych oraz popów wobec konwersji muzułmanów na prawosławie. Podobną rolę przyjęło państwo bułgarskie ostatecznie w okresie oddolnie organizowanych przez Bułgarów tumultów antygreckich w roku 1906. Kluczowym czynnikiem, który kodyfikował bułgarską politykę wobec mniejszości muzułmańskiej, były uwarunkowania międzynarodowe. Utworzone w 1878 roku Księstwo Bułgarii jako państwo wasalne i Rumelia Wschodnia jako prowincja autonomiczna były formalnie zależne od Imperium Osmańskiego, które wieloma sposobami mogło kontrolować sytuację społeczności muzułmańskiej. Do tego, do 1885 roku Księstwo było rosyjskim protektoratem, w wielu kwestiach politycznych decydujący głos posiadał Petersburg. Trzeba też pamiętać, że na Bałkanach żywotne interesy miały wielkie mocarstwa: Wielka Brytania, Austro-Węgier, Niemcy (w mniejszym stopniu również inne wielkie siły), stąd ciągle starały się one oddziaływać na państwa w regionie. W efekcie często Bułgaria stawała się przedmiotem, a nie podmiotem w dyplomacji europejskiej. Podejmując decyzje dotyczące takich kwestii jak powroty uchodźców wojennych, reforma rolna czy zwalczanie buntów muzułmańskich, władze w Sofii oraz Płowdiwie musiały nie tylko patrzeć przez pryzmat bułgarskiego interesu narodowego, ale i stanowiska Wysokiej Porty oraz mocarstw, które wielokrotnie starały się korygować bułgarską politykę mniejszościową. Władze osmańskie naturalnie czyniły to z chęci ochrony praw muzułmanów, których traktowały wciąż jako poddanych sułtana. W pierwszych latach po utworzeniu Bułgarii Wysoka Porta liczyła także na odzyskanie kontroli nad tym obszarem, a silna pozycja muzułmanów mogła okazać się kluczowa dla takiego scenariusza. Mocarstwa europejskie ingerowały w te sprawy z nieco innych pobudek: oficjalnie powoływały się na humanitaryzm i prawa człowieka, zwalczały przejawy dyskryminacji, starały się zachować równości między poszczególnymi grupami etniczno-wyznaniowymi i przeciwdziałać nowym kryzysom na Bałkanach. Nie można negować, że niejednokrotnie kierowały nimi szlachetne intencje, będące wypadkową poczucia „misji cywilizacyjnej” i odpowiedzią na nastroje społeczne, jednak nie ulega wątpliwości, że większość ingerencji na Bałkanach związana była z interesami danego mocarstwa. Rządy europejskie dążyły do zwiększenia wpływów w stolicach państw bałkańskich i w Wysokiej Pocie, zawierania korzystnych umów handlowych albo powstrzymania kryzysów, które mógłby zaszkodzić ich celom dyplomatycznym. Bułgaria stanowiła element wielkiej gry dyplomatycznej, a kwestia muzułmańska stawała się pretekstem do ingerowania w sprawy bułgarskie oraz narzędziem do realizacji wyżej wskazanych celów. Istotne były także zapisy w traktacie berlińskim dotyczące praw mniejszości, na które chętnie powoływały się Wysoka Porta, mocarstwa czy sama społeczność islamska w kraju. Najlepszym przykładem na to, jak dużą rolę w bułgarskiej polityce mniejszościowej odgrywały uwarunkowania międzynarodowe jest Rumelia Wschodnia, która w zasadniczych aspektach dostosowywała się do stanowiska Wysokiej Porty oraz mocarstw zachodnich ze względu na pozycję autonomii w ramach imperium. Należy też podkreślić, że Bułgarzy, skupieni w omawianym okresie na ochronie własnej państwowości i na nadrzędnym celu polityki zagranicznej, jakim było utworzenie „Wielkiej Bułgarii”, często woleli ustępować w kwestiach praw mniejszości w imię realizacji istotniejszych dla nich spraw. Z tym związana była obawa, że akcje przeciwko wyznawcom islamu żyjącym w państwie bułgarskim mogą mieć reperkusje w postaci osmańskich działań wymierzonych w Bułgarów zamieszkujących Turcję europejską. W efekcie, polityka mniejszościowa była traktowana jako element gry dyplomatycznej, a nie sprawa wewnętrzna – prawdopodobnie nie przez przypadek w Sofii kwestiami tymi zajmował się jeden resort: Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Wyznań. Dopiero w warunkach wojny, gdy słowa straciły na znaczeniu, o wszystkim decydowała siła, a normy międzynarodowe zostały zawieszone, doszło do działań w polityce wewnętrznej, które byłyby nie do pomyślenia w warunkach pokoju. Tak stało się w 1912 roku: stosunki bułgarsko-tureckie legły w gruzach, międzynarodowa ochrona mniejszości stworzona w 1878 roku pozostała echem przeszłości, a bułgarskich bagnetów nie mogły już zatrzymać protesty dyplomatów z Zachodu czy Konstantynopola. Sprawa mniejszości muzułmańskiej zasadniczo była traktowana przez decydentów w Bułgarii jako kwestia drugorzędna, która wobec licznych wyznań, jakie stały przed narodem po 1878 roku, z odbudową „Wielkiej Bułgarii” oraz modernizacją na czele, była stosunkowo mało istotna. W konsekwencji o ile dany problem związany z muzułmanami nie łączył się bezpośrednio z bułgarskimi interesami, politycy z Sofii zdawali się go ignorować, a samej społeczności islamskiej pozwalano żyć według jej zasad. Ironią losu, przypominało to system osmańskich milletów i podejście władz tureckich do chrześcijańskich poddanych sułtana, czyli było przyjęciem zasad obowiązujących w państwie, od którego Bułgarzy tak bardzo starali się odciąć. Trafnie scharakteryzował politykę Imperium Osmańskiego wobec chrześcijan Božidar Jezernik, który określił ją mianem „wzgardliwej tolerancji”7. Władze osmańskie nadały autonomię wspólnotom monoteistycznym w kraju, pozwoliły żyć według swoich zasad i ignorowały je pod warunkiem, że te akceptowały swój drugorzędny status wobec dominującej grupy muzułmanów oraz nie buntowały się. Podobny model został zastosowany w Bułgarii z tą różnicą, że chrześcijanie i wyznawcy islamu zamienili się miejscami. Ponadto szeroka autonomia religijna i szkolna zwalniała władze w Sofii od finansowania oraz zajmowania się problemami tej społeczności. Stosunek władz do muzułmanów dobrze obrazuje ich reakcja na konflikty wewnętrzne tej wspólnoty wokół muftich, które – wbrew napływającym petycjom ze strony wyznawców islamu ze skargami i prośbami o ingerencję – nie spotykały się z żadną reakcją, o ile w grę nie wchodziła korupcja na dużą skalę, interesy partyjne czy szpiegostwo na rzecz Turcji. Podobnie jak w Imperium Osmańskim, bułgarska „wzgardliwa tolerancja” miała swoje granice – wyznaczały je bułgarskie interesy oraz posłuszeństwo wobec państwa. 7 Jak pisał Božidar Jezernik: „Z zachodniego punktu widzenia otomańska idea rządzenia polegała na pobieraniu trybutu i zapewnieniu muzułmanom nadrzędnej pozycji. Po osiągnięciu tych celów nie wtrącali się oni w sposób życia i zwyczaje swych poddanych, traktując ich ze wzgardliwą tolerancją”. B. Jezernik, Dzika Europa. Bałkany w oczach zachodnich podróżników, tłum. P. Oczko, Kraków 2007, s. 179. Nie można jednak uznać, że jedynym wzorem przyjętych w Bułgarii rozwiązań wobec muzułmanów w okresie pokoju był osmański system rządów, ważną rolą odgrywała także europejska myśl liberalna. Bułgarzy w przeciągu XIX wieku nie tylko dążyli do zjednoczenia całego narodu w jednym państwie, ale także do „cywilizacyjnego dogonienia” Europy oraz modernizacji społeczeństwa. Okcydentalizacja oznaczała przyjęcie liberalnego systemu wartości europejskich, do których bezsprzecznie należała wolność sumienia i wyznania oraz brak dyskryminacji religijnej. Ugrupowania liberalne rządziły w Bułgarii przez większość czasu po 1878 roku – nawet jeżeli „liberalizm” miały one tylko w nazwie, a termin ten bardziej był związany z dosyć ogólną ideą nowoczesności, to nie było to bez znaczenia dla głównych tendencji politycznych, w tym polityki mniejszościowej. Zasadniczo tolerancję utożsamiano z nowoczesną i rozwijającą się Europą, natomiast dyskryminację ze zdemonizowanym, opresyjnym i anachronicznym Imperium Osmańskim. „Wzgardliwa tolerancja” nie miała wyłącznie podstaw ideologicznych, ale była także wynikiem praktycznych możliwości państwa. Nowożytna Bułgaria przez pierwsze dziesięciolecia funkcjonowania stała przed wieloma wyznaniami na poziomie organizacyjnym, politycznym, społecznym oraz ekonomicznym. Państwo dopiero znajdowało się w fazie kształtowania, stopniowo obejmując instytucjonalnie poszczególne obszary życia społecznego od poziomu centralnego do gminy oraz wsi. Słaby, niedoświadczony aparat administracyjny, nawet gdyby chciał ściślej kontrolować wszystkie aspekty życia publicznego, w tym te uznawane za drugorzędne jak sprawy mniejszości muzułmańskiej, nie posiadał do tego wystarczających możliwości oraz środków. Dlatego też opłacalne było pozostawienie pewnych kwestii samych sobie, w tym tych związanych z funkcjonowaniem społeczności islamskiej. Prowadziło to do sytuacji, w której polityka mniejszościowa Bułgarii nie była w sposób faktyczny uregulowana. Rodzi się także pytanie o wpływ stereotypów na stosunek bułgarskich polityków do muzułmanów, a co za tym idzie na politykę mniejszościową. Przyjmuje się, że polityka nie jest kształtowana wyłącznie przez konkretne programy, czynniki socjoekonomiczne, stosunki międzynarodowe czy bieżące wydarzenia, ale także przez emocje, w tym te napędzane stereotypami8. Relacja między polityką a stereotypami jest jednym z centralnych problemów badań postkolonialnych, które w szerokim stopniu oddziaływają na bałkanistykę (pod postacią dyskursu bałkanistycznego). Badacze zazwyczaj używają tych kategorii do analizy kształtowania się i funkcjonowania stereotypów dotyczących Bałkanów w świecie zachodnim9. Jednak dyskurs bałkanistyczny może posłużyć do sformułowania innego pytania o wpływ stereotypu Turka i islamu na bułgarską politykę mniejszościową. Obraz muzułmanina w kulturze bułgarskiej był niejednorodny – z jednej strony prezentuje się go jako „okrutnego oprawcę”, co zostało ukształtowane pod wpływem wszechobecnego na Bałkanach dyskursu o „jarzmie tureckim”, a z drugiej jako „dobrego sąsiada” – dziecka komszułuku oraz wielowiekowego pokojowego współżycia chrześcijan i muzułmanów na ziemiach bułgarskich. W okresie niepokojów, m.in. „wielkiego kryzysu wschodniego” lat 1875–1878 czy w pierwszych latach egzystencji nowego państwa, do głosu dochodziły radykalne hasła, oparte na negatywnym stereotypie Turka. Tymczasem przez okres pokoju, jakim był zasadniczo przełom XIX i XX wieku, ważniejszą rolę odgrywało przekonanie o dobrosąsiedzkich stosunkach. Wydaje się, że stereotypy te miały drugorzędne znaczenie wobec czynników wskazanych powyżej, a bułgarska polityka mniejszościowa przełomu XIX 8 Stereotyp „w przeciwieństwie do twórczego, racjonalnego myślenia, jest formalnym i uproszczonym uogólnieniem” (J. Hloušková, Portret Polaka w oczach Czecha, tłum. A. Depowska, [w:] Narody i stereotypy, red. T. Walas, Kraków 1995, s. 47), „jest z jednej strony produktem rozwoju społeczno-historycznego, (…) (mającego granice geograficzne), a z drugiej zaś bezsprzecznie zależy od osobistych doświadczeń, poziomu kulturowego i sytuacji społecznej tych wszystkich, którzy konfrontują te klisze z rzeczywistością”. B. Borsi-Kálmán, Rumuni w oczach Węgrów. Węgierskie stereotypy i komunały dotyczące Rumunów (Nonsensy, banały i półprawdy w zwierciadle narodowej świadomości i w narodowych strategiach), tłum. G. Bubak, [w:] Narody i stereotypy…, s. 71–72. 9 Zob. M. Todorova, Bałkany wyobrażone, tłum. P. Szymor, M. Budzińska, Wołowiec 2008. i XX wieku nie pasuje do postkolonialnych teorii o ścisłym związku między polityką a stereotypami10. 10 K. Popek, Cruel Tormentor or Good Neighbour? Stereotype of the Turk and Bulgarian State Policy Towards the Muslim Minority in 1878–1912, „Slavonic Review” 2017, no. 2, s. 261–284. 11 „Свободна България” 1881, бр. 1 (15 януари), s. 6–7; „Свободна България” 1881, бр. 2 (24 януари), s. 1–2; R. Crampton, The Turks in Bulgaria, 1878–1944, [w:] The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority, ed. K. Karpat, Istanbul 1990, s. 58; А. Кузманова, Б. Нягулов, П. Тодоров, К. Пенчиков, Ж. Попов, В. Милачков, История на Добруджа, т. 4: 1878–1944, Велико Търново 2007, s. 10. 12 Писмо от С. Докумов до С. Стамболов, Лъжене 3.04.1888, БАН ф. 19к оп. 1 а.е. 355 л. 1–2. Wszystkie te czynniki były w dużej mierze zależne od uwarunkowań lokalnych. Nie można zapominać jak bardzo społeczeństwo ziem bułgarskich na przełomie XIX i XX wieku było zróżnicowane, a poszczególne regiony, gminy, miasta, wsie miały własną specyfikę, zasady, modele funkcjonowania. Podobnie było z lokalnymi stosunkami między społecznością chrześcijańską i muzułmańską. Wpływała na nie chociażby pamięć o powstaniu kwietniowym. Wydarzenia te ominęły północno-wschodnie ziemie bułgarskie, gdzie w późniejszym okresie sytuacja muzułmanów była znacznie lepsza niż w innych rejonach nowego państwa. Lokalne uwagunkowania wpływały także na przebieg „rewolucji agrarnej”. W regionie Kjustendiłu relacje wyznaniowe były szczególne napięte, gdyż nakładały się na konflikt o ziemię między muzułmańskimi bejami a chrześcijańskimi dzierżawcami. Na wschodzie kraju, gdzie to nie muzułmanie, a Grecy byli uważani za elitę, to przeciwko nim skierowana została „rewolucja agrarna”, realizowana w duchu solidarności turecko-bułgarskiej i zachowania dobrosąsiedzkich stosunków11. W niektórych regionach Rodopów bułgarscy chrześcijanie i muzułmanie byli w stanie kontynuować dobre relacje z okresu tureckiego w oparciu o zasadę komszułuku; w innych pamięć o powstaniu kwietniowym była żywa, a Pomacy byli zmuszani do opuszczania swoich domów. W efekcie, władze lokalne nie dostosowywały się do linii rządu centralnego, a realizowały własną politykę wobec mniejszości, zgodną z miejscowymi warunkami. Zasadniczo władze bułgarskie traktował muzułmanów jako jedną społeczność, co objawiało się przede wszystkim w organizacji ich najważniejszych instytucji autonomicznych związanych z religią i oświatą czy przy zbieraniu danych statystycznych, jednak stopniowo coraz wyraźniej dostrzegano różnice w obrębie tej społeczności. Odnosi się to przede wszystkim do Pomaków oraz Turków. Bułgarskojęzycznych muzułmanów starano się integrować z narodem bułgarskim przez akcje edukacyjne, sekularyzację, zwiększanie dostępu do urzędów, wsparcie finansowe dla gmin pomackich, w tym nadziały ziemi12. Tego typu rozwiązania były propagowane przez lokalnych działaczy społecznych z obszarów Rodopów, z których najważniejszymi byli Stoju Sziszkow, Wasił Deczew czy Christo Popkonstantinow. Uznawali oni Pomaków za nieodłączną część narodu bułgarskiego, którego wspólnota oparta jest na języku oraz pochodzeniu, a nie religii13. Formowali zarzuty, że państwo bułgarskiego niesłusznie traktuje tę ludność jako obcą, wyłącznie ze względu na ich wyznanie14. Z drugiej strony, inne środowiska tłumaczyły przypadki dyskryminacji niewdzięcznością Pomaków – wyrażano żal, że „odtrącają rękę wyciągniętą przez Bułgarów” i dalej uznają się za „Turków”15. 13 В. Дечев, Миналото на Чепеларе. Принос за историята на Родопа, т. 2, ред. Г. И. Чичовски, Чепеларе 2002, s. 10; С. Н. Шишков, Избрани произведения, ред. К. Василев, Пловдив 1965, s. 21–22; Х. Попконстантинов, Спомени, пътеписи, писма, ред. А. Примовски, Н. Примовски, Пловдиш 1970, s. 11–13. 14 С. Н. Шишков, Избрани произведения…, s. 281–282; В. Арденски, Загаснали огнища. Изселническите процеси сред българите мохамедани в периода 1878–1944 г., София 2005, s. 12; Н. Вранчев, Българи-мохамедани (помаци), София 1948, s. 34–35. 15 W tych duchu zresztą odnoszono się do całej mniejszości muzułmańskiej, która okazywała niewdzięczność wobec szeregu przywilejów i praw, jakie zagwarantowało im Księstwo Bułgarii. Zob. „Знаме” 1896, год. II, бр. 56 (10 ноември), s. 2–3; Населението на Бургарски окръг през 1889 г., [w:] История на българите 1878–1944 в документи, т. 1: 1878–1912, ч. 1: Възстановяване и развитие на българската държава, ред. В. Георгиев, С. Трифонов, София 1994, s. 145–146. 16 Г. Димитров, Княжество България в историческо, географическо и етнографическо отношение, т. 1, ред. П. Величков, София 2013, s. 87–88. 17 Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1893–1894, Шумен 1894, s. 9–10; Л. Милетич, Старото българско население в североизточна България, София 1902, s. 9–21; „Витоша” 1880, год. I, бр. 93 (28 май), s. 3–4. Inaczej sytuacja wyglądała w przypadku Turków. Obok niechęci wobec nich jako czynnika obcego, winnego pięćsetletniego jarzma oraz upadku państwowości bułgarskiej, pojawiały się głosy nawołujące do tolerancji i wzajemnego poszanowania. W przeciwieństwie do kwestii pomackiej, nie postulowano zasadniczo integracji z Bułgarami, a pozostawienie ich w spokoju. Można w tym kontekście wskazać na głosy mówiące, że należy oddzielać „naszych Turków od Azjatów walczących z Rosjanami w ostatniej wojnie”. Jak dowodził ówczesny bułgarski historyk Georgi G. Dimitrow, pierwsi z wymienionych, „nasi Turcy”, nie mieli nic wspólnego z religijnym fanatyzmem, a nawet różnili się fizjonomią i zwyczajami od „Turków azjatyckich”. Jak podkreślał, ludność turecka zamieszkująca ziemie bułgarskie była bułgarskiego pochodzenia, czego dowodem miała być ich gościnność oraz szczodrość16. Tego typu opinie pojawiały się także ze strony innych badaczy, np. u Lubomira Mileticza, a także na łamach prasy bułgarskiej, były też głoszone także przez przedstawicieli władz lokalnych z obszarów, gdzie koncentrowała się mniejszość turecka17. Opinie te pokazują, że potrafiono oddzielić władze osmańskie, które zazwyczaj obwiniano za całe zło, jakie spotkało Bułgarów przez minione wieki, oraz za bieżącą politykę uderzającą w rodaków w Macedonii, od zwykłych muzułmanów. Nie oznacza to, że gdy napływały wieści o pogromach na Bułgarach w Imperium Osmańskim, nie pojawiały się radykalne głosy wzywające do odwetu na Turkach w Bułgarii. Czynniki wpływające na bułgarską politykę wobec muzułmanów miały zróżnicowany charakter. Można je podzielić na polityczne (wpływ Rosji oraz uwarunkowania międzynarodowe), społeczne (oczekiwania społeczeństwa bułgarskiego, rola stereotypów), ideowe (europejska myśl liberalna i wzory osmańskie) oraz wynikające z realiów (pragmatyzm, klasyfikacja jako sprawa drugorzędna, praktyczne możliwości państwa, uwarunkowania lokalne, liczebność społeczności oraz różnice w obrębie wspólnoty islamskiej). W jednych decyzjach politycznych kluczowe okazywały się sprawy międzynarodowe, w innych – kwestie wewnętrzne. Trudno jest stworzyć jednoznaczną hierarchię czynników wpływających na politykę narodową w odniesieniu do całego okresu pierwszych trzydziestu lat funkcjonowania państwa bułgarskiego. Ocena polityki bułgarskiej wobec muzułmanów Czy bułgarska polityka wobec mniejszości muzułmańskiej na przełomie XIX i XX wieku była liberalna czy dyskryminacyjna? By odpowiedzieć na to pytanie należy zastanowić się nad standardami polityki narodowej w skali regionu bałkańskiego i Europy. Nie można uznać za prawdziwe twierdzenia, że wszystkie państwa bałkańskie dążyły w XIX wieku do etnicznej i religijnej homogeniczności – można tak powiedzieć o Serbii i Czarnogórze, a także o Grecji w pierwszej połowie stulecia, jednak nie o Bułgarii. Na tle innych krajów regionu, co zobrazowano przez przykład serbski i grecki, władze bułgarskie wykazywały znacznie bardziej liberalny stosunek do społeczności muzułmańskiej, co najwyraźniej było widoczne w zakresie autonomii religijnej i szkolnej, sposobie przeprowadzenia reformy rolnej i rozwiązaniu kwestii migracji. Efektem tego jest chociażby fakt, że wśród chrześcijańskich krajów narodowych na Bałkanach, w Bułgarii utrzymała się największa mniejszość muzułmańska, gdy z Serbii, Grecji czy Czarnogóry społeczność ta w większości zniknęła pod wpływem migracji oraz asymilacji w przeciągu XIX i XX wieku. Politykę narodową innych krajów Europy Środkowej i Wschodniej też należy uznać za mniej liberalną. W Królestwie Węgier po 1867 roku w praktyce ograniczono prawa narodów niemadziarskich, ograniczano możliwość działania ich organizacji czy obecność w parlamencie, wreszcie prowadzono dosyć agresywną asymilację za pośrednictwem m.in. szkół, co skutkowało wyraźnym wzrostem liczby Węgrów w państwie i spadku Słowaków, Rumunów czy Serbów. W II Rzeszy Niemieckiej represje spadły na Polaków, Duńczyków i przedstawicieli innych mniejszości, zwłaszcza zamieszkujących Alzację i Lotaryngię. W Imperium Rosyjskim za panowania Aleksandra III („pierwszego nacjonalisty na tronie carów”) oraz Mikołaja II narastały nastroje antysemickie, które skutkowały brutalnymi pogromami antyżydowskimi w latach 80. XIX wieku i w pierwszej dekadzie XX. Równocześnie z kontrolowanych przez Rosjan Krymu i Kaukazu do Imperium Osmańskiego napływały rzesze muzułmańskich uchodźców. Ograniczano też prawa posiadanie przez Niemców bałtyckich. Na tle tych działań bułgarską politykę wobec muzułmanów w okresie pokoju (1878–1912) można uznać za tolerancyjną i liberalną18. 18 Zob. M. Waldenberg, Narody zależne i mniejszości narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej. Dzieje konfliktów i idei, Warszawa 2000, s. 88–94, 116–125. 19 J. J. Preece, Prawa mniejszości, tłum. M. Stolarska, Warszawa 2007, s. 23–24. Pozycję mniejszości muzułmańskiej w porównaniu z innymi wspólnotami wyznaniowymi i etnicznymi w Bułgarii (Grekami, Żydami, Romami, Ormianami, Rumunami/Wołochami) również można ocenić jako korzystną. Wynikało to z faktu, że była to wspólnota najliczniejsza, a co za tym idzie – najbardziej dostrzegalna ze strony władz państwowych oraz najlepiej reprezentowana. Cały czas nad tą społecznością czuwało Imperium Osmańskie, które, ze względu na pozycję w regionie oraz formalne zwierzchnictwo nad Bułgarią, było w stanie skutecznie oddziaływać na politykę Sofii. Na jej los wpływały także mocarstwa europejskie. Taką ochroną nie dysponowały inne mniejszości, gdyż albo nie posiadały swojego państwa (Żydzi, Ormianie, Romowie), albo państwa, które mogły je chronić, nie dysponowały wystarczająco silną pozycją, żeby wywierać odpowiedni nacisk wobec Bułgarii (Grecja, Rumunia). Praktyka władz bułgarskich wobec muzułmanów wydaje się być łagodna, szczególnie na tle polityki mniejszościowej wobec Greków, związanej z narastającymi nastrojami antygreckimi. W dzisiejszych czasach, by uznać politykę mniejszościową za liberalną, musi być spełniony szereg warunków związanych nie tylko z tolerowaniem obecności danej społeczności na terenie kraju, a także z wyrównywaniem szans i wprowadzaniem ułatwień w funkcjonowaniu w sferze publicznej19. W kontekście standardów XIX wieku, wydaje się, że wystarczało spełniać jedynie pierwszy z tych warunków, by uznać dane państwo za tolerancyjnie. Dopiero bezpośrednie działania wymierzone w mniejszość, jak stosowanie przemocy, wysiedlenia, uniemożliwianie czy utrudnianie funkcjonowania organizacji i szkół, ograniczanie praw obywatelskich i politycznych, świadczyłyby o represyjności danego rządu. Można powiedzieć, że wystarczało zostawić daną społeczność w spokoju. Oceny historyków tureckich oraz zachodnich, którzy oceniają politykę Bułgarów wobec muzułmanów jako opresyjną, oparta jest błędnie o kategorie współczesne, mówiące o potrzebie wyrównywania szans. W przeciągu XX wieku Bułgarzy coraz częściej odchodzili od tolerancji i liberalnego stosunku wobec muzułmanów. Pierwszym załamaniem tej linii politycznej był okres wojen bałkańskich, którym towarzyszyła akcja przymusowej chrystianizacji Pomaków. Po pierwszej wojnie światowej zadecydowano się po raz pierwszy na zorganizowaną wymianę ludności między Turcją a Bułgarią. W dwudziestoleciu międzywojennym powrócił okres spokoju, ponownie przerwany przez konflikt zbrojny – wydarzeniom drugiej wojny światowej towarzyszyła nowa akcja asymilacyjna w Rodopach. Po przewrocie komunistycznym, zgodnie z postulatem ponadnarodowej jedności klas pracujących, początkowo nowe władze uczyniły wiele na rzecz równości praw mniejszości zamieszkujących Bułgarię. Dosyć szybko jednak zerwano z tą linią, a władza komunistyczna nabierała coraz bardziej nacjonalistycznego charakteru. Efektem tego był „proces odrodzeniowy” – akcja asymilacyjna polegająca na przymusowej zmianie imion ludności muzułmańskiej w latach 70. i 80., a wreszcie tzw. Wielka Wycieczka z 1989 roku, która doprowadziła do wyjazdu około 320 tys. osób do sąsiedniej Turcji20. 20 Syntetycznie na temat losów muzułmanów w Bułgarii w XX wieku: K. Popek, Mniejszość muzułmańska w Bułgarii, „Przegląd Geopolityczny”, 14, 2015, s. 71–85. Summary Bulgarian Policy towards the Muslim Minority at the Turn of the 19th and 20th Century In 1878, the Balkan Peninsula underwent crucial changes, of which the most important ones dealt with the Bulgarian state. Instead of “Greater Bulgaria” proposed after the San Stefano Treaty, two entities came into existence: the Principality of Bulgaria and Eastern Rumelia. Neither of them, however, constituted a truly independent state, the former being a Turkish vassal and a Russian protectorate while the latter an autonomous province of the Ottoman Empire. Like the whole area of the Balkans, they were ethnically and religiously heterogenous. In particular, both were inhabited by many Muslims, 527 thousand in the Principality (26% of the population) and 175 thousand in Eastern Rumelia (21%). Later on, their number systematically declined. After the Unification, in 1887, 676 thousand (21%) Muslims inhabited the whole Bulgarian territory; in 1900, 643 thousand (17%); and in 1905, 603 thousand (15%). Although considered a minority in Bulgaria, Muslims actually constituted a heterogenous group, consisting of Turks, Pomaks (native Bulgarian Muslims), Roma, Tatars, and—before the Russo-Turkish War (1877–1878)—Circassians. Most of them inhabited two Bulgarian regions, its northeastern part and the Rhodope mountains, located in the south; their small communities, however, lived throughout the whole territory. The Bulgarian policy towards the Muslim minority from 1878 to 1912 can be divided into two periods, separated by the year 1885. During the first period, from 1878 to 1885, Sofia’s authorities led a harsh policy towards Muslims, violating minority rights guaranteed by the constitution. Eastern Rumelia showed the opposite attitude: After the Russian occupation, the Islamic community encountered a tolerant attitude there. In 1885, a liberal period started, also in the Principality. It lasted until the krastilka, the forced Christianization of Rhodope Pomaks, which happened in 1912. It is difficult to assess the Muslim minority’s situation in the Bulgarian lands at the turn of the 19th and 20th centuries. From a political point of view, their situation was not bad. Postwar repressions quickly ended, a point constantly overlooked by Western and Turkish historians. The only anti-Muslim actions that the Bulgarian state organized were those against armed resistance and banditry. During that time, Eastern Rumelia accepted Muslim separatism, and neither of the Bulgarian governments supported Christianization actions or other forms of assimilation. Despite that, many Muslims emigrated (350 thousand from 1878 to 1912), although not because of governmental actions. They had full civil rights, so they could participate in the political life at the central and local levels. They failed to fully use these rights, but it was their own fault or decision. The states respected religious-educational autonomy, so Muslims had their own religious communes and schools, both playing crucial roles in their social life and education. From an economic point of view, however, the Muslim minority’s situation was far worse than that from the political point of view. The “Agrarian Revolution” strongly affected their lives, as many became victims of confiscations, lost their economic position, disappeared from cities, and moved to rural areas, where they became poor peasants, isolated from accelerating modernization that Bulgarian agriculture and industry encountered. From a cultural point of view, Muslims also diminished their position. Islamic culture lost its dominance in this part of the Balkans. It was particularly visible in cities, which gradually de-Ottomanized and Europeanized. Muslims still had their own schools and press, but they faced various financial and organizational problems. The schools focused mainly on religious education and offered poor education. The press suffered from censorship: not only in the Ottoman Empire, but also in Bulgaria criticizing the Hamidian regime more often than not meant the end of a Muslim newspaper. Резюме Политика Болгарии в отношении мусульманского меньшинства на рубеже XIX и XX веков 1878 год принес значительные изменения на Балканском полуострове, среди которых необходимо в первую очередь указать возникновение болгарского государства. Хотя «Великая Болгария», установленная договором в Сан-Стефано, не сохранилась, вместо нее были созданы Княжество Болгария (вассал Турции под протекторатом России) и Восточная Румелия (автономная провинция в составе Османской империи). На момент его создания в границах Княжества оказалось 527 тысяч мусульман, на долю которых приходилось 26% населения государства, а в Восточной Румелии — 175 тысяч (21% населения автономии). После воссоединения в 1885 году на их территории проживало 676 тысяч мусульман (21% населения). В последующие годы доля последователей ислама неуклонно уменьшалась, но они все еще составляли значительное меньшинство: в 1891 г. — 643 тысячи (19% населения), в 1900 г. — 643 тысячи (17% населения) и в 1905 году — 603 тысячи (15% населения). По этническому признаку в группу входили главным образом турки, а также помаки (болгароязычные последователи ислама), рома, татары и черкесы (последние исчезли с этих территорий во время образования болгарского государства). Мусульмане в основном населяли два региона Болгарии: северо-восточную часть страны и ее южные окраины, Родопы, хотя их общины проживали в небольших группах в большинстве регионов страны. Политика Болгарии в отношении мусульманского меньшинства в период с 1878 по 1912 год была связана с двумя подпериодами, которые разграничиваются в 1885 году. В первый подпериод 1878—1885 годов власти Софии проводили относительно жесткую политику в отношении мусульман и регулярно нарушали их основные права, гарантированные Конституцией. Восточная Румелия не соответствовала этой характеристике, там со времени окончания российской оккупации сохранилась мягкая политика в отношении меньшинств. В 1885 году начался либеральный подпериод по отношению к исламской общине, который длился до 1912 года, с началом кристилки — принудительной акции христианизации среди помаков в Родопах. Положение мусульманского меньшинства на болгарских землях на рубеже XIX и XX веков не было однозначным. Начиная со сферы политики, нельзя игнорировать репрессивные действия, которые ее коснулись и были связаны со сведением послевоенных счетов, хотя, и это, как правило, упускают из виду турецкие или западные историки, они быстро закончились, а болгарское государство больше не организовывало преследований мусульман (кроме подавления движения сопротивления, а затем борьбы с бандитизмом). Следует также подчеркнуть, что Восточная Румелия в некоторых регионах Родопов принимала мусульманский сепаратизм. Болгарские власти не поддерживали христианизации или других форм ассимиляции. Хотя мусульмане и эмигрировали, этот процесс не был результатом действий болгарского государства в массовом масштабе. Последователи ислама были полноправными гражданами: они участвовали в политической жизни на центральном и местном уровнях, и не использовали всех имеющихся у них возможностей по своей вине. Они также получили широкую религиозную и образовательную автономию, могли самостоятельно организовывать религиозные общины и школы, что сыграло ключевую роль в жизни этой общины. Положение мусульманского меньшинства в экономической сфере представлялось хуже. Община была подвержена конфискациям, «аграрная революция» лишила ее прежнего экономического положения, и последователи ислама покидали города. В результате мусульмане стали мелкими крестьянами, борющимися с бедностью и изолированными от модернизационных тенденций, происходящих на болгарских землях. Аналогичным образом, культура ислама утратила свое доминирующее положение в этой части Балкан, особенно это проявилось в городах, которые пошли по пути постепенной европеизации, равнозначной «деосманизации». У мусульман были свои школы и пресса, но их функционирование оставляло желать лучшего. Spis ilustracji Il. 1: Dziewiętnastowieczni badacze Rodopów oraz ludności pomackiej: Christo Popkonstantinow, Wasił Deczew oraz Stoju Sziszkow. .............................................................................................................................................................................................. 40 Il. 2: Okręgi Księstwa Bułgarii w latach 1882–1885. ........................................................................................................................... 50 Il. 3: Departamenty Rumelii Wschodniej w latach 1879–1885 ............................................................................................................. 50 Il. 4: Powiaty Księstwa Bułgarii w latach 1885–1901. ......................................................................................................................... 51 Il. 5: Podział administracyjny Bułgarii w latach 1901–1919. ............................................................................................................... 51 Il. 6: Mapa etniczna Księstwa Bułgarii z 1892 roku. ............................................................................................................................ 52 Il. 7: N. Karazin, Droga krwi i śmierci, 1879. ...................................................................................................................................... 78 Il. 8: Zdjęcia muzułmańskich ofiar wojny wykonane przez ambasadora brytyjskiego w Konstantynopolu Austena Henry’ego Layarda, 1877. ...................................................................................................................................................................................... 83 Il. 9: Zdjęcia muzułmańskich ofiar wojny wykonane przez ambasadora brytyjskiego w Konstantynopolu Austena Henry’ego Layarda, 1877. ...................................................................................................................................................................................... 84 Il. 10: N. Karazin, Bułgarska wieś po bandyckim napadzie baszybuzuków, 1876. ............................................................................... 88 Il. 11: Muzułmańscy uchodźcy z rejonu Tyrnowa zmierzający do Szumenu, 1877. ............................................................................. 93 Il. 12: Muzułmańscy uchodźcy w Szumenie, 1877. .............................................................................................................................. 96 Il. 13: Kartka pocztowa przedstawiająca Petko Wojewodę, koniec XIX wieku. ................................................................................ 135 Il. 14: Mapa Republiki Tymrysz. ........................................................................................................................................................ 147 Il. 15: Zasięg buntów w Rupczosie oraz Kyrdżali............................................................................................................................... 158 Il. 16. Mufti Sofii, 1900. ..................................................................................................................................................................... 195 Il. 17. Pieczęć muftliku pomoczniczego w Peszterze, 1899. ............................................................................................................... 196 Il. 18: Karty do głosowania użyte w czasie wyborów na muftiego Bałcziku z lutego 1880 roku oraz wyniku z głosowania. ............ 197 Il. 19: Deputowani muzułmańscy w Zgromadzeniu Ustawodawczym: mufti widyński Hafus Suliman oraz Ahmed Bej Marafazade z Widynia, 1879 .............................................................................................................................................................. 278 Il. 20: Delegacja I Wielkiego Zgromadzenia Narodowego (1879) wysłana do Aleksandra Battenberga, Liwadia (Krym) 4 (16) maja 1879 roku. .................................................................................................................................................................................. 284 Il. 21: Była turecka łaźnia, przebudowana w 1879 roku i wykorzystana jako budynek Zgromadzenia Prowincjonalnego Rumelii Wschodniej. ........................................................................................................................................................................... 299 Il. 22: Gubernator warneński wraz z przedstawicielami bułgarskiej administracji w Warnie, 1879 ................................................... 305 Il. 23: Pierwsi urzędnicy w Warnie po po utworzeniu państwa bułgarskiego, 1879 ........................................................................... 306 Il. 24: Skład pierwszej rady miejskiej Warny, 1878/1879................................................................................................................... 307 Il. 25: Pieczęć burmistrza Płowdiwu w trzech językach: bułgarskim, osmańskotureckim oraz greckim. ........................................... 320 Il. 26: akt własności Mehmeda Hadżiego Ahmedowa wydany przez władze Rumelii Wschodniej w 1883 roku............................... 450 Il. 27: Meczet Szabana Efendiego w Warnie, b.d.. ............................................................................................................................. 474 Il. 28: Meczet w Warnie, b.d.. ............................................................................................................................................................. 476 Il. 29: Meczet Abdul Rachmana w Warnie (po lewej), koniec XIX wieku. ........................................................................................ 478 Il. 30: Meczet Ibraima Paszy w Razgradzie, 1930. ............................................................................................................................. 479 Il. 31: Czarszija w Samokowie, ok. 1878 roku.................................................................................................................................... 482 Il. 32: Sofijska łaźnia przy Meczecie Banja Baszi pod koniec XIX wieku. ........................................................................................ 483 Il. 33: Łaźnia w miejscowości Owcza Kuła, 1910. ............................................................................................................................. 484 Il. 34. Pierwszy plan zagospodarowania przestrzennego Sofii z 1878 roku. ....................................................................................... 489 Il. 35: Turecka czeszma w parku nadmorskim w Warnie, b.d............................................................................................................. 490 Il. 36: Muzułmańska mahala w Swisztowie, koniec XIX wieku. ....................................................................................................... 491 Il. 37: Meczet Banja Baszi w Sofii pod koniec XIX wieku. ................................................................................................................ 497 Il. 38: Ulica Samokowska (obecnie: Grafa Ignatiewa) z widokiem na Czarny Meczet w Sofii, 1877. ............................................... 498 Il. 39: Wielki Meczet w Sofii po wojnie lat 1877–1878. .................................................................................................................... 499 Il. 40: Strona tytułowa „Varna Postası” z 12 maja (30 kwietnia) 1888 roku. ...................................................................................... 511 Il. 41: Ethem Ruhi Bej, dziennikarz aktywny w Bułgarii w pierwszej dekadzie XX wieku. .............................................................. 515 Il. 42: Terytoria przyłączone do Księstwa Serbii w latach 1829–1833. .............................................................................................. 545 Il. 43: Meczet Bajrakli w Belgradzie, b.d.. .......................................................................................................................................... 553 Il. 44: Podział terytorialny Serbii z 1878 roku. ................................................................................................................................... 567 Il. 45 : Plan Niszu w 1878 roku. .......................................................................................................................................................... 568 Il. 46: Meczet Islama Agi Hadrovicia (Đakovlije) w przy ul. generała Lešjanina w Niszu, około 1890............................................. 575 Il. 47. Widok z twierdzy na czarsziję im. księcia Milana w Niszu, 1879. ........................................................................................... 578 Il. 48: M. Đ. Milićević, W kafanie w Niszu, 1884. ............................................................................................................................. 587 Il. 49: Podział Tesalii między Grecję a Imperium Osmańskie w 1881 roku. ...................................................................................... 602 Spis tabel Tab. 1: Struktura wyznaniowa państwa bułgarskiego w latach 1880–1910 .......................................................................................... 34 Tab. 2: Dochody muftliku płowdiwskiego w 1910 roku..................................................................................................................... 205 Tab. 3: Dochody muftliku warneńskiego w 1910 roku ....................................................................................................................... 205 Tab. 4: Muzułmańskie szkoły podstawowe na ziemiach bułgarskich w latach 1880–1911 ................................................................ 246 Tab. 5: Rusztije w Bułgarii na początku XX wieku ............................................................................................................................ 252 Tab. 6: Medresy w Bułgarii w latach 1900–1913 ............................................................................................................................... 253 Tab. 7: Muzułmańscy deputowani w Zgromadzeniu Narodowym ..................................................................................................... 278 Tab. 8: Muzułmańscy deputowani V Wielkiego Zgromadzenia Narodowego (1911) ........................................................................ 290 Tab. 9: Muzułmańscy poborowi i rekruci z okręgu warneńskiego w latach 1890–1903 .................................................................... 329 Tab. 10: Muzułmańscy poborowi i rekruci z okręgu szumeńskiego w latach 1891–1904 .................................................................. 329 Tab. 11: Emigracja muzułmanów z powiatów okręgu szumeńskiego w latach 1881–1896 ............................................................... 362 Tab. 12: Szacunki dotyczące tureckojęzycznych muzułmanów w wybranych okręgach Księstwa Bułgarii w latach 1881–1888 według Konstantina Jirečka ................................................................................................................................................................ 364 Tab. 13: Szacunki dotyczące tureckojęzycznych muzułmanów na obszarach dawnej Rumelii Wschodniej w latach 1885–1888 według Konstantina Jirečka ................................................................................................................................................................ 365 Tab. 14: Ludność bułgarskich Rodopów w 1893 roku ....................................................................................................................... 369 Tab. 15: Łąki należące do mieszkańców Samokowa w 1845 roku ..................................................................................................... 422 Tab. 16: Zmiana odsetka mieszkańców miast bułgarskich według narodowości w latach 1881/1885–1888 ..................................... 471 Tab. 17: Ludność Warny w latach 1881–1901 według języków ........................................................................................................ 472 Tab. 18: Meczety w bułgarskich miastach na przełomie XIX i XX wieku ......................................................................................... 480 Tab. 19: Najważniejsze gazety adresowane do tureckojęzycznych muzułmanów wydawane w Bułgarii na przełomie XIX i XX wieku ........................................................................................................................................................................................... 506 Tab. 20: Ludność terenów objętych powstaniem greckim w latach 1821–1828 ................................................................................. 594 Spis skrótów BCz – Biblioteka Muzeum Czartoryskich w Krakowie – Zbiory Rękopisów FO – Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Londynie AС – Archiwum Serbii w Belgradzie БАН – Archiwum Bułgarskiej Akademii Nauk w Sofii ДА-Варна – Archiwum Państwowe w Warnie ДА-Пловдив – Regionalne Archiwum Państwowe w Płowdiwie НБКМ-БИА – Bułgarskie Archiwum Historyczne przy Narodowej Bibliotece im. im. Cyryla i Metodego w Sofii НБИВ-БИА – Bułgarskie Archiwum Historyczne przy Narodowej Bibliotece im. Iwana Wazowa w Płowdiwie ЦДА – Centralne Archiwum Państwowe w Sofii Warianty nazw geograficznych Słowiańska Turecka Grecka Akbunar, Sarajakpynar Aleksandrija Kapaklii Ardino Egri Dere, Hadżi Kioj Asenowgrad Stanimaka Bełogradec Turk Arnautłar Bitolia Manastir Bjała Reka Belibe Czeteli Błagoewgrad Gorna Dżumaja Skaptopara Błysniczewo, Rumjancewo Boberowo Tuzłuk Bogdan Dereli Borino Karabułak Borowo, Gorna Manastirica, Gorazd Botewo Sabri Pasza Kioj Bożewci Konezleri Brezowica Palaskioj Bujnowo Naipli Burgas Pirgos Caribrod, Dimitrovgrad Carigrad Stambuł Konstantynopol Czerna Niwa Kara Tyrła Dedeagacz Aleksandrupoli Dewin Djovlen Dobricz Hadżiogłu Pazardżik Dondukowo Tatar Mahle Draginowo, Korowo Drenowo, Drjanowo Dułowo Akkandynłar Dybrawa Gorni Biwoł Ferdinand, Montana, Goljama Kutłowica Fłorowо, Cwetino Gjumjuldżina Komotini Głożene, Głyżene Goce Dełczew Newrokop Gomotarci, Ewdokija Gurkowo Giaur Kujusu Hadżi Eles, Borisowgrad, Pyrwomaj Ichtiman Stipon Isperich Kemanłar Iwajłowgrad Ortakioj Izmir Smyrna Jagodina Bałaban Jaworec Syrbegli Jugowo Karamusz Kandia, Heraklion, Iraklion Kesten Kestendżik Kirkowo Kyzyłagacz Komunari Murna Konstantin Ahmetlii Kożari Demirdżileri Kriwa Pałanka Egri Dere, Egri Palanga Krumowgrad Sultanieri Kubrat Bałbunar Liłkowo Demerdżikioj Luleburgas Arkadiupoli Łom, Łom Pałanka Łozenec Kurubagłar Łozengrad Kirklareli Łudogorie Deli Orman Łyżene, Trudowec Madżarowo Jatadżik Momcziłowci Gorno Derekioj Momcziłgrad Mastanli Mostowo Er Kuprija Nesebyr Mesemwria Nikołaewo Eszekczii Nowa Zagora Yeni Zaara Nowi Pazar Yenipazar Nowo Seło Eni Kioj Obzor Giozeken Odrin Edirne Adrianopol Omurtag Osman Pazar Orašje Donja Azizija Orchanie, Samundżiewo, Botewgrad Orjachowo, Rachowo Perusztica, Dragowec Petko Sławejkow Akandżiłari Pirot Szechirkioj Plewen Płowdid Filibe Philippopolis Pomorie Anchiało Prełom, Dolni Biwoł Rodosto Tekirdağ Rhaedestus \ Bisanthe Ruse Ruszczuk Sjar Seres Skecz Ksanti Skopje Uskup Sliwengrad Kinekli, Kanaklija, Dżesir Mustafa Pasza Słanotryn Dyruire Smoljan Paszmakli, Ahi Czelebi Sołuń Saloniki Sotir, Sw. Spas, Chrabrino Stambołowo Eller Stara Zagora Eski Zaara Stomanewo, Stomanowo Czilikli Suchatcze, Suchacze Szumen Szumnu Tatar Pazardżik, Pazardżik Terweł Kurtbunar Topołowgrad Kawakli Topołowo Tahtali Toros, Łazar Stanewo Tyrgowiszte Eski Dżumaja Warna Odessos Wiewo Kyrszili Wodni Pad Djuszek Dere Wyłkowa Słatina, Doktor Josifowo Wyrbina Siojczuk Zaburdo Czurukioj Zetounion, Lamia Złatograd, Bełowidowo Dari Dere Żrebewo, Żrebowo Ajgyr Dere Bibliografia Źródła archiwalne Archiwum Bułgarskiej Akademii Nauk w Sofii (Научен архив на Българската академия на науките, БАН): ф. 3к (Константин Иречек). ф. 14к (Стефан Беркович). ф. 19к (Стефан Стамболов). ф. 44к (Михаил Маджаров). ф. 45к (Васил Радославов). ф. 54к (митрополит Климент). ф. 144к (митрополит Симеон Варнено-Преславски). Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Londynie (Foreign Office Archives, Public Record Office, London, FO): FO 78 (Political and Other Departments: General Correspondence before 1906, Ottoman Empire). FO 195 (Embassy and Consulates, Turkey, formerly Ottoman Empire: General Correspondence, Bulgaria). FO 198 (Southern Department and Foreign Office: Embassy and Consulates, Turkey, formerly Ottoman Empire: Miscellanea). FO 224 (Consulate, Serbia, Ottoman Empire: Letter Books). FO 260 (Consulate and Legation, Serbia: General Correspondence). FO 371 (Political Departments: General Correspondence from 1906–1966). FO 388 (Embassy and Legation, Bulgaria, formerly Ottoman Empire: General Correspondence). FO 421 (Confidential Print South-East Europe, Bulgaria: Correspondence). FO 476 (Confidential Print Greece). FO 881 (Confidential Print). FO 913 (Consulates, Varna and Rustchuk, Bulgaria, formerly Ottoman Empire: General Correspondence). Archiwum Państwowe w Warnie (Държавен архив във Варна, ДА-Варна): ф. 19к (Околийско управление – Варна). ф. 58к (Градско общинско управление – Варна). ф. 78к (Окръжно управление – Варна). ф. 79к (Главна българска община – Варна). ф. 87к (Градско общинско управление – Провадия). ф. 105к (Селско общинско управление – с. Девния). ф. 112к (Областен съд – Варна). ф. 158к (Селско общинско управление – с. Черковна). ф. 163к (Селско общинско управление – с. Добритич). ф. 330к (Окръжно мюфтийство – Варна). ф. 331к (Мюфтийство – Провадия). ф. 484к (Селско общинско управление – с. Суворово). ф. 519к (Селско общинско управление – с. Близнаци). ф. 659к (Селско общинско управление – с. Белоградец). ф. 711к (Снимки на стара Варна). ф. 717к (Окръжен съвет – Варна). ф. 779к (Селско общинско управление – с. Градинарово). ф. 827к (Документи за обществено-политическия и стопански живот в Варна). ф. 852к (Окръжен съвет – Провадия). Archiwum Serbii w Belgradzie (Архив Србије, AС): МИД-И (Министарство иностраних дела – Инострано одељење). МИД-ПО (Министарство иностраних дела – Политичко одељење). МУД-П (Министарство унутрашњих дела – Полицајно одељење). МФ-E (Министарство финансија – Економно одељење). Biblioteka Muzeum Czartoryskich w Krakowie – Zbiory Rękopisów (BCz): III 6748 (Tomasz Brzeska). Bułgarskie Archiwum Historyczne przy Narodowej Bibliotece im. im. Cyryla i Metodego w Sofii (Народна Библиотека „Св. Св. Кирил и Методий” – Български исторически архив, НБКМ-БИА): ф. 5 (Киряк Цанков). ф. 11 (Драган Цанков). ф. 13 (Димитър Станчев). ф. 16 (Тодор Бурмов). ф. 19 (Тодор Икономов). ф. 22 (Найден Геров). ф. 34 (Симо Соколов). ф. 63 (Стефан Стамболов). ф. 154 (Иван Касабов). ф. 263 (Васил Радославов). ф. 266 (Рачо Петров). ф. 271 (княз Александър Батенберг). ф. 272 (Иван Е. Гешов). ф. 290 (Димитър Греков). ф. 317 (Стефан Паприков). ф. 386 (Марко Балабанов). ф. 403 (Народно събрание). ф. II A 7041–7110 (Петко войвода). ф. II D 941–974 (Софийскп губернаторство). Bułgarskie Archiwum Historyczne przy Narodowej Bibliotece im. Iwana Wazowa w Płowdiwie (Народна Библиотека „Иван Вазов” – Български исторически архив, НБИВ-БИА): ф. 2 (Йоаким Груев). ф. 19 (Руско временно управление). ф. 20 (Източна Румелия). Centralne Archiwum Państwowe w Sofii (Централен държавен архив, ЦДА): ф. 20к (Областно събрание на Източна Румелия). ф. 129к (Никола Чешмеджиев). ф. 159к (Министерство на финансите). ф. 166к (Министерство на външните дела и изповеданията). ф. 173к (Народно събрание). ф. 176к (Министерство на външните работи и изповеданията). ф. 242к (Министерство на правосъдие). ф. 284к (Министърски съвет). ф. 321к (Дипломатическо агентство в Цариград). ф. 336к (Българско генерално консулство в Одрин). ф. 471к (Главно мюфтлийство). ф. 565к (Дирекция на правосъдие на Източна Румелия). ф. 568к (Министерство на външните дела и на изповеданията). ф. 600к (Константин Стоилов). ф. 708к (Държавен съвет). Regionalne Archiwum Państwowe w Płowdiwie (Регионален държавен архив в Пловдив, ДА-Пловдив): ф. 29к (Градско общинско управление – Пловдив). ф. 40к (Сърнегорски [Брезовски] околийски съд). ф. 50к (Областен съд – Пловдив). ф. 52к (Стою Шишков). ф. 67к (Митрополия – Пловдив). ф. 79к (Околийско управление – Борисовград). ф. 567к (Департаментално съдилище – Пловдив). ф. 895к (Селско общинско управление – с. Старосел, Пловдивско). ф. 959к (Петър Анастасов Маринов). ф. 1002к (Турска мюсюлманска вероизповедна община – Пловдив). ф. 1074к (Костадин Ангелов Балтов). ф. 1081к (Димитър Христов Попов). ф. 1094к (Таквор Месроб Месробович). ф. 1097к (Артин Хачик Гидиков). ф. 1108к (Добри Русков Добрев). ф. 1140к (Коста Николов Гьошев). ф. 1141к (Пловдивско мюфтийство). ф. 1142к (Мюсюлманска вероизповедна община – Пловдив). ф. 1200к (Първо българско земеделско-промишлено изложение – Пловдив). ЧП 71 (Документи на български и турски език за имоти, 1882–1889). Prasa „Daily News”, London 1876. „Varna Postası”, Varna 1888. „Балканска зора”, Пловдив 1890–1894. „Български преглед”, София 1896. „Варненски общински лист”, Варна 1888–1889,1903. „Витоша”, София 1879–1880. „Воля”, София 1911–1912. „Държавен вестник”, София 1879–1912. „Знаме”, София 1894–1898. „Независимост”, София 1880–1881. „Периодическо списание”, София 1882–1905. „Родопски напредък”, Чепеларе 1905–1907. „Сборник народни умотворения, наука и книжнина”, София 1890–1893. „Свободна България”, Варна 1881. „Славиеви гори”, Пазарджик 1894. „Списание на Българското икономическо дружество” София 1902. Źródła drukowane Botew Ch., Wybór pism, tłum. H. Batowski, Wrocław 1960. Ethnic Minorities in the Balkan States 1860–1971, vol. 1: 1860–1885, ed. B. Destani, Cambridge 2003. Ethnic Minorities in the Balkan States 1860–1971, vol. 2: 1888–1914, ed. B. Destani, Cambridge 2003. Gladstone W. E., Bulgarian Horrors and Question of the East, London 1876. Grabowski B. T., Bulgarya i Bulgarowie, Warszawa 1889. Grzegorzewski J., Rok przewrotów. Bułgarya 1885–1886, Lwów 1900. Grzegorzewski J., Za Dunajem. Bułgarya, Serbia, Czarnogóra, Lwów 1904. Historia Bułgarii 1870–1915. Materiały źródłowe z komentarzami, t. 1: Polityka międzynarodowa, red. J. Rubacha, A. Malinowski, A. Giza, Warszawa 2006. Historia Bułgarii 1870–1915. Materiały źródłowe z komentarzami, t. 2: Kwestia macedońska, red. J. Rubacha, A. Malinowski, Warszawa 2007. Historia Bułgarii 1870–1915. Materiały źródłowe z komentarzami, t. 3: Polityka wewnętrzna, red. J. Rubacha, A. Malinowski, Warszawa 2009. Hołubowicz J., Bułgaria, jej przeszłość dziejowa i jej odrodzenie narodowe i religijne, Krаków 1885. Ninković N., Żywota mojego opisanie, tłum. M. Petryńska, Warszawa 1987. Petrović Njegoš P., Wybór pism, tłum. i oprac. H. Batowski, Wrocław-Kraków 1985. Report of the International Commission to Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan War, Washington 1914. St. Clair S. G. B., Brophy Ch. A., A „Residence in Bulgaria”, or Notes on the Resources and Administration of Turkey, London 1869. Stojanow Z., Zapiski z powstań bułgarskich, tłum. L. Kosecka, Warszawa 1971. Алманах на българската конституция, Пловдив 1911. Априлов В., Деница ново-болгарского образования. Часть первая, Одесса 1841. Архивска грађа за насеља у Србији у време прве владе кнеза Милоша (1815–1839), ур. Т. Р. Ђорђевић, Београд-Земун 1926. Богоров И. А., Няколко дена разходка по българските места, Букурещ 1868. Британски дипломатически документи по българския национален въпрос, т. 1: 1878–1893, съст. В. Трайкова, А. Гребенаров, Р. Караганев, Р. Прахова, София 1993. България в политиката на трима императори 1879–1885. Германски дипломатически документи, т. 1, ред. Ц. Тодорова, София 2004. България през погледа на чешки пътешественици, ред. В. Бехиньова, София 1984. Български алманах за 1911 г., ред. Я. Икономов, А. Дамянов, София 1911. Бюджет за приходите и разходите на Княжество България през 1897 г., София 1897. Вазов И., Пътеписи, ред. П. Динеков, И. Тодоров, София 1977. Габе П., Значението на новите заселвания и нови капитали за икономическото развитие на България, Добрич 1903. Гешов И. E., Спомени из години на борби и победи, ред. И. Бурилкова, Ц. Билярски, София 2008. Гешов И. Е., Лична кореспонденция, red. Р. Попов, В. Танккова, София 1994. Грађа за историју првог српског устанка, ур. Р. Петровић, Београд 1954. Дейност на българската армия в Родопите и Беломорска Тракия през балканската война 1912–1913 г. Подбрани документи, съст. И. Коев, Е. Димитрова, М. Димоларева, София 2013. Дечев В., Избрани съчинения: белетристика, етнография, публицистика, ред. В. Димитров, С. Сивриев, Н. Хайтов, Пловдив 1968. Дечев В., Миналото на Чепеларе. Принос за историята на Родопа, т. 1, София 1928. Дечев В., Миналото на Чепеларе. Принос за историята на Родопа, т. 2, ред. Г. И. Чичовски, Чепеларе 2002. Димитров Г., Княжество България в историческо, географическо и етнографическо отношение, т. 1, ред. П. Величков, София 2013. Дипломатско представништво Србије у Цариграду, т. 1: 1830–1858, прир. М. Перишић, А. Марковић, С. Рајак, Београд 2015. Дипломатско представништво Србије у Цариграду, т. 2: 1859–1868, прир. М. Перишић, А. Марковић, С. Рајак, Београд 2015. Дневници на първото Учредително н. Събрание в Търново по изработването на българската конституция, София 1890. Доклад до негово величество Фердинанд I цар на българите по случай 25-годишнината от възшествие му на българския престол 1887–1912, София 1912. Документи за новата история на България. XIX – началото на XX век, съст. П. С. Петков, Велико Търново 2002. Документи из турските държавни архиви, ч. 1: 1564–1872, съст. и прев. П. Дорев, София 1940. Документи из турските държавни архиви, ч. 2: 1863–1909, съст. и прев. П. Дорев, София 1942. Документи о спољној политици Краљевине Србије 1903–1914, књ. 4, св. 1/1, прип. Љ. Алексић–Пејковић, К. Џамбазовски, ур. В. Крестић, Београд 2012. Документи по обявяване на независимостта на България 1908 година. Из тайния кабинет на княз Фердинанд, съст. Ц. Тодорова, Е. Стателова, София 1968. Други српско-турски рат 1877/78 и ослобођење крајева Југоисточне Србије. Историјска грађа поводом 120. годишњице 1877/1997, ур. Б. Лилић, Пирот 1998. Дюрасел А., Международен алманах за България 1898, София 1897. Завръщане към българския род, т. 1, съст. П. Петров, София 2001. Записници седница Министарског савета Србиje (1862–1898), прир. Н. П. Шкеровић, Београд 1952. Игнатиев Н. П., Дипломатически записки (1864–1874). Донесения (1865–1876), т. 1: Записки (1864–1871), съст. И. Тодев, София 2008. Извори за историята на Добруджа, т. 1: 1878–1919, съст. Ж. Попов, К. Пенчиков, П. Тодоров, София 1992. Извори за историята на Добруджа, т. 3: 1853–1878 (Български документи), ред. В. Тонев, Н. Запрянова-Пенева, София 2010. Извори за историята на Добруджа, т. 4: 1853–1878 (Чуждестранни документи), ред. В. Тонев, София 2003. Илков Д., Принос към история на град Стара Загора, Пловдив 1908. Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1889–1890, Варна 1890. Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1894–1895, Варна 1896. Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1902–1903, Варна 1903. Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1905–1906, Варна 1906. Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1908–1909, Варна 1909. Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1909–1910, Варна 1910. Изложение за състояние на Варненското окръжие през 1913–1914, Варна 1914. Изложение за състояние на Вратчанското окръжие през 1903–1904, Вратца 1904. Изложение за състояние на Плевненското окръжие през 1891–1892, Плевен 1892. Изложение за състояние на Плевненското окръжие през 1894–1895, Плевен 1895. Изложение за състояние на Плевненското окръжие през 1896–1897, Плевен 1897. Изложение за състояние на Плевненското окръжие през 1897–1898, Плевен 1898. Изложение за състояние на Плевненското окръжие през 1901–1902, Плевен 1902. Изложение за състояние на Пловдивското окръжие през 1888–1889, Пловдив 1890. Изложение за състояние на Пловдивското окръжие през 1889–1890, Пловдив 1890. Изложение за състояние на Пловдивското окръжие през 1891 г., Пловдив 1891. Изложение за състояние на Разградското окръжие през 1890 г., Разград 1890. Изложение за състояние на Разградското окръжие през 1893–1894, Разград 1894. Изложение за състояние на Разградското окръжие през 1894–1895, Разград 1895. Изложение за състояние на Разградското окръжие през 1898–1899, Разград 1899. Изложение за състояние на Свищовското окръжие през 1891 г., Свищов 1891. Изложение за състояние на Свищовското окръжие през 1894–1895, Свищов 1895. Изложение за състояние на Свищовското окръжие през 1897–1898, Свищов 1898. Изложение за състояние на Севлиевското окръжие през 1890–1891, Севлиево 1891. Изложение за състояние на Севлиевското окръжие през 1895 г., Севлиево 1895. Изложение за състояние на Севлиевското окръжие през 1896–1897, Севлиево 1897. Изложение за състояние на Сливенското окръжие през 1889–1890, Сливен 1890. Изложение за състояние на Сливенското окръжие през 1892 г., Сливен 1892. Изложение за състояние на Сливенското окръжие през 1896–1897, Сливен 1897. Изложение за състояние на Сливенското окръжие през 1897–1898, Сливен 1898. Изложение за състояние на Софийското окръжие през 1890 г., София 1890. Изложение за състояние на Софийското окръжие през 1893 г., София 1893. Изложение за състояние на Софийското окръжие през 1896–1897, София 1897. Изложение за състояние на Софийското окръжие през 1897–1898, София 1898. Изложение за състояние на Софийското окръжие през 1903–1904, София 1904. Изложение за състояние на Софийското окръжие през 1905–1906, София 1906. Изложение за състояние на Трънското окръжие през 1893–1894, Пловдив 1894. Изложение за състояние на Търновското окръжие през 1894–1895, Търново 1895. Изложение за състояние на Търновското окръжие през 1897–1898, Търново 1898. Изложение за състояние на Търновското окръжие през 1901–1902, Търново 1902. Изложение за състояние на Търновското окръжие през 1902–1903, Търново 1903. Изложение за състояние на Търновското окръжие през 1904–1905, Търново 1905. Изложение за състояние на Търновското окръжие през 1909–1910, Търново 1910. Изложение за състояние на Търновското окръжие през 1910–1911, Търново 1911. Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1891 г., Шумен 1891. Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1893–1894, Шумен 1894. Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1894–1895, Шумен 1895. Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1896–1897, Шумен 1897. Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1902–1903, Шумен 1903. Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1903–1904, Шумен 1904. Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1906–1907, Шумен 1907. Изложение за състояние на Шуменското окръжие през 1909–1910, Шумен 1910. Иречек К., Български дневник, т. 1: 1879–1881, съст. И. Димитров, Е. Стателова, София 1995. Иречек К., Български дневник, т. 2: 1881–1884, съст. Е. Стателова, София 1995. Иречек К., Княжество България. Негова повърхнина, природа, население, духовна култура, управление и новейша история, ч. I: Българска държава, Пловдив 1899. Иречек К., Княжество България. Негова повърхнина, природа, население, духовна култура, управление и новейша история, ч. II: Пътувания по България, Пловдив 1899. История на българите 1878–1944 в документи, т. 1: 1878–1912, ч. 1: Възстановяване и развитие на българската държава, ред. В. Георгиев, С. Трифонов, София 1994. История на българите 1878–1944 в документи, т. 1: 1878–1912, ч. 2: Българите в Македония, Тракия и Добруджа, ред. В. Георгиев, С. Трифонов, София 1996. Капитан Петко войвода. Сбoрник от документи и материали, ред. Б. Дряновски, София 2000. Каразин Н., Дунав в пламъци (Дневник на кореспондента). Репортажи (1877–1878), София 2008. Караманджуков Х., Родопа през илинденско-преображенското въстание. Спомени и документи, съст. Л. Панайотов, София 1986. Кейе Е., В България и Румелия, ред. Г. Пеев, София 2006. Княз Александър I Батенберг и Варна. Документи и материали (1879–1915), съст. Б. Дряновски, Варна 2004. Криминална статистика. Престъпни деяния и лица осъдени през 1910, 1911 и 1920–1929 години, София 1933. Маджаров М., Източна Румелия (исторически преглед), Пловдив 2015. Маджаров М., Спомени, ред. А. Димитров, П. Петров, В. Андреев, София 2004. Маджарски пътеписи за Балканите XVI–XIX век, съст. П. Миятев, София 1976. Македония и Одринско. Статистика на населението от 1873 г., София 1995. Македония през погледа на австрийски консули 1851–1877/1878, т. 1: 1851–1865, ред. В. Паскалева, София 1994. Миграционни движения на българите 1878–1941, т. 1: 1878–1912, съст. В. Василиева, В. Гигов, Г. Стоянова, К. Георгиева, К. Недевска, София 1993. Милетич Л., Старото българско население в североизточна България, София 1902. Милићевић М. Ђ., Дневник II (23. септембар 1872. – 6. април 1877.), прир. П. Крестић, Београд 2015. Милићевић М. Ђ., Краљевина Србија. Нови крајеви, географија, орографија, хидрографија, топографија, аркеологија, историја, етнографија, статистика, просвета, култура, управа, Београд 1884. Милићевић М. Ђ., Путничка писма из Ниша 1882. година, прип. Г. Максимовић, Ј. Младеновић, Ниш 2009. Начович Г., Из дневниците, съст. А. Пантев, Н. Игов, София 1999. Общи резултати от преброяване на населението в Южна България (Източна Румелия) на 1885 януари 1, София 1888. Овсяный Н., Русское управление в Болгарии в 1877-78-79 гг., т. 2: Российский Императорский Комиссар в Болгарии, генерал-адъютант князь А. М. Дондуков-Корсаков, Петербург 1906. Окончателни резултати от преброяване на населението на 1 януари 1881 година, София 1890. Османски извори за ислямизационните процеси на Балканите (XVI–XIX в.), ред. М. Калицин, А. Велков, Е. Радушев, София 1990. Официалната и тайната българо-турска дипломация (1903–1925). Документален сборник, съст. Ц. Билярски, В. Катанов, София 2009. Пет века под ятагана и Корана. Документи и материали за ислямизация и асимилация на българи (края на XIV век – 1912), т. 1: Османската империя – ислямска държава, съст. П. Петров, София 2014. Пет века под ятагана и Корана. Документи и материали за ислямизация и асимилация на българи (края на XIV век – 1912), т. 2: Единични и масови ислямизации в българските земи до средата на XIX век, съст. П. Петров, София 2014. Петровић М.-Д., Ратне белешке са Јавора и Топлице 1876., 1877. и 1878., св. 2: Борбе у Топлици 1877–1878, Београд 1879. Писма Филипа Христића Јовану Ристићу (1868–1880), ур. Г. Јакшић, Београд 1953. Подбрани извори за българската история, т. 4, кн. 1: Българската държава и българите (1878–1946), съст. Г. Марков, А. Рабаджийска, Д. Илиева, Й. Колев, Я. Банков, В. Колев, Х. Темелски, София 2009. Покръстването на българите мохамедани 1912–1913. Документи, ред. В. Георгиев, С. Трифонов, София 1995. поп Панайотов Асянчик И., Принос за изучаване на Разлога и по-частно на с. Баня (Разложко). Бележки и спомени, Пловдив 1915. Попконстантинов Х., Непокорените села, кн. 1, Велико Търново 1887. Попконстантинов Х., Непокорените села, кн. 2, София 1886. Попконстантинов Х., Спомени, пьтеписи, писма, ред. А. Примовски, Н. Примовски, Пловдив 1970. Поповић С., Путовање по Новој Србији, Нови Сад 1879. Програми, програмни документи и устави на буржоазните партии в България 1879– 1918, red. В. Николова, Д. Саздов, София 1992. Радев С., Строителите на съвременна България, т. 1: Царуването на кн. Александра, red. Е. Стателова, Sofia 1990. Ракић М., Из Нове Србије (Отаџбина, књ. 4, 5 и 6, 1880–1881), Лесковац 1987. Ристић Ј., Бомбардање Београда (1862. год.), Београд 1872. Ристић Ј., Дипломатска историја Србије за време српских ратова за ослобођење и независност 1875–1878, књ. 2, Београд 1896. Румънски пътеписи от XIX век за българските земи, съст. М. Младенова, Н. Жечев, София 1982. Русия и възстановяването на българската държавност (1878–1885 г.), ред. кол., София 2008. Руски пътеписи за българските земи XVII–XIX век, съст. М. Кожухарова, София 1986. Руско-турската война 1877–1878 г. Дневници, спомени, записки, кореспонденция, съст. И. В. Илана, Л. Я. Сает, Г. Пиндикова, И. Георгиева, София 1998. Сарафов М., Дипломатически дневник 1909–1912. България и Турция в навечерието на Балканските войни, съст. Ц. И. Величкова, София 2008. Славейков П. Р., Исторически разкази за миналите времена, София 1885. След Сан Стефано и Берлин 1878 г. Изследване, документи и материали за освобождението на Североизточна България от османска власт, съст. В. Тонев, София 1999. Софийското общинско управление 1878–1879, съст. Н. Недева, Н. Марков, София 2000. Србија 1878. Документи, прир. М. Бојводић, Д. Р. Живојиновић, А. Митровић, Р. Самарџић, Београд 1978. Статистически алманах за Старозагорский департамент за 1884 високосна година, Стара Загора 1884. Статистически годишник на Българското Царство, год. 1: 1909, София 1910. Статистически годишник на Българското Царство, год. 2: 1910, София 1911. Статистически годишник на Българското Царство, год. 3: 1911, София 1914. Статистически годишник на Българското Царство, год. 4: 1912, София 1915. Статистически годишник на Българското Царство, год. 5–14: 1913–1922, София 1924. Стефан Стамболов. Личен архив т. 2, ред. М. Куманов, София 1995. Стефан Стамболов. Личен архив, т. 1: 1886–1887, съст. М. Куманов, П. Свирачев, Д. Илиева, София 1994. Стефан Стамболов. Личен архив, т. 3: 1890, съст. М. Куманов, Д. Иванов, София 1997. Стефан Стамболов. Личен архив, т. 4: 1891, съст. М. Куманов, Д. Иванов, София 1997. Стефан Стамболов. Личен архив, т. 5: 1892–1893, съст. М. Куманов, Д. Иванов, София 1997. Стефан Стамболов. Парламентарни речи 1879–1894, съст. Д. Иванов, М. Куманов, София 1995. Стоилов К., Дневник, ч. 1–2, съст. Е. Стателова, Р. Попов, София 1996. Стоянов З., Заеш ли ти кои сме?, ред. И. Гранитски, П. Анчев, София 2004. Тителбах Б., Шрепловић П. К., Атлас Краљевине Србије са земљописом, Београд 1889. Христић Н., Пре педесет година. Чурук-чешма, бомбардовањe Београда 3–5 јула 1862, Београд 1912. Черковно-просветното движение в Средните Родопи (1878–1912), т. 2, съст. П. Петров, А. Печилков, Смолян 2009. Шишков С. Н., Българо-мохамеданите, Пловдив 1936. Шишков С. Н., Из Беломорската равнина. Пътни бележки и впечатления, Пловдив 1907 Шишков С. Н., Из Беломорската равнина. Пътни бележки и впечатления, Пловдив 1907. Шишков С. Н., Избрани произведения, ред. К. Василев, Пловдив 1965. Шишков С. Н., Пловдив в своето минало и настояще. Историко-етнографски и политико- икономически преглед, Пловдив 2016. Шишков С. Н., Тракия преди и след европейската война, Пловдив 1922. Шкорпил Х., Шкорпил К., География и статистика на Княжество България, Пловдив 1892. Literatura piękna Biała jaskółka. Antologia opowiadań bułgarskich XIX i XX wieku, red. K. Migdalska, W. Gałązka, Katowice 1982. Wazow I., Pod jarzmem, tłum. Z. Wolnik, Warszawa 1984. Вазов И., Опълченците на Шипка, www.slovo.bg. Вазов И., Събрани съчинения, т. 12, ред. Г. Цанев, София 1977. Георгиев М., Меракът на чичо Денчо. Избрани творби, съст. Д. Дамен, София 1980. Стоев Г., Цената на златото, http://www.slovo.bg. Страшимиров А., Радаман-бегови сараи. Родопска легенда, „Наш живот” 1902, год. 1, кн. 11– 12, s. 473–492. Хайтов Н., Диви разкази, Пловдив 1968. Literatura przedmiotu Aarbakke V., Pomak Language Usage and the Spell of Nationalism: The Case of the Pomaks in Greece, [w:] Slavia Islamica: language, religion and identity, ed. R. D. Greenberg, M. Nomachi, Hokkaido 2012, s. 149–177. Aarbakke V., Koutsoukos V., Niarchos G., The Independent Republic of Gumuldjina (1913) – a New Test for Young Turks Policymakers, [w:] Balkan Nationalism(s) and the Ottoman Empire, vol. 3: Young Turk Revolution and Ethnic Groups, ed. D. Stamatopoulos, Istanbul 2015, s. 213–232. Aksan V. H., Ottoman to Turk: Continuity and Change, „International Journal” 2005/2006, vol. 61, no. 1: Turkey: Myths and Realities, s. 19–38. Aličić A., Prilog proučvanju položaja sela i grada u Bosni u XIX vijeku, „Jugoslovenski istorijski časopis” 1974, 1–2, s. 79–91. Amzi-Erdoğdular L., Afterlife of Empire: Muslim-Ottoman Relations in Habsburg Bosnia Herzegovina, 1878–1914, New York 2013. (niepublikowana praca doktorska) Apostolov M., The Pomaks: A Religious Minority in the Balkans, „Nationalities Papers” 1996, vol. 24, s. 727–742. Asli Ergul F., The Ottoman Identity: Turkish, Muslim or Rum?, „Middle Eastern Studies” 2012, vol. 48, no. 4, s. 629–645. Balci T., Ottoman Balkan Heritage and the Construction of Turkish National Identity, „Journal of Ottoman Legacy Studies” 2014, vol. 1, issue 1, s. 60–70. Balla E., Fiscal Choices and Religion in Ottoman Europe, „Homo Oeconomicus” 2004, 21(1), s. 59–81. Bandžović S., Bošnjaci i deosmanizacija Balkana: muhadžirski pokreti i pribježišta „sultanovih musafira” (1683.–1875.), Sarajevo 2013. Bandžović S., Deosmanizacija Balkana i Bošnjaci: ratovi i muhadžirska pribježišta (1876.–1923.), Sarajevo 2013 Barlas D., Köksal Y., Turkey's Foreing Policy towards Bulgaria and Turkish Minority (1923– 1934), „Southeast European and Black Sea Studies” 2014 vol. 14, no. 2, s. 175–194. Belgrade through the centuries (XVI–XX century), ed. B. Prpa, Belgrade 2003. Benovska-Sabkova M., Urban Culture, Religious Conversion, and Crossing Ethnic Fluidity among the Bulgarian Muslims („Pomaks”), „Гласник Етнографског института САНУ” 2015, vol. 63, no. 1, s. 49–71. Bieber F., Muslim Identity in the Balkans before the Establishment of Nation States, „Nationalities Papers” 2000, vol. 28, no. 1, s. 13–28. Blumi I., Ottoman Refugees, 1878–1939: Migration in a Post-Imperial World, London-New Delhi- New York-Sydney 2013. Bojarski A., Powstanie Greków w latach 1821–1829, Warszawa 2011. Bottlik Zs., Geographical and historical aspects of the situation of Muslim population in the Balkans, „Hungarian Geographical Bulletin” 2009, 58(4), s. 257–280. Bougaler X., Balkan Muslim Diasporas and the Idea of a ‘European Islam’, [w:] Balkan Currents. Essays in Honour of Kjell Magnusson, ed. T. Dulić, Uppsala 2005, s. 147–165. Boyar E., Ottomans, Turks and the Balkans Empire Lost, Relations Altered, London-New York 2007. Braude B., Foundation Myths of Millet System, [w:] Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society, ed. B. Braude, B. Lewis, London-Boulder 2014, s. 65– 85. Brodecki B., Szypka i Plewna 1877, Warszawa 1986. Brunnbauer U., Families and mountains in the Balkans Christian and Muslim household structures in the Rhodopes, 19th–20th century, „History of the Family” 2002, vol. 7, s. 327–350. Brunnbauer U., Ökologie, Gesellschaft und Kultur in den Rhodopen: christliche und muslimische Haushalte im späten 19. und frühen 20. Jh, [w:] The Pomaks in Greece and Bulgaria. A model case for borderland minorities in the Balkans, ed. K. Steinke, Ch. Voss, München 2007, s. 15-47. Brunner G., Nationality Problems and Minority Conflicts in Eastern Europe, Gütersloh 1996. Cetnarowicz A., Kwestia wyznaniowa w procesie kształtowania się chorwackiej i serbskiej idei narodowej w Dalmacji w XIX wieku, [w:] Portolana. Studia Mediterranea, t. 2: Religie świata śródziemnomorskiego, red. D. Quirini-Popławska, Kraków 2006, s. 259–269. Cetnarowicz A., Popek K., Bulgarian affairs in the second half of the 19th c. in Polish historiography since 1989, „Slavia Meridionalis“ 2019, vol. 19, s. 10, https://doi.org/10.11649/sm.1920. Chary F. B., The History of Bulgaria, Santa Barbara 2011. Chirot D., Ragin Ch., The Market, Tradition and Peasant Rebellion: The Case of Romania in 1907, „American Sociological Association” 1975, vol. 40, no. 4, s. 428–444. Chlebowczyk J., O prawie do bytu małych i młodych narodów. Kwestia narodowa i procesy narodowotwórcze we wschodniej Europie środkowej w dobie kapitalizmu (od schyłku XVIII do początku XX w), Kraków 1983. Christopoulos D., Islam and State Religion in Greece: From the Formation of the ‘Greek-Orthodox Genos’ to the Era of Migration, [w:] Strengthening Religious Tolerance for a Secure Civil Society in Albania and the Southern Balkans, ed. J. Pettifer, M. Nazarko, Amsterdam- Berlin-Oxford-Tokyo-Washington 2007, s. 66–72. Clayer N., Bougarel X., Les musulmans de l'Europe du Sud-Est: des empires aux états balkaniques, Paris 2013. Clogg R., Historia Grecji nowożytnej, tłum. W. Gałąska, Warszawa 2006. Courbage Y., Demographic Transition among Muslims in Eastern Europe, „Population: An English Selection” 1992, vol. 4, s. 161–186. Crampton R., A Concise History of Bulgaria, Cambridge-New York 2005. Crampton R., Bulgaria, Oxford 2008. Crampton R., The Turks in Bulgaria, 1878–1944, [w:] The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority, ed. K. Karpat, Istanbul 1990, s. 43–78. Crossing the Aegean: The Consequences of the 1923 Greek-Turkish Population Exchange (Studies in Forced Migration), Providence 2003. Crowe D. M., Roma Muslims in the Balkans, „Nationalities Papers” 2000, vol. 28, no. 1, s. 93–128. Cupcea A., The Ottoman Heritage in the Balkans, „Romanian Cultural History Review” 2012, no. 2, s. 121–126. Czekalski T., Bułgaria, Warszawa 2010. Czekalski T., Kościół prawosławny w życiu politycznym nowożytnego państwa greckiego, [w:] Religijna mozaika Bałkanów, red. M. Walczak-Mikołajczakowa, Gniezno 2008, s. 145–151. Czekalski T., Hauziński J., Leśny J., Historia Albanii, Wrocław 2009. Çetin T., The Socio-Economic Outcomes of the Last Turkish Migration (1989) from Bulgaria to Turkey, „Turkish Studies” 2009, vol. 3/4, s. 602–632. Daskalov R., The Making of Nation in the Balkans. Historiography of the Bulgarian Revival, Budapest-New York 2004. Davison R. H., Turkish Attitudes Concerning Christian-Muslim Equality in the Nineteenth Century, „The American Historical Review” 1954, vol. 59, no. 4, s. 844–864. Demeter G., Agrarian Transformations in Southeastern Europe (from the late 18th century to World War II), Sofia 2017. Detrez R., Historical Dictionary of Bulgaria, Lanham-Toronto-Oxford 2006. Drakulic S., Anti-Turkish Obsession and the Exodus of Balkan Muslims, „Patterns of Prejudice” 2009, vol. 43, no. 3/4, s. 233–249. Dymarski M., Konflikty na Bałkanach w okresie kształtowania się państw narodowych w XIX i na początku XX wieku, Wrocław 2010. Dymarski M., Recepcja osmańskiego systemu rządów w państwach bałkańskich w XIX–XX wieku, „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2014, t. 21, s. 137–150. Đorđević Ž., Čukur-česma 1862. Studija o odlasku Turaka iz Srbije, Beograd 1983. Eminov A., Are Turkish‐speakers in Bulgaria of ethnic Bulgarian origin?, „Institute of Muslim Minority Affairs. Journal” 1986, vol. 7, 2, s. 503-518. Eminov A., Islam and Muslims in Bulgaria: A Brief History, „Islamic Studies” 1997, vol. 36, no. 2–3, s. 209–241. Eminov A., Social Construction of Identities: Pomaks in Bulgaria, „Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe” 2007, vol. 6, no. 2, s. 1–25. Eminov A., The Status of Islam and Muslims in Bulgaria, „Journal Institute of Muslim Minority Affairs” 1987, vol. 8:2, s. 278–301. Eminov A., Turcs and Tatars in Bulgaria and the Balkans, „Nationalities Papers” 2000, vol. 28, s. 129–164. Eminov A., Turkish and Other Muslim Minorities in Bulgaria, London 1997. Felczak W., Wasilewski T., Historia Jugosławii, Wrocław 1985. Fijołek K., Obraz Turka jako muzułmańskiego fanatyka i najeźdźcy. Elementy dehumanizacji stereotypu, „Studia Politologica Ucraino-Polona” 2017, nr 7, s. 29–47. Fijołek K., Okres fałszywej stabilizacji. Położenie ludności muzułmańskiej w Bułgarii od zakończenia II wojny światowej do uchwalenia konstytucji z 1971 roku, „Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym” 2016, t. 36, nr 1, s. 111–126. Fijołek K., Położenie prawne mniejszości tureckiej w Bułgarii od 1878 r. do wybuchy II wojny światowej, „Studenckie Zeszyty Naukowe IFS UJ” 2013, 1(3), s. 107–114. Gallagher T., Outcast Europe. The Balkans, 1789–1989. From Ottomans to Milosevic, London-New York 2001. Gellner E., Narody i nacjonalizm, tłum. T. Hołówka, Warszawa 1991. Georgieva Ts., Migrations in the History of Multietnicity and Multiculturalism in the Balkans (Bulgarian Sources), [w:] Forced Ethnic Migrations in the Balkans: Consequences and Rebuilding of Societies, ed. E. Popova, M. Hajdinjak, Sofia-Tokio 2006, s. 15–22. Ghodsee K., Muslim Lives in Eastern Europe: Gender, Ethnicity, and the Transformation of Islam in Postsocialist Bulgaria, Princeton 2009. Gingeras R., The Empire’s Forgotten Children:Understanding the Path from Ottomanism to Titoism in Muslim Macedonia, 1912–1953, [w:] Ottoman Legacies in the Contemporary Mediterranean. The Balkans and the Middle East Compared, ed. E. Ginio, K. Kaser, Jerusalem 2013, s. 119–145. Giza A., Słowianofile rosyjscy wobec kryzysu bałkańskiego w latach: 1875–1878, Wrocław 1982. Göçek F. M., Ethnic Segmentation, Western Education, and Political Outcomes: Nineteenth-Century Ottoman Society, „Poetics Today” 1993, vol. 14, no. 3, s. 507–538. Göçek F. M., Rise or the Bourgeoisie, Demise or Empire Ottoman Westernization and Social Change, New York-Oxford 1996. Grannes A., Turkish Influence on Bulgarian, [w:] The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority, ed. K. Karpat, Istanbul 1990, s. 223–239. Gruber S. D., Selected Muslim Historic Monuments and Sites in Bulgaria, Washington 2010. Grzesik R., Różnorodność kulturowo-religijna Bałkanów w kontekście środkowoeuropejskim, [w:] Religijna mozaika Bałkanów, red. M. Walczak-Mikołajczakowa, Gniezno 2008, s. 152–159. Hacısalihoğlu M., Muslim and Orthodox Resistance against the Berlin Peace Treaty in the Balkans, [w:] War & Diplomacy. The Russo-Turkish War of 1877–1878 and the Treaty of Berlin, ed. M. H. Yavuz, P. Sluglett, Salt Lake City 2011, s. 125–143. Hacısalihoğlu M., The Ottoman Administration of Bulgaria and Macedonia During the 19th–20th Centuries in Recent Turkish Historiography: Contributions, Deficiencies and Perspectives, „Turkish Review of Balkan Studies” 2006, vol. 11, s. 85–123. Hadžijahić M., Od tradicije do identiteta. Geneza nacionalnog pitanja bosanskim muslimana, Zagreb 1990. Hauziński J., Absolutyzm orientalny, [w:] Europa i świat w epoce oświeconego absolutyzmu, red. J. Staszewski, Warszawa 1991, s. 167–226. Hirschon R., Crossing the Aegean: an Appraisal of the 1923 Compulsory Population Exchange between Greece and Turkey, New York-Oxford 2003. Hobsbawm E., Narody i nacjonalizm po 1780 roku. Program, mit, rzeczywistość, tłum. J. Maciejczyk, M. Starnawski, Warszawa 1992. Holt W., The Balkan Reconquista and Turkey’s Forgotten Rufugee Crisis, Salt Lake City 2019. Höpken W., Der Exodus: Muslimische Emigration aus Bulgarien im 19. Und 20. Jahrundert, [w:] Osmanen und Islam in Südosteuropa, hrsg. R. Lauer, H. G. Majer, Berlin-Boston 2014, s. 303–433. Höpken W., From Religous Idendity to Ethnic Mobilisation: the Turks of Bulgaria before, under and since Communism, [w:] Muslim Identity and the Balkan States, ed. H. Poulton, S. Taji–Farouki, London 1997, s. 54–81. Hupchick D. P., The Balkans from Constantinople to Communism, New York 2002. Ianeva S., Samokov: An Ottoman Balkan City in the Age of Reforms, [w:] A Ottoman State and Societas in Change, ed. H. Kayoko, M. Aydin, London-New York-Bahrain 2004, s. 47–77. Immig N., Ottoman Past, National Discourses on Muslim Populations and Their Architectural Legacy in Arta and Thessaly, [w:] Balkan Nationalism(s) and the Ottoman Empire, vol. 1: National Movements and Representations, ed. D. Stamatopoulos, Instabul 2015, s. 143–158. Immig N., The „New” Muslim Minorities in Greece: Between Emigration and Political Participation, 1881–1886, „Journal of Muslim Minority Affairs” 2009, vol. 29, no. 4, s. 511–522. Ivanova S., Introduction, [w:] Inventory of Ottoman Turkish Documents about Waqf Preserved in the Oriental Department at the St St Cyril and Methodius National Library, part 1: Registers, ed. E. Radushev, S. Ivanova, R. Kovachev, Sofia 2003. Jagodić M., The Emigration of Muslims from the New Serbian Regions 1877/1878, „Balkanologie” 1998, vol. 2, no. 2, http://journals.openedition.org/balkanologie/265. Jelavich B., Historia Bałkanów, t. 1: Wiek XVIII i XIX, tłum. K. Salawa, J. Polak, Kraków 2005. Jezernik B., Dzika Europa. Bałkany w oczach zachodnich podróżników, tłum. P. Oczko, Kraków 2007. Kalionski A., Communities, Identities and Migrations in Southeast Europe, Sofia 2014. Karić A., Myth of Bosniak Pan-Islamism, Sarajevo 2015. Karpat K., Introduction: Bulgarian Way of Nation Building and the Turkish Minority, [w:] The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority, ed. K. Karpat, Istanbul 1990, s. 1–22. Karpat K., Ottoman Population 1830–1914. Demographic and Social Characteristic, London 1985. Karpat K., Studies on Ottoman Social and Political History, Leiden-Boston-Koln 2002. Karpat K., Studies on Turkish Politics and Society, Leiden-Boston 2004. Karpat K., The Politicization of Islam: Reconstructing Identity, State, Faith, and Community in the Late Ottoman State, Oxford 2001. Kaser K., De-Ottomanisation, Europeanisation, and Austrian Urban Architects in the Balkans, [w:] Просторно планирање у Југоисточној Европи (до другог светског рата), ур. Б. Миљковић-Катић, С. Рудић, Београд 2011, s. 251–267. Katsikas S., European Modernity and Islamic Reformism among Muslims of the Balkans in the Late-Ottoman and Post-Ottoman Period (1830s–1945), „Journal of Muslim Minority Affairs” 2009, vol. 29, no. 4, s. 537–543. Katsikas S., Millet legacies in a national environment: political elites and Muslim communities in Greece (1830s–1923), [w:] State-nationalisms in the Ottoman Empire, Greece and Turkey: Orthodox and Muslims, 1830–1945, ed. B. Fortna, S. Katsikas, D. Kamouzis, P. Konortas, Abingdon-New York 2013, s. 47–84. Katsikas S., Millets in Nation-States: The Case of Greek and Bulgarian Muslims, 1912–1923, „Nationalities Papers” 2009, vol. 37, no. 2, s. 177–201. Kiel M., Urban Development in Bulgaria in the Turkish Period: The Place of Turkish Architecture in the Process, [w:] The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority, ed. K. Karpat, Istanbul 1990, s. 79–158. Klejn Z., Bułgaria. Szkice z dziejów najnowszych, Pułtusk 2005. Klejn Z., Losy Pomaków w Bułgarii, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2004, t. 39, s. 5–26. Klejn Z., Polacy na czele powstania w Rodopach, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1996, nr 3, s. 128–156. Klejn Z., Polskie ślady w budowie nowożytnej Bułgarii 1878–1914, Łowicz 1999. Klejn Z., Położenie Bułgarów pod zaborem osmańskim. Próba obnażenia mitów i stereotypów, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowej” 2006, t. 41, s. 5–30 Klejn Z., Próby stworzenia polskich przyczółków militarno-politycznych na Bałkanach w XIX w., „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowej” 2005, t. 40, s. 5–24. Klejn Z., Rola mniejszości narodowych w państwowym i narodowym odrodzeniu Bułgarii (1877–1914), „Balcanica Posnaniensia” 2001, t. 11/12, s. 113–120. Konstantinov Y., Strategies for Sustaining a Vulnerable Identity: the Case of the Bulgarian Pomaks, [w:] Muslim Identity and the Balkan States, ed. H. Poulton, S. Taji–Farouki, London 1997, s. 33–53. Köksal Y., Minority Policies in Bulgaria and Turkey: The Struggle to Define a Nation, „Southeast European and Black Sea Studies” 2006, 6.4, s. 501–521. Köse O., The Policies of the Bulgarian State towards the Minorities (1878–1914), „Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi” 2012, 3(6), s. 216–239. Kritikos G., State policy and urban employment of refugees: The Greek case (1923–30), „European Review of History: Revue Européenne d'Histoire” 2000, 7 (2), s. 189–206. Kršljanin N., The Land Reform of the 1830s in Serbia: The Impact of the Shattering of the Ottoman Property System, „Вестник СПбГУ. Право” 2017, т. 8, вып. 1, 26–41. Küçükcan T., Re-claiming identity: Ethnicity, religion and politics among Turkish-Muslims in Bulgaria and Greece, „Journal of Muslim Minority Affairs” 1999, 19, 1, s. 49–68. Lazarova G., Alexiev B., Nazarska G., Troeva-Grigorova E., Kyurkchieva I., Regions, Minorities and European Policies: A State of the Art Report on Muslim Minorities (Turks and Pomaks) in Central South Planning Region (Bulgaria), Sofia 2003. Lewak A., Bieliński Seweryn, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 2: Beyzym Jan – Brownsford Marja, Kraków 1936, s. 56. Lory B., Ahmed Aga Tămrašlijata: The Last Derebey of the Rhodopes, [w:] The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority, ed. K. Karpat, Istanbul 1990, s. 179–202. Lory B., Le sort de l’héritage ottoman en Bulgarie: l'exemple des villes bulgares, 1878–1900, Istanbul 1985. Lubańska M., Pomacy, [w:] Bałkany. Etnokulturowe podłoże konfliktu, red. W. Konarski, A. Koseski, Pułtusk 2006, s. 233–240. Lubańska M., Synkretyzm a podziały religijne w bułgarskich Rodopach, Warszawa 2012. Luković M., Development of the Modern Serbian State and Abolishment of Ottoman Agrarian Relations in the 19th Century, „Český lid” 2011, vol. 98, no. 3, s. 281–305. MacDermott M., Freedom or Death. The Life of Gotsé Delchev, Newburyport 1978. Malinowski A., Europejskie posiadłości Turcji w polityce Wielkiej Brytanii (1903–1914), Słupsk 2014. Markovich S. G., Ethnic and national minorities in Serbia and the Kingdom of Yugoslavia, [w:] Minorities in the Balkans: state policy and interethnic relations, ed. D. Bataković, Belgrade 2011, s. 89–108. Marushiakova E., Popov V., Muslim Minorities in Bulgaria, [w:] Migration and Political Intervention: Diasporas in Transition Countries, ed. J. Blaschke, Berlin 2004, s. 1–63. Mazower M., The Balkans: From the End of Byzantium to the Present Day, Phoenix 2002. McCarthy J., Death and Exile: The Ethnic Cleansing of the Ottoman Muslims 1821–1922, Princeton 1996. McCarthy J., Muslim in Ottoman Europe: Population from 1880 to 1912, „Nationalities Papers” 2000, vol. 28, no. 1, s. 29–43. Memişoğlu H., Pages of the History of Pomac Turks, Ankara 1991. Memişoglu H., The Education of the Turks in Bulgaria, Ankara 1992. Merdjanova I., Rediscovering the Umma: Muslims in the Balkans Between Nationalism and Transnationalism, Oxford 2013. Methodieva M., Pan-Islam, the Porte and Education: Ottoman Support for Muslim Schools in the Bulgarian Principality, 1878–1908, Ankara 2001. (niepublikowana praca doktorska) Mikić Dj., Social and Economic Conditions in Kosovo and Metohija from 1878 until 1912, [w:] Србија и Албанци у XIX и почетком XX века \ Serbia and Albanians in the 19th and Early 20th Century, ур. В. Стоjанчевић, Београд 1990, s. 235–268. Millman R., The Bulgarian Massacres Reconsidered, „The Slavonic and East European Review” 1980, vol. 58, no. 2, s. 218–231. Minkov A., Conversion to Islam in the Balkans: Kisve Bahas ̧petitions and Ottoman Social Life, 1670–1730, Leiden-Boston 2004. Mirkova A. M., „Population Politics” at the End of Empire: Migration and Sovereignty in Ottoman Eastern Rumelia, 1877–1886, „Comparative Studies in Society and History” 2013, 55(4), s. 955–985. Mirkova A. M., Citizenship Formation in Bulgaria: Protected Minority or National Citizens?, „Journal of Muslim Minority Affairs” 2009, vol. 29, no. 4, s. 469–482. Mutafchieva V., The Turk, the Jew and the Gypsy, [w:] Relations of Compatibility and Incompatibility between Christians and Muslims in Bulgaria, ed. A. Zhelyazkova, J. S. Nielsen, J. Kepell, Sofia 1994, s. 5–40. Myuhtar-May F., Identity, Nationalism and Cultural Heritage under Siege: the Case of Pomaks (Bulgarian-speaking Muslims) in Bulgaria, Arkansas 2011. Neuburger M., Bulgaro-Turkish Encounters and the Re-Imaging of the Bulgarian Nation (1878–1995), „East European Quarterly” 1997, no. 1, s. 1–20. Neuburger M., Pomak Borderlands: Muslims on the edge of nations, „Nationalities Papers” 2000, vol. 28, no. 1, s. 181–198. Neuburger M., The Orient Within. Muslim Minorities and the Negation of Nationhood in Modern Bulgaria, Ithaca-London 2004. Nitzova P., Islam in Bulgaria: a Historical Reappraisal, „Religion, State and Society” 1994, vol. 22, no. 1, s. 97–102. Obradović Ž., Minorities in the Balkans. 19th and 20th Century, Belgrade 2015. Osterhammel J., Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, tłum. I. Drozd-Broering, J. Kałążny, A. Peszke, K. Śliwińska, Poznań 2013. Öktem K., Between emigration, de-Islamization and the nation-state: Muslim communities in the Balkans today, „Southeast European and Black Sea Studies” 2011, vol. 11, no. 2, s. 155–171. Özgür-Baklacioglu N., Dual Citizenship, Extraterritorial Elections and National Policies: Turkish Dual Citizens in the Bulgarian-Turkish Political Sphere, „Slavic Eurasian Studies” 2006, no. 9: Beyond Sovereignty: From Status Law to Transnational Citizenship?, s. 319–358. Panayi P., Outsiders: History of European Minorities, London-Ohio 1999. Pandevska M., Migration of the Muhajirs in Macedonia during the Great Eastern Crisis (1875–1881), „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2001, t. 21/22, s. 103–111. Parusheva D., Orient-Express, or About European Influences on Everyday Life in the Nineteenth Century Balkans, „New Europe College Yearbook” 2001/2002, issue 9, s. 139–167. Parzymies A. (red.), Muzułmanie w Europie, Warszawa 2005. Pavlović V., La naissance du concept des minorités dansles Balkans au XIX e siècle le cas de la Serbie, [w:] Minorities in the Balkans: state policy and interethnic relations, ed. D. Bataković, Belgrade 2011, s. 33–48. Pavlowitch S. K., Historia Bałkanów (1804–1945), tłum. J. Polak, Warszawa 2009. Pearson R., National Minorities in Eastern Europe, 1848–1945, London 1983. Pekesen B., Expulsion and Emigration of the Muslims from the Balkans, „European History Online”, http://www.ieg-ego.eu/pekesenb-2011-en. Pentzopoulos D., The Balkan exchange of minorities and its impact on Greece, London 2002. Peçe U. Z., An island unmixed: European military intervention and the displacement of Crete's Muslims, 1896–1908, “Middle Eastern Studies” 2018, 54:4, s. 575–591. Pezda J., Saint-Clair Stanisław, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 34, Wrocław 1992–1993, https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/stanislaw-saint-clair [17.09.2017]. Pietraś Z. J., Dyskryminacja mniejszości narodowych i religijnych w Europie Środkowo-Wschodniej, [w:] Samoidentyfikacja mniejszości narodowych i religijnych w Europie Środkowo-Wschodniej. Problematyka politologiczna, red. A. Czarnocki, Lublin 1998, s. 31–38. Pijaj S., Rodzina Hristić i jej związki z Polską, [w:] Europa Środkowa, Bałkany i Polacy Studia ofiarowane profesorowi Antoniemu Cetnarowiczowi, red. J. Pezda, S. Pijaj, Kraków 2017, s. 293–308. Popek K., „A Body Without a Head”. The Elite of the Muslim Minority in the Bulgarian Lands at the Turn of the 20th Century, „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2018, t. 25, s. 129–141. Popek K., „Idea zrodzona z rozpaczy”. Rola ruchu unickiego w bułgarskim odrodzeniu narodowym, „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia”, 2014, t. 21, s. 103–120. Popek K., „Między „jarzmem fanariockim” a „jarzmem jezuickim”. Polemiki wokół bułgarskiej kwestii cerkiewnej między periodykami „Bułgaria” a „Dunajski Łabędź” w latach 1859–1861, „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2015, t. 22, nr 2, s. 55–74. Popek K., Muslim Emigration from the Balkan Peninsula in the 19th Century: A Historical Outline, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Historyczne” 2019, vol. 146, no. 3, s. 517–533. Popek K., „Turecka opończa, belgijska peleryna”. Obraz państwa bułgarskiego w twórczości satyrycznej przełomu XIX i XX wieku, Kraków 2016. Popek K., Afera Brunnbauer-Balewa a współczesne nurty historiografii bułgarskiej wobec zagadnienia panowania tureckiego w Bułgarii, „Studenckie Zeszyty Naukowe IFS UJ” 2013, t. 4, nr 2, s. 113–127. Popek K., Cruel Tormentor or Good Neighbour? Stereotype of the Turk and Bulgarian State Policy Towards the Muslim Minority in 1878–1912, „Slavonic Review” 2017, no. 2, s. 263–268. Popek K., De-Ottomanisation of Land. Muslim Migrations and Ownership in the Bulgarian Countryside after 1878, [w:] Turkish Yoke or Pax Ottomana. The Reception of Ottoman Heritage in the Balkan History and Culture, ed. K. Popek, M. Skrzeszewska, Kraków 2019, s. 85–110. Popek K., Geneza, przebieg oraz znaczenie powstań serbskich (1804–1814), „Studenckie Zeszyty Naukowe IFS UJ” 2014, t. 6, nr 2, s. 77–90. Popek K., Konserwatyści na bułgarskiej scenie politycznej w latach 1879–1920 w świetle programów partyjnych, „Pro Fide Rege et Lege” 2014/2015, t. 73–74, nr 1, s. 335–353. Popek K., Mniejszość muzułmańska w Bułgarii, „Przegląd Geopolityczny” 2015, nr 14, s. 71–85. Popek K., Muhadżirowie. Uwagi na temat emigracji muzułmanów z ziem bułgarskich na przełomie XIX i XX wieku, „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2016, t. 23, s. 47–69. Popek K., Okcydentalizacja ludności muzułmańskiej w Imperium Osmańskim w drugiej połowie XIX w. na przykładzie sfery rozrywki, [w:] Additamenta historica. Studia z dziejów dalekich i bliskich, red. B. Klassa, Gdańsk 2017, s. 59–68. Popek K., The Bulgarian Migrations and the End of Ottoman Rule in Bulgaria (1878–1900), “Historijski Zbornik” 2018, br. 1, god. LXXI, s. 45–59. Popek K., The Functioning of the Mufti Institution in Bulgaria at the Beginning of the 20th Century. A Case Study, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej / Studies into the History of Russia and Central-Eastern Europe” 2018, vol. 53 (Special Issue), s. 217–232. Popek K., The Manipulation of Photographs by Dimitar Cavra and Its Influence on the Creation of the Myth of the Batak Massacre (1876) in Bulgarian Historiography, [w:] Cryptohistories, ed. R. Borysławski, M. Kubisz, A. Bemben, J. Jajszczok, J. Gajda, Newcastle upon Tyne 2015, s. 115–126. Popov R., Islam in Modern Bulgaria: 1878 to Present Days, „Occasional Papers on Religion in Eastern Europe”, vol. 33, issue 2, http://digitalcommons.georgefox.edu. Popovic A., Les musulmans des Balkans à l'époque post-ottomane: histoire et politique, Istanbul 1994. Popovic A., Les Turcs de Bulgarie, 1878–1985. Une expérience des nationalités dans le monde communiste, „Cahiers du Monde russe et soviétique” 1986, vol. 27, no. 3/4, s. 381–416. Popovic A., L'Islam balkanique, Les Musulmans du Sud-Est européen dans la période post-ottomane, Wiesenbaden 1986. Poulton H., Changing Notions of National Identity among Muslims in Thrace and Macedonia: Turks, Pomaks and Roma, [w:] Muslim Identity and the Balkan States, ed. H. Poulton, S. Taji–Farouki, London 1997, s. 82–102. Poulton H., Islam, Ethnicity and State in the Contemporary Balkans, [w:] Muslim Identity and the Balkan States, ed. H. Poulton, S. Taji–Farouki, London 1997, s. 13–32. Poulton H., The Balkans: Minorities and States in Conflict, London 1993. Poulton H., The Muslim Experience in the Balkan States, 1919–1991, „Nationalities Papers” 2000, vol. 28, no. 1, s. 45–66. Protić M. S., Migration Resulting from Peasant Upheavals in Serbia during the XIXth century, [w:] Migrations in Balkan History, ed. N. Tasić, Belgrade 1989, s. 91–96. Quataert D., Epoka reform, lata 1812–1914, [w:] Dzieje gospodarcze i społeczne imperium osmańskiego 1300–1914, red. H. Inalcik, D. Quataert, tłum. J Hunia, Kraków 2008, s. 661–821. Radushev E., The Spread of Islam in the Ottoman Balkans: Revisiting Bulliet’s Method on Religious Conversion, „Oriental Archive” 2010, vol. 78, s. 363–385. Raichevsky S., The Mohammedan Bulgarians (Pomaks), trans. M. Pencheva, Sofia 2004. Richmond W., The Circassian Genocide, New Brunswick-New Jersey-London 2013. Riis C., Religion, Politics, and Historiography in Bulgaria, New York 2002. Ristovska-Josifovska B., Remembrance on the Migration Movements in Macedonia after the Russo-Ottoman War of 1877–1878, „Balkanistic Forum” 2015, no. 3: Emigrants and Minorities: The Silenced Memory of the Russo-Ottoman War 1877–1878, s. 30–45. Rodogno D., Against Massacre: Humanitarian Interventions in the Ottoman Empire, 1815–1914, Princeton 2012. Roudometof V., Collective Memory, National Identity, and Ethnic Conflicts. Greece, Bulgaria, and Macedonian Question, Westport 2002. Rubacha J., Bułgaria na przełomie XIX i XX wieku. Bułgarskie metamorfozy w publikacjach „Świata Słowiańskiego” 1904–1914, Olsztyn 2012. Rubacha J., Bułgarski sen o Bizancjum. Polityka zagraniczna Bułgarii w latach 1878–1913, Warszawa 2004. Rubacha J., Gospodarka Bułgarii na przełomie XIX i XX wieku, „Słupskie Studia Historyczne” 2011, nr 17, s. 143–158. Rudin C., Eminov A., Bulgarian Nationalism and Turkish Language in Bulgaria, [w:] Language Contact – Language Conflict, ed. E. Frankel, Ch. Kramer, New York 1993, s. 43–71. Rudin C., Eminov A., Bulgarian Turkish: The Linguistic Effects of Recent Nationality Policy, „Anthropological Linguistics” 1990, vol. 32, no. 1/2, s. 149–162. Rusin B., Ekscesy antyżydowskie na ziemiach bułgarskich Imperium Osmańskiego w czasie wojny rosyjsko-tureckiej 1877–1878, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2016, t. 51, nr 1, s. 5–21. Rusin B., Konstytucja tyrnowska z 1879 r. – historia, ustrój, język, [w:] Historyczna i ponowoczesna tożsamość Słowian, red. T. Ciesielski, J. Zatorska, A. Skoczylas, Łódź 2012, s. 73–95. Rusin B., Prawa, wolności i obowiązki człowieka i obywatela w świetle konstytucji tyrnowskiej z 1879 r., „Meritum”, 2012, t. 4. Sahara T., Forced Ethnic Migrations and Modernity in the Balkans, [w:] Forced Ethnic Migrations in the Balkans: Consequences and Rebuilding of Societies, ed. E. Popova, M. Hajdinjak, Sofia-Tokio 2006, s. 23–41. Sarieva I., Some Problems of the Religious History of Bulgaria and Former Yugoslavia, „Occasional Papers on Religion in Eastern Europe”, 1995, vol. 15(3), www.digitalcommons.georgefox.edu. Savova-Mahon Borden M., The Politics of Nationalism under Communism in Bulgaria. Myth, Memories and Minorities, London 2001. Schevill F., A History of the Balkans. From the Earliest Times to the Present Day, Nowy York 1991. Skrzeszewska M., Poturica gori od Turčina or...? The Influence of Islam on “Our Muslims” in Serbian Nationalistic Discourse (Review from the Second Half of the 19th Century to the 1920s), [w:] Turkish Yoke or Pax Ottomana. The Reception of Ottoman Heritage in the Balkan History and Culture, ed. K. Popek, M. Skrzeszewska, Kraków 2019, s. 111–130. Sonyel S. R., Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire, Ankara 1993. Stamatopoulos D., From Millets to Minorities in the 19th Century Ottoman Empire: an Ambiguous Modernization, [w:] Citizenship in Historical Perspective, ed. S. G. Ellis, G. Hálfadanarson, A. K. Isaacs, Piza 2006, s. 253–273. Stanilov K., Donchev V., The Restructiring of Bulgarian Towns at the End of Nineteenth Century, „Urban Morphology” 2004, vol. 8(2), s. 91–105. Stanoeva E., Interpretations of the Ottoman Urban Legacy in the National Capital Building of Sofia (1878–1940), [w:] Ottoman Legacies in the Contemporary Mediterranean. The Balkans and the Middle East Compared, ed. E. Ginio, K. Kaser, Jerusalem 2013, s. 209–230. Stavrianos L., The Balkans 1813–1914, New York 1963. Stawowy-Kawka I., Islam and Politics: the Case of Bulgaria, [w:] Religia a współczesne stosunki międzynarodowe, red. B. Bednarczyk, Z. Pasek, P. Stawiński, Kraków 2010, s. 49–62. Stawowy-Kawka I., Islam w Bułgarii i Grecji – współczesne problemy, [w:] Niemcy – Europa – Świat. Studia międzynarodowe, red. I. Stawowy-Kawka, Kraków 2007, s. 241–251. Stefanova B., Crossborder Dynamics at the Southeastern Periphery of the European Union: The Unusual Case of Bulgaria’s Ethnic Turkish Minority, „Acta Universitatis Sapientiae, European and Regional Studies” 2013, 3, s. 65–91. Steinke, K., Voss Ch. (ed.), Pomaks in Greece and Bulgaria. A Model Case for Borderland Minorities in the Balkans, München 2007. Stoicheva T., ‘Giving everyone their due’: Religious buildings in Sofia and the conceptualisation of national identity, 1878–1912, „National Identities” 2009, vol. 11, no. 2, s. 187–207. Svirčević M., The establishment of Serbian local government in the counties of Niš, Vranje, Toplica and Pirot subsequent to the Serbo-Turkish wars of 1876–1878, „Balcanica” 2006, 37, s. 111–124. Swoboda W., Korzenie konfliktów narodowościowych na Bałkanach, „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2001, t. 21/22, s. 15–22. Szwat-Gyłybowa G. (red.), Leksykon tradycji bułgarskiej, Warszawa 2011. Szwat-Gyłybowa G., Europa i Orient w świetle bułgarskiej prozy wspomnieniowej XIX stulecia, [w:] Kategoria Europy w kulturach słowiańskich, red. T. Dąbek-Wirgowa, A. Z. Makowiecki, Warszawa 1992, s. 169–173. Szwat-Gyłybowa G., Stereotyp Turka w piśmiennictwie bułgarskim XIX stulecia a grzechy europejskiego orientalizmu, [w:] Kategoria narodu w kulturach słowiańskich, red. T. Dąbek-Wirgowa, A. Z. Makowiecki, Warszawa 1993, s. 71–76. Şen B., Empires from the Margin: Bosnian Muslim Migrants between Ottoman Empire and the Austro-Hungarian Empire – Petitions of the Returnees, „Balkanistic Forum” 2015, no. 3: Emigrants and Minorities: The Silenced Memory of the Russo-Ottoman War 1877–1878, s. 13–29. Şimşir B., The Turkish Minority in Bulgaria: History and Culture, [w:] The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority, ed. K. Karpat, Istanbul 1990, s. 159–178. Şimşir B.,The Turks of Bulgaria (1878–1985), London 1988. Tanty M., Bałkany w XX wieku. Dzieje polityczne, Warszawa 2003. Tarnawczyk-Ziemnicka A., Stereotyp Pomaka a polityka BPK okresu procesu odrodzeniowego, [w:] Stereotypy a Słowiańszczyzna, red. J. Skowronek, Łódź 2008, s. 167–179. The Human Rights of Muslims in Bulgaria in Law and Politics since 1878. A Helsinki Watch Report, Sofia 2003. Todorova M., Bałkany wyobrażone, tłum. P. Szymor, M. Budzińska, Wołowiec 2008. Todorova M., Identity (Trans)formation among Bulgarian Muslims, [w:] The Myth of „Ethnic Conflict”: Politics, Economics and „Cultural” Violence, ed. B. Crawfordand, R. D. Lipschutz, Berkeley 1998, s. 471–510. Todorova M., Language as Cultural Unifier in a Multilingual Setting: the Bulgarian Case During the Nineteenth Century, „Eastern European Politics and Societies” 1990, 4:3, s. 439–450. Tokay G., Hacısalihoğlu M., Turkish Historiography on the Balkans during the Late Ottoman Period (1878–1914), „Balkanistica” 2009, 22, s. 181–201. Toumarkine A., Les migrations des populations musulmanes balkaniques en Anatolie (1876–1913), Istanbul 1995. Turan Ö., Evered K. T., Jadidism in South-Eastern Europe: The Influence of Ismail Bey Gaspirali among Bulgarian Turks, „Middle Eastern Studies” 2005, vol. 41, no. 4, s. 481–502. Turan Ö., The Rhodope Resistance and Commission of 1878, [w:] War & Diplomacy. The Russo-Turkish War of 1877–1878 and the Treaty of Berlin, ed. M. H. Yavuz, P. Sluglett, Salt Lake City 2011, s. 511–534. Turan Ö., Pomaks, Their Past and Present, „Journal of Muslim Minority Affairs” 1999, nr 1, s. 69–83. Turan Ö., The Turkish Minority in Bulgaria (1878–1908), Ankara 1998. Turan Ö., Turkish Migrations from Bulgaria, [w:] Forced Ethnic Migrations in the Balkans: Consequences and Rebuilding of Societies, ed. E. Popova, M. Hajdinjak, Sofia-Tokio 2006, s. 77–93. Turkish Yoke or Pax Ottomana. The Reception of Ottoman Heritage in the Balkan History and Culture, ed. K. Popek, M. Skrzeszewska, Kraków 2019. Uzgel İ., The Role of the Muslim Minorities in Interstate Relations in the Balkans, „TheTurkish Yearbook” 1982–1991, vol. 21, s. 95–132. Üre P., Immediate Effects of the 1877–1878 Russo-Ottoman War on the Muslims of Bulgaria, „History Studies” 2013, vol. 13, s. 153–170. Vasileva D., Bulgarian Turkish Emigration and Return, „International Migration Review” 1992, vol. 26, s. 342–352. Walas T. (red.), Narody i stereotypy, Kraków 1995. Walczak-Mikołajczakowa M., Kilka uwag o imionach rodopskich Pomaków, „Poznańskie Spotkania Językoznawcze” 2014, nr 27, s. 193–199. Walczak-Mikołajczakowa M., Pomacy – bułgarscy poturczeńcy (na przykładzie wsi Selcza w zachodnich Rodopach), „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2014, t. 21, s. 177–184. Waldenberg M., Narody zależne i mniejszości narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej. Dzieje konfliktów i idei, Warszawa 2000. Wańkowicz M., Wojna i pióro, Warszawa 1974. Wasilewski T., Historia Bułgarii, Wrocław 1988. Wituch T., Tureckie przemiany. Dzieje Turcji 1878–1923, Warszawa 1980. Yenigün C., Balkan Multiculturism: Sample to Its Own & to the EU, „European Studies Journal” 2010, vol. 1, s. 5–12. Yıldırım O., Diplomacy and Displacement Reconsidering the Turco-Greek Exchange of Populations, 1922–1934, New York-London 2006. Zając G., Ciało twoje, kości moje…: rodzina i szkoła epoki Abdülhamita II w świetle tureckiej autobiografii, Kraków 2013. Zając G., Smutna ojczyzna i ja smutny… Kręgi literackie epoki Abdülhamita II w świetle tureckiej autobiografii, Kraków 2008. Zajączkowski W., Rosja i narody. Ósmy kontynent. Szkic dziejów Eurazji, Kraków 2015. Zhelyazkova A., Kosseva M., Hajdinjak M., Tolerance and Cultural Diversity Discourses in Bulgaria: the Bulgarian Ethnic Model – Parallel Cohabitation or Multicultural Recognition?, Sofia 2010. Zhelyazkova, A., Nielsen J. S., Kepell J. (ed.), Relations of Compatibility and Incompatibility between Christians and Muslims in Bulgaria, Sofia 1994. Znamierowska-Rakk E., Sprawa Tracji Zachodniej w polityce bułgarskiej, 1919–1947, Warszawa 1991. Żmigrocki M., Przejawy dyskryminacji mniejszości narodowych i religijnych w Bułgarii, [w:] Samoidentyfikacja mniejszości narodowych i religijnych w Europie Środkowo-Wschodniej. Problematyka politologiczna, red. A. Czarnocki, Lublin 1998, s. 85–95. Żmigrodzki M., Status prawny mniejszości narodowych w Bułgarii, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K: Politologia” 1999, nr 6, s. 407–412. Аврамов Р., Комуналният капитализъм. Из българското стопанско минало, т. 1, София 2007. Айтова А., Избирателни права на българските граждани при провеждането на Обикновено народно събрание (1879), „Юридическо списание на НБУ” 2013, бр. 1, s. 88–117. Александров М. Д., Имиграционната политика в законодателството на следосвобожденска България. (По примера на Закона за населяване на ненаселените земи в България), „Исторически преглед” 2015, год. LXXI, кн. 5–6, s. 229–236. Алексиев Б., Родопското население в българската хуманитаристика, [w:] Мюсюлманските общности на Балканите и в България, ред. A. Желязкова, София 1997, s. 57–112. Антонов С., Миглев И., Татари, [w:] Общности и идентичности в България, ред. А. Кръстева, София 1998, s. 356–370. Антонов С., Татари в България, Наврез-Добрич 2004. Арденски В., Загаснали огнища. Изселническите процеси сред българите мохамедани в периода 1878–1944 г., София 2005. Арденски В., Свои, не чужди, София 1975. Аретов Н., Малцинствените общности в българската литература, [w:] Литература на малцинства в България след Освобождението, ред. В Мутафчиева, Г. Цанков, М. Карабелова, София 1999, s. 9–22. Арнаудов М., Родопските помаци. Народно-исторически преглед, София 2010. Балевски Д., Основни организационни проблеми на преброяването на населението в България през периода 1900–1985 г., „Население” 1990, год. 8, бр. 3, s. 22–43. Балевски Д., Основни програмни и методологически проблеми на преброяванията на населението в България 1900–1985 г., „Население” 1990, год. 8, бр. 2, s. 3–15. Балкански Т., Възродителни движения и възродителни процеси, Велико Търново 2008. Балкански Т., Осман Нури Ефенди: големият помак на българите, Велико Търново 1997. Билунов Б. Н., Болгария и Россия, Москва 1996. Божков В., Възродителният процес и българите мохамедани, София 2012. Боюкли М., Кръстилката през 1912 г. в Брезница и избавлението, „Либерален преглед” 2011, ч. 3, s. 840–845. Брунбауер У., Етнически местности: Батак като място на паметта и забравата, [w:] Батак като място на паметта и забравата, ред. М. Балева, У. Брунбауер, София 2007, s. 90–97. Бюксеншютц У., Малцинствената политика в България. Политиката на БКП към евреи, роми, помаци и турци (1944–1989), София 2000. В „пороховом погребе Европы”. 1878–1914 гг., ред. В. Н. Виноградов, В. И. Косик, О. В. Соколовская, Москва 2003. Василев К., Родопските българи мохамедани. Исторически очерк, Пловдив 1961. Василев К., Стою Шишков – просветител, възрожденец и радетел за щастливо бъдеще на Родопа, [w:] С. Н. Шишков, Избрани произведения, ред. К. Василев, Пловдив 1965, s. 5–23. Везенков А., Османизмът като политика на идентичността през епохата на Танзимата, „Либерален преглед” 2013, ч. 2, s. 119–138. Везенков А., Проектът и скандалът „Батак”, „Анамнеза” 2009, год. 4, кн. 1, s. 132–203. Велинов А., Аспекти на българската политика спрямо българомохамеданите (1912–1944), „Исторически преглед” 2000, кн. 1–2, s. 134–150. Велинова З., Начев И., София и балканската модерност. Белград, София, Загреб, Любляна, Сараево (1878–1914), София 2016. Венедиков Й., История на доброволците от Сръбско-българската война 1885 г., София 1985. Вражиновски Т., Исламизациjата на манастири и цркви во македонската народна традициjа, [w:] Macedoński dyskurs niepodległościowy. Historia – Kultura – Literatura – Język – Media, red. I. Stawowy-Kawka, M. Kawka, Kraków 2011, s. 29–38. Вранчев Н., Българи-мохамедани (помаци), София 1948. Вълков П., За значението на названието помак, „Либерален преглед” 2014, ч. 1, s. 508–513. Вълчев А., Тъмръш, София 1973. Гавазов С., Социално-политическите и културните изменения на турското население в България, „Ново време” 1967, год. 43, бр. 11, s. 66–78. Гандев Х., Българската народност през XV век. Демографско и етнографско изследване, София 1989. Ганева-Райчева В., Елчинова М., Златкова М., Вуков М. (съст.), Миграции от двете страни на българо-турската граница: наследства, идентичности, интеркултурни взаимодействия, София 2012. Генадиев Г., Бежанците във Варненско 1878–1908, София 1998. Генов Д., Братската дружба между българското и турското население в България, София 1961. Генчев Н., Българска възрожденска интелигенция, София 1991. Генчев Н., Българската култура XV–XIX в., София 1988. Генчев Н., Българското Възраждане, София 1995. Георгиев Х., Европейската архитектура на българския град в края на XIX век. Културните измерения на една нова балканска идентичност, „Българска наука” 2012, бр. 46, s. 125–138. Георгиева Р., Бежанският проблем в контекста на демографския профил на Сливен през 1878–1880 г., [w:] Българските бежанци в Бургас и региона 1878–1945 г., съст. С. Елдъров, М. Николов, П. Кирова, И. Делева, Бургас 2018, s. 435–446. Георгиева Ц., Помаци – българи-мюсюлмани, [w:] Общности и идентичности в България, ред. А. Кръстева, София 1998, s. 286–308. Гиневски Х., Миналото на Средните Родопи – XIX и назалото на XX век. Възраждане, Варна 2008. Гиневски Х., Произходът на българите мохамедани – съвременни фалшификации¸ [w:] Заблуди и фалшификации за произхода на българите мохамедани, ред. Х. Гиневски, София 2010, s. 117–126. Горгиев Д., Мухаџир махала у Скопљу крајем XIX века, [w:] Просторно планирање у Југоисточној Европи (до другог светског рата), ур. Б. Миљковић-Катић, С. Рудић, Београд 2011, s. 493–503. Граматикова Н., Неортодоксалният ислям в българските земи. Минало и съвременност, София 2011. Грозданова Е., Фалшификат ли е летописният разказ на поп Методи Драгинов?, „Исторически преглед” 1993, 37(2), s. 146–157. Груев М., Кальонски А., „Възродителният процес” от 1984–1989 г., „Либерален преглед” 2009, ч. 2, s. 584–632. Груев М., Кальонски А., Кампанията по смяна на имената (1970–1974), „Либерален преглед” 2009, ч. 1, s. 1836–1861. Гюдуров Д., Религиозната политика на България и мюсюлманите (1919–1925 г.), „Годишник на департамент «История» НБУ” 2007, т. 2, s. 342–390. Гюзелев Б., Българите мохамедани в Турция, „Исторически преглед” 1990, год. 46, бр. 10, s. 17–32. Гюншен А., Помаците като балканска общност, прев. Е. Алексова, „Либерален преглед” 2014, ч. 2, s. 773–785. Даскалов Р., Българското общество 1878–1939, т. 2: Население, общество, култура, София 2005. Даскалов Р., Между Изтока и Запада. Български културни дилеми, София 1998. Денчев Б., Варна след освобождението. Едно закъсняло възраждане на българщината, София 1998. Детрез Р., „Турците със сила, гърците с книга”. Митът за двойното робство, „Либерален преглед” 2012, ч. 2, s. 454–470. Детрез Р., Не търсят гърци, а ромеи да бъдат. Православната културна общност в Османската империя. XV–XIX в., София 2015. Дечев С., За разказаните и неразказани Балкански войни – сто години по-късно, „Либерален преглед” 2013, ч. 2, s. 1223–1232. Димов А., Злодеяния на Кобургите в България, Sofia 2013. Додунекова В., Изменение на етническата структура на населението в България според преброяванията в XX век, София 2008. Дойнов Д., Кресненско-Разложкото въстание, 1878–1879, София 1979. Дорсунски М., История на помаците – ахряните, София 1995. Драганова С., Кюстендилски регион 1864–1919. Етнодемографско и социалноикономическо изследване, София 1996. Драганова С., Статистически данни за татарите от Дунавски вилает, [w:] Татари в България – общество, история и култура, съст. Т. Димов, Н. Муртаза, Добрич 2009, s. 69–89. Драгнева М., Етно-демографски облик на Провадия XV–XXI век, Варна 2013. Дряновски Б., История на Варна, т. 3: 1878–1944, Варна 2015. Ђорђевић Т. Р., Вароши у Србији за време прве владе кнеза Милоша Обреновића, [w:] Насељавање Србије. Насеља, порекло, становништва, обичаји, прир. Б. Челиковић, Београд 2011, s. 783–806. Елдъров С., Българската православна църква и българите мюсюлмани 1878–1944 г., [w:] История на мюсюлманската култура по българските земи, ред. Р. Градева, София 1997, s. 592–666. Елдъров С., Последният кръстоносен поход. БПЦ и покръстване на българо-мохамедани през 1912–1913, „Българска историческа библиотека” 2000, бр. 2, s. 18–38. Желязкова А., Социална и културна адаптация на българските изселници в Турция, [w:] Между адаптацията и носталгиата. Българските турци в Турция, ред. А. Желязкова, София 1998, s. 11–44. Желязкова A., Формиране на мюсюлманските общности и комплексите на балканските историографии, [w:] Мюсюлманските общности на Балканите и в България, ред. A. Желязкова, София 1997, s. 11–56. Желязкова А., Разпространение на исляма в западнобалканските земи под османска власт XV–XVIII век, София 1990. Желязкова А., Турци, [w:] Общности и идентичности в България, ред. А. Кръстева, София 1998, s. 371–397. Жечев Т., Тодор Икономов. Очерк из историята на българската обществена мисъл, София 1975. Живкова И., Живот и душевност на турското население в Източните Родопи и в Пловдив. Невербалното общуване на турското население от Източните Родопи, София 2008. Зайцев И., Гиреи в Карнобате, [w:] Етнокултури и изкуства: Сборник с изследвания в чест на 70-годишнината на проф. Любомир Миков, доктор на историческите науки, София 2017, s. 158–165. Зеленгора Г., Балканската война – масова смърт и етническо прочистване, „Либерален преглед” 2013, ч. 3, s. 636–661. Зеленгора Г., Помаците в Турция, София 2014. Златанов A., Две османски чешми от XIX век във Варна, [w:] Мартенски студентски четения. Сборник с материали от Пета студентска научна конференция във ВТУ „Св. св. Кирил и Методий”, Велико Търново 2016, s. 195–208. Иванов М., Невидимите помаци, „Либерален преглед” 2014, ч. 2, s. 275–291. Иванова Е. (съст.), Помаците: версии за произход и съвременна идентичност, София 2013. Иванова Е., Балканите: съжителство на вековете, „Либерален преглед” 2001, ч. 1, s. 318–325. Иванова Е., Идентичност и идентичности на помаците в България, „Либерален преглед” 2012, ч. 1, s. 840–872. Иванова Е., Изгубената История, „Либерален преглед” 2015, ч. 1, s. 1380–1395. Иванова Е., Изобретяване на травматична памет: Батак 2007, „Либерален преглед” 2013, ч. 1, s. 1307–1327. Иванова Е., Ислямизирани Балкани. Динамика на разказите, София 2014. Иванова Е., Колебанията на комшулука, [w:] Батак като място на паметта и забравата, ред. М. Балева, У. Брунбауер, София 2007, s. 142–147. Иванова Е., Отхвърлените „приобщени” или процеса, наречен „възродителен”, „Либерален преглед” 2013, ч. 2, s. 1200–1215. Иванова Т., Просветните закони за подготовката и квалификацията на учителите, „Управление и образовани” 2010, т. 6 (3), s. 241–247. Игнић С., Муслиманска имања у Ужицу, [w:] Ослобођење градова у Србији од Турака 1862–1867. године, ур. В. Чубриловић, Београд 1970, s. 377–386. Илиев А., Разбойниците, София 2017. Илиева Н., Турската етническа група в България (1878–2001), София 2010. Илчевски С., Религиозният диалог между християнската и мюсюлманската общност в края на XIX и началото на XX век в село Хвойна, Смоленско, „Международно реферирано списание за етнология, медиевистика и археология” 2011, год. 3, бр. 3, s. 36–45. История Балкан: Судьбоносное двадцатилетие (1856–1878 гг.), ред. В. Н. Виноградов, Москва 2012. Јагодић М., Колонизациони процеси у Европској Турској 60-тих и 70-тих година 19. века и Кнежевина Србиja, [w:] Империи, граници, политики (XIX – началото на XX век), съст. П. Митов, В. Рачева, София 2016, s. 77–88. Јагодић М., Међународни аспект аграрног питања у Србији (1880–1882), [w:] Пирот – от турске касабе до модерног града, преко Берлина и Версала, уп. М. Јагодић, Пирот 2018, s. 85–95. Јагодић М., Насељавање Кнежевине Србије: 1861–1880, Београд 2006. Јагодић М., Упади албанаца у Србију 1879. године, „Историјски часопис” 2004, књ. LI, s. 87–107. Канев К., Миналото на село Момчиловци, Смолянско. Принос към историята на Средните Родопи, София 1975. Карахасан-Чънар И., Възродителният процес.Турците на прицела на комунистическата политика, „Либерален преглед” 2011, ч. 2, s. 548–565. Карахасан-Чънар И., Етническа и религиозна мозайка на България: празници, обичаи, светлища, София 2015. Карахасан-Чънар И., Етническите малцинства в България, София 2005. Карахасан-Чънар И., Митът за ислямизацията и проблема за достоверността на българските исторически извори, „Либерален преглед” 2012, ч. 2, s. 1179–1192. Киел М., Изкуство и общество в България през турския период, прев. Р. Градева, София 2002. Кирил Патриарх български, Българомохамедански селища в Южните Родопи (Ксантийско и Гюмюрджинско). Топонимно, етнографско и историческо изследване, София 1960. Киселиновски С., Малцинствата во Романиja, Грциja, Бугариja и Jугославия, Скопjе 2011. Киселиновски С., Ставови-Кавка И., Малцинствата на Балканот (XX век), Скопje 2004. Колев В., Общините в България (60-те – 80-те години на XIX век), София 2006. Колев Й., Българите извън България 1878–1945 г., София 2005. Коледаров П., Мичев Н., Промените в имената и статута на селищата в България 1878–1972, София 1973. Конобеев В. Д., Българското националноосвободително движение. Идеология, програма, развитие, София 1972. Констадинова Ж., Демографска характеристика на Карнобад и района – края на XIX – началото на XX в., [w:] Българските бежанци в Бургас и региона 1878–1945 г., съст. С. Елдъров, М. Николов, П. Кирова, И. Делева, Бургас 2018, s. 229–236. Косев Д., Димитров Д., Натан Ж., Христов Х., Ангелов Д., История на България, т. 1, София 1954. Косев К., Дойнов С., От Шипка и Плевен до Сан Стефано и Берлин, София 2007. Косев К., Жечев Н., Дойнов Д., Априлското въстание в съдбата на българския народ, София 2001. Кузманова А., Нягулов Б., Тодоров П., Пенчиков К., Попов Ж., Милачков В., История на Добруджа, т. 4: 1878–1944, Велико Търново 2007. Кулов Г., Българската дъга на исляма, София 2011. Куманов Г., Историко-демографски промени в Северозападните Родопи – преселници и изселници през периода ХVІІ–ХХ век, „Български фолкор” 2013, бр. 3, s. 273–287. Кънев К., Законодателство и политика към етническите и религиозните малцинства в България, [w:] Общности и идентичности в България, ред. А. Кръстева, София 1998, s. 67–118. Леовац Д., Последњи мухафизи Београда (1856–1867), „Српске Студије” 2018, књ. 9, s. 125-140. Леовац Д., Србија и Русија за време друге владавине кнеза Михаила (1860–1868), Београд 2015. Лилић Б., Историја Пирота и околите, т. II: Пирот у саставу српске државе 1878–1918. године, Пирот 1994. Лилић Б., Југоисточна Србија (1878–1918), Београд 2006. Лихачева Л. Б., Взаимоотношения российских военных и болгарского населения в ходе русско-турецкой войны 1877–1878 гг. по свидетельствам современников, „Історичні і політологічні дослідження” 2013, бр. 2 (52), s. 98–104. Лори Б., Летописът на поп Методий Драгинов като литературно произведение от 19. век, прев. Е. Алексиева, „Либерален преглед” 2014, ч. 2, s. 201–216. Лори Б., Разсъждения върху историческия мит „пет века ни клаха”, прев. Г. Пеев, „Либерален преглед” 2014, ч. 4, s. 767–775. Лори Б., Съдбата на османското наследство. Българската градска култура 1878–1900,прев. Л. Янакиева, София 2002. Луис Б., Европа и турците: цивилизацията на Османската империя, „Либерален преглед”, 2013, ч. 1, s. 331–338. Љушић Р., Кнежевина Србија (1830–1839), Београд 1986. Маджаров П., За добросъседството на народностите, населявали Източна Тракия до началото на ХХ век и взаимовлиянията в духовната им култура, [w:] Миграции от двете страни на българо-турската граница: наследства, идентичности, интеркултурни взаимодействия, съст. В. Ганева-Райчева, М. Елчинова, М. Златкова,М. Вуков, София 2012, s. 157–169. Маева М., Българските турци-преселеници в Република Турция (Култура и идентичност), София 2006. Маева М., История и идентичност на българите мюсюлмани от град Неделино, „Български фолклор” 2010, кн. 3, s. 32–38. Маккарти Дж., Смърт и изгнание: Етническото прочистване на османските мюсюлмани (1821–1922), прев. К. Панайотова, София 2010. Максимовић Б., Урбанистички развитак Београда од другог српског устанка до другог светског рата, [w:] Ослобођење градова у Србији од Турака 1862–1867. године, ур. В. Чубриловић, Београд 1970, s. 627–659. Маналовa М., Манолов М., Ахмед ага Тъмрашлията и за едно тълкуване на неговата роля в потушаването на Априлското Въстание, „Исторически преглед” 1972, бр. 1, s. 97–109. Манолова М. Г., Нормотворческата дейност на временното руско управление в България (1877–1879), София 2003. Манчев K., История на балканските народи, т. 1: (1352–1878), София 2012. Манчев К., Балкански разпри, София 2015. Маринов В., Принос към изучаването на бита и културата на турците и гагаузите в североисточна България, София 1956. Мевсим Х., Джамията „Селимие” в българската литература, „Либерален преглед” 2013, ч. 3, s. 229–241. Методиев В., Парламентарният дебат в Първото Обикновено Народно събрание – есента на 1879 г., „Годишник на департамент «История» НБУ” 2010–2011, т. 5–6, s. 43–72. Мехмед Х., Помаците и торбешите в Мизия, Тракия и Македония, София 2007. Мизов Н., Ислямът в България. Същност, модернизация и преодоляване, София 1965. Мила М., Босненските мюсюлмани в периода на австро-унгарското управление 1878–1918. Устойчивата идентичност, [w:] „Особеният случай” Босна. Изследвания, съст. А. Желязкова, София 2001, s. 171–202. Милићевић Ј., Историја предаје турских градова у Србији српској влади 1867. године, [w:] Ослобођење градова у Србији од Турака 1862–1867. године, ур. В. Чубриловић, Београд 1970, s. 243–249. Миљковић Катић Б., Пољопривреда Кнежевине Србије (1834–1867), Београд 2014. Миљковић-Катић Б., Рудић С. (ур.), Просторно планирање у Југоисточној Европи (до другог светског рата), Београд 2011. Михайлов С., Възрожденският процес в България, София 1992. Михайлов С., Родинското движение и фалшификациите спрямо него, [w:] Заблуди ифалшификации за произхода на българите мохамедани, ред. Х. Гиневски, София 2010, s. 47–64. Михайлова-Мръвкарова М., За татари, татарските училища и татарските джамии в Североизточна България, [w:] Татари в България – общество, история и култура, съст. Т. Димов, Н. Муртаза, Добрич 2009, s. 29–67. Мутафчиева В., Желязкова A., Две, София 2002. Мутафчиева В., Някои разсъждения относно разсъжденията на Бернар Лори върху историческия мит „пет века ни клаха”, „Либерален преглед” 2012, ч. 4, s. 824–831. Мухаремов М., Русчук и турската общност в Русе 1860–2002, Русе 2005. Мучинов В., Миграционна политика на османската империя в българските земи през XIX век (до 1878 г.), София 2013. Назърска Ж., Българската държава и нейните малцинства 1878–1885 г., София 1999. Назърска Ж., Етническите и религиозните малцинства в българския парламент 1879–1885, „Исторически преглед” 1999, бр. 1–2, s. 3–22. Назърска Ж., Културно-историческото наследство на етническите и религиозните малцинства в България: опазване, съхраняване и социализация, София 2014. Назърска Ж., Малцинствено-религиозната политика в Източна Румелия (1879–1885), [w:]Мюсюлманските общности на Балканите и в България, ред. A. Желязкова, София 1997, s. 113–235. Назърска Ж., Формиране на интелектуален елит на етническите и религиозните малцинства в България (1879–1944), „Педагогика” 2007, бр. 9, s. 100–109. Николић-Стојанчевић В., Лесковац и ослобођени предели Србије 1877–1878. године. Етничке, демографске, социјално-економске и културне прилике, Лесковац 1975. Новаковић Р., Бомбардовање Београда 1862, Београд 1952. Ортаковски В., Малцинствата на Балканот, Скопjе 1998. Павлова А., История на турски училища в България 1878–1959, „Магистър-М” 1992, бр. 1, s. 35–62. Палангурски M., Избирателната система в България (1879–1911), Велико Търново 2007. Палангурски M., Избори по Стамболовистки (1887–1894 г.), Велико Търново 2008. Палангурски M., Нова история на България, т. I: Княжество (1879–1911), София 2013. Паларе М., Балканските икономики 1800–1914 г. Еволюция без развитие, прев. M. Кондакова, София 2005. Панайотов Н., „Потурчването” на Североизточна България (XIV–XX в.). Османския (турския) въпрос – един от аспектите на българския национален проблем, Варна 2001. Пандевска М., Присилни миграции во Македониja во годините на Големата источна криза (1875–1881), Скопje 1993. Пантев A., Генов Р., Уилям Гладстон и българите. Политика на праведна страст, София 2000. Пашова A., Воденичаров П., Искаме да сме равни, не еднакви. Официални наративи на идентичността на студенти мюсюлмани от Западните Родопи, [w:] Помаците: версии за произход и съвременна идентичност, ред. Е. Иванова, София 2013, s. 73–83. Пашова А., Воденичаров П., „Възродителният процес” и религиозната криптоидентичност, „Либерален преглед” 2010, ч. 2, s. 513–533. Пеев Й., За религията на най-различния съсед, „Либерален преглед” 2013, ч. 1, s. 182–191. Петков П. С., Българската православна църква и държавната власт в Княжество/Царство България 1878–1912 г. Институционални отношения, Велико Търново 2012. Петров П., Абсурдни теории, фалшификации и заблуди за произхода на българите мохамедани, [w:] Заблуди и фалшификации за произхода на българите мохамедани, ред. Х. Гиневски, София 2010, s. 16–46. Петров П., Истината за българите мохамедани в Родопите, [w:] Историческа съдба на помохамеданчените българи, съст. П. Петров, Д. Шишманов, В. Пачилов, А. Печилков, Смолян 2008, s. 7–36. Петров П., Насилственото помохамеданчване в годините на османско робство, София 1985. Пижев А., Сукарев В., Шивачев С., История на Община Пловдив (1878–1989), Пловдив 2014. Плетньов В., Русев, И., История на Варна, т. 2: Средновековие и Възраждане (VII в. – 1878 г.), Варна 2012. Попек К., Политическите стереотипи за Балканите в българските сатирични творби от прелома на XIX и XX век, [w:] Балканският модел на света – неуникални явления в уникална мозайка, съст. Ж. Колева-Златева, А. Петрова, Р. Бело, Велико Търново 2016, s. 7–17. Поповић Б., Дипломатска историја Србије, Београд 2010. Попович А., Културни прояви на мюсюлманските общности на Балканите, [w:] Мюсюлманска култура по българските земи. Изследвания, ред. Р. Градева, С. Иванова, София 1996, s. 302–329. Радева М., Културната политика на българската държава 1885–1908, София 2002. Радушев Е., Демографски и етнорелигиозни процеси в западните Родопи през XV–XVIII век, „Либерален преглед” 2011, ч. 3, s. 988–1044. Радушев Е., Смисълът на историографските митове за ислямизацията, „Либерален преглед” 2012, ч. 3, s. 308–328. Райчевски С., Българите мохамедани, София 1998. Райчевски С., Източна Тракия. История, етноси, преселения XV–XX в., София 1994. Райчевски С., Рецидиви на приложната етнология – ненаучни теории и фалшификации за произхода на българите мохамедани, [w:] Заблуди и фалшификации за произхода на българите мохамедани, ред. Х. Гиневски, София 2010, s. 65–75. Ранђеловић N., Ђорђевић A., Протокол конференције у Канлиџи, „Зборник радова Правног факултета у Нишу” 2010, бр. 55, s. 113–130. Ристић Љ. П., Велика Британија и Србија (1856–1862), Београд 2008. Россия и Болгария: К 125-летию русско-турецкой войны 1875–1878 гг., Москва 2006. Саздов Д., Лалков М., Митев Т., Мишев Р. В. Мигев, История на Третата българска държава, София 1992. Сидоровска-Чуповска С., Демографски развој градова у Македонији (с посебним освртом на XIX век), [w:] Просторно планирање у Југоисточној Европи (до другог светског рата), ур. Б. Миљковић-Катић, С. Рудић, Београд 2011, s. 347–357. Станев С., Българите мохамедани в България и съседните страни, [w:] Историческа съдба на помохамеданчените българи, съст. П. Петров, Д. Шишманов, В. Пачилов, А. Печилков, Смолян 2008, s. 37–55. Стателова Е., Иван Евстратиев Гешов или трънливият път на съзиданието, София 1994. Стателова Е., Източна Румелия. Икономика, политика, култура 1879/1885, София 1983. Стенли Т., Шумен като център на изработка на корани през XIX век, [w:] История на мюсюлманската култура по българските земи, ред. Р. Градева, София 1997, s. 100–135. Стоянов В., Турското население в България между полюсите на етническата политика, София 1997. Стоянов В., Турското население на България и официалната малцинствена политика (1878–1944), [w:] Страници от българската история. Събития – размисли – личности, т. 2, ред. М. Босева, София 1993, s. 192–209. Стоянов М., Когато Пловдив беше столица. Очерци за Източна Румелия, Пловдив 2008. Стоянов П., Покръстването на българските мюсюлмани, „Анамнеза” 2006, г. 1, кн. 3, s. 128–144. Такова Ц., Село Борино в миналото и настоящето на Родопите, София 2010. Танев С., Истината за етногенезиса на българите мохамедани и нейното фалшифициране в публикации на съвременни български автори, [w:] Заблуди и фалшификации за произхода на българите мохамедани, ред. Х. Гиневски, София 2010, s. 76–90. Танкова В., Старозагорските братя Златеви в стопанската история на България, [w:] Известия на Старозагорския исторически музей, т. 4: Личността в историята, ред. Г. Бакалов, Стара Загора 2011, s. 653–661. Татарлъ И., Институцията шейху’л-ислям в Османската империя, „Годишник на Вишияислямски институт” 2010, бр. 2, s. 5–58. Татарлъ И., Литература на турците в България – състояние на изучаването ѝ и някои нейни теоретични и прагматични проблеми, [w:] Литература на малцинства в България след Освобождението, ред. В Мутафчиева, Г. Цанков, М. Карабелова, София 1999, s. 63–92. Татарлъ И., Проблеми на турската култура в България. Студии, статии, слова, София 2009. Татић У., Француска и Србиja (1860–1868), Београд 2016 (niepubikowana praca doktorska). Тафрова М., Танзиматът, вилаетската реформа и българите. Администрацията на Дунавския вилает (1864–1876), София 2010. Тодоров И., Летописният разказ на поп Методи Драгинов, „Либерален преглед” 2015, ч. 1, s. 26–58. Тодоров Н., Балканският град XV–XIX век. Социално-икономическо и демографско развитие, София 1972. Тодорова М., Ислямизацията като мотив в българската историография, литература и кино, „Либерален преглед” 2009, ч. 1, s. 364–390. Тодорова М., Османското наследство на Балканите, „Либерален преглед” 2013, ч. 1, s. 1541–1579. Тодоровић M., Хатишерифи из 1830. и 1833. године и земљишна својина у Србији, „Зборник радова Правног факултета у Нишу” 2012, бр. 62, s. 463–478. Тонев В., Българското Черноморие през Възраждането, София 1995. Трифуновић В., Промена градитељских образаца у Крагујевцу у XIX веку, [w:] Крагујевац у другој половини деветнаестог века, ур. Б. Радовановић, П. Илић, Крагујевац 2000, s. 297–314. Троева Е., Памети за Батак, [w:] Батак като място на паметта и забравата, ред. М. Балева, У. Брунбауер, София 2007, s. 125–130. Трънкова Д., Георгиев А., Матанов Х., Пътеводител за Османската България, София 2012. Трьобст Щ., Етнонационалната хомогенизационна политика между депортацията и принудителната асимилация. Швеция и България като европейски прототипи, „Либерален преглед” 2014, ч. 3, s. 272–288. Туран Ю., Протестантската мисионерска дейност насочена към мюсюлманите в България, прев. З. Иванова, „Годишник на департамент «История» НБУ” 2007, т. 2, s. 223–245. Хайрабедян Г., Арменският периодичен печат в България, [w:] Периодичният печат на малцинствата в България (1878–1997), съст. М. Иванов, София 1998, s. 100–127. Хайтов Н., Миналото на Яврово, Девин, Манастир, Пловдив 1985. Харитонов Х., Стари мерки, теглилки и монети в България VІІ–ХХ в., Велико Търново 2004. Христов П., Българското законодателство за мюсюлманските училища 1879–1946, „История” 1996, бр. 3–4, s. 74–78. Христов Х. (ред.), Страници от българската история. Очерк за ислямизираните българи и националновъзродителния процес, София 1989. Христов Х., Селските въстания и бунтове 1899–1900, София 1962. Христов Х., Хаджиниколов В. (ред.), Из миналото на българите мохамедани в Родопите, София 1958. Цанков Г., Реални и въображаеми етнически общности в българската литература, [w:] Литература на малцинства в България след Освобождението, ред. В Мутафчиева, Г. Цанков, М. Карабелова, София 1999, s. 23–30. Цветкова Б., Турският феодален ред и българският народ, София 1962. Центральная и Юго-Восточная Европа в Новое время, Москва 1974. Шиваров С., Периодичният печат на Османотурски език, издаван в България 1878–1944,[w:] Balkan Ülkeleri Kütüphaneler Arası Bilgi-Belge Yönetim ve İşbirliği – Sempozyum Bildirileri, Edirne 2008, s. 133–139. Шивачев С., Тракийската организация в Пловдив, Пловдив 1997. Ялъмов И., Етнокултурна и религиозна идентичност на турската общност в България, София 2014. Ялъмов И., История на турската общност в България, София 2002. Ялъмов И., Религиозната идентичност на мюсюлманите в България, „Годишник на Вишияислямски институт” 2012, бр. 4, s. 222–251. Ялъмов И., Турският периодичен печат в България (1878–1996), [w:] Периодическият печат на малцинствата в България (1878–1997), ред. М. Иванов, София 1998, s. 6–68. Ялъмов И.,Ислямското културно наследство по българските земи, „Годишник на Вишияислямски институт” 2010, бр. 2, s. 21–105. Янчев В., Армия, обществен ред и вътрешна сигурност. Български опит 1878–1912, София 2006. Япов П., Помаците, София 2006.