Edyta Drzazga1 1 edyta.drzazga@uj.edu.pl, Katedra Kryminologii, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Jagielloński, http://www.law.uj.edu.pl/users/kryminol/. Kontrola społeczna nielegalnego obrotu dziką fauną i florą w Polsce2 2 Praca powstała w wyniku realizacji projektu badawczego o nr UMO-2015/19/D/HS5/00105 finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki. 1. Wprowadzenie Głównym celem artykułu jest zaprezentowanie wyników badań jakościowych na temat kontroli społecznej nielegalnego obrotu dziką fauną i florą w Polsce. Przed ich omówieniem warto wprowadzić niezbędne wyjaśnienia terminologiczne i przedstawić powody podjęcia się omawianego tematu. Chcąc ograniczyć nadmierną eksploatację w celach handlowych wielu dzikich roślin i zwierząt, wprowadzono na świecie różne rodzaje rozwiązań prawnych. Jednym z nich jest krajowa ochrona gatunkowa polegająca na zakazie lub reglamentacji pozyskiwania z natury gatunków zagrożonych wyginięciem. Państwa, na obszarze których występują okazy takiej fauny i flory często nie są w stanie samodzielnie skutecznie chronić ich populacji. Z tego powodu wprowadzono krajowe i międzynarodowe regulacje prawne dotyczące przewożenia ich przez granicę. Jednak ze względu na niską ujawnialność przypadków przemytu, w wielu krajach obowiązują dodatkowe przepisy prawne regulujące zarobkowe wykorzystywanie roślin i zwierząt chronionych gatunków. Ponadto wiele krajów wprowadziło zakaz posiadania okazów o nielegalnym lub o nieudokumentowanym pochodzeniu. W Polsce występują wszystkie wymienione rodzaje regulacji prawnych. Ich nieprzestrzeganie uznaje się za szeroko rozumiany nielegalny obrót dziką fauną i florą gatunków zagrożonych wyginięciem. Natomiast za „kontrolę społeczną” przyjmuje się system społecznych sankcji – negatywnych i pozytywnych oraz agend – grup, organizacji, instytucji – stosujących takie sankcje w odpowiedzi na zachowania jednostki w sferze normatywnie regulowanej [1: 415]. Kontrola społeczna może mieć charakter sformalizowany i niesformalizowany [1: 464-465]. W pierwszym przypadku określony jest zarówno krąg podmiotów kontrolujących (agend kontroli), wykorzystywane środki skłaniające do konformizmu wobec określonych norm, jak i krąg podmiotów poddawanych kontroli. W drugim przypadku niedookreślone są podmioty kontrolujące, kontrolowane oraz zestaw środków kontroli. Zapobieganie przestępczości, będące fragmentem kontroli społecznej może być realizowane w trzech etapach: działań pierwotnych, działań wtórnych i działań następczych [1: 472]. Na etapie działań pierwotnych nacisk położony jest na takie kształtowanie polityki społecznej, która wyeliminuje czynniki sprzyjające popełnianiu przestępstwa. Na etapie działań wtórnych manipuluje się sytuacją, w której może dojść do naruszenia prawa w celu jego udaremnienia w danym miejscu i czasie przez określonego sprawcę [1: 471]. Etap ten obejmuje techniki z zakresu sytuacyjnego zapobiega nia przestępczości. Natomiast na etapie działań następczych chodzi o reakcję na już popełnione naruszenie prawa. Obejmuje działania podejmowane przez sformalizowane agendy kontroli, jak Policja, prokuratura i sądy. Istnieje wiele przesłanek, dla których zagadnienie kontroli społecznej nielegalnego obrotu dziką fauną i florą gatunków zagrożonych wyginięciem zasługuje na zainteresowanie ze strony badaczy. Jest to problem społeczny o dużym zasięgu, rosnącej skali i poważnych, zróżnicowanych konsekwencjach [2, 3, 4]. Zagrożenie przez nie stwarzane można podzielić na kilka – poniżej zwięźle omówionych – rodzajów zagrożeń: 1. dla środowiska naturalnego 2. ekonomiczne 3. dla ludzi 4. dla bezpieczeństwa narodowego 2. Zagrożenia dla środowiska naturalnego Nielegalny handel dziką fauną i florą ma negatywny wpływ na środowisko naturalne, powodując zagrożenia dla bioróżnorodności i bezpośrednio przyczyniając się do wyginięcia gatunków roślin i zwierząt. Ponadto omawiane zjawisko łączy się zarówno z wprowadzaniem obcych, inwazyjnych gatunków, które mogą wypierać rodzime, jak i z przenoszeniem chorób na rodzime rośliny i zwierzęta. Zagadnienie wymierania dzikiej fauny i flory jest ważne nie tylko dlatego, że prowadzi do utraty niektórych gatunków, ale także dlatego, że zniknięcie jednego z nich może doprowadzić do rozpadu całego ekosystemu, a przynajmniej do zachwiania jego równowagi. W przypadku raf koralowych i lasów taki proces może znacząco wpłynąć na zmiany klimatyczne. Niszczenie siedlisk roślin i zwierząt w wyniku działalności człowieka prowadzi często do zmniejszenia różnorodności biologicznej na danych obszarach [4: 63-67]. Przykłady takich zależności można wskazać, odwołując się do następujących zjawisk: zabijania słoni w celu pozyskania ich ciosów, uśmiercania nosorożców dla zdobycia ich rogów . stosowanych w tradycyjnej medycynie azjatyckiej, odławiania rekinów, z których płetw przygotowuje się najbardziej ekskluzywną zupę świata itp. Fakt pozbawiania życia tych i innych zwierząt, z których pozyskuje się m.in. wysoce wartościowe futra, przyczynił się do spadku populacji wielu gatunków. Biorąc pod uwagę sytuację rekinów będących na szczycie łańcucha pokarmowego, gatunki stanowiące ich pokarm zaczynają się namnażać w takim tempie, że prowadzi to do utraty pokarmu w postaci alg, planktonu itp. Nielegalny obrót dziką fauną i florą może więc skutkować wprowadzeniem inwazyjnych gatunków roślin i zwierząt zagrażających równowadze ekologicznej. Zdarza się, że kolonizują one całe ekosystemy, zubożając je w ten sposób i niszcząc. W dodatku mogą także być nośnikami chorób i pasożytów, na które rodzime gatunki nie są uodpornione. Tzw. pasażerowie na gapę nielegalnych przesyłek, które nie są kontrolowane podczas transportu, mogą stać się gatunkami inwazyjnymi lub przenosić choroby. Ponadto istnieją dowody, że warunki handlowe, w których zwierzęta zwykle odizolowane od siebie nagle znajdują się blisko siebie, powodują bardzo szybkie i łatwe rozprzestrzenianie się różnego rodzaju chorób [7]. Zagrożone nimi mogą być same zwierzęta będące przedmiotem handlu, a także zwierzęta gospodarskie, co z kolei wpływa na procesy produkcyjne i gospodarkę światową. 2.1. Konsekwencje ekonomiczne Negatywne konsekwencje nielegalnego obrotu dziką fauną i florą gatunków zagrożonych wyginięciem, jak: zmniejszenie różnorodności biologicznej, przenoszenie chorób i wprowadzanie gatunków inwazyjnych mogą mieć wpływ na stan gospodarki z uwagi na zagrożenie, jakie stanowią dla zasobów naturalnych, fundamentalnych dla ekonomii kraju. Dany kraj może bowiem zostać pozbawiony dochodów podatkowych, które zostałyby uzyskane w przypadku legalnego handlu. Ponadto wszystkie firmy związane z przemysłem hodowlanym mogą być dotknięte tym zjawiskiem. Utrata zysku z określonego obszaru lub ograniczenie szans na zdobycie żywności z powodu zmniejszenia różnorodności biologicznej może spowodować przesiedlenia pojedynczych osób lub nawet populacji zajmującej całą wioskę. Generuje to coraz bardziej rozpowszechniony problem tzw. ekologicznej migracji [2: 44-46]. Szacuje się, że udział nielegalnie pozyskanego drewna w światowym handlu drewnem wynosi ok. 30%. To zjawisko przyczynia się w ponad 50% do deforestacji w Afryce Środkowej, Amazonii i Azji Południowo-Wschodniej, pozbawiając ludność tubylczą istotnych możliwości rozwoju. Z kolei nielegalne połowy powodują wyczerpywanie się zasobów rybnych, prowadzą do degradacji siedlisk morskich. W konsekwencji dochodzi do zakłócenia konkurencji i osłabienia społeczności nadbrzeżnych, zwłaszcza w krajach rozwijających się [6]. 2.2. Zagrożenia dla człowieka Zdrowie ludzi może być zagrożone przez przenoszenie chorób przenoszonych przez zwierzęta stanowiących obiekt nielegalnego obrotu. Zgodnie z opinią Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego gatunki zwierząt przywożone nielegalnie na terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej nie podlegają certyfikacji przez kompetentne służby weterynaryjne, co może prowadzić do rozpowszechnienia się chorób, zwłaszcza wśród gatunków zwierząt hodowlanych. Unikanie odpowiedniej kontroli fitosanitarnej naraża rodzime gatunki roślin, zarówno uprawne, jak i dziko rosnące, na skażenie nowymi patogenami. Szacuje się ponadto, że 75% nowych chorób zakaźnych jest pochodzenia zwierzęcego, które w przeważającej części pochodzą od dzikiej fauny i flory. Nielegalny obrót takimi gatunkami zwiększa ryzyko światowych epidemii, takich jak ptasia grypa H5N1 i zespół ostrej niewydolności oddechowej (SARS) [6]. Ponadto coraz częściej przywołuje się w literaturze problem zabijania ludzi zaangażowanych w zwalczanie nielegalnego obrotu dziką fauną i florą [2: 46-51, 7]. 2.3. Zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego Ze względu na fakt, że nielegalny obrót dziką fauną i florą gatunków zagrożonych wyginięciem może dostarczać duże zyski, a ryzyko ujawnienia i poniesienia negatywnych konsekwencji takiej działalności są znikome, w tę działalność zaangażowane są zorganizowane grupy przestępcze o szerokich połączeniach sieciowych i doświadczeniu w przemycie innych dóbr. Istnieją dowody na zaangażowanie zorganizowanych grup przestępczych w nielegalny obrót dziką fauną i florą. Postrzegany jest on jako bezpieczna i przynosząca łatwe zyski działalność stanowiąca alternatywę w stosunku do tradycyjnych obszarów działalności zorganizowanych grup przestępczych, takich jak przestępczość narkotykowa, handel ludźmi lub nielegalny handel bronią. Różne zorganizowane grupy przestępcze mają bowiem możliwość wykorzystywania tradycyjnych metod i szlaków przemytu przy zmniejszonym ryzyku ujawnienia nielegalnej działalności. Ponadto dowiedziono istnienia powiązań między przestępstwami przeciwko dzikiej faunie i florze a przestępstwami narkotykowymi, związanymi z terroryzmem oraz konfliktami militarnymi [8, 9]. Nic zatem dziwnego, że społeczność międzynarodowa dostrzegła konieczność podjęcia wspólnych wysiłków w celu ograniczenia tego zjawiska, co znalazło wyraz w opracowaniu międzynarodowych regulacji prawnych, począwszy od Konwencji o Międzynarodowym Handlu Dzikimi Zwierzętami i Roślinami Gatunków Zagrożonych Wyginięciem tzw. Konwencji Waszyngtońskiej z 1973 r. (zwanej dalej: CITES) [10]. Jednakże wypracowanie skutecznych, spójnych i adekwatnych środków kontroli społecznej nielegalnego obrotu dziką fauną i florą, z uwagi na jego ogromne zróżnicowanie zarówno ilościowe, jak i jakościowe, wciąż pozostaje dużym wyzwaniem [11]. Ta trudność spowodowana jest też faktem, że omawiany problem dotyczy zagadnień zarówno z zakresu tworzenia i stosowania prawa, problematyki dobrostanu zwierząt, jak i kwestii ochrony środowiska. W przeciwdziałanie mu zaangażowanych jest zatem kilka kategorii podmiotów mających czasami różne misje i odmienne preferowane strategie radzenia sobie z tym problemem [12: 102-105]. Modele prawnej reakcji na zjawisko rozciągają się pomiędzy dwoma krańcami continuum: regulacją i kryminalizacją. Debata koncentruje się przede wszystkim wokół pytania, które z rozwiązań jest skuteczniejsze . dopuszczanie w pewnym zakresie handlu dziką fauną i florą czy całkowity jego zakaz, czyli czy opowiedzieć się za regulacją, czy kryminalizacją. Wspomniana Konwencja Waszyngtońska stanowiąca główną międzynarodową regulację w zakresie obrotu dziką fauną i florą może być postrzegana jako połączenie w całość obu zagadnień jako regulacyjno-kryminalizacyjnych, z wyraźną przewagą modelu regulacyjnego. U jej podłoża zasadniczo leży założenie antropocentryczne i związana z nim troska o zagwarantowanie ciągłości eksploatacji zasobów środowiska naturalnego [12: 103]. Strony konwencji zobowiązują się do wydania odpowiednich regulacji, które mają za zadanie chronić zagrożone gatunki wymienione w CITES. Odkąd Polska przystąpiła do Unii Europejskiej stała się, po USA, drugim co do wielkości rynkiem zbytu dla żywych okazów zwierząt chronionych przepisami Konwencji Waszyngtońskiej. Ponadto jest krajem tranzytowym dla znacznej liczby okazów (żywych roślin lub zwierząt, lub produktów od nich pochodzących) przeznaczonych dla odbiorców w Europie Zachodniej, ze względu na wschodnią granicę Polski – stanowiącą jedną z najdłuższych granic UE i jednocześnie – pierwszą na drodze nielegalnego obrotu dziką fauną i florą. Skuteczność międzynarodowych działań, mających na celu przeciwdziałanie temu zjawisku i jego globalnym konsekwencjom, jest silnie uzależniona od efektywności czynności podejmowanych przez poszczególne kraje będące eksporterami lub importerami ginących i zagrożonych wyginięciem gatunków. Dlatego tak istotne jest podnoszenie jakości kontroli społecznej tego zjawiska także w Polsce. Uwzględniając powyższe, głównym problemem badawczym jest próba odpowiedzi na pytanie główne: jaki jest stan kontroli społecznej nielegalnego obrotu dziką fauną i florą w Polsce? Problem ten rozpatrywany jest po pierwsze, w odniesieniu do istniejących regulacji prawnych, tj. krajowych i międzynarodowych w omawianym obszarze. Po drugie, w odniesieniu do postulatów sformułowanych przez przedstawicieli tzw. zielonej kryminologii, tj. przy zwróceniu szczególnej uwagi na zintegrowane podejście do przeciwdziałania temu zjawisku. To podejście oparte jest na osiągnięciach tradycyjnej kryminologii i najnowszych badaniach poświęconych skutecznym sposobom kontroli zjawiska. W celu uzyskania odpowiedzi na powyższe pytania przeprowadzono badania jakościowe w formie wywiadów pogłębionych z ekspertami w dziedzinie kontroli zjawiska. 3. Kontrola społeczna zjawiska 3.1. Stan prawny Polska przystąpiła w 1989 r. do Konwencji Waszyngtońskiej (CITES) jako jeden z ostatnich krajów europejskich, czyli ratyfikacja w naszym kraju nastąpiła 17 lat od podpisania tego dokumentu. Wszedł on w życie w 1990 r., a przepisy CITES zaczęły w Polsce obowiązywać od 1991 r., przy czym pierwsze przepisy wykonawcze zostały wydane dopiero w 1997 r. W ustawie z 1997 r. o ochronie zwierząt [13] wprowadzono zakaz przetrzymywania, obrotu oraz przewożenia przez granicę państwa bez wymaganego zezwolenia zwierząt, ich części i produktów pochodnych, podlegających ograniczeniom na podstawie umów międzynarodowych. W odniesieniu do posiadania i niezdefiniowanego obrotu przepis ten z jednej strony wprowadzał obostrzenia wykraczające poza te wymagane na podstawie CITES i uznawał wszelkie czyny zabronione w tym zakresie za przestępstwo. Z drugiej zaś strony, w powyższej ustawie całkowicie pominięto problematykę dotyczącą roślin. Należy ponadto dodać, że nigdy nie wydano dokumentu (np. rozporządzenia) zawierającego wykaz roślin, które powyższy przepis by dotyczył. Zatem w praktyce stał się martwym od samego początku jego wprowadzenia. W 2001 r. powyższe przepisy zostały zastąpione bardziej szczegółowymi [14], w których uwzględniono rośliny. Jednak tym razem nastąpiło przesunięcie tych czynów zabronionych do kategorii wykroczeń. Ponownie też, rzeczywiste obowiązywanie ww. przepisu, było uzależnione od wydania wspomnianej listy gatunków będących przedmiotem regulacji. Z pewnymi niedoskonałościami pojawiła się ona dopiero rok później, tj. w 2002 r., przy czym można tutaj mówić o implementacji CITES z obowiązywaniem tego stanu prawnego do 2004 r. [15, 19: 30-33]. Obecnie Konwencja Waszyngtońska nie jest bezpośrednio przetransponowana na polski stan prawy. Obowiązuje rozporządzenie Rady 338/97 [16] i rozporządzenia wykonawcze Komicji Europejskiej [17, 18, 19, 20, 21]. Aktem prawnym, w którym dokonano implementacji odpowiednich rozporządzeń jest ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody [22]. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, Minister Sprawiedliwości pełni rolę organu zarządzającego CITES, natomiast organem naukowym jest Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody (PROP). Kontrolę nad respektowaniem przepisów Konwencji Waszyngtońskiej i odpowiadających jej rozporządzeń pełnią: Policja (odpowiedzialna przede wszystkim za kontrolę handlu wewnątrz kraju) oraz Służba Celno-Skarbowa (odpowiedzialna na handel międzynarodowy). Obie ww. instytucje posiadają koordynatorów do spraw CITES na szczeblach wojewódzkich. W 2006 r. w Polsce utworzono Grupę Roboczą ds. CITES uformowaną jako platformę wymiany informacji i współpracy wszystkich najważniejszych organów, instytucji i organizacji pozarządowych [23]. 3.2. Agendy kontroli Jak wspomniano, agendy kontroli sformalizowanej w Polsce to głównie Policja, jeśli chodzi o obrót na rynku wewnętrznym i Służba Celno-Skarbowa, jeśli chodzi o obrót poza granicami naszego państwa. Tutaj struktura organizacyjna, sposób zarządzania, finansowania i skład ilościowy, są niezwykle ważnymi zmiennymi wpływającymi bezpośrednio na efektywność kontroli. Jednakże, w przypadku Służby Celnej zaszły zmiany organizacyjne, które – jak wynika z przeprowadzonych wywiadów pogłębionych – wpłynęły na osłabienie skuteczności działań tej agendy kontroli. W 2017 r. połączono Służbę Celną z kontrolą skarbową i administracją podatkową, przy czym głównym zadaniem urzędu celno-skarbowego stanowi walka z oszustwami podatkowymi i pobór należności celnych. Priorytet nadawany kontroli nielegalnego przewozu okazom CITES stał się w takim układzie organizacyjnym wyjątkowo niski. Doprowadziło to do tego, że zmniejszył się nacisk na szkolenia dla funkcjonariuszy służby celno-skarbowej. W tym miejscu warto poruszyć temat ich wiedzy i umiejętności w kontekście ujawniania tzw. przestępstw CITES. Najlepiej tę zależność zobrazują dane służby celno-skarbowej. Liczba zatrzymanych okazów fauny i flory wzrosła w latach 1998-2001, po czym odnotowano jej spadek w latach 2009-2017. Trudno jednak mówić o eskalacji, a następnie zmniejszeniu skali zjawiska. Należy bowiem zwrócić uwagę na fakt stopniowego podnoszenia świadomości wśród ówczesnych funkcjonariuszy służby celnej w pierwszym okresie egzekucji postanowień CITES, czyli w latach 1998-2001. Odbywały się wówczas pierwsze szkolenia z zakresu identyfikacji okazów, co zaowocowało sukcesywnym wzrostem umiejętności rozpoznawania gatunków przez funkcjonariuszy i w efekcie, wzrostem ujawnialności niepokojącego zjawiska. Zgodnie z danymi zaprezentowanymi przez Rafała Tusińskiego w „Raporcie dla REC” z 2016 r., spadek ogólnej liczby zatrzymań okazów fauny i flory nie miał charakteru tendencji ogólnej, dynamika zjawiska w poszczególnych izbach celnych była zróżnicowana, co raczej jest związane z wewnętrznymi zmianami zachodzącymi w jednostkach administracyjnych Służby Celnej, aniżeli z faktycznym obrazem ilościowym zjawiska [24]. 4. Metodologia W ramach badań przeprowadzono 20 anonimowych wywiadów pogłębionych z różnymi ekspertami mającymi styczność z problemem nielegalnego obrotu dziką fauną i florą w Polsce. W celu uzyskania szerokiego wachlarza wypowiedzi eksperckich doborem celowym zostali objęci: przedstawiciele służby celno-skarbowej, funkcjonariusze policji będący koordynatorami ds. CITES, przedstawiciele Departamentu Ceł Ministerstwa Finansów, Państwowej Rady Ochrony Środowiska, reprezentanci Państwowego Towarzystwa Ochrony Przyrody „Salamandra” oraz WWF Polska. Narzędzie badawcze – scenariusz wywiadu został opracowany na podstawie rozpoznania zjawiska w oparciu o tzw. analizę danych zastanych oraz analizę dogmatyczno- prawną. Wywiady eksperckie zostały zarejestrowane na nośniku elektronicznym. Następnie poddano je transkrypcji i analizie obejmującej następujące po sobie etapy: selekcję i porządkowanie danych, stworzenie zestawu kategorii analitycznych, przyporządkowanie danych do odpowiednich kategorii, dokonanie analizy i interpretacji danych oraz przedstawienie wniosków. W tym celu został wykorzystany program do analizy danych jakościowych – MAXQDA. Jest to oprogramowanie będące pakietem do kodowania, objaśniania, wyszukiwania i analizowania małych i dużych zbiorów dokumentów i obrazów. Proces analizy obejmował następujące fazy: 1. Indukcyjne tworzenie kodów i wstępne zakodowanie dwóch wybranych wywiadów. 2. Stworzenie książki kodowej. 3. Zakodowanie całości materiału przeznaczonego do analizy. 4. Stworzenie oraz analiza reprezentacji przypadków. 5. Próba odpowiedzi na pytania badawcze. 5. Opinie eksperckie Respondenci dużo uwagi poświęcali wspomnianym wyżej zmianom strukturalnym, które przeszła Służba Celna. Wraz ze zmianą organizacyjną doszło bowiem do odsunięcia od służby kilku doświadczonych koordynatorów do spraw CITES. A to od nich właśnie zależy inicjowanie szkoleń wewnętrznych dla funkcjonariuszy na poziomie regionalnym. Ponadto to do nich w pierwszej kolejności funkcjonariusze celni zwracają się z wątpliwościami dotyczącymi kwalifikowania okazu fauny lub flory do kategorii okazu CITES. Od ciągłości zatrudnienia ekspertów w dużej mierze zależy skuteczność kontroli społecznej zjawiska. Jest to konstatacja ogólna odnosząca się zarówno do koordynatorów ds. CITES zatrudnionych w Służbie Celno-Skarbowej, jak i koordynatorów ds. CITES zatrudnionych w Policji. Inny podnoszony przez respondentów problem dotyczył braku dostatecznej liczby miejsc w ogrodach zoologicznych, do których powinny trafiać żywe zwierzęta po ich zatrzymaniu. Część respondentów zwracała też uwagę na brak azylu centralnego, do którego mogłyby trafiać wszystkie żywe zatrzymane zwierzęta. Jeśli chodzi o ocenę stanu prawnego respondenci skłaniali się ku opinii, że regulacje dotyczące przewozu przez granicę są wystarczające. Natomiast bardzo krytycznie wypowiadali się na temat regulacji obrotu na rynku wewnętrznym. Według ekspertów, w Polsce stosowane są przepisy unijne, w których znajdują się rozwiązania dotyczące obrotu wewnętrznego, niemające właściwych odpowiedników w polskich regulacjach prawnych. Przyjęty model rejestracji zwierząt nie jest dobrym rozwiązaniem, ponieważ jest to czynność techniczna, której niewykonanie stanowi wykroczenie. Lekarz powiatowy jedynie stwierdza fakt urodzenia w niewoli, nie weryfikuje pochodzenia zwierzęcia. Dlatego policji i służby celnej ten dokument nie ma żadnego znaczenia. W dodatku Minister Środowiska w porozumieniu z Państwową Radą Ochrony Przyrody jest jedynym organem, który decyduje, czy może być uznane, że okaz jest urodzony w niewoli. Nie ma natomiast systemowych rozwiązań. Według respondentów rozwiązanie tego problemu jest proste, tj. każda hodowla powinna być rejestrowana po wcześniejszym ustaleniu czy znajdują się w niej zwierzęta legalne, czy nie. Powinna otrzymać numer, zaś zwierzęta z niej pochodzące powinny zostać zaczipowane oraz otrzymać dokument ze swoim numerem lub/i zdjęciem. Konieczne byłoby jednoczesne wprowadzenie okresowych kontroli w rejestrowanych hodowlach w celu sprawdzenia czy nie są zasilane zwierzętami z nielegalnego źródła. Takie rozwiązanie zdecydowanie zmniejszałoby korzyść sprawcy z popełnionego przestępstwa. Jeśli chodzi o współpracę z Policją na rynku lokalnym respondenci oceniali ją raczej dobrze. Jednak podkreślali konieczność utrzymywania ciągłości zatrudnienia koordynatorów CITES. Podobnie jak w przypadku koordynatorów CITES w izbach celno-skarbowych nowi koordynatorzy nie dysponują dostateczną wiedzą na temat zjawiska. Ocena współpracy z przedstawicielami wymiaru sprawiedliwości była w większości negatywna. Respondenci podkreślali, że prokuratorzy i sędziowie nie mają dostatecznej wiedzy zarówno na temat zjawiska, jak i obowiązujących regulacji prawnych z tego zakresu. Zaś samym przestępstwom CITES nadawany jest jeden z najniższych priorytetów. Ciężar uświadamiania przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości spoczął na barkach organizacji pozarządowych. Przykładem takich działań jest przeprowadzenie przez WWF Polska (World Wildlife Fund; dalej: WWF) szkolenia regionalnego z zakresu tzw. przestępstw CITES dla ok. 900 osób z Policji i Prokuratury. WWF jako pierwsza organizacja w kraju wydała również publikację dla ponad 120 prokuratur zawierającą wskazówki dotyczące prowadzenia postępowań przygotowawczych w sprawach nielegalnego handlu zagrożonymi gatunkami fauny i flory. W odniesieniu do sytuacyjnego zapobiegania przestępstwom CITES, respondenci wskazywali, że trudno mówić o konkretnym pomyśle na takie rozwiązania w obrębie granic naszego kraju. Nie wykorzystywane są przeszkolone psy tropiące, których obecność na granicach zwiększyłaby ryzyko ujawnienia naruszeń prawa. Natomiast organizowane są kampanie społeczne inicjowane przez organizacje pozarządowe podnoszące świadomość w zakresie zjawiska i regulacji prawnych. Na niektórych lotniskach umieszczane są banery z treściami informującymi w przystępny sposób o zjawisku potencjalnych nabywców egzotycznych zwierząt i roślin. Podobną funkcję pełnią przeprowadzane w szkołach warsztaty podnoszące świadomość społeczną zjawiska. Powyższe rozwiązania przywoływane przez respondentów można zaliczyć do tzw. kontroli uprzedniej zjawiska. Do tego stanowią one przykłady technik sytuacyjnego zapobiegania przestępczości z zakresu usuwania usprawiedliwień przestępcy za popełniony czyn zabroniony [25]. Biorąc pod uwagę powyższe, na podstawie przeprowadzonych pogłębionych wywiadów eksperckich można wysnuć pewne wnioski związane ze stanem szeroko rozumianej kontroli społecznej nielegalnego obrotu dziką fauną i florą w Polsce. 1) Społeczna kontrola nielegalnego handlu dziką fauną i florą jest niepełna i niespójna na poziomie legislacyjnym. 2) Społeczna kontrola nielegalnego handlu dziką fauną i florą jest nieefektywna na poziomie wdrażania prawa. 3) Społeczna kontrola nielegalnego handlu dzikimi zwierzętami ma głównie charakter następczy. 4) Społeczna kontrola nielegalnego handlu dziką fauną i florą obejmuje głównie część podażową tego zjawiska. 5) Obecna wiedza kryminologiczna, taka jak techniki zapobiegania przestępczości sytuacyjnej, jest stosowana w niewystarczającym stopniu. 6) Nielegalne przeciwdziałanie handlowi dziką fauną i florą ma niski priorytet. Literatura: 1. Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Arche, Gdańsk 2007. 2. Wyatt T., Wildlife Trafficking. A Deconstruction of the Crime, the Victims and the Offenders , Palgrave Macmillan, Basingstoke 2013. 3. Nurse A., Animal Harm. Perspectives on Why People Harm and Kill Animals, Routledge, Farnham 2013. 4. White R., Heckenberg D., Green Criminology. An introduction to the study of environmental harm, Routledge, London, New York 2014. 5. Wyatt T., Green Criminology and Wildlife Trafficking. The illegal fur and falcon trades in Russia Far East, Lambert Academic Publishing, Saarbrücken Lap 2012. 6. Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie komunikatu Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego w sprawie podejścia UE do nielegalnego handlu dziką fauną i florą COM(2014) 64 final, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX: 52013AE6185&from=EN, [dostęp: 13.02.2019 r.]. 7. Karesh W., Cook R., Benett E., Newcomb J., Wildlife Trade and Global Disease Emergence, Emerging Infectious Diseases, 11(7), 2005. 8. Naim M., Illicit: How smugglers, traffickers and copycats are hijacking the global economy , William Heinemann, London 2005. 9. Cook D., Roberts M., Lowther J., The international wildlife trade and organized crime: A review of the evidence and role of the United Kingdom, https://www.academia. edu/8178488/The_International_Wildlife_Trade_and_ Organised_Crime_a_review_of_the_ evidence_and_the_role_of_the_UK, [dostęp: 13.02.2019 r.]. 10. Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (ang. Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora, CITES, Konwencja Waszyngtońska), Dz.U. z 1991r. Nr 27, poz. 112. 11. Warhol G., The transnational wildlife trade, Criminal Justice Studies: A critical journal of crime, law and society, 2004, 17(1), s. 57-73. 12. Drzazga E., Nielegalny obrót dziką fauną w świetle zielonej kryminologii, [w:] Błońska B., Gogłoza W., Klaus W., Woźniakowska-Fajst D., Sprawiedliwość dla zwierząt, Instytut Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, Stowarzyszenie Otwarte Klatki, Warszawa 2017, s. 90-107. 13. Ustawa o ochronie zwierząt, Dz.U. z 1997r. Nr 111, poz. 724. 14. Ustawa o zmianie ustawy o ochronie przyrody, Dz.U. z 2001 r. Nr 3, poz. 21. 15. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 lutego 2002 r. w sprawie zezwoleń na przewożenie przez granicę państwa określonych roślin i zwierząt, Dz.U. z 2002 r. Nr 39, poz. 357. 16. Rozporządzenie Rady (WE) nr 338/97 z dnia 9 grudnia 1996 r. w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi. 17. Rozporządzenie Komisji (UE) 2017/160 z dnia 20 stycznia 2017 r. zmieniające rozporządzenie Rady (WE) nr 338/97 w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i f lory w drodze regulacji handlu nimi. 18. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 865/2006 z dnia 4 maja 2006 r. ustanawiające przepisy wykonawcze do rozporządzenia Rady (WE) nr 338/97 w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi. 19. Rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) NR 792/2012 z dnia 23 sierpnia 2012 r. ustanawiające reguły dotyczące wzorów zezwoleń, świadectw i innych dokumentów przewidzianych w rozporządzeniu Rady (WE) nr 338/97 w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi oraz zmieniające rozporządzenie Komisji (WE) nr 865/2006. 20. Rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) 2015/57 z dnia 15 stycznia 2015 r. zmieniające rozporządzenie wykonawcze (UE) nr 792/2012 w odniesieniu do reguł dotyczących wzorów zezwoleń, świadectw i innych dokumentów przewidzianych w rozporządzeniu Rady (WE) nr 338/97 w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi oraz w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 865/2006 ustanawiającym przepisy wykonawcze do rozporządzenia Rady (WE) nr 338/97. 21. Rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 2017/1915 z dnia 19 października 2017 r. zakazujące wprowadzania do Unii okazów niektórych gatunków dzikiej fauny i flory. 22. Ustawa o ochronie przyrody, Dz.U. z 2015 r., poz. 1651. 23. Kapel A., Kala B., CITES w Polsce i Unii Europejskiej. Podręcznik dla praktyków, Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”, Poznań 2016. 24. Tusiński R., Raport dla REC. Ośrodki dla zwierząt skonfiskowanych, Warszawa 2016. 25. Wortley, R., A Classification of Techniques for Controlling Situational Precipitators of Crime, Security Journal, 2001, 14, s. 63-82. Kontrola społeczna nielegalnego obrotu dziką fauną i florą w Polsce Streszczenie Odkąd Polska przystąpiła do Unii Europejskiej stała się częścią drugiego co do wielkości po USA rynku zbytu dla żywych okazów zwierząt chronionych Konwencją Waszyngtońską. Ponadto jest krajem tranzytowym dla znacznej liczby okazów (żywych roślin lub zwierząt lub produktów od nich pochodzących) przeznaczonych dla odbiorców w Europie Zachodniej ze względu na wschodnią granicę Polski – jest jedną z najdłuższych granic UE i jednocześnie pierwszą na drodze nielegalnego obrotu dziką fauną i florą. Skuteczność międzynarodowych działań mających na celu przeciwdziałanie temu zjawisku i jego globalnym konsekwencjom jest silnie uzależniona od efektywności działań poszczególnych krajów będących eksporterami lub importerami ginących i zagrożonych wyginięciem gatunków. Dlatego tak istotne jest podnoszenie jakości kontroli społecznej tego zjawiska w Polsce. Biorąc pod uwagę powyższe, celem projektu była próba odpowiedzi na pytanie główne: Jaki jest stan kontroli społecznej nielegalnego obrotu dziką fauną i florą w Polsce w odniesieniu do istniejących regulacji prawnych – krajowych i międzynarodowych – w tym obszarze, w odniesieniu do postulatów sformułowanych przez przedstawicieli tzw. zielonej kryminologii, zwracając szczególną uwagę na zintegrowane podejście do przeciwdziałania temu zjawisku, oparte na osiągnięciach tradycyjnej kryminologii i najnowszych badaniach poświęconych skutecznym miarom kontroli zjawiska. W oparciu o prezentowane badania jakościowe przeprowadzone w formie pogłębionych wywiadów eksperckich można stwierdzić, że kontrola społeczna w Polsce jest daleka od doskonałości. Słowa kluczowe: kontrola społeczna, nielegalny obrót dziką fauną i florą, CITES, zielona kryminologia The social control of wildlife trade in Poland Abstract Since Poland has accessed European Union it has become a part of the second, after the USA, biggest market for live specimens protected by the Washington Convention. Poland has become a transiting country for a substantial number of species destined for customers in Western Europe. The effectiveness of international actions aimed at counteracting illegal wildlife trade and its global consequences strongly depends on effectiveness of actions of individual countries that export or import endangered and vulnerable species. Therefore it is so crucial to raise the quality of social control of this phenomenon in Poland. The main aim of the project is therefore the analysis of the state of social control of illegal wildlife trade in Poland in relation to existing legal regulations – domestic and international – in this area, and in relation to postulates formulated by representatives of the so called green criminology, paying special attention to an integrated approach to counteracting the phenomenon, based on achievements of traditional criminology and the newest research devoted to effective measures of control of the phenomenon. Based on the qualitative research presented in the form of in-depth expert interviews, it can be concluded that social control in Poland is far from perfect. Keywords: social control, illegal wildlife trade, CITES, green criminology