Człowiek i jego działania Spojrzenie geografa Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Człowiek i jego działania Spojrzenie geografa Prace dedykowane Profesorowi Włodzimierzowi Kurkowi pod redakcją Marka Drewnika i Mirosława Miki Kraków 2017 Publikację wydano ze środków Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ Recenzent: dr hab. Krzysztof Widawski (Uniwersytet Wrocławski) Redaktorzy tomu: Marek Drewnik, Mirosław Mika Sekretarz tomu: Magdalena Kubal Korekta językowa: Anna Mika Komputerowy skład tekstu i przygotowanie do druku: Alicja Marciniak-Nowak - Pracownia Wydawnicza IGiGP UJ Projekt i opracowanie graficzne okładki: Mirosław Mika Fotografie na okładce: Mirosław Mika © Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie Wydanie I, Kraków 2017 All rights reserved ISBN 978-83-64089-37-4 Wydawca: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków, Polska tel. +48 12 664 52 50, fax. +48 12 664 53 85 www. geo. uj. edu. pl Druk: Poligrafia Salezjańska ul. Bałuckiego 8, 30-306 Kraków, Polska tel. +48 12 266 40 00 http: //poligrafia. salezjanie. net Przedmowa W 2017 roku przypada 70-lecie urodzin Pana prof. dr. hab. Włodzimierza Kurka, który całe swoje życie zawodowe związał z Instytutem Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu jagiellońskiego (wcześniej Instytut Geografii UJ). Zainteresowania naukowe Profesora Włodzimierza Kurka dotyczą takich sfer jak przemiany obszarów górskich pod wpływem działalności człowieka, rozwój aktywności turystycznej w różnych typach przestrzeni geograficznej oraz przyrodnicze i społeczno--gospodarcze skutki rozwoju turystyki. Pan Profesor Włodzimierz Kurek jest jednym z czołowych w Polsce i Europie specjalistów z dziedziny Geografii Turyzmu. Pracując ponad 40 lat w Uniwersytecie Jagiellońskim, wykształcił liczne grono studentów, był opiekunem wielu prac magisterskich i licencjackich oraz kilkunastu doktoratów. Jubileusz Profesora pragniemy uczcić okolicznościowym wydawnictwem monograficznym, dedykowanym Jego osobie, w którym znajdują się prace współpracowników i uczniów Profesora. Gratulując Panu Profesorowi wspaniałego Jubileuszu, życzymy Mu dalszych osiągnięć naukowych i dydaktycznych, a także zdrowia i nieustającego zapału twórczego. Redakcja Wielce Szanownemu Panu Profesorowi Włodzimierzowi Kurkowi z wyrazami wdzięczności za lata pracy poświęcone Instytutowi Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego - za inspiracje naukowe i ogromną życzliwość koledzy, współpracownicy i uczniowie Prof. dr hab. Włodzimierz Kurek Tabula Gratulatoria Halina Kurek (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Jarosław Balon (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Elżbieta Bilska-Wodecka (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Anita Bokwa (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Teresa Brzezińska-Wójcik (Uniwersytet M. Curie-Skłodowskiej, Lublin) Leszek Butowski (Uniwersytet Łódzki, Łódź) Peter Ćuka (Uniwersytet Pedagogiczny, Kraków) Zofia Cygal-Krupa (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Marta Derek (Uniwersytet Warszawski, Warszawa) Zbigniew Długosz (Uniwersytet Pedagogiczny, Kraków) Bolesław Domański (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Claudius V. Dörr (Medizinische Universität Wien, Wiedeń) Katharina M. Dörr (Medizinische Universität Wien, Wiedeń) Marek Drewnik (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Katarzyna Duda-Gromada (Uniwersytet Warszawski, Warszawa) Małgorzata Durydiwka (Uniwersytet Warszawski, Warszawa) Robert Faracik (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Joanna Fidelus-Orzechowska (Uniwersytet Pedagogiczny, Kraków) Grażyna Furgała-Selezniow (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn) Mirosław Furmanek (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Krystyna German (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Grzegorz Gołembski (Uniwersytet Ekonomiczny, Poznań) Elżbieta Gorczyca (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Zygmunt Górka (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Bronisław Górz (Uniwersytet Pedagogiczny, Kraków) Czesław Guzik (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Robert Guzik (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Krzysztof Gwosdz (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Michajło Hamkało (Lwowski Uniwersytet Narodowy im. I. Franki, Lwów) Jan Havrlant (Uniwersytet Ostrawski, Ostrawa) Bogdana Izmaiłow (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Antoni Jackowski (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Adam Jelonek (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Jacek Kaczmarek (Uniwersytet Łódzki, Łódź) Sylwia Kaczmarek (Uniwersytet Łódzki, Łódź) Radoslav Klamar (Uniwersytet Preszowski, Preszów) Piotr Kłapyta (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Piotr Kociszewski (Uniwersytet Warszawski, Warszawa) Arkadiusz Kołoś (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Bronisław Kortus (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Andrzej Kowalczyk (Uniwersytet Warszawski, Warszawa) Joanna Kowalczyk-Anioł (Uniwersytet Łódzki, Łódź) Jadwiga Kowalik (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Leszek Kowanetz (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Jacek Kozak (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Beata Krakowiak (Uniwersytet Łódzki, Łódź) Renata Krukowska (Uniwersytet M. Curie-Skłodowskiej, Lublin) Kazimierz Krzemień (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Kinga Krzesiwo (Uniwersytet Pedagogiczny, Kraków) Magdalena Kubal (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Nazar Kudła (Instytut Ekonomiki i Turystyki, Lwów) Sylwia Kulczyk (Uniwersytet Warszawski, Warszawa) Janina Labocha (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Marzena Lamparska (Uniwersytet Śląski, Katowice) Jolanta Latosińska (Uniwersytet Łódzki, Łódź) Małgorzata Luc (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Bogusław Luchter (Uniwersytet Ekonomiczny, Kraków) Lidia Luchter (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Wojciech Maciejowski (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Mikołaj Madurowicz (Uniwersytet Warszawski, Warszawa) Marzena Makowska-Iskierka (Uniwersytet Łódzki, Łódź) 10 Tabula Gratulatoria Elżbieta Mańczak-Wohlfeld (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Janusz Marak (Wyższa Szkoła Handlowa, Wrocław) Andrzej Matczak (Uniwersytet Łódzki, Łódź) Dorota Matuszko (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Grzegorz Micek (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Anna Michno (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Mirosław Mika (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Justyna Mokras-Grabowska (Uniwersytet Łódzki, Łódź) Rajmund Mydeł (Krakowska Akademia im. A.E Modrzewskiego, Kraków) Tomasz Napierała (Uniwersytet Łódzki, Łódź) Larissa Neumyer (Universität Zürich, Zurych) Marian Nowakowski (Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa, Katowice) Krzysztof Ostafin (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Robert Pawlusiński (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Katarzyna Piotrowicz (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Michał Pirog (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Bartosz Piziak (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Joanna Pociask-Karteczka (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Marcin Polak (Uniwersytet Pedagogiczny, Kraków) Krzysztof Polak (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Grażyna Prawelska-Skrzypek (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Wiesław Przyczyna (Uniwersytet Papieski Jana Pawła II, Kraków) Danuta Ptaszycka-Jackowska (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Łukasz Quirini-Popławski (Uniwersytet Pedagogiczny, Kraków) Małgorzata Pietrzak (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Elżbieta Rogers (London Metropolitan University, Londyn) Katarzyna Rotter-Jarzębińska (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Michajło Rutynskij (Lwowski Uniwersytet Narodowy im. I. Franki, Lwów) Bogdan J. Sepiol (Universität Wien, Wiedeń) Jadwiga Sepiol (LB Pädagogische Hochschule, Wiedeń) Martin A. Sepiol (Univesity of Oxford, Oksford) Stefan Skiba (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Ewa Skowronek (Uniwersytet M. Curie-Skłodowskiej, Lublin) 11 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Maria Soja (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Izabela Sołjan (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Mariusz Sołtysik (Akademia Wychowania Fizycznego, Wrocław) Janusz Sondel (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Andrzej Stasiak (Uniwersytet Łódzki, Łódź) Maria Strycharska-Brzezina (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Krzysztof Szpara (Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania, Rzeszów) Aleksander Szwichtenberg (Wyższa Szkoła Bankowa, Gdańsk) Katarzyna Śliwa-Martinez (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Andrzej Świeca (Uniwersytet M. Curie-Skłodowskiej, Lublin) Jolanta Święchowicz (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Jakub Taczanowski (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Sławoj Tanaś (Uniwersytet Łódzki, Łódź) Janina Trepińska (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Piotr Trzepacz (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Andrzej Tucki (Uniwersytet M. Curie-Skłodowskiej, Lublin) Robert Twardosz (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Zbigniew Ustrnul (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Krzysztof Widawski (Uniwersytet Wrocławski, Wrocław) Joanna Więcław-Michniewska (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Robert Wiluś (Uniwersytet Łódzki, Łódź) Michał Witkiewicz (Uniwersytet Gdański, Gdańsk) Bogdan Włodarczyk (Uniwersytet Łódzki, Łódź) Jolanta Wojciechowska (Uniwersytet Łódzki, Łódź) Bożena Wojtowicz (Uniwersytet Pedagogiczny, Kraków) Anita Wolaniuk (Uniwersytet Łódzki, Łódź) Jerzy Wyrzykowski (Uniwersytet Wrocławski, Wrocław) Alina Zajadacz (Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Poznań) Bernadetta Zawilińska (Uniwerystet Ekonomiczny, Kraków) Andrzej Zborowski (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Wiesław Ziaja (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) Mirosław Żelazny (Uniwersytet Jagielloński, Kraków) 12 Sylwetka naukowa prof, dra hab. Włodzimierza Kurka Włodzimierz Kurek urodził się w 1947 r. w Bochni. Tu ukończył też szkołę podstawową i Liceum Ogólnokształcące im. Kazimierza Wielkiego. W latach 1966-1971 studiował geografię na Uniwersytecie Jagiellońskim i w 1971 r. uzyskał tytuł magistra na podstawie pracy pt. Wpływ wzniesienia nad poziom morza, ekspozycji i nachylenia na rolnicze użytkowanie ziemi w Zawoi napisanej pod kierunkiem prof. Karola Bromka. 1 października 1971 r. Włodzimierz Kurek zatrudniony został w Instytucie Geografii UJ, w Zakładzie Geografii Ludności, Osadnictwa i Rolnictwa, na stanowisku asystenta. W 1975 r. odbył dwa staże naukowe - w Zakładzie Geografii Rolnictwa Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w Warszawie pod kierunkiem prof. Jerzego Kostrowickiego oraz w Zakładzie Ochrony przyrody PAN pod kierunkiem prof. Kazimierza Zabierowskiego. Stopień doktora nauk przyrodniczych uzyskał w 1979 r. na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi UJ na podstawie rozprawy napisanej również pod kierunkiem prof. Karola Bromka pt. Próba typologii gospodarstw rolnych w Beskidzie Żywieckim na przykładzie gmin: Jeleśnia, Koszarawa, Stryszawa i Zawoja i jednocześnie zatrudniony został na stanowisku adiunkta. Stopień doktora habilitowanego nauk przyrodniczych w zakresie geografii uzyskał w 1991 r. na podstawie dorobku naukowego oraz pracy: Wpływ turystyki na przemiany społeczno-ekonomiczne obszarów wiejskich Polskich Karpat (1990). 17 maja 2006 r. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej nadał Mu tytuł naukowy profesora i jednocześnie na Uniwersytecie Jagiellońskim Włodzimierz Kurek zatrudniony został na stanowisku profesora nadzwyczajnego. Podstawą uzyskania tytułu naukowego był całokształt dorobku naukowego, dydaktycznego i organizacyjnego Włodzimierza Kurka, w tym książka pt. Turystyka na obszarach górskich Europy. Wybrane zagadnienia (2004). W latach 1979/80, tuż po obronie pracy doktorskiej, Włodzimierz Kurek odbył naukową podróż do kilku krajów Afryki Zachodniej i Północnej. W późniejszym okresie wielokrotnie przebywał w celach naukowych na różnych uniwersytetach europejskich, między innymi: w Bochum, Salzburgu, Clermont-Ferrand, Londynie, Padwie, Udine, Rzymie i w Helsinkach. Prowadził też badania terenowe w zakresie rolnictwa i turystyki w Alpach i w Masywie Centralnym we Francji. Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Od 1981 r. Włodzimierz Kurek związał się z Zakładem Geografii Turyzmu (obecnie Zakład Gospodarki Turystycznej i Uzdrowiskowej), co było konsekwencją poszerzenia się Jego pola badawczego i modyfikacji zainteresowań naukowych o zagadnienia turystyczne. W rezultacie w latach 1994-2016 pełnił funkcję kierownika tegoż Zakładu. Bibliografia dorobku naukowego Włodzimierza Kurka obejmuje około 150 publikacji. Na podkreślenie zasługuje fakt, że kilkanaście Jego prac opublikowanych zostało za granicą w książkach wydanych przez cenione wydawnictwa: Arnold, Ashgate i Edward Elgar, a także w prestiżowym czasopiśmie Geojournal. Dorobek naukowy Włodzimierza Kurka, bogaty i zróżnicowany, zaliczyć można do trzech subdyscyplin geografii: geografii wsi i rolnictwa, geografii turyzmu i geografii regionalnej. W pierwszym okresie działalności naukowej Włodzimierz Kurek zajmował się geografią wsi i rolnictwa, koncentrując swe badania na obszarze Karpat. Dotyczyły one zagadnień zróżnicowania struktury rolniczego użytkowania ziemi w zależności od czynników przyrodniczych i demograficzno-ekonomicznych, kierunków i poziomu produkcji rolnej oraz możliwości aktywizacji gospodarczej obszarów wiejskich. Prace te opierały się na materiałach kartograficznych i ankietowo-sondażowych uzyskanych podczas badań terenowych. Ta problematyka badawcza była też przedmiotem Jego rozprawy doktorskiej ukazującej związki pomiędzy użytkowaniem ziemi, sposobami gospodarowania i wynikami ekonomicznymi gospodarstw rolnych a czynnikami przyrodniczymi i społeczno-ekonomicznymi badanych obszarów. Poza studiami empirycznymi Włodzimierz Kurek pisał też prace o charakterze teoretycznym dotyczące doprecyzowania problematyki badawczej w zakresie geografii rolnictwa oraz określenia metod badawczych stosowanych w tej dziedzinie. W tym nurcie badań mieszczą się między innymi referaty przygotowane na kongresy geograficzne w Moskwie i w Tokio. W dorobku naukowym z zakresu geografii rolnictwa znajdują się też niepublikowane prace Włodzimierza Kurka wykonane w ramach problemów węzłowych i międzyresortowych. Są to ekspertyzy dotyczące wyceny wartości ziemi i majątku trwałego na obszarze projektowanego zbiornika wodnego w Nieliszu oraz analizy użytkowania ziemi w Polsce wiatach 1947-1971. Od początku lat 80. Włodzimierz Kurek poszerza swą problematykę badawczą o zagadnienia turystyczne. Jego zainteresowania naukowe skupiają się głównie na związkach turystyki z obszarami wiejskimi i rolnictwem, a ich efektem są między innymi prace o społeczno-ekonomicznych przemianach obszarów wiejskich pod wpływem turystyki na przykładach wybranych miejscowości i regionów turystycznych w Karpatach (Białka Tatrzańska, Podhale). W tym nurcie badawczym mieści się także Jego rozprawa habilitacyjna na temat wpływu turystyki na przemiany społeczno-ekonomiczne obszarów wiejskich w Karpatach. Autor pokazał w niej między innymi oddziaływanie turystyki na dynamikę rozwoju zaludnienia, na strukturę ludności, na zatrudnienie i dochody mieszkańców wsi turystycznych, zaś w zakresie osadnictwa - na dynamikę budownictwa mieszkaniowego, na standard i wyposażenie budynków, a w zakresie rolnictwa - na użytkowanie ziemi oraz strukturę i poziom produkcji globalnej i towarowej rolnictwa. 14 Sylwetka naukowa prof, dra hab. Włodzimierza Kurka Ponadto w latach 80. Włodzimierz Kurek, jako współautor, zajmował się także przydatnością środowiska przyrodniczego GOP do rekreacji oraz wykorzystaniem czasu wolnego przez pracowników huty, wówczas im. Lenina: Freizeitgestaltung der Werktätigen am Beispiel der Belegschaft des „Lenin- Eisenhüttenkombinats (Paderborn 1989). Opracował też trzy mapy turystyczne, które opublikowano w Atlas des Tourismus (Universität Bayreuth 1984) oraz dwa przewodniki kongresowych wycieczek naukowych po Karpatach. Znaczący wkład wniósł ponadto w opracowanie dwutomowego skryptu pod redakcją Jadwigi Warszyńskiej Regionalna geografia turystyczna świata (1988). Po uzyskaniu stopnia doktora habilitowanego Włodzimierz Kurek kontynuował badania dotyczące problematyki przemian społeczno-ekonomicznych oraz aktywizacji terenów wiejskich pod wpływem turystyki, a następnie skupił się na szeroko pojętej gospodarce turystycznej. Ich efektem były prace opublikowane między innymi w czasopismach krajowych (Biuletyn KPZK PAN, Turyzm) oraz zagranicznych: Agriculture versus tourism in rural areas ofthe Polish Carpathians (Geojournal 1996), Der Einfluß des Tourismus auf sozioökonomische Wandlungsprozesse der ländlichen Gebiete in den polnischen Karpaten (Salzburger Geographische Arbeiten 1994). Tematy podejmowane przez Niego w tamtym okresie dotyczyły także stanu i perspektyw agroturystyki, która wówczas była w początkowym stadium rozwoju, oraz wpływu turystyki na środowisko przyrodnicze obszarów górskich, w szczególności Alp. Szersze ujęcie oddziaływania człowieka na środowisko przyrodnicze przedstawił w pracy Ecological conflicts in Poland (Geojournal 2001). W połowie lat 90. Włodzimierz Kurek został członkiem zespołu badawczego geografów z krajów Europy Środkowej i Wschodniej, mającego na celu opisywanie i analizowanie przemian społeczno-ekonomicznych na obszarach wiejskich w okresie transformacji ustrojowej. Rezultaty tych badań, prowadzonych w Polsce wspólnie z prof. Bronisławem Górzem, opublikowane zostały w kilku artykułach w czasopiśmie Geojournal oraz jako rozdziały w książkach, por.: Poland, [w:] D. Turnock (red.), Privatization in rural Eastern Europe. The process of restitution and restructuring. Studies of communism in transition (Edward Elgar 1998); Variations in technical infrastructure andprivate économie activity in the rural areas of Southern Poland (1999); The population of the Polish countryside: Demog-raphy and living conditions (Geojournal 2000); Agrarian change, [w:] D. Turnock (red.), East Central Europe and the former Soviet Union. Environment and society (Arnold 2001), Sustainable agriculture, [w:] D. Turnock (red.), East Central Europe and the former Soviet Union. Environment and society (Arnold 2001) (wspólnie z B. Górzem). W tym okresie swej działalności naukowej Włodzimierz Kurek poświęcił też kilka prac charakterystyce i ocenie turystycznych, przyrodniczych i kulturowych walorów Karpat i Polski. Są to: Le patrimoine culturel, élément d’attrait touristique dans les Carpates Polonaises (1995), Turystyka, [w:] Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność (1995) oraz Turystyka, [w:] Encyklopedia geograficzna świata (1997). W latach 1996-1998 Włodzimierz Kurek był członkiem zespołu wykonującego grant pt. Strategia zrównoważonego rozwoju (ekorozwoju) Karpat w granicach województwa nowosądeckiego i opracował zagadnienia: Turystyka i lecznictwo uzdrowiskowe; Zagospodarowanie turystyczne; Baza noclegowa; Dostępność komunikacyjna; Ruch turystyczny oraz Główne obszary turystyczne. 15 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Włodzimierz Kurek jest też autorem dużej części dwutomowego podręcznika wydanego przez PWN pt. Geografia turystyczna świata pod red. Jadwigi Warszyńskiej (6 wydań wiatach 1994-2001). W ostatnich latach Jego zainteresowania naukowe skupiają się: na przemianach sektora turystycznego w Polsce w okresie transformacji ustrojowej, na koncepcjach harmonijnego rozwoju turystyki oraz na problemach rozwoju turystyki na obszarach górskich. Podsumowaniem prowadzonych badań nad uwarunkowaniami i stanem rozwoju turystyki na obszarach górskich jest książka pt. Turystyka na obszarach górskich Europy. Wybrane zagadnienia (2004). Do osiągnięć naukowych Włodzimierza Kurka zaliczyć też trzeba zrecenzowanie kilkudziesięciu rozpraw doktorskich i habilitacyjnych, udział w postępowaniach o nadanie tytułu naukowego profesora, sporządzenie kilkudziesięciu recenzji wydawniczych rozpraw habilitacyjnych i prac zbiorowych oraz ogromnej liczby recenzji artykułów w czasopismach naukowych. Ważne jest także Jego członkostwo w radach naukowych „Turyzmu” oraz „Zarządzania i Edukacji”. Do niewątpliwych osiągnięć Włodzimierza Kurka należy też udział (z referatami) w kilkudziesięciu konferencjach, sesjach, zjazdach, posiedzeniach naukowych oraz kongresach, a także wielokrotne powoływanie Go w skład komitetów naukowych polskich i międzynarodowych konferencji. Włodzimierz Kurek ma też swój udział w pracy na rzecz regionu. Od 2009 r. jest bowiem członkiem Forum Turystycznego przy Prezydencie Miasta Krakowa. Jest ponadto członkiem Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Komisji Nauk Geograficznych PAU oraz Polskiego Stowarzyszenia Turystyki. Równie imponujące są osiągnięcia Włodzimierza Kurka w zakresie dydaktyki i kształcenia kadry naukowej. Do tej pory wypromował bowiem aż 9 doktorów, a dalszych 5 doktorantów ma otwarte przewody doktorskie. Był promotorem rozpraw doktorskich: Ewy Kidoń, Zasady kształtowania uzdrowisk Beskidu Sądeckiego w świetle idei zrównoważonego rozwoju (2003), Mirosława Miki, Rozwój zagospodarowania turystycznego i jego wpływ na przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego (2003), Roberta Pawlusińskiego, Działalność samorządu lokalnego w aktywizacji turystycznej gmin na przykładzie Związku Gmin jurajskich (2004), Roberta Faracika, Funkcja turystyczna strefy podmiejskiej Krakowa (2004), Bernadetty Zawilińskiej, Możliwości rozwoju turystyki w parkach krajobrazowych Karpat Polskich w świetle idei zrównoważonego rozwoju (2008), Elżbiety Rogers, Kierunki przekształceń karpackich uzdrowisk Polski i Słowacji w warunkach gospodarki wolnorynkowej (2010), Bartosza Piziaka, Turystyka na pograniczu polsko-słowackim - stan i perspektywy rozwoju (2013), Kingi Krzesiwo, Rozwój i funkcjonowanie stacji narciarskich w Karpatach Polskich (2013) oraz Katarzyny Śliwy-Martinez, Partnerstwo w rozwoju turystyki na obszarach objętych ochroną przyrody w Karpatach (2015). Włodzimierz Kurek był też opiekunem naukowym kilku stypendystów programu Lane Kirklanda (Fundacja Fulbrighta) oraz stypendystów Programu im. Stefana Batorego. Jest ponadto redaktorem naukowym i współautorem podręcznika akademickiego pt. Turystyka (2008) oraz redaktorem i współautorem dwutomowego podręcznika Regiony turystyczne świata (T.l. Europa, T. 2. Regiony pozaeuropejskie, 2012). W Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej prowadził różnorodne zajęcia dydaktyczne, między innymi: z geografii ekonomicznej, geografii rolnictwa, geografii 16 Sylwetka naukowa prof, dra hab. Włodzimierza Kurka ludności i osadnictwa, geografii politycznej, geografii turyzmu, geografii Afryki, zagospodarowania turystycznego, ekonomiki i organizacji turystyki, pilotażu i przewodnictwa turystycznego, geografii turystycznej Polski i świata, praktyki terenowe i regionalne oraz seminaria magisterskie, doktoranckie, a także wykłady dla słuchaczy studiów podyplomowych. Szczególnie dużo wysiłku poświęcał obowiązkom dydaktycznym, prowadząc seminaria magisterskie. W Uniwersytecie Jagiellońskim wypromował ponad 260 magistrów geografii. Tematyka ich prac dotyczyła głównie: zagadnień atrakcyjności turystycznej, zagospodarowania turystycznego, ruchu turystycznego, form turystyki, wpływu turystyki na środowisko przyrodnicze i przemiany społeczno-ekonomiczne regionu itp. Włodzimierz Kurek był także członkiem Komisji Rekrutacyjnej na studia doktoranckie oraz magisterskie (stacjonarne i niestacjonarne). W latach 1998-2010 Włodzimierz Kurek był też zatrudniony, na stanowisku profesora zwyczajnego, w Wyższej Szkole Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, prowadząc tam między innymi wykłady z geografii turystycznej Polski i świata oraz z krajoznawstwa. Przez krótki okres dydaktycznie związany był też z Państwową Wyższą Szkołą Zawodową im. Stanisława Pigonia w Krośnie. Równie imponujące są także organizacyjne osiągnięcia Włodzimierza Kurka. W Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ był on bowiem współorganizatorem i w latach 1993-1999 kierownikiem Podyplomowego Studium Ochrony i Kształtowania Środowiska. Był ponadto inicjatorem i współorganizatorem niestacjonarnych studiów z geografii o specjalności Turystyka i od 2004 r. pełnił funkcję kierownika tych studiów. Był również powoływany na przewodniczącego komitetów organizacyjnych konferencji naukowych. Był członkiem Komisji ds. odznaczeń i wreszcie w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ przez 22 lata pełnił funkcję kierownika Zakładu Gospodarki Turystycznej i Uzdrowiskowej. Za swą działalność naukową oraz za zasługi na polu dydaktycznym i organizacyjnym Włodzimierz Kurek był kilka razy nagradzany nagrodami JM Rektora UJ. Został też odznaczony Medalem Komisji Edukacji Narodowej, Medalem Złotym za Długoletnią Służbę oraz honorową odznaką „Za Zasługi Dla Turystyki”. Profesor Włodzimierz Kurek, ceniony polski uczony w dziedzinie geografii społeczno-ekonomicznej, to człowiek przez całe swe życie zakochany w Afryce, wielki pasjonat historii i znawca sztuki ogrodniczej. Prywatnie jest mężem profesor Haliny Kurek, językoznawcy, również pracującej na Uniwersytecie Jagiellońskim, ojcem Michała - obecnie radcy prawnego i dziadkiem trojga wnuków: Franciszka, Stanisława i Marianny. Jest dobrym, cierpliwym i wyrozumiałym nauczycielem akademickim, a także -najżyczliwszym z szefów. Kraków, 2017 r. Mirosław Mika 17 Fot. 1. Rodzice Albina i Franciszek Kurkowie z wnuczką Mirelą Borek Fot. 2. Pierwsze zdjęcie do legitymacji szkolnej Fot. 3. Z kolegami z liceum w Bochni Fot. 4. Z kolegami z roku na praktyce z geomorfologii w Tatrach (czwarta od lewej K. German -opiekun grupy) Fot. 5. Spotkanie z kolegami z roku po 40 latach (Czerna 2011 r.) Fot. 6. Z I. Kwietniem i E. Środoń w czasie badań terenowych w Zawoi Fot. 7. Z kolegami z roku przed budynkiem Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej na Kampusie UJ (piąty od lewej J. Mietelski) Fot. 8. Ślub w kościele św. Mikołaja w Bochni (26 sierpnia 1972 r.) Fot. 9. Z żoną w Kazimierzu (sierpień 2012 r. - 40. rocznica ślubu) Fot. 10. Z prof. A. Wrzoskiem w Pieskowej Skale (1979 r.). Od prawej: prof. A. Wrzosek, żona - M. Wrzoskowa i żona prof. Landkammera z Wiednia Fot. 11. Z prof. K. Bromkiem po promocji doktorskiej w Collegium Novum Fot. 12. Z Z. Górką w czasie ćwiczeń terenowych w Górach Świętokrzyskich Fot. 13. Ze studentami geografii w Kijowie (1980 r.) Fot. 14. Na zamku Cape Coast w Ghanie (1979 г.) Fot. 15. Wigilia w domu H. Łabaziewicza w Kumasi Fot. 16. W drodze do Akosombo w Ghanie z pracownikiem Ministerstwa Turystyki Fot. 17. Z członkami plemienia Aszanti (Ghana) Fot. 18. Z dziećmi w wiosce na północy Ghany Fot. 19. Na Saharze (Algieria) Fot. 26. Z doktorantami w Małej Morawce (Czechy, 2001 r.). Od lewej: J. Wojciechowska (UŁ), B. Zawilińska, E. Kidoń, R. Pawlusiński, R. Faracik, K. Rotter, M. Woźniak Fot. 27. Seminarium „Warsztaty z Geografii Turyzmu” organizowane przez UŁ (Rochna, 2007) Fot. 28. Konferencja zorganizowana przez Zakład Gospodarki Turystycznej i Uzdrowiskowej IG i GP UJ (Kraków, 2006 r.) pt. Geograficzne, ekonomiczne i społeczne aspekty turystyki-, obrady prowadzi prof. E. Dziegieć Fot. 29. Jubileusz prof. A. Jackowskiego (Kraków, 2005 r.). Od prawej: J. Wyrzykowski, J. Łoboda, W. Kurek, J. Warszyńska, H. Kurek Fot. 30. Z prof. J. Warszyńską na spotkaniu przedświątecznym w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ Fot. 31. Wręczenie nominacji profesorskiej w Pałacu Prezydenckim (2006 r.) Fot. 32. Po promocjach magisterskich w auli Collegium Novum UJ Fot. 33. Po promocji doktorskiej K. Śliwy-Martinez w auli Collegium Novum UJ Fot. 34. Wręczanie medalu „Zasłużony dla Turystyki” na zamku w Krasiczynie (2016 r.) Fot. 35. Z synem i synową Anią w Dukli na tle góry Cergowej Fot. 36. Z siostrą Alicją i siostrzenicą Mirelą w Sułkowicach Fot. 37. Z żoną w ogrodzie w Sułkowicach Fot. 40. Z wnukami: Franiem, Stasiem i Marianną w Sułkowicach Fot. 41. Z żoną i wnukiem Stasiem w skansenie w Dobczycach (2016 r.) Fot. 42. W medynie w Tetuanie (Maroko) Fot. 43. Z żoną na Korsyce Bibliografia prac naukowych Włodzimierza Kurka Użytkowanie ziemi, geografia wsi i rolnictwa 1974, Wpływ wzniesienia nad poziom morza, ekspozycji i nachylenia na rolnicze użytkowanie ziemi w Zawoi, Folia Geographica, Series Geografica-Oeconomica, 8, Kraków, 145-165. 1976, Some researches on agricultural management in the Polish Carpathian Mountains, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 43, Kraków, 149-152. 1977, Niektóre zagadnienia gospodarki rolnej Ochotnicy Górnej, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 44, Kraków, 113-122. 1977, Warunki przyrodnicze a indywidualne gospodarowanie w rolnictwie obszaru górskiego (na przykładzie gospodarstw rolnych w dorzeczu Skawicy), Folia Geographica, Series Geographica-Oeco-nomica, 10, Kraków, 109-129. 1978, Społeczno-gospodarcze podstawy rolnictwa w Beskidzie Żywieckim, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 46, Kraków, 105-115. 1979, Próba typologii gospodarstw rolnych w Beskidzie Żywieckim, Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowych, t. XXIII/1, PAN Oddz. w Krakowie, 209-210. 1980, Problems and research methods of agriculture of mountain regions (as exempliefied by a chosen area in the Polish Carpathians), Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, 13, Kraków, 103-113. 1981, Próba typologii gospodarstw rolnych w Beskidzie Żywieckim na przykładzie gmin: Jeleśnia, Koszarawa, Stryszawa i Zawoja, Dokumentacja Geograficzna PAN, 6, 69-71. 1984, Orientations of agricultural production of farms in the Babia Góra Region, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 60, Kraków, 65-70. 1984, Gospodarka rolna - stan obecny i kierunki rozwoju, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, 16, Kraków, 7-85. 1984, Gospodarka leśna, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, 16, Kraków, 87-90. 1984, Usefulness of geographical investigations in planning of agricultural development in mountainous areas, 25th International Geographical Congress 27-31. 08, Paryż. Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa 1985, Próba typologii gospodarstw rolnych w Beskidzie Żywieckim na przykładzie gmin: Jeleśnia, Koszarawa, Stryszawa i Zawoja, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 62, Kraków, 83-110. 1989, An attempt of retrospective comparison of socio-economic transformations of rural areas of Polish Carpathians and Massif Central in France, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 76, 55-64. 1998, Poland, [w:] D. Turnock (red.), Privatization in rural Eastern Europe. The process of restitution and restructuring. Studies of communism in transition, Edward Elgar, Cheltenham, UK -Northampton, MA, USA, 169-199 (wspólnie z B.Górzem). 1999, Variations in technical infrastructure and private economic activity in the rural areas of Southern Poland, GeoJournal 46, (3), Kluwer Academic Publishers, Dordrecht/Boston/London, 231-242 (wspólnie z B. Górzem). 2000, The population of the Polish countryside: demography and living conditions, GeoJournal, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht/Boston/London, 50, (2-3), 101-104 (wspólnie z B. Górzem). 2001, Agrarian change, [w:J D. Turnock (red.), East Central Europe and the former Soviet Union. Environment and society, ARNOLD, London,104-117 (wspólnie z B. Górzem). 2001, Sustainable agriculture, [w:] D. Turnock (red.). East Central Europe and the former Soviet Union. Environment and society, ARNOLD, London, 200-206 (wspólnie z B. Górzem). Geografía turyzmu Kierunki i problemy badawcze 2003, Wybrane problemy badawcze geografii turyzmu, [w:] G. Gołembski (red.), Kierunki rozwoju badań naukowych w turystyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 123-129. 2004, Turystyka na obszarach górskich Europy. Wybrane zagadnienia, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 214. 2005, Problematyka badawcza z zakresu turystyki w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej, [w:] Turystyka w badaniach naukowych w Polsce i na świecie, AWF Kraków-WSIiZ Rzeszów, 59-62. 2006, Problematyka badawcza z zakresu turystyki w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, [w:] J. Krupa, J. Biliński (red.), Turystyka w badaniach naukowych, Wyd. Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Rzeszów, 67-77. 2007, Turystyka jako przedmiot badań naukowych (wspólnie z M. Miką), [w:] W. Kurek (red.) Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 11-49; Historia turystyki, tamże, 50-65; Turystyka piesza, tamże, 257-259; Turystyka narciarska, tamże, 265-269; Turystyka speleologiczna, tamże, 270-271; Turystyka górska, tamże, 316-319. 2007, Dorobek i aktualne problemy badawcze w zakresie turystyki w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, [w:] W. Kurek, M. Mika (red.), Studia nad turystyką. Tradycje, stan obecny i perspektywy badawcze. Geograficzne, społeczne i ekonomiczne aspekty turystyki, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 77-90 (wspólnie z J. Warszyńską). 20 Bibliografia prac naukowych Włodzimierza Kurka 2008, Działalność naukowo-badawcza i dydaktyczna w zakresie turystyki w Zakładzie Gospodarki Turystycznej i Uzdrowiskowej Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, [w:] G. Gołembski (red.), Nowe trendy w rozwoju turystyki, Wyd. PWSZ, Sulechów, 25-38 (wspólnie z R. Pawlusińskim). 2014, Karpaty w opracowaniach naukowych geografów z Zakładu Gospodarki Turystycznej i Uzdrowiskowej Uniwersytetu Jagiellońskiego, [w:] A. Krakowiak, J. Latosińska (red.), Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość turystyki, Wyd. UŁ, Łódź, 39-49. Turystyka na obszarach wiejskich 1983, Problems of development oftourism in rural areas. International Geographical Union, Commission of the Geography of Tourism and Leisure, Materiały Sympozjum, Łódź 4-11 września, 303-314. 1993, Kierunki i zasady zagospodarowania turystycznego obszarów wiejskich, 42 Zjazd PTG, 27-30.06, Kielce, 146-148. 1995, Gospodarstwa agroturystyczne w Karpatach, Turyzm, 5 (2), 1995, 77-86. 2003, Agroturystyka, [w:] R. Mydeł (red.), Atlas Polski, t. 3: Turystyka i rekreacja, FOGRA, Kraków, 210-213 (wspólnie z M. Zwolańską). 2014, Współczesne problemy rozwoju turystyki wiejskiej w Karpatach Polskich, [w:] A. Niezgoda, G. Gołembski (red.), Turystyka wobec zmian współczesnego świata: strategie, marketing, programowanie, Wyd. UE w Poznaniu, 33-46 (wspólnie z R. Pawlusińskim). Turystyka na obszarach górskich 1983, Rolnicze użytkowanie ziemi a rozwój turystyki na obszarze Karpat, Materiały Zjazdu Geografów Polskich, 15-18 września 1983, Toruń, 207. 1992, Zasady koegzystencji funkcji turystycznej i rolniczej na obszarach górskich (ze szczególnym uwzględnieniem Polskich Karpat), 41 Zjazd PTG i Konferencja „Geografia i aktualne problemy miasta Krakowa i regionu”, Oddz. Krak. PTG, IGiPZ PAN, 1992, 206-208. 1995, Turystyka, [w:] J. Warszyńska (red.), Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność, Kraków, 265-299 (wspólnie z J. Grochem). 1995, Le patrimoine culturel, élément d’attrait touristique dans les Carpates Polonaises, [w:] Milieu naturel et activitiés socio-économiques dans les montagnes (Carpates - Massif Central), Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 99, 147-155. 1996, Agriculture versus tourism in rural areas ofthe Polish Carpathians, Geojournal 38 (2), Kluwer Academie Publishers, Dordrecht/Boston/London, 191-196. 1998, Turystyka i lecznictwo uzdrowiskowe; Zagospodarowanie turystyczne; Baza noclegowa; Dostępność komunikacyjna; Ruch turystyczny; Główne obszary turystyczne, [w:] A. Manecki (red.), Strategia zrównoważonego rozwoju (ekorozwoju) Karpat w granicach województwa nowosądeckiego. Subregiony: nowotarski, nowosądecki, limanowski, gorlicki, t. 2, Atmosfera, turystyka i lecznictwo uzdrowiskowe, Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Kraków, 84-96. 2000, Tourist régions in the Polish Carpathians, Universitas, Kraków, (wspólnie z J. Warszyńską i J. Grochem). 21 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa 2001, Tendencje rozwoju turystyki w Alpach, [w:] B. Kortus (red.), Człowiek i Przestrzeń, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 185-193. 2003, Development conditions of Polish sector of the Carpathian Euroregion, [w:] Z. Górka (red.). Changes of geographical environment and those of the socio-economic phenomena, Prace Geograficzne, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, 112,149-159. 2004, Turystyka na obszarach górskich Europy. Wybrane zagadnienia, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków. 2004, Turystyka na obszarach górskich w świetle idei zrównoważonego rozwoju, [w:] J. Wyrzykowski, K. Klementowski (red.), Współczesne tendencje w turystyce i rekreacji, AWF Wrocław, 75-81. 2005, Turystyczna funkcja obszarów górskich, Turyzm, 15/1-2,151-162. 2005, Developing the Euroregions along the Polish-Slovak border, [w:] D. Turnock (red.), Foreign direct investment and regional development in East Central Europe and the former Soviet Union, ASHGATE, Univ, of Leicester, Leicester, 291-305. 2007, Górskie parki narodowe Europy (wybrane zagadnienia), [w:] J. Pociask-Karteczka, A. Matu-szyk, P. Skawiński (red.), Stan i perspektywy rozwoju turystyki w Tatrzańskim Parku Narodowym, Studia i monografie AWF w Krakowie, 26, 35-46. 2007, Turystyka szansą rozwoju obszarów górskich, Alma Mater, 85, 24-27. 2008, Tourism on the Polish Carpathians in the political transition time, [w:] J. Wyrzykowski (red.), Conditions of the foreign tourist development in Central and Eastern Europe, Institute of Geography and Regional Development UV, 10, Wrocław, 295-302 . 2008, Turystyka górska, [w:] W. Uruszczak, P. Święcicka, A. Kremer (red.), Leges Sapere, Wyd. UJ, Kraków, 231-238. 2008, Miejscowości turystyczne w dobie konkurencji (na przykładzie Karpat Polskich), [w:] G. Gołembski (red.), Turystyka jako czynnik wzrostu konkurencyjności regionów w dobie globalizacji, Wyd. AK w Poznaniu, Poznań, 219-228 (wspólnie z M. Miką). 2009, Turystyka w Karpatach Polskich w świetle współczesnych kierunków rozwoju, [w:] B. Domański, W. Kurek (red.), Gospodarka i przestrzeń. Prace dedykowane Profesor Danucie Ptaszyckiej-Jackow-skiej. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 77-97 (wspólnie z R. Faracikiem, M. Miką, R. Pawlusińskim). 2011, Kultura ludowa jako element atrakcyjności turystycznej Karpat, [w:] Turystyka. Księga Jubileuszowa w 70. rocznicę urodzin Profesora Stanisława Liszewskiego, Uniwersytet Łódzki, 365-373. 2014, The transformation of tourism model in the Polish Carpathians; reporting on the last 20 years of experiences, Ekonomiczne Problemy Turystyki, Contemporary issues of functioning of tourism economy, 4 (28), 285-306 (wspólnie z R. Faracikiem, M. Kubal, R. Pawlusińskim). Turystyka na świecie 1987, Turystyka zagraniczna w Azji Południowo-Wschodniej, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 70,121-145 (wspólnie z J. Grochem). 2009, Turystyka w Afryce - szanse i zagrożenia, [w:j Z. Górka, A. Zborowski (red.), Człowiek i rolnictwo. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 321-332. Bibliografia prac naukowych Włodzimierza Kurka Turystyka w Polsce 1997, Turystyka, [w:] Polska. Encyklopedia Geograficzna Świata, t. 10, Kraków, Wyd. OPRES, 331-353 (wspólnie z J. Warszyńską). 2002, Turystyka w województwie małopolskim, [w:] Z. Górka, A. Jelonek (red.), Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 85-91. 2003, Tourism in Poland at the time of systemie transformations after 1989, [w:] W. Kurek (red.), Issues of tourism and health resort management, Prace Geograficzne, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, 111, 29-41. 2003, Turystyka zrównoważona - turystyka przyszłości, [w:] J. Biliński, D. Sawaryn (red.), Turystyka czynnikiem integracji międzynarodowej, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania, Rzeszów, 105-114. 2005, Developing the Euroregions along the Polish-Slovak Border, [w:] D. Turnock (red.), Foreign direct investment and regional development in East Central Europę and the former Soviel Union. A colletion ofessays in memory of Professor Francis Frank Carter, Ashgate, 291-304. 2009, Stan i perspektywy rozwoju turystyki międzynarodowej w województwie małopolskim, Turyzm, 19 (1-2), 51-57 (wspólnie z R. Pawlusińskim); International tourism in małopolskie województwo. The present Situation and prospectsfor development, tamże, 51-56. Turystyka w Krakowie 1989, Freizeitgestaltung der Werktätigen am Beispiel der Belegschaft des „Lenin-Eisenhüttenkom-binats, [w:J Sozialgeographische Probleme der Agglomerationen von Krakau und Oberschlesien, 1989, Paderborn, 113-122 (wspólnie z J. Grochem). 2008, Wybrane problemy rozwoju turystyki w Krakowie u progu XXI w., Turyzm, 18/1,65-82 (wspólnie z R. Faracikiem). 2008, Waloryzacja przestrzeni miejskiej Krakowa dla potrzeb turystyki. Raport końcowy, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 146 (wspólnie z R. Faracikiem, M. Miką, R. Pawlusińskim, E. Pitrus, B. Piziakiem, D. Ptaszycką-Jackowską, A. Wilkońską i B. Zawilińską). 2011, Ocena i perspektywy rozwoju Krakowa jako ośrodka turystycznego, [w:] M. Mika (red.), Kraków jako ośrodek turystyczny, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, 291-303 (wspólnie z M. Miką). 2015, „Stare” i „nowe" wartości w turystyce miejskiej: zarys problematyki, [w:] P. Trzepacz, J. Więcław--Michniewska, A. Brzosko-Sermak, A. Kołoś (red.), Miasto w badaniach geografów, t. 1, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 121-133 (wspólnie z R. Faracikiem, M. Miką, R. Pawlusińskim). Turystyka jako czynnik przemian społeczno-ekonomicznych 1987, Turystyka jako czynnik społeczno-gospodarczych przemian wsi podhalańskiej (na przykładzie Białki), Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 68, 53-67. Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa 1989, Influence of tourism on socio-economic transformations of rurał areas in Podhale Basin, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 80,117-122. 1989, Społeczno-ekonomiczne przeobrażenia obszarów wiejskich Karpat pod wpływem turystyki, III Zjazd Geografów Polskich, 27-29 czerwca 1989, Poznań, 36-37. 1990, Wpływ turystyki na przemiany społeczno-ekonomiczne obszarów wiejskich Polskich Karpat, Rozprawa Habilitacyjna nr 194, UJ, 136. 1991, Imestigations on tourism role in socio-economic transformations of Carpathian Rural Areas, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 86, 59-64. 1994, Der Einfluß des Tourismus auf sozioökonomische Wandlungsprozesse der ländlichen Gebiete in den polnischen Karpaten, Salzburger Geographische Arbeiten, Band 26, Beiträge zur regionalen Geographie von Polen und Österreich, Salzburg, 61-69. 1996, Społeczne i ekonomiczne przemiany wiejskich obszarów Karpat pod wpływem turystyki, [w:] R. Domański (red.), Nowa generacja w badaniach gospodarki przestrzennej, Biuletyn, 174, KPZK PAN, Warszawa, 241-259. Turystyka a środowisko przyrodnicze 1983, Influence of agriculture development on tourist values of the natural environment ofPolish Car-pathians, [w:] Rural life and the explotation of natural resources in highlands and high - latitude zones, Barcelona, 91-95. 1985, Degradacja walorów turystycznych środowiska przyrodniczego Karpat w wyniku intensyfikacji rolnictwa, seria: Monografie 209, Akademia Wychowania Fizycznego, Poznań, 251-257. 1986, Przydatność środowiska przyrodniczego GOP dla rozwoju turystycznych form rekreacji, [w:] Wpływ środowiska przyrodniczego na zróżnicowanie turystycznych form rekreacji, Warszawa, 131-156 (wspólnie z J. Warszyriską, A. Jackowskim, J. Grochem, A. Kolibą, E. Szumerą, K. Sumerą--Mularz). 1997, Rozwój gospodarczy a problemy ochrony środowiska na obszarach górskich, [w:] A. Jackowski (red.), Geografia, człowiek, gospodarka. Prof. B. Kortusowi w 70. rocznicę urodzin. Instytut Geografii UJ, Kraków, 247-255. 1999, Rozwój turystyki i jej wpływ na środowisko przyrodnicze Alp, Turyzm 9 (1), 161-172. 2001, Ecological conflicts in Poland, Geojournal, 55, Kluwer Académie Publishers, Dordrecht/Bos-ton/London, 507-516 (wspólnie z R. Faracikiem i M. Miką). 2005, Wpływ turystyki na środowisko przyrodnicze obszarów górskich, [w:] B. Domański, S. Skiba (red.), Geografia i sacrum, t. 2, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 95-104. 2013, Turystyka a środowisko. Współczesne problemy badawcze, [w:] R. Pawlusiński (red.), Współczesne uwarunkowania i problemy rozwoju turystyki. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 41-47. Geografia turystyczna 1988, Azja Południowo-Wschodnia (Malezja, Singapur, Brunei, Indonezja), [w:] J. Warszyńska (red.), Regionalna geografia turystyczna świata. Cz. II. Kraje pozaeuropejskie, skrypty uczelniane nr 578, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 137-147. 24 Bibliografia prac naukowych Włodzimierza Kurka 1988, Afryka Północna (Maroko, Ceuta i Melilla, Mauretania, Algieria, Tunezja, Libia, Egipt, Sudan), [w:] J. Warszyńska (red.), Regionalna geografia turystyczna świata. Cz. II. Kraje pozaeuropejskie, skrypty uczelniane nr 578, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 191-213. 1988, Afryka Zachodnia i Środkowa (Senegal, Gambia, Gwinea Bissau, Wyspy Zielonego Przylądka, Gwinea, Sierra Leone, Liberia, Wybrzeże Kości Słoniowej, Ghana, Togo, Benin, Burkina Faso, Mali, Niger, Czad, Nigeria, Kamerun, Wyspy iw. Tomasza i Książęca, Gwinea Równikowa, Republika Środkowoafrykańska, Gabon, Kongo, Zair, Wyspa Św. Heleny, [w:] J. Warszyńska (red.), Regionalna geografia turystyczna świata. Cz. II. Kraje pozaeuropejskie, skrypty uczelniane nr 578, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 214-247. 1988, Afryka Wschodnia (Etiopia, Somalia, Dżibuti, Kenia, Uganda, Rwanda, Burundi, Tanzania), [w:] J. Warszyńska (red.), Regionalna geografia turystyczna świata. Cz. II. Kraje pozaeuropejskie, skrypty uczelniane nr 578, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 248-263. 1988, Afryka Południowa (Angola, Zambia, Malawi, Mozambik, Zimbabwe, Botswana, RPA, Namibia, Lesotho, Suazi, Madagaskar, Mauritius, Seszele, Komory, Reunion), [w:] J. Warszyńska (red.), Regionalna geografia turystyczna świata. Cz. II. Kraje pozaeuropejskie, skrypty uczelniane nr 578, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 264-288. 1988, Australia, [w:] J. Warszyńska (red.), Regionalna geografia turystyczna świata. Cz. II. Kraje pozaeuropejskie, skrypty uczelniane nr 578, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 451-461. 1988, Oceania, [w:] J. Warszyńska (red.), Regionalna geografia turystyczna świata. Cz. II. Kraje pozaeuropejskie, skrypty uczelniane nr 578, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 462-476. 1994, Słowenia (wspólnie z J. Jemiołą), [w:] J. Warszyńska (red.), Geografia turystyczna świata, cz. 1, PWN, Warszawa, 81-83, (kolejne wydania: 1995,1996,1997,2000, 2001). 1994, Jugosławia (wspólnie z J. Grochem i J. Jemiołą), [w:] J. Warszyńska (red.), Geografia turystyczna świata, cz. 1, PWN, Warszawa, 90-95, (kolejne wydania: 1995, 1996, 1997, 2000, 2001). 1994, Macedonia (wspólnie z J. Jemiołą), [w:] J. Warszyńska (red.), Geografia turystyczna świata, cz.l, PWN, Warszawa, 95-96, (kolejne wydania: 1995,1996,1997, 2000, 2001). 1994, Afryka (Maroko, Ceuta i Melilla, Mauretania, Algieria, Tunezja, Libia, Egipt, Sudan, Senegal, Gambia, Gwinea Bissau, Wyspy Zielonego Przylądka, Gwinea, Sierra Leone, Liberia, Wybrzeże Kości Słoniowej, Ghana, Togo, Benin, Burkina Faso, Mali, Niger,Czad, Nigeria, Kamerun, Wyspy Św. Tomasza i Książęca, Gwinea Równikowa, Republika Środkowoafrykańska, Gabon, Kongo, Zair, Wyspa Św. Heleny, Etiopia, Somalia, Dżibuti, Kenia, Uganda, Rwanda, Burundi, Tanzania, Angola, Zambia, Malawi, Mozambik, Zimbabwe, Botswana, RPA, Namibia, Lesotho, Suazi, Madagaskar, Mauritius, Seszele, Komory, Reunion), [w:] J. Warszyńska (red.), Geografia turystyczna świata, cz. 2. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 173- 257, (kolejne wydania: 1995, 1996, 1997, 2000, 2001). 1994, Antarktyda, [w:] J. Warszyńska (red.), Geografia turystyczna świata, cz. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 407-409, (kolejne wydania: 1995,1996,1997, 2000, 2001). 1994, Australia, [w:] J. Warszyńska (red.), Geografia turystyczna świata, cz. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 384-393, (kolejne wydania: 1995,1996,1997, 2000, 2001). 1994, Oceania, [w:] J. Warszyńska (red.), Geografia turystyczna świata, cz. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 394-406, (kolejne wydania: 1995, 1996, 1997, 2000, 2001). 1994, Brunei, [w:] J. Warszyńska (red.), Geografia turystyczna świata, cz. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 128, (kolejne wydania: 1995, 1996, 1997, 2000, 2001). 25 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa 1994, Indonezja, [w:] J. Warszyńska (red.), Geografia turystyczna świata, cz. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 129-133, (kolejne wydania: 1995,1996,1997, 2000, 2001). 1994, Malezja, [w:] J. Warszyńska (red.), Geografia turystyczna świata, cz. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 125-127, (kolejne wydania: 1995,1996,1997, 2000, 2001). 1994, Singapur, [w:] J. Warszyńska (red.), Geografia turystyczna świata, cz. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 127-128, (kolejne wydania: 1995, 1996, 1997, 2000, 2001). 2012, Afryka, [w:] W. Kurek (red.), Regiony turystyczne świata, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 111-169. 2012, Wstęp, [w:] W. Kurek (red.), Regiony turystyczne świata, t. 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 7-8. 2012, Wstęp, [w:] W. Kurek (red.), Regiony turystyczne świata, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 9-10. Hasła w encyklopediach 1995, Turystyka na Antarktydzie, [w:] A. Jelonek, M. Soja (red.), Encyklopedia geograficzna świata. Australia, Oceania, Antarktyda, Kraków, 203. 1995, Turystyka w Australii, [w:] A. Jelonek, M. Soja (red.), Encyklopedia geograficzna świat. Australia, Oceania, Antarktyda, Kraków, 99-101. 1995, Turystyka w Nowej Zelandii, [w:] A. Jelonek, M. Soja (red.). Encyklopedia geograficzna świata. Australia, Oceania, Antarktyda, Kraków, 145-146. 1999, Encyklopedia powszechna (jednotomowa), hasła: Algieria, Angola, Benin, Botswana, Burkina Faso, Burundi, Czad, Dżibuti, Egipt, Erytrea, Etiopia, Gabon, Gambia, Ghana, Gwinea, Gwinea Bissau, Kamerun, Kenia, Kongo (Demokratyczna Republika Konga), Kongo (Republika Ludowa), Lesotho, Liberia, Libia, Malawi, Mali, Maroko, Mauretania, Mozambik, Namibia, Niger, Nigeria, Republika Południowej Afryki, Republika Środkowoafrykańska, Ruanda, Sahara Zachodnia, Senegal, Sierra Leone, Somalia, Suazi, Sudan, Tanzania, Togo, Tunezja, Uganda, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zambia, Zimbabwe, Wyd. Kluszczyński, Kraków. 2002, Encyklopedia powszechna, (8 tomów), hasła: Algieria, Angola, Benin, Botswana, Burkina Faso, Burundi, Czad, Dżibuti, Egipt, Erytrea, Etiopia, Gabon, Gambia, Ghana, Gwinea, Gwinea Bissau, Kamerun, Kenia, Kongo (Demokratyczna Republika Konga), Kongo (Republika Ludowa), Lesotho, Liberia, Libia, Malawi, Mali, Maroko, Mauretania, Mozambik, Namibia, Niger, Nigeria, Republika Południowej Afryki, Republika Środkowoafrykańska, Ruanda, Sahara Zachodnia, Senegal, Sierra Leone, Somalia, Suazi, Sudan, Tanzania, Togo, Tunezja, Uganda, Wybrzeże Kości Słoniowej, Zambia, Zimbabwe, Wyd. Kluszczyński, Kraków. 2004, Hasła [w:] A. Jackowski (red.), Encyklopedia szkolna. Geografia, Wyd. Zielona Sowa, Kraków. Redakcje, wstępy, przedmowy 2003, Issues oftourism and health resort management, W. Kurek (red.), Prace Geograficzne, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, 111, 370. 2003, Introduction, [w:] W. Kurek (red.), Issues of tourism and health resort management, Prace Geograficzne, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, 111, 7-8. 26 Bibliografia prac naukowych Włodzimierza Kurka 2007, Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 541. 2007, Wstęp, [w:] W Kurek (red.), Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 9-10. 2007, Studia nad turystyką. Tradycje, stan obecny i perspektywy badawcze, W. Kurek, M. Mika (red.), Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 320. 2007, Studia nad turystyką. Prace geograficzne i regionalne, W. Kurek, R. Faracik (red.), Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 311. 2007, Studia nad turystyką. Prace ekonomiczne i społeczne, W. Kurek, R. Pawlusiński (red.), Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 288. 2007, Słowo wstępne, [w:] W. Kurek, M. Mika (red.), Studia nad turystyką. Tradycje, stan obecny i perspektywy badawcze, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 7-8. 2007, Słowo wstępne, [w:] Studia nad turystyką. Prace geograficzne i regionalne, W. Kurek, R. Faracik (red.), Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 7-8. 2007, Słowo wstępne, [w:] W. Kurek, R. Pawlusiński (red.), Studia nad turystyką. Prace ekonomiczne i społeczne, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 7-8. 2009, Gospodarka i przestrzeń. Prace dedykowane Profesor Danucie Ptaszyckiej-Jackowskiej, B. Domański, W. Kurek (red.), Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 347. 2009, Przedmowa, [w:] B. Domański, W. Kurek (red.), Gospodarka i przestrzeń. Prace dedykowane Profesor Danucie Ptaszyckiej-Jackowskiej, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 5. 2012, Regiony turystyczne świata, t. 1, W. Kurek (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 329. 2012, Regiony turystyczne świata, t. 2, W. Kurek (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 344. 2015, Przedmowa, [w:] A. Jackowski, I. Sołjan, E. Bilska-Wodecka, J. Liro, Studium Turyzmu Uniwersytetu jagiellońskiego (1936-1939) i jego rola w rozwoju geografii turyzmu. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 9-12. Mapy 1984, Veränderung des Tourismus in Polen 1974-1980, [w:] Atlas des Tourismus, Karte 1 Lehrstuhl Wirschaftsgeographie und Regionalplanung der Universität Bayreuth (wspólnie z J. Jemiołą, J. Grochem i A. Kolibą). 1984, Regionale Bedeutung des Tourismus in Polen, [w:] Atlas des Tourismus, Karte 2, Lehrstuhl Wirschaftsgeographie und Regionalplanung der Universität Bayreuth (wspólnie z J. Jemiołą, J. Grochem i A. Kolibą). 1984, Durchschnittliche Aufenthaltsadauer der Touristen in den Verschiedenen Beherbergungsarten in Polen 1980, [w:j Atlas des Tourismus, Karte 3, Lehrstuhl Wirschaftsgeographie und Regionalplanung der Universität Bayreuth (wspólnie z J. Jemiołą, J. Grochem i A. Kolibą). 27 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Dydaktyka geografii 1986, Program i reałizacja praktycznych ćwiczeń z geografii turyzmu na studiach geograficznych na Uniwersytecie Jagiellońskim, [w:] Materiały seminarium „Współpraca uczelni wyższych z jednostkami turystycznymi w przygotowaniu praktycznym studentów", Mrągowo, 11-14.03, 95-99 (wspólnie z J. Grochem). 1999, Uniwersytet Jagielloński, [w:] Jakość w turystyce. Jakość kształcenia kadr dla turystyki, Materiały seminarium Sucha Beskidzka 7-8 grudnia 1998 roku, Zesz. Naukowe AWF w Krakowie, 78, 93-97. 2007, Problematyka prac magisterskich z zakresu geografii turyzmu w IGiGP UJ, Prace Geograficzne, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, 117, 289-296. Biogramy 2000, Jerzy Groch, 1948-2000, Przegląd Geograficzny, 73 (4), 211-212. 2000, Jerzy Groch, 1948-2000, Czasopismo Geograficzne, 3-4, 362. 2003, Jerzy Groch (1948-2000), [w:] W. Kurek (red.), Issues of tourism and health resort management, Prace Geograficzne, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, 111, 9-12. 2004, Jerzy Groch 1948-2000, [w:] Złota Księga, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 121-124 (wspólnie z J. Warszyńską). 1996, Bibliografia prac prof. J. Warszyńskiej, Turyzm, 5 (2), 13-20. 2009, Życiorys naukowy oraz kierunki zainteresowań naukowo-badawczych i studialno-planistycz-nych Profesor Danuty Ptaszyckiej-Jackowskiej, [w:] B. Domański, W. Kurek (red.), Gospodarka i przestrzeń. Prace dedykowane Profesor Danucie Ptaszyckiej-Jackowskiej, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 7-21. 2011, Jadwiga Warszyńska, 1925-2011, Czasopismo Geograficzne, 82 (4), 423-426 (wspólnie z A. Jackowskim). 2011, Jadwiga Warszyńska, 1925-2011, Przegląd Geograficzny, 83 (4), 580-583 (wspólnie z A. Jackowskim). 2011, Wspomnienie o profesor Jadwidze Warszyńskiej, Alma Mater, 142/143, 55-56 (wspólnie z A. Jackowskim). 2011, Profesor Jadwiga Warszyńska (18 VII1925-19 VIII2011), Turyzm 21/1-2, 81-83 (wspólnie z A. Jackowskim). 2016, Jadwiga Warszyńska 18 VII 1925 - 19 VIII 2011, [w:] Kronika Uniwersytetu Jagiellońskiego za rok akademicki 2010/2011 i 2011/2012, Kraków, 238-239. Inne 1976, (rec.) H.G.T. van Raay: Rural planning in a Savanna Region, Przegląd Geograficzny, 48 (4), 742-743. 1983, Deuxieme jour, troisième jour, [w:] Guide de l’excursion du symposium international de la commission de géographie du tourisme et des loisirs de l'union géographique internationale, Łódź: 4-11 IX 1983, Łódź, 30-58 (wspólnie z J. Jemiołą). 28 Bibliografia prac naukowych Włodzimierza Kurka 1989, Information on the excursion route through Pogórze Wielickie (The Wieliczka Carpathian Foothille), Beskid Wyspowy (The Island Beskid) and Beskid Sądecki (The Sącz Beskid), Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne UJ, 80, Kraków, 183-190 (wspólnie z J. Grochem). 1998, Wincenty Pol - geograf, [w:] H. Kurek, F. Tereszkiewicz (red.), Inteligencja południowo-wschodnich ziem polskich, Universitas, Kraków, 247-255. Ekspertyzy 1974, Rolnictwo na obszarze projektowanego zbiornika wodnego Nielisz, [w:] Użytkowanie ziemi na obszarach projektowanych zbiorników wodnych, problem węzłowy 10.1.2. (kierownik K. Bromek), Hydroprojekt, Warszawa, 50. 1976, Przemiany rolniczego użytkowania ziemi w Polsce w latach 1947-1971 (żyto, jęczmień, owies, zboża ozime, zboża jare, rośliny strukturotwórcze, rośliny ekstraktywne), udział w opracowaniu zespołowym pod kierunkiem K. Bromka, problem węzłowy 11.2.1. Podstawy Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa, 52. 1979, Rolnictwo i użytkowanie ziemi w gminie Jordanów (studium do planu zagospodarowania przestrzennego pod kierunkiem J. Warszyńskiej), (maszynopis w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ), 20. 1985, Rolnicze użytkowanie ziemi w gospodarstwach indywidualnych wg gmin w Polsce w 1978 r. (żyto, jęczmień, owies, rośliny strukturotwórcze, rośliny ekstraktywne), problem międzyresortowy I. 28, IGiPZ PAN Warszawa, 33. 1997, Zbiornik Dobczyce - zagrożenia środowiska naturalnego powyżej i poniżej zbiornika i ich wpływ na jakość wody. Baza turystyczna i rekreacyjna. Małopolski Instytut Samorządu Terytorialnego i Administracji (udział w opracowaniu). 29 Pogoda podczas ważnych wydarzeń w życiu Profesora Włodzimierza Kurka Pogoda jest zawsze, towarzyszy nam każdego dnia, niezależnie od toczącego się życia. Podobnie jak ludzki los jest czasem spokojna, niekiedy kapryśna, a czasem burzliwa i trudno przewidywalna, może sprzyjać naszym działaniom lub bardzo je utrudniać. Poniżej przedstawiono pogodę, jaka panowała podczas wybranych wydarzeń w życiu Profesora Włodzimierza Kurka. Profesor Włodzimierz Kurek urodził się w czwartek 9 stycznia 1947 r„ dwa dni po pełni Księżyca, w dniu bardzo mroźnym, z temperaturą średnią dobową wynoszącą -12,5°C. Od początku tygodnia nad południową Polską zalegał układ wysokiego ciśnienia z adwekcją mas powietrza polarnego kontynentalnego ze wschodu lub południowego wschodu. Pierwsze dni życia Włodzimierza przypadły więc na niezwykle mroźną pogodę, z temperaturą minimalną powietrza poniżej -10°C i maksymalną poniżej -5°C. Do tego niebo było wówczas całkowicie zachmurzone i występowały opady śniegu, które przyczyniły się do wzrostu pokrywy śnieżnej, której wysokość wynosiła od 7 do ponad 15 cm. Słońce zaświeciło małemu Włodziowi dopiero w czwartej dobie życia, w poniedziałek 13 stycznia, rozpoczynając kilkudniową odwilż. Niemniej jednak pierwsza zima w życiu przyszłego Profesora należała do mroźnych i śnieżnych. Pokrywa śnieżna utrzymywała się nieprzerwanie do połowy marca, a jej wysokość przekraczała nawet 40 cm. Od narodzin i wczesnego dzieciństwa pogoda hartowała ciało i ducha przyszłego uczonego. Z pewnością ważnym wydarzeniem w życiu Włodzimierza Kurka było rozpoczęcie edukacji, czyli pierwszy dzień w szkole podstawowej (1 września 1954 r.). Tego dnia od samego rana nie tylko wzrastały emocje towarzyszące rozpoczęciu nauki w szkole, ale również... wzrost ciśnienia atmosferycznego. Zmienny typ pogody związany z przejściem Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa ciepłego frontu atmosferycznego, zróżnicowanym zachmurzeniem, wahaniem temperatury powietrza od 15°C do 22°C, z pewnością przyczynił się do dodatkowych wrażeń. Ale jak to w życiu bywa - czasem słońce, czasem deszcz. W pierwszych dniach nauki Włodek zmagał się więc z pogodą zbliżoną do letniej (w tym z burzami), jak i typowo jesienną, nie tylko charakterystyczną dla babiego lata, ale i z szarugą jesienną. Pierwszy dzień dorosłego życia (18. urodziny) przypadł na pogodę odwilżową, po kilkudniowych mrozach. Wzrost temperatury powietrza był związany z adwekcją mas powietrza zwrotnikowego. Niestety, dzień ten był pochmurny, mglisty, z opadami deszczu i śniegu. Radości dodawała pokrywa śnieżna, której wysokość wynosiła około 10 cm oraz fakt, że była to sobota (w ówczesnych czasach wprawdzie pracująca), ale z perspektywą odpoczynku w wolną niedzielę. Zwieńczeniem studiów w Instytucie Geografii UJ była obrona pracy magisterskiej, która odbyła się 12 lipca 1971 r. Ten poniedziałkowy dzień, na cztery dni przed ostatnią kwadrą Księżyca, zapowiadał wspaniałą karierę naukową na Uniwersytecie Jagiellońskim. Łatwo z pewnością nie było, wymagało wysiłku i sporo wylanego potu, bo dzień należał do gorących (temperatura maksymalna wynosiła 28,5°C) i parnych (ciśnienie pary wodnej doszło do 21,6 hPa). Słońce dodawało energii, świeciło przez 7 godzin przy zróżnicowanym zachmurzeniu, zwiastowało początek wakacji, a po ich zakończeniu perspektywę podjęcia ciekawej pracy. Pierwszy dzień pracy Włodzimierza Kurka i równocześnie inauguracja 608. roku akademickiego na Uniwersytecie Jagiellońskim (1 października 1971 r.) miały miejsce w pochmurny, jesienny dzień, z temperaturą maksymalną powietrza równą 14,4°C. Nie padało i choć widzialność była ograniczona, to jednak perspektywa kariery naukowej na krakowskiej Alma Mater dla przyszłego Profesora przejrzysta i jasna. W dniu 26 sierpnia 1972 r., gdy zabrzmiały weselne dzwony, poranek był trochę mglisty, ale w ciągu dnia młodej parze zaświeciło Słońce. Na szczęście upału nie było, wędliny, sałatki i torty nie ucierpiały, a Nowożeńcy i goście cieszyli się nie tylko radosnym wydarzeniem, ale i komfortem termicznym. Dnia 14 października 1981 r., w połowie tygodnia (środa), dzień po pełni Księżyca, Włodzimierz Kurek został Ojcem. Poranek był chłodny (6,8°C), całkowicie zachmurzony, ale po przejściu frontu chłodnego pogoda się poprawiła. Czterdzieści minut po narodzinach Syna, czyli w wieczornym terminie obserwacyjnym, w Krakowie zanotowano temperaturę powietrza równą 5°C, wilgotność względną 68%, niebo bezchmurne i doskonałą widzialność. Ostatni egzamin Włodzimierza Kurka związany z pracą naukową - kolokwium habilitacyjne odbyło się w 8 października 1991 r., dzień po nowiu. Pogoda sprzyjała koncentracji umysłu, było ciepło (21°C), prawie bezchmurnie, ze słabym wiatrem z południa i południowego wschodu oraz bardzo dobrą widzialnością. Temu ważnemu wydarzeniu towarzyszyło tzw. babie lato, pogoda z adwekcją mas powietrza zwrotnikowego znad Europy Południowej. Może dlatego pracownikami Zakładu, którym kierował Profesor przez lata byli głównie panowie? Tworzyli zgrany zespół, którego współpracę, sukcesy naukowe, dydaktyczne i organizacyjne podziwiali wszyscy w IGiGP. 32 Pogoda podczas ważnych wydarzeń w życiu Profesora Włodzimierza Kurka Panu Profesorowi w wieloletniej pracy naukowej przyszło mierzyć się z różną pogodą i „atmosferą”. Trudno stwierdzić, czy wywarła ona wpływ na Jego życie. Z pewnością „klimat”, jaki stworzył w Zakładzie Gospodarki Turystycznej i Uzdrowiskowej, był korzystny dla rozwoju nauki, kształcenia młodej kadry i pracy organizacyjnej. Życzymy Panu Profesorowi dużo zdrowia, radości, sukcesów naukowych i osobistych. Choć w pogodzie pojawi się pewnie jeszcze niejedna zawierucha, powódź czy posucha, to jednak najważniejsza jest pogoda ducha! Dorota Matuszko Katarzyna Piotrowicz 33 Elżbieta Bilska-Wodecka, Antoni Jackowski, Izabela Soljan Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Niezależne Kościoły afrykańskie na tle przemian religijnych w Afryce Zarys treści: Sytuacja polityczna oraz społeczno-gospodarcza wywarła duży wpływ na strukturę wyznaniową Afryki. W XX w. radykalnie zmieniła się mapa religijna kontynentu, nastąpił dynamiczny wzrost liczby wiernych religii uniwersalistycznych - islamu i chrześcijaństwa, które w znacznym stopniu wyparły dominujące dotąd tradycyjne religie rodzime. Szczególnie istotne zmiany zaszły w chrześcijaństwie, a obejmowały one nie tylko zmiany wielkościowe (wzrost liczby wiernych), ale i jakościowe (powstawanie nowych związków wyznaniowych). Już pod koniec XIX w. zaczęły powstawać pierwsze wspólnoty religijne zaliczane później do grupy niezależnych Kościołów afrykańskich. Celem artykułu jest charakterystyka procesów, w wyniku których powstało wiele niezależnych Kościołów afrykańskich i wskazanie ich miejsca w strukturze wyznaniowej kontynentu. Słowa kluczowe: Afryka, religie, niezależne Kościoły afrykańskie. Wprowadzenie Afryka jest kontynentem, który pod względem struktury wyznaniowej w XX w. uległ daleko idącym przeobrażeniom. W tak dużej skali i tak ważnych zmian nie zaobserwowano w żadnej innej części świata. Jeszcze sto lat temu chrześcijanie różnych denominacji stanowili tu ok. 8% ogółu mieszkańców (Prudhomme 2012), obecnie według oficjalnych statystyk stanowią ponad połowę ludności. Drugą aktywnie rozwijającą się religią jest islam, z 22% w 1920 r. do 44% w 2000 r. Gwałtownie spadła za to liczba wyznawców tradycyjnych religii plemiennych. Nowa sytuacja to efekt wielu złożonych procesów, nie tylko o podłożu religijnym, ale i politycznym, społecznym czy kulturowym. Obie te religie były wprawdzie obecne na kontynencie afrykańskim od wieków, jednak dynamika wzrostu ich Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa wyznawców nigdy nie była tak duża, jak począwszy od lat 60. ubiegłego stulecia. Dotyczy to w pierwszym rzędzie chrześcijaństwa. Okres kolonialny i postkolonialny sprzyjał i sprzyja budowaniu własnej tożsamości wielu narodów i państw Afryki. Przejawia się to także w sferze religijnej. Miejscowe Kościoły zaczęły dążyć do usamodzielnienia się od „białych”, misjonarzy i duchowieństwa, zaczęły tworzyć własne struktury i instytucje. Ich efektem był z jednej strony rozwój Kościołów historycznych, a z drugiej powstanie wielu ruchów niezależnych, określanych współcześnie jako afrochrześcijaństwo lub niezależne Kościoły afrykańskie (African Independent Churches). Generuje to wiele problemów w łonie samego chrześcijaństwa, które jest tutaj w skali świata chyba najbardziej niejednolite, silnie zróżnicowane. Różnice doktrynalne, liturgiczne i zwyczajowe czasami są tak duże, że trudno nawet jednoznacznie sklasyfikować niektóre z tych ruchów jako chrześcijańskie. Do tego dochodzą bardzo poważne konflikty plemienne (np. w Ruandzie) oraz konflikty na linii chrześcijaństwo-islam. Chcąc pozyskać nowe obszary wpływów, religie te konkurują ze sobą, nie wykluczając nawet działań zbrojnych. Najlepszym przykładem jest niespokojna sytuacja w Sudanie podzielonym na część muzułmańską i chrześcijańską. Zmieniająca się religijnie Afryka stanowi bardzo interesujący i wieloaspektowy problem badawczy. Na potrzeby tego artykułu pragniemy bliżej zająć się przede wszystkim typowymi dla tego kontynentu Kościołami niezależnymi, zaprezentować ich genezę i rozwój na tle przemian struktury wyznaniowej kontynentu. Przemiany struktury wyznaniowej kontynentu Współcześnie Afryka ma bardzo zróżnicowaną strukturę wyznaniową, charakteryzującą się dużą różnorodnością związków wyznaniowych, funkcjonujących w obrębie głównych nurtów religijnych. W celach porównawczych warto przytoczyć dane statystyczne dotyczące struktury religijnej kontynentu w różnych przekrojach czasowych (tab. 1). W 1920 r. dominującą grupę stanowiły religie etniczne (66,2%). Drugą znaczącą grupą byli muzułmanie (22,2%). Członkowie Kościołów chrześcijańskich stanowili tylko kilka procent. W latach 70. widoczne były już najważniejsze kierunki zmian. Odnotowano wyraźny spadek odsetka członków grup wyznaniowych zaliczanych do religii etnicznych. Stanowili oni wtedy 20,6% ogółu ludności, czyli ich liczba spadła trzykrotnie w porównaniu z 1920 r. Na pozycję religii dominującej wysunął się islam (40,2%). Z Kościołami o rodowodzie chrześcijańskim było związanych 38,5% ogółu ludności. W połowie lat 90. XX w. chrześcijanie stali się najliczniejszą wspólnotą religijną Afryki i trend ten utrzymuje się do tej pory (1995 - 47,8%; 2010 - 51,3%). Obok Ameryki Łacińskiej Afryka postrzegana jest jako najbardziej obiecujący obszar rozwoju chrześcijaństwa. Szacuje się, że w 2015 r. na kontynencie tym mieszkało - według różnych źródeł - od 514,3 min do 516,4 min chrześcijan, w tym 228,3 min protestantów i ponad 200 min katolików. Według Rocznika statystycznego Kościoła katolickiego w ciągu 6 lat (2010-2016) liczba katolików wzrosła niemal o 20%, co niewątpliwie świadczy o wielkim potencjale afrykańskiego Kościoła. Dużą grupę, bardzo rzadko wykazywaną w różnych statystykach wyznaniowych, stanowią członkowie niezależnych Kościołów afrykańskich. 36 Niezależne Kościoły afrykańskie na tle przemian religijnych w Afryce Tab. 1. Struktura wyznaniowa Afryki Religia Odsetek ogółu ludności (%) 1920 1970 1995 2010 Chrześcijaństwo 10,8 38,5 47,8 51,3 Islam 22,2 40,2 41,3 43,1 Religie etniczne 66,2 20,6 10,0 2,6 Inne religie 0,8 0,6 0,5 0,4 Niewierzący 0 0,1 0,4 2,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Mały rocznik statystyczny (1939, 27); https://www.britannica.com/ topic/religion-Year-In-Review-1995/HINDUISM#toc285732; The Global Religious Landscape (2012). Na kontynencie tym w 1970 r. działało 760 związków wyznaniowych tego typu, zrzeszających ok. 5 tys. osób (Barrett 1968; Ayegboyin, Ishola 1997). W 2015 r. było już 10 tys. związków skupiających ok. 100 min wiernych. Rosnące wpływy chrześcijaństwa spowodowały, że islam stał się drugą co do wielkości religią Afryki (1995 - 41,3%; 2010 - 43,1 %). Przewaga chrześcijan jest jednak na poziomie kilku procent i w przyszłości sytuacja może się znowu odwrócić, tym bardziej że również w przypadku muzułmanów od lat 70. ubiegłego wieku obserwowany jest stały wzrost ich udziału w strukturze wyznaniowej Afryki. Trzecią, nieporównywalnie mniejszą grupę, stanowią wyznawcy afrykańskich religii etnicznych. Są to wyznania stopniowo zanikające na korzyść dwóch religii uniwersalnych, wspomnianych wyżej. W latach 90. i na początku XXI w. proces ten jeszcze się nasilił, w 1995 r. tylko co dziesiąty Afrykańczyk był ich wyznawcą, w 2010 r. nawet nie co trzynasty. Każda grupa etniczna ma własne wierzenia, przy czym niewiele jest kultów mię-dzyplemiennych, dlatego występujące duże zróżnicowanie tych religii jest m.in. skutkiem zróżnicowania etnicznego ludów Afryki. Niewątpliwie wpływ na spadek liczby wiernych należących do religii etnicznych miała działalność misyjna islamu, różnych chrześcijańskich związków wyznaniowych oraz powstawanie niezależnych Kościołów afrykańskich i tzw. czarnego islamu. Większe grupy wyznaniowe związane z religiami etnicznymi występują jeszcze w Togo (35,6%), Południowym Sudanie (32,9%), Gwinei Bissau (30,9%), Beninie (18,1%) i w Burkinie Faso (15,4%). Od lat 70. XX w. w statystykach zaczyna się odnotowywać obecność osób niewierzących lub nienależących do związków wyznaniowych. W skali kontynentu nie jest to jednak duża grupa, w 2010 r. 2,6% ogółu ludności. Najwyższy ich odsetek występuje w: Botswanie (20,6%), Mozambiku (17,9%), Republice Południowej Afryki (14,9%), na Wyspach Świętego Tomasza i Książęcej (12,6%) oraz w Suazi (10,1%). W Afryce działają również wspólnoty wyznaniowe związane z innymi religiami. Od VII w. p.n.e. w przestrzeni religijnej kontynentu obecny jest judaizm. Pierwsze gminy żydowskie powstawały w Afryce Północnej i na Półwyspie Somalijskim. W średniowieczu 37 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa założono je również w krajach Maghrebu, w Tanzanii i w Mali. W czasach nowożytnych Żydzi osiedlali się m.in. w Liberii, Kamerunie, Nigerii. Według Jewish virtual library (1998-2017) w 2016 r. w Afryce mieszkało 70,9 tys. Żydów, z czego w Republice Południowej Afryki - 69,5 tys. osób, Maroku - 2,3 tys., Tunezji - 1,1 tys., Zimbabwe - 0,4 tys., Kenii - 0,3 tys. Od XIX w. w Afryce powstają wspólnoty wyznawców hinduizmu. Szacuje się, że obecnie mieszka tam 2,014 min wyznawców tej religii. Największe ich skupiska występują na Mauritiusie (ponad 600 tys.), w Republice Południowej Afryki (550 tys.), Ugandzie (260-240 tys.) oraz Jemenie (155 tys.). Podobnie na koniec XIX w. datowane są początki sikhizmu w Afryce. Pierwsze wspólnoty zostały założone we Afryce Wschodniej, m.in. w Kenii. Obecnie największą liczbę sikhów notuje się na Mauritiusie (ok. 37 tys.), w Kenii (20 tys.) oraz Nigrze, Malawi i w Zambii (po ok. 3 tys. w każdym z tych krajów). Z pozostałych religii wschodnich w Afryce obecny jest także buddyzm (około 256 tys.) i religie chińskie (ok. 133 tys.). Wyznawcy to w większości Chińczycy i ludność pochodząca ze Sri Lanki. Najwięcej buddystów rejestruje się w Republice Południowej Afryki (160 tys. buddystów), Libii (ok. 20 tys.) i Tanzanii (10 tys.). Niewielkie grupy wyznawców religii Chin są w Republice Południowej Afryki (35 tys.), Tanzanii (23,5 tys.) i na Mauritiusie (ponad 17 tys.). Rozmieszczenie głównych religii ze szczególnym uwzględnieniem chrześcijaństwa W Afryce można wyróżnić dwie strefy zróżnicowania religijnego. W pierwszej z nich, rozciągającej się od północnych wybrzeży kontynentu do ok. 10" N, dominuje islam (rye. 1). Tereny położone na południe od 10° N są zdominowane przez chrześcijan różnych denominacji. W strefie chrześcijańskiej (ryc. 2), biorąc po uwagę większościowy udział poszczególnych odłamów w strukturze wyznaniowej, można wyróżnić trzy regiony: katolicki, protestancki i Staroorientalnych Kościołów Wschodnich (Kościół koptyjski i etiopski). W obrębie każdej z tych wyżej wymienionych stref i regionów występują religie rodzime. S. Piłaszewicz (2000) wyróżnił cztery typy religii rodzimych Afryki: 1. Religie ludów pierwotnych z zachowanymi wierzeniami totemicznymi (Pigmeje, ludność San [Buszmeni] na pustyni Kalahari i Sandawe w Tanzanii); 2. Religie ludów pasterskich, m.in. Oromo, Masajów, Himba, Fulanów; z rozwiniętym kultem przodków i bohaterów kultowych; 3. Religie ludów rolniczych obszarów sawanny, takich jalc Czaga, Kikukju, Njamwezi, Azande i Sara, u których oddaje się cześć przodkom i gdzie spotyka się totemizm; 4. Religie ludów rolniczych obszarów leśnych, jak: Bakongo, Aszantowie, Ewe, Jorubowie, Ibowie, Fangowie, z zachowanymi panteonami bóstw. Na tę wielką mozaikę religii oraz wierzeń rodzimych, a także na przestrzenny jej układ decydujący wpływ miały uwarunkowania środowiskowe, które sprawiły, że religie rodzime przetrwały przede wszystkim w głębi kontynentu. Trzeba też pamiętać, że bardzo 38 Niezależne Kościoły afrykańskie na tle przemian religijnych w Afryce Rye. 1. Udział chrześcijaństwa, islamu, religii etnicznych oraz niewierzących w ogólnej liczbie ludności krajów Afryki (I pot. XXI w.) Źródło: opracowanie własne na podstawie The global religious landscape, 2012. 39 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa mocno rozwinięta świadomość rodzinna i rodowa oraz poczucie więzi plemiennych ludności afrykańskiej sprawiły, że nawet na obszarach, gdzie przyjęto chrześcijaństwo lub islam, w rytach i obrzędach religijnych zachowało się wiele elementów, których korzenie można odnaleźć w wierzeniach tradycyjnych. Strefa islamu w Afryce zaczęła kształtować się od połowy VII w. Religia ta rozprzestrzeniała się w drodze podboju lub na skutek prowadzonych misji. Po zdobyciu przez Arabów w 642 r. Egiptu islamizacja postępowała w dwóch kierunkach: zachodnim, wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego do Atlantyku, i południowym - z Afryki Wschodniej w głąb kontynentu. W Afryce Północnej islam wyparł aktywne przedtem gminy chrześcijańskie, często zmuszając ich członków do konwersji na islam. Wraz z nową religią zaczęła tworzyć się nowa kultura i cywilizacja oparta o tradycję islamską. W XVII i XVIII w. ekspansja islamu osłabła. Nasiliła się dopiero w okresie kolonializmu europejskiego. Islam wyznają: Arabowie, Berberowie, Etiopczycy, ludność murzyńska (co najmniej 30% to tzw. czarny islam, zawierający wiele elementów rodzimych religii), Malajowie w Afryce Południowej, Pakistańczycy oraz część Hindusów w Afryce Wschodniej i Południowej. Większość afrykańskich muzułmanów to sunnici. Islam szyicki popularny jest wśród Hindusów we wschodniej części kontynentu. W Afryce Zachodniej mieszkają ibadyci, tam też narodziły się sekty o radykalnych programach społeczno-politycznych (muridici i hamallici). Wyznawcy islamu tworzyli wspólnoty lub bractwa, a ich przewodnikami duchowymi byli święci mężowie „marabuci” (Jackowski, Bilska, Sołjan 1998; Jackowski, Sołjan, Bilska-Wodecka 1999). Chrześcijaństwo na kontynencie afrykańskim zasadniczo rozwijało się w dwóch okresach: od I do VII w. - od Egiptu na wschodzie po Mauretanię nad Atlantykiem oraz w czasach nowożytnych, od XV w. do czasów współczesnych. Jednym z pierwszych inicjatorów misji katolickich był św. Franciszek z Asyżu, który w 1220 r. wysłał do Maroka zakonników, m.in. celem założenia w Marakeszu biskupstwa. W znacznej części Afryki chrystianizacja wiązała się z procesem odkrywania i kolonizowania kontynentu przez Europejczyków. Nie była to jednak sztywna reguła, zdarzało się, że misje wyprzedzały kolonizację nawet o kilkadziesiąt lat. Za początek zorganizowanej ewangelizacji kontynentu przyjmuje się na ogół chrystianizację królestwa Kongo (obecnie północna Angola), która miała miejsce w XV w. Do niektórych krajów chrześcijaństwo przywędrowało z wyzwolonymi czarnymi niewolnikami z Ameryki (np. Liberia, Sierra Leone, Nigeria). Do końca XVIII w. misje katolickie miały charakter sporadyczny i były podejmowane zazwyczaj przez pojedyncze osoby i różne zakony. Ożywienie działalności misyjnej nastąpiło dopiero w XIX w. Sprzyjało temu zwiększone zainteresowanie krajów europejskich Afryką, korzystna sytuacja społeczno-polityczna w większości krajów katolickich ówczesnej Europy oraz odrodzenie życia religijnego w całym Kościele katolickim i związane z tym powstawanie nowych zakonów i stowarzyszeń powoływanych dla prowadzenia misji. Apogeum działalności misyjnej Kościoła rzymskokatolickiego przypada na XX w., zwłaszcza na okres międzywojenny. Działalność misyjna była prowadzona przede wszystkim w Czarnej Afryce. Najbardziej katolicka jest Afryka Środkowa, szczególnie zaś kraje będące niegdyś posiadłościami kolonialnymi Belgii, a ponadto: Angola, Gabon, Lesotho, Tanzania, Uganda i Togo (Jackowski, Bilska, Sołjan 1998; Jackowski, Sołjan, Bilska-Wodecka 1999). 40 Niezależne Kościoły afrykańskie na tle przemian religijnych w Afryce Katolicyzm 10 25 40 60 (%) 0 2 000 km ¹ ■ ¹ ' ¹ Protestantyzm Ryc. 2. Udział katolicyzmu i protestantyzmu w ogólnej liczbie ludności krajów Afryki (I poł. XXI w.) Źródło: opracowanie własne. Niektóre wspólnoty chrześcijańskie związane są z Kościołami wschodnimi. Są to: Kościół koptyjski i Kościół etiopski - głównie Egipt i Etiopia, około 20 min wiernych oraz Kościół greckoprawosławny - melchicki, głównie Egipt, około 20 tys. wiernych i diaspora greckoprawosławna powstała w Afryce na skutek emigracji Greków po I wojnie światowej - głównie Kenia, Uganda, Etiopia, a ponadto także Demokratyczna Republika Konga, łącznie około 200 tys. Wśród chrześcijan największą grupę stanowią wyznawcy Kościołów protestanckich. Zasięg przestrzenny i rozmieszczenie tych wspólnot nawiązują do procesów kolonizacji prowadzonych przede wszystkim przez Brytyjczyków i Niemców oraz inne protestanckie kraje Europy. Pierwsi misjonarze anglikańscy pojawili się w Afryce w 1752 r. Najwięcej wiernych (ponad 5 min) skupia Kościół anglikański. W rozwoju misji anglikańskich dużą rolę odegrały podróże D. Livingstone’a (1841-1873) i H.M. Stanleya (1874-1877). Obecnie najwięcej anglikanów notuje się w Republice Południowej Afryki (około 2 min) i Ugandzie (około 1,5 min), a ponadto w. Tanzanii, Ghanie, Nigerii, i Kenii (Jackowski, Bilska, Sołjan 1998; Jackowski, Sołjan, Bilska-Wodecka 1999). Baptyści swe misje rozpoczęli w 1820 r. Obecnie grupa ta liczy około 1 min wyznawców. Wspólnoty baptystów funkcjonują w wielu krajach afrykańskich, przy czym największe w Demokratycznej Republice Konga, Nigerii oraz Republice Południowej Afryki. Kościoły luterańskie pierwszych misjonarzy wysłały na początku XVIII w., a nasilenie misji przypadło na XIX w. Działalność misyjną prowadziły przede wszystkim ośrodki 41 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa z Niemiec, Szwajcarii, Holandii, Norwegii, Francji, Szwecji i Finlandii. Obecnie do Kościołów luterańskich należy około 2 min wyznawców, z których najwięcej mieszka w Republice Południowej Afryki. Początki wyznań reformowanych datowane są na połowę XVII w. i pojawiły się one w Kapsztadzie wraz z kolonistami holenderskimi. Kościół reformowany (z prezbiteriań-skim) liczy blisko 5 min wyznawców mieszkających niemal w całej Afryce. Największa wspólnota koncentruje się w Republice Południowej Afryki (Jackowski, Bilska, Sołjan 1998; Jackowski, Sołjan, Bilska-Wodecka 1999). Z mniejszych grup wyznaniowych wymienić jeszcze należy adwentystów, zielonoświątkowców i świadków Jehowy. Afrykańskie ruchy religijne o korzeniach chrześcijańskich Współcześnie coraz większą rolę odgrywają Kościoły założone w Afryce, a wyrosłe na gruncie tradycji chrześcijańskiej. W Polsce określane są one jako religie lub Kościoły afrochrześcijańskie. W anglojęzycznej religioznawczej literaturze naukowej wspólnoty te znane są pod różnymi nazwami: niezależne Kościoły afrykańskie (African Independent Churches, akronim: AIC), lokalne Kościoły afrykańskie (African Indigenous Churches), Kościoły zainicjowane w Afryce (African Initiated Churches), Kościoły założone w Afryce (African Instituted Churches). Afrykańskie Kościoły niezależne znajdują się przede wszystkim w chrześcijańskiej części Afryki, ale najczęściej przedmiotem badań naukowych są te działające w Afryce Zachodniej i Afryce Południowej. Pomimo różnic doktrynalnych, rytualnych, językowych i etnicznych łączy je miejsce i sposób powstania. Wszystkie zostały utworzone przez mieszkańców Afryki, a nie przez obcych misjonarzy. D. Barret (1968:50) definiuje niezależne Kościoły afrykańskie jako organizacje działające w strukturach plemiennych, czasowo lub na stałe, posiadające cechy zorganizowanego ruchu religijnego o wyraźnej nazwie chrześcijańskiej i uznające Jezusa Chrystusa za Pana, nawet tak małe jak pojedyncza zorganizowana kongregacja, a które oddzieliły się od Kościoła misyjnego lub od innego istniejącego afrykańskiego niezależnego Kościoła. Mogą to być również organizacje powstałe z inicjatywy Afrykańczyków poza misją, jako nowy rodzaj związku religijnego pozostającego pod przewodnictwem Afrykańczyka. Pod względem typologicznym niezależne Kościoły afrykańskie należą do grupy nowych ruchów religijnych. Zdaniem T. Galea (2005) współcześnie w Afryce występują dwa rodzaje nowych ruchów religijnych. Jedną grupę stanowią te, które powstały na bazie religii działających już na tym kontynencie: chrześcijaństwa, islamu lub religii etnicznych. Do drugiej grupy zaliczane są ruchy religijne zapoczątkowane przez wspólnoty afrykańskie pozostające w diasporze, a wyrosłe na gruncie hinduizmu, buddyzmu, shinto lub zachodnich religii świeckich (secular religions), np. komunizmu. 42 Niezależne Kościoły afrykańskie na tle przemian religijnych w Afryce Pierwsze wspólnoty religijne, które później zostały zaliczone do grupy niezależnych Kościołów afrykańskich, powstały pod koniec XIX i na początku XX w. w Nigerii, Ghanie i Republice Południowej Afryki (Ayegboyin, Ishola 1997). Były to obszary z dobrze już wówczas ugruntowanym chrześcijaństwem, zwłaszcza na terenach działalności starych misji protestanckich prowadzonych przez Kościoły pochodzące z Europy lub Kościoły amerykańskie. Afrykańskie ruchy religijne mają niewątpliwie swoje korzenie we wzroście poczucia tożsamości narodowej ludów Afryki oraz podejmowanych próbach tworzenia rodzimej kultury i poczucia więzi społecznej na poziomie państwowym (Fernandez 1964). Naukowcy (m.in. Turner 1966) już w latach 60. XX w. zwracali uwagę na charakter tych ruchów, podkreślając, że niektóre z nich wykazują cechy organizacji nacjonalistycznych lub są silnie powiązane ze sferą polityczną. Wiele zakładanych, nowych niezależnych Kościołów przejawiało dużą niechęć wobec kolonializmu, zróżnicowania rasowego lub zmian cywilizacyjnych, które doprowadziły do nowych form organizacji społecznej, zastępujących struktury plemienne, klanowe i rodzinne (Turner 1966). Najczęściej wyróżnia się pięć najważniejszych grup czynników warunkujących powstanie niezależnych Kościołów afrykańskich (m.in. Olowola 1984). Szczególną rolę odegrały czynniki historyczne oraz polityczne związane z rozwojem świadomości narodowej wśród ludów afrykańskich, np. powstały na przełomie XIX i XX w. harrizm. Trzecią grupę stanowią czynniki ekonomiczne, przede wszystkim silny protest przeciwko rabunkowej gospodarce państw kolonialnych. Wśród kolejnych przyczyn wymienia się zróżnicowanie społeczne i etniczne ludności. Szczególnie Kościoły powstające w Południowej Afryce głosiły sprzeciw wobec polityki apartheidu. Czynniki etniczne same w sobie nie były oczywiście główną przyczyną wzrostu niezależności religijnej Afrykanów, ale razem z innymi zajmowały ważne miejsce w długim łańcuchu przyczynowym. Nowe związki wyznaniowe powstawały też na gruncie teologicznym, jako wyraz sprzeciwu wobec doktryny religijnej starych, od dawna istniejących Kościołów. W zaproponowanych typologiach Kościołów afrochrześcijańskich najczęściej stosowano kryteria genetyczno-doktrynalne. D. S. Gilliland (1986). wydzielił cztery główne grupy tych Kościołów: (1) pierwotny ewangeliczny zielonoświątkowy, (2) wtórny ewangeliczny zielonoświątkowy, (3) rodzimy, (4) lokalny eklektyczny. Natomiast D. Ayegboyin i S.A. Ishola (1997) zaproponowali podział na omówione niżej: afrochrześcijańskie Kościoły etiopskie, Kościoły „syjońskie”, Kościoły mesjanistyczne, zielonoświątkowe Kościoły Aladura (tab. 2). Afrochrześcijańskie Kościoły etiopskie zaczęły powstawać pod koniec XIX w. w wyniku oddzielenia się od kongregacji protestanckich, głównie w Afryce Południowej. W swojej doktrynie nauczały m.in., że afrykańskie Kościoły chrześcijańskie powinny być pod kontrolą „czarnych ludzi”. Były przeciwne podziałom rasowym, a z czasem zaczęto je utożsamiać z afrykańskimi ruchami wyzwoleńczymi. Najczęściej zachowują one -w niezmienionej formie - chrześcijańską doktrynę Kościoła, z którego się wydzieliły. Określenie „etiopskie” w nazwie miało wskazywać nie tylko na chrześcijańskie pochodzenia Kościoła, ale i rdzennie afrykańskie korzenie. 43 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Kościoły „syjońskie” wywodzą się z Chrześcijańskiego Katolickiego Kościoła Apostolskiego. Jego twórcą był John Aleksander Dowie, a siedzibą miasto Zioń (okolice Chicago, Stany Zjednoczone). W Afryce pierwszym z grupy Kościołów syjońskich był - założony w 1908 r. przez Pietera Louisa le Roux i Daniela Nkonyane - Syjoński Apostolski Kościół Afryki Południowej. Kościoły syjońskie powstawały na gruncie separatyzmu. Z czasem założyciele niektórych z nich zostali uznani przez swoich współwyznawców za proroków lub mesjaszy. Cieszą się one wielką popularnością, według A. Andersona (1992) na początku lat 90. XX w. ok. 40% czarnoskórych mieszkańców Afryki należało do Kościołów syjońskich. Niektóre Kościoły zaczęły dodawać do doktryny chrześcijańskiej wierzenia zaczerpnięte z religii etnicznych Afryki, m.in. kult przodków lub z ruchu zielonoświątkowego, szczególnie nauczanie o darach duchowych i chrzcie w Duchu Świętym. Cechą charakterystyczną Kościołów mesjanistycznych jest uznawanie przez wiernych mocy i świętości ich przywódców duchowych lub odwrotnie - często przywódcy uważają, że ich wyznawcy posiadają cechy podobne do Chrystusa. Do grupy Kościołów mesjanistycznych należą m.in. kimbangizm w Demokratycznej Republice Konga oraz Kościół Baptystów Nazaretu Izajasza Szembe w KwaZulu-Natal w Republice Południowej Afryki. Kościoły zielonoświątkowe Aladura powstały w Nigerii w latach 20. XX w., później rozprzestrzeniły się na inne kraje. Nazwa pochodzi od dwóch słów w języku joruba: ala - właściciel i adura - modlitwa. (Piłaszewicz 2000). W doktrynie swojej podkreślają moc modlitwy i skutki chrztu w Duchu Świętym. Dużą wagę przywiązują do rytuałów (obok modlitwy np. posty i pielgrzymki). Odrzucają wszelkie formy medycyny, zarówno zachodniej, jak i tradycyjnej. Pierwszy ruch Aladury zainicjowali Sophia Odunlami i Joseph Sadare w Ijebu-Ode w Nigerii w 1918 r. Oboje wcześniej byli członkami Kościoła anglikańskiego. Kościoły Aladury wydzieliły się z Kościołów misyjnych, początkowo były to kółka modlitewne funkcjonujące w łonie tych Kościołów. Wydzieliły się, kiedy ich działalność uznano za niezgodną z doktryną macierzystego Kościoła. Obecnie do nurtu tego należą m.in.: Kościół Apostolski Chrystusa, ruch Cherubinów i Serafinów (ponad 100 niezależnych Kościołów), Niebiański Kościół Chrystusa i Kościół Pana Boga. Tab. 2. Główne typy oraz przykłady niezależnych Kościołów afrykańskich Typ Nazwa Kościoła Dala założenia Kościół macierzysty Afrochrześcijańskie Kościoły Ruch etiopski XIX w. Kościół anglikański i etiopskie metodystyczny Kościoły .syjońskie” Syjoński Apostolski Kościół Afryki 1908 Kościół zielonoświątkowy Południowej Syjońska Wspólnota Chrystusa 1924 Kościół anglikański Kościoły mesjanistyczne Nazaretański Baptystyczny Kościół 1910 Kościół baptystów kimbangizm 1921 Kościół baptystów Zielonoświątkowe Kościoły Ruch Cherubinów i Serafinów 1925 Kościół anglikański Aladura (plemię Joruba) Źródło: opracowanie własne. 44 Niezależne Kościoły afrykańskie na tle przemian religijnych w Afryce Podsumowanie Struktura religijna Afryki w XX i początkach XXI w. uległa zasadniczym zmianom. Proces ten na obecnym etapie trudno jednak uznać za zakończony. Afryka nadal stanowi tygiel różnych religii i wyznań. Dwie główne religie - chrześcijaństwo i islam - stale poszerzają swoje strefy wpływów oraz pozyskują nowych wyznawców. Na to nakładają się obecne od wieków wierzenia tradycyjne, oddziałujące na obydwie religie uniwersalne. Jest to widoczne zarówno w sferze doktrynalnej i liturgicznej, jak i instytucjonalnej. Afrykanie po wiekach uzależnienia od Europejczyków kształtują własną tożsamość, co przejawia się również w zachowaniach religijnych. Dopiero przyjmując taki punkt widzenia, można zrozumieć Afrykę. Silne rozczłonkowanie chrześcijaństwa, przejawiające się istnieniem tutaj nie tylko historycznych wyznań, ale i tysięcy niezależnych ruchów religijnych, jest odpowiedzią mieszkańców na próby wprowadzenia tej religii w wydaniu europejskim czy amerykańskim. Afrykanie, którzy chcą być chrześcijanami, chcą jednak sami stanowić o tym, jakie będą ich Kościoły. Otwartym pytaniem pozostaje kwestia religijnej przyszłości Afryki. Trudno wyrokować, czy współczesne trendy doprowadzą do ustabilizowania sytuacji religijnej kontynentu. Z doświadczeń historycznych wiadomo, że wprowadzanie chrześcijaństwa przez misjonarzy i kolonizatorów nie zawsze przynosiło tutaj trwałe skutki i ludność często wracała do dawnych wierzeń. Wydaje się jednak, że trwająca od ponad stu lat chrystianizacja i islamizacja zaszły już tak daleko, objęły tak duże obszary i tak wysoki odsetek populacji kontynentu, że nie ma już możliwości powrotu do dominacji tradycyjnych wierzeń plemiennych. Literatura Opracowania Ayegboyin D., Ishola S. A„ 1997, African Indigenous Churches: An historical perspective, Greater Heights Publications, Lagos, http://irr.org/african-indigenous-churches-historical-perspective (dostęp: 12.03.2017). Anderson A., 1992, Bazalwane: African pentecostals in South Africa, UNISA, Pretoria. Barrett D„ 1968, Schism and Renewal in Africa, OUP, London. Clarke P.B., 2005, African religions: New religious movements, Encyclopedia of Religion. Encyclopedia.com, http://www.encyclopedia.com/environment/encyclopedias-almanacs-tran-scripts-and-maps/african-religions-new-religious-movements (dostęp: 12.03.2017). Fernandez J.W., 1964, African religious movements-types and dynamics, The Journal of Modern African Studies, 2 (4), 531-549, http://www.jstor.org/stable/159275 (dostęp: 12.03.2017). Fernandez J.W., 1978, African religious movements, Annual Review of Anthropology, 7, 195-234, DOI: 10.1146/annurev.an.O7.100178.001211. Gilliland D.S., 1986, How ‘Christian are African Independent Churches?, Missiology, 14 (3), 259-272. 45 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Jackowski A., Bilska E., Sołjan I., 1998, Religie i struktura wyznaniowa, [w:] R. Mydeł, J. Groch (red.) Przeglądowy atlas świata. Afryka, Wyd. Fogra, Kraków, 125-129. Jackowski A., Sołjan I., Bilska-Wodecka E., 1999, Religie świata. Szlaki pielgrzymkowe, Wielka Encyklopedia Geografii Świata, Wyd. Kurpisz, Poznań, t. XV, 360. Kaba A. J., 2005, The spread of Christianity and islam in Africa: A survey and analysis of the numbers and percentages of Christians, muslims and those who practice indigenous religions. Western Journal of Black Studies, 29 (2), 553-570. Olowola C.A., 1984, An introduction to Independent African Churches, East Africa Journal of Theology, 3 (2), 21-50, https://biblicalstudies.org.uk/pdf/ajet/03-2_021.pdf. Piłaszewicz S., 2000, Religie Afryki, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Turner H.W., 1966, A methodology for modern african religious movements. Comparative Studies in Society and History, 8 (3), 281-294. Prudhomme C. 2012 Afryka Subsaharyjska: koniec epoki misyjnej i powstanie państw postkolonial-nych, [w:] E. Guerriero, M. Impagliazzo (red.), Najnowsza historia Kościoła. Katolicy i kościoły chrześcijańskie w czasie pontyfikatu Jana Pawła II (1978-2005), Wydawnictwo M, Kraków, 141-172. Turner H.W., 1967, A typology for african religious movements, Journal of Religion in Africa, 1(1), 1-34. Internetowe bazy danych The global religious landscape, 2012, PewResearchCenter, http://www.pewforum.org/2012/12/18/ global-religious-landscape-exec/ (dostęp: 12.03.2017). Jewish virtual library, 1998-2017, http://www.jewishvirtuallibrary.org/jewish-population-of-the-world (dostęp: 12.03.2017). Most Buddhist Nations, 2010, http://www.thearda.com/QL2010/QuickList_38.asp (dostęp: 12.03.2017). Independent African Churches in the context of religious transformations in Africa Abstract: The political and socio-economic situation has had a profound impact on the religious structure of Africa. In the 20,h century, not only was there an increase in the number of the faithful of the universalist religions, e.g. Islam and Christianity, but also in that of non-believers, while the number of the faithful of indigenous religions declined. Particularly dynamic changes involving not only quantitative tranformations (an increase in the number of believers), but also qualitative ones (the emergence of new religious movements) were observed in Christianity. At the end of the 19th century, the first religious communities added to the group of African Independent Churches were established. The purpose of this article is to characterize these processes and their results in the form of creation of many Independent African Churches, and to indicate their place in the religious structure of Africa. Keywords: Africa, religions, African Independent Churches. 46 Iryna Blazherich Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Wartości kulturowe w działalności białoruskich gospodarstw agrotu ry sty czny ch Zarys treści: Agroturystyka jest jedną z najbardziej dynamicznie rozwijających się form turystyki na Białorusi. Z każdym rokiem, począwszy od 2006 r., następuje znaczny wzrost liczby gospodarstw agroturystycznych. Największa liczba gospodarstw znajduje się w obwodach: mińskim, witebskim, grodnieńskim i brzeskim. Wraz ze wzrostem liczby gospodarstw zwiększa się ich konkurencyjność, rośnie zapotrzebowanie na wysokiej jakości usługi, a to z kolei przekłada się na zachowanie dziedzictwa kulturowego obszarów wiejskich. W niniejszym artykule nacisk został położony na wzajemne relacje agroturystyki i turystyki kulturowej. Głównym celem artykułu jest identyfikacja czynnika „kulturowego” jako nowości w ofercie turystycznej gospodarstw agroturystycznych na Białorusi. Badania objęły inwentaryzację gospodarstw agroturystycznych oraz rozpoznanie znaczenia wartości kulturowych w ich działalności. Stówa kluczowe: Białoruś, gospodarstwa agroturystyczne, agroturystyka, wartości kulturowe. Wprowadzenie Agroturystyka (ang. agritourism, farm tourism) jest specyficzną formą ruchu turystycznego, charakterystyczną dla terenów wiejskich. Określenie danego miejsca noclegowego jako gospodarstwa agroturystycznego jest precyzyjnie zdefiniowane. W Polsce obiekt agroturystyczny musi spełniać następujące warunki, aby móc zakwalifikować się do zwolnienia podatkowego: Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa - usługi świadczone są w ramach gospodarstwa rolnego, - liczba wynajmowanych pokoi nie przekracza pięć, - wynajmujący prowadzi czynne gospodarstwo rolne o powierzchni minimum 1 ha (Agroturystyka zgodna z prawem 2004). Gospodarstwem agroturystycznym jest gospodarstwo rolne prowadzące dodatkowo działalność w zakresie usług noclegowych i żywieniowych, wykorzystując własne zasoby mieszkalne oraz własną produkcję rolniczą (Kurek 2007). Problemem w Polsce i innych krajach jest fakt, że wiele obiektów noclegowych nie spełnia wymogów gospodarstw agroturystycznych, choć używa właśnie tej nazwy rodzajowej. Przepisy w tym zakresie są dużo bardziej liberalne niż w przypadku hoteli, gdzie standardy korzystania i posługiwania się nazwą hotel są restrykcyjne (Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych, Dz.U. Nr 133, poz. 884)¹. Na Białorusi obiekt agroturystyczny powinien spełniać następujące warunki (Rozporządzenie Prezydenta RB 02.06.2006 № 372 O merach po razwitiju agroekoturizma w RB; w red. Rozporządzenie Prezydenta RB 01.03.2007 № 116): - wynajmujący prowadzi działalność rolniczą i/lub przetwórstwo produktów rolnych, - wynajmujący posiada mieszkanie na terenie wiejskim, z odpowiednimi warunkami sanitarnymi i technicznymi, urządzone zgodnie z warunkami panującymi w danym regionie, - wynajmujący posiada pokoje dla turystów, - wynajmujący ma możliwości zapoznania turystów z obiektami przyrodniczymi i historycznymi, jak również z tradycjami narodowymi i kulturowymi regionu. Pojęcie agroturystyki jest inaczej rozumiane przez turystów, którzy, wyjeżdżając na wieś, zamierzają poznać produkcję rolną i/lub wypoczywać w środowisku wiejskim. Dla gospodarstw agroturystycznych świadczenie usług agroturystycznych to łączenie rożnych form hotelarstwa, gastronomii, rekreacji, wypoczynku, sportu, lecznictwa i rehabilitacji. Agroturystyka jest pojęciem często mylonym z turystyką wiejską. To ostatnie określenie odnosi się do każdej formy turystyki w środowisku wiejskim i wykorzystującym jego zasoby. Turystyka wiejska składa się z: turystyki na obszarach wiejskich, turystyki na obszarach leśnych, turystyki w czynnych gospodarstwach rolnych. Turystyka wiejska jest pojęciem nadrzędnym w stosunku do agroturystyki (Sznajder, Przezbórska 2006). Usługi agroturystyczne mogą być wprowadzone na rynek przez właścicieli gospodarstw agroturystycznych lub przez przedstawicieli reprezentujących ich interesy. Dlatego pobyt turysty w gospodarstwie agroturystycznym może łączyć się z atrakcjami wiejskimi oferowanymi przez region, inne gospodarstwa agroturystyczne regionu i mieszkańców wsi. Na Białorusi agroturystyka jest przede wszystkim sposobem na powiększenie dochodu gospodarstwa agroturystycznego przez wykorzystanie zasobów, które są już wykorzystywane w celach zarobkowych. ¹ www.isap.sejm.gov.pl/, Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (Dz.U. Nr 133, poz. 884) (dostęp: 15.03.2015). 48 Wartości kulturowe w działalności białoruskich gospodarstw agroturystycznych Według Sikory (2012) zasoby gospodarstwa agroturystycznego to: - kapitał rzeczowy (maszyny rolnicze), - kapitał finansowy, który może być przeznaczony na realizacje przedsięwzięć inwestycyjnych, - kapitał ludzki (liczebność rodziny, umiejętności i kwalifikacje jej członków), - kapitał naturalny (ziemia, złoża naturalne), - zwierzęta gospodarskie, sprzęt turystyczny i inne. Zasoby otoczenia gospodarstwa agroturystycznego to: - walory krajobrazowe wsi i okolicy (wodne i lądowe), - atrakcje stworzone przez człowieka (przyrodnicze, architektoniczne, kulturalne, rekreacyjne), - infrastruktura (restauracje, tereny rekreacyjne, banki, bezpieczeństwo publiczne, placówki zdrowia, prasa, telewizja, sklepy, domy kultury), - miejscowa społeczność i jej gościnność (Sikora 2012). Do zasobów gospodarstwa agroturystycznego należy również wsparcie i zainteresowanie się tą działalnością przez władze lokalne - administrację samorządową i rządową. Z zasobów, które gospodarstwo agroturystyczne wykorzystuje dla dodatkowego dochodu, wynika, że jest to instytucja ekonomiczno-społeczna łącząca pracę produkcyjną z życiem rodziny. Działalność gospodarstw agroturystycznych jest źródłem wielu korzyści. Dotyczą one zarówno samych gospodarstw, szerzej - obszarów wiejskich, jak i turystów. Agroturystyka jest korzystna dla mieszkańców obszarów wiejskich, ponieważ przyczynia się do (Agroturizm kak osnowa... 20 1 4²): - rozszerzania zakresu działalności, włączając w to rzemiosło ludowe, łowiectwo i rybołówstwo, - ochrony środowiska, - orientacji ludności wiejskiej na stosowanie produktów ekologicznych podczas przygotowania posiłków dla turystów, - pomocy w utrzymaniu tradycyjnego sposobu życia mieszkańców peryferyjnych regionów oraz troski o zachowanie lokalnej sfery społeczno-kulturalnej. Agroturystyka jest atrakcyjna dla turystów, ponieważ harmonijnie łączy elementy aktywnego wypoczynku, ekologicznego i zdrowego żywienia. Zawiera w sobie element poznawczy, wysoki potencjał rekreacyjny, a także cechuje ją przystępność cen. Ponadto turyści mają bezpośredni kontakt z przyrodą, z miejscową ludnością, a także uczestniczą w życiu gospodarstwa rolnego (Wiatrak 1996). Agroturystyka, jako jedna z form turystyki wypoczynkowej, może jednocześnie współ-występować z innymi formami turystyki, takimi jak: - ekoturystyka, - turystyka na obszarach wiejskich, www.riss.ru/, Agroturizm kak osnowa ustojcziwogo razwitija selskoj miestnosti (dostęp: 15.03.2015). 49 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa - etnoturystyka i turystyka kulturowa (odwiedzanie interesujących części kraju, z poznaniem bytu i kultury narodów zamieszkujących te miejsca), - turystyka kulinarna (poznanie miejscowej kuchni), - geoturystyka (podróżowanie w celach naukowych, poznawczych, rozrywkowych i innych z użyciem geologicznych i geograficznych obiektów przyrody), - odpoczynek podmiejski (Sistemnoje formirowanije agroturizma 2012). W niniejszym artykule szczególny nacisk został położony na wzajemne relacje między agroturystyką a turystyką kulturową. Obserwuje się bowiem, że wzrost liczby gospodarstw agroturystycznych, poszerzenie ich oferty turystycznej oraz wzrost konkurencyjności wśród nich, powoduje eksponowanie tego, co jest wyjątkowe, tam gdzie one występują i co wyróżnia je spośród innych. Przyczynia się to tym samym do kultywowania miejscowych zwyczajów, kultury i do zachowania dziedzictwa materialnego. Agroturystyka sprzyja rozszerzeniu sfery działalności mieszkańców wsi. Lista usług w sektorze agroturystycznym jest długa, co odróżnia go od innych segmentów rynku turystycznego. Celem artykułu jest identyfikacja czynnika kulturowego jako elementu usług agroturystycznych na Białorusi. W ramach badań przeprowadzono inwentaryzację gospodarstw agroturystycznych i określono ich ofertę kulturową. Wykorzystano dane stowarzyszeń odpowiedzialnych za agroturystykę, Urzędów Statystycznych oraz dokonano szczegółowej analizy literatury związanej z powyższym tematem. Agroturystyka na Białorusi - stan i kierunki rozwoju Agroturystyka jest jedną z najbardziej dynamicznie rozwijających się form działalności turystycznej na Białorusi i atrakcyjnym sposobem odpoczynku dla mieszkańców tego kraju, jak i zagranicznych gości (Pirozhnik 2015, 2017). Z punktu widzenia prawa podatkowego sektor ten ma tutaj korzystne warunki do rozwoju. Białoruskie gospodarstwa nie płacą podatków za prowadzenie działalności agroturystycznej, jeśli ilość pokoi nie przekracza 10. Z każdym rokiem, począwszy od 2003 r., obserwuje się znaczny wzrost liczby gospodarstw agroturystycznych na Białorusi. Według katalogów sporządzonych na podstawie danych Białoruskiej Organizacji Pozarządowej (ВОР) „Wakacje na wsi” w 2010 r. liczba aktywnych gospodarstw agroturystycznych wynosiła ponad 300 i ta liczba stale rośnie. Szczegółowe dane z lat 2003-2010 przedstawia rycina nr 1. Z kolei według danych Narodowego Komitetu Statystycznego Republiki Białorusi (2014’) liczba gospodarstw turystyki wiejskiej jest znacznie wyższa niż dane przedstawione przez ВОР „Wakacje na wsi”. Dane te obrazuje rycina nr 2. Katalogi osiedli wiejskich, prezentowane przez ВОР „Wakacje na wsi”, obejmują tylko te gospodarstwa, które rzeczywiście świadczą usługi dla turystów. Gospodarstwa, które nie są wystarczająco przygotowane do przyjmowania gości, nie znajdują się w katalogu ³ Narodowy Komitet Statystyczny Republiki Białorusi - www.belstat.gov.by/ (dostęp: 01.02.2015). 50 Wartości kulturowe w działalności białoruskich gospodarstw agroturystycznych Ryc. 1. Liczba aktywnych gospodarstw agroturystycznych na Białorusi w latach 2003-2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BOP „Wakacje na wsi”. Ryc. 2. Liczba gospodarstw agroturystycznych na Białorusi w latach 2006-2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NKS. działających gospodarstw agroturystycznych. W rezultacie istnieje znaczna różnica między danymi przedstawionymi przez Narodowy Komitet Statystyczny (zarejestrowane gospodarstwa turystyki wiejskiej) a danymi organizacji „Wakacje na wsi” (podmioty turystyki wiejskiej). Ta ostatnia to białoruska organizacja pozarządowa (2002), która zrzesza ludność wiejską chcącą pracować w sektorze turystyki wiejskiej. Jednym z jej statutowych zadań jest promocja agroturystyki na poziomie zarówno lokalnym, regionalnym, jak i krajowym. Z danych uzyskanych z Komitetu Statystycznego Republiki Białorusi (2014) wynika, że gospodarstwa agroturystyczne na Białorusi są rozmieszczone nierównomiernie, a świadczone przez nie usługi różnią się w zależności od specyfiki regionu. Liczbę gospodarstw agroturystycznych z podziałem na poszczególne obwody (województwa) i lata przedstawiono w tabeli nr 1. Największa liczba gospodarstw znajduje się w obwodach: mińskim, witebskim, grodnieńskim i brzeskim. Najmniejsza zaś w mohylewskim, co związane jest z niekorzystną sytuacją ekologiczną w regionach dotkniętych skutkami awarii w elektrowni atomowej w Czarnobylu. Obecnie agroturystyka na Białorusi rozwija się w trzech głównych formach (zakresach). 1) Tworzenie wiosek turystycznych zbudowanych z elementów tradycyjnej architektury wiejskiej na bazie istniejących osiedli. Przykładami tego modelu są: Muzeum Dawnych Technologii i Rzemiosła „Dudutki” (obwód miński), Muzeum Etnograficzne „Białoruska wieś” (obwód mohylewski), Białoruskie Muzeum Architektury i Życia „Stroczycy” (obwód miński). Obiekty te przystosowane są do przyjęcia zarówno gości weekendowych, jak i turystów na dłuższy wypoczynek. Specjalizują się również w organizacji imprez kulturalnych. Wioski turystyczne w istotny sposób przyczyniają się do rozwoju nie tylko agroturystyki, lecz także całego sektora usług turystycznych na Białorusi. ⁴ Białoruska Organizacja Pozarządowa „Wakacje na wsi”, www.ruralbelarus.by/ (dostęp: 01.02.2015). 51 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa 2) Tworzenie kompleksów rolniczych na bazie rolniczych spółdzielni produkcyjnych. Jednym z przykładów takich obiektów jest kompleks agroturystyczny „Korobczyce” JSC Grodzieńskiego Kombinatu Mięsnego w miejscowości Korobczyce (obwód grodnień-ski). Obiekty takie cieszą się szczególną popularnością wśród rodzin z dziećmi, organizatorów imprez firmowych oraz okolicznościowych uroczystości. 3) Agroturystyka jako organizacja wypoczynku z zakwaterowaniem i wyżywieniem w domach i zagrodach wiejskich. Taka forma rozwoju pozostaje najbardziej zbliżona do polskiego modelu funkcjonowania agroturystyki. Właścicielami obiektów są tutaj osoby prywatne, które w swoich gospodarstwach rolnych oferują gościom usługi turystyczne (Dorogenskij 2012). Tab. 1. Liczba gospodarstw agroturystycznych na Białorusi w latach 2006-2013 Obwody 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Brzeski 4 32 75 146 151 178 199 253 Witebski 5 50 157 273 322 359 401 449 Homelski 5 11 31 60 131 332 358 289 Grodnieński 11 33 70 156 180 185 229 246 Miński 7 46 125 214 255 304 412 482 Mohylewski 2 14 16 78 208 218 176 162 Źródło: opracowane własne na podstawie danych Narodowego Komitetu Statystycznego RB. Ocena atrakcyjności gospodarstw agroturystycznych Białorusi Badania socjologiczne przeprowadzone przez białoruskich ekspertów w dziedzinie turystyki wykazały wysoką ocenę atrakcyjności gospodarstw agroturystycznych na Białorusi (Gribow i in. 2012). Badania były prowadzone w 2014 r. na Białorusi w dwóch etapach na grupie 46 białoruskich ekspertów w sferze turystyki wiejskiej. Jako metodę badawczą zastosowano kwestionariusz wywiadu. Pierwszy etap dotyczył oceny atrakcyjności gospodarstw agroturystycznych dla turystów z zagranicy. Respondenci wskazywali, co składa się na atrakcyjność gospodarstw agroturystycznych na Białorusi. Ankietowani mogli wskazać kilka odpowiedzi, dlatego wartości nie sumują się do 100%. Najwyżej ocenione zostało środowisko przyrodnicze, gościnność mieszkańców wsi i tradycje ludowe. Pełne wyniki obrazuje tabela nr 2. Drugi etap dotyczył oceny atrakcyjności usług oferowanych w gospodarstwach agroturystycznych. Zastosowana została analogiczna metodologia, a więc respondenci mieli możliwość wyboru kilku odpowiedzi. Za najbardziej atrakcyjną usługę w gospodarstwach 52 Wartości kulturowe w działalności białoruskich gospodarstw agroturystycznych uznano serwowaną żywność opartą na ludowych tradycjach i kuchni narodowej, ciepłe powitanie i gościnność oraz oferowane usługi przewodnickie. Pełne dane ilustruje tabela nr 3. Elementy kulturowe, które składają się na atrakcyjność gospodarstw agroturystycznych na Białorusi, to przede wszystkim: tradycje ludowe, kuchnia regionalna oraz proponowane przez gospodarzy wycieczki. Tymi właśnie kryteriami kierują się najczęściej turyści odwiedzający gospodarstwa agroturystyczne na Białorusi. Tab. 2. Cechy atrakcyjności gospodarstw agroturystycznych na Białorusi dla turystów z zagranicy Kategoria Odsetek odpowiedzi [%} Kuchnia narodowa 32,5 Tradycje ludowe 54,3 Zielone szlaki 50,0 Gościnność mieszkańców wsi 54,3 Dziedzictwo niematerialne 10,9 Zabytki 52,2 Środowisko przyrodnicze 71,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych (Gribow i in. 2012). Tab. 3. Cechy atrakcyjności gospodarstw agroturystycznych na Białorusi w opinii turystów krajowych Kategoria Odsetek odpowiedzi [%) Transport z przystanku 41,3 Dobre warunki sanitarne 50,0 Gościnność gospodarzy 67,4 Produkcja i sprzedaż wyrobów rękodzielniczych 28.0 Organizacja wędkowania, grzybobrania itp.... 36,9 Wypożyczanie sprzętu sportowego 15,7 Usługi przewodnickie 60,9 Kuchnia narodowa 76,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie (Gribow i in. 2012). Elementy kulturowe gospodarstw agroturystycznych na Białorusi Na podstawie literatury opisującej badania nad specyfiką ofert gospodarstw agroturystycznych na Białorusi wydzielono elementy kulturowe gospodarstw agroturystycznych, które można podzielić na dwie podstawowe kategorie - dziedzictwo materialne i dziedzictwo niematerialne. Do dziedzictwa materialnego zaliczają się przede wszystkim obiekty agroturystyczne. Cechuje je duża różnorodność oraz przeznaczenie dla różnych grup turystycznych. Do obiektów agroturystycznych należą: 53 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa - chaty/zabytkowe dworki dla najbardziej wymagających turystów („Buslianka”, „Domek w ogrodzie”, „Bobrowa chata”, „Pański ogród”, „Nad Niemnem”, „Novoselki”, „Prilucz-ki” i in.). Posiadają one największą wartość kulturową. Ich odnowienie i wykorzystanie do celów turystycznych często uchroniło te obiekty przed dewastacją i zapomnieniem; - gospodarstwa na bazie domów wiejskich („Gryka”, „Rzeczna”, „Raj”, „Dokudowo”, „Ko-marowo”, „Dom artysty”). Reprezentują one tradycyjne typy zabudowy wiejskiej na Białorusi; - „dacze”, letnie wakacyjne domy w wioskach („Solowuszka”, „Iv-Le”, „Chmiel” i in.). Przeważnie jest to nowy typ budownictwa o niewielkiej wartości kulturowej; - gospodarstwa w stylu nietypowym („Młynek”, „Krollova chata”, „Raj utracony”, „Waliance”, „Stary Młyn” i in.). Wybrane przykłady gospodarstw agroturystycznych zostały zaprezentowane na rycinie 3. Kolejną materialną wartością kulturową gospodarstw agroturystycznych na Białorusi jest wyposażenie samych gospodarstw, na które składają się ekspozycje starego sprzętu rolniczego oraz przedmioty codziennego użytku. Oprócz standardowej usługi noclegowej gospodarstwa agroturystyczne na omawianym terenie świadczą również usługi dodatkowe, tworząc w ten sposób niematerialne elementy kulturowe. Przeprowadzone badania inwentaryzacyjne wykazały następujące elementy dziedzictwa niematerialnego (w nawiasach podano przykłady gospodarstw, w których dana usługa jest świadczona): - spływy rzeką na tratwach i kajakach („Nad Niemnem”, „Krollova chata”, „Nowoselki”, „Rzeczna”); - warsztaty z garncarstwa, plecenia słomy, rzeźby w drzewie, wycinanki - białoruskiej, narodowej sztuki cięcia papieru („Priluczki”, „U Duboczka”, „Dom artysty”, „Słowiczek”, „Rzeczna”, „Siedziba kowala”, „Kliuszczany”, „Uciecha”, „Złota Podkowa”), lekcje ogrodnictwa („Miodowa Polana”); - organizacja spektakli folklorystycznych i muzycznych („Siedziba Grzesia”, „Demeh”, „Młynek”); - organizacja koncertów zespołów folklorystycznych („Lidzkie gospodarstwo”, „Dom na wsi ); - organizacja obrzędowych świąt, takich jak „Kupała” („Karoliński Folwark Tyzenhauza”), - serwowanie lokalnych specjałów (bliny, gołąbki) („Karoliński Folwark Tyzenhauza”); - pojedynki rycerskie („Domek na wsi”); - przejażdżki bryczką („Hippika”, „Korobczyce”). Wraz ze wzrostem liczby gospodarstw, zwiększeniem się ich konkurencyjności, rośnie zapotrzebowanie na wysokiej jakości usługi, a to z kolei przekłada się na zachowanie dziedzictwa kulturowego obszarów wiejskich. Przywrócenie niematerialnego dziedzictwa kulturowego jest bardzo ważne nie tylko dla rozwoju agroturystyki, ale także dla zachowania dziedzictwa kulturowego, które zostało zniszczone w czasach sowieckich. Dla przykładu, w miejscowości Grodnieńskiej (powiat Stolin), gdzie większość mieszkańców tradycyjnie zajmowała się garncarstwem, z inicjatywy władz lokalnych wielokrotnie przeprowadzano 54 Wartości kulturowe w działalności białoruskich gospodarstw agroturystycznych naloty policyjne w celu znalezienia i zniszczenia pieców do wypalania garnków. Obecnie garncarstwo w gospodarstwach agroturystycznych tego regionu ponownie się rozwija. Tworzenie nowych, dodatkowych usług o lokalnym charakterze może spowodować wzrost atrakcyjności gospodarstwa, a przez to zwiększyć zainteresowanie nim wśród turystów krajowych i zagranicznych. Ponadto tego rodzaju usługi dodatkowe promują rozwój wiejskiej inicjatywy poprzez ochronę niematerialnego dziedzictwa kulturowego i poszerzenie wiedzy turystów o kulturze ludowej, dzięki kontaktowi z tradycyjną kulturą i obyczajami, udziałowi w festiwalach, uroczystościach, obrzędach i świętach lokalnych, poznanie lokalnej sztuki i rzemiosła. W tabeli nr 4 przedstawiono charakterystyczne cechy gospodarstw agroturystycznych wraz z oferowanymi usługami w poszczególnych obwodach Białorusi. Zróżnicowanie gospodarstw agroturystycznych na Białorusi można również obserwować na podstawie wielkości dochodów w poszczególnych obwodach w 2011 r. według informacji BOP „Wakacje na wsi”. Dane te przestawiono w tabeli nr 5. Dane w tabeli 5. pokazują, że największa popularność agroturystyki oraz wielkość obrotów finansowych występuje w obwodzie mińskim, wiąże się to z bliskością stolicy. Na drugim miejscu znajduje się obwód witebski, co związane jest z występowaniem na tym terenie jezior, których w tym obwodzie jest najwięcej na Białorusi. Na trzecim miejscu znajduje się obwód brzeski, ma to związek z sąsiedztwem Puszczy Białowieskiej oraz Polski. Cechą charakterystyczną gospodarstw agroturystycznych na Białorusi, w ramach świadczonych usług, są również oferowane przez gospodarzy wycieczki. Korzystanie z nich jest wśród białoruskich turystów bardzo popularne. Można wyróżnić następujące warianty wycieczek (za: Malejczuk, Chwagina 2013): - spacery organizowane przez gospodarzy po okolicy. W tym przypadku gospodarz występuje w roli przewodnika, który pokazuje przyrodnicze ciekawostki i zabytki historyczne, udzielając informacji o znanych mu obiektach. Doskonałym przykładem są spacery proponowane w gospodarstwie agroturystycznym „Duboje nad Piną”; - wycieczki prowadzone przez miejscowych krajoznawców, nauczycieli szkolnych, współpracowników muzeów położonych blisko gospodarstw agroturystycznych; - wycieczki prowadzone przez licencjonowanych przewodników z pobliskiego miasta odwiedzanego przez turystów. Przykładowo, zwiedzanie (zgodnie z przedstawionym programem) pobliskiego Pińska przez zagranicznych turystów wypoczywających w gospodarstwie agroturystycznym „Poleskie życie” w Koszewiczach; - zwiedzanie najbliższych muzeów. W powiecie iwanowskim - zwiedzanie Motolskiego Muzeum Twórczości Ludowej; - wycieczki produkcyjne do różnych przedsiębiorstw rolnych i przemysłowych; - stworzenie trasy turystycznej opartej na potencjale kilku gospodarstw, atrakcyjnych i połączonych w spółkę. Doskonałym przykładem takiego związku jest zielony szlak „Wołożyńskie podarunki”. Wycieczki te, łącząc w sobie agroturystykę z turystyką kulturową, mają dla odwiedzających duże wartości poznawcze. Zapoznają bowiem turystów nie tylko z walorami wypoczynku w gospodarstwie, lecz także z dziedzictwem historycznym całego regionu. Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Tab. 4. Charakterystyczne cechy gospodarstw agroturystycznych w poszczególnych obwodach Obwód Charakterystyka - lider jeśli chodzi o liczbę gospodarstw; - duża liczba gospodarstw z oferowaną tradycyjną kuchnią białoruską: .Hanka’, „Marcynowa Gęś’, .Michałowo’, .Strusiowy kącik’, .Yves Lee", .Kahane", .Nastia", .Priluczki"; Miński - rozwijające się usługi Spa i Wellness, aromaterapia w gospodarstwach: .Krewniaczek*, .Chata*, .Wesoła chata’; - duża ilość ośrodków jazdy konnej I hipoterapii: .Tęcza’, .Sowa’, .Sosnowy las*, .Szpakowszczyzna", .Biwak’ (Razwlieczenij w duche... 2012). - organizacja wycieczek do twierdzy brzeskiej i muzeum .Berestie' (gospodarstwo .Kalinka’); - sąsiedztwo Parku Narodowego Puszcza Białowieska (zagroda .Las*); Brzeski - Muzeum .Wiejska chata’ (gospodarstwo Jałuże'); - dom i muzeum Tadeusza Kościuszki na Krupczyckim Polu (gospodarstwa .Rzeczna’, .Zdidowo"); - miejsce urodzenia Adama Mickiewicza - dworek Zaosie (gospodarstwo .Stawy"); - wycieczki rowerowe i spływy kajakowe (gospodarstwo .Młynek*); (Pańko, Lukjanicz 2013). - obok obwodu mińskiego, lider w tworzeniu i rozwoju gospodarstw agroturystycznych; - przewagę nad konkurencją daje mu Park Narodowy .Jeziora Brasławskie*; Witebski - festiwal turystyki wiejskiej .Festiwal Zaborski*; - najbardziej popularne gospodarstwa to: .Choinki -wakacje", .Mazumy Brzeg’, .Krolowa chata", .Horeń". - trasa turystyczna .Złoty Pierścień Homelszczyzny”; Homelski - popularne gospodarstwa agroturystyczne to: .Pański Ogród", .Miłogradska', .Zagroda’, .Gospodarstwo dziadka Tałasza’, .Swidnoje". - najbardziej znane gospodarstwa agroturystyczne to: .Słoneczko', .Piaszczysty brzeg', .W gaiku*, .U Kniazia w Liubiurze"; Mohylewski - turystyczno-rozrywkowy kompleks .Białoruska wieś etnograficzna XIX wieku’, 2 km od Mohylewa. Obejmuje ona kompleks kulturalno-rozrywkowy .Tawerna" oraz .Miasto Mistrzów". Przybliża on swoim gościom sposób życia białoruskich rzemieślników XIX w., wraz ze specjałami narodowej kuchni białoruskiej (Gajdukiewicz, Dobryniec 2013). - duża liczba zachowanych zabytków historii i kultury stymulująca rozwój agroturystyki; - gospodarstwo .Nad Niemnem" najlepsze gospodarstwo agroturystyczne Republiki Białoruś Grodzieński w 2008-2009; - wioska Dokudovo, w której działa najwięcej, bo aż pięć zagród agroturystycznych: .Dukudowo’, .Na promie’, .Wałyńce", .Dwa Busły”, .Nad Narwią"; - najbardziej znane obiekty: .Karobczyce’ oraz .Hippika". Źródło: opracowanie własne. 56 Wartości kulturowe w działalności białoruskich gospodarstw agroturystycznych Tab. 5. Liczba gospodarstw agroturystycznych w obwodach oraz wielkość obrotów finansowych w 2011 r. Obwód Liczba gospodarstw agroturystycznych Wielkość obrotów finansowych (min bel.rub.) Brzeski 178 2333,3 Witebski 359 3194,1 Homelski 322 1696,7 Grodnieński 185 2439,3 Miński 304 8609,7 Mohylewski 218 2151,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych za 2011 r. BOP „Wakacje na wsi.” Ryc. 3. Przykłady obiektów agroturystycznych na Białorusi Źródło: zasoby sieci Internet. Przykłady ofert gospodarstw agroturystycznych Przedstawione przykłady gospodarstw agroturystycznych pokazują różnorodność oferowanych usług i profili ich działalności. Rzadko zdarza się gospodarstwo, które profiluje swoją działalność tylko w jednym kierunku, np: farma dla dzieci, edukacja, hodowla zwierząt, ogrodnictwo, potrawy narodowe. Gospodarstwa agroturystycznego „Za mostoczkom” (wieś Zamostiany) (Tarasionok 2014) nie można zakwalifikować jako monospecjalistyczne, bo łączy w sobie ofertę: lokalnych potraw, edukację, sport, rekreację, promowanie obiektów kultury materialnej. Gospodarstwo oferuje następujące usługi agroturystyczne i elementy infrastruktury turystycznej: 57 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa - pobyt w wiejskim domu, - dania narodowej kuchni, - wypożyczenie łodzi, rowerów, - pole do siatkówki, badmintona, minipiłki nożnej, możliwość gry w tenisa stołowego, rzutki, - zagospodarowane miejsce dla wypoczynku przy ognisku, hamaki, basen, ruska bania, pokój z kominkiem, - zajęcia edukacyjne na temat rybołówstwa, nurkowania, - zajęcia z ogrodnictwa, - jednodniowe rejsy łodzią po rzece (15 km) przez zabytkowe miejscowości z przystankami w innych gospodarstwach agroturystycznych i przez Puszczę Nalibocką, - wycieczki rowerowe z przystankami w innych gospodarstwach agroturystycznych, - piesze wędrówki do zabytkowych obiektów, - wyjazdy z przewodnikiem do zabytkowych miast rejonu, - zwiedzanie gospodarstwa agroturystycznego i wsi z przewodnikiem. Gospodarstwo agroturystyczne „Strausiny ugolok" (wieś Kutenia) (Tarasionok 2014) specjalizuje się w hodowli czarnych strusi. Oferuje następujące usługi agroturystyczne: - pobyt w gospodarstwie, - wędrówka w gospodarstwie i obserwowanie strusi, - dania narodowej kuchni oraz dania mięsne ze strusia, - wędrówki do zabytkowej miejscowości na wsi. Gospodarstwo „Ganka” (wieś Epimahi) (Tarasionok 2014) specjalizuje się w różnych kierunkach działalności: sport, rekreacja, promocja obiektów niematerialnej i materialnej kultury. Oferuje następujące usługi agroturystyczne i elementy infrastruktury turystycznej: wyposażenie dla siatkówki, wypożyczalnia rowerów, rybołówstwo, bania, wieczory muzyczne z lokalnymi twórcami, wesela w obrzędzie starobiałoruskim, świętowanie świąt starobiałoruskich w autentycznym stylu, tradycyjne dania starobiałoruskiej kuchni. Gospodarstwo „Poleski tradycji” (wieś Andronowo) z kolei zajmuje się: organizowaniem zabaw dla dzieci, promowaniem obiektów kultury niematerialnej i materialnej, organizacją programów kulturowych. Oferuje następujące usługi agroturystyczne i elementy infrastruktury turystycznej: plac dla dzieci, tradycyjne dania narodowe, śpiewy narodowe, możliwość sfotografowania się w strojach narodowych, wędrówki do zabytkowych miejsc i obiektów, organizacja wesel, narodowe tańce. Zakończenie Agroturystyka odgrywa bardzo ważną rolę w procesie podtrzymywania tradycji i kultury obszarów wiejskich na Białorusi. Wobec rosnącej liczby gospodarstw agroturystycznych, aby zapewnić sobie większą konkurencyjność na rynku, poszczególne obiekty proponują gościom wiele atrakcji, zachowując tym samym pośrednio lokalne kulturowe dziedzictwo materialne i niematerialne. Rozszerzenie oferty świadczonych usług ma wymierne korzyści dla gospodarzy. Pozwala bowiem wydłużyć sezon turystyczny ograniczony zazwyczaj 58 Wartości kulturowe w działalności białoruskich gospodarstw agroturystycznych do miesięcy letnich. Organizacja świąt obrzędowych w różnych porach roku, także zimą, koncertów czy innych wydarzeń kulturalnych pozwala przyciągać ruch turystyczny przez cały rok, zwiększając tym samym dochody z turystyki. Wypoczynek w gospodarstwach agroturystycznych na Białorusi jest bardzo korzystny również dla gości z zagranicy. W tym typie bazy noclegowej występuje bowiem brak podziału na turystów z Białorusi i obcokrajowców, typowego dla sieci hotelowych, w których to przewidziane są inne stawki cenowe w zależności od pochodzenia turystów. Wobec mniejszej oferty noclegowej oferowanej przez hotele, hostele i pensjonaty, gospodarstwa agroturystyczne odgrywają istotną rolę w strukturze bazy noclegowej na Białorusi. Są najbardziej dynamicznie rozwijającą się formą turystyki w tym kraju. Problemem agroturystyki na Białorusi jest brak wystarczającego wsparcia i doradztwa ze strony państwa oraz instytucji związanych z turystyką, a także brak możliwości pozyskania funduszy ze źródeł zewnętrznych. Na poprawę zasługuje również informacja oraz promocja tej tak ważnej dla kraju formy turystyki. Literatura Dorogenskij A., 2012, Problemy i specyfika razwitija agroturizma w RB, Ustojcziwoje razwitije ekonomiki, Polieskij Gosudarstwiennyj Uniwersitet, Pińsk, 106-107. Gajdukiewicz L., Dobryniec O., 2013, Regionalnaja specyfika razwitiaja agroekoturizma w RB, Trudy fakulteta miezdunarodnych otnoszenij, 4, Mińsk, 82-85. Gribow G„ Lysiuk M., Sokolowskaja M., 2012, Agroekoturizm w predstawlenijach Beloruskich ekspertów: socyologiczeskij analiz, Westnik Brestskogo Uniwersiteta, Brest. Kurek W., 2007, Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Malejczuk E., Chwagina T., 2013, Ekskursii w agroturisticzeskom produkte. Naucznyjpotencyal molo-diozy - buduszczemu Belarusi, Poleskij Gosudarstwennyj Uniwersitet, Pińsk. Mozgowaja O., 2009, Kaczestwo i konkurencja agroekoturizma Belarusi. Belarus w sowremennom mirę, Belarus Gosudarstwiennyj Uniwersitet, Mińsk, 228-229. Pańko A., Lukjanicz B„ 2013, Charakterystika sredstw razmieszczenija turistow w Brestskoj obla-sti, Ustojcziwoje razwitije ekonomiki: sostojanije, problemy, perspektywy, Poleskij Uniwersitiet, Pińsk, 178-181. Pirozhnik I., 2015, Rozwój usług agroturystycznych na rynku turystycznym Białorusi, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Ekonomiczne Problemy Turystyki, 2 (30), 87-107. Pirozhnik I., 2017, Geography of tourism ofthe Republic of Belarus, [w:] K. Widawski, J. Wyrzykowski (red.) The geography of tourism of Central and Eastern European countries, Springer, 19-70. Sikora J., 2012, Agroturystyka. Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa. Tarasionok A., 2014, Biznes w agro- i ekoturizme: posobije, Izdatelstwo Czetyri czetwierti, Mińsk Sznajder M„ Przezbórska L„ 2006, Agroturystyka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Wiatrak A., 1996, Wpływ agroturystyki na zagospodarowanie obszarów wiejskich, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, 34-45. 59 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Źródła internetowe Białoruska Organizacja Pozarządowa „Wakacje na wsi”, www.ruralbelarus.by/ (dostęp: 01.02.2015) http://by.holiday.by/, Agroturisticzeskij kompleks „Korobczicy” (dostęp: 10.02.2015) http://by.holiday.by/dom/estates/priluchki, Priluczki (dostęp: 01.02.2015) http://globus.tut.by/strochica/index.htm, Muzej narodnoj architektury i byta (dostęp: 01.02.2015) http://research-journal.org/, Sistemnoje formirowanije agroturizma (dostęp: 15.03.2015) http://usadby.by/agroekousadba-iv-le, Agroekousadba Iv-Le (dostęp: 15.03.2015) http://vusadbe.by/grodnenskaya-oblast/lidskiy-rayon/141-dokudovo.html, Dokudowo (dostęp: 15.03.2015) http://www.zodr.pl/ Agroturystyka zgodna z prawem, 2014 s. 5-25 (dostęp: 01.07.2015) Narodowy Komitet Statystyczny Republiki Białorusi - www.belstat.gov.by/ (dostęp: 01.02.2015) www.isap.sejm.gov.pl/, Ustawa o usługach turystycznych (dostęp: 15.03.2015) www.profit.tio.by/, Portal «Turyzm i odpoczynek», Razwleczenije w duche selskoj Idillii, iii czem zaniatsia na agrousadbie? (dostęp: 10.03.2015) www.riss.ru/, Agroturizm kak osnowa ustojcziwogo razwitija selskoj miestnosti (dostęp: 15.03.2015) www.smorgon.gov.by/ Ukaz Prezedenta RB 02.06.2006 № 372 O merach po razwitiju agroekoturi-zma w RB (w red. Ukazów Prezedenta RB ot 01.03.2007 № 116, ot 27.08.2008 N 185, ot09.03.2010 N 143, ot 26.11.2010 N614) (dostęp: 15.03.2015) Cultural values in tourist services of agro-tourism farms in Belarus Abstract: In this article, the focus is on the mutual relations of agro-tourism and cultural tourism. The main aim of this article is to identify the cultural factor as a novelty in the tourist product of agro-tourism in Belarus. The study included an inventory of agro-tourism farms and develop their cultural values. Keywords: Belarus, agro-tourism farm, farm tourism, cultural element. 60 Anita Bokwa Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet jagielloński w Krakowie Smog jako element mezoklimatu Krakowa Zarys treści: Zła jakość powietrza w Krakowie jest elementem mogącym obniżać atrakcyjność turystyczną miasta. Zanieczyszczenie powietrza uległo zmniejszeniu o ok. 70% od lat 70. XX w., ale nadal co roku znacznie przekroczone są normy stężeń pyłów PM 10 i PM2,5 oraz NOx, przy czym stężenia notowane w Śródmieściu są dużo wyższe od stężeń w innych dzielnicach. Złe warunki ae-rosanitarne Krakowa, obserwowane zwłaszcza w półroczu chłodnym, są skutkiem dużego udziału niskich emitorów w ogólnej liczbie źródeł zanieczyszczeń powietrza, złej jakości spalanych paliw oraz słabej naturalnej wentylacji miasta, co wynika z nakładania się oddziaływania zabudowy miejskiej i rzeźby terenu Krakowa i okolic na mezoklimat miasta. Słowa kluczowe: mezoklimat, zanieczyszczenia powietrza, Kraków, walory turystyczne. Walory klimatyczne, w tym jakość powietrza atmosferycznego, nie są zwykle uznawane za ważny element walorów turystycznych, z wyjątkiem miejscowości uzdrowiskowych, gdzie realizowana jest klimatoterapia. Do walorów turystycznych zalicza się bowiem elementy środowiska naturalnego oraz elementy pozaprzyrodnicze, które, wspólnie lub każdy z osobna, są przedmiotem zainteresowania turystów i decydują o atrakcyjności turystycznej (Kurek 2007). Wpływ zanieczyszczonego powietrza na zdrowie człowieka jest zagadnieniem od wielu lat szeroko omawianym, a ostatnio pojawia się coraz więcej informacji o tym, że jest to istotny element wpływający na jakość życia. Odwiedzając duże miasto, z góry musimy przyjąć, że jakość powietrza i warunki mikroklimatyczne są tam gorsze niż poza miastem, gdyż stała obecność dużej liczby osób na relatywnie małym obszarze oraz intensywna działalność gospodarcza i transportowa nieuchronnie generują znaczne emisje zanieczyszczeń powietrza, a zabudowa miejska istotnie modyfikuje warunki klimatu Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa lokalnego. Z drugiej jednak strony oczekujemy, że jakość powietrza będzie spełniać międzynarodowe normy wyznaczone na podstawie badań wpływu zanieczyszczeń powietrza na zdrowie ludzi. W przypadku Krakowa jakość powietrza jest elementem obniżającym atrakcyjność turystyczną miasta, rozumianą jako właściwości miejscowości wynikające z zespołu cech przyrodniczych i pozaprzyrodniczych, które wzbudzają zainteresowanie i przyciągają turystów (Kurek 2007). Znajduje to odzwierciedlenie w informacjach dla turystów, zamieszczanych w różnych źródłach internetowych (np. Stokes 2015, Kraków... 2013, Warning... 2016, Kraków 2016). Pozostaje to w kontraście z bardzo wysokiej jakości pozostałymi walorami turystycznymi, a są to przede wszystkim: zabytkowy układ urbanistyczny, potencjał i charakter akademicki, nagromadzenie wartości religijnych, zróżnicowana baza noclegowa (Mika, Kurek 2011). Nasuwa się zatem pytanie: dlaczego jakość powietrza w Krakowie nadal jest tak zła, pomimo licznych działań zmierzających do poprawy sytuacji i podejmowanych od wielu lat? Jakie są przyczyny wysokich poziomów zanieczyszczeń, w jakim stopniu należy za nie obwiniać działalność człowieka? A jaka jest rola czynników naturalnych? Zła jakość powietrza w Krakowie, ale także w innych miastach Małopolski (w tym w uzdrowiskach), jest przedmiotem wielu doniesień medialnych, debat i działań o charakterze organizacyjnym i prawnym. Nie jest to jednak problem nowy (np. Hess, Olecki 1990; Niedźwiedź, Olecki 1994), a nawet, biorąc pod uwagę cały okres powojenny, nie jest to problem, a raczej niestety immanentna, negatywna cecha wielu miejscowości naszego regionu. W przypadku Krakowa kwestia ta została szczególnie dobrze rozpoznana, m.in. dlatego, że intensywny rozwój przemysłu po II wojnie światowej spowodował, że poziom zanieczyszczeń osiągał rekordowe wartości. Placówki badawcze działające w Krakowie dostarczały wielu dowodów na szkodliwe oddziaływanie zanieczyszczeń na organizmy żywe, a ponadto w 1978 r. Kraków został wpisany na I Światową Listę Dziedzictwa Przyrodniczego i Kulturowego UNESCO, co zwróciło międzynarodową uwagę na oddziaływanie zanieczyszczeń na bezcenne zabytki miasta. Największe średnie roczne stężenia pyłów zawieszonych były notowane w Krakowie w latach 60. i 70. XX w.: 195 (ig-nr³ w Śródmieściu i 99 ng-m"’ w Nowej Hucie w 1972 r., 161 gg-nr’ w Podgórzu i 125 pg-m⁻³ w Krowodrzy w 1969 r., natomiast w przypadku dwutlenku siarki były to lata od 60. do 80.: 119-122 pg-m⁻³ w Śródmieściu w latach: 1969, 1975, 1985 i 1987, 111 pg-m'³ w Krowodrzy w 1979 r., 107 pg m_³w Nowej Hucie i 92 pg-m⁻³ w Podgórzu w 1987 r. (Bokwa 2008). Od 1993 r. prowadzone są automatyczne pomiary zanieczyszczeń w kilku punktach Krakowa. W latach 1993-2016 przez cały czas działały punkty w Śródmieściu (Al. Krasińskiego) i w Nowej Hucie (ul. Bulwarowa; w latach 1993-1997 punkt był w nieco innej lokalizacji, ale zmiana położenia nie przekroczyła 1 km). Pozostałe punkty zmieniały liczebność i usytuowanie. Łącznie w latach 1993-1999 było 7 punktów pomiarów zanieczyszczeń, w latach 2000-2002 - 5 punktów, w 2003 r. - 4 punkty, w latach 2004-2015 - 3 punkty, a w 2016 r. zwiększono liczbę punktów do 6. Wyniki pomiarów automatycznych (dostępnych na stronie: http://monitoring.krakow.pios.gov.pl/) pokazują, że w okresie 2007-2015, w świetle średnich rocznych stężeń zanieczyszczeń, sytuacja aerosanitarna w Krakowie prawie się nie zmieniała; jedynie po 2012 r. stężenia tlenków azotu (NOx) i pyłów zawieszonych (PM10 i PM2,5) uległy nieznacznemu zmniejszeniu. W całym 62 Smog jako element mezoklimatu Krakowa okresie dopuszczalne średnie roczne poziomy NOx, PM10 i PM2,5 były przekroczone. Dla NOx dopuszczalne średnie roczne stężenie to 30 pg-nr³, a dla Al. Krasińskiego w latach 2007-2015 notowano średnio w roku 232,6 pgm⁻³, czyli norma była przekroczona o 7,7 razy. Jednak w Nowej Hucie i w Kurdwanowie (w tym punkcie pomiary są prowadzone od 2010 r., wcześniej punkt pomiarowy był przy ul. Prądnickiej) średnie roczne stężenia NOx sięgały średnio 60-80 pg m ³, co nadal stanowi znaczne przekroczenie dopuszczalnych limitów, ale pokazuje także duże przestrzenne zróżnicowanie poziomu zanieczyszczenia powietrza w Krakowie, a także rolę transportu samochodowego w jego kształtowaniu: stacja przy Al. Krasińskiego to tzw. stacja komunikacyjna, usytuowana w kanionie miejskim z intensywnym ruchem samochodowym. Potwierdzają to wyniki pomiarów NO₂, także typowego zanieczyszczenia komunikacyjnego, dla którego dopuszczalne średnie roczne stężenie to 40 pgnr³, i było ono przekraczane tylko przy Al. Krasińskiego (średnia roczna z okresu 2007-2015: 67 pg-m'³). Dopuszczalne średnie roczne stężenia pyłów zawieszonych PM 10 (40 pgm⁻³) i PM2.5 (25 pg-m⁻³) były przekraczane rokrocznie we wszystkich punktach pomiarowych, najbardziej przy Al. Krasińskiego (średnio odpowiednio 73 i 49 pg-m³), natomiast średnie stężenia w Nowej Hucie (56 i 37 pg m⁻³) i Kurdwanowie (49 i 34 pg-m_³) były zdecydowanie niższe i podobne w obu dzielnicach, zatem ponownie widoczne jest znaczne zróżnicowanie przestrzenne poziomu zanieczyszczenia powietrza w Krakowie. Najgorsza sytuacja panuje w Śródmieściu, gdzie jest wiele tzw. niskich emitorów, czyli lokalnych kotłowni i indywidualnych pieców, często opalanych najtańszym i najgorszej jakości opałem. Ponadto intensywność ruchu samochodowego jest w tej części miasta największa. Warto także zwrócić uwagę na sezonowe zmiany stężeń zanieczyszczeń. W okresie zimowym zwłaszcza stężenia pyłów zawieszonych są około 4 razy wyższe niż w okresie letnim i to one właśnie głównie decydują o przekroczeniu norm rocznych. Czy opisane powyżej zanieczyszczenia powietrza występujące w Krakowie można nazwać smogiem? Określenie to zostało wprowadzone w 1905 r. przez lekarza Harolda Des Voeux i oznaczało mgłę zanieczyszczoną substancjami emitowanymi głównie przez ówczesny przemysł, a pochodzącymi ze spalania węgla. Na początku XX w. mianem „smog” określano wyłącznie sytuacje, które w późniejszym okresie nazywano smogiem typu londyńskiego. Ich cechy charakterystyczne to: występowanie mgły, niewielki dopływ promieniowania słonecznego, niska temperatura powietrza, znaczna zawartość pyłów i dwutlenku siarki w powietrzu, duże ograniczenie widzialności. Najbardziej niebezpiecznym elementem smogu typu londyńskiego jest tworzenie się w powietrzu kropelek kwasu siarkowego z połączenia mgły i SO₂. Wraz z rozwojem transportu samochodowego pojawił się nowy rodzaj smogu, nazywany smogiem typu Los Angeles. O ile smog typu londyńskiego jest właściwy dla chłodnej pory roku, to smog typu Los Angeles występuje latem, w warunkach wysokiej temperatury i dużego dopływu bezpośredniego promieniowania słonecznego. Jego cechą charakterystyczną jest wysokie stężenie w powietrzu ozonu troposferycznego będącego zanieczyszczeniem wtórnym i tworzącego się na skutek złożonego ciągu reakcji chemicznych z udziałem tlenków azotu, emitowanych głównie przez silniki samochodowe, oraz lotnych związków organicznych, pochodzenia zarówno naturalnego, jak też antropogenicznego. Wysoka temperatura i promieniowanie słoneczne 63 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa są konieczne, aby te reakcje mogły zachodzić, dlatego też ten rodzaj smogu bywa nazywany smogiem fotochemicznym (Jacobson 2002). Z czasem zauważono, że w różnych miastach występują różne kombinacje substancji znacząco zanieczyszczających powietrze i obecnie słowo „smog” jest definiowane jako termin potoczny, używany na określenie różnego rodzaju zanieczyszczeń powietrza, głównie w miastach, przy równoczesnym znacznym ograniczeniu widzialności, ale niezależnie od jednoczesnego występowania mgły (http:// glossary.ametsoc.org/wiki/Smog). Oznacza to, że w praktyce dla każdego miasta smog można definiować indywidualnie, uwzględniając specyfikę lokalnych zanieczyszczeń powietrza. W przypadku Krakowa problemem są zbyt wysokie stężenia tlenków azotu i pyłów zawieszonych. Tlenki azotu to zanieczyszczenie generowane głównie przez transport samochodowy i mogące w sprzyjających warunkach przyczyniać się do powstania smogu typu Los Angeles. Natomiast pyły zawieszone to zanieczyszczenia pochodzące głównie ze spalania paliw kopalnych i opału złej jakości, emitowane przede wszystkim przez sektor komunalny i przemysłowy. Są one klasycznym składnikiem smogu typu londyńskiego. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że w Krakowie nie ma zagrożenia smogiem londyńskim, ponieważ stężenia SO₂ od dawna pozostają na niewielkim poziomie, znacznie poniżej dopuszczalnych norm. Wyznacznikiem smogu typu Los Angeles jest obecność ozonu troposferycznego i zazwyczaj przekroczenie dopuszczalnej normy (8-godzinne stężenie: 120 pg-nr³) występuje w Krakowie sporadycznie, przez 5 dni w roku, ale latem upalnego roku 2015 takich dni było aż 23, z powodu długo trwającej bardzo słonecznej i gorącej pogody. Biorąc pod uwagę przewidywane zmiany klimatu w skali globalnej, można się spodziewać, że problem ten niestety będzie się nasilał. Zatem smog w Krakowie można zdefiniować jako nadmierne zanieczyszczenie powietrza przede wszystkim pyłami zawieszonymi (gdyż ten problem dotyczy całego miasta) oraz tlenkami azotu (głównie w obszarach intensywnego ruchu drogowego). Zanieczyszczenie powietrza w danym miejscu zależy od: - emisji zanieczyszczeń, czyli ile i jakich zanieczyszczeń jest wprowadzanych do atmosfery oraz w jaki sposób; - przemian fizykochemicznych zanieczyszczeń w atmosferze, np. słaby, długotrwały deszcz skutecznie wymywa z atmosfery wiele zanieczyszczeń, zaś mgła w połączeniu z dwutlenkiem siarki tworzy kwas siarkowy; - imisji zanieczyszczeń, czyli ile zanieczyszczeń dociera do danego punktu i skąd; - oraz warunków dyspersji, czyli czy warunki pogodowe sprzyjają szybkiemu transportowi i efektywnemu rozprzestrzenianiu się zanieczyszczeń powietrza, czy nie (Bokwa 2016). Biorąc pod uwagę tylko wielkość emisji zanieczyszczeń w Krakowie, nie znajdujemy uzasadnienia dla obserwowanych bardzo wysokich stężeń zanieczyszczeń opisanych powyżej. Przykładowo, Kraków jest miastem znacznie mniejszym niż Warszawa, tak pod względem powierzchni (zajmuje obszar równy 63% powierzchni stolicy), jak też liczby ludności (w Warszawie żyje prawie 2,5 razy więcej mieszkańców niż w Krakowie), a w 2014 r. emisja zanieczyszczeń pyłowych z zakładów szczególnie uciążliwych była znacznie większa w województwie mazowieckim (ok. 4,5 tys. Mg rok¹) niż w województwie małopolskim (ok. 3 tys. Mg rok¹) (Raport... 2015, Stan... 2015) i pomimo to spośród pięciu 64 Smog jako element mezoklimatu Krakowa punktów pomiarów zanieczyszczeń w Warszawie, tylko w jednym (Al. Niepodległości) średnie roczne stężenie PM10 nieznacznie przekroczyło dozwolony limit w 2014 r. (Stan... 2015), podczas gdy w Krakowie w tym samym roku dozwolony limit przekroczony był we wszystkich punktach pomiarowych (Raport... 2015). Oznacza to, że zanieczyszczenia emitowane w Krakowie mają tendencję do kumulowania się na terenie miasta, a zatem utrudnione jest ich odprowadzanie. Czynnikiem znacząco modyfikującym warunki dyspersji zanieczyszczeń w Krakowie jest przede wszystkim zabudowa miejska, ale równie ważną rolę odgrywają szczególne cechy mezoklimatu tego miasta, związane z oddziaływaniem rzeźby terenu. Z punktu widzenia warunków rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń zabudowa miejska stanowi przede wszystkim przeszkodę dla swobodnego przepływu powietrza. W Krakowie zabudowa zajmuje dno doliny Wisły i wkracza na wypukłe formy terenu położone na północ i południe od doliny, ale nie sięga poziomu wierzchowin otaczających miasto; tam znajdujemy obszary podmiejskie lub pozamiejskie, z zabudową rozproszoną. Osłabienie prędkości wiatru przez zabudowę, czyli tzw. efekt kurtynowy, ma znaczenie dla dyspersji zanieczyszczeń jedynie w pewnym przedziale prędkości notowanych poza miastem. Za dolną granicę przyjmuje się 3-5 m-s_¹ (Szymanowski 2004), zaś za górną można przyjąć 10 m s¹, co wynika z faktu, że przy prędkości wiatru do 3 m s_l w całym regionie, czyli przy słabym wietrze lub sytuacji bezwietrznej, warunki dyspersji nawet poza miastem są bardzo złe i dodatkowe zmniejszenie prędkości wiatru w mieście nie ma praktycznego znaczenia. Natomiast przy wietrze silnym, powyżej 10 m-s⁻¹, pomimo efektu kurtynowego prędkość wiatru w mieście jest zazwyczaj wystarczająca do efektywnego wynoszenia zanieczyszczeń poza obszar zurbanizowany. Kraków charakteryzują złe warunki naturalnej wentylacji poziomej. W latach 1985-2015 w centrum miasta średnio w 223 dniach (61% dni w roku) prędkość wiatru nie przekroczyła 2 m-s_l w żadnym terminie pomiarowym (dane ze Stacji Naukowej IGiGP UJ w Ogrodzie Botanicznym). Kraków jest położony na styku trzech regionów, co znajduje odzwierciedlenie w zróżnicowanej rzeźbie terenu. Centrum miasta zajmuje dolinę Wisły, należącą do Kotliny Sandomierskiej, podobnie jak dzielnica Nowa Huta z kombinatem metalurgicznym. Południowe krańce Krakowa wkraczają na Pogórze Wielickie, a północne na teren Wyżyn Polskich. W zachodniej części miasta dolina Wisły jest przegrodzona zrębami tektonicznymi mezoregionu Bramy Krakowskiej. Powoduje to naturalne osłonięcie miasta od wiatrów zachodnich, które w Polsce osiągają największą częstość. Różnica wysokości między dnem doliny a pobliskimi wierzchowinami to około 100 m. Miasto zatem z trzech stron jest otoczone wypukłymi formami terenu, co przede wszystkim przyczynia się do wspomnianego powyżej znacznego udziału cisz atmosferycznych i niewielkich prędkości wiatru. Chociaż Kraków nie leży w górach, a deniwelacje terenu wydają się być niewielkie, to na obszarze miasta i okolic występują procesy kształtujące klimat lokalny i mezoklimat, generowane zróżnicowaniem rzeźby terenu, właściwe obszarom górskim i pogórskim: inwersje termiczne, spływy katabatyczne i zastoiska chłodnego powietrza. Z tego powodu, w przypadku Krakowa, mamy do czynienia nie tylko z klimatem lokalnym miasta, lecz także z mezoklimatem miasta. Główną przyczyną zróżnicowania klimatu obszarów zurbanizowanych w skali lokalnej jest mozaika użytkowania/pokrycia terenu, co się przekłada 65 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa na mozaikę powierzchni czynnych o odmiennych własnościach bilansu promieniowania i bilansu cieplnego, natomiast w Krakowie musimy dodatkowo uwzględniać wpływ rzeźby terenu i rozpatrywać zróżnicowanie warunków klimatycznych miasta łącznie ze zróżnicowaniem tychże warunków w obszarach otaczających miasto, położonych tak we wklęsłych, jak też na wypukłych formach terenu (Bokwa 2010). Inwersje termiczne występują w Krakowie w ok. 70% dni w roku, a przez 20% dni panuje inwersja całodobowa (Walczewski 1994). Takie sytuacje pojawiają się w czasie ciszy atmosferycznej lub przy małych prędkościach wiatru, a jak już wspomniano powyżej, zarówno rzeźba terenu, jak i zabudowa miasta przyczyniają się do dużej częstości takich warunków. Wtedy w obszarach pozamiejskich otaczających Kraków występują spływy katabatyczne chłodnego powietrza w okresie nocnym, a to przyczynia się do powstawania zastoiska chłodnego powietrza w dnie doliny. Inwersja temperatury oznacza występowanie równowagi stałej atmosfery i są to warunki skrajnie niekorzystne dla dyspersji zanieczyszczeń. Wszystkie zanieczyszczenia emitowane do atmosfery w warstwie inwersyjnej (w przypadku inwersji przyziemnej) lub podinwersyjnej (w przypadku inwersji wzniesionych) kumulują się w tych warstwach, ponieważ wzrost temperatury powietrza z wysokością powoduje, że porcja powietrza unosząca się do góry (np. spaliny z samochodów czy pieców grzewczych), czyli porcja powietrza o wyższej temperaturze niż powietrze otaczające (a zatem lżejsza), dociera w końcu do poziomu, gdzie powietrze otaczające ma taką samą temperaturę lub wyższą i dalszy ruch ku górze zanika. W takich warunkach nawet niewielkie emisje zanieczyszczeń szybko prowadzą do wysokich ich stężeń. Jak pokazują badania Hajto i Rozwody (2010), od września do lutego równowaga stała stanowi średnio 62-74% stanów równowagi atmosfery notowanych w Krakowie, natomiast od marca do sierpnia 52-58%, zatem szczególnie niekorzystne warunki mieszania pionowego atmosfery pokrywają się z sezonem grzewczym, kiedy emisja zanieczyszczeń jest największa. Ważną cechą inwersji jest ich zasięg pionowy. W Krakowie inwersje przyziemne najczęściej osiągają miąższość 200 m (Morawska-Horawska 1978). Niezależnie od tego, czy występuje inwersja przyziemna, czy wzniesiona, zanieczyszczenia z tzw. niskiej emisji zawsze zostaną uwięzione w przygruntowej warstwie powietrza. Inaczej sytuacja wygląda w przypadku tzw. emitorów wysokich, np. ponad 200-metrowych kominów elektrociepłowni. Zdarza się, że wylot kominów, czyli punkt wprowadzania zanieczyszczeń do atmosfery, znajduje się powyżej warstwy inwersyjnej i wtedy zanieczyszczenia podlegają dyspersji na duże odległości i nie docierają do przygruntowych warstw powietrza. Wspomniane wcześniej duże zróżnicowanie przestrzenne poziomu zanieczyszczenia powietrza w Krakowie jest m.in. związane z tym, że w Śródmieściu znajduje się wiele indywidualnych systemów grzewczych, czyli tzw. niskich emitorów, co jest efektem dużego odsetka zabytkowej zabudowy i instalacji grzewczych starego typu. Natomiast nowsze dzielnice mieszkaniowe, np. Nowa Huta czy Kurdwanów, są podłączone do centralnego systemu grzewczego i udział zabudowy z niską emisją na tych obszarach jest znikomy. Innym ważnym elementem meteorologicznym modyfikującym stężenia zanieczyszczeń powietrza są opady atmosferyczne. Szczególnie korzystny wpływ na wymywanie zanieczyszczeń z atmosfery mają opady długotrwałe o niewielkiej intensywności, kiedy przez warstwę powietrza zawierającego zanieczyszczenia przemieszcza się wiele małych 66 Smog jako element mezoklimatu Krakowa kropel (Eagleman 1991). Jako przykład wpływu warunków pogodowych i szczególnych cech mezoklimatu Krakowa na kształtowanie się zanieczyszczeń powietrza można podać porównanie sytuacji aerosanitarnej miasta w dniach 13 i 23 stycznia 2016 r. Dni te przypadały na środek sezonu grzewczego, przy czym w dniu 13.01.2016 r. przez cały dzień występowało duże zachmurzenie i przelotne opady, temperatura powietrza wahała się od 1,6 do 5,7°C, a prędkość wiatru była dość duża, bo 3-4 m s’¹, ale w porywach nawet 5-9 m s¹. Natomiast w dniu 23.01.2016 r. temperatura powietrza była znacznie niższa, bo od -13,6 do -1,6°C, zachmurzenie było niewielkie podobnie jak prędkość wiatru (0-1 m s '), natomiast wieczorem zachmurzenie wzrosło, a po godz. 23 wystąpił opad atmosferyczny. W pierwszym z omawianych dni warunki aerosanitarne panujące w Krakowie można uznać za dobre, gdyż w żadnym punkcie pomiarowym nie zostało przekroczone dozwolone średnie dobowe stężenie PM10 wynoszące 50 pg-m’³. Najniższe średnie dobowe stężenie tego dnia wyniosło 16 pg-m⁻³ w punkcie na os. Piastów w Nowej Hucie, a najwyższa zanotowana wartość to 38 pg-m'³ na Al. Krasińskiego w centrum miasta. Zupełnie inaczej przedstawiała się sytuacja w dniu 23.01.2016 r., kiedy średnie dobowe stężenia wyniosły od 197 pg-m⁻³ na os. Piastów do 365 pg-m'³ na Al. Krasińskiego, zatem dozwolona norma została przekroczona 4-7 razy. Było to powodem ogłoszenia w dniu 24.01.2016 r. możliwości bezpłatnego korzystania z komunikacji miejskiej dla kierowców. W obu omawianych dniach wielkość emisji zanieczyszczeń należy uznać za podobną. Zapewne w dniu 23.01.2016 r. z uwagi na znacznie niższą temperaturę niż w dniu 13.01.2016 r. została spalona większa ilość opału niż w dniu 13.01.2016 r., ale w obu dniach temperatura była na tyle niska, że należy założyć taką samą ilość źródeł emisji i stałe dostarczanie zanieczyszczeń do atmosfery wskutek ogrzewania mieszkań. Tym, co zadecydowało o dużej różnicy stężeń w obu omawianych dniach, były warunki pogodowe, dodatkowo zmodyfikowane przez lokalne warunki środowiska Krakowa. W dniu 23.01.2016 r. Polska znajdowała się w zasięgu oddziaływania ośrodka wysokiego ciśnienia, w arktycznej masie powietrza, co było powodem niskiej temperatury, małego zachmurzenia i ciszy atmosferycznej lub występowania słabego wiatru. Od zachodu w ciągu dnia zbliżał się do naszego obszaru front zokludowany, co po godz. 23 spowodowało wystąpienie opadów atmosferycznych. Wyżowe sytuacje synoptyczne są związane z występowaniem inwersji temperatury powietrza na dużych obszarach, a w Krakowie te inwersje są dodatkowo wzmacniane na skutek procesów związanych z oddziaływaniem rzeźby terenu. Żeby zobrazować rolę warunków lokalnych, można porównać zanieczyszczenie powietrza w obu omawianych dniach w Krakowie i Warszawie - jak wspomniano wcześniej: mieście znacznie większym od Krakowa, a z dużo mniejszymi średnimi rocznymi stężeniami zanieczyszczeń. W stolicy w dniu 13.01.2016 r. średnie dobowe stężenia PM10 wynosiły od 24 pg-m'³ na Targówku do 36 pg-m⁻³ na ul. Marszałkowskiej, natomiast w dniu 23.01.2016 r. od 68 do 93 pg-m⁻³ w tych samych punktach. Sytuacja wyżowa w dniu 23.01.2016 r. spowodowała zatem także w Warszawie pogorszenie warunków dyspersji i przekroczenie dozwolonej normy 50 pg-m⁻³, ale w znacznie mniejszym zakresie niż w Krakowie. Wyjątkowo duże zanieczyszczenie powietrza w Krakowie, nazywane smogiem, ma wiele przyczyn: duży udział w zabudowie budynków z indywidualnymi systemami ogrzewania starego typu, zła jakość stosowanego opału, położenie miasta we wklęsłej formie 67 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa terenu, występowanie w skali lokalnej procesów klimatotwórczych generowanych przez zróżnicowanie rzeźby terenu, wzmacnianie niekorzystnego oddziaływania niektórych sytuacji synoptycznych przez procesy związane ze szczególnymi cechami klimatu lokalnego. Cechą szczególną mezoklimatu Krakowa jest częste występowanie w okresie grzewczym sytuacji pogodowych, w których nawet małe emisje prowadzą w krótkim czasie do bardzo wysokich stężeń, co potem negatywnie rzutuje na średnie roczne stężenia zanieczyszczeń. Wszelkie działania podejmowane w celu poprawy jakości powietrza w Krakowie powinny zatem zmierzać do ograniczenia tych negatywnych czynników, na które mamy wpływ, czyli ograniczenia emisji dostarczanych do atmosfery, zwłaszcza w najniżej położonych częściach miasta, np. poprzez intensyfikację już prowadzonych działań, jak wymiana pieców i używanie lepszej jakości opału. Ponadto warto uwzględniać uwarunkowania mezoklimatyczne w planowaniu nowych inwestycji w mieście, czyli nie umożliwiać powstawania nowych emitorów w obszarach najbardziej zagrożonych wysokimi stężeniami zanieczyszczeń. Literatura Bokwa A., 2008, Environmental impacts of long-term air pollution changes in Kraków, Poland, Polish J. of Environ. Stud., 17, 5,673-686. Bokwa A., 2010, Wieloletnie zmiany struktury mezoklimatu miasta na przykładzie Krakowa, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Bokwa A., 2016, Klimat miasta a zanieczyszczenia powietrza. Aura, 9/16, 8-13. Eagleman J.R., 1991, Air pollution meteorology, Trimedia Publishing Company, Lenexa. Hajto M., Rozwoda W, 2010, Wykorzystanie danych sodarowych do oceny warunków rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń w warstwie granicznej atmosfery w Krakowie, [w:] J. Konieczyński (red.) Ochrona powietrza w teorii i praktyce, Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska Polskiej Akademii Nauk, Zabrze, 2, 81-92. Hess M.T., Olecki Z., 1990, Niektóre aspekty klimatu miasta Krakowa i możliwości jego poprawy, [w:] M. Gumińska, A. Delorme (red.), Klęska ekologiczna Krakowa, Polski Klub Ekologiczny, Kraków, 141-154. Jacobson M. Z., 2002, Atmospheric pollution: history, science, and regulation, Cambridge University Press, New York Krakow, 2016, strona internetowa portalu Wikitravel, http://wikitravel.org/en/Krak%C3%B3w (dostęp: 19.10.2016) Krakow warnings and dangers, 2013, strona internetowa portalu Virtual Tourist, data:https://www. virtualtourist.com/travel/Europe/Poland/Wojewodztwo_Malopolskie/Krakow-490219/Warnin-gs_or_Dangers-Krakow-TG-C-l.html (dostęp: 19.10.2016) Kurek W. (red.), 2007, Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN. Mika M., Kurek W., 2011, Ocena i perspektywy rozwoju Krakowa jako ośrodka turystycznego, [w:] M. Mika (red.), Kraków jako ośrodek turystyczny, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 291-304. 68 Smog jako element mezoklimatu Krakowa Morawska-Horawska M„ 1978, Struktura termiczna dolnej części troposfery i jej wpływ na zanieczyszczenie powietrza w Krakowie, „Człowiek i Środowisko”, 2/1,61-85. Niedźwiedź T„ Olecki Z., 1994, Wpływ sytuacji synoptycznych na zanieczyszczenie powietrza w Krakowie, Prace Geograficzne, Uniwersytet Jagielloński, 96, 55-68. Raport o stanie środowiska w województwie małopolskim w 2014 roku, 2015, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Krakowie, Kraków. Stan środowiska w województwie mazowieckim w 2014 roku, 2015, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie, Warszawa. Stokes J., 2015, Krakow’s air quality qmong the worst in the world, Krakow Post On-line Magazine, http://www.krakowpost.com/6285/2015/11 /krakows-air-quality-among-the-worst-in-the-world, (dostęp: 19.10.2016). Szymanowski M., 2004, Miejska wyspa ciepła we Wrocławiu, Acta Universitatis Wratislaviensis, 2690, Studia Geograficzne, 77, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Walczewski J. (red.), 1994, Charakterystyka warstwy granicznej atmosfery nad miastem (na przykładzie Krakowa), Materiały badawcze, ser. Meteorologia, 22, Wyd. IMGW, Warszawa. Warning - disastrous air pollution levels in Krakow, 2016, strona internetowa portalu Lonely Planet, https://www.lonelyplanet.com/thorntree/forums/europe-eastern-europe-the-caucasus/poland/ warning-disastrous-air-pollution-levels-in-krakow (dostęp: 19.10.2016). Smog as an element of the mesoclimate of Kraków Abstract: Poor air quality in Kraków is an element which might decrease the touristic attractiveness of the city. Air pollution decreased in Kraków since 1970s by about 70% but still the allowed levels for PM 10, PM2.5 and NOx concentrations are exceeded each year. The highest values are noted in the city centre and they are much higher than in other districts. Bad aerosanitary conditions in Kraków occur mainly in the cold half-year. They are linked to large share of low emitters in the total number of air pollution sources, bad quality of the fuels burnt and poor natural ventilation of the city which is the result of parallel effects of urban structures and relief of the area of Kraków and its vicinities on the city’s mesoclimate. Keywords: mesoclimate, air pollution, Krakow, tourist values. 69 Bolesław Domański, Krzysztof Gwosdz Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Ścieżki deindustrializacji i reindustrializacji Sudetów Zarys treści: Sudety należą do najstarszych okręgów przemysłowych ukształtowanych na ziemiach polskich. Są równocześnie jednym z dwóch dużych okręgów przemysłowych, obok Okręgu Staropolskiego, które zostały poddane silnej deindustrializacji w okresie ostatnich 25 lat. Regresowi branż tradycyjnych tylko w niewielkim stopniu towarzyszył w Sudetach rozwój nowych branż, co miało miejsce w wielu innych okręgach i ośrodkach przemysłowych kraju. Autorzy analizują przemiany, jakie zaszły w przemyśle regionu na poziomie lokalnym, w tym rozwój lokalnej przedsiębiorczości produkcyjnej i napływ inwestycji zagranicznych. Rozważają rolę czynników egzo-genicznych i endogenicznych, w tym cech struktury branżowej i przestrzennej, ukształtowanych w okresie industrializacji wczesnokapitalistycznej, cech społeczno-kulturowych będących wynikiem powojennych procesów demograficznych i gospodarczych oraz współczesnych zlokalizowanych zdolności. Stwierdzono, że o ile samo uruchomienie procesu deindustrializacji nastąpiło pod wpływem ekonomicznych czynników globalnych (konkurencji międzynarodowej) w połączeniu z historycznie ukształtowanymi cechami starego okręgu przemysłowego (jego struktury branżowej i poziomu technologicznego), o tyle współczesne procesy rozwoju - reindustrializacji, rozwoju usług lub ich braku - są warunkowane przede wszystkim czynnikami lokalnymi o charakterze demograficznym i społeczno-kulturowym, a także dostępnością komunikacyjną. Słowa kluczowe: stare okręgi przemysłowe, deindustrializacja, «industrializacja, Sudety. Wstęp - cele i metody Sudety należą do najstarszych okręgów przemysłowych ukształtowanych na ziemiach polskich. Są równocześnie jednym z dwóch dużych okręgów przemysłowych, obok Okręgu Staropolskiego, które zostały poddane silnej deindustrializacji w okresie ostatnich 25 lat. Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Na długoterminowy rozwój miast i okręgów przemysłowych, które doświadczyły dein-dustrializacji, można spojrzeć w świetle dwóch, radykalnie odmiennych perspektyw badawczych: optymistycznej i pesymistycznej. Wizję optymistyczną zawiera - jak to określa Kuciński (2008:178) - „hipoteza zapadkowa". Zdaniem tego autora ośrodek miejski może wprawdzie zatrzymać się w rozwoju, ale w długim czasie nie cofa się w rozwoju. Podobnie Siewierski (2008: 274) twierdzi, że po upadku przemysłu w regionach silnie zindustrializo-wanych następuje dezindustrializacja tylko przejściowo: regiony te na ogół przyciągają inne branże przemysłu, które zajmują miejsce przemysłu upadłego. Akcentowany przez Kucińskiego (2008) mechanizm zapadkowy nawiązuje do czynników korygujących (ujemnych sprzężeń zwrotnych), których znaczenie podkreśla nurt ekonomii neoklasycznej. Według Richardsona (1978) konkurencja na rynku pracy w podlegającym deindustrializacji rejonie spowoduje spadek płac. To zwiększy zyskow-ność miejscowych firm i przyciągnie inwestorów, co z kolei spowoduje wzrost popytu na pracę. Sytuacja na lokalnym rynku pracy wróci w efekcie do wcześniejszego stanu równowagi, tym bardziej że równolegle zachodzi proces odpływu pracowników. Zatem na dłuższą metę procesy adaptacji i odnowy gospodarki przeważą więc nad procesami kryzysowymi. Jak zauważyli Mccord i Rowe (1977), od okresu rewolucji przemysłowej relacja między rozwojem przemysłu a wzrostem miast jest z reguły nieodwracalna. Kryzys działalności przemysłowych tworzących tradycyjną bazę ekonomiczną tych miejsc, a nawet ich całkowity zanik, nie spowodował w dłuższej perspektywie drastycznego zmniejszenia się poziomu zainwestowania i depopulacji, z wyjątkiem osad małych i wąsko wyspecjalizowanych. Wprawdzie, jak dowiedli Fujita, Krugman i Venables (2001), raz wykształcona aglomeracja jest zdolna do przetrwania nawet w warunkach, które nie pozwoliłyby się jej uformować, to postępujący spadek aktywności gospodarczej może prowadzić do procesów regresyjnych, które mogą być nieodwracalne. Taką pesymistyczną wizję opisuje koncepcja kurczącego się miasta, opierająca się na teorii kumulatywnej przyczynowości, która kładzie nacisk na rolę dodatnich (samowzmacniających się) sprzężeń zwrotnych. Według tego poglądu likwidacja miejsc pracy w przemyśle będzie nakręcać „spiralę upadku” w postaci utraty miejsc pracy u dostawców oraz zmniejszonej siły nabywczej konsumentów na rynku lokalnym. Postępujący proces selektywnych migracji spowoduje, że obszar straci najbardziej wartościowe grupy - osoby młode oraz wykwalifikowane, a więc te, które w przyszłości mogą być niezbędne dla odnowy gospodarki. Odpływ mieszkańców powoduje równocześnie zmniejszenie się lokalnego rynku dla działalności usługowych. Utrzymujący się kryzys, którego objawem jest wysokie bezrobocie, przyczynia się do niekorzystnych zmian społecznych - „kultura pracy” zostaje zastąpiona „kulturą bezrobocia” (Bogumił, Heinze, Lehner i Strohmeier 2012), co ma z kolei katastrofalne skutki dla jakości kapitału ludzkiego, gdyż wiąże się z utratą motywacji i aspiracji. Załamanie się dotychczasowego systemu wartości wiąże się również z dramatycznym wzrostem patologii społecznych. W rzeczywistości mamy do czynienia z równocześnie działającymi dodatnimi i ujemnymi sprzężeniami zwrotnymi. W związku z tym ocena, czy kryzys miasta przemysłowego ma charakter przejściowy, czy też doprowadzi do jego długotrwałego regresu, jest niemożliwa ex ante, w praktyce przekonujemy się o tym ex post. Jak celnie zauważyli Beatty i in. 72 Ścieżki deindustriałizacji i reindustrializacji Sudetów (2007), faktyczna trajektoria danego ośrodka przemysłowego jest ostatecznie nie kwestią teoretyczną, a empiryczną. W tym świetle autorzy podejmują w niniejszej pracy próbę odpowiedzi na trzy główne pytania badawcze: 1. Jakie było zróżnicowanie procesu deindustriałizacji miast i gmin wiejskich Sudetów oraz jego czynniki? 2. Jakie było zróżnicowanie procesu reindustrializacji miast i gmin wiejskich Sudetów oraz jego czynniki i mechanizmy? 3. Jakie jest zróżnicowanie skutków procesu deindustriałizacji miast i gmin wiejskich Sudetów oraz jego uwarunkowania? Rozważania autorów oparte są przede wszystkim na analizie statystycznej liczby pracujących na terenie Sudeckiego Okręgu Przemysłowego w latach: 1988, 1997, 2003 i 2014 na poziomie gmin i powiatów. Liczba pracujących była jedynym miernikiem rozwoju przemysłu, dostępnym za cały okres analizy na najbardziej zdezagregowanym poziomie (gmin), umożliwiającym dopasowanie współczesnych jednostek podziału administracyjnego do zasięgu Sudeckiego Okręgu Przemysłowego (SOP), wyznaczonego przez S. Misztala (1970). Ze względu na zmiany metodologii liczenia pracujących przez Główny Urząd Statystyczny (GUS) istniała konieczność doszacowania liczby pracujących w 1997 r. (dla zakładów osób fizycznych o liczbie pracujących do 5 osób) oraz w 2003 i 2014 r. (dla podmiotów o liczbie pracujących do 9 osób). Szacowanie to wykonano, opierając się na badaniach reprezentatywnych GUS. Należy pamiętać o zmianach klasyfikacji gospodarki w okresie 1988-2014, które mogły wpłynąć w niewielkim stopniu na różnice w obrazie dynamiki liczby pracujących w przemyśle. Dane o liczbie nowych miejsc pracy w firmach zlokalizowanych w specjalnych strefach ekonomicznych (SSE) pochodzą z różnych źródeł - m.in. Ministerstwa Gospodarki i komercyjnych baz danych o firmach (Bisnode D&B) oraz informacji udostępnionych bezpośrednio przez firmy, m.in. w postaci rocznych sprawozdań z działalności. Historycznie ukształtowane cechy Sudeckiego Okręgu Przemysłowego Sudety i Przedgórze Sudeckie są obszarem, na którym w pierwszej połowie XIX w. ukształtował się pierwszy na ziemiach polskich wielki okręg przemysłu fabrycznego. Podstawę jego rozwoju stanowiła wykwalifikowana kadra tkaczy rekrutowanych z rozwiniętego na tym terenie od średniowiecza rzemiosła i chałupnictwa włókienniczego. W 1860 r. okręg ten skupiał 15% ogółu pracujących w przemyśle ziem polskich w dzisiejszych granicach (Misztal 1970). Pozostawał największym okręgiem przemysłowym na ziemiach polskich do lat 90. XIX w., gdy został prześcignięty pod względem liczby pracujących przez Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP) i należał do znaczących obszarów koncentracji przemysłu kontynentalnej Europy. Cechą jego struktury branżowej była przewaga przemysłu włókienniczego (40% pracujących). Stopniowo postępował jednak szybki rozwój innych branż, w szczególności przemysłu szklarskiego i papierniczego, a także wydobycia węgla kamiennego i produkcji koksu w rejonie Wałbrzycha i Nowej Rudy. Struktura przestrzenna 73 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa okręgu była wybitnie policentryczna, cechowało ją rozproszenie fabryk w bardzo dużej liczbie miast i miejscowości wiejskich. Jedynym ośrodkiem przemysłowym, gdzie zatrudnienie przekraczało 5 tys. osób, był Wałbrzych (Misztal 1970). W okresie międzywojennym rozwój okręgu był hamowany przez trudności gospodarcze, jakie dotknęły Niemcy, a następnie światowy kryzys gospodarczy. W 1925 r. na terenie SOP pracowało w przemyśle 182 tys. osób, co czyniło z niego drugi, po GOP, pod względem wielkości okręg przemysłowy na dzisiejszych ziemiach polskich, o połowę większy od Łódzkiego (Misztal 1970). Okręg Sudecki, poza jego najbardziej zachodnią częścią, ominęły poważniejsze zniszczenia wojenne, dotknął go natomiast wywóz wyposażenia niektórych zakładów do ZSRR w ramach reparacji wojennych. Intensywna powojenna industrializacji socjalistyczna w niemałym stopniu ominęła Sudety. Przyczyniły się do tego m.in. brak wielkich zniszczeń wojennych oraz dominacja branż, które nie należały do priorytetowych w polityce państwa. Ograniczone były inwestycje w modernizację istniejących fabryk i stosunkowo nieliczne nowe zakłady lokalizowane na tym obszarze. W latach 1950-1975 na województwa jeleniogórskie i wałbrzyskie przypadło jedynie 3,2% ogółu nakładów inwestycyjnych w przemyśle Polski (Lijewski 1978), czyli nieproporcjonalnie mało w stosunku do skoncentrowanego tu potencjału produkcyjnego. W efekcie udział ww. województw w zatrudnieniu w przemyśle Polski spadł z 8,6% w 1946 r. do 5,4% w 1975 r. Okręg Sudecki należał do najwolniej rozwijających się okręgów przemysłowych w okresie PRL. Oznaczało to postępującą dekapitalizację środków trwałych wielu zakładów przemysłowych, czemu towarzyszyło pogarszanie się stanu infrastruktury technicznej w całym regionie. Liczba zatrudnionych w przemyśle w 1970 r. osiągnęła 270 tys., dystansowały go pod tym względem wyraźnie okręgi: Górnośląski, Warszawski i Łódzki (Leszczycki, Lijewski 1974). Największy udział w strukturze gałęziowej miał nadal przemysł lekki (29% zatrudnionych, w tym włókienniczy 22%), a w dalszej kolejności elektromaszynowy (18%) i paliwowo-energetyczny (16%), na co wpływ miały m.in. kopalnia węgla brunatnego i elektrownia w Turoszowie. Nie uległa zmianie policentryczna struktura przestrzenna okręgu, a największym ośrodkiem przemysłowym SOP pozostawał Wałbrzych z 34 tys. zatrudnionych. Analiza przemian, jakie zaszły w przemyśle Sudeckiego Okręgu Przemysłowego od 1989 r„ prowadzona będzie w granicach Okręgu wyznaczonych przez S. Misztala (1970), co umożliwia porównanie współczesnych zjawisk i struktur z ich cechami z przeszłości. Proces deindustrializacji W 1988 r. liczba zatrudnionych w przemyśle w Okręgu Sudeckim wynosiła 204 tys. osób. Niespełna dekadę później, w 1997 r., obniżyła się ona do 137 tys., a w 2003 r. do 97 tys. pracujących. Od tego czasu ustabilizowała się i w 2014 r. wynosiła również 97 tys. osób. Oznacza to, że w okresie 1988-2003 liczba pracujących w przemyśle zmniejszyła się w SOP o ponad połowę (52%). W całym kraju spadek ten był w analogicznym okresie o około 10 pkt. procentowych mniejszy. W efekcie udział SOP w liczbie obniżył się z 4,0% w 1988 r. do 3,3% w 2014 r. 74 Ścieżki deindustrializacji i reindustrializacji Sudetów Zdecydowanie największy ubytek liczby pracujących w przemyśle w obrębie Okręgu Sudeckiego miał miejsce w latach 1988-2003 w części wschodniej i środkowej, tj. w powiatach: wałbrzyskim, kłodzkim, dzierżoniowskim i kamiennogórskim, gdzie wyniósł ponad 60%. Niewiele mniejszy był w samym Wałbrzychu (58%) oraz powiatach lubańskim i lwóweckim (56-57%) na zachodzie. Relatywnie najmniejszy nastąpił natomiast w powiecie zgorzeleckim (27%), a także strzelińskim (36%) (ryc. 1). U podstaw tego zróżnicowania wydaje się leżeć przede wszystkim struktura branżowa przemysłu poszczególnych obszarów. Największy spadek dotknął miasta i gminy, gdzie zlokalizowane były duże zakłady włókiennicze. Dotyczy to w szczególności ośrodków przemysłu bawełnianego, który wyróżniały największe rozmiary zakładów, np.: Bielawy, Pieszyc i Dzierżoniowa¹ (pow. dzierżoniowski), Lubania, Głuszycy (pow. wałbrzyski) Ryc. 1. Pracujący w przemyśle: okres 1988-2003 (1988=100) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. ¹ W przypadku Dzierżoniowa bardzo duży wpływ miał upadek Zakładów Radiowych Diora. 75 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa i Kudowy Zdroju (pow. kłodzki). Zapaść objęła także ośrodki przemysłu lniarskiego, np.: Walim (pow. wałbrzyski), Wałbrzych, Ołdrzychowice (pow. kłodzki), Mirsk (pow. lwówecki) oraz Kamienną Górę, gdzie działały ponadto zakłady jedwabnicze, podobnie jak w Nowej Rudzie (pow. kłodzki), Piławie Górnej (pow. dzierżoniowski), Leśnej (pow. lubański) i Lubawce (pow. kamiennogórski), będącej również miejscem lokalizacji zakładów dziewiarskich. Do regresu w przypadku Wałbrzycha i Nowej Rudy przyczyniła się w znacznym stopniu likwidacja kopalń węgla kamiennego². Można postawić pytanie o to, jakie czynniki wpłynęły na deindustrializację SOP oraz w jaki stopniu były to czynniki lokalne lub regionalne, a w jakim szersze uwarunkowania krajowe lub globalne. Upadek większości przemysłu włókienniczego miał charakter ogólnokrajowy i wynikał z jego niskiej konkurencyjności w skali globalnej. W istotny sposób przyczynił się do niego niski poziom technologiczny wielu zakładów dysponujących starym parkiem maszynowym - nakłady inwestycyjne w tej branży należały do najniższych w okresie PRL. W tej sytuacji otwarcie rynku krajowego na konkurencję globalną okazało się dla większości przedsiębiorstw zabójcze. Zapóźnienie techniczne w sposób szczególny dotyczyło fabryk sudeckich i nie ograniczało się do przemysłu włókienniczego, ale dotyczyło, jak wspomniano wcześniej, zakładów większości branż, np. producenta odbiorników radiowych Diora w Dzierżoniowie. W przypadku niektórych branż, np. papierniczej, znaczenie miały też względnie niewielkie rozmiary starych fabryk, którym trudno było konkurować z wielkimi zakładami zlokalizowanymi w innych regionach kraju o dużych korzyściach skali. Z lokalnych czynników wpływ na przebieg restrukturyzacji i dostosowania się do trudnych, zmieniających się warunków zewnętrznych mogły mieć strategie działania i jakość zarządzania poszczególnych przedsiębiorstw, co jednak nie gwarantowało sukcesu w długim horyzoncie czasowym, np. zakłady lniarskie w Mysłakowicach przetrwały kilkanaście lat dłużej od innych w tej branży, ale ostatecznie nie uniknęły likwidacji³. Zamknięcie kopalń węgla kamiennego w Zagłębiu Dolnośląskim wynikało przede wszystkim z warunków geologicznych sprawiających, że koszty wydobycia były znacznie wyższe niż w Zagłębiu Górnośląskim. Ogólnie rzecz biorąc, można stwierdzić, że zasadniczą rolę w deindustrializacji regionu odegrały ekonomiczne i technologiczne uwarunkowania globalne w połączeniu z historycznie ukształtowaną strukturą branżową i poziomem technologicznym przemysłu w skali regionalnej i lokalnej. ² Potwierdzeniem zasadniczego znaczenia struktury branżowej może być fakt, że już w pierwszym pięcioleciu transformacji w latach 1988-93 zatrudnienie w przemyśle włókienniczym województwa wałbrzyskiego spadło aż o 54%, a w przemyśle węglowym o 44%, przy średnim spadku zatrudnienia w całym przemyśle o 33%. ³ Autorzy zidentyfikowali 258 przedsiębiorstw przemysłowych o liczbie zatrudnionych 50 i więcej, które działały na terenie SOP w 1988 r. (skupiały one 83% wszystkich zatrudnionych w Okręgu). Do 2016 r. przetrwało 88 z nich, czyli co trzecia, ale tylko dwie firmy przemysłu włókienniczego. 76 Ścieżki deindustrializacji i reindustrializacji Sudetów Trend deindustrializacyjny kontynuowany był w niektórych obszarach także po 2003 r., dotyczy to przede wszystkim powiatów wałbrzyskiego, kłodzkiego i lubańskiego, czemu warto się przyjrzeć w kontekście zachodzących równolegle w niektórych częściach Okręgu Sudeckiego procesów reindustrializacji. Procesy reindustrializacji Duży ubytek miejsc pracy w przemyśle SOP został osłabiony w pierwszej dekadzie XXI w., a gdzieniegdzie w SOP doszło nawet do odwrócenia wcześniejszego trendu spadkowego. W 2014 r., w porównaniu z 2003 r., nastąpił znaczny wzrost liczby pracujących w powiatach świdnickim i bolesławieckim, a zauważalny w dalszych trzech: strzelińskim, ząbkowickim i lwóweckim. W pozostałych powiatach SOP postępuje - chociaż w zróżnicowanym tempie - spadek liczby pracujących w przemyśle. Największy jest on w powiatach: zgorzeleckim, lubańskim, a zwłaszcza wałbrzyskim i kłodzkim (ryc. 2). Można postawić hipotezę, że rozejście się lokalnych trajektorii rozwoju przemysłu w Sudetach po 2000 r. wynika głównie z przestrzennie zróżnicowanego tempa reindustrializacji. Ryc. 2. Pracujący w przemyśle: okres 2003-2014 (2003=100) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Reindustrializacja danego obszaru może mieć swoje źródło zarówno w czynnikach en-dogenicznych (aktywności firm miejscowych), jak i egzogenicznych, na skutek napływu kapitału z zewnątrz. Patrząc na ten proces z punktu widzenia czynnika technologicznego, można wskazać, że odnowa przemysłu może odbywać się w wyniku działania czterech mechanizmów (Lester 2003,2006): - powstanie nowych gałęzi przemysłu dzięki lokalnej innowacyjności, - transplantacja działalności i technologii z innych miejsc, np. inwestycje zagraniczne, - różnicowanie się w kierunku branż technologicznie pokrewnych, - modernizacja (upgrading) istniejących gałęzi przemysłu. Dwie pierwsze ścieżki można za Boschma i Lambooy (1999) określić jako „głęboką restrukturyzację”, gdyż oparte są na działalnościach nowych na danym terenie i na nieznanych dotąd kompetencjach. Pozostałe mechanizmy mają charakter „restrukturyzacji adaptacyjnej”, gdyż odnowa wynika z dostosowania się do nowych warunków w oparciu o istniejące wcześniej w regionie kompetencje i zasoby. Odwołując się do terminologii nurtu ewolucyjnego, można te typy reindustrializacji określić jako odpowiednio: rozwój zależny od ścieżki (path dependent development) oraz przełamanie dotychczasowej trajektorii rozwojowej (path-breaking development). Poniżej omówiono znaczenie czynników endo- i egzogenicznych w reindustrializacji Sudetów, wskazując przede wszystkim na znaczenie specjalnych stref ekonomicznych (SSE), jako głównego narzędzia przyciągania inwestycji zewnętrznych oraz rolę małych i średnich firm z miejscowym kapitałem. Rola SSE w reindustrializacji Sudeckiego Okręgu Przemysłowego Na terenie Sudetów i Przedgórza zlokalizowane są podstrefy i obszary inwestycyjne trzech SSE: Wałbrzyskiej, Kamiennogórskiej i Legnickiej. Każda z tych stref, w świetle przyjętych założeń, miała pełnić inną rolę (Kryńska 2000; Brezdeń i Spallek 2008) - Wałbrzyska SSE miała przede wszystkim pobudzić odnowę gospodarek miast dotkniętych regresem górnictwa węglowego; Kamiennogórska SSE miała stymulować rozwój MŚP w obliczu strukturalnego bezrobocia w subregionie - jest to zresztą jedyna SSE w Polsce, która od początku była programowana dla MŚP. Projektowaną rolą Legnickiej SSE było z kolei osłabienie monokulturowego charakteru gospodarki LGOM. Mimo rozwodnienia początkowej idei stref w Polsce, efekty funkcjonowania poszczególnych SSE na terenie SOP wskazują na ich odmienną specyfikę (tab. 1). Reindustrializacja Sudetów za pomocą SSE zaowocowała na koniec 2014 r. 23,1 tys. nowych miejsc pracy. Oznacza to, że firmy strefowe skupiają 14 ogólnej liczby pracujących w przemyśle SOP. Łącznie na tereny SOP przypada 39,5% wszystkich nowych miejsc pracy stworzonych w ramach SSE w województwie dolnośląskim (przy 37% udziale w liczbie pracujących). Rola SSE w reindustrializacji Sudetów jest tym samym nieco większa niż w pozostałych częściach województwa dolnośląskiego, które - warto podkreślić - jest regionem, gdzie to narzędzie przyciągania inwestorów odgrywa 78 Ścieżki deindustrializacji i reindustrializacji Sudetów Tab. 1. Charakterystyka SSE działających na terenie SOP (stan na 31.12.2014) Nakłady Specjalna Nowe Średnie inwestycyjne Branże wiodące strefa ekonomiczna miejsca zatrudnienie (w tys. zł) na wg liczby nowych pracy w jednej firmie nowe miejsce miejsc pracy (działy PKD2007) pracy 1. Produkcja pojazdów samochodowych, Wałbrzyska SSE 16856 221,8 509,2 przyczep i naczep Invest-Park 2. Produkcja urządzeń elektrycznych 3. Produkcja maszyn i urządzeń 1. Produkcja wyrobów z gumy SSE Małej i tworzyw sztucznych Przedsiębiorczości 5 805 165,9 341,1 2. Produkcja papieru i wyrobów w Kamiennej Górze z papieru 3. Produkcja wyrobów tekstylnych 1. Produkcja wyrobów z drewna Legnicka SSE 442 88,4 524,3 2. Produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych 3. Produkcja artykułów spożywczych 1. Produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep RAZEM 23103 187,8 467,2 2. Produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych 3. Produkcja urządzeń elektrycznych Źródło: opracowanie własne. zdecydowanie największą rolę w Polsce (Brezdeń i Spallek 2008; Domański i Gwosdz, 2013; Brezdeń 2015). Wałbrzych jest ośrodkiem, który osiągnął zdecydowanie największy sukces w przyciąganiu inwestorów do SSE (ponad 7 tys. nowych miejsc pracy i 4,7 mld zł nakładów na koniec 2014 r.). Poza Wałbrzychem, gdzie firmy strefowe skupiają 62% pracujących w przemyśle, w skali lokalnej SSE są dominującym czynnikiem reindustrializacji w Nowo-grodźcu (pow. bolesławiecki), Janowicach Wielkich (pow. jeleniogórski), gdzie udział firm strefowych przekracza 90% pracujących w przemyśle w gminie, a ponad 80% w Piechowicach (pow. jeleniogórski) i Żarowie (pow. świdnicki). Wiodąca jest ich rola w Kłodzku (58%) i Dzierżoniowie (52%), a istotna w Lubaniu (42%) i Świdnicy (33%). Wśród miast, które były do 1989 r. znaczącymi w skali Sudetów ośrodkami przemysłowymi, a które doświadczyły silnego regresu przemysłu, zwraca uwagę niewielka skala inwestycji w Nowej Rudzie i znikoma w Bielawie (ryc. 3), nie odgrywają one także żadnej roli w Jeleniej Górze (chociaż na jej terenie zlokalizowane są firmy korzystające z ulg strefowych), zaś niewielką (ok. 10% pracujących) w Bolesławcu. Istotnym czynnikiem z punktu widzenia średnio- i długofalowych trendów rozwojowych jest fakt, że w skali całego regionu sudeckiego inwestorzy zlokalizowani w SSE 79 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Łączna liczba nowych miejsc pracy (31.12.2014) 23103 Janowice Wlk Kamienna Góra« Piechowice Nowogrodziec Lubań • Świdnica Wałbrzych Dzierżoni W '<* s~> J » Nowe miejsca pracy 7 000 i______i_______i 0 15 30km Ryc. 3. Nowe miejsca pracy w specjalnych strefach ekonomicznych (wg gmin) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Gospodarki. cechują się dość dużą dywersyfikacją, jeśli chodzi o dominującą działalność (gałąź przemysłu), pochodzenie kapitału i strukturę wielkości firm. Jeśli chodzi o podział gałęziowy, to wiodący jest - podobnie jak w przypadku całej Polski - przemysł samochodowy (24%)⁴, a następnie przetwórstwo tworzyw sztucznych (16%). Istotna jest rola produkcji urządzeń elektrycznych (dział 27 PKD 2007), maszyn i urządzeń (dział 28) oraz wyrobów metalowych (dział 25), zauważalna (na poziomie 1000-1500 nowych miejsc pracy) czterech innych gałęzi przemysłu. W skali lokalnej stopień dywersyfikacji branżowej jest różny. Wśród ośrodków, w których stworzono co najmniej 1500 miejsc pracy w firmach działających w SSE, w Kamiennej Górze i Lubaniu udział wiodącej branży przekracza 70%, w Wałbrzychu wynosi on 60%, w Nowogrodźcu, Dzierżoniowie i Świdnicy - około 50%. Jako najbardziej zdywersyfikowana pod względem struktury gałęziowej jawi się strefa w Żarowie, gdzie udział wiodącej wynosi 35%. ⁴ De facto zależność od branży motoryzacyjnej jest większa, gdyż na potrzeby klientów z tej branży pracuje wielu inwestorów produkujących wyroby z tworzyw sztucznych i zajmujących się obróbką metali. 80 Ścieżki deindustrializacji i reindustrializacji Sudetów Firmy zlokalizowane w SSE poprawiają ponadto dość istotnie strukturę przemysłu Sudetów, jeśli chodzi o zaawansowanie technologiczne oceniane na poziomie dominującej działalności. Wprawdzie ani jeden inwestor nie reprezentuje przemysłu wysokiej techniki, ale ponad połowa działa w gałęziach średnio wysokiej techniki, zaś jedynie 16% w gałęziach klasyfikowanych jako niskiej techniki. Najwyższy poziom technologiczny w świetle tej klasyfikacji cechuje inwestorów japońskich, zaś najniższy - co ciekawe - niemieckich. Firmy z kapitałem polskim reprezentują profil technologiczny zbliżony do tego, jaki charakteryzuje całą populację inwestorów zaangażowanych na terenie SSE w Sudetach. Wycinkowe badania powiązań inwestorów zlokalizowanych na terenie podstref w SOP wskazują, że skupienie to ma charakter głównie tzw. platformy eksportowej w rozumieniu klasyfikacji Markusen (1996). Obserwujemy jednak procesy wskazujące na postępującą integrację wewnętrzną w ramach Dolnego Śląska, czy to wokół niektórych wiodących firm przemysłu samochodowego (m.in. Toyota w Wałbrzychu i Jelczu-Laskowicach), elektronicznego (LG-Philips w Kobierzycach), czy też produkcji sprzętu AGD (Electrolux w Żarowie, Świdnicy i Oławie). Wyrazem tego są nie tylko powiązania dostawcze, ale i rodzące się inicjatywy klastrowe, np. Dolnośląski Klaster Motoryzacyjny. Małe i średnie podmioty przemysłowe Do 1945 r. Sudety były obszarem wysokiej przedsiębiorczości. Wymiana ludności, nacjonalizacja przemysłu i logika rozwoju przemysłu w realnym socjalizmie sprawiła, że współcześnie region jako całość cechuje niższa przedsiębiorczość w przemyśle w porównaniu z całym krajem (odpowiednio 14,7 i 16,8 firm przemysłowych na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym). Na koniec 2015 r. na terenie SOP zarejestrowanych było 22,4 tys. firm przemysłowych, czyli 2,9% wszystkich podmiotów przemysłowych w Polsce (udział SOP w liczbie pracujących w przemyśle Polski wynosił 3,3%). Generalnie we wschodniej części Sudetów wyższa przedsiębiorczość cechuje obszar Przedgórzy. Natomiast w zachodniej - obszar śródgórski Kotlin Jeleniogórskiej i Kamiennogórskiej (ryc. 4). Na poziomie lokalnym wyróżniają się takie gminy jak: Strzegom i Piława Górna w pow. dzierżoniowskim (duże skupienie podmiotów zajmujących się pozyskaniem i obróbką surowców skalnych) oraz Olszyna w pow. lubańskim (przemysł meblarski). Najniższą w skali Sudetów przedsiębiorczością cechują się gminy zdominowane obecnie lub w przeszłości przez wielkie zakłady przemysłowe (Bogatynia, Boguszów-Gorce, Wałbrzych, Nowa Ruda) oraz gminy wiejskie w powiatach złotoryjskim i lubańskim. Sudety są obszarem szczególnie wysokiej koncentracji podmiotów przemysłowych w trzech gałęziach przemysłu⁵, wykorzystujących miejscowe zasoby środowiska i wykształcone w toku wcześniejszego rozwoju kompetencje. Największe znaczenie, tak w wartościach bezwzględnych (ok. 1700 firm), jak i względnych (mierzonych ilorazem ⁵ - działach Polskiej Klasyfikacji Działalności. 81 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Ryc. 4. Zarejestrowane firmy przemysłowe na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. lokalizacji) ma produkcja wyrobów z surowców niemetalicznych. W obrębie tego dosyć heterogenicznego działu przemysłu zawierają się tradycyjne dla obszaru sudeckiego gałęzie, takie jak produkcja wyrobów ze szkła, ceramiki oraz cięcie, formowanie i wykańczanie kamienia. Szczególnie duża koncentracja firm zajmujących się produkcją wyrobów z surowców niemetalicznych (iloraz lokalizacji >3) występuje na Przedgórzu Sudeckim (powiaty: świdnicki, dzierżoniowski i jaworski, ponadto ząbkowicki). Wysoka lub ponadprzeciętna koncentracja w skali całych Sudetów (z wyjątkiem powiatu dzierżoniow-skiego, jeleniogórskiego i powiatów grodzkich Wałbrzycha i Jeleniej Góry) ma miejsce w przypadku podmiotów zajmujących się górnictwem i wydobywaniem surowców skalnych i minerałów dla przemysłu chemicznego. Wiodą w tej gałęzi zwłaszcza powiaty: bolesławiecki, jaworski i świdnicki. Sudety wyróżniają się ponadto w produkcji wyrobów z drewna (1300 podmiotów, tj. 3,6% w skali Polski), która skupia się głównie w zachodniej części regionu (powiaty lubański i lwówecki), a ponadto w powiecie kłodzkim. Duża liczba firm zarejestrowanych na terenie SOP zajmuje się produkcją wyrobów metalowych (ok. 1800, z czego ponad 1/4 w powiecie świdnickim), artykułów spożywczych (ok. 1000 82 Ścieżki deindustrializacji i reindustrializacji Sudetów firm, a najwięcej ok. 1/5 również w powiecie świdnickim), oraz naprawą i konserwacją maszyn i urządzeń (ok. 1000 firm). Ponieważ jednak te trzy ostatnie gałęzie przemysłu są dość powszechne w skali Polski, względne wskaźniki koncentracji w SOP są dosyć niskie. Z innych gałęzi przemysłu warto wymienić produkcję napojów, w przypadku której obszarami wyraźnej koncentracji (iloraz lokalizacji o wartości 2,0 i więcej) są w zachodniej części regionu powiaty - jaworski i lwówecki, a we wschodniej wałbrzyski, ponadto przemysł samochodowy, w którym zaznaczają się obszary ponadprzeciętnej koncentracji w powiatach: jaworskim, kamiennogórskim, dzierżoniowskim i bolesławieckim oraz w Wałbrzychu. Przypadek tej ostatniej branży może świadczyć o rosnących efektach mnożnikowych generowanych przez nowe, duże i średnie zakłady zlokalizowane na Dolnym Śląsku w ostatnich 20 latach⁶. Jako co najwyżej umiarkowaną należy ocenić współcześnie koncentrację w Sudetach podmiotów zajmujących się produkcją wyrobów tekstylnych, do lat 90. XX w. przecież wiodącą gałąź przemysłu SOP. Na koniec 2014 r. zarejestrowanych było w regionie około 300 podmiotów w tej branży (3,2% w skali Polski). Względnie wysoką koncentracją (IL>2,0) odznaczały się jedynie powiaty dzierżoniowski i kamiennogórski, a ponadprzeciętną (IL około 1,3) powiaty wałbrzyski i bolesławiecki. Natomiast rola mechanizmu opisanego przez Lestera (2003) jako modernizacja (upgra-ding) istniejących branż w oparciu o zakłady istniejące przed 1989 r. jest w reindustrializacji Sudetów niewielka. Największe znaczenie ma ona w Bolesławcu, gdzie obserwujemy rozwój skupienia producentów wyrobów ceramicznych. Zestawienie zaangażowania inwestorów w SSE z aktywnością podmiotów miejscowych wskazuje na odmienne trajektorie reindustrializacji SOP (tab. 2). Wysoka przedsiębiorczość endogeniczna i zarazem duża aktywność inwestorów zewnętrznych ma miejsce tylko w jednym powiecie - świdnickim, w pięciu innych powiatach SOP obydwie cechy przyjmują wartości średnie lub wysokie. Reindustrializacja w Jeleniej Górze i powiecie jaworskim, a w mniejszym natężeniu w powiecie lwóweckim i ząbkowickim, odbywa się dzięki rozwojowi MŚP, przy niskim zaangażowaniu inwestorów zlokalizowanych w SSE. Odwrotnie dzieje się w Wałbrzychu. Można wnioskować, że w największym mieście Sudetów najwyższe w regionie zaangażowanie inwestorów w SSE nie przełożyło się jak dotąd w większym stopniu na rozwój miejscowych firm produkcyjnych. Niską przedsiębiorczością lokalną, przy braku lub niewielkim zainteresowaniu inwestorów zewnętrznych, cechują się powiaty, złotoryjski, wałbrzyski i zgorzelecki. Ale i te obszary odznaczają się odmienną specyfiką. W powiecie zgorzeleckim utrzymuje się relatywnie wysokie zatrudnienie w przemyśle (jest to zasługa głównie kopalni i elektrowni Turów). Powiat złotoryjski jeszcze przed 1989 r. był najsłabiej uprzemysłowionym terenem w SOP. ⁶ Zdolność do uczestnictwa w łańcuchach dostaw w przemyśle samochodowym lokalnych firm sudeckich z krajowym kapitałem jest niestety niska, co pokazują chociażby dane dotyczące posiadania certyfikatu ISO TS 16949. W Sudetach działają 44 zakłady posiadające ten niezbędny obecnie standard zarządzania w branży samochodowej (w Polsce 655 zakładów wg stanu na 26.08.2016 r.), z czego jedynie cztery to firmy z polskim kapitałem. 83 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Tab. 2. Trajektorie reindustrializacji Sudetów (na poziomie powiatów) Aktywność inwestorów w SSE Cecha (nowe miejsca pracy w firmach SSE na 1000 mieszkańców) niska średnia wysoka Jelenia Góra, jeleniogórski, wysoka jaworski dzierżoniowski świdnicki Aktywność małych średnia ząbkowicki, lubariski, kamiennogórski i średnich firm lwówecki strzeliński zlotoryjski, niska wałbrzyski, kłodzki Wałbrzych, bolesławiecki zgorzelecki Źródło: opracowanie własne. W ich przypadku można więc mówić o kontynuacji dotychczasowej trajektorii rozwojowej - z jednej strony ścieżki monofunkcyjności, a z drugiej relatywnie słabej aktywności gospodarczej. Natomiast w powiecie wałbrzyskim miał miejsce silny regres działalności przemysłowej przy braku nowych dynamicznych działalności. W efekcie powiat wałbrzyski jest obecnie najsłabiej uprzemysłowionym terenem Sudetów (zaledwie 3,6 pracujących na 1000 mieszkańców w 2014 r.). Zmiany w rozmieszczeniu przemysłu w latach 1988-2014 Analizując zmiany, jakie zaszły w rozmieszczeniu przemysłu na terenie Okręgu Sudeckiego w całym okresie od 1988 r. do 2014 r., zauważamy wyraźne przesunięcie w kierunku Przedgórza Sudeckiego. Nastąpił duży wzrost znaczenia w przemyśle SOP powiatów świdnickiego i bolesławieckiego, oraz pewien ząbkowickiego, strzelińskiego i jaworskiego. Wzrost ten dotyczył, poza powiatem świdnickim, obszarów historycznie słabiej uprzemysłowionych i pozbawionych wielkich zakładów. Najsilniejszy regres dotknął natomiast najsilniej uprzemysłowione tereny Wałbrzycha i powiatu wałbrzyskiego, powiatu kłodzkiego, w tym Nowej Rudy, a także kamiennogórskiego, lubańskiego oraz dzierżoniow-skiego na Przedgórzu, w większości których spadkowy trend zatrudnienia w przemyśle kontynuowany był w ostatniej dekadzie (ryc. 5). Warto zauważyć, że miał równocześnie miejsce wzrost udziału miejscowości wiejskich w przemyśle SOP - z 14,2% w 1988 r. do 21,8% ogółu pracujących w 2014 r. Jak pokazała przeprowadzona wcześniej analiza, zaobserwowane przesunięcia mają u podłoża regres tradycyjnych branż, w szczególności przemysłu włókienniczego i węglowego, wyższą przedsiębiorczość w obszarach, które nie były zdominowane przez duże fabryki, a także lokalizację nowych fabryk w SSE w niektórych obszarach Przedgórza. Atrakcyjność tych ostatnich dla lokalizacji nowych zakładów może mieć związek z lepszą 84 Ścieżki deindustrializacji i reindustrializacji Sudetów i__________i_________i O 15 30 km Ryc. 5. Pracujący w przemyśle: okres 1988-2014 (1988=100) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. dostępnością komunikacyjną - łatwiejszym dojazdem do autostrady A4 oraz Wrocławia, przy wąskich i krętych drogach zbudowanych ponad 100 lat temu w obrębie Sudetów, nieprzystosowanych do ruchu współczesnych dużych pojazdów ciężarowych. Skutki deindustrializacji dla lokalnych rynków pracy Sudety ze względu na nagromadzenie negatywnych zjawisk w sferze społecznej, gospodarczej i przestrzennej uważane są za obszar problemowy. Mamy w tym regionie do czynienia z długotrwałymi procesami depopulacji, słabą dynamiką PKB, generalnie niskimi osiągnięciami i aspiracjami edukacyjnymi oraz wysoką dekapitalizacją majątku trwałego (Ciok, Dołzbłasz i Raczyk 2006; Bąk i in. 2009). Deindustrializacja regionu po 1989 r. przyczyniła się do pogłębienia w wielu miejscach zjawisk kryzysowych, lecz kwestia określenia jej roli w rozwoju regionalnym Sudetów nie jest przedsięwzięciem banalnym. Jak celnie zauważają bowiem Ciok, Dołzbłasz i Raczyk 2006 (2006: 115): nałożyło się tu wiele cech, które w znacznym stopniu wywołują różne negatywne procesy. 85 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Obecnie trudno określić, co jest przyczyną, a co skutkiem; zjawiska te bardzo ściśle łączą się ze sobą i wzajemnie warunkują, skutki zaś jednych procesów są przyczyną powstawania innych negatywnych skutków. Po drugie ocena samego procesu deindustrializacji jest nieoczywista, gdyż ma ona zarówno pozytywne, jak i negatywne efekty (Kuciński 2007, 2008). Ocena skutków tego procesu może się różnić w zależności od przyjętej skali czasowej (w krótkim okresie czasu mogą przeważać efekty negatywne, np. bezrobocie, a w dłuższym okresie - pozytywne, np. korzystne zmiany strukturalne) czy przestrzennej (deindustrializacja w jednym miejscu może oznaczać (re)industrializację innego). Negatywne skutki deindustrializacji w sferze społeczno-ekonomicznej mogą oznaczać pozytywne efekty środowiskowe i zdrowotne, kiedy np. z obszarów górskich znika uciążliwa dla otoczenia produkcja przemysłowa. Najczęściej analizuje się skutki deindustrializacji w odniesieniu do rynku pracy i tak też - ze względu na przyjętą metodę badań (analiza statystyczna) - czynią autorzy niniejszego opracowania⁷. Szczególnie istotne jest w tym względzie pytanie, w jakim stopniu i w których miejscach deindustrializacja doprowadziła do długotrwałych negatywnych skutków na rynku pracy, które mogą pociągać za sobą inne negatywne procesy w sferze społecznej. W większości miast sudeckich przemysł był głównym źródłem zatrudnienia dla mieszkańców przed 1989 r. Ze względu na skalę deindustrializacji, jej szybkie tempo, charakter obszaru, tj. jego policentryczność i obecność wielu małych i średnich miast mo-nofunkcyjnych, a nawet monozakłdowych (co wpływało na niską dostępność alternatywnych miejsc zatrudnienia), konsekwencje deindustrializacji dla lokalnych rynków pracy musiały być poważne. SOP należy do obszarów o ponadprzeciętnej stopie bezrobocia w kraju, a trzy powiaty (wałbrzyski, złotoryjski i kłodzki) sytuują się w grupie 10% powiatów o najwyższej stopie bezrobocia w Polsce (wg danych na koniec czerwca 2016 r.). W skali całego SOP, na poziomie lokalnych rynków pracy, których przybliżeniem jest powiat, współczynnik korelacji pomiędzy stopą bezrobocia rejestrowanego w 2014 r. a ubytkiem miejsc pracy w przemyśle w okresie 1989-2014 jest umiarkowanie wysoki (-0,52). Zaobserwowany umiarkowany związek statystyczny pomiędzy stopą bezrobocia a ubytkiem miejsc pracy w przemyśle nie jest argumentem przemawiającym za tezą, że długotrwałe skutki deindustrializacji mają w SOP ograniczony charakter. Procesy dostosowawcze na lokalnych rynkach pracy mają znacznie bardziej złożony charakter, jak podkreślają Beatty i in. (2007). Autorzy ci wskazują na rolę emigracji, dojazdów do pracy i zmiany aktywności zawodowej, które powodują, że relacje między ubytkiem pracujących a przyrostem bezrobotnych na danym obszarze nie są lustrzanym odbiciem. Beatty i in. (2007) sugerują zastosowanie innych miar skutków deindustrializacji, w szczególności zaś wskazują na użyteczność współczynnika aktywności zawodowej. Ujawnili oni bowiem, że ⁷ Społeczne skutki deindustrializacji wykraczają oczywiście dalece poza rynek pracy, ich pełniejsze określenie wymaga jednak przyjęcia innej perspektywy badawczej, przede wszystkim pogłębionych badań społecznych. Problematykę społecznych skutków deindustrializacji niektórych miast i rejonów w Sudetach podejmują m.in. Jaroszewska (2014), Becla, Czaja i Jakubczyk (2000). 86 Ścieżki deindustrializacji i reindustrializacji Sudetów jednym z głównych mechanizmów dostosowawczych w czasie deindustrializacji brytyjskich okręgów węglowych było wycofywanie się mężczyzn z aktywności na rynku pracy. Istotnie, relacja pomiędzy współczynnikiem aktywności zawodowej a ubytkiem miejsc pracy w przemyśle w powiatach SOP w latach 1988-2014 wykazuje dużo silniejszy związek w porównaniu ze stopą bezrobocia (wsp. korelacji -0,68) (ryc. 6). Wskazuje to na silniejsze i zarazem głębsze oddziaływanie procesu deindustrializacji na lokalne rynki pracy na terenie SOP, które powinny być przedmiotem dalszych pogłębionych badań. Deindustrializacji i wzrostowi bezrobocia towarzyszył na większości analizowanego obszaru proces postępującej depopulacji. Można zauważyć, że liczba mieszkańców najbardziej zmniejszyła się w latach 1988-2014 w powiatach najsilniej dotkniętych regresem przemysłu: wałbrzyskim wraz z miastem Wałbrzychem (spadek o 15,5%), kłodzkim (o 10,6%) i kamiennogórskim (o 9,3%), a także dzierżoniowskim, lwóweckim i jeleniogórskim (o 8,1-8,8%). Pojawia się pytanie, na ile jest to skutek, a na ile jeden z czynników kształtujących obecną sytuację w przemyśle regionu. Pracujący w przemyśle 1988-2014 (1988=100) • ZL •bl •ZG------- -•£s! V *ST K A---------•’ ©••ja ZA WB L aBJ •j .1 DZ w "Lw 11 : 504 o * Ryc. 6. Zmiany liczby pracujących w przemyśle w okresie 1988-2014 a współczynnik aktywności zawodowej według powiatów Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. 87 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Wnioski Deindustrializacja Sudetów interpretowana jest przez J. Potockiego (2015) w świetle koincydencji trzech czynników. Pierwszym z nich są zaniedbania z okresu PRL, kiedy to w Sudetach eksploatowano poniemieckie zakłady, nie dbając o należytą ich modernizację lub rozbudowując przemysł wysoce uciążliwy dla środowiska, np. Celwiskoza. Drugim czynnikiem były procesy globalizacji, które spowodowały, że tutejszy przemysł musiał stanąć w nierównej konkurencji z podmiotami zagranicznymi. Wreszcie trzecim czynnikiem były błędy w zarządzaniu, które nieraz doprowadzały do upadku zakłady, które wcale nie były na to skazane. Procesy obserwowane w Sudeckim Okręgu Przemysłowym w okresie ostatnich 25 lat, w przeciwieństwie do zachodzących w Okręgu Górnośląskim, nie dostarczają argumentów dla poglądów, że raz wykształcona aglomeracja działalności gospodarczych jest zdolna do przetrwania, powrotu do stanu równowagi i odnowy poprzez rozwój nowych działalności. Dominującą rolę odgrywały w SOP kumulacyjne procesy samowzmacnia-jących sprzężeń zwrotnych, w których ograniczenie produkcji i likwidacja miejsc pracy w jednych zakładach prowadziła do ograniczenia działalności innych zakładów, zmniejszania się siły nabywczej mieszkańców i kurczenia się lokalnego popytu na usługi, rosnącego bezrobocia, odpływu ludzi młodych i wykwalifikowanych oraz kształtowania się tzw. „kultury bezrobocia”. O ile samo uruchomienie procesu deindustrializacji nastąpiło pod wpływem ekonomicznych czynników globalnych (konkurencji międzynarodowej) w połączeniu z historycznie ukształtowanymi cechami starego okręgu przemysłowego (jego struktury branżowej i poziomu technologicznego), o tyle współczesne procesy rozwoju - reindu-strializacji, rozwoju usług lub ich braku - wydają się być warunkowane przede wszystkim czynnikami lokalnymi o charakterze demograficznym i społeczno-kulturowym, a także dostępnością komunikacyjną. Cechą Sudetów jest to, że niekorzystne trendy demograficzne nie pojawiły się tu wraz z początkiem transformacji gospodarczej i deindustrializacji od 1989 r., ale depopulacja postępowała na dużą skalę już od lat 60., w okresie PRL (Eberhardt 1989). Proces drenażu młodych, aktywnych i wykształconych ludzi, którzy są zazwyczaj najbardziej skłonni do poszukiwania lepszych szans życiowych w szybciej rozwijających się obszarach, postępował więc w Sudetach przez kilka pokoleń. Wcześniejsze strumienie migracyjne ułatwiają, jak wiadomo, podejmowanie decyzji o migracji przez kolejne osoby poprzez kontakty z członkami rodziny i znajomymi, składając się na tzw. migracje łańcuchowe. Oznacza to, że obszar Sudetów poddany był długotrwałemu drenażowi kapitału ludzkiego. Można sądzić, że negatywna selekcja społeczna zachodząca w wyniku migracji jest jednym z zasadniczych czynników sprzyjających kształtowaniu się kultury bezrobocia i bierności. Potwierdzeniem znaczenia czynników społeczno-kulturowych są bardzo słabe wyniki testów gimnazjalnych w większości gmin sudeckich, porównywalne z obszarami popegeerowskimi Polski północnej, co można interpretować jako wyraz niskich aspiracji i osiągnięć edukacyjnych młodych ludzi. Efektem tego jest niska jakość kapitału ludzkiego, przekładająca 88 Ścieżki deindustrializacji i reindustrializacji Sudetów się zarówno na niską przedsiębiorczość lokalną, jak i ograniczone zasoby kadry zdolnej sprostać wymaganiom dużych i średnich firm produkcyjnych⁸. Procesy reindustrializacji mają w SOP charakter wybitnie selektywny i dotyczą głównie niektórych obszarów Przedgórza Sudeckiego. Współwystępują dwa typy reindustrializacji - jeden o charakterze rozwoju zależnego od ścieżki, opartego o MŚP w branżach wykorzystujących kompetencje wykształcone w toku wcześniejszego rozwoju i miejscowe zasoby środowiska, np. w Jeleniej Górze i powiecie jaworskim, drugi polegający na przełamaniu dawnej trajektorii rozwojowej poprzez inwestorów zewnętrznych, np. w powiecie bolesławieckim i w Wałbrzychu, gdzie nie towarzyszy temu rozwój lokalnej przedsiębiorczości. Jedynym przykładem reindustrializacji, która łączy oba mechanizmy, jest powiat świdnicki, gdzie nastąpił w efekcie największy wzrost liczby pracujących w przemyśle w latach 2003-2014 (o 32%). W najsilniej dotkniętych deindustrializacją historycznie najbardziej uprzemysłowionych obszarach Sudetów Środkowych, a także na terenach Kotliny Kłodzkiej i Kamiennogórskiej oraz w ośrodkach z dużymi zakładami włókienniczymi procesy reindustrializacji bazującej na czynnikach endogenicznych czy egzogenicznych występują na niewielką skalę lub nie występują w ogóle. Kilkupokoleniowa dominacja dużych zakładów zapewniających pracę i różne świadczenia hamuje lokalną przedsiębiorczość, okazują się one też w większości mało atrakcyjne dla inwestorów zewnętrznych. Pewnym wyjątkiem jest tu SSE w Wałbrzychu, która częściowo łagodzi lokalne skutki regresu tradycyjnych branż. Fakt, że wysokie bezrobocie na terenie Sudetów i Przedgórza tylko częściowo pokrywa się z obszarami najsilniejszej deindustrializacji i obejmuje również wiele miast powiatowych będących ośrodkami usługowymi, gdzie przedsiębiorczość w usługach jest również niska, wskazuje że deindustrializacja jest elementem szerszej słabości gospodarczej regionu i potwierdza, że ma ona głębsze podłoże społeczno-kulturowe. Zagadnieniem, które zasługuje na szerszą refleksję i analizę jest zasygnalizowany przez Cioka i in. (2006) potencjalny wpływ cech przestrzennych - policentryczności Okręgu Sudeckiego z dużą liczbą ośrodków małych i średniej wielkości. Rozproszenie ograniczonych zasobów kapitału ludzkiego wysokiej jakości, brak odpowiednio gęstej sieci kontaktów społecznych i rozwiniętych funkcji usługowych wyższego rzędu występujących w dużych miastach mogły stanowić bariery rozwoju w fazie szoku transformacyjnego. Dokonując interpretacji analizowanych procesów, należy wziąć pod uwagę ograniczenia wynikające z posługiwania się jedynym dostępnym miernikiem, jakim jest liczba pracujących w przemyśle. Zmniejszanie się liczby pracujących samo w sobie nie świadczy ⁸ Zasoby wykwalifikowanej kadry o wysokiej kulturze pracy należały do istotnych czynników przyciągających inwestorów przemysłowych do Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego po 1989 r., przyczyniając się do jego udanej restrukturyzacji. Warto zauważyć, że GOP, w przeciwieństwie do Sudetów, nie doświadczył depopulacji przed 1989 r., odpływ migracyjny na dużą skalę z tego regionu został uruchomiony dopiero w okresie transformacji. Rozwojowi GOP sprzyjały też inne czynniki stanowiące o jego przewadze nad innymi obszarami, w tym SOP, takie jak wielki rynek zbytu i bardzo dobra dostępność komunikacyjna. 89 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa jeszcze o deindustrializacji, może bowiem następować przy rosnącej produkcji w wyniku postępu technologicznego i organizacyjnego w firmach. W skali całej Polski wartość produkcji dodanej w przemyśle wzrosła w latach 1991-2014 trzyipółkrotnie, podczas gdy liczba pracujących obniżyła się o 33%. W tej sytuacji autorzy jako wyraz deindustrializacji traktowali jedynie spadki zatrudnienia na bardzo dużą skalę, Zagadnieniem zasługującym na szerszą, odrębną dyskusję jest to, czy po procesach, jakie zaszyły na analizowanym obszarze w okresie minionego ćwierć wieku, nadal można mówić o Sudeckim Okręgu Przemysłowym w granicach wyznaczonych przed 50 laty przez S. Misztala. Kwestia ta powinna zostać rozważona w szerszym kontekście zmian, jakie zaszły w rozmieszczeniu przemysłu w całym kraju. Literatura Bąk A., Chmielewski R., Górecki R., Kot T., Krasowska M., Piotrowska M., Szymborska A., Ślesik M., Regional disparities in Poland. Diagnosis, Ministry of Regional Development, Warsaw. Beatty C„ Fothergill S„ Powell R., 2007, Twenty years on: has the economy of the UK coalfields recovered?, Environment and Planning A, 39(7), 1654-1675. Becla A., Czaja S„ Jakubczyk Z„ 2000, Zmiany funkcji miast na terenach objętych bezrobociem strukturalnym na przykładzie Wałbrzyskiego, [w:] J. Słodczyk (red.), Społeczne, gospodarcze i przestrzenne przeobrażenia miast, Uniwersytet Opolski, 129-142. Bogumił J., Heinze R.G., Lehner E, Strohmeier K.P., 2012, Viel erreicht - wenig gewonnen. Ein reałistischer Blick auf das Ruhrgebiet, Klartext, Essen. Boschma R. A., Lambooy J.G., 1999, Why do old industrial regions decline ?An exploration of potential adjustment strategies, Paper presented at the European RSA-congress Dublin, Ireland, August 23-27, http://www-sre.wu-ien.ac.at/ersa/ersaconfs/ersa99/Papers/a061.pdf (dostęp: 29.05.2016). Brezdeń R, Spallek W, 2008, Specjalne strefy ekonomiczne w przestrzeni gospodarczej województwa dolnośląskiego, Prace Komisji Geografii Przemysłu, 10, 217-229. Brezdeń, R, 2015, Wybrane aspekty przemian strukturalnych i innowacyjności przemysłu Śląska -ujęcie przestrzenne, Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, 29(3), 123-146. Ciok S., Dołzbłasz S., Raczyk A., 2006, Dolny Śląsk. Problemy rozwoju regionalnego, Studia Geograficzne 79, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Domański B., Gwosdz K., 2013, Specyfika branżowa i przestrzenne zróżnicowanie przemysłu w województwach Polski Zachodniej, raport przygotowany na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. Eberhardt R, 1989, Regiony wyludniające się w Polsce, Prace Geograficzne IGiGP PAN, 148. Fujita M., Krugman R, Venables A.J., 2001, The spatial economy. The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, London. 90 Ścieżki deindustrializacji i reindustrializacji Sudetów Jaroszewska E., 2014, Wałbrzych - dziedzictwo przeszłości a wyzwania przyszłości, [w:] T. Stryjakie-wicz (red.), Kurczenie się miast w Europie Środkowo-Wschodniej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań: 102-114. Kryńska E. (red.), 2000, Polskie specjalne strefy ekonomiczne, Warszawa. Kuciński K., 2007, Deindustrializacja w procesie rozwoju gospodarczego, [w:] J. Lach, M. Borowiec, T. Rachwał (red.), Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych struktur przestrzennych, Akademia Pedagogiczna w Krakowie, Kraków, 207-217. Kuciński K., 2008, Miasto w procesie dezindustrializacji, [w:] W. Morawski, A. Zawistowski (red.), Stare Okręgi Przemysłowe. Dylematy industrializacji i dezindustrializacji, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa, 161-179. Lester R.K., 2003, Universities and local systems of innovation: a strategic approach, ESRC Workshop on High-Tech Business: Clusters, Constraints, and Economic Development. Robinson College, Cambridge, 28 May 2003. Lester R.K., 2006, Universities, innovation, and the competitiveness of local and national economies. Centre for Business Research 10-year Anniversary Summit on Innovation and Governance, University of Cambridge, UK, 29 March 2006. Leszczycki S„ Lijewski T. (red), 1974, Geografia przemysłu Polski, PWN, Warszawa. Lijewski T., 1978, Uprzemysłowienie Polski 1945-1975, PWN, Warszawa. Markusen A., 1996, Sticky places in slippery spaces: a typology of industrial districts, Economic geography, 72(3), 293-313. McCord N.. Rowe D„ 1977, Industrialisation and urban growth in North-East England, International Review of Social History, 22(1), 262-266. Misztal S., 1970, Przemiany w strukturze przestrzennej przemysłu na ziemiach polskich w latach 1860-1965, Studia KPZK PAN, t. XXXI, Warszawa. Potocki ]., 2015, Zmiany w Kotlinie Jeleniogórskiej a ład zintegrowany, http://konwersatorium-karkonoskie.blogspot.com/2015/05/zrownowazony-rozwoj-jakosc-zycia_29.html (dostęp: 16.08.2016). Richardson H W, 1978, Regional and urban economics, Penguin, London. Siewierski J., 2008, Polskie górnictwo węglowe po 1989 r, [w:] W. Morawski, A. Zawistowski (red.), Stare Okręgi Przemysłowe. Dylematy industrializacji i dezindustrializacji, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa, 245-282. Paths of deindustrialisation and reindustrialisation of the Sudety Mountains Abstract: The area of the Sudety Mts. is one of the oldest industrial districts of contemporary Poland. It experienced significant deindustrialization since the 1990s, which was triggered by the opening of the Polish economy to global competition and the historical features of the district, especially of the high share of textile industry and the outdated technology of many factories related to limited investment in the post-war socialist era. In contrast to the Upper Silesian Industrial District, the 91 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa decline of traditional industrial branches in the Sudetes was not accompanied by the dynamic growth of new industrial activities and services. The authors show that the contemporary development of manufacturing activity in the region is a highly selective process concentrated in certain areas only, both in terms of the SMEs growth and the in-flow of foreign investment. It is largely determined by local social, cultural and demographic factors as well as road accessibility. Keywords: old industrial districts, deindustrialization, reindustrialization, Sudety Mountains. 92 Robert Faracik Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Dziedzictwo salinarne Europy Środkowej Zarys treści: Sól należy do surowców, które odegrały kluczową rolę w rozwoju cywilizacji. Jako towar poszukiwany na całym świecie, w wielu przypadkach stawała się przyczyną konfliktów (w tym międzynarodowych). Decydowała o zasobności i bogactwie zarówno pojedynczych osób, jak i całych społeczeństw. Historię pozyskiwania tego surowca i jego wkład w rozwój gospodarczy oraz kulturowy można prześledzić na przykładzie Europy Środkowej, gdzie już od czasów prehistorycznych sól stanowiła ważny surowiec w życiu zarówno lokalnych społeczności, jak i w wymianie handlowej oraz życiu gospodarczym całego regionu. Od czasów średniowiecza aż do początku XX w. obszar ten stopniowo znalazł się pod panowaniem Habsburgów. Analizie poddano główne ośrodki górnictwa soli, które w konsekwencji wydarzeń historycznych znalazły się w granicach Austro-Węgier i aż do końca I wojny światowej funkcjonowały w ramach tejże monarchii. Są to: Wieliczka i Bochnia (Polska); Preszow-Solivar (Słowacja); Turda, Praid i Kaczyka (Rumunia), Hallein i ośrodki w regionie Salzkammergut (Austria). W opracowaniu uwzględniono charakter dziedzictwa salinarnego oraz współczesne jego wykorzystanie w kontekście rozwoju funkcji turystycznej. Słowa kluczowe: dziedzictwo salinarne, sól, turystyka, kopalnie soli, Wieliczka, Bochnia. Wstęp Od zarania dziejów sól uznawana była przez człowieka za substancję niezmiernie cenną i pożądaną, a w niektórych kulturach przypisywano jej niemal mityczne i boskie właściwości. Dotyczyło to zarówno kultur przedhistorycznych, jak i współczesnych religii i wierzeń. Szczególnie widoczne jest to w księgach Starego Testamentu, stanowiących o istocie judaizmu i chrześcijaństwa, w których sól była symbolem wysoko cenionych wartości, jak np. prawda, wierność, mądrość czy trwałość. Obecna jest także współcześnie w wielu obrzędach, które nabrały już niejednokrotnie wymiaru świeckiego, widocznego np. w obrzędzie powitania chlebem i solą. Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa W historii sól zapisała się przede wszystkim jednak jako substancja o wyjątkowych właściwościach smakowych, a przede wszystkim konserwujących żywność. Dzięki niej można było przygotowywać zapasy, nie tylko na przetrwanie trudnych warunków (np. zima, susza, nieurodzaje), ale także zapasy żywności m.in. dla wojska, niezbędnych podczas wojen i innych sytuacji o nadzwyczajnym znaczeniu. Dlatego też przez wiele stuleci sól była produktem drogim, który z jednej strony stał u podstaw bogactwa wielu władców, z drugiej jako towar poszukiwany stawał się przyczyną konfliktów, a nawet wojen, zwłaszcza jeżeli kogoś nie było stać na zagwarantowanie sobie odpowiednich jej zapasów. Celem artykułu jest przedstawienie dziedzictwa górnictwa i produkcji soli w szerokim kontekście jego współczesnego wykorzystania. Zakres przestrzenny obejmuje wybrane ośrodki salinarne w Europie Środkowej, które mimo różnych swoich początków, w konsekwencji wydarzeń historycznych znalazły się w granicach Austro-Węgier i aż do końca I wojny światowej funkcjonowały w ramach tejże monarchii. Są to: Wieliczka i Bochnia (Polska); Preszow-Solivar (Słowacja); Turda, Praid i Kaczyka (Rumunia), Hallein i ośrodki w krainie Salzkammergut (Austria). Literatura z zakresu dziejów soli, jej pozyskiwania i znaczenia w dziejach świata jest bogata i obejmuje prace poświęcone zarówno dziejom ogólnym (Adshead 1992; Kurlansky 2004), jak i poszczególnym regionom. W przypadku historycznych salin Polski - Bochni i Wieliczki - na uwagę zasługują publikacje wydane w specjalistycznym czasopiśmie naukowym „Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce” wydawanym od 1965 r. (dotąd ukazało się 30 tomów). Historia i górnicze dziedzictwo zostały także szeroko opisane w monografiach poświęconych dziejom obu miast (Kiryk, Ruta 1980; Gawęda, Jodłowski, Piotrowicz 1990). Szczególnie interesująca jest praca P. Langera (2011) dotycząca dziedzictwa miast salinarnych ze szczególnym uwzględnieniem Bochni, w której autor dokonał kompleksowej analizy dziedzictwa górniczego i warzelniczego w dziejach salinarnych Polski i Europy, a następnie szeroko i wnikliwie przeanalizował rolę poszczególnych elementów dziedzictwa salinarnego w rozwoju Bochni. Także inne ośrodki i regiony górnicze omawianego obszaru doczekały się opracowań historycznych oraz analiz zachowanych współcześnie obiektów kulturowych, m.in.: Solivar (Verdon 2008; Pete-rec 2013), kopalnie rumuńskie (Draganescu, Draganescu 2001; Poborka-Młynarska 2010) czy też ośrodki austriackie z regionu Salzkammergut i Hallein (Dopsch, Heuberger, Zeller 1994). Zarys dziejów eksploatacji soli w Europie Środkowej W Europie sól eksploatowana była od czasów prahistorycznych, czego dowodem są m.in. kopalnie w regionie miasta Hallstatt (Austria), które dało nazwę jednej z ważniejszych kultur archeologicznych epoki żelaza (tzw. kultura halsztacka). Z czasów antycznych znane są ośrodki pozyskiwania soli zarówno ze złóż głębinowych, jak i z salin nadmorskich w basenie Morza Śródziemnego. Szczególnym okresem dla rozwoju górnictwa soli było średniowiecze, kiedy to jej wydobycie znacznie się zwiększyło i rozszerzyło pod względem geograficznym. Zaczęły 94 Dziedzictwo salinarne Europy Środkowej powstawać kopalnie w regionach, gdzie w czasach nowożytnych nie było tradycji górnictwa i warzelnictwa soli m.in.: w Polsce (Bochnia, Wieliczka), na Węgrzech czy w północnych Niemczech. Ekonomiczny rozwój państw w basenie Morza Północnego i Bałtyckiego zaowocował wzmożonym popytem na sól (np. konserwowanie ryb), a przez to także rozwojem handlu tym towarem (miasta hanzeatyckie). Dla niektórych krajów środki ze sprzedaży soli stanowiły jedno z głównych źródeł utrzymania państwa, jak np. w Polsce, gdzie około 1/3 dochodów całego kraju pochodziło z żup solnych (Kurlansky 2004). Ze względu na znaczenie soli w dużej mierze monopol na jej wydobycie w wielu krajach europejskich posiadali władcy, którzy nakładali na ośrodki górnicze specjalne prawa i obowiązki oraz powierzali zarząd nad nimi zaufanym osobom. Znane są zarówno żupy królewskie (np. Polska, Węgry), książęce, jak i biskupie. Z tych ostatnich najbardziej znany przykład stanowi Salzburg, którego biskup zawiadywał kopalniami i warzelniami soli w sąsiednim Hallein, prowadząc długo trwający konflikt z sąsiednią Bawarią o prawa do eksploatacji bogatych złóż soli na granicy salzbursko-bawarskiej (rejon Hallein-Diirrnbrg). Zachowane do dzisiaj wspaniałe zabytki Salzburga (którego nazwę można przetłumaczyć jako „Solny Zamek”) to w dużej mierze pochodna ogromnych zysków będących udziałem tutejszych hierarchów od samego początku erygowania biskupstwa około 700 r. Istotnym z punktu widzenia Europy Środkowej był okres panowania dynastii Habsburgów, którzy, poszerzając swoje wpływy w wyniku polityki dynastycznej oraz umów międzynarodowych i prowadzonych wojen, stopniowo poszerzali swoje władztwo m.in. o Węgry, południową Polskę (tzw. Galicja i Lodomeria - w wyniku zaborów) oraz Salzburg. Dzięki temu pod ich rządami znalazły się kluczowe europejskie złoża soli i ośrodki jej górnictwa. Habsburgowie zakładali także nowe kopalnie w oparciu o odkrywane stopniowo nowe złoża (np. w Bukowinie). W XIX w. Austria władała kopalniami: w Galicji (m.in. Wieliczka i Bochnia, Drohobycz, Lacko, Kałusz), Siedmiogrodzie (m.in. Turda, Praid), Górnych Węgrzech (Solna bańa/Solivar), Bukowinie (Kaczyka) oraz w regionie Salzburga i Górnej Austrii (Salzkammergut). Dodatkowo na Istrii (Koper, Piran) i w Dalmacji (wyspy Rab i Pag oraz Ston koło Dubrownika) funkcjonowały saliny morskie (ryc. 1). Wszystkie ośrodki salinarne pracowały zarówno na potrzeby wewnętrzne, jak i na eksport. Po I wojnie światowej z nastaniem nowego ładu politycznego ośrodki te znalazły się w nowo powstałych wówczas krajach (Czechosłowacja, Jugosławia) lub istniejących wcześniej, ale w nowych granicach (Polska, Rumunia). Współcześnie saliny te znajdują się w: Polsce, Austrii, Rumunii, Słowacji, Chorwacji (saliny morskie), Bośni i Hercegowinie oraz na Ukrainie. 95 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Ryc. 1. Ośrodki eksploatacji soli na terenie Austro-Węgier na początku XX w. Źródło: opracowanie własne. Wieliczka i Bochnia Początki pozyskiwania soli w okolicy Wieliczki i Bochni sięgają neolitu, a badania archeologiczne łączą ją z kulturą lendzielską (około 4000 lat p.n.e). Na obszarze Wieliczki zachowało się m.in. całe założenie solowarskie bazujące na wypływach miejscowej solanki. Historia nowożytnego górnictwa rozpoczęła się w XIII w., kiedy to odkryto w sąsiedztwie tych dwóch miast znaczne pokłady soli kamiennej (stało się to podstawą legendy o pierścieniu św. Kingi). Obie osady w konsekwencji rozwoju górnictwa otrzymały prawa miejskie: Bochnia w 1253 r„ a Wieliczka w 1290 r. (Piotrowicz 1990). Z końcem XIII w. powstało największe przedsięwzięcie gospodarcze średniowiecznej Polski - Żupy Krakowskie, w skład których weszły obie kopalnie soli (Wieliczka i Bochnia) wraz z warzelniami. Żupą zarządzał mianowany przez króla żupnik, a na potrzeby administracji w obu miastach wzniesiono zamki żupne (w Bochni zachowane są jego relikty). Szczególnie intensywny rozwój górnictwa soli przypada na okres panowania Kazimierza Wielkiego. Żupy Krakowskie należały do największych ówczesnych przedsiębiorstw w całej Europie, a kres ich funkcjonowania przypadł na I rozbiór Polski. W 1772 r. Austriacy zajęli oba miasta, a dawne dobra królewskie przeszły pod administrację cesarską, oddzielną dla Wieliczki 96 Dziedzictwo salinarne Europy Środkowej i Bochni. Kopalnie działały także w okresie obu wojen światowych. W 1964 r. w Wieliczce zaprzestano wydobycia soli kamiennej, pozostawiając jedynie produkcję soli warzonej (Brzoza 1990), a w 1994 r. zakończono całkowicie działalność na skalę przemysłową. Sól pozyskiwana jest obecnie jedynie jako produkt odsalania wód kopalnianych. W latach 90. XX w. zaprzestano także działalności górniczej w Bochni. Obie kopalnie pełnią obecnie funkcje muzealne i prowadzą szeroko zakrojoną działalność kulturalną i turystyczną (tab. 1). Szczególną formą działalności obu kopalni jest lecznictwo i profilaktyka zdrowia w oparciu o swoisty mikroklimat podziemnych wyrobisk oraz właściwości solanki. Oferta Tab. 1. Działalność kopalni soli w Wieliczce i Bochni w zakresie pełnionych współcześnie funkcji Zakres Wieliczka Bochnia działalności - wpis de rejestru zabytków (1976), - wpis de rejestru zabytków (1980), - wpis na Listę Światowego Dziedzictwa - wpis na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO (1978), UNESCO (2013), - uznanie za Pomnik Historii (1994), - uznanie za Pomnik Historii (2000), - działalność Muzeum Żup Krakowskich - zabytki techniki (ruchome), m.in. maszyna Muzealnictwo z wystawą podziemną oraz w Zamku parowa z 1909 r. i ochrona Zupnym (wraz z pracowniami i archiwum dziedzictwa salinarnym), - organizacja konferencji naukowych z zakresu ochrony dziedzictwa górnictwa, - ochrona dziedzictwa przyrodniczego (m.in. rezerwat przyrody nieożywionej Groty Kryształowe). - oferta podziemnych tras: trasa turystyczna, - oferta podziemnych tras turystycznych: trasa trasa górnicza, Tajemnice Wielickiej historyczna, Wyprawa w Słone Góry, trasa Kopalni, szlak pielgrzymkowy, przyrodnicza, - oferta podziemnej trasy turystycznej dla - podziemna ekspozycja multimedialna, osób niepełnosprawnych, - możliwość przeprawy łodzią (120 m), - multimedia i interaktywne aplikacje na - w sąsiedztwie szybu Campi Osada VI Oraczy Turystyka trasach zwiedzania, (rekonstrukcja wczesnośredniowiecznej - usługi przewodnickie w kilkunastu językach, osady), - obiekty noclegowe: hotel .Grand Sal" - Hotel .Sutoris" przy szybie Sutoris w części w dawnych łazienkach, pokoje gościnne uzdrowiskowej kopalni wraz z restauracją i .Młyn Solny" oraz miejsca noclegowe pod kafeterią ziemią .Stajnia Gór Wschodnich", - usługi towarzyszące, m.in. gastronomia - usługi towarzyszące, m.in. gastronomia i pamiątkarstwo. i pamiątkarstwo. - Uzdrowisko Kopalnia Soli Wieliczka - Uzdrowisko Kopalnia Soli Bochnia z podziemnym ośrodkiem rehabilitacyjnym z podziemnym ośrodkiem leczniczym (komory lecznicze oraz mała tężnia) - (rehabilitacja pulmunologiczna), Lecznictwo subterraneoterapia i haloterapia, - w ramach Centrum Rehabilitacji uzdrowiskowe - oferta pobytów dziennych i turnusów i Odnowy Biologicznej leczenie schorzeń 21-dniowych, neurologicznych, reumatycznych - przychodnia lekarska wraz z diagnostyką i dysfunkcji narządu mchu, oraz specjalistą z zakresu medycyny pracy, - dodatkowo działająca grota solna. - tężnie solankowe. 97 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Zakres Wieliczka Bochnia działalności - inspiracja dla wielu artystów (malarstwo, - organizacja koncertów, wystaw rzeźba, literatura, muzyka), i przedstawień. - ekspresja twórcza górników, w tym unikatowe dzieła rzeźby solnej w podziemnych komorach, - organizacja koncertów, w tym muzyki Kultura i sztuka poważnej (m.in. doroczny Koncert Noworoczny, koncerty w ramach festiwalu Misteria Paschalis}, - działalność Reprezentacyjnej Orkiestry Dętej Kopalni Soli Wieliczka (rok założenia 1830), - plenery filmowe w kopalni, - działalność Muzeum Żup Krakowskich. - obsługa wycieczek szkolnych, lekcje - obsługa wycieczek szkolnych, lekcje muzealne, zajęcia w ramach tras muzealne, zajęcia w ramach tras Edukacja turystycznych, turystycznych, - noclegi w podziemnej komorze - noclegi w podziemnej komorze z możliwością z możliwością zabaw i zajęć sportowych. zabaw i zajęć sportowych. - kult św. Kingi, - kult św. Kingi, - podziemny szlak pielgrzymkowy .Szczęść - podziemna kaplica św. Kingi, Boże’ wiodący przez kaplice (św. Kingi, - uroczyste msze święte, w tym podziemna św. Antoniego, św. Jana) oraz Golgota Pasterka. Wielickich Górników (pobłogosławione Kult religijny w 2010 r. przez kard. St. Dziwisza), - multimedialna kaplica św. Jana Pawła II w podziemnej części ekspozycji Muzeum Żup Krakowskich, - uroczyste msze święte, w tym podziemna Pasterka. - organizacja zawodów sportowych pod - organizacja zawodów sportowych pod ziemią ziemią (np. cykliczne: Zawody Strzeleckie - możliwość ćwiczeń indywidualnych i Spinning Maraton), Sport i uprawiania gier zespołowych pod ziemią - organizacja eventów dla firm, i rekreacja - organizacja eventów dla firm, w tym - podziemna zjeżdżalnia o długości 140 m. specjalne programy m.in. w ramach projektu Ekspedycja Wieliczka, - zagospodarowane tereny zielone wokół kopalni i Zamku Zupnego. - organizacja tradycyjnych biesiad - sceneria i miejsce do organizacji konferencji Oprawa i górniczych, (do 500 osób), szkoleń, zjazdów oraz imprez organizacja - sceneria i miejsce do organizacji towarzyskich (np. bale, wesela). wydarzeń konferencji (do 600 osób), szkoleń, zjazdów oraz imprez towarzyskich (np. bale, wesela). Źródło: opracowanie własne. 98 Dziedzictwo salinarne Europy Środkowej skierowana jest m.in. do osób cierpiących na choroby górnych dróg oddechowych oraz alergiczne. Duże tradycje pod tym względem posiada Wieliczka, gdzie pierwsze łazienki solankowe zostały oddane do użytku w 1838 r. Jedną z najnowszych inwestycji są tężnie solankowe działające od 2014 r. Wielowiekowe dzieje górnictwa soli w Wieliczce oraz zachowane do dzisiaj wyjątkowe dziedzictwo salinarne stało się podstawą do wpisania tutejszej kopalni na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO już w 1978 r. jako jeden z 12 pierwszych obiektów świata. W 2013 r. wpis ten został rozszerzony także na kopalnię w Bochni i obecnie brzmi: Królewskie Kopalnie Soli w Wieliczce i Bochni. Obecnie obiekty te stanowią dużą atrakcję turystyczną, szczególnie dzięki interesującym podziemnym trasom turystycznym. Na uwagę zasługuje przede wszystkim Wieliczka ciesząca się największą frekwencją nie tylko spośród wszystkich polskich tras podziemnych, ale należy także do najliczniej odwiedzanych tego rodzaju obiektów w Europie. W 2005 r. liczba zwiedzających przekroczyła 1 min, a w 2016 r. 1,5 min osób z ponad 140 krajów świata (www.kopalnia.pl). Solivar Solivar to obecnie dzielnica Preszowa, na którą składają się trzy niezależne wcześniej górnicze miejscowości (Solna bana, Solhohrad i Svaby), połączone w 1970 r. w jedną jednostkę. Ich początki sięgają średniowiecza. W 1223 r. król Bela IV darował tzw. Solny Potok (węg. Sópotok) i Solny Zamek (słów. Solny hrad) braciom Chypkaczy. Z 1332 r. pochodzą pierwsze wzmianki o tutejszej parafii, a od XV w. upowszechnia się węgierska nazwa Soovar oraz słowacka Solna bana (poi. Kopalnia Soli). Pierwsze próby wydobywania soli metodą górniczą podjęto wraz z budową szybu (1571-1572) o głębokości 155 m (nazwanego później Leopold), nadzorowanego przez zarządcę koronnego. Stopniowo górniczy ośrodek rozbudowywał się, na powierzchni powstawały kolejne obiekty służące wydobyciu oraz przeróbce solnego urobku. Rozrastała się także sama osada, w której zamieszkiwali górnicy z rodzinami. Istotną zmianą było przejście z górnictwa głębinowego na pozyskiwanie solanki w 1752 r. Nad szybem postawiono wówczas zadaszony obiekt wraz z kieratem na cztery pary koni, wyciągający na powierzchnię solankę magazynowaną w specjalnym zbiorniku, a następnie odparowywaną. Czysta sól przechowywana była w specjalnych magazynach. W 1799 r. cesarz Franciszek I nadał osadzie specjalny statut, na mocy którego m.in. zrównane zostały prawa wszystkich mieszkańców, miejscowość zyskała własne sądownictwo, a górnicy zostali zwolnieni z zobowiązań wojskowych. Przez cały XIX w. kompleks rozszerzał się o nowe urządzenia, które umożliwiły nowy sposób pozyskiwania soli z solanki - warzenie. Powstały wówczas dwie warzelnie (Frantisek i Ferdinand). Zakład solowarski pracował do 1924 r. (funkcjonowała tylko jedna warzelnia, drugą strawił pożar), przy czym w 1918 r. przeszedł na własność nowo powstałego państwa czechosłowackiego. W 1925 r. zakłady zostały przeniesione do nowej siedziby w niedalekim sąsiedztwie, bazującej na nowych odwiertach solanki. Po II wojnie światowej zaczął się kolejny okres w rozwoju zakładów, które zaczęły produkować sól metodą ługowania. Produkcji zaprzestano definitywnie w 2009 r. (Verdon 2008; Peterec 2013). 99 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Ryc. 2. Solivar - zachowane obiekty dawnej osady górniczej i solowarskiej Objaśnienia: 1. Wieża sygnalizacyjna (klopaika), 2. Szyb Leopold z budynkiem kieratu (Gapeł), 3. Kaplica św. Rocha, 4. Zbiornik na solankę (tzw. ieterne), 5. Warzelnia Frantiśek, 6. Skład soli (tzw. Komora). Źródło: Michaeli, Kandraiovi 1998. W 1970 r. osadę solowarską objęto ochroną jako zabytek techniki. Współcześnie Solivar jest oddziałem Słowackiego Muzeum Techniki w Koszycach. Zachował się tutaj zespół obiektów, w skład którego wchodzą: szyb Leopold z budynkiem kieratu (Gapę/), magazyn/ skład soli z XVIII w. (tzw. Komora, odbudowany w 2016 r. po pożarze w 1986 r.), zbiornik na solankę (tzw. ceterne), warzelnia Frantiśek z XVIII w., warsztaty rzemieślnicze, siedziba administracji i kilka domów mieszkalnych, w tym tzw. kuria - dom wyższego urzędnika. Nad całym założeniem wyraźnie dominuje drewniana wieża sygnalizacyjna (tzw. klopaćka), usytuowana na hałdzie powstałej z urobku szybu Leopold oraz nieistniejącego już szybu Józef. Charakterystycznym elementem górniczego dziedzictwa są także zabytki sakralne, w tym: kaplica św. Rocha z 1832 r., kościół pw. św. Jana Chrzciciela (tzw. kościół górniczy/bansky kostol) i niewielka kapliczka św. Jana Nepomucena (ryc. 2). Ciekawym przykładem trwającej do dzisiaj tradycji jest koronkarstwo klockowe (słów. palićkovana cipka), którym tradycyjnie zajmowały się kobiety w ro dzinach tutejszych górników. Wyroby tego rękodzieła można podziwiać m.in. na wystawach lub bezpośrednio o koronkarek. Do tradycji tej nawiązuje nazwa ulicy (Ćipkarska) znajdują- cej się w centrum dawnej osady Solna bana (Michaeli, Kandraćova 1998). Cały areał preszowskiego Solivaru jest znakomitym przykładem dziedzictwa wielowiekowej tradycji górnictwa i warzelnictwa soli. Należy do najlepiej zachowanych zabytków techniki nie tylko na obszarze Słowacji, ale w całej Europie Środkowej. Jego potencjał nie jest aktualnie w pełni wykorzystany, a może stać się jednym z markowych produktów turystycznych zarówno Preszowa, jak i całej Słowacji (Tej 2013). 100 Dziedzictwo salinarne Europy Środkowej Kopalnie soli kamiennej w Siedmiogrodzie i na Bukowinie (Rumunia) Dzieje eksploatacji soli kamiennej w Siedmiogrodzie sięgają czasów prehistorycznych, przy czym dynamiczny rozkwit tej działalności przypada na czasy Cesarstwa Rzymskiego. Z czasów antycznych znanych jest około 30 miejsc wydobycia tego surowca na obszarze ówczesnej prowincji Dacja (Draganescu, Draganescu 2001). Podobnie jak i w innych regionach Europy kolejnym okresem intensywnego górnictwa solnego było średniowiecze, kiedy to Siedmiogród wszedł w skład państwa węgierskiego. Kolejny asumpt do rozwoju tej dziedziny dali Habsburgowie, za panowania których znacząco rozwinęły się stare ośrodki górnictwa oraz powstawały nowe. Współcześnie wiele kopalni zmieniło swoją pierwotną funkcję, zamieniając się w muzea, miejsca rekreacji oraz ośrodki lecznictwa uzdrowiskowego. Do najbardziej znanych ośrodków górniczych należą Salina Praid i Salina Turda. Wydobycie soli w Praid sięga czasów rzymskich, przy czym najintensywniejszy okres rozwoju tej kopalni rozpoczyna się w drugiej połowie XVIII w„ a po dokonaniu nowych odwiertów w XX w. eksploatacja trwa do dzisiaj. Obecnie kopalnia składa się z dwóch części - starej i nowej. W starej części, w wyrobiskach na głębokości 120 m, utworzono trasę turystyczną oraz komory sanatoryjne (Poborska-Młynarska 2010). Ofertę uzupełnia podziemna sala koncertowa, plac zabaw, boisko sportowe i kaplica. W nowej części kopalni nadal prowadzona jest działalność górnicza. Warto zaznaczyć, że to właśnie z Praid wiąże się legenda o św. Kindze, która poprosiła swojego ojca (król Bela IV), aby w wianie zamiast złota dał jej sól, którą chciała podarować Polsce - swojej nowej ojczyźnie. To wówczas król obdarował ją najbogatszą węgierską kopalnią soli w siedmiogrodzkim Praid. Biorąc ją w posiadanie, księżniczka wrzuciła do szybu swój pierścień. Gdy przybyła do Polski wraz z doświadczonymi węgierskimi górnikami nakazała poszukiwanie złóż soli. Pierścień odnalazł się w pierwszym bałwanie solnym wydobytym w Bochni. Sama miejscowość Praid współcześnie rozwija się jako ośrodek turystyczno-uzdrowi-skowy. Funkcjonuje tutaj ogólnodostępny basen solankowy, a hotele i inne ośrodki oferują zabiegi kosmetyczne i prozdrowotne na bazie tutejszej soli. Dużą atrakcją turystyczną jest położony na obrzeżach miejscowości rezerwat przyrody chroniący naturalne wychodnie soli kamiennej, tworzące swoisty „solny kanion” rzeki Corund. Podobny charakter ma kopalnia Turda, położona niedaleko miasta Kluż-Napoka, oferująca dodatkowo podziemny zbiornik solankowy z możliwością pływania łodziami. Bogatą ofertę turystyczno-uzdrowiskową posiada także miejscowość Sianie z kopalnią Slanic-Prahova, leżąca jednak już na rumuńskiej Wołoszczyźnie. Ciekawą historią może poszczycić się kopalnia w bukowińskiej wsi Kaczyka (rum. Cacica), której początki wiążą się z akcją osiedleńczą prowadzoną przez rząd Austro-Węgier na obszarze Bukowiny od drugiej połowy XVIII w. Region ten stopniowo zasiedlali Niemcy, Austriacy, Ukraińcy, Węgrzy, Żydzi i Polacy. Do dzisiaj na Bukowinie (przedzielonej obecnie granicą rumuńsko-ukraińską) mieszkają potomkowie górali czadeckich, którzy przybyli na te ziemie w XIX w. w poszukiwaniu lepszych warunków życia. Jedną z „polskich” wsi jest Kaczyka, w której w latach 80. XVIII w. rozpoczęto eksploatację soli, 101 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa najpierw w niewielkich warzelniach przy słonych źródłach, a następnie w kopalni głębinowej. W 1792 r. sprowadziło się tutaj 20 rodzin górniczych z Bochni i Wieliczki, które otrzymały od władz m.in. wolne od czynszu grunty pod osadnictwo. Jedną z polskich pamiątek wsi jest kościół parafialny, wzniesiony w 1904 r. według projektu T. Talowskiego, wzorowany na bocheńskiej farze. Salzburg i Salzkammergut Dzieje górnictwa soli w regionie Salzburga sięgają czasów celtyckich. Z okresu tego znane są m.in. kopalnie soli w Halstatt i Hallein. We wczesnym średniowieczu surowiec ten pozyskiwano z rozległego pokładu ciągnącego się od okolic Reichenhall w Bawarii po okolice dzisiejszego Bad Ischl w Austrii, a kopalnie i warzelnie zasilały budżet powołanego w pierwszej połowie VIII w. biskupstwa. Wielkie zyski płynące z wydobycia i handlu solą pozwoliły na dynamiczny rozwój miasta. W 798 r. Salzburg podniesiono do rangi siedziby arcybiskupa, we władaniu którego, oprócz samego Salzburga, znajdowały się położone wokół niego tereny bogate w pokłady soli i solanek. Stopniowo dochodziło do konfliktów między biskupami salzburskimi a Bawarią o prawa eksploatacji tego surowca, zwłaszcza w obrębie wznoszącej się nad Hallein góry Diirrnberg, której zachodnie skłony znajdowały się po bawarskiej stronie, a w Berchtesgaden i Reichehall czynne były kopalnie soli. Drążone z jednej strony korytarze przechodziły na stronę przeciwną, stając się przyczyną kolejnych konfliktów. Kulminacja zatargu nastąpiła w 1196 r„ kiedy to wojska arcybiskupa Adalberta zniszczyły Rechenhall wraz z jego salinami. Brak uregulowania spornych kwestii trwał w zasadzie aż do XIX w., kiedy to w 1816 r. Salzburg oficjalnie został przyłączony do Austrii, a w 1829 r. podpisano między obiema stronami tzw. konwencję solną. Na mocy tego porozumienia kopalnie austriackie mogły wychodzić do 1 km poza granicę państwa, w zamian Bawarczycy mieli stanowić 40% załóg salzburskich kopalni oraz uzyskali prawo pozyskiwania drewna w lasach położonych po stronie austriackiej (Dopsch, Heuberger, Zeller 1994; Kurlansky 2004). Na dzisiejsze dziedzictwo salinarne tego regionu składają się zarówno elementy prahistorycznego górnictwa celtyckiego (halsztackiego), jak i tego z czasów nowożytnych. Szczególną pamiątką po „solnych” dziejach regionu jest samo miasto Salzburg, jego zabytki i historyczny układ urbanistyczny, jako efekt wielowiekowych zysków czerpanych z soli nazywanej „białym złotem”. Jest to także widoczne m.in. w toponimii tego obszaru, gdzie wiele nazw geograficznych nawiązuje do soli (przedrostek salz- oraz hall-). Sama nazwa Salzburg odnosi się nie tylko do miasta, ale także do całego regionu, który obecnie stanowi kraj związkowy Austrii. Przez miasto przepływa rzeka Salzach (nazwa nawiązująca do spławu soli tą rzeką do Dunaju). Miasta Hallein i Hallstatt, jak wspomniano wcześniej, należą do największych w Europie prahistorycznych i wczesnośredniowiecznych kopalni soli. Szczególnie interesująca jest kraina Salzkammergut, którą przetłumaczyć można jako „solne dobra kameralne”, leżąca na pograniczu kraju Salzburg, Górnej Austrii i Styrii. Ta malownicza kraina stanowi swoiste alpejskie „pojezierze”, ponad którym wznoszą się wysokie szczyty z kulminacją masywu Dachstein (2995 m n.p.m.) 102 Dziedzictwo salinarne Europy Środkowej Ryc. 3. Dziedzictwo salinarne w regionie Salzburga i w Salzkammergut Źródło: opracowanie własne. znanego m.in. ze wspaniałych przykładów rzeźby krasowej. Leżą tutaj niewielkie miasta, których dzieje w wielu przypadkach związane są z tradycjami salinarnymi, jak np. Hallstatt i Eben-see oraz posiadające status uzdrowiska Bad Ischl oraz Bad Aussee (bazujące na miejscowych solankach) (ryc. 3). Cały ten obszar został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO jako Krajobraz Kulturowy Hallstatt-Dachstein/Salzkammergut. Największą „salinarną atrakcję” w regionie stanowi kompleks „Salzwelten”, na który składają się trzy podziemne trasy turystyczne wraz z innymi obiektami służącymi edukacji i rekreacji. Są to kopalnie w Hallein-Bad Diirrn-berg, Hallstatt i Altaussee. Ofertę uzupełnia także rekonstrukcja wioski celtyckiej w Bad Diirrnberg. Stronę edukacyjną przedsięwzięcia zapewnia Muzeum Celtów (Keltenmu-seum) w Hallein, które zajmuje się dokumentacją i popularyzacją prahistorycznego dziedzictwa celtyckiego w regionie oraz w Europie. Historia miasta Hallstatt oraz doniosłość tutejszych odkryć archeologicznych prezentowana jest w miejscowym muzeum. Tradycje salinarne eksponowane są także w muzeach w Bad Aussee oraz w Bad Ischl. Podsumowanie Tradycje górnictwa i warzelnictwa soli należą do najstarszych przejawów działalności gospodarczej człowieka. Trwające całe tysiąclecia zmagania człowieka w celu pozyskiwania tak ważnego i wyjątkowego surowca, jakim była sól, zaowocowały zachowanymi do dzisiaj materialnymi i niematerialnymi elementami dziedzictwa w różnych częściach świata. W Europie sól wywierała wpływ nie tylko na życie codzienne człowieka, ale także była przedmiotem pożądania, jako strategiczny surowiec, dzięki któremu można było znacznie się wzbogacić, uzyskać daleko idące wpływy gospodarcze i polityczne, a w konsekwencji wpływać na całe bliższe i dalsze otoczenie. Dla analizy tych zależności szczególnie interesujące są dzieje soli w Europie Środkowej, gdzie poprzez zmieniające się dynamicznie realia społeczne, polityczne i gospodarcze można prześledzić zmienną rolę tego surowca w rozwoju cywilizacyjnym. Różnorodność zachowanego dziedzictwa salinarnego na tym obszarze rzutuje na możliwości jego wszechstronnego wykorzystania. Niewątpliwie jest także ważnym elementem łączącym poszczególne społeczności poprzez utożsamianie się z tą bogatą spuścizną i swoistym genius loci miejsca. 103 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Tab. 2. Dziedzictwo salinarne i jego elementy Pod ziemią Elementy kultury materialnej związane bezpośrednio Na powierzchni z eksploatacją i produkcją soli pośrednio Pod ziemią Elementy kultury niematerialnej związane bezpośrednio Na powierzchni z eksploatacją i produkcją soli pośrednio z Elementy kultury materialnej i niematerialnej powstałe jako pochodna działalności salinarnej i w wyniku z mecenatu właścicieli, administratorów i zarządców salin Toponimia ? bazujące na dawnych Q NJ Działalność uzdrowiskowa (lecznictwo i prewencja zdrowia) bazująca na tradycjach salinarnych O LU haloterapii i subterraneoterapii NJ nowo powstałe Q Znaczenie soli w życiu i kulturze człowieka (tradycje, zwyczaje, rytuały) Wydarzenia historyczne związane z solą i ich konsekwencje Dziedzictwo przyrodnicze związane z występowaniem soli w różnych postaciach Źródło: opracowanie własne. Dziedzictwo salinarne można traktować jako całość, składową wielu elementów bezpośrednio bądź pośrednio związanych z tradycjami eksploatacji i konsumpcji soli (tab. 2), doszukując się wspólnych cech i dokonując syntezy obserwowanych współcześnie oraz w przeszłości zjawisk występujących na całej Ziemi. Niezmiernie ważna jest jednak umiejętność dostrzegania związku między historią a współczesnością w konkretnych przypadkach, w skali lokalnej i regionalnej. Ukształtowany w wyniku nakładania się na siebie czynników przyrodniczych, społecznych i gospodarczych krajobraz kulturowy staje się ważnym wyróżnikiem decydującym o specyfice danego miejsca, na której można m.in. opierać rozwój i wykorzystywać ją do budowania solidnej marki. Literatura Adshead S.A.M., 1992, Salt and civilization, Palgrave, Nowy Jork, 417. Brzoza C., 1990, Wieliczka w latach 1945-1980, [w:] S. Gawęda, A. Jodłowski, J. Piotrowicz (red.), Wieliczka. Dzieje miasta (do roku 1980), Oficyna Cracovia, Kraków, 283-331. Dopsch H., Heuberger B„ Zeller K.W. (red.), 1994, Salz: Salzburger Landesausstellung 30. April bis 30. Oktober 1994, Pernerinsel, Keltenmuseum, Hallein, 307. Draganescu L., Draganescu S., 2001, The history of the evolution of salt working methods in Romania, from antiquity to the present, 17. International Mining Congress and Exhibition of Turkey - IMCET 2001,627-633. 104 Dziedzictwo salinarne Europy Środkowej Gawęda S„ Jodłowski A., Piotrowicz J. (red.), 1990, Wieliczka. Dzieje miasta (do roku 1980), Oficyna Cracovia, Kraków, 397. Kiryk E, Ruta Z. (red.), 1980, Dzieje Bochni, Urząd Miasta Bochni, Bochnia, 607. Kurlansky M„ 2004, Dzieje soli, Książka i Wiedza, Warszawa, 447. Langer P., 2011, Znaczenie specyfiki dziedzictwa kulturowego miast solnych dla ich współczesnego rozwoju i zachowania tożsamości ze szczególnym uwzględnieniem Bochni, maszynopis pracy doktorskiej, Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej, Kraków, 275 (repozytorium cyfrowe Politechniki Krakowskiej, dostęp: 30.11.2016). Peterec D., 2013, Solivar. Historia taźby a spracovania soli, Montana, Koszyce, 128. Poborska-Młynarska K„ 2010, Kopalnie soli kamiennej w Rumunii - tradycja i czasy dzisiejsze. Geologia, 36, 3, 431-438. Piotrowicz ]., 1990, Powstanie i rozwój miasta w średniowieczu, [w:] S. Gawęda, A. Jodłowski, J. Piotrowicz (red.), Wieliczka. Dzieje miasta (do roku 1980), Oficyna Cracovia, Kraków, 61-124. Tej J„ 2013, Komplex objektov národnej kultúrno-technickej pamiatky v lokalite Preśov-Solivar a jej pozícia v miestnom cestovnom ruchu, Zborník vedeckych prác katedry ekonomie a ekonomiky ANNO 2013, Presovská univerzita v Preäove, Preszów, 111-119 (archiwum cyfrowe, dostęp: 2.12.2016). Verdon P„ 2008, Historia Solnej Bane, Enviromagazín, 3, 5, 30-31 oraz dodatek 16-17. Michaeli E., Kandráóová V., 1998, Solivar - unikátny prirodno-technicky system, [w:] J. Harćar, V. Kandrácová, R. Matlovid, E. Michaeli, Preśov, Presovsky okres a Preśovsky kraj: geografické exkurzie: (vydanépri prileźitosti XII. zjazdu Slovenskej geografickej spoloćnosti, Preśov 9.-12. September 1998, Katedra Geografie a Geoekológie, Presovská Univerzita, Preszów, 30-37. The heritage of a salt mines in the Central Europe Abstract: Salt is one of the materials, which played a key role in the development of civilization. Many different cultural meanings were assigned to salt; it was used as a spice and food preservative. Salt was sought throughout the world, and become a source of many, including international, conflicts. Salt was one of the factors that determined the richness and prosperity of individuals as well as of whole societies. The history of acquiring this material and its contribution to economic and cultural development of societies since prehistoric times can be illustrated using the example of Central Europe, where salt was an important material in the trade and life of local communities and regions. The history of Central Europe and salt can be connected to the gradual advancement and political power of the family of Habsburgs from the middle ages until the early 20th century. This article analyses the main centres of salt mining within the borders of the Austro-Hungarian Empire. Those centres were: Wieliczka and Bochnia (Poland); Presov-Solivar (Slovakia); Turda, Kaczyka and Praid (Romania), Hallein and centres in the Salzkammergut (Austria). This study examines the nature and the contemporary use of the heritage of salt mines in the context of tourism development. Keywords: heritage, salt, tourism, the salt mines, Wieliczka, Bochnia. 105 Joanna Fidelus-Orzechowska, Elżbieta Gorczyca, Kazimierz Krzemień Instytut Geografii Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Zróżnicowanie natężenia ruchu turystycznego w Tatrzańskim Parku Narodowym w latach 2000-2016 Zarys treści: Natężenie ruchu turystycznego w Tatrzańskim Parku Narodowym (TPN) jest zróżnicowane i wynika zarówno z uwarunkowań pogodowych, jak i okresów wolnych od zajęć szkolnych, szczególnie wakacji czy długich weekendów. Celem badań było porównanie przestrzennego i czasowego rozkładu ruchu turystycznego w TPN w latach 2000-2016. Analizy zostały wykonane w oparciu o dane otrzymane ze sprzedaży biletów z poszczególnych punktów wejściowych do TPN. Dane zostały udostępnione przez TPN. Badania wykazały sukcesywny wzrost wielkości ruchu turystycznego. Największa liczba turystów wchodzi do TPN w sierpniu. W miesiącu tym wykazano w większości punktów wejściowych wzrost ruchu turystycznego w latach 2000 i 2016. Najwyższy dzienny ruch turystyczny w ciągu całego roku występuje w okresie długiego weekendu sierpniowego (13-16 sierpnia). Najwyższa dzienna suma turystów wchodzących do TPN w tym okresie w latach 2010-2016 została odnotowana 14 sierpnia 2011 r. i wyniosła 36 000 osób. Ruch turystyczny w TPN jest też zróżnicowany między częścią dolinną i wysokogórską. Słowa kluczowe: ruch turystyczny, przestrzenny i czasowy rozkład ruchu turystycznego, TPN. Wstęp Tatry są jednym z najatrakcyjniejszych obszarów w Polsce. Z tego powodu są chętnie odwiedzane przez turystów już od XIX w. Jednak wyraźny wzrost liczby turystów odwiedzających Tatry zaznaczył się dopiero po II wojnie światowej, zwłaszcza po utworzeniu w 1954 r. Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Tatrzańskiego Parku Narodowego. Skokowy wzrost tej liczby nastąpił w latach 70. XX w. Po zmianie systemu politycznego i gospodarczego w Polsce, mimo wyraźnego wzrostu liczby osób wyjeżdżających za granicę, wzrost liczby turystów w tym obszarze utrzymuje się na wysokim poziomie, a nawet od 1994 r. równomiernie wzrasta. Turyści są jedną z najistotniejszych sił antropogenicznych w TPN. Oddziałują oni na podłoże ścieżek i dróg turystycznych oraz na ich najbliższe sąsiedztwo. Oddziaływanie to jest bardzo istotne w przeobrażaniu tego atrakcyjnego obszaru. Świadczą o tym zdegradowane strefy w obrębie stoków i den dolin. Z tego powodu przyrodnicy i władze TPN interesują się liczbą i rozmieszczeniem turystów odwiedzających park. Z roku na rok niezbędne są prace rekultywacyjne zmierzające do ograniczenia niekorzystnych przemian rzeźby w strefach największej antropopresji. Stan badań Naturalne ekosystemy obszarów wysokogórskich podlegają przekształceniom przez procesy morfogenetyczne, które są przyspieszane zarówno przez pieszy ruch turystyczny, ruch konny, turystykę rowerową oraz narciarską (Krzemień 1997; Gorczyca, Krzemień 2002, 2010; Olive, Marion 2009; Monz i in. 2010; Pickering i in. 2010). Szczegółowe rozpoznanie skutków antropopresji pozwala zaproponować sposoby minimalizacji zniszczeń i skutecznie ograniczać często nieodwracalne zmiany rzeźby na stokach w obrębie ścieżek i dróg turystycznych. Ryc. 1. Związek pomiędzy podatnością środowiska naturalnego na przekształcenia rzeźby na stokach w obrębie ścieżek i dróg turystycznych a natężeniem ruchu turystycznego; a - obszary o małej odporności na przekształcenia rzeźby, b - obszary o dużej odporności na przekształcenia rzeźby Źródło: opracowanie na podstawie Leung, Lee (2003); Cole (2004). Określenie skutków degradacji antropogenicznej wymaga dokładnego rozpoznania natężenia ruchu turystycznego (Bogucka, Marchlewski 1982; Leung, Lee 2003; Vistad 2003) (ryc. 1). Podatność podłoża w obrębie ścieżek i dróg turystycznych na przekształcenia zależna jest od licznych uwarunkowań naturalnych danego obszaru, m.in. rodzaju pokryw oraz stopnia ich przepojenia wodami opadowymi i roztopowymi. Dlatego też ważne jest określenie rozkładu ruchu turystycznego w kontekście czasowo-przestrzen-nym (ryc. 1). W TPN występuje największy ruch turystyczny w porównaniu z innymi parkami narodowymi w Polsce (Partyka 2010). Analizę przestrzenną i czasową ruchu turystycznego w Tatrach Zachodnich w latach 1986-1991 w oparciu o bezpośrednie pomiary ruchu turystycznego opracowali 108 Zróżnicowanie natężenia ruchu turystycznego w Tatrzańskim Parku Narodowym ... J. T. Czochański i W. Szydarowski (2000) oraz J. T. Czochański (2002). Badania ruchu turystycznego w Tatrach Zachodnich zostały przeprowadzone również w ramach prac magisterskich (m.in. Płoszaj 1997). W obszarze badań w dniach 5-7 sierpnia 2004 r. prowadzone było również zliczanie turystów przez pracowników Parku oraz osoby odpowiednio do tego przeszkolone (Ładygin, Chovancova 2005; Sturcel 2006). Opis ruchu turystycznego w Dolinie Kościeliskiej, począwszy od XVIII w., przedstawiły M. Baścik i J. Pociask-Karteczka (2006). W latach 2009-2011 prowadzono badania ruchu turystycznego w TPN (Tatrzańskim Parku Narodowym) i TANAP (Tatransky narodny park) w części wysokogórskiej przy użyciu czujników pyroelektrycznych (Fidelus 2013,2014). Określenie natężenia ruchu turystycznego jest ważnym zadaniem w zarządzaniu obszarami chronionymi, przede wszystkim biorąc po uwagę wpływ ruchu turystycznego na poszczególne komponenty środowiska przyrodniczego (Clivaz i in. 2004). W tym celu w Polsce i na świecie używane są zarówno czujniki emitujące podczerwień, kamery rejestrujące turystów, jak również czujniki wrażliwe na oddziaływanie mechaniczne turysty na podłoże (Cessford i in. 2002; Cessford, Muhar 2003; Cole 2004; Melville, Ruohonen 2004; Arnberger i in. 2005; Shoji i in. 2008, Buchwał, Fidelus 2010; Pettebone i in. 2010; Fidelus 2014). Dane o ruchu turystycznym mogą być wykorzystane do wykazania zależności pomiędzy natężeniem ruchu turystycznego a określonymi warunkami meteorologicznymi (Ploner, Brandenburg 2003). G. Cessford i A. Muhar (2003) przedstawili różne metody badań ruchu turystycznego w obszarach chronionych, biorąc pod uwagę pomiary bezpośrednie oraz pomiary przy użyciu odpowiednich urządzeń rejestrujących natężenie ruchu turystycznego. Dla każdej przedstawionej metody autorzy opisali zarówno pozytywne, jak i negatywne aspekty danej techniki pomiaru. Jest to ważne opracowanie, które pozwala nam dobrać odpowiednie metody do określenia ruchu turystycznego w zależności od możliwości dostosowania danych urządzeń do warunków naturalnych danego obszaru. Zarządzanie obszarami chronionym wymaga dokładnego rozpoznania przestrzennego i czasowego rozkładu ruchu turystycznego, co może przyczynić się do przeciwdziałania nadmiernej degradacji obszarów intensywnie użytkowanych turystycznie poprzez zastosowanie odpowiednich ograniczeń w poruszaniu się turystów po danym terenie (Whinam, Chilcott 2003). Obszar badań Ruch turystyczny w TPN ograniczony jest do znakowanych szlaków turystycznych. Łączna długość ścieżek i dróg turystycznych wynosi 225 km. Ścieżki i drogi turystyczne zostały poprowadzone w obszarach o zróżnicowanych warunkach przyrodniczych, co wynika z ich położenia w Tatrach Zachodnich i Wysokich. W obszarze badań wyróżnia się dwa typy rzeźby terenu: wysokogórski i średniogórski. W części wysokogórskiej charakterystycznymi formami są cyrki glacjalne oraz doliny U-kształtne z pokrywami morenowymi. Stoki w części wysokogórskiej są wykształcone w postaci urwistych ścian skalnych rozciętych głębokimi żlebami; ich nachylenia wynoszą ok. 35°. Dla części średniogórskiej 109 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa charakterystyczne są szerokie doliny walne oraz głębokie i wąskie doliny V-kształtne ze skalnymi zboczami. W tej części Tatr występują kopulaste szczyty i zaokrąglone grzbiety, a nachylenia stoków wynoszą 10-35° (Klimaszewski 1988). Metody badań W celu określenia zróżnicowania przestrzennego i czasowego przeanalizowano roczne i miesięczne dane o ruchu turystycznym z lat 2000-2016 oraz dzienne dane z poszczególnych punktów wejściowych do TPN z lat 2010-2016. Statystyki te tworzone są na podstawie liczby sprzedanych biletów wejściowych. Dane zostały udostępnione przez TPN. Wykorzystano również dane o ruchu turystycznym z 2011 r., pozyskane przez czujnik pyroelektryczny zamontowany pod Wołowcem (2064 m n.p.m.). Większość naszych analiz nie uwzględnia ruchu turystycznego w Dolinie Chochołowskiej i Lejowej. Ruch turystyczny w tych dolinach nadzorowany jest przez Wspólnotę Leśną Uprawnionych 8 Wsi w Witowie, gdzie trzeba prowadzić oddzielne starania o dane statystyczne. W niniejszym opracowaniu przeprowadzono również analizę wielkości ruchu turystycznego w zależności od warunków pogodowych (opadów). Dane o sumach opadów dla analizowanych okresów udostępnione zostały przez IMGW. Za udostępnione materiały z TPN i IMGW autorzy opracowania serdecznie dziękują. Wyniki W Tatrzańskim Parku Narodowym latach 2010-2016 zaznacza się sukcesywny wzrost rocznego ruchu wejściowego na ten obszar z 2 750 933 turystów w 2010 r. do 3 683 063 turystów w 2016 r. Średnia roczna liczba turystów w okresie 2010-2016 wyniosła 3 147 077 osób. Analizując dane miesięczne z lat 2000-2016, można zauważyć, że największy ruch wejściowy w ciągu roku występuje w sierpniu. W 2016 r. w miesiącu tym suma osób przekraczających punkty wejściowe Tatr wyniosła 710 070 osób, w tym 60 239 to wejścia do dolin Chochołowskiej i Lejowej. Ponadto łączna suma ruchu turystycznego w sierpniu w 2016 r., z uwzględnieniem wyjazdów na Kasprowy Wierch oraz z biletami 7-dniowy-mi, wyniosła 847 589 osób. Analizując wielkość ruchu turystycznego w sierpniu w latach 2000-2016, można zauważyć, że ruch ten był zróżnicowany. Największa liczba turystów w tym czasie (bez uwzględnienia wejść do dolin Chochołowskiej i Lejowej) była w 2009 r. i wyniosła 669 529 osób, natomiast najmniejsza w 2014 r. i wyniosła 522 919 osób. Zestawiając liczbę turystów wchodzących w poszczególnych punktach na szlaki turystyczne w sierpniu 2000 r. i 2016 r. można stwierdzić, że w większości punktów kontrolnych wystąpił wzrost liczby turystów (ryc. 2). Największy wzrost zanotowano w punktach wejściowych Zazadnia i Wierch Poroniec na szlakach prowadzących na Rusinową Polanę. Natomiast zmniejszenie ruchu turystycznego wystąpiło w punkcie wejściowym na Kalatówki i do Doliny Olczyskiej (ryc. 2). 110 Zróżnicowanie natężenia ruchu turystycznego w Tatrzańskim Parku Narodowym ... ras 4. Dolina Goryczkowa 5. Dolina Jaworzynka 6. Dolina Olczyska z. i \ 1. Dolina Strążyska 2. Dolina Białego 3. Kalatówki i Wierch ■ Poroniec ' > ! '■ r' G '• V, I I I Kasprowy Wierch 4 km J. Wotowwc ■ \ i ''^Świnrc/> M % i V X X \ ’ x z — . z Ryc. 2. Miesięczna suma turystów z poszczególnych punktów wejściowych do TPN i liczba turystów wjeżdżających koleją linową na Kasprowy Wierch w sierpniu w latach 2000 i 2016 na podstawie sprzedanych biletów wstępu (* w Dolinie Chochołowskiej ruch turystycznych podano z 2011 r., w Dolinie Suchej Wody Gąsienicowej liczbę podano łącznie z ruchem wejściowym na szlak w punkcie Cyrhla, na Kasprowym Wierchu wielkość ruchu turystycznego podano jedynie z sierpnia 2016 r.) Źródło: opracowanie własne. W 2000 r. największą liczbę turystów w poszczególnych punktach wejściowych (bez uwzględnienia dolin Chochołowskiej i Lejowej) w ciągu całego roku zanotowano na Łysej Polanie (611 040 osób) oraz na szlaku prowadzącym do Doliny Kościeliskiej (465 676 osób). W 2016 r. największa liczba turystów zaznaczyła się również na szlakach na Łysej Polanie (850 449 osób) i do Doliny Kościeliskiej (515 725 osób). W TPN największe natężenie ruchu turystycznego ma miejsce w części dolinnej na szlakach prowadzących do schronisk. W sierpniu 2011 r. do Doliny Chochołowskiej weszło 52 090 osób, a do Doliny Kościeliskiej 123 705 osób, w tym samym czasie na Wołowiec weszło 19 654 turystów (ryc. 2, 3). Analiza ruchu turystycznego pokazuje, że z ogólnej liczby osób wchodzących np. do Doliny Chochołowskiej lub Doliny Kościeliskiej odpowiednio 38% i 16% udaje się w wyższe partie gór (Fidelus 2013). Wielkość ruchu turystycznego jest znacząco zróżnicowana w poszczególnych dniach w ciągu każdego miesiąca. Dobrym przykładem jest rozkład tego ruchu w Dolinie Kościeliskiej (ryc. 3). Analiza dziennego ruchu turystycznego w latach 2010-2016 wykazała, że średnia liczba turystów wchodzących w ciągu jednego dnia do TPN z wszystkich punktów wejściowych w sierpniu 2016 r. wyniosła 20 962 osób. Dzienny ruch turystyczny 111 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa ■ Dolina Kościeliska ■ Wołowiec Ryc. 3. Dzienny rozkład ruchu turystycznego w partiach reglowych i wierchowych w Tatrach Zachodnich na przykładzie Doliny Kościeliskiej i Wołowca w sierpniu 2011 r. Źródło: opracowanie wiasne. jest ściśle zależny od warunków pogodowych (ryc. 4). W analizowanej sytuacji w Dolinie Kościeliskiej wzięto pod uwagę dobową sumę opadów. W lipcu 2016 r. średnia dzienna liczba turystów wchodzących do tej bardzo popularnej doliny w TPN wyniosła 3131 osób. Natomiast w okresie z opadami w dniach 16 i 17 lipca 2016 r., gdy dobowa suma opadów wyniosła odpowiednio 32 mm i 81 mm, liczba turystów spadła do 993 osób (16 lipca) i 320 osób (17 lipca) (ryc. 4). Największy dzienny ruch turystyczny w analizowanych latach 2010-2016 występował zwykle w okresie tzw. długiego weekendu sierpniowego (13-16 sierpnia). Wyjątkiem były lata 2010 i 2015. W pozostałych latach w tych dniach można zauważyć znaczący wzrost dziennej liczby turystów udających się w Tatry. Największa dzienna liczba turystów wchodzących w tym czasie do TPN (bez uwzględnienia dolin Chochołowskiej i Lejowej) miała miejsce 14 sierpnia 2011 r. i wyniosła 36 000 osób (ryc. 5). Ryc. 4. Dzienna liczba turystów wchodzących do Doliny Kościeliskiej w lipcu 2016 r. w odniesieniu do dobowych sum opadów ze stacji opadowej Kiry-Kościelisko Źródło: opracowanie własne na podstawie danych IMGW. 112 Zróżnicowanie natężenia ruchu turystycznego w Tatrzańskim Parku Narodowym ... Ryc. 5. Liczba turystów w poszczególnych punkach wejściowych do TPN 14 sierpnia 2011 r. (bez uwzględnienia dolin Chochołowskiej i Lejowej) Znacząca liczba turystów weszła również do TPN w dniu 16 sierpnia 2012 r. (30 004 osób) oraz 16 sierpnia 2013 r. (34 746 osób). W 2016 r. średnia dzienna liczba turystów wchodzących do TPN w dniach 13-16 sierpnia wyniosła 27369 osób. Źródło: opracowanie własne. Dyskusja Ruch turystyczny w Tatrach jest nierównomierny, zarówno w czasie, jak i w rozkładzie przestrzennym. Potwierdzają to liczne badania prowadzone w Tatrach (Płoszaj 1997; Czo-chański, Szydarowski 2000; Ładygin, Chovancova 2005; Baścik, Pociask-Karteczka 2006; Śturcel 2006; Fidelus 2013, 2014). Na podstawie badań W. Kurka (2004) i J. Pociask-Kar-teczki i in. (2008) możemy zauważyć, że w porównaniu z innymi parkami narodowymi w Europie TPN jest jednym z mniejszych powierzchniowo parków, gdzie występuje bardzo duże natężenie ruchu turystycznego. Przykładowo średnia liczba turystów wchodzących do TPN w latach 2010-2016 wyniosła ponad 3 min osób, natomiast w alpejskich parkach narodowych o zdecydowanie większych powierzchniach wielkość ta wynosi ok. 700 tys. na rok (Pociask-Karteczka i in. 2008). W najwyżej położonym parku narodowym na świecie, w Parku Narodowym Sagarmathe w Nepalu, o powierzchni ponad 5-krotnie większym, liczba turystów w 2016 r. wyniosła 37 097 osób. Wielkość ruchu turystycznego w tym parku w latach 1998-2016 generalnie wzrasta podobnie jak w TPN. Najmniejszą roczną liczbę turystów w Sagarmatha National Park zanotowano w 2002 r. i wyniosła ona 13 786 osób. Natomiast największą liczbę turystów odnotowano w 2014 r. i wyniosła ona 37 124 osób. Roczna liczba turystów w Parku Narodowym Sagarmatha jest podobna do najwyższej dziennej sumy turystów wchodzących do TPN, która 14 sierpnia 2011 r. 113 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa wyniosła 36 tys. osób. Analizując rozkład miesięczny ruchu turystycznego w Sagarmatha National Park, można zauważyć, że w poszczególnych latach 1998-2016 najmniejszy ruch występuje od czerwca do sierpnia. Natomiast największy ruch występuje w październiku i w 2016 r. wyniósł on w tym miesiącu 10 013 osób. Liczba ta była również największą sumą miesięczną ze wszystkich analizowanych miesięcy w ciągu 18 analizowanych lat. Całkowicie odmienne zróżnicowanie miesięczne rozkładu ruchu turystycznego wynika z położenia w innej strefie klimatycznej na Ziemi, ale rozkład ruchu turystycznego zależny jest od warunków pogodowych (Byers 2009, www.sagarmathanationalpark.gov.np). Powyższe informacje wskazują też na podobną tendencję wzrostową liczby turystów na całym świecie niezależnie od wielkości parku narodowego i jego położenia w określonej strefie klimatycznej. Prowadzenie pomiarów ruchu turystycznego w obszarach chronionych jest niezwykle ważnym zadaniem. Statystyki te pozwalają stwierdzić zmiany natężenia ruchu turystycznego zarówno w czasie, jak i w przestrzeni. TPN od 1993 r. posiada ciągłe informacje o ruchu turystycznym na podstawie sprzedanych biletów (Skawiński 2010). Pomimo że są to informacje jedynie o ruchu wejściowym, stanowią one ważne źródło informacji. Dzięki tym danym możemy zaobserwować, jak zmienia się ruch zarówno w aspekcie rocznym, miesięcznym oraz dziennym. W parkach narodowych, gdzie nie pobiera się opłat wstępu, liczba turystów często określana jest w trakcie prowadzonych jednorazowych akcji zliczania turystów (Ładygin, Chovancova 2005). Badania ukierunkowane na przekształcenia rzeźby w otoczeniu ścieżek turystycznych pozwalają stwierdzić, że liczba turystów odgrywa ważną rolę w odniesieniu do wielkości przekształceń rzeźby w otoczeniu ścieżek turystycznych (Krzemień 1997; Gorczyca, Krzemień 2002,2006,2009,2010; Leung, Lee 2003; Cole 2004; Byers 2009; Bukowski i in.2015; Fidelus 2013,2016). Badania J. Fidelus (2013,2016) wykazały, że liczba turystów w wysokogórskiej części polskiej i słowackiej Tatr jest bardzo zróżnicowana, co przekłada się na wielkości przekształceń rzeźby na stokach ze ścieżkami turystycznymi. Szczególnie ważne jest poznanie oddziaływania ruchu turystycznego w okresach najbardziej podatnych na przekształcenia rzeźby podczas roztopów i letnich opadów (Kłapa 1980; Krzemień 1997; Gorczyca, Krzemień 2010; Bukowski i in. 2015; Fidelus 2013,2016). Wnioski Współczesna działalność człowieka w Tatrzańskim Parku Narodowym związana jest głównie z turystyką pieszą. Na szlakach turystycznych oddziaływania te nakładają się na działania naturalnych procesów morfogenetycznych. Aktywność tych wszystkich procesów jest bardzo zróżnicowana. Na to zróżnicowanie wpływa w dużym stopniu nierównomierny rozkład ruchu turystycznego. Jak udowodniono w opracowaniu, zarówno w Tatrach, jak i w innych obszarach górskich w wyniku wzrostu liczby turystów zaznacza się z tego powodu wzrost antropopresji. Jest to duże wyzwanie dla administratorów takich obszarów, aby ograniczać jej niekorzystne skutki. Chociaż w wielu obszarach górskich największa liczba turystów występuje latem, głównie w sierpniu, to największe przeobrażanie 114 Zróżnicowanie natężenia ruchu turystycznego w Tatrzańskim Parku Narodowym ... stref ścieżek turystycznych ma miejsce w okresie wiosennym, kiedy pokrywy przepojone są wodą, oraz w okresie ulewnych opadów. Nasuwa się wniosek, że największa antropopresja związana jest nie z największą liczbą turystów na danym terenie, a z warunkami pogodowymi, kiedy turyści działają na podłoże. Przeobrażanie to zależy w dużym stopniu od podatności środowiska naturalnego na przekształcenia rzeźby. Literatura Amberger A., Haider W., Brandenburg Ch., 2005, Evaluating visitor-monitoring techniques: A comparison of counting and video observation data. Environmental Management, 36, 2, 317-327. Baścik M., Pociask-Karteczka J., 2006, Turystyka w Dolinie Kościeliskiej wczoraj i dziś, [w:] Z. Krzan (red.), Tatrzański Park Narodowy na tle innych górskich terenów chronionych, t. III, Wyd. PTPNoZ, TPN, Kraków-Zakopane, 87-107. Bogucka A., Marchlewski A., 1982, Studium pojemności turystycznej Tatrzańskiego Parku Narodowego, Studia Naturae, A, 22,17-66. Buchwał A., Fidelus J., 2010, Monitoring ruchu turystycznego przy użyciu czujników ruchu na przykładzie Tatrzańskiego i Babiogórskiego Parku Narodowego, [w:j Z. Krzan (red.), Nauka a zarządzanie obszarem Tatr i ich otoczeniem, t. III, Zakopane, 45-54. Bukowski M., Fidelus J., Gorczyca E., Krzemień K„ 2015, Geomorfologiczne skutki ruchu turystycznego w wybranych obszarach Tatr Zachodnich, [w:] A. Chrobak, A. Kotarba (red.), Przyroda TPN a człowiek, Nauka Tatrom, 1.1, Nauki o Ziemi, Wyd. Tatrzański Park Narodowy, Zakopane, 45-50. Byers A., 2009, A comparative study of tourism impacts on Alpine ecosystems in the Sagarmatha (Mt. Everest) National Park, Nepal and the Huascardn National Park, Peru, [in:] Hill J., Galle T. (red.) Ecotourism and environmental sustainability principles and practice, Taylor and Francis Group, New York, 51-72. Cessford G., Muhar A., 2003, Monitoring options for visitor numbers in national parks and natural areas, Journal for nature Conservation, 11, 240-250. Cessford G„ Cockburn S„ Douglas M„ 2002, Developing new visitor counters and their applications for management, [w:] A. Amberger, C. Brandenburg, A. Muhar (red.), Monitoring and management of visitor flows in recreational and protected areas, Conference Proceedings, 14-20. Cole D.N., 2004, Monitoring and management of recreation in protected areas: the contributions and limitations of science. Working Papers of the Finnish Forest Research Institute 2, 10-17 [www. metla.Fi/julkaisut/workingpapers/2004/mwp002.htm]. Clivaz Ch., Hausser Y„ Michelet J., 2004, Tourism monitoring system based on the concept of carrying capacity-The case of the regional natural park Pfyn-Finges (Switzerland), Working Papers of the Finnish Forest Research Institute 2, 230-235. www.metla. fi/julkaisut/workingpapers/2004/ mwp002.htm. Czochański J.T., Szydarowski W, 2000, Diagnoza stanu i zróżnicowanie przestrzenno-czasowe użytkowania szlaków turystycznych w TPN, [w:] D. Borowiak, J.T. Czochański (red.), Z badań geograficznych w Tatrach Polskich, Wyd. UG, Gdańsk, 207-228. 115 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Czochański J. T., 2002, Ruch turystyczny w Tatrzańskim Parku Narodowym, [w:] J. Partyka (red.), Użytkowanie turystyczne parków narodowych, Ojców, 185-403. Fidelus J., 2013, Wpływ ruchu turystycznego na współczesny rozwój rzeźby Tatr Zachodnich na skłonie północnym i południowym, rozprawa doktorska, Zakład Geomorfologii Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 1-283. Fidelus J., 2014, The differentiation of tourist traffic in the Polish and Slovak parts of the Tatra National Park, Folia Turística, 33,173-192. Fidelus J., 2016, Slope transformations within tourist footpaths in the northern and southern parts of the Western Tatra Mountains (Poland, Slovakia), Zeitschrift fur Geomorphologie, 60, 3,139-162. Gorczyca E„ Krzemień К., 2002, Wpływ ruchu turystycznego na rzeźbę Tatrzańskiego Parku Narodowego, [w:] W. Borowiec, A. Kotarba, A. Kownacki, Z. Krzan, Z. Mirek (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego Tatr, Wyd. TPN, Kraków-Zakopane, 389-394. Gorczyca E., Krzemień K., 2006, Rola ruchu turystycznego w przeobrażaniu rzeźby Tatr na tle wybranych obszarów górskich, [w:] Z. Krzan (red.), Tatrzański Park Narodowy na tle innych górskich terenów chronionych, t. III, 81-86. Gorczyca E., Krzemień K., 2009, Rola antropopresji w przekształcaniu obszarów wysokogórskich na przykładzie Tatr i Monts Dore, Prace i Studia Geograficzne, 41, 89-106. Gorczyca E., Krzemień K., 2010, Rola dróg i ścieżek turystycznych w modelowaniu rzeźby gór strefy umiarkowanej, Roczniki Bieszczadzkie 18, 228-242. Klimaszewski M„ 1988, Rzeźba Tatr Polskich, [red.] M. Rajpert, Wyd. PWN, Warszawa, 1-667. Klapa M., 1980, Procesy morfogenetyczne oraz ich związek z sezonowymi zmianami pogody w otoczeniu Hali Gąsienicowej w Tatrach, Dokumentacja Geograficzna IGiPZ PAN, 4,1-53. Krzemień K., 1997, Morfologiczne skutki gospodarki turystycznej w obszarze wysokogórskim na przykładzie masywu les Monts Dore (Francja), [w:] В. Domański (red.), Geografia, człowiek, gospodarka, Kraków, 277-290. Krzemień K., 2008, Contemporary landform development in the Monts Dore Massif, France, Geo-graphia Polonica, 81,1, 67-78. Kurek W, 2004, Turystyka na obszarach górskich Europy, Wyd. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 1-214. Leung Y, Lee J., 2003, Recreation ecology and visitor carrying capacity management: Implications for protected areas in East Asia, Korean Journal of Ecology 26 (2), 53-58. Ladygin Z., Chovancovä B„ 2005, Monitoring ruchu turystycznego w Tatrach, Wyd. TPN, 1-93. Melville S., Ruohonen J., 2004, The development of remote-download system for visitor counting, Working Papers of the Finnish Forest Research Institute 2,38-44. (www.metla. fi/julkaisut/work-ingpapers/2004/mwp002.htm). Monz Ch.A., Cole D.N., Leung Y.F., Marion J.L., 2010, Sustaining visitor use in protected areas: future opportunities in recreation ecology research based on the USA experience. Environmental Management, 45, 551-562. Olive N„ Marion J., 2009, The influence of use-related, environmental and managerial factors on soil loss from recreational trails, Journal of Environmental Management, 90, 1483-1493. Pettebone D., Newman P., Lawson R.S., 2010, Estimating visitor use at attraction sites and trailheads in Yosemite National Park using automated visitor counters, Landscape and urban Planning, 97, 229-238. 116 Zróżnicowanie natężenia ruchu turystycznego w Tatrzańskim Parku Narodowym ... Pickering C.M., Hill W., Newsome D., Leung Y.F., 2010, Comparing hiking mountain biking and horse riding impacts on vegetation and soils in Australia and the United States of America, Journal of Environmental Management, 91, 551-562. Ploner A., Brandenburg Ch., 2003, Modelling visitor attendance levels subject to day of the week and weather: a comparison between linear regression models and regression models and regression trees. Journal for Natural Conservation, 11, 297-308. Ploszaj A., 1997, Ruch turystyczny na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego (część zachodnia), maszynopis w Zakładzie Geografii Turyzmu Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków. Pociask-Karteczka ]., Baścik M., Czubernat S., 2008, Ruch turystyczny w Tatrzańskim Parku Narodowym w latach 1993-2005, [w:] W. Kurek, M. Mika (red.), Studia nad turystyką. Tradycje stan obecny i perspektywy badawcze, 1.1, Wyd. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, 271-279. Shoji Y., Yamaguchi К., Yamaki К., 2008, Estimating annual visitors flow in Daisetsuzan National Park, japan: combining self-registration books and infrared trail traffic counters, The Japanese Forest Society and Springer, 13, 286-295. Skawiński P., 2010, Zarządzanie ruchem turystycznym w Tatrzańskim Parku Narodowym, Folia Turística 22, 25-34. Sturcel M., 2006, Monitoring navśtevnosti TANAPu 5-7.08.2004, [w:] Z. Krzan, (red.), Tatrzański Park Narodowy na tle innych górskich terenów chronionych, Wyd. TPN, Zakopane, 109-115. Vistad O.I. 2003, Experience and management of recreational impact on the ground a study among visitors and managers, Journal for Nature Conservation, 11,4, 363-369. Whinam J., Chilcott N.M., 2003, Impacts after four years of experimental trampling on alpine/sub-alpine environments in western Tasmania, Journal of Environmental Management, 67, 339-351. www.sagarmathanationalpark.gov.np (dostęp: 1.05.2016 r.) Tourist volume in Tatra National Park in the years 2000-2016 Abstract: Tourist volume in Tatra National Park (TNP) varies due to weather conditions and also periods free from school, especially summer vacation and long weekends. The purpose of the study was to compare the spatial and temporal distribution of tourist traffic in TNP in the years 2000 -2016. Ticket sales data were analyzed for selected park entry points. Ticket data were made available by TNP authorities. Research has shown that tourist volume in TNP increases with time. The largest number of visitors are recorded in August. Tourist volume increased in August at most park entry points in 2000 and 2016. The highest daily tourist volumes are noted during the long weekend from August 13th to 16th. The highest daily tourist total for the years 2010 - 2016 was 36,000. This record number was noted on August 14, 2011. Finally, tourist volume varies for the mountain valley part and high mountain part of the national park. Keywords: tourist volume, spatial and temporal distribution of tourist, Tatra National Park. 117 Zygmunt Górka, Jakub Taczanowski Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Funkcje nowych miast w Małopolsce ze szczególnym uwzględnieniem turystyki Zarys treści: Artykuł poświęcony jest 21 ośrodkom w województwach: małopolskim i podkarpackim, które w latach 1987-2013 uzyskały prawa miejskie. W niemal wszystkich przypadkach była to de facto ich restytucja, przy czym większość z badanych miasteczek legitymuje się sięgającą średniowiecza miejską tradycją. Współcześnie są to ośrodki liczące od 1,4 do 5,9 tys. mieszkańców, przy czym w ciągu ostatnich 20 lat niemal wszystkie z nich powiększyły swoje zaludnienie. Jest to związane z ich stosunkowo korzystną lokalizacją w stosunku do większych miast, a także z funkcjami, które pełnią - głównie administracyjną, jak również turystyczną. Rozwojowi tej ostatniej sprzyja położenie wielu nowych miast na obszarach o urozmaiconej rzeźbie terenu (Pogórze Karpackie, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska) i w pobliżu ważnych terenów chronionych - parków narodowych i krajobrazowych oraz długa historia i ciekawe zabytki (Nowy Wiśnicz, Czchów, Zakliczyn, Pruchnik). Ważnym czynnikiem ułatwiającym rozwój turystyki jest także zasadniczo dobra dostępność komunikacyjna nowych miast głównie transportem indywidualnym (m.in. dzięki zakończonej budowie autostrady A4), a także autobusowym. O wiele słabsze jest natomiast skomunikowanie kolejowe, ponieważ potencjał transportu szynowego w połączeniach regionalnych pozo-staje w Małopolsce ciągle niewykorzystany. Pewną barierą jest także nadal stosunkowo niski poziom rozwoju bazy noclegowej. Restytucję praw miejskich omawianym w tekście ośrodkom należy uznać za słuszną. Powinna one pozytywnie wpływać na ich rozwój. Słowa kluczowe: nowe miasta, małe miasta, Małopolska, funkcje miast, funkcja turystyczna. Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Wprowadzenie Sieć osadnicza Małopolski (obejmującej w niniejszym artykule województwa: małopolskie i podkarpackie¹) składa się z 3313 wsi i 111 miast, z czego na nieco lepiej zurbanizowane małopolskie (48,6% ludności miejskiej w 2014 r.) przypada 61 miast i 1949 wsi, a na podkarpackie (41,3%) - odpowiednio 50 i 1664. Poziom urbanizacji jest więc w tej części Polski niski. Liczne są tu dawne miasta zdegradowane do rzędu wsi wskutek niesprzyjających okoliczności historycznych¹ ² - jest ich w sumie 70, w tym 30 w woj. małopolskim i 40 w podkarpackim (Problem miast zdegradowanych...2011) (ryc. 1). Jednocześnie jest ich mniej niż w okresie bezpośrednio po II wojnie światowej, gdyż część tych dawnych miast Legenda: linie kolejowe granica państwa autostrady granica województwa drogi główne nowe miasta (1987-2013) pozostałe miasta rzeki i zbiorniki wodne O dawne miasta parki narodowe 4^ parki krajobrazowe Nowe miasta: 21. Zaklików 11. Oleszyce 12. Pruchnik 13. Przecław 14. Radiów 15. Ryglice 1. Alwernia 2. Bobowa 3. Boguchwała 4. Brzostek 5. Ciężkowice 6. Czchów 7. Kołaczyce 8. Narol 9. Nowe Brzesko 10. Nowy Wiśnicz 16. Skała 17. Szczucin 18. Świątniki Górne 19. Wojnicz 20. Zakliczyn Zaludnienie miast •) ?w. 200 100-200 So-100 <20-50 'pon. 20 Ryc. 1. Nowe miasta w Małopolsce ma tle sieci osadniczej regionu Źródło: opracowanie własne. ¹ Por. Domański B. (2002) oraz Guzik R. i in. (2002). ² Były to m.in. ograniczające liczbę miast reformy administracyjne przeprowadzone przez zaborcze władze rosyjskie w latach 1869-70 i austro-węgierskie w latach 1890-96 oraz przez II Rzeczpospolitą z lat 1918-19 i 1933-34. 120 Funkcje nowych miast w Małopolsce ze szczególnym uwzględnieniem turystyki Tab. 1. Nowe miasta w Małopolsce z lat 1987-2015 i zmiany ich zaludnienia w okresie 1997-2015 Prawa miejskie (okres) Liczba ludności Zmiany zaludnienia i typologia wg Webba Miasto początkowo ponownie 1997 2015 typy wg Webba 1997-2015 (rok, wiek) 2002-2004 2010-2012 (1997=100) Alwernia - 1993 3200 3429 B,C(+) B,C(+) 107 Bobowa 1339-1934 2009 2800 3026 A,D(+) A,D(+) 108 Boguchwała XVIII w. 2008 5500 5918 B, C(+) B,C(+) 108 Brzostek 1394-1934 2009 2100 2707 B,C(+) B,C(+) 129 Ciężkowice 1348-1934 1998 2400 2506 A,D(+) E, H (-) 104 Czchów 1355-1934 2000 2100 2369 B,C(+) A, D(+) 112 Kołaczyce 1339-1934 2010 1300 1423 B.C(+) B, C(+) 109 Narol 1592-1921 1996 2100 2103 B,C(+) F, G (-) 96 Nowe Brzesko 1279-1869 2011 1700 1672 E, H(-) E, H (-) 98 Nowy Wiśnicz 1616-1934 1994 2400 2760 B, C(+) B.C («-) 115 Oleszyce 1578-1934 1989 3300 3067 E.H(-) F.G(-) 93 Pruchnik 1436-1935 2011 3300 3753 A,D(+) 0,C(+) 117 Przecław 1419-1880 2010 1400 1739 B,C(+) B,C(+) 124 Radłów XVII/XVIII w. 2010 2800 2768 A,D(+) A,D(+) 99 Ryglice 1824-1933 2001 2700 2848 B,C(+) E. H (-) 105 Skała 1267-1869 1987 3600 3800 A,D(+) B,C(+) 106 Szczucin 1786-1934 2009 3600 4186 B. C(+) B.Cf) 116 Świątniki Górne - 1997 2000 2405 B,c(+) B, C(+) 121 Wojnicz 1278-1934 2007 3200 3392 A, D(+) A,D(+) 106 Zakliczyn 1557-1934 2006 1500 1653 B, C(+) B,C(+) 110 Zaklików 1585-1869 2013 3000 3046 102 Uwagi: Alwernia i Świątniki Górne nie miały praw miejskich przed 1993 r. Typy wg Webba: wzrost liczby ludności (+), gdy przyrost naturalny przewyższa emigrację (A) lub imigrację (B) oraz gdy imigracja przewyższa przyrost naturalny (C) lub ubytek naturalny (D); spadek liczby ludności (-), gdy ubytek naturalny przewyższa imigrację (E) lub emigrację (F) oraz gdy emigracja przewyższa ubytek naturalny (G) lub przyrost naturalny (H). Źródło: opracowanie własne na podstawie: BDL GUS (2016), Kwiatek-Sołtys (2015), Słownik geograficzno-kra-joznawczy Polski (2000), Szmytkie (2015). 121 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa odzyskała prawa miejskie - od 1993 r. awans ten dotyczył 19 miejscowości, a jeśli dodać 2 wsie, które status miasta zdobyły po raz pierwszy (Alwernię i Świątniki Górne w woj. małopolskim), to liczba tych „nowych miast” w Małopolsce wynosi 21 (tab. 1, ryc. 1) i są one przedmiotem rozważań autorów niniejszego artykułu. Akt nadania (lub przywrócenia) praw miejskich zwykle jest usankcjonowaniem osiągnięcia przez daną miejscowość odpowiedniego poziomu rozwoju. Do głównych kryteriów stosowanych w Polsce, jak podaje Szmytkie (2015), należą: odpowiednia infrastruktura techniczno-komunalna, posiadanie planu zagospodarowania przestrzennego, miejskie cechy przestrzenno-fizjonomiczne, przeszłość miejska, funkcje lokalnego ośrodka administracyjnego, posiadanie instytucji pełniących ponadlokalne, miastotwórcze funkcje, zaludnienie powyżej 2 tys. osób, zatrudnienie 2/3 ludności poza rolnictwem oraz poparcie starań o status miasta ze strony mieszkańców danej miejscowości i otaczającej ją gminy. Kryteria te omawiana grupa miast spełnia - wszystkie są ośrodkami gmin, niektóre legitymują się dużą liczbą budowli zabytkowych, a niemal 6-tysięczna Boguchwała plasuje się pod względem liczby ludności w połowie listy miast województwa podkarpackiego. Rozwój demograficzny Wzrost liczby mieszkańców w okresie 1997-2015 był w nowych miastach małopolskich dość nierównomierny (tab. 1). Jednak tylko kilka z nich nie powiększyło tej liczby, lecz zanotowało kilkuprocentowy ubytek, a pozostałe legitymują się przyrostem zaludnienia nawet powyżej 20% (Brzostek, Przecław). Wiąże się to z komunikacyjnym położeniem niektórych miast, dającym im dogodny dostęp do większych ośrodków. Nieprzypadkowo odnotowano tak duży wzrost zaludnienia w Brzostku, dobrze skomunikowanym z Dębicą i Jasłem, podobnie w położonym w pobliżu Mielca Przecławiu czy w Szczucinie związanym nie tylko z Dąbrową Tarnowską, ale i znajdującym się niewiele dalej Tarnowem. Ubytki mieszkańców w Narolu i Oleszycach związane są zaś z ich położeniem na północno-wschodnich krańcach woj. podkarpackiego, gdzie jedynym większym miastem jest liczący 12 tys. Lubaczów. Generalnie tę część regionu można uznać za obszar stagnacji w Podkarpackiem (Sobala-Gwosdz 2005). W pierwszych latach XXI w. (2002-2004) i na początku II jego dekady (2010-2012) prawie wszystkie omawiane miasta odnotowały demograficzny rozwój, o czym świadczą Webbowskie typy dynamiki ludności: A i D bądź B i C. Województwa małopolskie i podkarpackie wyróżniały się zresztą wtedy in plus na tle Polski rosnącymi miastami małymi (do 20 tys. mieszkańców). Wśród nowych miast ubytku mieszkańców w jednym z ww. podokresów (lub obu) doświadczyły (co wskazują typy: E i H lub F i G w tab. 1) dwa wspomniane już peryferyjne miasteczka w woj. podkarpackim oraz Nowe Brzesko na północno-wschodnich krańcach woj. małopolskiego. Dwa inne z tego drugiego województwa odnotowały pogorszenie się ich sytuacji demograficznej pomiędzy 2010 r. a 2012 r., lecz za cały okres 1997-2016 miały bilans dodatni (Czchów) lub minimalnie ujemny (Radłów). Poza wspomnianym położeniem geograficznym (o którym dalej), na rozwój niedawno utworzonych miast Małopolski wpłynęły ich funkcje, głównie ośrodków gminnej 122 Funkcje nowych miast w Małopolsce ze szczególnym uwzględnieniem turystyki administracji, z którą łączą się rozmaite usługi oraz działalność o wymiarze egzogenicz-nym (oczywiście w skali tych miasteczek), jak np. przemysł i turystyka. Położenie nowych miast Nowe miasta małopolskie pod względem położenia fizycznogeograficznego nie odbiegają od innych miast regionu. Z 21 na Pogórzu Karpackim leży 12, głównie w jego północnej, najniższej części, na kontakcie z Kotliną Sandomierską, gdzie znajduje się dalsze Tab. 2. Położenie nowych miast w Małopolsce Miasto Położenie fizycznogeograficzne Odległość drogowa [km] od miasta: rzeźba rzeka’ powiatowego wojewódzkiego Alwernia wyżynna - Chrzanów: 22 Kraków: 34 Bobowa pogórska Biała Gorlice: 24 Kraków: 84 Boguchwała pogórska Wisłok Rzeszów:5 Rzeszów: 5 Brzostek pogórska Wisłoka Dębica: 25 Rzeszów: 68 Ciężkowice pogórska Biała Tarnów: 33 Kraków: 108 Czchów pogórska Dunajec Brzesko: 15 Kraków: 84 Kołaczyce pogórska Wisłoka Jasło: 10 Rzeszów: 63 Narol wyżynna Tanew Lubaczów: 34 Rzeszów: 81 (A4:90) Nowe Brzesko nizinna Wisła Proszowice: 9 Kraków: 34 Nowy Wiśnicz pogórska - Bochnia: 6 Kraków: 50 Oleszyce nizinna - Lubaczów: 11 Rzeszów: 72 (A4:79) Pruchnik pogórska - Jarosław: 20 Rzeszów: 48 Przecław nizinna Wisłoka Mielec: 10 Rzeszów: 66 Radłów nizinna - Tarnów: 18 Kraków: 70 (A4:95) Ryglice pogórska - Tarnów: 22 Kraków:113 Skala wyżynna - Kraków: 20 Kraków: 20 Szczucin nizinna Wisła Dąbrowa Tarnowska: 17 Kraków: 88 (A4:127) Świątniki Góme pogórska - Kraków: 12 Kraków 12 Wojnicz pogórska Dunajec Tarnów: 13 Kraków: 94 Zakliczyn pogórska Dunajec Brzesko:28 Kraków: 97 Zaklików nizinna Sanna Stalowa Wola: 22 Rzeszów: 94 ¹ - tylko Wisła lub jej dopływy I rzędu (lub rzeki San). Źródło: opracowanie własne na podstawie: Kwiatek-Sołtys (2003); Polska - Atlas Samochodowy (2016); Rajman (2003); Rajman, Kwiatek-Sołtys (2009). 123 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa 6 miasteczek. W wyższych partiach Pogórza (zwłaszcza na Pogórzach: Dynowskim i Przemyskim) i w Beskidach sieć miast jest w ogóle rzadsza (Rajman 2003), a wiele z tamtejszych ośrodków niegdysiejszych praw miejskich nie odzyskało (ryc. 1). Pozostałe 3 nowe miasta znajdują się na Wyżynie Krakowskiej (Skała), Garbie Tenczyńskim (Alwernia) i u stóp Roztocza (Narol). Zwracają uwagę ciągi nowych miast w dolinach Dunajca i Białej powyżej Tarnowa (odpowiednio 3 i 2 ośrodki) oraz Wisłoki (3) (tab. 2). Nowe miasta pogórskie znajdują się często w pobliżu ważnych terenów chronionych lub atrakcyjnych dla turystyki i rekreacji dolin rzecznych. Skała sąsiaduje z Ojcowskim Parkiem Narodowym, Alwernia leży w obrębie Rudniańskiego Parku Krajobrazowego, Ryglice na północ, a Kołaczyce na wschód od Parku Krajobrazowego Pasma Brzanki, zaś parki krajobrazowe w sąsiedztwie Ciężkowic i Nowego Wiśnicza wzięły nazwy od tych miast. W woj. podkarpackim Narol sąsiaduje z Parkiem Krajobrazowym Puszczy Solskiej, a Zaklików - z Parkiem Krajobrazowym Lasów Janowskich. Zakliczyn znajduje się w środkowym odcinku doliny Dunajca, a nowsza część Czchowa leży nad zaporowym Zbiornikiem Czchowskim (ryc. 1). Jednak dla rozwoju nowo kreowanych miast Małopolski ważniejsze wydaje się ich położenie względem większych miast i dogodne połączenia z nimi (ryc. 1, tab. 2). Dostępność komunikacyjna nowych miast małopolskich Dostępność komunikacyjną nowych miast w Małopolsce można zasadniczo uznać za dobrą, zwłaszcza w zakresie transportu drogowego (tab. 3). Spośród 21 nowych miast 7 leży przy drogach krajowych (w tym jedno na ciągu trasy transeuropejskiej), 12 przy drogach wojewódzkich, a jedynie 2 - Świątniki Górne i Ryglice - znajdują się przy drogach niższej, powiatowej rangi. Kilka miasteczek - szczególnie Nowe Brzesko, Szczucin i Wojnicz - są także dość istotnymi w skali regionalnej węzłami drogowymi. Niewątpliwie do istotnej poprawy dostępności komunikacyjnej większości tych ośrodków z punktu widzenia stolic obu analizowanych województw przyczyniło się uruchomienie autostrady A4. Dotyczy to szczególnie Radłowa, Wojnicza czy Przecławia, położonych stosunkowo blisko zjazdów. To w znacznej mierze dzięki autostradzie czas dojazdu z ośrodka wojewódzkiego do każdego z nowych miast nie przekracza 2 godzin. O wiele mniej korzystnie przedstawia się położenie badanych miasteczek w stosunku do sieci kolejowej, która z przyczyn historycznych i gospodarczych nie jest w Małopolsce szczególnie rozbudowana. Z 21 ośrodków połączenie kolejowe czynne w ruchu pasażerskim posiada obecnie zaledwie 5 - Bobowa, Boguchwała, Ciężkowice, Oleszyce i Zaklików. Poza tym ostatnim, położonym na ważnej (chociaż jednotorowej i ciągle nie-zelektryfikowanej) trasie łączącej Rzeszów i Przemyśl z Lublinem i Warszawą, są to linie o znaczeniu głównie regionalnym. Odcinek Tarnów - Nowy Sącz, na którym leżą Bobowa i Ciężkowice, ma co prawda istotne znaczenie jako fragment szlaku łączącego Polskę ze Słowacją, Węgrami i krajami bałkańskimi, jednak jest on obecnie całkowicie niewykorzystany w ruchu pasażerskim, który ogranicza się do połączenia Krakowa z Krynicą. Potencjał małopolskiej kolei w zakresie ruchu regionalnego jest zresztą także niewykorzystany, 124 Funkcje nowych miast w Małopolsce ze szczególnym uwzględnieniem turystyki czego doskonałym przykładem są badane miasteczka. Niewielka liczba połączeń, zwłaszcza w porównaniu z komunikacja autobusową (szczególnie uderzający jest przykład Boguchwały) i nie zawsze atrakcyjny czas przejazdu (por. tab. 3) stawiają kolej w obecnie funkcjonującym kształcie raczej na przegranej pozycji. Jedynym pozytywnym wyjątkiem jest Zaklików położony peryferyjnie w stosunku do stolicy województwa, znajdujący się jednak na ważnej linii Rzeszów - Lublin i, jako jedyny z badanych miasteczek, będący miejscem postoju dalekobieżnych pociągów TLK. Warto zwrócić uwagę, że 3 miasteczka - Alwernia, Przecław i Szczucin - znajdują się przy nieczynnych w ruchu pasażerskim liniach kolejowych. W przypadku dwóch ostatnich planowana jest ich reaktywacja, bardziej realna w odniesieniu do trasy Dębica - Tarnobrzeg, prowadzącej przez Przecław. Rewitalizacja infrastruktury w połączeniu z odpowiednią ofertą przewoźnika kolejowego z pewnością mogłaby znacząco poprawić dostępność komunikacyjną tych ośrodków. Wobec słabego stopnia rozwoju i wykorzystania sieci kolejowej najważniejsze znaczenie w transporcie publicznym ma komunikacja samochodowa, realizowana przez prywatnych i samorządowych przewoźników autobusowych i mikrobusowych. Ci ostatni odgrywają największą rolę w obsłudze linii łączących badane miasteczka z nieodległymi dużymi ośrodkami, zwłaszcza Krakowem i Rzeszowem, np. charakteryzujące się bardzo wysoką częstotliwością kursowania trasy do Skały, Nowego Brzeska, Alwerni czy podrze-szowskiej Boguchwały. W przypadku satelickich w stosunku do Krakowa Świątnik Górnych komunikację zapewniają także autobusy podmiejskie (aglomeracyjne) MPK Kraków. Dużą liczbą kursów wyróżniają się także ośrodki położone wzdłuż dróg krajowych, po których odbywa się intensywny ruch autobusów dalekobieżnych, np. leżący na trasie z Krakowa do Nowego Sącza Czchów. Znacznie słabiej przedstawia się oferta komunikacji autobusowej do miasteczek o położeniu bardziej peryferyjnym. W przypadku Bobowej, Przecławia, Ryglic i Zaklikowa brak bezpośrednich połączeń autobusowych do miasta wojewódzkiego. W pierwszym i ostatnim z tych miasteczek jest on łagodzony istnieniem bezpośredniego pociągu do Krakowa, względnie Rzeszowa. Jednak dostępność komunikacją publiczną z miasta wojewódzkiego do Przecławia, Ryglic, a także do obsługiwanych przez pojedyncze kursy z Rzeszowa - Brzostka i Kołaczyc, należy uznać za bardzo słabą. Funkcje nowych miast ze szczególnym uwzględnieniem turystyki Niewielka liczba mieszkańców w badanych miastach - od 1403 osób w Kołaczycach do niemal 6 tys. w Boguchwale (tab. 1) - ogranicza rozwój ich funkcji nierolniczych o szerszym zasięgu. Wyjątkiem są zakłady przemysłowe w ww. Boguchwale (wytwórnia porcelany elektrotechnicznej, Domański 2002) i w Alwerni (zakłady chemiczne). W innych miastach działają nieduże przedsiębiorstwa przemysłowe (np. mleczarnia w Skale, tartak w Narolu), dominuje jednak wytwórczość rzemieślnicza. Osoby zatrudnione w przemyśle wykonują pracę w sąsiednich, większych miastach. Z innych funkcji nierolniczych, poza administracją stopnia gminnego i podstawowymi usługami (handel i inne), wymienić trzeba szkolnictwo - w większych z nowych miast od 125 Tab. 3. Dostępność komunikacyjna nowych miast w Malopolsce Położenie w stosunku do sied Czas dojazdu Dojazd transportem publicznym Miasto samochodem ze stolicy województwa drogowej kolejowej ze stolicy Liczba bezpośrednich połączeń na dobę Czas przejazdu województwa Alwernia DW780 Linia kolejowa nr 103, zamknięta, nich towarowy jedynie do 45 min Autobus:44 45 min zakładów chemicznych w Alwerni (od strony południowej) Bobowa DW981 Linia kolejowa nr 96,1-tor., zelektr., czynna, stacja i 1 h 40 min Podąg:4 2 h 25 min przystanek w mieśde Autobus: brak bezpośredniego połączenia Boguchwała DK19 (E 371) Linia kolejowa nr 106,1-tor., niezelektr., czynna, stacja w 15 min Podąg: 5 12 min mieśde Autobus: 177 15 min Brzostek DK 73 - 55 min Autobus: 1 1 h 30 min Ciężkowice DW 977 Linia kolejowa nr 96,1-tor, zelektr., 1 h 30 min Podąg: 4 2 h 9 min czynna, stacja w mieście Autobus: 6 1h 47 min Czchów DK 75 - 1 h 5 min Autobus: 60 1 h 29 min Kołaczyce DK 73 - 1 h 5 min Autobus: 1 1 h 41 min Narol DW865 - 1 h 30 min Autobus: 7 2 h 22 min Nowe Brzesko DK 79, DW 775 - 40 min Autobus: 39 43 min Nowy Wiśnicz DW965 - 50 min Autobus: 4 (+11 z przesiadką) 1 h 18 min Linia kolejowa nr 101,1-tor, niezelektr., czynna, przystanek Podąg: brak połączenia bezpośredniego 1 h 47 min Oleszyce DW865, DW867 w mieśde 1 h 5 min (1 połączenie z przesiadką w Jarosławiu) 1 h 41 min Autobus: 10 Pruchnik DW880, DW881 - 50 min Autobus: 7 1 h 12 min Linia kolejowa nr 25,1-tor, niezelektr., czynna tylko w ruchu Autobus: brak połączenia bezpośredniego 2h 16 min Przecław DW985 towarowym ze względu na zły stan techniczny (planowany 45 min (4 połączenia z 1 lub 2 przesiadkami) (połączenie z przesiadką) remont), przystanek w mieśde Radłów DW 975 - 1 h 5 min Autobus: 4 1 h 5 min Ryglice DP - 1 h 30 min Autobus: brak połączeń bezpośrednich 2 h 38 min (7 połączeń z 1 lub 2 przesiadkami) (połączenie z przesiadką) Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Położenie w stosunku do sieci Czas dojazdu Dojazd transportem publicznym Miasto samochodem ze stolicy województwa drogowej kolejowej ze stolicy Liczba bezpośrednich połączeń na dobę Czas przejazdu województwa Skała DW 773, DW 794 - 35 min Autobus: 88 35 min Szczucin DK 73, DW 982 Linia kolejowa nr 115 zamknięta, planowana reaktywacja 1 h 30 min Autobus: 4 1 h 40 min Świątniki Górne DP - 30 min Autobus: 63 31 min Wojnicz DK 94, DW 975 - 1 h 00 min Autobus: 9 1 h 25 min Zakliczyn DW 975, DW 980 - 1 h 15 min Autobus: 8 1 h 28 min Zaklików DW 855, DW 857 Linia kolejowa nr 68,1-tor, niezelektr., czynna, stacja w 1 h 25 min Pociąg: 7 (w tym 3 reg. i 4 TLK) 1 h 39 min-2 h 20 min mieście, postój także pociągów TLK Autobus: brak bezpośredniego połączenia DP - droga powiatowa DW - droga wojewódzka (z numerem) DK - droga krajowa (z numerem) A4 - autostrada A4 E 371 - numer trasy europejskiej (drogi międzynarodowe) Uwaga: ze względu na brak kompletnej ogólnopolskiej lub regionalnej bazy rozkładów jazdy komunikacji samochodowej liczba kursów podana w tabeli może nie być pełna. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Polska - Atlas samochodowy, 2016; Atlas linii kolejowych Polski, 2010; www.pkp.pl, 2016; www.e-podroznik.pl, 2016; rozkłady. mda.malopolska.pl, 2016; matbus.pl, 2016; markpol.mielec.pl, 2016; www.skbus.com.pl, 2016 i www.google.pl/maps, 2016. Funkcje nowych miast w Malopolsce ze szczególnym uwzględnieniem turystyki Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa 1999 r. funkcjonują zespoły szkół, obejmujące oddziały przedszkolne, szkoły podstawowe, gimnazja, a niekiedy licea ogólnokształcące (w woj. małopolskim szkoły tego stopnia działają m.in. w Bobowej, Skale i Świątnikach Górnych). W Nowym Wiśniczu funkcjonuje znane Liceum Sztuk Plastycznych. Po 1990 r. w wyniku zmiany systemu społeczno-gospodarczego Polski z centralnie sterowanego na rynkowy ożywiła się prywatna działalność ekonomiczna i pojawiły się liczne podmioty gospodarcze różnych branż. Wśród tych małych i średnich przedsiębiorstw dominują zwykle firmy handlowe, choć np. Świątniki Górne o dawnej tradycji rzemiosła metalowego wyróżniają się tym działem gospodarki (Kwiatek-Sołtys 2003). W nowych miastach, leżących w pobliżu dużych ośrodków, aktywność gospodarcza mieszkańców jest mniejsza wobec podejmowania tam pracy i zaspokajania wielu potrzeb (Guzik i in. 2002). W każdym miasteczku funkcjonują małe, prywatne gospodarstwa rolne, jednak w 4 miastach woj. podkarpackiego (Brzostek, Kołaczyce, Oleszyce i Narol) typ funkcjonalny jest usługowo-rolniczy (Rajman, Kwiatek-Sołtys 2009), a dwa ostatnie cechuje też niski poziom życia (Sobala-Gwosdz 2005). Jednym z kryteriów nadania (przywrócenia) praw miejskich są miejskie cechy prze-strzenno-funkcjonalne i miejska przeszłość. Nowe miasta małopolskie, z racji długich tradycji (z 21 ośrodków trzy uzyskały prawa miejskie w XIII w., a pięć w XIV w.) zachowały w centrum dawny układ urbanistyczny będący przedmiotem konserwatorskiej ochrony w co trzecim nowym mieście oraz interesujące obiekty zabytkowe (tab. 4). Na ten zasób składają się głównie kościoły; każde z nowych miast jest ośrodkiem parafii, a niektóre - dekanatu (m.in. Bobowa, Ciężkowice, Czchów, Zakliczyn). W kilku miasteczkach, prócz parafialnych, są też kościoły klasztorne i cmentarne. Świadectwem dawnych mniejszości religijnych są: synagogi w Bobowej (nadal odwiedzanej przez potomków miejscowych Żydów) i Brzostku, cmentarze (Oleszyce, Nowy Wiśnicz) oraz cerkwie (unickie w Oleszycach i Narolu, prawosławna w Nowym Brzesku). W Czchowie zachowała się baszta zamku z czasów Kazimierza Wielkiego, a XIV-wiecz-ny zamek Kmitów w Nowy Wiśniczu pozostaje nadal własnością Lubomirskich - jest to jeden z najcenniejszych obiektów tego rodzaju w regionie. W kilku miasteczkach są jeszcze dawne dwory i pałace, głównie z XVIII i XIX stulecia. Ratusze w rynku mają m.in.: Kołaczyce, Narol, Nowy Wiśnicz i Zakliczyn. W Nowym Brzesku przy drugim („solnym”) rynku zachowały się składy soli bocheńskiej (Gotfryd 2007). Najwięcej starych domów, budynków drewnianych z charakterystycznymi podcieniami, pozostało w Pruchniku i Zakliczynie, mniej - w Ciężkowicach. Miejscowe społeczności doceniają walory tych zabytków jako jeden z elementów atrakcyjności turystycznej miasta. W Narolu po odzyskaniu praw miejskich podjęto remont pałacu Łosiów, przeznaczonego na siedzibę uczelni artystycznej (Sobala-Gwosdz 2005). Przebudowano płyty rynków w Ciężkowicach i Wojniczu. Mieszkańcy wspierali starania o prawa miejskie przez publikacje i działalność stowarzyszeń kulturalnych (m.in. w Nowym Brzesku, Brzostku, Kołaczycach, Wojniczu i Zakliczynie), a po udanej ich restytucji ufundowali nawet stosowne tablice (Bobowa, Kołaczyce, Ciężkowice) (Dawidejt-Drobek i Drobek 2015). W kilku miasteczkach funkcjonują interesujące muzea, np. Pożarnictwa w Alwerni, Jana Matejki w Nowym Wiśniczu i Drogownictwa w Szczucinie. 128 Funkcje nowych miast w Małopolsce ze szczególnym uwzględnieniem turystyki Baza noclegowa w nowych miastach jest jeszcze skromna - kwatery prywatne, pola namiotowe i campingi, gospodarstwa agroturystyczne, a baza towarzysząca ogranicza się do sklepów i niedużych zakładów gastronomicznych. W Przecławiu, w dawnym pałacu Rejów, funkcjonuje ośrodek wypoczynkowy. To słabe zagospodarowanie sprawia, iż turyści w tych miasteczkach spędzają zwykle kilka godzin (najwyżej jeden dzień) w drodze do innych miejscowości i regionów. Brak jednak danych o frekwencji turystycznej w nowych miastach. Tab. 4. Obiekty zabytkowe w nowych miastach Małopolski Miasto Liczba zabytków W tym najważniejsze ogółem Alwernia 5 UU, kościół z klasztorem bernardynów Bobowa 5 D. synagoga, kościół parafialny WW. Świętych i cmentarny św. Zofii, d. dwór, cmentarz żydowski Boguchwała 5 Kościół parał, św. Stanisława, d. dwór z parkiem Brzostek 10 Kościół paraf, św. Krzyża, d. synagoga, domy w Rynku Ciężkowice 20 UU, kościół par. św. Andrzeja, domy podcieniowe, ratusz Czchów 10 UU, baszta zamkowa, kościół Narodzenia NMP, cmentarna kaplica św. Anny. Drewniane domy podcieniowe Kołaczyce 5 Kościół par. św. Anny, d. ratusz, d. zajazd Narol 10 Kościół par. NMP, ratusz, d. pałac Łosiów, drewniane domy Nowe Brzesko 5 Kościół par. WW. Świętych, składy soli, d. cerkiew Nowy Wiśnicz 10 UU, zamek Lubomirskich, kościół par. Wniebowzięcia NMP, ratusz, d. klasztor karmelitów Oleszyce 10 Ratusz, kościół par. NMP i WW. Świętych, d. cerkiew unicka, pozostałości pałacu z parkiem Pruchnik 90 UU, kościół par. św. Mikołaja, domy podcieniowe, d. dwór Przecław 5 Kościół par. Wniebowzięcia NMP, d. zamek Rejów Radłów 3 Kościół par. św. Jana, d. pałac biskupi Ryglice 2 D. pałac Ankwiczów z parkiem Skała 2 Kościół par. św. Mikołaja Szczucin 5 Kościół par. św. Marii Magdaleny, 2 zespoły dworskie Świątniki Górne 2 Kościół par. św. Stanisława Wojnicz 10 UU, kościół par. św. Wawrzyńca, drewniany kościół św. Leonarda, d. pałac Dąmbskich, domy w rynku, 2 dwory Zakliczyn 60 UU, kościół par. św. Idziego, kościół MB Anielskiej z klasztorem reformatów, ratusz, domy podcieniowe Zaklików 5 Kościoły: par. i cmentarny, d. pałac, domy podcieniowe w rynku UU - zabytkowy układ urbanistyczny Źródło: opracowanie własne na podstawie: Gotfryd (2007), Krupiński (1989), Polska niezwykła (2016), Słownik geograficzno-krajoznawczy... (2000), Spis zabytków...(1964), Wład (2006), Wlad (1996). 129 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Podsumowanie Nadanie - czy raczej restytucja - praw miejskich 21 omówionym tu miejscowościom było niewątpliwie słuszną decyzją. Przywróciło ono wiele legitymujących się kilkusetletnią historią ośrodków na mapę miast Małopolski. Jest to jednak nie tylko wyraz uznania ich roli w dziejach regionu i kraju, lecz również niewątpliwy impuls rozwoju, także dla ich funkcji turystycznej. W przypadku większości badanych ośrodków sprzyjają jej z pewnością atrakcyjne położenie i ciekawe zabytki, a także zasadniczo dobra dostępność komunikacyjna, przynajmniej transportem indywidualnym, a najczęściej także autobusowym. O wiele gorzej przedstawia się natomiast dostępność kolejowa, związana nie tylko z raczej słabym stopniem rozwoju małopolskiej sieci kolejowej, ale także z niewykorzystaniem potencjału kolei w przewozach regionalnych. Pewną barierą jest także ciągle słabo rozwinięta baza noclegowa w badanych ośrodkach, co przyczynia się do skracania wizyt turystów do kilku godzin. Należy mieć nadzieję, że nowe miasta Małopolski będą się dalej pomyślnie rozwijać, także jako ośrodki turystyczne, wykorzystując swój poważny potencjał w tym zakresie. Natomiast licznym w regionie dawnym miastom starającym się odzyskanie praw miejskich należałoby życzyć powodzenia. Literatura Atłas linii kolejowych Polski, 2010, Eurosprinter, Rybnik. BDL GUS, 2016, https://bdl.stat.gov.pl Dawidejt-Drobek E., Drobek W., 2015, Kulturowe aspekty restytucji praw miejskich w Polsce, [w:] R. Krzysztofik, M. Dymitrow (red.), Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce - geneza, rozwój, problemy. University of Göteborg, Warszawa, 37-60. Domański B., 2002, Przemysł w rozwoju gospodarczym Małopolski, [w:] Z. Górka, A. Jelonek (red.), Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 55-68. Dymitrow M., 2015, Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej, [w:] R. Krzysztofik, M. Dymitrow (red.), Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce - geneza, rozwój, problemy, University of Göteborg, Warszawa, 65-116. Gotfryd M., 2007, Małopolska - przewodnik, Wyd. BOSZ, Olszanica. Guzik R., Gwosdz K„ Sobala-Gwosdz A., 2002, Przestrzenne zróżnicowanie poziomu rozwoju usług w Małopolsce, [w:] Z. Górka, A. Jelonek (red.), Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 69-84. Krupiński A. B., 1989, Zabytki urbanistyki i architektury województwa tarnowskiego, PTTK, Warszawa - Kraków, 92. Kwiatek-Soltys A., 2003, Czynniki aktywizacji gospodarczej małych miast województwa małopolskiego, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, 31-32, 81-98. 130 Funkcje nowych miast w Małopolsce ze szczególnym uwzględnieniem turystyki Kwiatek-Sołtys A., 2015, Population changes as litmus paper of the socio-economic development level of small towns in Poland, [w:] A. Kwiatek-Sołtys (red.), Small towns development problems, Annales Universitatis Poaedagogicae Cracoviensis, Studia Geographica VIII, 39-53. Polska - Atlas samochodowy, 2016, PWN, Warszawa. Polska niezwykła - przewodnik +atlas, 2016, Demart, Warszawa. Problem miast zdegradowanych w sieci osadniczej Polski Południowej, 2011, [w:] R. Krzysztofik, R. Szmytkie, Studia nad procesami i strukturami osadniczymi sieci miast Polski Południowej, Uniwersytet Śląski, Sosnowiec, 199-225. Rajman J„ 2003, Sieć osadnicza województwa małopolskiego w okresie transformacji społeczno-gospodarczej, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, 31-32,61-78. Rajman J., Kwiatek-Sołtys A., 2009, Siec osadnicza województwa podkarpackiego w okresie transformacji społeczno-gospodarczej, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, 33, 49-60. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 2015, GUS, Warszawa. Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski, 2000, PWN, Warszawa. Sobala-Gwosdz A., 2005, Ośrodki wzrostu i obszary stagnacji w województwie podkarpackim, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 248. Spis zabytków architektury, 1964, Ministerstwo Kultury i Sztuki, Warszawa. Szmytkie R„ 2015, Miasta zdegradowane w Polsce jako potencjalne nowe miasta, [w:] R. Krzysztofik, M. Dymitrow (red.), Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce - geneza, rozwój, problemy. University of Göteborg, Warszawa, 295-319. Wład J., 1996, Województwo przemyskie - zarys geograficzny, Biblioteka Przemyska XXXI, Wydawnictwo Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Przemyślu, Przemyśl, 246. Wład J„ 2006, Miasta województwa podkarpackiego, Wydawnictwo Naukowe, Turystyczne i Edukacyjne, Mielec, 155. Strony internetowe: www.e-podroznik.pl [dostęp: 1.12.2016] www.google.pl/maps [dostęp: 1.12.2016] www.markpol.mielec.pl [dostęp: 1.12.2016] www.matbus.pl [dostęp: 1.12.2016] www.pkp.pl [dostęp: 1.12.2016] www.rozklady.mda.malopolska.pl [dostęp: 1.12.2016] www.skbus.com.pl [dostęp: 1.12.2016] Functions of new towns in Małopolska region with the emphasis on tourism Abstract: The authors have analysed 21 towns of the Małopolskie (Kraków) and Podkarpackie (Rzeszów) voivodeships, which city status was restored between 1987 and 2013. These are small urban units with population between 1,400 and 5,900 which over the last 20 years have observed a general population growth. The new towns are situated mostly in the northern edge of the Carpathian 131 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Foothills, quite close to principal transport axes of the region - the A4 motorway and the main railway line, both linking Silesia, the cities of Kraków and Rzeszów with the Polish-Ukrainian border. Their transport accessibility can be generally described as good, however mainly in terms of individual and bus transport. The railway network of the region, by contrast, is not very well developed and its potential - in particular at regional level - is not fully realized. The location of many new towns is attractive - near landscape parks or in picturesque river valleys. A crucial factor of their development is the relation with greater urban centres which offer jobs and various services. The discussed towns are centres of local administration, trade, craft and education (primary and secondary schools). Due to their long history the new towns have many interesting historic buildings - churches, castles, palaces, mansions, town halls and original wooden houses. They are generally attractive for tourists, however their tourist infrastructure is still underdeveloped. In the opinion of the authors the restoration of city status has generally been successful in the case of the towns which have been analysed. Keywords: new towns, small towns, Małopolska, city functions, tourist function. 132 Robert Guzik, Arkadiusz Kolos, Jakub Taczanowski Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Transport publiczny atrakcją turystyczną? Zarys treści: Tematem artykułu są linie transportu publicznego, które mają równocześnie charakter atrakcji turystycznej. Jakkolwiek związek turystyki i transportu jest nierozerwalny, to jednak zwykle jego analizy ogranicza się do opisu roli komunikacji w dotarciu do atrakcji turystycznych. Tymczasem okazuje się, że regularnie funkcjonujące systemy transportu publicznego mogą być same w sobie atrakcją turystyczną. Pozyskaniu przez istniejącą linię komunikacyjną takiego charakteru sprzyja szereg czynników, które można podzielić na zewnętrzne (obecność walorów przyrodniczych lub antropogenicznych, których percepcję ułatwia/umożliwia podróż) i wewnętrzne (związane z samą linią transportową). Szczególnie w tym ostatnim przypadku mogą pojawić się konflikty między typową działalnością transportową a funkcją turystyczną. W Europie znajduje się wiele przykładów linii transportu publicznego, będących atrakcją turystyczną, m.in.: szereg alpejskich kolei wąskotorowych w Austrii, Szwajcarii i we Włoszech, linie żeglugowe po szwajcarskich jeziorach, a w Polsce unikatowa linia tramwajowa w Bytomiu. Słowa kluczowe: turystyka, atrakcja turystyczna, transport w turystyce, transport kolejowy, żegluga śródlądowa, komunikacja miejska. Wstęp Związek turystyki i transportu jest nierozerwalny¹, wielowymiarowy i złożony (Page 2009). Z jednej strony, bez transportu większość rodzajów turystyki nie mogłaby istnieć, a z drugiej określona część działalności sektora transportu istnieje dzięki mobilnościom związanym z turystyką (Lumsdon, Page 2004). Mimo to, jak zauważa Page (2009), związek Pomijając dyskusję o wirtualnej turystyce (zob. Urry 2002). Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa ten jest zadziwiająco rzadko badany i dyskutowany. W badaniach z zakresu geografii turyzmu transport traktuje się zwykle jako element tzw. bazy materialnej turystyki (Roga-lewski 1974). Według Kowalczyka (2002) w odniesieniu do sektora turystycznego zadaniem transportu jest zapewnienie turystom dostępu do odwiedzanych przez nich miejsc. Ta optyka ulega jednak w ostatnim czasie powolnej zmianie. Coraz częściej dostrzega się, że transport nie tylko odgrywa rolę służebną jako środek przemieszczania się, ale także może być esencją doświadczenia turysty, jak to ma miejsce w wielu typach turystyki i rekreacji (np. turystyka motorowa, rowerowa, żeglarstwo itp.) lub sam w sobie być atrakcją turystyczną jako cel podróży lub jej motyw (Holloway i in. 2009). Dodatkowo, jak zauważa Pawlusiński (2007), w turystyce transport publiczny jest ważną częścią atrakcyjności turystycznej także poprzez swą zdolność do poprawy dostępności komunikacyjnej miejsc. Docieramy tu do istotnego wymiaru - transportu publicznego, którego znaczenie, wraz z upowszechnianiem się paradygmatu zrównoważonego rozwoju, w ostatnim czasie rośnie. Wiąże się to z uwypukleniem jego roli, zarówno jako elementu służącego ochronie środowiska, jak i usprawniającego mobilność tak w kontekście socjalnym, jak i przestrzennym (Banister 2008). Zjawisko transportu będącego atrakcją turystyczną jest nieźle opisane i wcale nienowe. F. Bebenow (2015) wskazuje co prawda, że zagospodarowanie infrastruktury kolejowej (zwłaszcza tej o szczególnych walorach historycznych) na cele turystyczne upowszechniło się w Polsce w latach dziewięćdziesiątych minionego stulecia, ale jednocześnie podkreśla historię turystyki kolejowej, mającą co najmniej 60 lat, a może nawet tyle co kolej w ogóle. Jak piszą Conlin i Bird (2014), już w latach 50. XX w. w państwach Zachodu, szczególnie w Wielkiej Brytanii, pojawiły się inicjatywy, których celem było zachowanie dziedzictwa historycznego kolei - jej pojazdów i infrastruktury. Co ciekawe transportowa atrakcja turystyczna wcale nie musi jednak mieć charakteru historycznego, czego przykładem może być Pociąg Papieski uruchamiany w latach 2006-2009 na trasie Kraków - Wadowice (Pociąg Papieski wciąż czeka na remont, 2013). Podobnie jest w przypadku linii kolejowych przebiegających przez obszary szczególnie malownicze pod względem krajobrazowym i/lub interesujące z uwagi na liczne zabytki architektury. Wówczas środek transportu może stać się integralną częścią wyjazdu turystycznego, a sama podróż budzącą zainteresowanie atrakcją (Ardito 2014). Warunkiem niezbędnym do uznania działalności transportowej za takową wydaje się być zaistnienie pewnych czynników, które zostaną scharakteryzowane poniżej. Środki i infrastruktura transportu publicznego bywają zatem wykorzystywane jako atrakcje turystyczne, ale najczęściej przestają pełnić wtedy funkcję transportu publicznego. Celem niniejszego artykułu jest, posługując się metodą studium przypadku, prezentacja wybranych przykładów transportu publicznego, który stał się ważną atrakcją turystyczną i motywacją dla podejmowania podróży turystycznych. Podjęta dyskusja prowadzi do określenia czynników, które mogą przekształcić transport publiczny w atrakcję turystyczną. Nakreśleniu relacji między turystyką a transportem publicznym posłużą przykłady z różnych krajów europejskich, obejmujące różne typy transportu. Posłużono się przykładem linii tramwajowej 38 w Bytomiu, kolejki podwieszanej w Wuppertalu, dwóch kolei wąskotorowych: Mariazellerbahn w Austrii i linii Genua - Casella we Włoszech, 134 Transport publiczny atrakcją turystyczną? oraz dwóch przykładów ze Szwajcarii: kolei górskiej Rigi bahn i żeglugi po Jeziorze Czterech Kantonów. Transport publiczny można zdefiniować za White (2002) jako wszystkie środki transportu, jakie są powszechnie dostępne dla użytkowników, bez względu na ich własność. Polska Ustawa z dnia 16 grudnia 2010 o publicznym transporcie zbiorowym określa go w sposób nieco bardziej zawężony, jako powszechnie dostępny regularny przewóz osób wykonywany w określonych odstępach czasu i po określonej linii względnie sieci komunikacyjnej. Wydaje się, że w tej pracy mianem transportu publicznego można zatem określić środek transportu zbiorowego, dostępnego dla każdego pasażera uznającego regulamin i taryfę przewozu, kursujący po stałej trasie i według stałego rozkładu jazdy. Na potrzeby niniejszego artykułu Autorzy przyjęli za Kurkiem i Miką (2007) definicję atrakcji turystycznej jako obiektów stanowiących przedmiot zainteresowania turystów i przyciągających ruch turystyczny (Kurek, Mika, 2007, 27). Atrakcja oprócz rdzenia (atrybutu miejsca) przyciągającego turystów powinna także posiadać oznacznik (informację), który umożliwia ruch turystyczny. Przykłady linii transportu publicznego, będących atrakcją turystyczną Linia nr 38 w Bytomiu Trasa tramwajowa na ulicy Piekarskiej w Bytomiu powstała w 1913 r. jako połączenie centrum z północną częścią miasta, cmentarzami i nową zajezdnią tramwajową (Soida, Danyluk, Nadolski 2010). Od samego początku jest to trasa jednotorowa, bez mijanek, co uniemożliwia obsługę wagonami jednokierunkowymi oraz bardziej obciążonych linii. Od 1982 r. kursuje po niej jedynie linia nr 38 - jedna z najkrótszych na świecie, bo licząca zaledwie 1,35 km. Dodatkowo, wobec zaniechania w latach 60. XX w. produkcji taboru dwukierunkowego, jest ona ciągle obsługiwana przez liczące ponad 50 lat wagony typu N²(fot. 1). Co prawda od 2015 r. Tramwaje Śląskie posiadają już nowe tramwaje dwukierunkowe, które jednak obsługują linię 38 jedynie w dniu Wszystkich Świętych, kiedy ze względu na dojazd do cmentarzy tramwaje typu N są zbyt mało pojemne. Jest to zatem przykład działania czynnika antropogenicznego o charakterze historycznym - linia jest typową linią tramwajową, ale dla lat 50. i 60. - natomiast obecnie ma charakter skansenowy. Wg strony „Tramwajowa Linia Turystyczna” linia 38 ma charakter linii turystycznej i jest specyficzną, industrialną atrakcją Bytomia (http://turystyczna.kmtm. ² Wg strony „Tramwajowa Linia turystyczna" linia: obsługiwana jest na stałe przez jeden z dwóch liniowych wagonów typu N: wagon numer 954 (rocznik 1949) lub wagon numer 1118 (rocznik 1951). Wagony te posiadają szereg cech oryginalnych (ręcznie przesuwane drzwi czy drewniane ławki), jednak w latach 2001-2002 zostały zmodernizowane, aby spełniać współczesne przepisy o dopuszczeniu do ruchu (www.turystyczna.kmtm.org.pl/index.php?p=linia38, dostęp: 30.12.2016). 135 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa org.pl/index.php?p=linia38). Z drugiej strony linia ciągle obsługuje normalny miejski ruch pasażerów, związany z dojazdem do centrum miasta oraz cmentarzy. Wg rozkładu jazdy KZK GOP (rozklady.kzkgop.pl) linia 38 wykonuje 38 kursów w dzień roboczy i 25 w dzień wolny, przewożąc około 500 osób dziennie³, co zapewnia przeciętny wynik finansowy wśród linii tramwajowych KZK GOP. Kolejka podwieszana w Wuppertalu (Wuppertaler Schwebebahn) Przełom XIX i XX w. obfitował w szereg innowacyjnych rozwiązań transportu miejskiego. Jednym z nich była, skonstruowana przez Eugena Langena, jednoszynowa kolej podwieszana, o długości 13,3 km. Wagony % trasy pokonują 12 m nad rzeką Wupper, jedynie w dzielnicy Vohwinkel kursują minimum 8 m nad ulicą miejską (fot. 2). Od 1901 r. kolej nieprzerwanie odgrywa rolę ważnego środka transportu publicznego w Wuppertalu. Codziennie 18 pociągów obsługuje całkowicie niezależną od ruchu trasę ze średnią prędkością 27,5 km/h, przewożąc około 65 tys. pasażerów (roczne przewozy wynoszą ponad 23 min pasażerów) (www.schwebebahn.de/geschichte-technik/daten-fakten). Linię obsługują wagony MAN GTW z 1972 r., ale od 2015 r. trwa ich wymiana na nowocześniejsze hiszpańsko-niemieckie pociągi serii 15 firmy Vossloh Kiepe (Fot. 2). (www.schwebe-bahn.de/geschichte-technik/fahrzeuge/). Kolejka jest uważana za znany w świecie symbol Wuppertalu i jedną z jego największych, jeśli nie największą, atrakcji turystycznych miasta (https://www.wuppertal.de/tourismus-freizeit/schwebebahn/index.php). Jest przykładem na działanie przede wszystkim wewnętrznego czynnika o charakterze antropogenicznym - technicznym permanentnym. Mariazellerbahn w Austrii Wąskotorowa kolej Mariazellerbahn łączy stolicę Dolnej Austrii - St. Pölten z najważniejszym austriackim ośrodkiem pielgrzymkowym Mariazell. Linia o rozstawie szyn 760 mm, licząca 84,2 km długości⁴ została uruchomiona w latach 1898-1907 i już w 1911 r. zelektryfikowana (Pawlik 2001). Kolej ma charakter linii górskiej; różnica poziomów pomiędzy St. Pölten a najwyżej położoną stacją Gösing wynosi 617 m, zaś na całej trasie wybudowano 20 tuneli, 26 mostów i 11 wiaduktów (Kaiser 2003). Z okna pociągu można podziwiać malowniczy krajobraz Alp Ybbstalskich ze szczytem Ötscher (1893 m n.p.m.). Te cenne przyrodniczo obszary Alp Wapiennych chronione są w parku przyrodniczym Ötscher -Tormäuer (Taczanowski 2010). Jest to zatem typowy przykład obecności zewnętrznych ³ Szacunek własny na podstawie danych z Planu zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla obszaru KZK GOP na lata 2013 - 2020 (projekt), 2013, Katowice, http://www. kzkgop.com.pl/public_media/fb/files/zalaczniki/Projekt%20planu%20transportowego%20KZK%20 GOP%2015.02.2013(last).pdf ⁴ Do 1988 r. linia nie kończyła się w Mariazell, a w położonej dalej na południe miejscowości Gußwerk, toteż jej łączna długość wynosiła wtedy 91,3 km. 136 Fot. 1. Linia tramwajowa nr 38 na ul. Piekarskiej w Bytomiu (fot. A. Koloś) Fot. 2. Nowe pociąg serii 15 w Wuppertalu, nad ulicą Sonnborner, w miejscu, gdzie pociągi wjeżdżają nad koryto rzeki Wupper Źródło: https://www.schwebebahn.de/file-admin/user_upload/_c_WSW-th-160608_ Generation_ 15_003.jpg Fot 3. Pociąg relacji St. Pölten-Mariazell obsługiwany lokomotywą elektryczną serii 1099 pomiędzy Mitterbach a Mariazell (fot. J. Taczanowski) Fot. 4. Stacja początkowa linii do Caselli - Genova Piazza Manin (fot. J. Taczanowski) Fot. 5. Elektryczny wagon silnikowy A5 kolei Genua - Casella na stacji Casella (fot. J. Taczanowski) Fot. 6. Rigi Staffel połączenie linii z Vitznau (czerwono-biały pociąg) z linią z Arth-Goldau (niebiesko -biały pociąg) (fot. R. Guzik) Fot. 7. Jezioro Czterech Kantonów i Masyw Rigi, widok z masywu Pilatus (fot. R. Guzik) Fot. 8. Typowa jednostka motorowa używana przez SGV w komunikacji regularnej na Jeziorze Czterech Kantonów (fot. R. Guzik) Transport publiczny atrakcją turystyczną? czynników przyrodniczych w postaci walorów środowiska naturalnego, których percepcję ułatwia podróż. Reprezentowane są jednak także walory antropogeniczne z najważniejszym austriackim sanktuarium Maryjnym na czele, któremu kolej w zasadniczej mierze zawdzięcza swoje istnienie i którego obsłudze do dzisiaj służy (Taczanowski 2010). Niewątpliwą atrakcją kolei Mariazellerbahn są jednak także wspomniane budowle inżynierskie, w tym szczególnie wysokie wiadukty i mosty: Raingraben, Kuhgraben czy Lassingkienbach. W połączeniu z bardzo wczesną, pionierską elektryfikacją linii jeszcze przed I wojną światową oraz faktem, że aż do dostarczenia nowych, panoramicznych, elektrycznych zespołów trakcyjnych w 2013 r. linię obsługiwały dostarczone w 1911 r. lokomotywy⁵ (fot. 3), możemy zatem mówić również o obecności antropogenicznych, historycznych czynników wewnętrznych (www.noevog.at/de/mariazellerbahn) Od czasu wybudowania Mariazellerbahn odgrywa istotną rolę w obsłudze komunikacyjnej południowej części Dolnej Austrii i północnych krańców Styrii. Obecnie (2017 r.) w dni robocze między St. Pölten a Mariazell kursuje 7 par pociągów (w tym jedna sezonowo) oraz dodatkowe 10 par w skróconej relacji St. Pölten - Laubenbachmühle. W wiosenno-letnie weekendy uruchamia się odpowiednio 8 i 7 par, w tym jeden pociąg z wagonami panoramicznym i jeden prowadzony lokomotywą elektryczną serii 1099 (http://www.no-evog.at). W 2015 r. Mariazellerbahn przewiozła 610 tys. pasażerów. Warto podkreślić 22% wzrost ich liczby w porównaniu z 2014 r. (NÖVOG: Bestes Ergebnis in der Geschichte für die NÖVOG Bahnen 2015). Kolej Genua-Casella Wąskotorowa (rozstaw szyn 1000 mm) linia łącząca Genuę z położonym w Apeninach Liguryjskich miasteczkiem Casella została uruchomiona w 1929 r. od razu jako kolej elektryczna. Na jej liczącej 24,3 km długości trasie, mającej górski charakter i osiągającej nachylenia do 45 %o znajduje się 7 mostów i 13 tuneli (Giardelli 1996). Podróż pociągiem reklamowanym pod nazwą „Orient Express trzech dolin” umożliwia podziwianie pięknych schodzących niemal prosto do morza gór, których krajobraz urozmaicają gaje oliwne, sady i ogrody, a także niewielkie malownicze miejscowości z ciekawymi zabytkami, mogące pochwalić się również restauracjami serwującymi przysmaki lokalnej kuchni (Ardito 2014). Możliwość kontaktu z tym ciekawym krajobrazem naturalnym i kulturowym stanowi bez wątpienia o wysokiej atrakcyjności turystycznej tej kolei⁶. ⁵ Lokomotywy serii 1099 zostały, co prawda, poddane na przełomie lat 50. i 60. XX w. szeroko zakrojonej modernizacji (w ramach której dokonano także wymiany pudła), nie zmienia to jednak faktu, że dzięki swojej trwającej 102 lata służbie stały się najdłużej eksploatowanymi na świecie lokomotywami. ⁶ W celu zwiększenia stopnia wykorzystania tego potencjału dyrekcja kolei podjęła współpracę z lokalami gastronomicznymi i sklepami oferującymi produkty kuchni regionalnej. Za okazaniem ważnego biletu na pociąg można w nich korzystać z szeregu zniżek. 137 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Nie przypadkiem poświęcono jej pozycje książkowe o charakterze przewodników turystycznych (Giardelli 1996), a także wymieniono wśród najpiękniejszych i najbardziej interesujących kolei we Włoszech (przewodnik Touring Club Italiano autorstwa Ardito, 2014). Niezależnie od tych wysokich walorów przyrodniczych i antropogenicznych kolej Genua - Casella jako jedna z kilku ostatnich zachowanych w północnych Włoszech kolei wąskotorowych wyróżnia się także pod względem technicznym (fot. 4, fot. 5). Linia pełni jednak nie tylko funkcję turystyczną, stanowi bowiem istotne połączenie w regionie miejskim Genui, umożliwiając dojazd do szkoły i pracy mieszkańcom położonych przy trasie miejscowości. Obecnie (2017 r.) obsługiwana jest przez 9 par pociągów kursujących codziennie według takiego samego rozkładu jazdy (www.ferroviagenovaca-sella.it/geca/orari/). Kolej górska Rigi Bahnen Uruchomiona 21 maja 1871 r. kolej górska Vitznau-Rigi Kulm jest najstarszą zębatą koleją górską w Europie⁷. Pokonuje trasę od położonego na Jeziorem Czterech Kantonów Vitznau (435 m n.p.m.), gdzie można przypłynąć rejsowym statkiem m.in. z Lucerny, na szczyt Rigi Kulm (1752 m n.p.m.) - pokonując na dystansie 6,8 km - 1317 metrów przewyższenia. Na trasie, oprócz stacji początkowej i końcowej, znajdują się stacje: Freibergen, Rigi Kaltbad oraz Rigi Staffem, a także 7 przystanków, dzięki czemu niezwykle atrakcyjne widokowo stoki Rigi Kulm (widok na Jezioro Czterech Kantonów i Alpy Berneńskie) -dość intensywnie zagospodarowane - liczne osady i zabudowania (stałe osadnictwo oraz drugie domy) są dobrze dostępne komunikacyjnie. Co ciekawe sam wierzchołek położony jest w Kantonie Schwyz, podczas gdy Vitznau i większość trasy (do Rigi Staffelhóhe) na terenie kantonu Luzerna. Dlatego w 1870 r. kolej dochodziła jedynie do granicy kantonu. W tym czasie w kantonie Schwyz zawiązano spółkę do budowy kolejki prowadzącej z Arth (nad Jeziorem Zug) na szczyt Rigi Kulm - jego północnymi zboczami, która prowadzić będzie przez końcową stację kolei od strony południowej. Kolej tę zaczęto budować od jej końcowego odcinka, który w 1871 r. użyczono konkurencyjnej kompanii. Kolej z Arth-Goldau oddano do użytku dwa lata później, w 1873 r. Pokonuje ona 1209 metrów przewyższenia na dystansie 8,5 km, po drodze obsługuje 5 stacji (w tym wspólną z koleją z Vitznau stacją Rigi Staffel) (fot. 6) oraz 2 przystanki. Obie koleje połączyły się w jedną firmę - Rigi Bahnen - dopiero w 1992 r. Zostały one zelektryfikowane w 1937 r. (z Vitznau) i 1907 r. z Arth-Goldau. Nieco później (1874-75) wybudowano trzecią kolej łączącą rozkwitające dzięki kolei z Vitznau uzdrowisko Rigi Kaltbad z drugim co do wysokości szczytem masywu Rigi - Rigi Scheidegg (długość 6,8 km). Kolej ta, zarządzana przez inną firmę, bardzo silnie ucierpiała na wskutek recesji w branży turystycznej, jaka miała miejsce po I wojnie światowej i pogłębiła się w czasie kryzysu gospodarczego ⁷ Starszą od niej jest jedynie kolej zębata The Mount Washington - w USA (New Hempshire) uruchomiona w 1868 r. 138 Transport publiczny atrakcją turystyczną? lat 30. i w efekcie została zamknięta w 1931 r. Przyczyniła się do tego także inna niestandardowa szerokość torów (1000 mm), co sprawiało, że nie mogła być przejęta przez żadną z funkcjonujących w masywie Rigi kolei, które posiadały sieć i tabor przystosowaną do standardowego rozstawu 1435 mm. Budowa kolei na Rigi Kulm zainspirowana była sukcesem pierwszej kolei górskiej na świecie - Mount Washington w stanie New Hampshire w USA oddanej do użytku w 1868 r. - i od początku była pomyślana jako atrakcja turystyczna. Dzięki licznym stacjom i przystankom obsługuje ona także mieszkańców porozrzucanych po stokach masywu Rigi osad, dla których jest ona codziennym środkiem transportu (zakupy, szkoła, edukacja). Sprzyja temu włączenie Rigi Bahnen do zintegrowanego systemu transportu publicznego w Szwajcarii, dzięki czemu nabywcy rocznej Swiss Card⁸ uprawniającej do korzystania z systemu transportu publicznego w Szwajcarii mogą korzystać z usług omawianych kolei bez ponoszenia dodatkowych opłat. Zintegrowanie oznacza także skoordynowane rozkłady jazdy kolei górskich z żeglugą i autobusami w Vitznau oraz pociągami i autobusami w Arth-Goldau, gdzie maksymalny czas na przesiadkę wynosi 10 minut. Kolej z Arth-Goldnau między 8:00 a 19:00 wykonuje 12 kursów dziennie (tam i z powrotem), a kolej z Vitznau wykonuje 18 kursów dziennie (tam i z powrotem) z pierwszym kursem o godzinie 6:30, a ostatnim o 22:05 (zjazd ze szczytu 22:40). Co ciekawe, jest to stały rozkład, taki sam przez cały rok. W okresie większego popytu, a także dla kursów porannych cieszących się większą popularnością - nie ma większej liczby kursów uwzględnionych w rozkładzie, a jedynie na daną godzinę podstawiane są dodatkowe składy - wyjeżdżają one wtedy w odstępach co minutę. Dodatkowo, poza rozkładem organizowane są przejazdy składami z lokomotywą spalinową. Obie koleje w pierwszych latach swojej działalności przewoziły 100 tys. pasażerów rocznie, przed I wojną światową, w 1911 r., udało się przekroczyć liczbę 200 tys. pasażerów, na co złożyły się zarówno elektryfikacja linii z Arth (1907 r.), jak i wydłużenie sezonu działania kolejki z Vitznau także na sezon zimowy (1906 r.). W 1928 r. także kolej z Arth zaczyna działać przez cały rok, co daje 250 tys. przewiezionych pasażerów. Lata 30. XX w. to czas recesji (150-160 tys. pasażerów rocznie). Od elektryfikacji kolei z Vitznau (1939 r.) i poprawiającej się sytuacji gospodarczej Szwajcarii zaczyna się okres silnego wzrostu - w 1969 r. przekroczono liczbę miliona pasażerów, w 1990 r. 1,2 min, w 2014 r. - 1,3 min, a w 2015 r. pobito kolejny rekord - 1,569 min pasażerów (Rigi Bahnen 2004, Rigi Bahnen 2016), czemu sprzyjał m.in. napływ turystów z Chin i ogólnie z Azji (SGV 2016), a także mniejsza skłonność mieszkańców Europy do egzotycznych podróży, na czym skorzystała m.in. turystyka w Szwajcarii. Przychody Rigi Bahnen na 2015 r. przekroczyły 21 min CHF, a zysk przed opodatkowaniem i amortyzacją (EBITDA) wyniósł 5,7 min CHF, co daje bardzo wysoką rentowność - 27%. Firma zatrudnia 87 pracowników. Czynniki sukcesu to umiejętne połączenie walorów przyrody ⁸ Istnieją dwa typy Swiss Card - pełna, pozwalająca na korzystanie z całego systemu transportu publicznego (kolej, autobusy, żegluga po jeziorach, koleje górskie) oraz ulgowa dająca 50% zniżkę na zakup pojedynczego biletu. W styczniu 2017 r. pełna karta (uprawniająca na przejazdy drugą klasą) kosztowała 3 860 CHF, a ulgowa kosztuje zaledwie 185 CHF. 139 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa (Alpy, Jezioro Czterech Kantonów), dziedzictwa techniki (większość składów to pociągi historyczne) z bardzo dobrą organizacją i promocją. Włączenie kolei do zintegrowanego systemu transportu publicznego oznaczające, oprócz wspomnianych wyżej korzyści, także wyzwania - choćby utrzymywanie stałego rozkładu jazdy bez względu na sezon czy włączenie w bardzo skomplikowany system rozliczeń w ramach całego systemu transportu publicznego, to kolejny istotny czynnik sukcesu. Żegluga po Jeziorze Czterech Kantonów Aż na 16 szwajcarskich jeziorach oraz po rzece Ren prowadzona jest regularna żegluga będąca częścią sytemu transportu publicznego Szwajcarii. Najstarszą, a zarazem o największej skali działalności, jest żegluga organizowana na Jeziorze Czterech Kantonów’ (fot. 7) przez Towarzystwo Żeglugi po Jeziorze Czterech Kantonów (Schifffahrtsgesellschaft des Vierwaldstättersees AG) (SGV), która zostanie tutaj po krotce omówiona. Początki zorganizowanej żeglugi sięgają tutaj 1837 r., w którym Casimir Friedrich Knörr uruchomił za pomocą budowanego od 1835 r. parowca Stadt Luzem regularną linię łączącą Fliielen w kantonie Uri z Luzerną jako element transalpejskiego szlaku transportowego biegnącego dalej przez Przełęcz Świętego Gotarda i Ticino do Włoch. Linia ta o 35 lat wyprzedziła budowaną od 1872 r. linię kolejową. Do 1872 r. powstało i funkcjonowało kilkanaście podobnych firm, co sprawiało, że ich wzajemna rywalizacja, a potem konkurencja z koleją, doprowadziła do bankructwa najsłabszych i konsolidacji pozostałych w jedno Zjednoczone Towarzystwo Statków Parowych Jeziora Lucerneńskiego, które z czasem przekształciło się w SGV (nazwa od 1960 r.). Szanse na utrzymanie żeglugi i dalszy rozwój Towarzystwo wiązało z dynamicznie rozwijającą się turystyką i budowanymi w ostatnich dwóch dekadach XIX w. kolejkami górskimi. W ten sposób żegluga parowa stała się, obok wciąż istotnej funkcji transportowej, ważną atrakcją turystyczną, a także elementem szerszej oferty turystycznej, łącząc Luzernę z Vitznau, gdzie ma swoją stację początkową kolej górska Rigi, z Alpnachstadt - stacją początkową kolei zębatej na Pilatus czy też ze słynną miejscowością wypoczynkową Bürgenstock słynącą z kolejki górskiej oraz luksusowych hoteli. Do 1964 r. zapewniała także, poprzez dowóz turystów do stacji kolejki wąskotorowej w Stan-staad, dostępność komunikacyjną Engelbergu⁹ ¹⁰. Wprowadzono wówczas także specjalne rejsy restauracyjne, muzyczne czy też „romantyczne” z podziwianiem zachodu słońca. Ten model działania przetrwał do dziś. We flocie 21 statków pięć to zbudowane na początku XX w. parowe kołowce, a z pozostałych 16 statków motorowych większość to statki zbudowane przed 1970 r., a wszystkie stylizowane są na jednostki budowane przed stu laty (fot. 8). Obecnie SGV zapewnia połączenia aż 32 miejscowości obsługiwanych wpisanymi do rozkładu jazdy rejsami. Żegluga odbywa się całorocznie, przy czym każda pora roku ⁹ Na jeziorze graniczą ze sobą aż cztery (z 26) szwajcarskie kantony: Luzerna, Nidwalden, Schwyz i Uri. Jezioro też określane jest mianem Jeziora Lucerneńskiego. ¹⁰ W 1962 r. wydłużono tę kolejkę aż do Lucerny, co przyczyniło się do spadku znaczenia tej linii i ogólnego spadku liczby pasażerów żeglugi z 2,7 min w 1962 r. do 2 min pod koniec lat 60. XX w. 140 Transport publiczny atrakcją turystyczną? ma swój odrębny rozkład jazdy, mimo to każdy jest skoordynowany z przesiadkami na kolejki górskie, autobusy i pociągi jako równoprawny i równoważny element szwajcarskiego systemu transportu publicznego. Na najpopularniejszych liniach, np. Lucerna - Weggis - Vitznau (kolei na Rigi) w sezonie letnim realizowanych jest aż 16 kursów dziennie (od 6:00 do 19:00), a w okresie zimowym (niski sezon) 10 kursów. Mimo że pokonanie najdłuższej, historycznej trasy Lucerna - Fliielen (kanton Uri) zajmuje statkiem aż 2 godziny i 40 minut, a pociągiem tylko 57 minut, to żegluga jako środek transportu jest tutaj wybierana nie tylko przez turystów, ale także mieszkańców. Warto dodać, że statek zawija po drodze do kilku miejscowości, które nie posiadają innego typu transportu publicznego niż żegluga. W 2015 r. statki SGV przewiozły łącznie 2 466 tys. pasażerów, z czego aż 682 tys. statkami parowymi, które cieszą się większą popularnością¹¹. Najmniej pasażerów korzysta z żeglugi SGV w styczniu i lutym (52 tys.), a najwięcej w lipcu i sierpniu (458 tys. i 478 tys.) (SGV 2016). Na ogólną liczbę 4 932 tys. zaokrętowań i wyokrętowań najwięcej 1 874 tys. (38%) przypada na Lucernę, a 528 tys. na drugi pod tym względem Vitznau (10,7%) (SGV 2016). Świadczy to o tym, że żegluga na Jeziorze Czterech Kantonów wcale nie jest silnie zdominowana przez pasażerów czy turystów z Lucerny, a więc ma duże znaczenie dla zapewnienia połączeń między pozostałymi miejscowościami objętymi tym systemem transportu. Liczba pasażerów w ostatnich latach nieznacznie, ale stale rośnie (w 2005 r. przewieziono 2,1 min pasażerów), choć jest daleka od rekordu 3,3 min pasażerów, jaki osiągnięto w 1991 r., co miało związek z bardzo dużym napływem turystów odwiedzających imprezy organizowane z okazji 700-lecia Konfederacji Szwajcarskiej. SGV oprócz działalności transportowej, która przynosi 50% przychodów firmy¹¹ ¹², posiada spółki prowadzące działalność gastronomiczną (m.in. przygotowywanie posiłków serwowanych na statkach SGV) oraz stocznię, która buduje oraz remontuje statki nie tylko na zlecenie SGV, ale także innych szwajcarskich towarzystw żeglugowych. Czynniki sprzyjające powstaniu atrakcji turystycznej Pozyskanie przez istniejącą linię komunikacji publicznej charakteru waloru turystycznego (lub szerzej atrakcji turystycznej) jest zazwyczaj procesem rozłożonym w czasie. Procesowi temu sprzyja szereg czynników, które zaprezentowano w tabeli 1. ¹¹ Wprawdzie statki nie są sztywno przypisane do konkretnych tras i kursów, ale grafik ich kursowania jest ogłaszany z wyprzedzeniem, stąd pasażerowie i turyści mogą zaplanować swoją podróż, uwzględniając rodzaj statku, którym popłyną. Ta elastyczność jest podyktowana wykorzystywaniem wybranych statków do organizacji imprez kulinarnych oraz muzycznych, a także możliwością ich wynajęcia na prywatne rejsy czy zamknięte imprezy. ¹² Przychody SGV w 2015 r. wyniosły 72 min CHF, a zysk EBITDA 9 min CHF, co daje rentowność 9%, przy czym rentowność dla działalności transportowej wynosi 22%, gastronomicznej 3,2%, a stoczniowej 1,2% (SGV 2016 r.). SGV zatrudniało na koniec 2015 r. 668 osób, z czego 416 to stali pracownicy. 141 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Tab. 1. Czynniki przekształcające linię transportu publicznego w atrakcję turystyczną Kategorie Rodzaje czynników Opis Przykłady czynników Mariazellerbahn, przyrodnicze Obecność walorów Kolej Genua - Casella, przyrodniczych lub Rigi Bahnen, SGV Zewnętrzne antropogenicznych, „Pociąg Papieski” których percepcję Kraków - Wadowice. antropogeniczne ułatwia (umożliwia) Marizellerbahn, Kolei podróż Genua-Casella, Rigi Bahnen, SGV Linia transportu publicznego Linia tramwajowa j. poprzedniej nr 38 w Bytomiu, historyczne epoki" nadal Mariazellerbahn funkcjonująca (do 2013 roku), Rigi w niezmienionej Bahnen, SGV Wewnętrzne antropogeniczne postaci Podwieszana kolejka Linia transportu w Wuppertalu, permanentne publicznego, Mariazellerbahn, Kolej techniczne wyjątkowa Genua-Casella pod względem Rigi Bahnen, SGV czasowe technicznym Pociągi EIP w Polsce wraku 2015/2016 Źródło: opracowanie własne. W pierwszej kolejności należy rozróżnić czynniki zewnętrzne i wewnętrzne. Zewnętrzne wynikają z istniejących niezależnie od linii transportu publicznego atrakcji turystycznych, ściśle jednak powiązanych. Nie chodzi tu bynajmniej o kwestię dostępności do atrakcji, lecz ścisły związek. Może to być np. ułatwienie percepcji krajobrazu z okien pociągu. Przykładem może być szereg kolei w krajach alpejskich, np. omówiona wyżej Mariazellerbahn, a także inne wąskotorówki, jak: Pinzgaubahn czy Zillertalbahn w Austrii, Trydent - Marrileva we Włoszech czy sieć Rhatische Bahn w Szwajcarii. Podobny charakter mogą mieć nawet niektóre koleje o charakterze dojazdowym, łączące wielkie miasta z ich zapleczem, jeśli, jak opisana wyżej linia z Genui do Caselli, przebiegają przez tereny bardzo atrakcyjne pod względem krajobrazowym. Czynniki wewnętrzne wynikają z cech samej linii transportowej, są zatem czynnikami antropogenicznymi. Można je podzielić na historyczne i techniczne. Czynniki historyczne mają najczęściej związek z brakiem przeprowadzenia w odpowiednim momencie modernizacji i unowocześnienia linii. Może to wynikać zarówno z problemów gospodarczych (brak środków finansowych), jak i technicznych (np. brak miejsca koniecznego do modernizacji) lub innych. Po pewnym czasie linia taka zaczyna odstawać od współczesnych, ale jednocześnie zyskuje charakter atrakcji turystycznej - staje się unikatem 142 Transport publiczny atrakcję turystyczną? przypominającym poprzednie epoki. Doskonałym przykładem jest przedstawiona wyżej linia tramwajowa nr 38 w Bytomiu. Z jeszcze inną sytuacją mamy do czynienia w przypadku wyjątkowych konstrukcji technicznych. Ich atrakcyjność wynika wówczas z wyjątkowości, piękna lub specyfiki rozwiązania technicznego (np. kolej górska Rigi Bahnen). Wartość takiej atrakcji może być zmienna w czasie - możemy mieć do czynienia zarówno z atrakcją niezmienną w czasie, a z drugiej strony z atrakcją jednego sezonu, czego przykładem mogło być wprowadzenie do ruchu pociągów ED250 „Pendolino” do służby w PKP. W pierwszych miesiącach kursowania całkiem sporo osób podróżowało tym pociągiem z ciekawości. Odmienną ścieżkę rozwoju można zaobserwować na przykładzie Rigi Bahnen, kiedy to atrakcja turystyczna z czasem staje się elementem systemu transportu publicznego, co ma związek z mechanizmem samonapędzającego wzrostu, poprawa dostępności stoków Rigi Kulm sprzyja rozwojowi osadnictwa, a to przekłada się na wzrost liczby pasażerów i jeszcze większą poprawę dostępności poprzez wydłużenie sezonu działania kolei na cały rok i zapewnienie odpowiedniej częstotliwości kursów. Podsumowanie W specyficznych przypadkach transport publiczny staje się atrakcją turystyczną, jednocześnie nadal pełniąc swe dotychczasowe funkcje. Oczywiście koegzystencja tych funkcji może powodować konflikty. Ich prawdopodobieństwo wydaje się najwyższe w przypadku obecności czynników wewnętrznych o charakterze historycznym (linia transportu publicznego „z poprzedniej epoki” nadal funkcjonująca w niezmienionej postaci). Niewątpliwie, użytkowanie starych wagonów tramwajowych (przypadek linii nr 38 w Bytomiu) obniża znacząco jakość transportu publicznego. Mająca nastąpić w najbliższych latach modernizacja trasy na ulicy Piekarskiej może spowodować zastąpienie linii tramwajowej nr 38 inną, kursującą dalej i obsługiwaną taborem niskopodłogowym, oraz doprowadzi do likwidacji atrakcji turystycznej. W przypadku linii transportu publicznego, których atrakcyjność turystyczna wiąże się głównie z występowaniem czynników zewnętrznych, ryzyko konfliktu jest mniejsze. Koleje do Mariazell i Caselli wydają się w dość harmonijny sposób łączyć funkcję komunikacyjną i turystyczną, bez poważniejszych strat dla którejkolwiek z nich. Podobne wnioski płyną ze studiów szwajcarskich, gdzie nie tylko nie ma konfliktu funkcji, ale występuje ewidentna synergia. Co więcej, Szwajcaria dążąc do realizacji strategii zrównoważonej mobilności opartej o transport publiczny, silnie wspiera taką koegzystencję, tym bardziej że jednym z filarów szwajcarskiej gospodarki jest turystyka. Dzięki temu atrakcje tego typu są szeroko propagowane i włączone w cały zintegrowany system transportowy, do każdej atrakcji można dojechać transportem publicznym, a rozkłady jazdy i taryfy biletowe są tak skonstruowane, żeby dojazd do takiej atrakcji i przesiadka na nią z samochodu osobowego był wyborem ostatniej opcji. Inna ciekawa sytuacja wydarzyła się na uruchamianej na potrzeby turystów Żuławskiej Kolei Dojazdowej, gdzie kolej mająca stricte charakter atrakcji turystycznej, zaczęła być 143 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa używana przez mieszkańców jako transport publiczny, nawet w dojazdach do pracy (Ry-dzyński 2016). Na koniec warto zwrócić uwagę, posługując się szwajcarskim przykładem, że włączenie atrakcyjnych turystycznie linii transportu publicznego do systemów zintegrowanego transportu podnosi dodatkowo ich atrakcyjność jako środka codziennego transportu, a to poprzez zintegrowanie rozkładów jazdy (przesiadki), jak i integrację taryfową -mieszkańcy korzystają z nich bez ponoszenia dodatkowych opłat, mając za to dostęp do różnego typu biletów okresowych. W wyniku tego kreowany jest efekt sieciowy - w całej sieci wzrasta liczba podróży transportem publicznym, zamiast użycia transportu indywidualnego, i system jako całość jest bardziej rentowny. Jest to rozwiązanie korzystne także z perspektywy obsługi ruchu turystycznego, gdzie po pierwsze zintegrowanie z innymi typami transportu publicznego kreuje możliwości tworzenia zróżnicowanej oferty turystycznej, a także sprawia, że turystycznie atrakcyjne linie są lepiej dostępne, gdyż są tańsze i działają przez cały rok z o wiele większą częstotliwością, niż gdyby były wykorzystywane jedynie jako atrakcja turystyczna. Odwołując się do pytania w tytule artykułu, można stwierdzić, że transport publiczny może być atrakcją turystyczną. Często jest to skutek przypadkowego działania kilku czynników. W pewnym momencie musi jednak przyjąć cechy świadomego działania, ukierunkowanego na rzecz przekształcenia waloru turystycznego w atrakcję, co nie zawsze może okazać się łatwe do przeprowadzenia. Literatura Ardito F., 2014, Vacanze in treno, Touring Club Italiano, Milano, 240. Banister D., 2008, The sustainable mobility paradigm, Transport Policy, 15, 73-80. Bebenow E, 2015, Turystyka kolejowa w Polsce, Wydawnictwo a5, Kraków, 168. Conlin M. V., Bird G. R. (ed), 2014, Railway heritage and tourism. Global perspectives, Chanel View Publications: Bristol, Buffalo, Toronto, 297. Giardelli P., 1996, In treno da Genova a Casella, Itinerari di Italia Nostra, Genova: Sagep Editrice, 48. Holloway, C., Davidson, R„ Humphreys, C., 2009, The business of tourism, FT Prentice Hall, Harlow, 776. Kaiser W., 2003, Schmalspurbahn-Paradies Österreich, München: Geramond, 128. Kowalczyk A., 2002, Geografia turyzmu, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 288. Kurek W, Mika M., 2007, Turystyka jako przedmiot badań naukowych, [w:] W. Kurek (red.) Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 11 -50. Lumsdon, L., Page, S. J. (eds), 2004, Tourism and transport: issues and agenda for the new millennium, Elsevier, Oxford, UK, 196. NÖVOG: Bestes Ergebnis in der Geschichte für die NÖVOG Bahnen, 2015, St. Pölten: NÖVOG. Page, S„ 2009, Transport and tourism: global perspectives, third edition, Pearson Education Ltd, Harlow, 447. 144 Transport publiczny atrakcją turystyczną? Pawlik H. P., 2001, Mariazllerbahn in der Landschaft, Wien: Verlag Josef Otto Slezak, 96. Pawlusiński R., 2007, Transport w turystyce, [w:] W. Kurek (red.) Turystyka, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 164-177; Pociąg Papieski wciąż czeka na remont, 2013, „Kurier Kolejowy”,, http://kurierkolejowy.eu. (dostęp: 25.08.2013). Rigi Bahnen, 2004, Geschäftsbericht für das Jahr 2003, Rigi Bahnen AG, Vitznau, 17. Rigi Bahnen, 2016, Geschäftsbericht 20J5, Rigi Bahnen AG, Vitznau, 23. Rogalewski O„ 1974, Zagospodarowanie turystyczne, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 150. Rydzyński P., 2016, Udany rok Żuławskiej Kolei Dojazdowej, „Rynek Kolejowy", http://www.rynek-ko-lejowy.pl/wiadomosci/udany-rok-zulawskiej-kolei-dojazdowej-79634.html (dostęp: 28.12.2016). SGV 2016, Geschäftsbericht 2015, Schifffahrtsgesellschaft des Vierwaldstättersees (SGV) AG, Luzern, 67. Sóida K„ Danyluk Z., Nadolski P., 2010, Tramwaje górnośląskie, t. I, Tramwaje katowickie do 1945 roku, Rybnik: Eurosprinter, 376. Taczanowski J„ 2010, Mariazellerbahn jako linia kolejowa o znaczeniu pielgrzymkowym, Peregrinus Cracoviensis, 177-185. Urry, J., 2002, The Tourist Gaze, second edition, Sage Publications, London, 183. Ustawa z dnia 16 grudnia 2010 o publicznym transporcie zbiorowym, Dz. U. 2011 nr 5 poz. 13. White P„ 2002, Public transport: its planning, management and Operation, Spon Press, London, New York, 220. Źródła internetowe: www.schwebebahn.de (dostęp: 30.12.2016). www.turystyczna.kmtm.org.pl (dostęp: 30.12.2016). www.ferroviagenovacasella.it/geca/orari/ (dostęp: 4.01.2017). www.kzkgop.com.pl (dostęp: 4.01.2017). www.lakelucerne.ch (dostęp: 4.01.2017). www.noevog.at/de/mariazellerbahn (dostęp: 3.01.2017). www.rigi.ch (dostęp: 3.01.2017). www.wuppertal.de/tourismus- freizeit/Schwebebahn/index.php (dostęp: 3.01.2017). Public transport as a tourist attraction? Abstract: The subject of the article are regular public transport lines which are also tourist attractions. Although the link between transport and tourism is very close, its analyses are usually limited to descriptions of the role of transport in reaching the tourist destinations. However, it should be emphasized that public transport lines can be also attractions themselves. A regular transport service can obtain such a role if some particular factors are present. They can be divided into two groups: external i.e. the presence of natural and anthropogenic resources down the route which can be perceived during the journey and internal i.e. connected with the transport line itself (e.g. its 145 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa technical peculiarity). In the case of the latter conflicts between transport and tourist functions may appear. There are several examples of public transport lines which may be also described as tourist attractions: many Alpine narrow gauge railway lines in Austria, Switzerland and Italy, boats on Swiss lakes or a unique tram line in the Polish city of Bytom. Keywords: tourism transport, tourist attraction, railways, transport water lines, public transport. 146 Kinga Krzesiwo Instytut Geografii Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie Społeczno-geograficzny profil turysty-narciarza z zagranicy w Ośrodku Narciarskim Kotelnica Białczańska (Białka Tatrzańska) Zarys treści: O poziomie aktywności turystycznej i strukturze popytu turystycznego decydują przede wszystkim czynniki ekonomiczne i społeczne. Zidentyfikowanie cech popytu turystycznego jest przydatne w prowadzeniu skutecznych działań inwestycyjnych i marketingowych, wpływających w szczególny sposób na atrakcyjność danego miejsca, a tym samym na liczbę przybywających do niego turystów. Celem artykułu jest określenie społeczno-geograficznego profilu turysty-narciarza z zagranicy, korzystającego z usług świadczonych w Ośrodku Narciarskim Kotelnica Białczańska w Bialce Tatrzańskiej. Badania przeprowadzono w sezonie 2014/2015. Wynika z nich, że turyści z zagranicy stanowili 8,7% odwiedzających badany ośrodek narciarski. Pochodzili oni z 34 krajów świata, wyłączając Polskę. Ponad % z nich przyjechało tylko z sześciu krajów: Ukrainy, Rosji, Niemiec, Węgier, Białorusi i Słowacji. Głównymi zagranicznymi odbiorcami usług świadczonych przez Ośrodek Narciarski Kotelnica Białczańska były osoby: uprawiające narciarstwo zjazdowe, będące w wieku 26-40 lat, prowadzące własną działalność gospodarczą, pracujące na wysokich stanowiskach dyrektorskich lub menadżerskich bądź studiujące, pochodzące głównie z takich europejskich stolic jak: Kijów, Moskwa, Mińsk, Londyn i Budapeszt, będące pierwszy raz w Białce Tatrzańskiej, korzystające z pobytów od 4 do 7 dni. Działania marketingowe badanego ośrodka, skierowane na rynki zagraniczne, powinny być zatem zorientowane na osoby charakteryzujące się wyżej wymienionymi cechami. Słowa kluczowe: turystyka narciarska, profil turysty, Białka Tatrzańska, Ośrodek Narciarski Kotelnia Białczańska. Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Wprowadzenie O poziomie aktywności turystycznej i strukturze popytu turystycznego decydują przede wszystkim czynniki ekonomiczne i społeczne (Alejziak 2000; Pawlusiński 2007). O ile wielkość ruchu turystycznego wskazuje na rozmiary zjawiska, o tyle jego cechy jakościowe dostarczają informacji o tym, kim są osoby przyjeżdżające, a tym samym dla kogo dany obszar recepcyjny jest atrakcyjny. Jednym z podstawowych czynników determinujących funkcjonowanie ośrodków narciarskich na świecie jest rywalizacja i prowadzenie działań mających na celu przyciągnięcie ruchu turystycznego. Obszary recepcji turystycznej są zmuszone do zabiegania o klientów. W ten sposób wykształca się układ relacji konkurencji pomiędzy poszczególnymi ośrodkami narciarskimi, regionami, a nawet krajami (Krzesiwo 2014). Zidentyfikowanie cech popytu turystycznego jest niewątpliwie przydatne w prowadzeniu skutecznych działań inwestycyjnych i marketingowych, wpływających w szczególny sposób na atrakcyjność danego miejsca i tym samym na liczbę przybywających do niego turystów. Pomimo iż badania struktury popytu w miejscach atrakcyjnych turystycznie są jednymi z częściej podejmowanych badań w zakresie ruchu turystycznego (Matczak 1992), to w ośrodkach narciarskich problematyka ta, jak dotąd, była rzadko podejmowana przez badaczy z Polski (por. Dorocki i in. 2014; Krzesiwo 2007, 2014; Krzesiwo, Mika 2011; Mika i in. 2007; Żemła, Żemła 2006), jak i z zagranicy (Bachleitner 1998; Dolnicar, Leisch 2002). Według Krzesiwo (2016) Ośrodek Narciarski Kotelnica Białczańska jest ośrodkiem o randze międzynarodowej. W sezonie zimowym 2014/2015 odwiedziło go między 318 a 342 tys. osób, z czego około 27-30 tys. obcokrajowców. Rozpoznanie zatem społecz-no-geograficznego profilu turysty-narciarza, w tym profilu odnoszącego się do turystów zagranicznych, powinno pomóc osobom zarządzającym tym przedsiębiorstwem w podejmowaniu odpowiednich decyzji inwestycyjnych i prowadzeniu efektywnych działań promocyjnych. Charakterystyka obszaru badań Ośrodek Narciarski Kotelnica Białczańska jest jednym z największych i najlepiej zagospodarowanych ośrodków narciarskich w Polsce. Powstał on w 2001 r. w Białce Tatrzańskiej z inicjatywy mieszkańców tej wsi (Krzesiwo 2014). Stan infrastruktury narciarskiej w sezonie zimowym 2014/2015 na jego obszarze liczył sześć krzesełkowych kolei linowych i trzy wyciągi narciarskie - dwa orczykowe i jeden talerzykowy, o łącznej długości 7,53 km i zdolności przewozowej 16 775 osób/godz. oraz 14 tras zjazdowych o łącznej długości 13,1 km (Krzesiwo 2016). W sezonie 2015/2016 oddano do użytku siódmą krzesełkową kolej linową, mogącą przewieść w ciągu jednej godziny 3 tys. osób oraz wytyczono wzdłuż niej trasę zjazdową o długości 950 m. Kolej ta należy do najnowocześniejszych urządzeń tego typu w Polsce. Wyposażona jest w sześcioosobowe podgrzewane kanapy, automatycznie zamykane i otwierane kopuły przeciwwietrzne oraz w innowacyjny system składający się 148 Spoleczno-geograficzny profil turysty-narciarza z zagranicy w Ośrodku Narciarskim ... z automatycznie otwieranego i zamykanego pałąka, dzięki któremu bezpiecznie można transportować dzieci poniżej 125 cm wzrostu. Dodatkowo przy wsiadaniu na kolej dokonywany jest automatyczny pomiar wzrostu osób, by dostosować wysokość krzesełka do najniższej z nich¹. Tereny narciarskie tego ośrodka są zlokalizowane na stokach o ekspozycji wschodniej, północno-wschodniej i południowo-wschodniej Kotelnicy (918 m n.p.m.) i Jankulakow-skiego Wierchu (934 m n.p.m.). Około 65% długości tras stanowią trasy łatwe, odpowiednie dla osób o niskich i średnich umiejętnościach jazdy na nartach lub snowboardzie. Wszystkie trasy zjazdowe w tym ośrodku są dośnieżane i oświetlane po zmroku. Od sezonu 2013/2014 w Ośrodku Narciarskim Kotelnica Białczańska funkcjonuje pięć narciarskich tras biegowych o łącznej długości 13,8 km. Usytuowano je pomiędzy Kotel-nicą a Jankulakowskim Wierchem, skąd rozpościera się piękna panorama Tatr. Najdłuższa z tych tras ma 4 380 m długości, a najkrótsza - 1 250 m. Są one dośnieżane, oświetlone i codziennie przygotowywane przez ratraki. W sezonie zimowym 2011/2012 objęto wspólnym karnetem „TatrySki” siedem podhalańskich ośrodków narciarskich, m.in. Kotelnicę Białczańską. Obecnie w ramach tego karnetu narciarze i snowboardziści mogą korzystać z 55 kolei linowych i wyciągów narciarskich oraz 68 tras zjazdowych w dziewięciu ośrodkach narciarskich - ośmiu położonych w Polsce i jednym na Słowacji, a także z lodowisk i Termy Bania w Białce Tatrzańskiej. Cel i metodyka badań Celem artykułu jest określenie społeczno-geograficznego profilu turysty-narciarza z zagranicy, korzystającego z usług świadczonych w Ośrodku Narciarskim Kotelnica Białczańska w Białce Tatrzańskiej. Do zrealizowania celu pracy posłużono się metodami badawczymi, które dostosowano do wymagań procesu badawczego obejmującego trzy etapy. W pierwszym etapie badań, trwającym od 30 października do 14 grudnia 2014 r.: - przeprowadzono wywiad z przedstawicielem ośrodka na temat podjęcia określonych problemów badawczych, - przygotowano kwestionariusze wywiadów, - wykonano badania pilotażowe, - doprecyzowano układ i zakres kwestionariuszy wywiadów, - przeprowadzono inwentaryzację pojazdów (spis rejestracji samochodowych) na parkingach zlokalizowanych przy ośrodku. Drugi etap badań, od 15 grudnia 2014 r. do 12 kwietnia 2015 r., polegał na przeprowadzeniu szczegółowych badań terenowych obejmujących: ¹ bialkatatrzanska.pl/o-kotelnicy/najnowsze-inwestycje-kotelnicy-bialczanskiej (dostęp: 09.12.2016). 149 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa - wywiady kwestionariuszowe z turystami - narciarzami, snowboardzistami i innymi osobami przebywającymi na terenie ośrodka oraz - inwentaryzację pojazdów znajdujących się na parkingach usytułowanych przy badanym ośrodku. Trzeci etap realizacji pracy, który przeprowadzono od 13 kwietnia do 30 sierpnia 2015 r. obejmował porządkowanie materiałów źródłowych, stworzenie baz danych oraz kameralne opracowanie wyników. Wywiady kwestionariuszowe przeprowadzono z 1236 turystami, w tym 1159 z Polski i 77 z zagranicy. Jednakże, ze względu na zakres tematyczny niniejszego opracowania w artykule zawarto wyniki badań odnoszące się wyłącznie do charakterystyki turystów zagranicznych. Pominięto natomiast te dotyczące turystów polskich. Kwestionariusz skierowany do osób z zagranicy składał się z 16 pytań, wśród których 8 miało charakter zamknięty, 4 półotwarty i 4 otwarty oraz metryczkę. Został on przetłumaczony na 4 języki: angielski, niemiecki, rosyjski i ukraiński. Badania ankietowe wykonywano przez 55 dni. Rozpoczęto je 7 grudnia 2014 r., a zakończono 18 marca 2015 r. Z kolei inwentaryzacja pojazdów (spis rejestracji samochodowych i autokarowych) na parkingach należących do Ośrodka Narciarskiego Kotelnica Białczańska była przeprowadzana m.in. w celu określenia pochodzenia terytorialnego uczestników ruchu turystycznego. Prowadzono ją podczas całego sezonu narciarskiego 2014/2015, trwającego w badanym ośrodku 129 dni, od 5 grudnia 2014 r. do 12 kwietnia 2015 r. Polegała ona na przejściu jednej lub dwóch osób (w zależności od potrzeb) po parkingach zlokalizowanych przy ośrodku i zarejestrowaniu na dyktafon każdej tablicy rejestracyjnej. Inwentaryzacji pojazdów dokonywano w momencie największego wypełnienia parkingów, tj. w godzinach od 10.00 do 16.00. Z całego sezonu wpisano do bazy danych 101 362 rejestracje, w tym 99 962 samochodów osobowych i 1 400 autokarów i busów. Wyniki badań Pochodzenie terytorialne uczestników ruchu turystycznego z zagranicy Z badań inwentaryzacyjnych pojazdów znajdujących się na parkingach zlokalizowanych przy Ośrodku Narciarskim Kotelnica Białczańska wynika, że turyści zagraniczni stanowili 8,7% odwiedzających badany ośrodek. Pochodzili oni z 34 krajów świata², wyłączając ² 1. Ukraina, 2. Rosja, 3. Niemcy, 4. Węgry, 5. Białoruś, 6. Słowacja, 7. Wielka Brytania, 8. Litwa, 9. Czechy, 10. Rumunia, 11. Austria, 12. Holandia, 13. Belgia, 14. Francja, 15. Szwecja, 16. Włochy, 17. Łotwa, 18. Dania, 19. Norwegia, 20. Estonia, 21. Szwajcaria, 22. Bułgaria, 23. Chorwacja, 24. Irlandia, 25. Czarnogóra, 26. Stany Zjednoczone, 27. Słowenia, 28. Luksemburg, 29. Portugalia, 30. Mołdawia, 31. Hiszpania, 32. Grecja, 33. Finlandia, 34. Lichtenstein. 150 Społeczno-geograficzny profil turysty-narciarza z zagranicy w Ośrodku Narciarskim ... Polskę. Poza mieszkańcami Stanów Zjednoczonych, wszyscy byli obywatelami państw europejskich. Ponad % (76,47%) z nich przyjechało tylko z sześciu państw (ryc. 1): Ukrainy (14,52%), Rosji (13,22%), Niemiec (13%), Węgier (12,80%), Białorusi (11,59%) i Słowacji (11,34%). Stosunkowo dużo, bo 4,38%, narciarzy i snowboardzistów z zagranicy stanowili obywatele Wielkiej Brytanii, 3,01% - Litwy, 2,74% - Czech i 2,54% - Rumunii. Udział osób z pozostałych krajów nie przekraczał 2% (Krzesiwo 2016). Turyści pochodzący z Ukrainy przyjechali do badanego ośrodka narciarskiego ze wszystkich (poza krymskim) obwodów tego państwa. Najwięcej, bo aż 30,21% z nich, Ryc. 1. Odsetek turystów zagranicznych w Ośrodku Narciarskim Kotelnica Białczańska według państw w sezonie zimowym 2014/2015 Źródło: Krzesiwo (2016). 151 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa było mieszkańcami Kijowa (ryc. 2). Z obwodu lwowskiego przyjechało 8,51% turystów, z kijowskiego - 7,45%, a z dniepropietrowskiego - 5,53% (Krzesiwo 2016). Z zachodniej części tego kraju licznie były reprezentowane również obwody: rówieński (4,68%), wołyński (4,26%) i żytomierski (3,83%), z południowej - odeski (3,40%), a ze wschodniej - sumski (4,47%), charkowski (3,62%) i doniecki (2,34%). Narciarze i snowboardziści, którzy przybyli do Kotelnicy Białczańskiej z Rosji, pochodzili z 28 obwodów, 2 republik i 2 miast wydzielonych (ryc. 3). Prawie % (73,02%) z nich było mieszkańcami dwóch obwodów: kaliningradzkiego (39,91%) i moskiewskiego (11,18%) oraz Moskwy (21,93%). Zdecydowana większość turystów rosyjskich pochodziła z zachodniej części tego kraju, ale zostały zarejestrowane także osoby z obwodów północnych, m.in. archangielskiego (0,22%) i murmańskiego (0,22%), z południowych, m. in. astrachańskiego (0,22%) i orenburskiego (0,22%), z Republiki Baszkortostanu (0,44%) w Uralu Południowym, z Republiki Tatarstanu (0,44%) nad środkową Wołgą, a nawet z obwodu irkuckiego (0,22%) i magadańskiego (0,44%) znajdującego się nad Morzem Ochockim (Krzesiwo 2016). Odsetek turystów 0,01 1 2 5 10 [%] | | brak zjawiska 0 100 km Obwody: 1. Wołyński, 2. Lwowski, 3. Zakarpacki, 4. Iwanofrankowski, 5. Czemiowiecki, 6. Tarnopolski, 7. Rówieński, 8. Chmielnicki, 9. Żytomierski 10. Winnicki, 11. Kijowski, 12. Kijów, 13. Czerkaski, 14. Kirowogradzki, 15. Odeski, 16. Mikołajewski, 17. Chersoński,18. Krymski, 19. Zaporoski, 20. Dniepropietrowski, 21. Połtawski, 22. Czernichowski, 23. Sumski, 24. Charkowski, 25. Doniecki, 26. Lugański Ryc. 2. Pochodzenie terytorialne turystów z Ukrainy w Ośrodku Narciarskim Kotelnica Białczań-ska według obwodów Źródło: opracowanie własne. 152 Społeczno-geograficzny profil turysty-narciarza z zagranicy w Ośrodku Narciarskim ... | zjawisko nie występuje Obwody 0 1000km 1. Kaliningradzki 8. Bnański 15. Woiogodzkl 22. Włodzimierski 2. Murmański 9. Kuraki 16. Jarosławski 23. Iwanowski Miasta wydzielone Republiki 3. Archangielskl 10. Biełgorodzkl 17. Moskiewski 24. Kostromski 4. Leningradzki 11. Woroneski 18. Kałuski 25. Niinonowogrodzki 5. Pskowski 12. Rcstowski 19. Tulski 26. Orenburski A. Moskwa 1. Republika Tatarstanu 6. Twerski 13. Wołgogradzki 20. Orłowski 27. Irkucki B. Sankt Petersburg II. Republika Baszkortostanu 7. Smoleński 14. Astrachański 21. Riazański 28. Magadański Ryc. 3. Pochodzenie terytorialne turystów z Rosji w Ośrodku Narciarskim Kotelnica Białczańska według rosyjskich jednostek administracyjnych Źródło: opracowanie własne. Społeczno-ekonomiczne cechy zagranicznego popytu turystycznego Spośród 1222 przyjętych do badań wywiadów kwestionariuszowych 77 (6,30%) zostało wypełnionych przez turystów zagranicznych. W tej grupie większość stanowili narciarze - 68,42%. Snowboardzistą był co czwarty ankietowany. Z kolei narciarstwo zjazdowe i snowboarding uprawiało 2,63% badanych. Pozostali (3,95%) przyjechali z osobami jeżdżącymi na nartach lub snowboardzie, sami jednak nie uprawiali tych form turystyki. Z punktu widzenia struktury wiekowej najliczniejszą grupę (57,14%) tworzyli ankietowani w wieku 26-40 lat. W kolejnych grupach znaleźli się turyści w przedziale wiekowym 41-50 lat (20,78%) i 19-25 lat (15,58%). Osoby pomiędzy 51. a 65. rokiem życia stanowiły 3,90%, a poniżej 19. roku życia - 2,60% respondentów. Wśród badanych przeważały kobiety (57,14%). Stosunkowo dużo, aż 10,77%, ankietowanych stanowili studenci, a 9,23% - osoby na stanowiskach dyrektorskich lub menadżerskich (tab. 1). Kolejne grupy tworzyli: informatycy (7,69%), właściciele firm (6,15%), inżynierowie (6,15%) i nauczyciele (4,62%). Wśród badanych znaleźli się także: programiści, urzędnicy państwowi, rolnicy, księgowi, lekarze, pedagodzy, a także przedstawiciele innych 24 zawodów. Średnio co piąta osoba pracowała 153 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Tab. 1. Struktura respondentów z zagranicy ze względu na wykonywany zawód Wykonywany zawód Odsetek odpowiedzi Wykonywany zawód Odsetek odpowiedzi [%] [%] Student 10,77 Urzędnik państwowy 3,08 Dyrektor / kierownik 1 menadżer 9,23 Rolnik 3,08 Informatyk 7,69 Księgowy 3,08 Właściciel firmy 6,15 Lekarz 3,08 Inżynier 6,15 Pedagog 3,08 Nauczyciel 4,62 Inne (24) zawody 36,92 Programista 3,08 Źródło: badania własne. Tab. 2. Struktura respondentów z zagranicy ze względu na branżę, w której pracują Branża Odsetek odpowiedzi Branża Odsetek odpowiedzi [%l [%] Technologia informacyjna (IT) 20,0 Działalność charytatywna 4,0 Oświata 10,0 Architektura 4,0 Handel 8,0 Farmacja 4,0 Budownictwo 6,0 Służba zdrowia 4,0 Hotelarstwo / turystyka 6,0 Inne branże (15) 30,0 Rolnictwo 4,0 Źródło: badania własne. w branży IT, a co dziesiąta - w oświacie (tab. 2). W handlu było zatrudnionych 8% respondentów, a w budownictwie oraz w hotelarstwie i turystyce po 6%. W grupie obcokrajowców przeważały osoby, których średnie miesięczne dochody na jednego członka rodziny, w przeliczeniu na walutę polską, mieściły się w przedziale 2-5 tys. zł (33,85%) oraz 5-10 tys. zł (29,23%). Uzyskiwanie miesięcznych dochodów od 1 do 2 tys. zł na osobę deklarowało 21,54%, a poniżej 1 tys. zł - 6,15% ankietowanych. Respondenci, których miesięczny dochód w przeliczeniu na jedną osobę w rodzinie przekraczał 10 tys. zł, stanowili 9,23% badanych. Turyści z zagranicy, biorący udział w badaniach, pochodzili z 15 krajów europejskich. Najliczniejszą grupę tworzyły osoby z Ukrainy (18,92%), które przyjechały głównie z Kijowa (12,16%). Pozostali Ukraińcy (6,76%) reprezentowali obwody: kijowski, odeski, 154 Społeczno-geograficzny profil turysty-narciarza z zagranicy w Ośrodku Narciarskim ... rówieński i zaporoski. Kolejne, równie liczne grupy (po 13,51%), tworzyli narciarze i snowboardziści z Rosji i Wielkiej Brytanii. Połowa Rosjan udzielających odpowiedzi na pytania pochodziła z Kaliningradu. Pozostałe osoby mieszkały w Moskwie i okolicach Moskwy. Ankietowani, którzy przyjechali do Białki Tatrzańskiej z Wysp Brytyjskich, byli mieszkańcami Londynu, Manchesteru, a także Glasgow w Szkocji, Belfastu w Irlandii Północnej i Wysp Normandzkich w Kanale la Manche. Polacy stanowili w tej grupie 40%. Reprezentanci Białorusi, którzy stanowili 10,81% badanych, pochodzili głównie z Mińska (6,76%) oraz z miast położonych przy granicy z Polską, tj. z Brześcia i Grodna. Ze Słowacji przyjechało 9,46% respondentów. Mieszkali oni w Koszycach, Preszowie i Żylinie. Turyści z Niemiec i Węgier tworzyli 8,11% grupy ankietowanych. Niemcy przyjechali z miast położonych w środkowej części tego kraju, a Węgrzy - z Budapesztu i okolic oraz z północnych Węgier - z Egeru, Miszkolca i Salgotarianu. 4,05% wybranych do badań narciarzy i snowboardzistów zagranicznych pochodziło z Norwegii, a po 2,70% - z Czech i Hiszpanii. Pojedyncze osoby mieszkały w Belgii, Danii, Luksemburgu, Szwecji i Włoszech. W celu zobrazowania odległości, jaką musieli pokonać turyści z zagranicy, by dotrzeć do Białki Tatrzańskiej, założono, że przyjechali oni samochodem, autokarem/busem wycieczkowym lub autobusem/busem kursowym. Pod względem czasu dojazdu do tej miejscowości najliczniejsze grupy tworzyły osoby, którym dotarcie do niej zajęło ponad 15 godzin (28,99%) oraz pomiędzy 10 a 15 godzin (27,54%). W pierwszej wymienionej grupie znaleźli się respondenci z Wielkiej Brytanii, z Moskwy i jej okolic w Rosji, ze wschodniej i południowej Ukrainy, z Norwegii oraz Hiszpanii. Osoba, która przyjechała z miejsca najbardziej oddalonego od Białki Tatrzańskiej mieszkała w La Palmas na Gran Canarii (Wyspy Kanaryjskie). Z kolei w drugiej grupie byli mieszkańcy Kijowa i okolic na Ukrainie, Mińska na Białorusi oraz Belgii, Danii, Luksemburga i Włoch. Od 5 do 10 godzin podróżowało 21,74% ankietowanych. Pochodzili oni głównie z obwodu kaliningradzkiego należącego do Rosji, z Niemiec, z Białorusi oraz z Czech. Kolejną grupę tworzyli badani, którzy odległość pomiędzy miejscem obecnego zamieszkania a Kotelnicą Białczańską pokonali w czasie krótszym niż 3 godziny (13,04%). Byli to przede wszystkim mieszkańcy Słowacji oraz osoby z Ukrainy i Hiszpanii, które przebywały na studiach w Krakowie. W najmniejszej grupie znaleźli się obywatele Węgier, którym pokonanie drogi z domu do Białki Tatrzańskiej zajęło 3-5 godzin. Biorąc pod uwagę częstość przyjazdów do badanej stacji narciarskiej w ciągu sezonu zimowego, aż 46,75% respondentów z zagranicy zadeklarowało, że to ich pierwszy pobyt w tej miejscowości (ryc. 4). 38,96% cudzoziemców przyznało, że odwiedzają raz w sezonie. Jedynie 7,79% turystów korzysta z oferty Ośrodka Narciarskiego Kotelnicą Białczań-ska kilka razy w sezonie, a 6,49% - raz na kilka sezonów. Niewiele, gdyż tylko 12,99%, ankietowanych potwierdziło, że przyjeżdża do Białki Tatrzańskiej także poza sezonem zimowym. Z punktu widzenia długości pobytu przeważali ankietowani (57,14%), którzy przyjechali w region podhalański na 4-7 dni (ryc. 5). Prawie 14 (19,48%) cudzoziemców była w trakcie 2-3 dniowych lub weekendowych pobytów. Na jeden dzień przyjechało 14,29% badanych. Osoby te przybyły do Białki Tatrzańskiej ze Słowacji i z Krakowa (studentki 155 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Ryc. 4. Struktura respondentów z zagranicy ze względu na częstość przyjazdów do Białki Tatrzańskiej w sezonie zimowym Oznaczenia: A - „jestem tu pierwszy raz”; B - „raz na kilka sezonów”; C - „raz w sezonie”; D - „kilka razy w sezonie”. Źródło: badania własne. Długość pobytu w dniach z Ukrainy i Hiszpanii). Z wypoczynku trwającego od 8 do 14 dni korzystało 9,09% respondentów. Połowa osób, które przyjechały na Podhale na dłużej niż jeden dzień, nocowała w Zakopanem. W obiektach noclegowych Białki Tatrzańskiej zakwaterowanych było 35,29% ankietowanych. Natomiast z bazy noclegowej w Bukowinie Tatrzańskiej korzystało 2,94%, a w ośmiu innych, mniejszych miejscowościach - łącznie 11,76% badanych. Przeważająca część respondentów przebywała na stoku ze znajomymi (38,96%) bądź z rodziną (33,77%). W gronie rodziny i znajomych przyjechało 15,58% turystów. Natomiast z grupą zorganizowaną przybyło 6,49%, w innym towarzystwie 3,90%, a indywidualnie 1,30% badanych. Najczęściej wybieranym przez turystów przybywających do Białki Tatrzańskiej z zagranicy środkiem transportu był samochód. Za jego pośrednictwem dotarło do badanego ośrodka 73,68% respondentów. Autokarem/busem wycieczkowym przyjechało 9,21% osób, autobusem kursowym/busem - 10,53%, a innymi środkami transportu - 6,58% (Krzesiwo 2016). Ryc. 5. Struktura respondentów z zagranicy ze względu na długość pobytu na Podhalu Źródło: badania własne. 156 Społeczno-geograficzny profil turysty-narciarza z zagranicy w Ośrodku Narciarskim ... Wnioski Na podstawie przeprowadzonych badań i zaprezentowanych wyników sformułowano następujące wnioski. 1) Około 8,7% turystów, którzy w sezonie zimowym 2014/2015 odwiedzili Ośrodek Narciarski Kotelnica Białczańska stanowili obcokrajowcy. Osoby zarządzające tym przedsiębiorstwem, jak i władze jednostek terytorialnych (gminne, powiatowe, wojewódzkie), na obszarze których położona jest Białka Tatrzańska, powinny zwrócić uwagę na promowanie ośrodka za granicą. Działania mające na celu przyciągnięcie klientów z zagranicy należy skierować na rynki wschodnie, tj. ukraiński, rosyjski, białoruski, rynki zachodnie, głównie niemiecki i brytyjski, jak również na rynki południowe, przede wszystkim węgierski, słowacki i rumuński. Trzeba także zastanowić się nad prowadzeniem działań promocyjnych ośrodka w krajach skandynawskich i krajach Beneluksu. Jednymi z ważniejszych motywów wyboru Polski i Ośrodka Narciarskiego Kotlenica Białczańska, jako miejsca uprawiania narciarstwa i snowboardingu, dla turystów zagranicznych były niewygórowane ceny karnetów narciarskich i innych usług oraz wysoka jakość kolei linowych i wyciągów narciarskich (Krzesiwo 2015). Czas dojazdu z Węgier, Rumunii oraz Skandynawii i Beneluksu do Białki Tatrzańskiej i do jakiegokolwiek ośrodka narciarskiego zlokalizowanego w Alpach jest podobny. Biorąc zatem pod uwagę powyższe motywacje, Ośrodek Narciarski Kotelnica Białczańska może śmiało konkurować z ośrodkami alpejskimi. 2) Z zaprezentowanego w artykule profilu turysty-narciarza wynika, że głównymi zagranicznymi odbiorcami usług świadczonych przez badany ośrodek narciarski były osoby: uprawiające narciarstwo zjazdowe, będące w wieku 26-40 lat, uzyskujące średnie miesięczne dochody na jednego członka rodziny w przeliczeniu na walutę polską w przedziale 2-5 tys. zł lub 5-10 tys. zł, prowadzące własne przedsiębiorstwo, pracujące na wysokich stanowiskach dyrektorskich lub menadżerskich bądź studiujące, pochodzące z europejskich stolic liczących ponad 1 min mieszkańców, w tym głównie: z Kijowa, Moskwy, Mińska, Londynu i Budapesztu, będące pierwszy raz w Białce Tatrzańskiej, korzystające z pobytów od 4 do 7 dni. Działania marketingowe ośrodka skierowane na rynki zagraniczne powinny być zatem zorientowane na osoby charakteryzujące się wyżej wymienionymi cechami. 3) Badania potwierdziły, że najbardziej rozpoznawalną podhalańską lub nawet polską stacją narciarską dla turysty z zagranicy jest Zakopane. Nocowało tam aż 50% badanych osób. Proponuje się więc prowadzenie, szczególnie w sezonie zimowym, działań informacyjnych i promocyjnych dotyczących Ośrodka Narciarskiego Kotelnica Białczańska, a nakierowanych na obcokrajowców właśnie w tym mieście. 157 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Literatura Alejziak W., 2000, Metodologia badania i określania aktywności turystycznej ludności w wybranych krajach świata, [w:] J. Wyrzykowski (red.), Studia nad czasem wolnym mieszkańców dużych miast Polski i jego wykorzystaniem na rekreację ruchową i turystykę, Wyd. AWF we Wrocławiu, Wrocław, 157-177. Bachleitner R., 1998, Alpiner Wintersport. Eine sozial-, wirtschafts-, tourismus- und ökowissenschaftliche Studie zum alpinen Skilauf, Snowboarden und anderen alpinen Trendsportarten, Studien Verlag, Insbruck, Wien. Dolnicar S., Leisch E, 2002, Winter tourist segments in Austria: identifying stable vacation styles using bagged clustering techniques, Journal of Travel Research, 41, 3, 281-193. Dorocki S., Raźniak P., Obirek D., 2014, Rozwój infrastruktury narciarskiej w Polsce i na terenie Podhala w świetle badań ankietowych, Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, 28, 59-77. Krzesiwo K., 2007, Turystyka narciarska w Beskidzie Śląskim - stan obecny i problemy rozwoju, [w:] W. Kurek, R. Faracik (red.), Studia nad turystyką. Prace geograficzne i regionalne. Geograficzne, społeczne i ekonomiczne aspekty turystyki, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 85-97. Krzesiwo K., 2014, Rozwój i funkcjonowanie stacji narciarskich w polskich Karpatach, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Krzesiwo K„ 2015, Ruch turystyczny w Ośrodku Narciarskim Kotelnica Białczańska w sezonie zimowym 2014/2015 - raport z badań, Kinga Krzesiwo Research & Consulting, Pisarzowice, (maszynopis). Krzesiwo K., 2016, Ocena wielkości ruchu turystycznego w Ośrodku Narciarskim Kotelnica Białczańska w sezonie zimowym 2014/2015, Prace Geograficzne, 145,47-70. Krzesiwo K., Mika M., 2011, Ocena atrakcyjności turystycznej stacji narciarskich w świetle zagadnienia ich konkurencyjności - studium porównawcze Szczyrku i Białki Tatrzańskiej, [w:] M. Mika (red.), Prace Geograficzne, 125, 95-110. Matczak A., 1992, Model badań ruchu turystycznego. Studium metodologiczne. Acta Universitatis Lodziensis, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Mika M., Krzesiwo K., Krzesiwo P., 2007, Współczesne problemy rozwoju ośrodków narciarskich w Polsce - przykład Szczyrku, Prace Geograficzne, 117, 63-77. Pawlusiński R., 2007, Gospodarcze aspekty turystyki, [w:] W. Kurek (red.), Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 339-405. Żemła M., Żemła A., 2006, Wpływ czynników lokalizacji na konkurencyjność ośrodka narciarskiego, Turyzm, 16, 1, 71-83. Źródła internetowe bialkatatrzanska.pl/o-kotelnicy/najnowsze-inwestycje-kotelnicy-bialczanskiej (dostęp: 09.12.2016). 158 Społeczno-geograficzny profil turysty-narciarza z zagranicy w Ośrodku Narciarskim ... Socio-geographical profile of the foreign tourist-skier in the Kotelnica Białczańska Ski Resort (Białka Tatrzańska) Abstract: The level of tourist activity and the structure of tourist demand is determined by economic and social factors. Identifying these characteristics is useful in conducting effective investments and marketing actions affecting the attractiveness of the place and therefore the number of tourists coming to it. The aim of the article is to determine the socio-geographical profile of tourist-skier from abroad benefiting from services provide at the Kotelnica Białczańska Ski Resort in Białka Tatrzańska. Research carried out in the winter season 2014/2015 indicate that about 8,7% of the tourists who visited the studied ski resort were foreigners. They came from 34 countries of the world, excluding Poland. More than % of them arrived from only six countries - Ukraine, Russia, Germany, Hungary, Belarus and Slovakia. The main foreign customers for services provided by the studied ski resort were persons who: went downhill skiing, were 26-40 years old, run his own business or worked in high positions as a director or manager, or were studying, came from the European capital cities with populations over 1 million people - mainly from Kiev, Moscow, Minsk, London and Budapest, were for the first time in Białka Tatrzańska and benefited from the stays from 4 to 7 days. Marketing activities of the ski resort and the local governments should therefore be focused on persons characterized by the above-mentioned features. Keywords: ski tourism, tourist profile, Białka Tatrzańska, Kotelnica Białczańska Ski Resort. 159 Magdalena Kubal Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Rynek pracy kobiet w turystyce na wsi w świetle dotychczasowych badań Zarys treści-. Współcześnie zagadnienie feminizacji usług turystycznych i rynku pracy kobiet w turystyce podejmowane jest w badaniach i opracowaniach z zakresu nauk społecznych: socjologii, psychologii, antropologii i studiów gender, a także geografii. Badania te dotyczą motywów i przesłanek podejmowania aktywności zawodowej przez kobiety w turystyce, możliwości i warunków pracy kobiet w turystyce, rezultatów tejże aktywności zawodowej w relacjach rodzinnych i sąsiedzkich. Skutki aktywności zawodowej kobiet w turystyce mogą mieć charakter pozytywny i negatywny. Wiele publikacji wskazuje na stereotypowe postrzeganie pracy kobiet w turystyce, jako zajęcia wymagającego niskich kwalifikacji, dającego niskie zarobki, związanego z usługami utrzymania porządku, nierokującego szans awansu zawodowego. Z drugiej strony, w wielu przypadkach wskazuje się na fakt, iż praca kobiet w turystyce stanowi główne lub uzupełniające źródło dochodu rodzin oraz wyłącznie lub częściowo utrzymuje gospodarstwo domowe, szczególnie w krajach rozwijających się. Niniejsza praca zawiera zestawienie i analizę istniejącej literatury dotyczącej zatrudnienia kobiet w turystyce i szans oraz możliwości, jakie kreuje rynek pracy kobiet w usługach turystycznych, ze szczególnym uwzględnieniem obszarów wiejskich. Słowa kluczowe: turystyka, obszary wiejskie, rynek pracy kobiet, feminizacja usług turystycznych. Wprowadzenie Turystyka tworzy i kształtuje rynek pracy kobiet. Praca w turystyce ma często charakter zdalny i może być wykonywana w różnych miejscach - w domu, poza domem. Turystyka stwarza kobietom możliwości rozwoju i awansu poprzez kreowanie złożonych łańcuchów w gospodarce. Istnieje również drugie oblicze przemysłu turystycznego. Szczególnie Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa dotyczy ono krajów rozwijających się. Kobiety pracujące w usługach turystycznych często pracują na nisko opłacanych i niepewnych stanowiskach pracy, a ich praca jest niedoceniana. Są to prace, które nie wymagają wykształcenia kierunkowego, niskopłatne, związane z usługami utrzymania porządku, niedające szans awansu zawodowego. Zatrudnienie kobiet w turystyce w wielu przypadkach jest możliwe dzięki temu, że w wielu społecznościach to kobiety są często ściśle związane z zasobami kulturowymi i przyrodniczymi środowiska, w którym żyją. Badania dotyczące pracy kobiet w turystyce sugerują, że nie tylko kobiety, ale także ich społeczności i rodziny czerpią korzyści z tej aktywności. W wielu programach dotyczących rozwoju obszarów wiejskich na poziomie lokalnym i regionalnym wskazane jest znaczenie turystyki i agroturystyki jako czynnika aktywizacji zawodowej kobiet. Nie ma natomiast szczegółowych badań i wskazań, jak ta aktywizacja poprzez pracę w usługach turystycznych ma wyglądać. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie głównych wątków dyskusji naukowej wokół sytuacji rynku pracy kobiet w turystyce. Przegląd badań nad rynkiem pracy kobiet w turystyce Współcześnie zagadnienie pracy kobiet w turystyce oraz feminizacji usług turystycznych stanowi przedmiot badań i opracowań z zakresu nauk społecznych: socjologii, psychologii, antropologii i studiów gender, jak również geografii i turystyki. Literatura zagraniczna i coraz częściej krajowa traktuje problem zatrudnienia kobiet w turystyce w kontekście feminizacji rynku pracy usług turystycznych (Aitchison 2005; Andreson, Dimon 1999; Balcerzak-Paradowska 2001, 2002; Bock, Shortall 2006; Brandt, Haugen 2007; Caballé 1999; Doherty, Manfredi 2001; Guerrier, Adib 2004; Harvey i in. 1995; Mulvaney i in. 2007). Badania w różnych krajach dowodzą, iż większość zawodów i prac niewymagają-cych wysokich kwalifikacji zawodowych, a tym samym mniej płatnych, jest wykonywana przez kobiety (Kinnaird, Hall 1996). Przykładowo, hotelarstwo jest postrzegane jako sektor turystyczny, który najchętniej zatrudnia kobiety i tworzy miejsca pracy specjalnie dla kobiet (Burrell i in. 1997; Doherty, Manfredi 2001; Ng, Pine 2003; Purcell 1996). Dostęp do zawodów w sektorze turystycznym jest więc oparty na płci. Praca kobiet w turystyce postrzegana jest nie tylko jako problem ekonomiczny, ale również jako zjawisko społeczne, w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się, historycznie patriarchalnych społeczeństw (Duffy i in. 2015; Garcia-Ramon i in. 1995; Kousis 1989; Manwa 2008; Petrżelka i in„ 2005). Turystyka ma zdolność do wywierania wpływu na zmiany norm kulturowych i społecznych oraz społecznego i kulturowego kształtowania relacji płci względem turystyki (Higgins-Desbiolles 2006; Tucker 2007; Tucker, Boonaba-ana 2012). W kontekście rynku pracy kobiet w turystyce szeroko podejmowane są opracowania dotyczące poszukiwania własnej tożsamości w samozatrudnieniu kobiet w turystyce (Andreson, Dimon 1999; McKenzie-Gentry 2007; Muñoz, Pérez, 2007; Scheyvens 2000; Sharpley, Vass 2006) lub wykorzystywania kobiet jako pracownic sektora turystycznego, w tym nadużyć seksualnych (w sexturystyce) (Guerrier, Adib 2004; Leheny 1995; Wilkinson, Prativi 1995). W niektórych krajach stwierdzono powiązania między turystyką 162 Rynek pracy kobiet w turystyce na wsi w s'wietle dotychczasowych badań i przemysłem seksualnym, znane są przypadki nadużyć i wykorzystywania seksualnego kobiet (Leheny 1995; Wilkinson, Prativi 1995; Guerrier, Adib 2004). Nowym kierunkiem badań, w literaturze zachodniej, jak i polskiej, są zagadnienia relacji płci w turystyce. Kontekst ten poruszany jest w przypadku przedsiębiorstw rodzinnych, świadczących usługi turystyczne, np. gospodarstw agroturystycznych lub innych, świadczących usługi w zakresie turystyki wiejskiej (Akpinar i in. 2004; Brandt, Haugen 2007; Brandth 2002; Bryant, Pini 2009; Caballe 1999). Kierunek ten wiąże się ściśle z zagadnieniem nierównego traktowania kobiet i mężczyzn na rynku pracy oraz nierówności w przypadku podziału obowiązków czy wynagrodzeń (Haynes i in. 2000; Little 1997; Tig-ges i in. 1998). Polskie piśmiennictwo podejmuje temat zatrudnienia kobiet w turystyce w kontekście wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich i przedsiębiorczości (Diagnoza Sytuacji Kobiet na Rynku Pracy w Polsce 2006; Biernat-Jarka, Sawicka 1998; Długokęcka, Sawicka 1998; Gutkowska 1998, 2000a, 2000b; Gutkowska, Żelazna 1998; Kowalczuk 1998; Krzyżanowska 2014; Sawicka 2005,2009; Tchorzewska 1998; Żelazna 1993). Przedsiębiorczość jako cecha osobowości zwykle przypisywana była zawsze mężczyźnie, ale wraz z nastaniem gospodarki rynkowej stała się uniwersalnym pojęciem. Przedsiębiorczość w tym kontekście definiowana jest jako zdolność dokonywania szybkiej analizy i oceny sytuacji, podejmowanie trafnych decyzji, zdolność do działania w warunkach ryzyka, umiejętność radzenia sobie w sytuacjach stresowych, asertywność, otwartość, niestereotypowość, niekonwencjonalność myślenia (Tchorzewska 1998). Współcześnie takie cechy muszą opanować zarówno przedsiębiorczy mężczyźni, jak i kobiety. Jak wskazano w badaniach (m.in.: Tryfan 1995a, 1995b; Tyran 2005; Żelazna, Mikuta 2004), kobiety z obszarów wiejskich charakteryzuje wyższa skłonność do przedsiębiorczości niż mężczyzn. Wskazują na to przesłanki: - ekonomiczne (chęć poprawy sytuacji materialnej swojej i rodziny, uzyskanie niezależności finansowej, samozatrudnienia); - chęć poprawy warunków społeczno-bytowych rodziny (zdobywanie kwalifikacji zawodowej, samokształcenie, poprawa infrastruktury w obrębie gospodarstwa domowego); - chęć potwierdzenia swojej użyteczności, poświęcenia dla rodziny i zdobycie pozycji oraz poważania wśród członków społeczności sąsiedzkiej; - chęć zaspokojenia własnych aspiracji (Tryfan 1995a, 1995b; Tyran 2005; Żelazna, Mikuta 2004). Szczególnym przypadkiem przedsiębiorczości kobiet na wsi są prowadzone przez nie gospodarstwa agroturystyczne (Gutkowska 1998). Gestorki nie zajmują się jedynie organizacją życia rodzinnego, ale do ich obowiązków należy również obsługa i organizacja życia turystów. W tym kontekście cenne są publikacje dotyczące emocjonalnego nastawienia kobiet do prowadzonego przedsięwzięcia turystycznego i turystów oraz indywidualnego podejścia do klienta (Brandt, Haugen 2006; Hei-Lin Chu, Murrmann 2006). 163 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Rynek pracy kobiet na obszarach wiejskich - możliwości i ograniczenia Transformacja społeczno-gospodarcza obszarów wiejskich w Polsce, zapoczątkowana w II połowie XX w. wpłynęła znacząco na sytuację rynku pracy kobiet obszarów wiejskich. Specyfika obszarów wiejskich implikuje zawężenie możliwości zatrudnienia kobiet na wsi (Krzyżanowska 2014). Wiele publikacji i raportów dotyczących możliwości pracy kobiet na wsi wymienia grupy zawodów dostępnych dla kobiet. Są to: praca chałupnicza, łącząca pracę ręczną z lokalnymi zasobami rzeczowymi, drobne zakłady przemysłowe bazujące na tradycjach produktowych i lokalnej infrastrukturze, niewielkie zakłady handlowo-usługowe (krawieckie, fryzjerskie, kosmetyczne, rękodzielnicze), niewielkie, rodzinne zakłady rolno-spożywcze nastawione na handel hurtowy i detaliczny, zakłady doradczo-usługowe (np. w zakresie przygotowania, organizacji i obsługi imprez, serwisowania i wypożyczania sprzętu sportowego), świadczenie usług o charakterze bytowo-społecznym (opieka nad dziećmi, osobami starszymi, niepełnosprawnymi), a przede wszystkim administracja i szkolnictwo (Legienis 2003; Sawicka 2005; Żelazna, Mikuta 2004; Diagnoza Sytuacji Kobiet. .. 2006). Wśród tych przedsięwzięć wymieniana jest również agroturystyka, wynajem kwater oraz obsługa turystów, a także zawody: animatorki czasu wolnego, sprzątaczki, pokojówki, kucharki itp. Turystyka tworzy możliwości zatrudnienia dla kobiet o charakterze formalnym i nieformalnym. Seręga (1993) dodaje, iż turystyka wspomaga pojawianie się nowych (w kontekście obszarów wiejskich) zawodów i specjalności, zwiększając tym samym różnorodność zajęć ludności. Powszechnie uważa się, że turystyka oferuje więcej miejsc pracy dla kobiet niż dla mężczyzn, m.in. przy gotowaniu, sprzątaniu oraz w obsłudze hotelowej, często jedynie w wysokim sezonie turystycznym. Nie tylko specyficzny charakter prac i zawodów na obszarach wiejskich wpływa na ograniczenia możliwości zatrudnienia pracy kobiet. Limitacja możliwości zatrudnienia kobiet jest rezultatem spojrzenia na kobietę z perspektywy jej tradycyjnego przywiązania do ogniska domowego, w świetle pełnionej roli w rodzinie i gospodarstwie domowym oraz predyspozycji do wartościowania rodziny ponad pracę zawodową (Michalska 2013; Tchorzewska 1998). Jak podaje Michalska (2013), od lat udział kobiet w prowadzeniu gospodarstwa rolnego nie ulega zmianie - średnio w Polsce około 20% gospodarstw kierowanych jest przez kobiety, przy czym największy ich odsetek kieruje gospodarstwami niskoobszarowymi, drobnymi, niskotowarowymi, z przedziału 1-5 ha (co 3 gospodarstwo prowadzone jest przez kobietę). Podstawowymi funkcjami tych gospodarstw są funkcje socjalna i samozaopatrzeniowa. Przy braku możliwości znalezienia stabilnego źródła dochodu funkcja zaopatrzeniowa tych gospodarstw pozwala rodzinom wiejskim na egzystencję bez wsparcia i pomocy socjalnej (Wrzochalska 2010). Aktywność zawodowa kobiet obszarów wiejskich w turystyce stanowi przedmiot badań równolegle z zagadnieniami społeczno-ekonomicznych efektów rozwoju turystyki na terenach wiejskich (Dąbrowska 1996; Kurek 1990; Seręga 1993). Turystyka tworzy nowe miejsca pracy na obszarach wiejskich, ale głównie powoduje przenoszenie sił z gospodarstwa domowego do przedsięwzięcia turystycznego, dając zatrudnienie i nowe obowiązki nieaktywnym zawodowo członkom rodziny (Hjalager 1996; Jachimowicz, Krzyżanowska 164 Rynek pracy kobiet w turystyce na wsi w świetle dotychczasowych badań 2004; Poczta, Przezbórska 2002; Seręga 1993). W rezultacie kobiety nie są zmuszone do emigracji i poszukiwania pracy poza rodzinną wsią, zwiększając jednocześnie dochody gospodarstw domowych. Prowadzenie gospodarstwa turystycznego przynosi korzyści kosztem większych nakładów pracy i obowiązków kobiety oraz członków jej rodziny, bez wprowadzania udogodnień czy modernizacji gospodarstwa. Poza możliwościami wykorzystania przestrzeni wiejskiej i uzyskania korzyści ekonomicznych (Długokęcka, Sawicka 1998) usługi turystyczne stwarzają okazję do wykorzystania całego potencjału, który zawarty jest w zaangażowaniu całej rodziny w prowadzenie i obsługę gospodarstwa. Większość gospodarstw agroturystycznych funkcjonuje jako przedsiębiorstwa rodzinne, zarządzane przez kobiety (Brandt, Haugen 2007; Getz, Carlson 2005; Roberts 2002). Badania Jaworskiego i Lawson (2005) wskazują, że rodziny gospodarskie są silnym składnikiem produktu agroturystycznego, ale jednocześnie własność rodzinna jest potencjalnym ograniczeniem z punktu widzenia optymalizacji zasobów (Roberts 2002). Praca kobiet w rodzinnych gospodarstwach agroturystycznych związana jest głównie z organizowaniem zakwaterowania i bazy żywieniowej, wytwarzanej z produktów gospodarstwa (Ilbery i in. 1998; Loureiro, Jervell 2005), oraz prezentowaniem życia wiejskiego turystom (Wright, Annes 2014). Wiele badań nad tym zagadnieniem potwierdza, że kobiety są często głównodowodzącymi inicjatyw agroturystycznych w obrębie gospodarstw (Barbieri, Mshega 2008; Brandth, Haugen 2010, 2011; Jennings, Stehlik 1999) Ponadto, z uwagi na znaczenie umiejętności i kompetencji związanych z ich pracą w domu, wykonywaną tradycyjnie na co dzień, są postrzegane jako niezastąpiona siła robocza w gospodarstwach agroturystycznych. Ich codzienne domowe obowiązki (m.in. sprzątanie, gotowanie, prace opiekuńcze itp.) są traktowane jako rozszerzenie tożsamości płci w komercyjnej działalności (Brandth, Haugen 2010; Jennings, Stehlik 1999; McGehee i in. 2007). Jak pisze Ghodsee (2003), kobiety częściej niż mężczyźni są skłonne do podejmowania działań o charakterze prywatnej przedsiębiorczości, toteż turystyka stanowi jedną z działalności, która ma szansę pobudzić niepracujące kobiety do aktywności zarobkowej. Jest zatem postrzegana jako sposób na ograniczenie ubóstwa w społecznościach wiejskich. Dodatkowo, praca w domu ma również tę zaletę, iż pozwala na łączenie obowiązków domowych z zawodowymi. Gestorki turystyczne reorganizują obowiązki całej rodziny - kobiety zajmują się sferą domową, mężczyźni zaś dbają o otoczenie, które ma być atrakcyjne dla gości (Andriotis 2002; Brandt, Haugen 2006; Caballe 1999; Hampton 2005). Problem pracy i aktywności zawodowej kobiet obszarów wiejskich stał się przedmiotem badania przeprowadzonego w 2012 r. przez konsorcjum badawcze FOCUS GROUP oraz Centrum Rozwoju Społeczno-Gospodarczego. Badania wskazały, iż mieszkanki polskich wsi są przychylne obszarom wiejskim i tradycyjnemu środowisku, dlatego decydują się na działalność zawodową w swoim „codziennym” środowisku. Kobiety na wsi zainteresowane są pracą w innych zawodach niż praca jedynie w gospodarstwie domowym (An-dreson, Dimon 1999; Seręga 1993; Poczta, Przezbórska 2002; Raport z badania „Sytuacja kobiet... 2012). Około 40% kobiet biorących udział w badaniu pragnie porzucić działalność rolniczą, co czwarta ma zamiar rozwijać działalność rolniczą i co czwarta planuje prowadzić działalność rolniczą oraz pozarolniczą w ramach działalności gospodarstwa {Raport z badania „Sytuacja kobiet... 2012). Do barier i przeszkód uniemożliwiających 165 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa bądź utrudniających kobietom na wsi ich aktywizację zawodową zaliczono: niedostosowany system infrastruktury społecznej i transportowej, bariery mentalne ze strony kobiet, jak i ich najbliższego otoczenia (rodziny, sąsiadów), niepełne lub niewystarczające kwalifikacje zawodowe, obciążenie wynikające z pełnionych obowiązków rodzinnych i domowych czy wygórowane aspiracje zarobkowe (Sawicka 2009; Raport z badania „Sytuacja kobiet... 2012). Wnioski z tego badania potwierdzają konieczność tworzenia miejsc pracy dla kobiet na obszarach wiejskich, które umożliwiają łączenie obowiązków zawodowych z domowymi, w formie elastycznego zatrudnienia i godzin pracy, z możliwością pracy w domu. Takie formy zatrudnienia jednak mają swoje wady - jedną z nich jest nieuwzględnienie równości szans w podjęciu pracy oraz wykluczenie pewnych grup wiekowych z rynku pracy (Raport z badania „Sytuacja kobiet... 2012). Aktywizacja zawodowa kobiet powinna łączyć w sobie dwa paradygmaty ról kobiet - rodzinny i zawodowy oraz służyć partycypacji w życiu społeczności (Krzyszkowski 2008). W raporcie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 2009 r. pt. Działanie 311 „Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej" w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-13 (PROW na lata 2007-13) prezentowane są wyniki badań zaangażowania kobiet wiejskich w pracę w turystyce na obszarach wiejskich. Beneficjentami tego działania w skali całego kraju są w 14 kobiety. Najliczniej tę grupę społeczną reprezentują kobiety z województw: pomorskiego, zachodniopomorskiego i śląskiego (32% ogółu beneficjentów), małopolskiego (31%) i wielkopolskiego (30%) (Działanie 311... 2009). Raport (2009) ten wskazuje, że aktywności związane z turystyką oraz szeroko pojętą rekreacją stanowią 15% aktywności pozarolniczych podejmowanych przez gospodarstwa rolne na obszarach wiejskich w Polsce. Aktywność turystyczna jest głównie prowadzona przez kobiety (42,8 %) lub współprowadzona (80,1%). Turystyka wiejska angażuje całe rodziny zamieszkujące gospodarstwa rolne. Kobiety częściej podejmują działalność pozarolniczą (42,6%) w grupie działalności związanej z turystyką, sportem, rekreacją oraz wypoczynkiem. Drugą, równie istotną, grupą działalności wybieranych przez kobiety jest działalność związana z usługami dla ludności i handlem detalicznym (30%). W pozostałych grupach działalności przeważają mężczyźni. W usługach dla rolnictwa i leśnictwa mężczyźni to reprezentacja dominująca (80%) (Działanie 311... 2009). Wzrost zatrudnienia kobiet w turystyce, w tym w agroturystyce, jest postrzegany jako cel strategiczny w odniesieniu do obszarów wiejskich. Jednakże nie można przeceniać znaczenia turystyki jako miejsca pracy, szczególnie jeśli chodzi o prywatne przedsięwzięcia agroturystyczne na wsi. Pomimo iż odsetek kobiet „pracowników na własny rachunek” jest znacznie wyższy w turystyce niż w innych sektorach gospodarki (Raport UNWTO Global Report..., 2011, Raport z badania „Sytuacja kobiet... 2012), nie uwzględnia się tej pracy i formy zarobkowania w polityce socjalnej, emerytalnej i ubezpieczeniowej. Kobiety uważane są za „pomagających członków rodzin”, wykonując często nieopłaconą pracę w swoich rodzinnych przedsięwzięciach turystycznych, przez co narażane są na wykorzystanie i pracę ponad możliwości. Stanowi to jeden z kluczowych konfliktowych obszarów w promowaniu równości płci w zatrudnieniu w usługach turystycznych. 166 Rynek pracy kobiet w turystyce na wsi w świetle dotychczasowych badań Motywy podejmowania aktywności zawodowej przez kobiety na obszarach wiejskich Trwająca od dziesięcioleci w Polsce ucieczka kobiet ze wsi do miast podyktowana była niechęcią do pracy na roli oraz utartymi stereotypami roli kobiet - matek i córek na wsi. Obecnie proces ten został zahamowany poprzez pogarszające się możliwości pracy dla kobiet w mieście oraz zwiększenie możliwości pracy kobiet na wsi m.in. poprzez otwarcie własnej działalności przy obsłudze turystów. Jako główne motywy podejmowania działalności agroturystycznej przez kobiety wymienia się: - wzrost dochodów gospodarstwa (czasami nawet małe przedsięwzięcie przynoszące pierwotnie jedynie dodatkowy dochód rozrosło się tak, że stało się obecnie głównym źródłem dochodu); - uaktywnienie niewykorzystanych źródeł dochodu gospodarstwa; - chęć dzielenia się doświadczeniem życia na wsi z innymi; - chęć poznania nowych ludzi, osiągnięcie satysfakcji z pracy w domu; - zamiar produkcji i sprzedaży za rozsądną cenę organicznych produktów, prowadzenie ekologicznej produkcji rolnej (Barbieri, Mshenga 2008; Gidarakou 1999; Gidarakou i in. 2008; Hansson i in. 2013; Jachimowicz, Krzyżanowska 2004; McGehee 2007). Getz i Carlsen (2000) uzupełniają te motywy o: - chęć wsparcia wiejskiej gospodarki i gospodarstw rolnych; - hobby i styl życia; - propagowanie wiejskiego stylu życia; - długoterminowy zysk nakierowany na poprawę poziomu i jakości życia; - samozatrudnienie, możliwość zatrudnienia członków rodziny, bycie szefem dla siebie; - wykazanie się aktywnością, gdy mąż pracuje poza gospodarstwem (Getz, Carlsen 2000). Równie ważnymi motywami podjęcia tejże aktywności jest porzucenie pracy w gospodarstwie rolnym i stworzenie sobie warunków lepszej pracy bez opuszczania domu (Brandt, Haugen 2006), a także zatrudnianie członków rodziny, szczególnie w małych, rodzinnych przedsięwzięciach turystycznych jako taniej, choć niewyedukowanej, siły roboczej. Brandt i Haugen (2006) wymieniają również cele prowadzenia turystycznego biznesu rodzinnego oraz jego efekty oddziałujące na funkcjonowanie gospodarstwa rodzinnego: brak wolnego czasu, brak czasu dla partnera, niemożliwość pogodzenia życia prywatnego z zawodowym oraz znalezienie chwili i miejsca bez turystów, klientów, konflikty w rodzinie o obowiązki i celowość przedsięwzięcia. Sharpley i Vass (2006) przytaczają, iż satysfakcja z pracy i poczucie niezależności to najbardziej motywujące czynniki do pracy w agroturystyce. Przemiany pod wpływem aktywności zawodowej kobiet w turystyce Skutki aktywności zawodowej kobiet obszarów wiejskich na wsi są widoczne w wymiarze ekonomicznym, społecznym i kulturowym funkcjonujących gospodarstw agroturystycznych. O ile skutki ekonomiczne prowadzenia gospodarstw agroturystycznych przez 167 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa kobiety są rozpoznane i szeroko opisane w literaturze, m.in.: wzrost dochodu gospodarstw, wzrost aktywności zawodowej kobiet i innych członków rodziny (Brandth, Haugen 2006, 2007; Busby, Rendle 2000; Garcia-Ramon i in, 1995; Poczta, Przezbórska 2002; Sawicka 2009; Tryfan 1995b; Żelazna 1993), o tyle społeczne rezultaty przemian w rodzinnych gospodarstwach domowych wymagają szerszego rozpoznania. Rezultatem aktywizacji kobiet w turystyce są przemiany społeczne zachodzące w relacjach rodzinnych w obrębie gospodarstwa domowego, m.in. zmiana hierarchii wartości, postaw, ról (dotychczasowe utożsamianie ojca rodziny z dbaniem o dochód gospodarstwa, a matki z wychowaniem dzieci) i stosunków w danym gospodarstwie rodzinnym względem jej członków. Proces ten może rodzić również negatywne skutki, jak osłabienie więzi rodzinnych i kontroli społecznej (Kowalczyk 2000; Przecławski 1979,1992). Zjawiska turystyczne niosą ze sobą potencjał wpływania i kształtowania nowych ról społecznych tych grup ludności, których dostęp do udziału w gospodarce czy społeczeństwie był do tej pory ograniczony poprzez układ ról kulturowych i norm społecznych w ramach różnych systemów społeczno-gospodarczych (Acosta-Belén, Bose 1990; Adib, Guerrier 2003; Cukier, Wall 1993; Leontidou 1994; Scheyvens 2000; Timothy 2001). Badania Wilkinson i Pratiwi (1995), przeprowadzone w Indonezji, wskazały, że zwiększenie możliwości pracy kobiet w turystyce doprowadziło do zmian w tradycyjnych praktykach wychowawczych dzieci, angażując dziadków, starsze rodzeństwo lub innych krewnych w opiekę nad dziećmi. Timothy (2001) w swych badaniach wykazał, że zatrudnienie partnerek w pracy w przedsiębiorstwach turystycznych zmusiło partnerów do przejęcia obowiązków tradycyjnie wykonywanych przez kobiety (prace domowe, opieka nad dziećmi, prace w ogrodzie). Podział obowiązków między małżonkami prowadzącymi gospodarstwo agroturystyczne rozkłada się na zasadzie partnerstwa (Brandt, Haugen 2006, 2007; Dernoi 1991) - kobiety zajmują się administrowaniem i prowadzeniem gospodarstwa agroturystycznego „pod dachem”, mężczyźni zaś zajmują się organizacją aktywności dla turystów „na zewnątrz”. Dodatkowe atrakcje dla turystów stają się domeną mężczyzn (Brandt, Haugen 2006), wpisując się w postawy wiejskiej działalności i przedsiębiorczości mężczyzn. Część obowiązków, które kiedyś należały do kobiety, wykonywana jest teraz po części przez mężczyznę, ale typowo męskie zajęcia nadal wykonywane są przez nich samych. Podział w pełnieniu zarówno starych, jak i nowych ról przez oboje małżonków składa się na atmosferę przyjęcia w gospodarstwie agroturystycznym. Turystyka „czyni” równymi statusy kobiet i mężczyzn w małżeństwie i gospodarstwie rodzinnym (Nilsson 2002). Przenikanie nowych wzorców życia rodzinnego w środowisko wiejskie, możliwości zatrudnienia poza rolnictwem oraz rozszerzenia kontaktów społeczno-kulturowych pomiędzy różnymi środowiskami dzięki turystyce wpłynęło na ukształtowanie się nowych oczekiwań odnośnie do pełnienia ról rodzinnych przez członków gospodarstwa rodzinnego (Chodkowska 1987). Prowadzenie gospodarstwa turystycznego pozwala na łączenie trzech ról kobiety: gospodyni w gospodarstwie - domowym, rolnym i turystycznym, a praca w turystycznym gospodarstwie wpasowuje się w domowy zakres obowiązków kobiety (Garcia-Ramon i in. 1995). Kobiety wykonujące codzienne obowiązki i prowadzące agroturystykę wykonują i duplikują obowiązki wykonywane w ramach 168 Rynek pracy kobiet w turystyce na wsi w świetle dotychczasowych badań gospodarstwa domowego, takie jak: gotowanie, żywienie gości, sprzątanie, opieka (Walker i in. 2001). Przykłady licznych badań wskazują (m.in. Dernoi 1991; Gasson 1980), iż kobiety pełnią dwie, a w pewnych przypadkach trzy, role w obrębie gospodarstwa domowego na wsi: 81% kobiet jest zaangażowanych zawodowo w turystykę i obsługę turystów, uczestniczy w pracach w gospodarstwie rolnym, będąc jednocześnie rolnikiem i przejmują większość obowiązków domowych. Wiele badań i publikacji wskazuje, że największym wyzwaniem pracy kobiet w turystyce jest obciążenie podwójnym, a nawet potrójnym, garniturem obowiązków - względem pracy zawodowej i gospodarstwa agroturystycznego i domowego (Brandth, Haugen 2007; Kousis 1989; Wilkinson, Pra-tiwi 1995). Obowiązki związane z gospodarstwem domowym nawiązują do „syndromu trzeciego zawodu” - w rodzinie dwóch pracujących małżonków to kobiety zajmują się organizacją życia rodzinnego w gospodarstwie (Brandt, Haugen 2006 za Smeby 2005). Praca w gospodarstwie agroturystycznym daje kobietom możliwość uzyskania socjalnych i ekonomicznych korzyści proporcjonalnie do wniesionego wysiłku pracy, inaczej niż ma to miejsce w rolnictwie (Gidarakou 1999; Akpinar i in. 2004). Mimo że dywersyfikacja działalności w gospodarstwie poprzez turystykę jest postrzegana jako środek zaradczy na problemy finansowe, jest często dewaloryzowana w porównaniu z tradycyjną pracą na roli (Annes, Wright 2015). Co więcej, prowadzenie przedsięwzięcia turystycznego w domu nie jest traktowane przez społeczeństwo, jak i przez same kobiety, jako odrębny zawód, gdyż nie wymaga specjalnego przygotowania i różnych umiejętności. Jest za to postrzegany jako zwiększenie obowiązków, a zmiana ta rekompensowana jest przez dochód (Garcia-Ramon i in. 1995). Kobiety stają się odpowiedzialne za wypracowanie lub powiększanie dochodu rodziny poprzez podjęcie pracy w sektorze turystycznym, przy jednoczesnym zobowiązaniu do wypełniania obowiązków domowych i dbania o rodzinę. Badania Wilkinson i Prati-wi (1995) nad relacją: turystyka wiejska - płeć w Indonezji wskazują, że kobiety często uczestniczą w aktywnościach zawodowych w sektorze turystycznym, które są zgodne z ich tradycyjnymi rolami w rodzinie czy społeczeństwie, a unikają tych działań, które pozostają poza tradycją. Badania te wskazują na dwukrotne bądź nawet trzykrotne obciążenie wykonywanymi obowiązkami w sferze zawodowej i domowej. Podwójny dzień pracy był również normą w badaniach nad zatrudnieniem kobiet w turystyce w Belize (McKenzie-Gentry 2007). Zjawisko to jest pochodną postrzegania kobiet jako pracownic sektora turystycznego, które odtwarzają swoje tradycyjne role. Zjawisko to charakteryzuje zatrudnienie na niższych szczeblach drabiny zawodowej w turystyce, na stanowiskach tzw. kobiecych (women 's work, McKenzie-Gentry 2007) i w „szarej strefie” w turystyce, gdzie podział pracy ze względu na płeć jest najsilniejszy, przez co dodatkowo uniemożliwia kobietom osiągnięcie wyższego statusu społecznego (Kinna-ird i in. 1994; Manwa 2008) oraz awansu zawodowego. Jednak istnieją opinie poparte badaniami, iż pełnione przez kobiety tradycyjne role społeczne mogą stać się powodem zadowalających produktów i usług turystycznych (Kinnaird i in. 1994; Manwa 2008). Sukces w działalności turystycznej pozwala kobietom na osiągnięcie co najmniej pewnego stopnia niezależności ekonomicznej, czy to podwyższenia statusu społecznego, czy samodzielność decyzyjną (empowermenf). Kobiety obszarów wiejskich, jako 169 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa przedsiębiorcy agroturystyczni, nie funkcjonują już jako pracownicy na marginesie rolnictwa i nie są uznawane za „pomoc w gospodarstwie” (Barbieri, Mshega 2008; Brandt, Haugen 2011; Cole 2007), ale są wyraźnie widoczne w społeczności. Dzięki turystyce kobiety tworzą swój profesjonalny wizerunek i autorytet oraz często pokazują szeroki zasób specjalistycznej wiedzy gościom swoich gospodarstw agroturystycznych. Agroturystyka daje kobietom szanse zaistnienia w społeczności jako profesjonalny rolnik i właściciel gospodarstwa agroturystycznego. Te działalności nie są już traktowane jako sposób życia lub hobby, ale jako zawód. Rozwój działalności pozarolniczej w obrębie gospodarstwa rolnego, agroturystyka w szczególności, stwarza kobietom możliwość rozwoju, odnalezienia się i inwestowania w rolnictwo. Kobiety wiejskie często są pionierami w inicjowaniu rozwoju gospodarczego (Barbieri, Mshenga 2008; Busby, Rendłe 2000; Garcia-Ramon i in. 1995; McGehee i in. 2007). Wynajmowanie kwater gościom w gospodarstwie stwarza kobietom możliwość przejścia od niedostrzeganej pozycji w społeczności do pozycji wzmocniającej jej rolę w rodzinie czy społeczności lokalnej (Canoves i in. 2004). Brandth i Haugen (2011) są zdania, iż praca w agroturystyce wymaga nowych umiejętności i kompetencji, które są podstawą do konstruowania nowych relacji w rodzinie. Kobiety mają lepsze kulturalne zaplecze i potrafią łatwo nawiązać gościnne relacje z klientami, są cierpliwe, opanowane, wrażliwe, cechuje je empatia i opiekuńczość (Cichowska 2012; Nilsson 2002; Tchorzewska 1998), są bardziej pewne siebie, mają wyobrażenie na temat swojego rozwoju i ścieżki kariery. Jest to związane z kreowaniem możliwości kobiet do samodzielnego kształtowania własnej pozycji społecznej. Turystyka ma pozytywny wpływ na zmianę ról społecznych i zmian w hierarchii rodzinnej (zwiększenie autonomii jednostki czy podwyższony status rodzinny), co wskazał zespół Kinnaird, Kothari i Hall (1994) na przykładzie pracowników w Kenii i Gambii. Oprócz pozytywnych skutków niezależność uzyskana poprzez zatrudnienie w turystyce może przyczyniać się również do negatywnych zjawisk. Często młodzi rezygnują z dawno ustalonych ról, by podjąć się dodatkowych zadań, co implikuje zwiększenie obowiązków, a w konsekwencji może wpływać na tradycyjne zwyczaje w rodzinie i społeczności. Turystyka przekształca nie tylko całe systemy obowiązków, ale powoduje zmiany w codziennej rutynie dnia osób zatrudnionych w przedsiębiorstwach turystycznych, co wprowadza sytuacje problematyczne i chaos w tradycyjnym funkcjonowaniu rodzin i napięcia pomiędzy członkami rodziny (Beedle i in. 2016). Takie przypadki zostały opisane przez Kousis (1989) na greckiej Krecie. Zaangażowanie w turystykę „gettoizuje” kobiety do pracy przy przedsięwzięciach, które są powtórzeniem ich tradycyjnych obowiązków domowych, szczególnie jeśli chodzi o prowadzenie kuchni i sprzątanie (Cukier, Wall 1993). Przemiany w rodzinie i gospodarstwie domowym, będące efektem aktywności zawodowej kobiet w turystyce, powodują również zmiany jej pozycji względem obowiązków w gospodarstwie rolnym. Jak wskazuje analiza literatury przedmiotu (m.in.: Alston 1995; Barthez 2005; Coleman 2012; Radel 2011; Shortall 1999; Whatmore 1991), do tej pory wszelkie prace i przejawy aktywności kobiet w działalności rolniczej i domowej charakteryzowała niewidzialność. Według Żelaznej (1993) obecnie powszechny jest proces 170 Rynek pracy kobiei w turystyce na wsi w świetle dotychczasowych badań stopniowego zajmowania przez kobiety tradycyjnie męskich ról w sferze układów produkcyjnych, jak i decyzyjno-kierowniczych. Zanika podział na określone obowiązki według kryterium płci, a następuje upodmiotowienie (empowerment) pracy kobiet w obrębie rodzinnych gospodarstw rolnych (Moreli, Brandth 2007). Współcześnie gospodarstwa rolne są prowadzone równoprawnie przez kobiety, jak również kobiety są partnerami współpracującymi w gospodarstwie z inną osobą (zazwyczaj z mężem lub partnerem) (Annes, Wright 2015; Raport z badania „Sytuacja kobiet ... 2012). W krajach rozwijających się jednak w większości przypadków wciąż uznawany jest tradycyjny podział pracy i obowiązków wykonywanych przez członków rodziny (w sektorze rolniczym wciąż utrzymuje się tradycyjny podział na prace męskie i żeńskie) (Sawicka 2009). Aktywność zawodowa kobiet w obrębie gospodarstwa domowego i rolnego przyczynia się do zmiany relacji władzy między kobietami i mężczyznami, wzmacnia skutki modernizacji rolnictwa, które przypisuje kobiety jedynie do sfery domowej. Rodzinne gospodarstwo agroturystyczne jako jednostka produkcyjna zaciera granicę między sferą domową i zawodową, pozwalając na wzajemne przenikanie się tych środowisk (Ali 2013), co powoduje umocnienie nowych wzorców kulturowych oraz pozycji członków. Zakończenie Zagadnienie feminizacji usług turystycznych i rynku pracy kobiet w turystyce stanowi przedmiot badań wielu nauk. Zakres zagadnień poruszanych w przytoczonej literaturze pozwala na rozpoznanie możliwości pracy kobiet na obszarach wiejskich, określenie motywów i przesłanek podejmowania aktywności zawodowej przez kobiety w turystyce, jak również możliwości i warunków pracy kobiet w turystyce. Podnoszone w publikacjach skutki aktywności zawodowej kobiet w turystyce mogą mieć charakter pozytywny i negatywny. Wiele badań podejmowało zagadnienie, w jaki sposób kobiety, ich rodziny oraz społeczności, w których żyją, doświadczają różnych oddziaływań (pozytywnych i negatywnych) związanych z pracą kobiet w turystyce. Wciąż jednak niewiele wiadomo o reakcji i nastawieniu wszystkich uczestników i zainteresowanych stron wobec pracy kobiet w turystyce. Potrzeba więcej badań ilościowych i jakościowych do oceny zmian ról społecznych, zmian układów rodzinnych i pracy kobiet w turystyce. W badaniach nad turystyką ten obszar stanowi więc unikalny problem - istnieje konieczność badań postawy wobec kobiet prowadzących własne przedsięwzięcia turystyczne. W Polsce te badania mogą być nad wyraz ciekawe z uwagi na to, iż wciąż można spotkać społeczności tradycyjne, w których układ ról członków rodzin i społeczności został ukształtowany tradycyjnie, oraz gdzie występuje kontrola społeczna utrzymująca układ sił i ról w niezmienionym stanie. 171 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Literatura Aitchison C.C., 2005, Feminist and gender perspectives in tourism studies. The social-cultural nexus of critical and cultural theories, Tourist Studies 5(3), 207-224. Acosta-Belén E„ Bose, C. E., 1990, From structural subordination to empowerment: women and development in third world contexts, Gender & Society, 4, 299-320. Adib A., Guerrier, Y., 2003, The interlocking of gender with nationality, race, ethnicity and class: The narratives of women in hotel work, Gender, Work and Organization, 10, 413-423. Akpinar N„ Talay I., Ceylan C„ Gunduz S., 2004, Rural women and agrotourism in the context of sustainable rural development: a case study from Turkey, Kluwer Journal Vol. 6, 473-486. Ali R„ 2014, Empowerment beyond resistance: cultural ways of negotiating power relations. Women’s Studies International Forum, 45,119-126. Alston, M., 1995, Women on the land, UNSW Press, Kensington. Andreson J.B., Dimon D„ 1999, Formal sector job growth and womens labor sector participation. The case of Mexico, The Quarterly Review of Economics and Finance, 39,169-191. Andriotis K„ 2002, Scale of hospitality firms and local economic development - evidence from Crete, Tourism Management 23, 333-341. Annes A., Wright W„ 2015, 'Creating a room of ones own: French farmwomen, agritourism and the pursuit of empowerment, Womens Studies International Forum, 53,1-11. Balcerzak-Paradowska B. (red.), 2001, Kobiety i mężczyźni na rynku pracy, rzeczywistość 1990-1999, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa. Balcerzak-Paradowska B. (red.), 2002, Praca kobiet w sektorze prywatnym. Szanse i bariery, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa. Barbieri C., Mshenga P.M., 2008, The role of the firm and owner characteristics on the performance of agritourism farms, Sociología Ruralis 48 (2), 166-183. Barthez A., 2005, Devenir agricultrice: A la frontière de la vie domestique et de la profession. Economie Rurale, 289-290, 30-43. Beedle J., Kline C., Cardenas D., Byrd E. T., Schneider P., 2016, An exploration of gendered systems theory on women-owned businesses in emerging tourism destinations: future directions, Journal of Tourism and Cultural Change, 11, 3,170-186. Biernat-Jarka A., Sawicka J., 1998, Zatrudnienie i bezrobocie wśród kobiet wiejskich, [w:] J. Sawicka (red.), Aktywizacja zawodowa kobiet wiejskich poprzez rozwój drobnej przedsiębiorczości, t. I, Społeczno-kulturowe i ekonomiczne uwarunkowania przedsiębiorczości kobiet, Fundacja Rozwój, SGGW, Warszawa. Bock B.B., Shortall S. (red.), 2006, Rural gender relations. Issues and case studies, Wallingford, CABI Publishing. Brandth B., 2002, Gender identity in European family farming: a literature review, Sociologia Ruralis 42 (3) 181-200. Brandth B., Haugen M. S„ 2006, Emotional work in host-guest relations. Examples from farm tourism. Paper no 2/06, presented at the Research Partners’ Meeting ‘Crossroads of tourism and work' in Kilpisjarvi, Finnish Lapland, 21-24 May 2006. Brandth B., Haugen M. S., 2007, Gendered work in family farm tourism, Journal of Comparative Family Studies, 38 (3), 379-393. 172 Rynek pracy kobiet w turystyce na wsi w świetle dotychczasowych badań Brandth B., Haugen M. S., 2010, Doing farm tourism: the intertwining practices of gender and work. Signs, Journal of Women in Culture and Society, 35 (2), 426-446. Brandth B., Haugen M. S., 2011, Farm diversification into tourism e implications for social identity?, Journal of Rural Studies, 27, 35-44. Bryant L, Pini В., 2009, Gender, class and rurality: Australian case studies, Journal of Rural Studies, 25, 48-57. Burrell J., Manfredi S., Rollin H., 1997, Equal opportunity for woman employees in the hospitality industry: a comparison between France, Italy, Spain and the UK, International Journal of Hospitality Management, 16 (2), 161-179. Busby G., Rendle S., 2000, The transition from tourism on farms to farm tourism, Tourism Management, 21 635-642. Caballe A., 1999, Farm tourism in Spain: a gender perspective, GeoJournal, 48, 245-252. Canoves G., Villarino M., Priestley G.K., Blanco A., 2004, Rural tourism in Spain: an analysis of recent evolution, Geoforum, 35 (6), 755-769. Chodkowska M., 1987, Konflikty ról rodzinnych kobiet wiejskich. Rozprawa Habilitacyjna Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Marii Curie-Sklodowskiej, Lublin. Cichowska J„ 2012, Rola kobiet w prowadzeniu usług agroturystycznych. Infrastruktura i ekologia terenów wiejskich, PAN, 3/IV/2012, PAN, Oddział w Krakowie, 155-166. Cole S„ 2007, Entrepreneurship and empowerment: considering the barriers - a case study from Indonesia, Turizam: znanstveno-strucni ćasopis, 55 (4), 461-473. Coleman L„ 2012, Woolf and feminist theory: Woolf ś feminism comes in waves, [w:] R. Bryony, L. Goldman (red.), Virginia Woolf in context, Cambridge University Press, Cambridge, 79-91. Cukier J., Wall G., 1993, Tourism employment: perspectives from Bali, Tourism Management, 11, 195-201. Dąbrowska M., 1996, Przemiany społeczno-ekonomiczne obszarów wiejskich pod wpływem turystyki, Turyzm, 6, (1), Wyd. Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Dernoi L. A., 1991, About rural and farm tourism, Tourism Recreation Research 16 (1), 3-6. Diagnoza Sytuacji Kobiet na Rynku Pracy w Polsce, System Aktywizacji Zawodowej Kobiet - „Kobieta Pracująca...“, 2006, Europejski Fundusz Społeczny/ASM Centrum Badań i Analiz Rynku, Kutno. http://www.asm-poland.com.pl/kobietapracujaca/Raporty/Diagnoza_sytuacji_kobiet_na_ryn-ku_pracy-Badanie_Opinii_Publicznej.pdf, (dostęp: 11.03.2010). Długokęcka M., Sawicka J., 1998, Agroturystyka jako przejaw przedsiębiorczości kobiet w poszukiwaniu dodatkowych źródeł dochodów, [w:] M. Jeznach (red.), 1998, Przedsiębiorczość kobiet na wsi ze szczególnym uwzględnieniem agroturystyki, SCRIPT, Warszawa. Doherty L., Manfredi S., 2001, Womens employment in Italian and UK hotels, International Journal of Hospitality Management, 20,61-76. Duffy L. N.. Kline C. S., Mowatt R. A., Charles Chancellor H., 2015, Women in tourism: shifting gender ideology in the DR, Annals of Tourism Research, 52, 72-86. Działanie 311 „Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej“ - informacja o rezultatach wdrażania w latach 2007-2009, 2009, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa. Garcia-Ramon M.D., Canoves G., Valdovinos N., 1995, Farm tourism, gender and the environment in Spain, Annals of Tourism Research, 22 (2), 267-282. Gasson R., 1980, Role of farm women in England, Sociologica Ruralis, 20,165-180 . 173 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Getz D., Carlsen J., 2000, Characteristics and goals of family and owner-operated business in the rural tourism industry and hospitality sectors, Tourism Management, 21 (6), 547-560. Getz D., Carlsen J., 2005, Family business in tourism. State of the art, Annals of Tourism Research, 32(1), 117-128. Ghodsee K., 2003, State support in the market: women and tourism employment in post-socialist Bulgaria, International Journal of Politics, Culture and Society, 16 (3), 465-482. Gidarakou I., 1999, Young women' attitudes towards agriculture and woman’s' new roles in the Greek countryside: a first approach, Tourism Management, 15 (2), 147-158. Gidarakou I., Dimopoulou E., Lagogianni O., Sotiropoulou S., 2008, Young women and agriculture -the cases of active young women farmers in West Macedonia, Greece, Regional Analysis and Policy Contributions to Economics, 355-374. Global Report on Women in Tourism 2010 Preliminary Findings, 2011, World Tourism Organization (UNWTO) and the United Nations Entity for Gender Equality and the Employment of Women (UN Women), Spain/New York Guerrier Y., Adib A., 2004, Gendered identities in the work of overseas tour reps. Gender, Work and Organization, 11 (3). Gutkowska K., 1998, Zagadnienie przedsiębiorczości na wsi w teoretycznych koncepcjach przystosowania gospodarstw domowych do zmian makroekonomicznych, [w:] J. Sawicka (red.), Aktywizacja zawodowa kobiet wiejskich poprzez rozwój drobnej przedsiębiorczości, t. I, Społeczno-kulturowe i ekonomiczne uwarunkowania przedsiębiorczości kobiet, Fundacja Rozwój, SGGW, Warszawa. Gutkowska K„ 2000a, Socjologiczne uwarunkowania planowania promocji i rozwoju agroturystyki, [w:J U. Świetlikowska, Agroturystyka, Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa (FAPA), Warszawa. Gutkowska K„ 2000b, Wybrane problemy rodzin wiejskich w Polsce, Wyd. SGGW, Warszawa. Gutkowska K., Żelazna K., 1998, Przedsiębiorczość na wsi - motywy, uwarunkowania, bariery, [w:] M. Jeznach, (red.), Przedsiębiorczość kobiet na wsi ze szczególnym uwzględnieniem agroturystyki, SCRIPT, Warszawa. Hampton M.P., 2005, Heritage, local communities and economic development, Annals of Tourism Research, 32 (3), 735-759. Hansson H., Ferguson R., Olofsson Ch., Rantamaki-Lahtinen L, 2013, Farmers’ motives for diversifying their farm business - the influence offamily, Journal of Rural Studies, 32, 240-250. Harvey M.J., Hunt J., Harris Jr. Ch. C., 1995, Gender and community tourism dependence level, Annals of Tourism Research, 22 (2), 349-366. Haynes G.W., Rowe B.R., Walker R., Hong G.S., 2000, The differences in financial structure between women- and men-owned family businesses, Journal of Family and Economic Issues, 21(3), 209-226. Hei-Lin Chu K., Murrmann S.K., 2006, Development and validation of the hospitality emotional labor scale. Tourism Management, 27, 1181-1191 Higgins-Desbiolles F., 2006, More than an industry: the forgotten power of tourism as a social force, Tourism Management, 27 (6), 1192-1208. Hjalager A.M., 1996, Agricultural diversification into tourism. Evidence of an European Community Development program, Tourism Management, 17 (2), 103-111. Ilbery B., Bowler I., Clark G., Crockett A., Shaw A., 1998, Farm-based tourism as an alternative farm enterprise: a case study from the Northern Pennines, England, Regional Studies, 32 (4), 355-364. 174 Rynek pracy kobiet w turystyce na wsi w świetle dotychczasowych badań Jachimowicz E., Krzyżanowska K., 2004, Pozarolnicze funkcje gospodarstwa rolniczego na przykładzie jego działalności agroturystycznej, Wyd. SGGW, Warszawa. Jaworski A., Lawson S„ 2005, Discourse of Polish agritourism: global, local, pragmatic, [w:J A. Jaworski, A. Pritchard (red.), Discourse, communication, and tourism, Channel View Publications, Clevedon, 123-149. Jennings G., Stehlik D., 1999, The innovators are women: the development of farm tourism in Central Queensland, Australia, [w:] Conference proceedings of the 1999 annual ISTTE conference. One world, one community, one mission. 123-149. Kinnaird V., Hall D., 1996, Understanding tourism processes: a gender-aware framework, Tourism Management, 17 (2), 95-102. Kinnaird V., Kothari U., Hall D., 1994, Tourism: gender perspectives, [w:] V. Kinnaird, D. Hall (red.), Tourism: A gender analysis, Wiley, Nowy Jork, 1-34. Kousis M., 1989, Tourism and the family in a rural Cretan community. Annals of Tourism Research, 16,318-332. Kowalczuk I., 1998, Oferta usługowa polskiej wsi, [w:] M. Jeznach (red.), Przedsiębiorczość kobiet na wsi ze szczególnym uwzględnieniem agroturystyki, SCRIPT, Warszawa. Kowalczyk A., 2000, Geografia turyzmu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Krzyszkowski J., 2008, Wprowadzenie, [w:] J. Krzyszkowski (red.), Diagnoza sytuacji społeczno-zawodowej kobiet wiejskich w Polsce, Ministerstwo Pracy i Polityki Społeczne), Warszawa. Krzyżanowska K., 2014, Sytuacja kobiet na obszarach wiejskich i ich udział w rynku pracy, Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych, 1, 55-67. Kurek W., 1990, Wpływ turystyki na przemiany społeczno-ekonomiczne obszarów wiejskich polskich Karpat, Rozprawy Habilitacyjne Uniwersytetu Jagiellońskiego, 194, Kraków. Legienis H„ 2003, Możliwości wzrostu zatrudnienia w wyniku rozwijania przedsiębiorczości i infrastruktury na obszarach wiejskich w biznesie turystycznym, [w:] Z. Kryński, E. Kmita-Dziasek (red.), Turystyka wiejska a rozwój i współpraca regionów, Materiały Sesji Naukowej zorganizowanej w ramach XI Ogólnopolskiego Sympozjum Agroturystycznego, Prace Naukowo-Dydaktyczne PWSZ w Krośnie, 15, Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie, Oddział w Krakowie, Podkarpackie Stowarzyszenie Agroturystyczne „Gospodarstwa Gościnne”, Krosno. Leheny D„ 1995, A political economy of Asian sex tourism. Annals of Tourism Research, 22 (2), 367-384. Leontido L., 1994, Gender dimensions of tourism in Greece: employment, sub-cultures and restructuring, [w:] V. Kinnaird, D. Hall (red.), Tourism: a gender analysis, Wiley, Nowy Jork, 74-105. Little, J., 1997, Employment marginality and womens self-identity, [w:] P. Cloke, J. Little, (red.), Contested countryside cultures, Routledge, London, 138-157. Loureiro M.L., Jervell A.M., 2005, Farmers’ participation decisions regarding agrotourism activities in Norway, Tourism Economics, 11 (3), 453-469. Manwa H., 2008, Enhancing participation of women in tourism, [w:] G. Moscardo (red.), Building community capacity for tourism development, CABI, Oxfordshire, 116-122. McGehee N.G., Kim K„ Jennings G. R„ 2007, Gender and motivation for agri-tourism entrepreneurship, Tourism Management, 28 (1), 280-289. McKenzie-Gentry K., 2007, Belizean women and tourism work: opportunity or impediment? Annals of Tourism Research, 34 (2), 477-496. 175 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Michalska S., 2013, Tradycje i nowe role kobiet wiejskich, „Wieś i Rolnictwo”, 2, 124-139. Mulvaney R.H., O' Neil J. W., Cleveland J.N., Crouter A.C., 2007, A model of work-family dynamics of hotel managers. Annals of Tourism Research, 34 (1), 66-87. Munoz, L. G., Perez, P. F„ 2007, Female entrepreneurship in Spain during the nineteenth and twentieth century, Business History Review, 81 (3), 495-515. Ng C.W., Pine R., 2003, Women and men in hotel management in Hong Kong: perceptions of gender and career development issues. Hospitality Management, 22, 85-102. Nilsson P.A., 2002, Staying on farms. An ideological background, Annals of Tourism Research, 29 (1), 7-24. Petrzelka P., Krannich S.R., Brehm J.,Trentelmann C.K., 2005, Rural tourism and gendered nuances, Annals of Tourism Research, 32 (4), 1121-1137. Poczta W., Przezbórska L„ 2002, Zróżnicowanie regionalne rozwoju pozarolniczej aktywności gospodarczej na terenach wiejskich (ze szczególnym uwzględnieniem agroturystyki i turystyki wiejskiej), [w:] W. Poczta, F. Wysocki (red.), Zróżnicowanie regionalne gospodarki żywnościowej w Polsce w procesie integracji z Unią Europejską, Wyd. AR w Poznaniu, 475-488. Przecławski K., 1979, Socjologiczne problemy turystyki, Warszawa. Przecławski K„ 1992, Rola turystyki w przemianach społecznych i kulturowych końca XX wieku, Problemy Turystyki, 3, 57, 101-109. Purcell K., 1996, The relationship between career and job opportunities: womens employment in the hospitality industry as a microcosm of womens employment, Women in Management Review, 11 (5), 17-24. Radel C., 2011, Becoming farmers: Opening spaces for womens resource control in Calakmul, Mexico, Latin American Research Review, 46 (2), 29-54. Raport z badania „Sytuacja kobiet w rolnictwie i na obszarach wiejskich. Specyfika, standardy, parytety i oczekiwania”, 2012, Konsorcjum Badawcze FOCUS GROUP, Centrum Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Sp. z O.O., Szczecin. Roberts L„ 2002, Farm tourism - its contribution to the economic sustainability of Europe’s countryside, [w:] R. Harris, T. Griffin, P. Williams (red.), Sustainable tourism: a global perspective, Elsevier Butterworth-Heinemann, Oxford, 195-208. Sawicka J., 2005, Rola kobiety w aktywizacji i wielofunkcyjnym rozwoju obszarów wiejskich, Wyd. SGGW, Warszawa. Sawicka J., 2009, Sytuacja kobiet wiejskich na rynku pracy i w rolnictwie, [w:] Raport Kongres Kobiet Polskich 2009. Kobiety dla Polski. Polska dla kobiet (20 lat transformacji 1989-2009). Publikacja współfinansowana jest ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, Wyd. Fundacja Feminoteka, Warszawa, 24-34. Scheyvens R., 2000, Promoting womens empowerment through involvement in ecotourism: Experiences from the third world, Journal of Sustainable Tourism, 8 (3), 232-246. Seręga Z., 1993, Czynniki rozwoju lokalnego: studium socjologiczne wybranych społeczności wiejskich. Rozprawy Habilitacyjne Uniwersytetu Jagiellońskiego, 265, Kraków. Sharpley R., Vass A., 2006, Tourism, farming and diversification: an attitudinal study. Tourism Management, 27. Shortall S., 1999, Women and farming. Property and power, Basingstoke: Macmillan. 176 Rynek pracy kobiet w turystyce na wsi w świetle dotychczasowych badań Tchórzewska E., 1998, Kobieta w kręgu aksjologii biznesu, [w:] J. Sawicka (red.), Aktywizacja zawodowa kobiet wiejskich poprzez rozwój drobnej przedsiębiorczości, 1.1, Społeczno-kulturowe i ekonomiczne uwarunkowania przedsiębiorczości kobiet. Fundacja Rozwój, SGGW, Warszawa. Tigges, L.M., Ziebarth, A., Farnham, J., 1998, Social relationships in locality and livelihood: the embeddedness of rural economic restructuring, Journal of Rural Studies, 14 (2), 203-2019. Timothy D.J., 2001, Gender relations in tourism: revisiting patriarchy and underdevelopment, [w:] Y. Apostolopoulos, S. Sönmez, D. Timothy (red.), Women as producers and consumers of tourism in developing regions, Westport, CT: Praeger Publishers, 235-248. Tryfan B., 1995a, Kobieta wiejska i rodzina wobec zmian systemowych, [w:] J. Sawicka (red.), Kobieta wiejska w Polsce, Wyd. Jardan, Warszawa. Tryfan B., 1995b, Miejsce kobiet wiejskich w rozwoju przedsiębiorczości na wsi, [w:] K. Duszkow-ska-Malysz (red. nauk.), Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich. W stronę wsi wielofunkcyjnej, IRWiR PAN, Warszawa. Tucker H, 2007, Undoing shame: tourism and women's work in Turkey, Journal of Tourism and Cultural Change, 5 (2), 87-105. Tucker H„ Boonabaana B„ 2012, A critical analysis of tourism, gender and poverty reduction. Journal of Sustainable Tourism, 20 (3), 437-455. Tyran E., 2005a, Podstawy agroturystyki, [w:] J. Musiał, J. Zdebski, К. Kosiniak-Kamysz (red.), Agroturystyka i usługi towarzyszące. Publikacja przygotowana w ramach projektu SAPARD, Małopolskie Stow. Doradztwa Roln. zs. w Akademii Rolniczej w Krakowie. Walker S„ Valaoras G„ Gurung D., Godde P„ 2001, Women and mountain tourism. Redefining the boundaries ofpolicy and practice, [w:] Y. Apostolopoulos, S. Sönmez, D. J Timothy, (red.), Women as producers and consumers of tourism in developing regions, Praeger., Westport, 211-234. Whatmore, S., 1991. Farming women: gender, work and family enterprise, Macmillan, Houndmills. Wilkinson P. E, Pratiwi W, 1995, Gender and tourism in an Indonesian village, Annals of Tourism Research, 22 (2), 283-299. Wright W, Annes A., 2014, Farm women and agritourism: representing a new rurality, Sociología Ruralis, 54 (4), 477-499. Wrzochalska A.,2010, Kobiety kierujące gospodarstwami rolnymi, IERiGŻ-PIB, Warszawa. Żelazna K., 1993, Społeczno-ekonomiczne warunkowania pracy kobiety w wiejskim gospodarstwie domowym, Wyd. SGGW, Warszawa. Żelazna K., Mikuta B., 2004, Organizacja ruchu turystycznego na wsi, Format-AB, Warszawa. The female labour market in tourism on rural areas in the light of current research Abstract: The feminisation of labour market in general, and the feminisation of tourism services in particular have been studied from multi-disciplinary perspectives: by researchers in sociology, psychology, anthropology and gender studies, as well as in geography and tourism. These studies focus on the motivations and reasons for women’s employment in tourism, the opportunities and working conditions they face, and the broader relationships with family, neighborhood and community. 177 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa The impacts of womens employment in tourism can be complex - beyond only positive or only negative. Rural tourism in this regard could be treated as a branch of tourism. Much of the current literature, however, conveys a rather stereotypical image of women employment in rural tourism: pointing to tourism as low-skill activity, providing low income, associated with house-keeping services and with rather limited career opportunities. On the other hand, many studies demonstrate that the income from rural tourism generated by women can become the main source of income for households, particularly in developing countries. This paper provides an overview and analysis of the existing literature on women’s employment in tourism and the opportunities and possibilities it creates for female employment particularly in rural areas. Keywords', tourism, rural areas, the female labour market, feminization of tourist services. 178 Robert Pawlusiński Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Ekonomia współdzielenia -istota zjawiska oraz wyzwania dla sektora turystyki w miastach Zarys treści: W artykule podjęto problematykę ekonomii współdzielenia oraz jej powiązań ze sferą turystyki. W części pierwszej została omówiona ewolucja i zakres przedmiotowy tej koncepcji. W części drugiej przedstawiono rzeczywiste i potencjalne obszary zastosowania ekonomii współdzielenia na rynku turystycznym. Na przykładzie Airbnb omówiono rozwój tego zjawiska w sektorze usług noclegowych. Trzecią część pracy poświęcono wyzwaniom, jakie stoją przed podmiotami sektora turystyki w miastach oraz władzami miejskimi w związku z coraz powszechniejszym zastosowaniem idei współdzielenia w gospodarce miejskiej. Słowa kluczowe: ekonomia współdzielenia, biznes turystyczny, turystyka w mieście. Wprowadzenie Mianem ekonomii współdzielenia określa się koncepcję społeczno-gospodarczą zbudowaną wokół idei wspólnego dostępu do zasobów materialnych i niematerialnych pozostających w dyspozycji ludzi (Zgiep 2014). Stanowi ona alternatywny wobec klasycznej ekonomii model rozwojowy, w którym konsumpcję postrzega się nie w związku z posiadaniem dobra czy usługi na własność, ale poprzez możliwość ich współużytkowania z innymi ludźmi (por. Belk 2010; Botsman, Rogers 2010; Stephany 2015). U podstaw ekonomii współdzielenia leży przekonanie, że wspólne użytkowanie zasobów jest właściwą drogą do gospodarowania ograniczonymi zasobami i służy wdrażaniu w praktyce idei zrównoważonego rozwoju. Relacje i mechanizmy typowe wcześniej dla powiązań rodzinnych Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa i kręgu bliskich znajomych stały się wytyczną do tworzenia nowych modeli biznesowych, umożliwiających wymianę zasobów pomiędzy konsumentami na znaczną skalę. O upowszechnieniu idei współdzielenia na rynku zadecydował szeroki dostęp do Internetu, pojawienie się mobilnych urządzeń komunikacyjnych oraz rozwój mediów spo-łecznościowych, które umożliwiły ludziom komunikowanie się, wymianę idei i zasobów (por. Mitręga-Niestrój 2014). Przyczyn rosnącej popularności idei współdzielenia należy doszukiwać się także w globalnych zmianach w sferze postaw społecznych, w tym w coraz powszechniejszej krytyce nadmiernej konsumpcji, dla której alternatywą staje się trend związany z ograniczaniem konsumpcji i upraszczaniem stylu życia (Rudawska 2016). Jak zauważają T. Skalska i in. (2016), dzisiejszy konsument zaczął skupiać się na funkcji produktu, bez konieczności posiadania go na własność. W ciągu krótkiego czasu idea współdzielenia znalazła „przełożenie” na rynek turystyczny. Pojawiły się nowe mechanizmy wymiany, które zakładały nawiązywanie relacji bezpośrednio między konsumentami, z pominięciem pośrednika. Szczególnie szybko rozwinęło się to w miastach, gdzie volumen wolnych zasobów możliwych do oddania w użytkowanie jest największy, a mieszkańcy dość szybko stali się mikroprzedsiębiorcami, oferując swój majątek rzeczowy i usługi nowym grupom nabywców. W efekcie zrodziło to dwubiegunowy model rynkowy w turystyce, z silną konkurencją ze strony mieszkańców w stosunku do tradycyjnych przedsiębiorstw funkcjonujących w różnych sektorach turystyki, w tym szczególnie dla sektora noclegowego. Celem artykułu jest przedstawienie istoty zjawiska ekonomii współdzielenia oraz wskazanie najważniejszych problemów związanych z oddziaływaniem tej idei na funkcjonowanie gospodarki turystycznej w miastach. Pojęcie ekonomii współdzielenia W literaturze przedmiotu nie ma jednej, powszechnie akceptowanej definicji ekonomii współdzielenia, jak i również zgodności co do nazwy samego zjawiska. Jest to w dużej mierze następstwem dynamicznego rozwoju tej dziedziny życia w ostatnich latach i związanego z tym ciągłego rozszerzania zakresu pojęciowego koncepcji. Na kwestie współdzielenia jako pierwsi zwrócili uwagę M. Felson i J.L. Spaeth (1978). Zjawisko to określili oni mianem konsumpcji kolaboratywnej, dostrzegając jej przejawy w codziennych relacjach rodzinnych oraz powiązaniach bliskich znajomych, którzy poprzez współużytkowanie rozwiązywali kwestie ograniczonego dostępu do zasobów (por. Rudawska 2016). Sam termin - ekonomia współdzielenia (sharing economy) pojawił się później, w 2008 r., w pracy L. Lessig pt. Remix: Making Art And Commerce Thrive in the Hybrid Economy. Autorka przedstawiła ekonomię współdzielenia jako nową ideę ekonomiczną, w której w procesie wymiany zamiast pieniędzy oferowane są korzyści natury społecznej. Według L. Lessig (2008) typowymi działaniami dla ekonomii współdzielenia są: bezpłatne użyczanie dóbr, przekazywanie informacji, współtworzenie idei, udostępnianie czasu wolnego, a najtrafniejszym przykładem zmaterializowania tej idei jest Wikipedia. Społeczne podejście do idei współdzielenia sprawiło, że przez długi czas zagadnienie to rozpatrywano w kontekście przedsiębiorczości społecznej (Skalska i in. 2016). Wraz z rozwojem technologii 180 Ekonomia współdzielenia - istota zjawiska oraz wyzwania dla sektora turystyki w miastach komunikacyjnych oraz masowym pojawieniem się start-upów ekonomia współdzielenia przestała być kojarzona jedynie z działalnością typu non-profit, a coraz większym zainteresowaniem cieszył się biznesowy wymiar tego zjawiska i zachodzące w następstwie jego rozwoju przemiany na rynku. Współcześnie zakres przedmiotowy zastosowań koncepcji współdzielenia jest bardzo szeroki. Obejmuje on nie tylko zagadnienia udostępniania wolnych zasobów materialnych przez ludzi, ale także wymianę w zakresie wytwórczości, finansowania projektów (crowdfunding), pomocy publicznej, edukacji i informacji (por. Zgiep 2014). Według R. Botsman (2013) ten złożony układ powiązań i wielość obszarów wdrażania koncepcji zrodził konieczność redefinicji zjawiska. W literaturze coraz powszechniejszą akceptację zyskuje nowy termin - ekonomia współpracy (collaborative economy), pod którym kry-je się całokształt współpracy różnych podmiotów z wykorzystaniem platform internetowych. Przyjmuje się, że ekonomia współpracy może być realizowana w różnych modelach biznesowych: pomiędzy przedsiębiorcami (B2B: business to business), pomiędzy przedsiębiorstwem a konsumentem (B2C: business to customer) oraz pomiędzy konsumentami (C2C: customer to customer). Znacznie węziej jest natomiast ujmowana ekonomia współdzielenia, którą R. Botsman (2013) rozumie jako system opierający się na tym, że ludzie poprzez aplikacje i serwisy udostępniają dobrowolnie innym członkom wirtualnej społeczności swoje niewykorzystane zasoby, odpłatnie lub nieodpłatnie, a w zamian otrzymują to, czego potrzebują. Zaletą tego systemu jest to, że umożliwia on alternatywny sposób dotarcia przez ludzi do niezbędnych dla nich zasobów, które często są oferowane po niższych cenach lub w bardziej korzystnej relacji ceny do zasobu, niż czynią to przedsiębiorcy. W zakres tak rozumianej ekonomii współdzielenia nie wchodzą działania polegające na odsprzedaży zbędnych zasobów innym osobom poprzez platformy internetowe (np. poprzez eBay) oraz na czasowym pozyskiwaniu dobra do użytkowania bez prawa własności do niego od podmiotów specjalizujących się w tym zakresie (np. usługa rent a car, leasing). Sprawą budzącą wiele kontrowersji jest moment, w którym udostępnianie dóbr staje się elementem specjalizacji zawodowej i powinno być wyłączone z zakresu pojęciowego ekonomii współdzielenia - czy dotyczy to tylko przedsiębiorstw działających na dużą skalę, czy również każdego pojedynczego człowieka, który zakupił dane dobro specjalnie w celu jego dalszego udostępniania innym ludziom i pobierania opłat z tym związanych. Przedmiotem wymiany w ramach ekonomii współdzielenia mogą być wszystkie zasoby, zarówno te o charakterze materialnym, jak i zasoby ludzkie. Do najczęściej udostępnianych do wymiany zasobów materialnych należą: całe mieszkania czy wolna przestrzeń w mieszkaniu, garaże, przestrzeń magazynowa, narzędzia, środki transportu, płody rolne i inne artykuły żywieniowe przygotowane we własnym gospodarstwie domowym, artykuły odzieżowe i inne. Natomiast w przypadku zasobów związanych bezpośrednio z człowiekiem należy wymienić tutaj przede wszystkim: umiejętność wykonywania określonych prac (porady), samo wykonanie na rzecz innej osoby określonych prac, możliwość wspólnego spędzenia czasu, np. w podróży, możliwość zaoferowania wolnego czasu do wykorzystania przez inną osobę (np. w zakresie wspólnej opieki nad dziećmi, zwierzętami). Przedmiotem wymiany mogą być także środki finansowe. 181 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Ekonomia współdzielenia w turystyce Pierwsze praktyczne próby zastosowania ekonomii współdzielenia w turystyce pojawiły się już na przełomie XX i XXI w. wraz z rosnącym dostępem do Internetu. Początkowo tworzone były strony internetowe, głównie przez pasjonatów w celu umożliwienia darmowego (lub przynajmniej znacznie tańszego) podróżowania. Później pojawiły się przedsięwzięcia typu profit, które przyjęły formę rozbudowanych platform internetowych dostosowanych do potrzeb różnych grup użytkowników. Za umożliwienie wymiany pomiędzy ludźmi wprowadzono opłaty - prowizję od wartości transakcji lub opłatę członkowską. Większość nowych rozwiązań inicjowana była na rynku amerykańskim, skąd szybko rozprzestrzeniała się na inne rynki w ujęciu geograficznym. Każde z tych przedsięwzięć cechowało się wysokim stopniem innowacyjności, usprawniając proces wymiany peer to peer, nie tylko co do rozwiązań technologicznych (np. aplikacje na smartfony czy galanterię elektroniczną), ale również nowych użyteczności oraz bezpieczeństwa użytkowników platformy. W efekcie powstało wiele form i struktur o różnych koncepcjach funkcjonowania, kierowanych do różnych segmentów rynku w ujęciu produktowym i geograficznym. Fundamentalne znaczenie dla powodzenia przedsięwzięć bazujących na idei współdzielenia mają sami użytkownicy portali internetowych. Tworzą oni swoistą społeczność skupioną wokół konkretnej idei, utrzymującą kontakty między sobą za pośrednictwem Internetu czy mediów społecznościowych, wymieniającą informacje na temat dostępnych zasobów oraz opiniującą każdą z opcji (ofert) dostępnych poprzez portal. Opinie użytkowników zamieszczane na portalu w pewnym sensie pełnią funkcję kontroli jakości usług. Użytkownicy systemu stają się narzędziem promocji portalu, co w dobie mediów społecznościowych zapewnia stosunkowo łatwą możliwość zaistnienia efektu kuli śniegowej. Największe portale internetowe skupiają obecnie po kilkanaście milionów członków. Za jeden z pierwszych przejawów współczesnej ekonomii współdzielenia w e-turysty-ce można uznać couchsurfing. Ruch ten zainicjowało utworzenie strony internetowej, na której osoby prywatne mogły zamieszczać informacje o możliwości zaoferowania bezpłatnego noclegu we własnym mieszkaniu innym osobom. Każdy z zarejestrowanych użytkowników otrzymywał status członka (uczestnika systemu couchsurfing}, który z jednej strony był oferentem zakwaterowania, a z drugiej mógł korzystać z ofert udostępnionych przez innych. Serwis nie zakładał konieczności wzajemnej wymiany, status użytkownika zapewniał możliwość korzystania z ofert innych osób. Zakres oferowanej gościny mógł obejmować nie tylko nocleg, ale także opiekę w czasie pobytu (np. oprowadzanie po mieście, transfer z lotniska), wspólne uczestnictwo w wydarzeniach kulturalnych i in. Istotą całego ruchu była nowa społeczność - tzw. couchsurferów, która obok zaspokojenia podstawowych potrzeb związanych z noclegiem, zapewniała także szerokie korzyści natury społecznej, jak możliwość poznania nowych osób i ich zwyczajów, spotkanie nowych kultur itd. Couchsurfing narodził się w 2003 r. jako przedsięwzięcie non-profit, w 2011 r. został przekształcony w działalność o charakterze dochodowym. Obecnie jego użytkownikami jest 14 min osób, którzy oferują zakwaterowanie w ponad 200 tys. miejsc na świecie. Portal pobiera opłatę roczną za dostęp do ofert innych użytkowników, sama rejestracja jest bezpłatna. 182 Ekonomia współdzielenia - istota zjawiska oraz wyzwania dla sektora turystyki w miastach Impulsem wyzwalającym szeroki ruch poparcia ekonomii współdzielenia w turystyce okazał się paradoksalnie kryzys gospodarczy z 2008 r., który zmusił ludzi na całym świecie do poszukiwania alternatywnych sposobów zaspokojenia potrzeb, a także zwrócenia uwagi na nowe sposoby pozyskania dochodów zasilających budżet domowy. Turyści zaczęli poszukiwać tańszych ofert pobytowych, a właściciele nieruchomości zaczęli dostrzegać w turystach potencjalne źródło dochodów. Bariera związana z obawami przed goszczeniem w swoim domu obcych została częściowo przełamana potencjalnymi korzyściami ekonomicznymi. Zbiegło się to z ogólnymi zmianami w sferze popytu turystycznego, przejawiającymi się m.in. w odejściu od turystyki typu 3 x S (sea, sun, sand) na rzecz 3 x E (excitement, entertainment, education). Alternatywny model turystyki zakłada odejście od masowości, komercjalizacji turystyki w kierunku indywidualizacji podróży. Przedmiotem zainteresowania turystów stał się produkt dostosowany do potrzeb klienta (tzw. szyty na miarę), przygotowywany w kontakcie z jego wytwórcą (por. idea prosumeryzmu; Niezgoda 2014). Coraz bardziej preferowanym rozwiązaniem, szczególnie wśród młodych ludzi, jest organizowanie podróży na własną rękę. Wszystko to istotnie sprzyja rozwiązaniom proponowanym przez ekonomię współdzielenia. Współcześnie koncepcja ekonomii współdzielenia znajduje zastosowanie w większości sektorów rynku turystycznego, przy czym najwięcej tego typu rozwiązań dotyczy sektora noclegowego i transportowego. Do najpopularniejszych rozwiązań bazujących na idei współdzielenia, a odnoszących się do sfery turystyki zalicza się (por. Majchrzak 2016): - short-term rental - krótkoterminowy wynajem domów, mieszkań, pokoi przez ich właścicieli zainteresowanym osobom za pośrednictwem platform internetowych; przykładami takich rozwiązań są: wspomniany już CouchSurfing, platformy: Airbnb (omówiona w dalszej części pracy), HomeAway, HouseTrip czy Onefinestay; - home swapping - krótkookresowa wymiana domów pomiędzy ich właścicielami; idea ta została spopularyzowana m.in. w filmie Holiday z 2006 r.; rozwiązania z tego zakresu oferują m.in. platformy: HomeExchange (jedna z najstarszych platform wymiany domów, założona w 1992 r., dysponuje ponad 60 tys. ofert w 150 krajach), Love Home Swap; - ridesharing - alternatywny sposób przewozu osób, w którym posiadacze samochodów oferują przewóz innym osobom, zarówno na krótkich dystansach (np. w obrębie miast), jak i na dłuższych (pomiędzy miejscowościami); do najbardziej znanych platform z tego zakresu należą Uber (głównie w miastach; alternatywa dla taksówek); BlaBlaCar; GoCar Share (na dłuższych trasach); - meal-sharing - alternatywny sposób zaspokajania potrzeb żywieniowych, polegający na możliwość konsumpcji posiłków sporządzanych przez prywatne osoby w ich domach; np. Eatwith.com; Localseat.com - local-guiding - alternatywny sposób zwiedzania miejscowości, polegający na skorzystaniu z usług przedstawicieli miejscowej społeczności w zakresie przewodnictwa turystycznego; np. SpottedbyLocals, Trip4real, Vayable; - equipment sharing - możliwość wypożyczenia sprzętu turystycznego niezbędnego do odbycia podróży, np. sprzętu kempingowego; Rentoit; - parking sharing - możliwość wynajęcia prywatnego miejsca na parkingu w danej lokali- zacji innej osobie, w tym turystom; ParkingPanda. 183 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Zakres potencjalnych zastosowań idei współdzielenia z punktu widzenia obsługi turystów jest praktycznie nieograniczony. Wiąże się to ze specyfiką popytu turystycznego, który ma charakter kompleksowy i generuje zapotrzebowanie na obszarach recepcyjnych nie tylko na usługi typowo turystyczne, lecz także na wachlarz dóbr i usług związanych z zaspokojeniem podstawowych potrzeb bytowych turystów. W przyszłości można spodziewać się, że portale skierowane obecnie do mieszkańców włączą się w obsługę turystów. Ciekawym przykładem jest portal Flightcar, który zajmuje się wynajmem turystom samochodów pozostawionych na lotnisku przez mieszkańców wyjeżdżających w podróż. Uwzględniając mechanizmy powiązań na rynku, można wyróżnić dwa modele przedsięwzięć typu peer to peer w turystyce. Pierwszy z nich zakłada całkowicie niedochodowy charakter działalności. W tym przypadku źródłem utrzymania portalu są środki pozyskane od donatorów, którymi mogą być także jego użytkownicy - zawsze jednak na zasadzie dobrowolności. Portal służy wymianie informacji pomiędzy osobami posiadającymi dany zasób a innymi osobami, które zamierzają z tego zasobu skorzystać. Relacje pomiędzy konsumentami w tym modelu mogą mieć charakter nieodpłatny lub odpłatny, dopuszczalnym rozwiązaniem jest także wymiana barterowa. Drugi model ma charakter typowo biznesowy i zakłada konieczność ponoszenia opłat przez jego użytkowników. Mogą to być opłaty rejestracyjne, opłaty prowizyjne i inne, które stanowią dochód podmiotu zarządzającego portalem internetowym. Opłaty są uiszczane zarówno przez oferenta, jak i nabywcę. W obu modelach platformy internetowe pośredniczą jedynie w kontaktach pomiędzy konsumentami, a nie są stronami transakcji, tym samym nie ponoszą praktycznie żadnej odpowiedzialności za kwestię standardu i jakości oferowanych usług czy dóbr. Stanowi to jeden z podstawowych zarzutów wobec ich działalności, kierowanych przez przedstawicieli sektora turystycznego wobec przedsięwzięć typu share w turystyce. Konsekwencje dla sektora turystyki w miastach -przykład działalności Airbnb.com Dla zobrazowania relacji pomiędzy ekonomią współdzielenia a sektorem turystyki w miastach posłuży przykład amerykańskiej firmy Airbnb, która w przeciągu ośmiu lat od momentu powstania w 2008 r. stała się światowym liderem w zakresie wynajmu mieszkań i pokoi w systemie peer to peer. Według oficjalnych danych Airbnb na portalu zarejestrowanych jest ponad 3 min ofert, z ponad 65 tys. miejsc w 191 krajach. Największą bazą lokali do wynajmu Airbnb dysponuje (stan na styczeń 2017 r.) w Londynie (48 tys. obiektów), Paryżu (46 tys. obiektów), Nowym Jorku (35 tys.), Rio de Janeiro (30 tys.), Rzymie (24 tys.), Sydney (23 tys.) i Los Angeles (15 tys.). Od początku działalności z usług portalu skorzystało ponad 150 min osób, wynajmując prywatne mieszkania lub ich części. Airbnb największą popularność osiągnął w Ameryce Północnej (głównie USA - ojczyzna Airbnb), Europie i Australii. W Europie najwięcej noclegów za pośrednictwem systemu wynajmuje się (według kolejności): we Francji, Włoszech, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii, Niemczech i Portugalii. Najczęściej z usług portalu korzystają klienci z USA (głównie 184 Ekonomia współdzielenia - istota zjawiska oraz wyzwania dla sektora turystyki w miastach podróże krajowe), Francji, Wielkiej Brytanii, Niemczech, Australii, Kanady, Chin, Hiszpanii, Włoch oraz Holandii. Z danych Airbnb wynika, że uczestnicy systemu cechują się szczególnymi preferencjami nabywczymi. Według Airbnb 86% ogółu użytkowników deklaruje, że w czasie pobytu w odwiedzanym miejscu chce uczestniczyć w życiu lokalnej społeczności, a 74% wybiera na miejsce noclegu lokalizację poza dzielnicami turystycznymi, gdzie znajdują się skupiska hoteli. Aż 80% osób podkreśla, że dla nich ważna jest autentyczność miejsca, w którym nocują i przebywają. Airbnb funkcjonuje także na polskim rynku turystycznym, przy czym jest to wciąż nowe zjawisko i słabo rozpoznane. Impulsem do rozwoju działalności portalu w naszym kraju były odbywające się w 2012 r. Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej EURO 2012. Obecnie w Polsce poprzez Airbnb.com udostępnionych jest około 12 tys. obiektów (stan na styczeń 2017 r.). Najwięcej z obiektów znajduje się w Krakowie (3,7 tys.) oraz Warszawie (3,2 tys.). Te dwa miasta skupiają łącznie blisko 60% ogółu polskich obiektów zarejestrowanych w systemie i tam potencjalnie mogą pojawić się pierwsze negatywne konsekwencje dla lokalnej gospodarki turystycznej. Chociaż w przypadku Krakowa i Warszawy oferta Airbnb wciąż jest niewielka w stosunku do liczby miejsc w oficjalnej bazie noclegowej (30,1 tys. miejsc noclegowych w Krakowie; 29 tys. m.n. w Warszawie; BDL GUS 2016), to jednak dynamika przyrostu może rodzić pewne obawy. Dla porównania w 2014 r. w Krakowie poprzez Airbnb dostępnych było 0,8 tys. obiektów, w 2015 r. - 1,8 tys.; w 2016 r. - 3,8 tys. Przedmiotem oferty krakowskiej są głównie całe mieszkania (ponad 83%), co podobnie jak w przypadku Berlina może w przyszłości (przy zachowaniu istniejącego trendu wzrostowego) ograniczyć dostępność lokali mieszkalnych, zwłaszcza w centralnej części miasta dla lokalnej społeczności. Na kolejnych miejscach pod względem liczby dostępnych lokali mieszkalnych uplasowały się: Gdańsk (1,2 tys.), Wrocław (1,1 tys.) oraz Poznań (0,5 tys). W pozostałych miastach powyżej 100 tys. mieszkańców liczba tych obiektów nie przekracza 200. Airbnb zrodziło się jako próba wykorzystania luki podażowej, która pojawia się okresowo w dużych miastach w związku z odbywającymi się w nich masowymi wydarzeniami i rosnącym gwałtownie krótkookresowym zapotrzebowaniem na usługi noclegowe. W przypadku twórców Airbnb była to konferencja Industrial Designers Society of America w San Francisco w październiku 2007 r. Początkowo pomysłodawcy oferowali przestrzeń dzieloną w mieszkaniu (możliwość wynajęcia łóżka bądź całego pokoju) wraz ze śniadaniem, co znalazło odzwierciedlenie w pierwotnej nazwie serwisu - Airbedandbreakfast. com. Od 2009 r. wachlarz obiektów został rozszerzony i objął domy, apartamenty, wille, zamki, dwory, prywatne wyspy, a także domki na drzewach, trwale zamontowane przyczepy czy łodzie. Zmianie uległa także nazwa witryny - na Airbnb.com. Airbnb od samego początku było przedsięwzięciem typu profit. Model biznesowy polega na pośrednictwie w najmie miejsca do noclegu. Airbnb nie jest właścicielem żadnego z oferowanych przez serwis lokali. Źródło dochodów firmy stanowi marża płacona przez gościa/wynajmującego (pomiędzy 6-12% w zależności od wartości transakcji) oraz opłata transakcyjna płacona przez gospodarza obiektu (3% za rozliczanie transakcji kartami płatniczymi). Przyjęte przez system stawki prowizyjne są znacznie niższe niż w platformach typu e-commerce, co czyni system bardzo atrakcyjnym, zwłaszcza dla osób chcących zaoferować swoje mieszkania do wynajmu. 185 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Zasadniczym elementem przewagi ofert typu airbnb nad tradycyjnym hotelarstwem miejskim jest cena. Wynajmujący mieszkanie czy pokój właściciel nie ponosi praktycznie żadnych dodatkowych kosztów związanych z rozpoczęciem i prowadzeniem tego typu działalności, co pozwala mu na ustalenie znacznie niższej ceny. Portal zapewnia mu promocję, obsługę rezerwacji oraz kontakt z klientem, nie pobierając za to opłaty przed faktycznym wynajęciem mieszkania. Obok niskiej ceny najmu o przewadze tego typu ofert nad hotelami świadczy także stosunek ceny do wielkości udostępnianej powierzchni. Obiekty hotelarstwa miejskiego mają wystandaryzowane jednostki mieszkalne. Wynajmowane mieszkania zapewniają znacznie większą przestrzeń oraz większą liczbę dostępnych urządzeń, w tym w pełni wyposażoną kuchnię. Zaletą Airbnb jest nie tylko niska cena. Oferty najmu krótkookresowego mieszkań uznawane są za przejaw zachowań typowych dla nowego turysty, zwanego mianem „postturysty”. Na forach internetowych można spotkać się ze stwierdzeniami typu: jeśli wynajmuję pokój w hotelu, to jestem tylko turystą, o którego dba się tylko po to, aby wyciągnąć z niego pieniądze, jeśli wynajmuję mieszkanie, jestem podróżnikiem, któremu się pomaga i dba o niego podczas gościny. Niższa cena i korzystniejszy odbiór społeczny mogą być czynnikami istotnych zmian po stronie sektora hotelarskiego, który nie może lekceważyć tych tendencji. W tym miejscu należy zauważyć, że Airbnb nie ogranicza swojej działalności do obsługi podróży o charakterze przyjemnościowym. W ostatnich latach serwis ten udostępnił funkcjonalności dla segmentu turystyki biznesowej, wprowadzając rozwiązania dedykowane tzw. travel managerom (Skalska i in 2016). Prawdopodobny wzrost zainteresowania osób odbywających podróże służbowe noclegami za pośrednictwem portali typu airbnb może mieć o wiele dalej idące konsekwencje dla działalności hoteli niż w przypadku pobytów o przyjemnościowym charakterze. Ważny aspekt działalności Airbnb stanowi budowanie silnych więzi w obrębie społeczności użytkowników. Portal zapewnia nie tylko możliwość wymiany informacji, zamieszczania komentarzy, ale także umożliwia tworzenie grup skupionych według konkretnej idei. Jest powiązany z mediami społecznościowymi, w tym z Facebookiem. Wprowadzane są nowe funkcjonalności serwisu. W 2014 r. Airbnb nawiązało współpracę z firmą zajmująca się przygotowywaniem mieszkań do wynajmu (sprzątanie itp.), oferując taką możliwość dla swoich członków, a w 2015 r. przejęło firmę Vamo, wraz z sztandarowym produktem - aplikacją służącą do organizacji wieloetapowych podróży. Aplikacja ta ma zostać udostępniona wszystkim użytkownikom systemu. Na rynku turystycznym konsekwencje działalności Airbnb najsilniej odczuwają hotele klasy ekonomicznej. Hotelarze mają poczucie nierównego traktowania i zarzucają platformom peer to peer, że, stając się niejednokrotnie ważnym graczem na lokalnym rynku hotelarskim, nie ponoszą żadnych kosztów funkcjonowania na nim. Często w sporach pomiędzy branżą hotelarską a najemcami działającymi w ramach Airbnb podkreśla się brak jakiejkolwiek kontroli nad poziomem i zakresem świadczonych usług noclegowych oraz brak odpowiedzialności systemu za szkody powstałe w związku z umową najmu, zarówno dla wynajmującego (np. za zniszczenie mienia przez najemcę), jak i najemcy (np. za brak dostępu do lokalu, za błędne informacje w opisie lokalu, za niedotrzymanie szczególnych warunków umowy przez wynajmującego). Wynajmujący nie jest zobowiązany 186 Ekonomia współdzielenia - istota zjawiska oraz wyzwania dla sektora turystyki w miastach do zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony praw klienta na takim samym poziomie jak hotelarz. Również władze lokalne dostrzegają negatywne strony popularności przedsięwzięć typu airbnb, chociaż w większości miast podkreśla się pozytywną rolę Airbnb w procesie aktywizacji zawodowej lokalnej społeczności. Za niekorzystne skutki działalności Airbnb dla gospodarki miast uznaje się: straty związane z unikaniem płacenia podatków turystycznych (opłaty pobytowej, opłaty hotelowej), niższe podatki od działalności związanej z najmem, nadużycia w zakresie gospodarowania lokalami komunalnymi (np. oferowanie przez portale typu airbnb lokali przyznanych przez miasto jako świadczenie socjalne), wzrost kosztów utrzymania infrastruktury technicznej itd. Obecnie Airbnb coraz częściej dąży do zawierania porozumień z władzami poszczególnych miast w zakresie poboru podatków turystycznych. Działania takie podjęto m.in. w San Francisco, Amsterdamie, Chicago, Paryżu. Jednak firma wciąż chroni dane swoich użytkowników, odmawiając ich przekazania poszczególnym krajom. Dlatego też podnoszone są głosy, że rozwiązanie to nie jest do końca wiarygodne, a firma zachowuje się wobec oficjalnych władz protekcjonalnie. Protestują także sami mieszkańcy, wskazując, że z powodu rozwoju Airbnb znacznie zmniejsza się liczba lokali przeznaczanych do długookresowego najmu. Pojawiają się konflikty pomiędzy turystami a mieszkańcami poszczególnych nieruchomości, których zarzewiem jest nieprzestrzeganie przez najemców regulaminu obiektu, zwłaszcza łamanie ciszy nocnej. Niektóre z miast w celu ochrony swoich mieszkańców podejmują uchwały zakazujące najmu mieszkań na krótki okres czasu pod rygorem odpowiedzialności karnej (np. Berlin), inne ograniczają minimalny okres najmu za pośrednictwem portali do 30 dni (np. miasta w USA). Wyzwania dla miast (zamiast zakończenia) Z punktu widzenia turystyki ekonomia współdzielenia nie jest rozwiązaniem nowatorskim. Dzielenie się było wpisane w istotę turystyki od początku tego zjawiska, czego przykładem są chociażby kwatery prywatne. Jednak do końca XX w. siła oddziaływania idei współdzielenia na mechanizmy rynku turystycznego była niewielka. Sektor usług turystycznych bazował na klasycznych przedsiębiorstwach, które, realizując swoje funkcje (usługodawców turystycznych, organizatorów podróży, agentów sprzedaży), kierowały się maksymalizacją zysku. Istniejące rozwiązania biznesowe, typu rent a car czy timesharing, były przedsięwzięciami o małej skali. Istotny wpływ na funkcjonowanie rynku turystycznego wywarła rewolucja internetowa (Pawlicz 2012). W jej efekcie zmieniły się formy kontaktu przedsiębiorstw turystycznych z klientem. Z kanału dystrybucji usług turystycznych praktycznie zniknął klasyczny pośrednik sprzedaży, wzrosła natomiast rola kontaktów bezpośrednich, głównie poprzez Internet. Duże przedsiębiorstwa dość szybko wdrożyły własne internetowe systemy sprzedaży, natomiast w obsłudze mniejszych firm wyspecjalizowały się portale e-commerce (np. booking.com). Jednak dopiero pojawienie się portali peer to peer oznaczało 187 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa rewolucyjną zmianę. Rozwiązanie to dało turystom dostęp do nowych zasobów pozostających w posiadaniu osób dotychczas niezwiązanych zawodowo ze świadczeniem usług turystycznych. W przypadku miast stanowi to olbrzymie wyzwanie. Sektorem, który jako pierwszy odczuł skutki pojawienia się ekonomii współdzielenia w turystyce miejskiej, był sektor hotelarski. Działania w innych obszarach rynku turystycznego wciąż znajdują się w fazie inicjalnej, zwłaszcza z punktu widzenia polskiej gospodarki turystycznej. Należy jednak zakładać, że w najbliższych latach popularność ekonomii współdzielenia czy szerzej definiowanej ekonomii współpracy w sektorze obsługi turystów w miastach będzie rosła lawinowo. Już dzisiaj możemy dostrzec w polskich miastach przedsięwzięcia z innych dziedzin, które wpływają na lokalny rynek turystyczny. Przykładem tego w Krakowie może być Traficar, umożliwiający wynajęcie samochodu w dowolnym miejscu miasta, przy użyciu aplikacji w smartfonie, zastępując tym samym publiczny transport czy taksówki. Patrząc z punktu widzenia miast, możemy wyróżnić cztery obszary zagadnień istotne dla rozwoju turystyki w odniesieniu do ekonomii współdzielenia. Są to: - masowość ruchu turystycznego, - zmiany w produkcie turystycznym miasta, - rozlewanie się zjawisk turystycznych poza zasięg centralnej dzielnicy turystycznej w miastach, - atomizacja sektora turystycznego i problemy kształtowania miejskiej polityki turystycznej. Miasta z uwagi na różnorodność występujących w nich wartości kulturowych oraz wielość ich funkcji społecznych i gospodarczych są atrakcyjne dla turystów (Faracik i in. 2015). Obserwowany współcześnie wzrost popularności turystycznej miast wynika w dużej mierze z poprawy ich dostępności, zarówno w wymiarze przestrzennym, jak i ekonomicznym oraz mody na tzw. city-break. Rozwój sieci połączeń komunikacyjnych (lotniczych, kolejowych, autokarowych) doprowadził do obniżenia kosztów przemieszczania się turystów na odległość (Sharpley, Lesley 2008), natomiast wzrost pojemności recepcyjnej miast w oparciu o zasoby budownictwa mieszkalnego doprowadził do obniżki cen usług noclegowych. Oba te zjawiska w efekcie przyczyniają się do masowości zjawisk turystycznych w miastach. Już dzisiaj niektóre z miast europejskich sygnalizują, że znajdują się w stadium inwazji turystycznej, która wręcz rodzi konieczność podjęcia działań demarketingowych. Przykładem może być chociażby Barcelona, która nie tylko ogranicza możliwość wynajmu mieszkań turystom, ale także zakazuje budowy w mieście nowych obiektów hotelowych. Masowa turystyka wiąże się także z dużym ryzykiem wystąpienia niekorzystnych skutków dla samego produktu turystycznego miasta, m.in. standaryzacji produktu i sprzedaży w oparciu o strategię niskiej ceny (ekonomia skali), postępującej komercjalizacji dziedzictwa itd. Ważnym aspektem związanym z rozwojem ekonomii współdzielenia w turystyce są zmiany jakościowe w obrębie popytu turystycznego oraz produktu turystycznego miasta. Rosnąca popularność platform peer to peer w turystyce jest wynikiem pojawienia się nowych grup nabywców na rynku, w tym prosumentów. Prosumeryzm najogólniej można zdefiniować jako nową koncepcję relacji usługodawców z nabywcami oferty, zakładającą 188 Ekonomia współdzielenia - istota zjawiska oraz wyzwania dla sektora turystyki w miastach aktywny udział klientów w całokształcie działalności wytwórczej usługodawcy, począwszy od fazy przygotowania, poprzez ich produkcję, aż po sprzedaż (por. Niezgoda 2014). Prosumenci na rynku turystycznym oczekują unikatowości produktu, dostosowania go do ich potrzeb, czy zapewnienia ścisłego kontaktu z osobą wykonującą usługę. Dla przykładu, proces obsługi charakterystyczny dla sektora hotelarskiego jest przez nowych klientów odrzucany jako zbyt sztywny i sformalizowany, dlatego preferują oni alternatywne formy obsługi. Należy podkreślić, że choć prosumenci stanowią niewielki odsetek ogółu konsumentów, to wywierają oni zasadniczy wpływ na zmiany potrzeb i zachowań na rynku. Prosumenci nie są związani jedynie z segmentem turystyki przyjemnościowej. Także w ramach turystyki biznesowej dostrzegany jest wzrost zainteresowania alternatywnymi rozwiązaniami w zakresie obsługi turystycznej, co może potwierdzać wspomniany już przykład Airbnb. Generalnie rzecz biorąc, należy zwrócić uwagę, że zmiany zachodzące po stronie popytu wymuszą działania w kierunku indywidualizacji produktów turystycznych miasta. W pierwszej kolejności efekty takie można osiągnąć poprzez platformy typu peer to peer, stąd można zakładać, że znaczenie tych relacji na rynku turystyki miejskiej będzie się zwiększać. Zapewne w dłuższym okresie także przedsiębiorstwa turystyczne podejmą wyzwanie polegające na dostosowaniu się do nowych trendów po stronie popytu turystycznego. Inną kwestią związaną z produktem turystycznym jest dążenie do zapewnienia odpowiedniej jakości oferowanych turystom usług. Jak już wspominano wcześniej na przykładzie Airbnb, portale internetowe zajmują się jedynie pośredniczeniem w kontakcie pomiędzy konsumentami, poza sferą uregulowań pozostaje sprawa jakości usług i bezpieczeństwa nabywców. Uregulowanie tych kwestii ma fundamentalne znaczenie dla miejskiej polityki turystycznej i stanowi jedno z najważniejszych wyzwań stojących przed władzami miast. Przykłady miast europejskich świadczą, że coraz częściej problem jest dostrzegany. W klasycznym modelu turystyki miejskiej główną rolę w recepcji ruchu turystycznego odgrywa centralna dzielnica aktywności turystycznej miasta (por. Mika 2007), w obrębie której zlokalizowana jest większość atrakcji turystycznych oraz obiektów noclegowych, żywieniowych i innych obiektów istotnych z punktu widzenia ruchu turystycznego. Tamże koncentruje się większość negatywnych następstw turystyki, jak chociażby utrudniony dostęp do obiektów czy wyższe ceny usług. Wzrost roli kwater prywatnych w recepcji ruchu turystycznego, które zlokalizowane są głównie poza strefą turystyczną, powoduje, że turyści docierają do coraz bardziej odległych od centrum miasta dzielnic o typowo mieszkalnym charakterze. W efekcie może to prowadzić do konfliktów pomiędzy mieszkańcami a turystami, dotyczącymi ciszy nocnej czy zaburzania rytmu życia mieszkańców w ciągu dnia, co sygnalizowane było w przypadku Airbnb. Rozlewanie się ruchu turystycznego poza obszar centralnej dzielnicy aktywności turystycznej nie jest spowodowane jedynie poszukiwaniem korzystnej cenowo kwatery. Po części stanowi istotę „nowej turystyki miejskiej”, w ramach której turyści czują nieodpartą potrzebę życia, przynajmniej przez chwilę, jak typowy mieszkaniec miasta. Atomizacja sektora turystyki w miastach wydaje się nieuchronna. Efektem popularności platform internetowych będzie zwiększenie liczby podmiotów, które poprzez 189 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa swoją działalność będą kształtować ofertę turystyczną miasta. Wielość podmiotów oznacza większą trudność w koordynowaniu rozwoju turystyki miejskiej, w tym we wdrażaniu strategicznych celów rozwoju turystyki. Wydaje się, że w tych warunkach celowe staje się zwiększenie roli władz miasta w kształtowaniu miejskiej polityki turystycznej. Specyfiką części podmiotów ekonomii współdzielenia jest prowadzenie działalności w ramach szarej strefy, unikanie podatków, w tym także podatków turystycznych. Chociaż podmioty te są beneficjentami działań miast w zakresie promocji turystycznej, to w żadnej mierze nie partycypują finansowo w tych działaniach. Stąd też za celowe należy uznać przyjęcie regulacji prawnych odnoszących się do tej części rynku turystycznego i wyposażenie władz miast w większy aparat kontrolny. Literatura Belk R„ 2010; Sharing, Journal of Consumer Research, 36(5), 715-734. Botsman R., 2013, The sharring economy lacks a shared definition, Fast Company. Botsman R., Rogers R., 2010, What's mine is yours: the rise of collaborative consumption, Harper Business, New York. Faracik R., Kurek W, Mika M., Pawlusiński R., 2015, „Stare" i „nowe" wartości w turystyce miejskiej. Zarys problematyki, [w:] P. Trzepacz, J. Więcław-Michniewska, A. Brzosko-Sermak, A. Kołoś (red.), Miasto w badaniach geografów, 1,121-133. Felson M., Spaeth J.L., 1978, Community structure and collaborative consumption: a routine activity approach, American Behavioral Scientist, 21 (4), 614-624. Majchrzak K., 2016, Ekonomia dzielenia się i jej przejawy w turystyce, Ekonomiczne Problemy Turystyki, Zesz. Nauk. Uniwersytetu Szczecińskiego, 33, 21-30. Lessig L., 2008, Remix: making art and commerce thrive in the hybrid economy, Penguin Press. Mika M., 2007, Turystyka miejska, [w:] W. Kurek (red.), Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 330-333. Mitręga-Niestrój K., 2014, The sharing economy and collaborative finance. Outline of the problems, [w:] I. Pyka, J. Cichy (red.), Innowacje w bankowości i finansach, t. 1., Studia Ekonomiczne, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Katowice, 13-25. Niezgoda A., 2014, Wpływ cech rynku turystycznego na zachowaniaprosumentów, [w:] G. Gołembski, A. Niezgoda (red.), Turystyka wobec zmian współczesnego świata. Zmiany, Bariery, Innowacje, Wyd. UE w Poznaniu, Poznań, 76-87. Pawlicz A., 2012, E-turystyka. Ekonomiczne problemy implementacji technologii cyfrowych w sektorze turystycznym. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Rudawska E., 2016, Ekonomia dzielenia się, czyli konsumpcja współdzielona i inne formy alternatywnego dostępu do dóbr, Studia Ekonomiczne, Zeszyty Naukowe, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, 254,181-189. Sharpley R., Lesley R., 2008, Zarządzanie turystyką miejską, [w:] L. Pender, R. Sharpley (red.), Zarządzanie turystyką, PWE, Warszawa, 203-219. 190 Ekonomia współdzielenia - istota zjawiska oraz wyzwania dla sektora turystyki w miastach Skalska T., Markiewicz E., Pędzierski M„ 2016, Konsumpcja kolaboratywna w obszarze turystyki. Próba prezentacji zjawiska na rynku polskim, Folia Turistica, 41, 165-190. Smardz-Krajewska A., Gruszka I., Szalonka K„ 2016, Znaczenie koncepcji sharing economy na rynku turystycznym, Ekonomiczne Problemy Turystyki, Zesz. Nauk. Uniwersytetu Szczecińskiego, 33, 31-42. Stephany A., 2015, The bussiness of sharing. Making it in the new sharing economy, Palgrave Macmillan. Zgiep Ł., 2014, Sharing economy jako ekonomia przyszłości. Myśl Ekonomiczna i Polityczna, 4 (47), 193-205. www.couchsurfing.com www.airdna.co. Sharing economy in tourism - the phenomenon and the challenges for the tourism sector in cities Abstract: The paper presents basic assumptions of the sharing economy in broadly understood tourism. Author reviews the main definitions: a peer-to-peer economy, a sharing economy, a collaborative economy, outlines the scope of the sharing economy in the travel business and indicates the examples of the application of this idea in practice. The Airbnb portal has been discussed, its development and its implications for tourist destinations. The article also addresses the challenges that creates the idea of sharing for the functioning of the tourism sector in the specific type of tourist destinations - in large cities. Cities are the largest concentration of free resources available to tourists. On this basis, Author indicates that the power of shared economy for classic links in the travel business in cities will be the greatest. Author argues that cities and tourism companies operating there will not avoid the need to include these new competitive factors in the tourism market in their development strategies. Keywords: sharing economy, tourism business, tourism in city. 191 Aneta Pawłowska Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Technologie informacyjno-komunikacyjne w dostępie do informacji i usług turystycznych Zarys treści-. Nowe technologie są nieodłącznym elementem współczesnej gospodarki turystycznej. Celem artykułu było przedstawienie wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych w dostępie do informacji, produktów i usług turystycznych. Dla lepszego zobrazowania zagadnienia odwołano się do przykładów wybranych narzędzi, dostępnych zarówno w sieci internetowej, jak i w przestrzeni turystycznej, również z województwa małopolskiego, w którym przeprowadzono badania kameralne i terenowe w tym zakresie. Słowa kluczowe: technologie informacyjno-komunikacyjne, turystyka. Wstęp Technologie informacyjno-komunikacyjne mają od kilku dekad znaczący wpływ na rozwój gospodarki turystycznej. Trendy, które kształtują branżę turystyczną w ujęciu globalnym, oddziałują również na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym. Systematycznie zwiększa się znaczenie technologii w życiu prywatnym i zawodowym współczesnego społeczeństwa, także podczas wyjazdów turystycznych. Celem artykułu było przedstawienie wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych w dostępie do informacji, produktów i usług turystycznych. Omówiono dotychczasowy stan badań w tym zakresie oraz podano przykłady zastosowania technologii w turystyce dla lepszego zobrazowania zagadnienia. Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Technologie w turystyce: perspektywa dostawcy Gospodarka wymaga wdrażania innowacji, ponieważ są one czynnikiem zwiększającym jej konkurencyjność (Porter 1985; Pene 1999; Świtalski 2005). Działania na rzecz wprowadzania zmian poprzez innowacje powinni podejmować zarówno przedsiębiorcy, jak i instytucje publiczne (Drucker 1985). Co więcej, inicjatorami innowacji mogą być nie tylko dostawcy informacji, produktów i usług turystycznych, ale również ich konsumenci (Weiermair 2004). Przykładem innowacyjnej zmiany w turystyce jest zastosowanie technologii w prowadzonej działalności (Buhalis 1998; Weiermair 2004; Szymańska 2009; Hjalager 2010). Coraz szersze ich wykorzystanie jest konsekwencją dwóch elementów kształtujących współczesną gospodarkę: potrzeb rynkowych oraz preferencji nabywców (Kubiak 2003). Zastosowanie technologii w dostępie do informacji, produktów i usług umożliwia dopasowanie podaży do zmian popytu oraz globalizację przemysłu turystycznego (Buhalis 1998; Poon 2003; Buhalis, Law 2008). Technologie są czynnikiem zwiększającym konkurencyjność i efektywność prowadzonej działalności (Buhalis, O’Connor 2005; Buhalis 2008; Buhalis, Leung, Law 2011) oraz umożliwiającym orientację na potrzeby klienta i zarządzanie relacjami z nim (Buhalis, O’Connor 2005). Postęp technologiczny powoduje zmiany zarówno w dostępie do informacji, jak i w sposobie korzystania z niej (Przecławski 2010). Rozwój gospodarki opartej na wiedzy przyczynia się do rozwoju usług elektronicznych (e-usług) w branżach takich jak: administracja, zdrowie, edukacja, handel, kultura, turystyka, bankowość, ubezpieczenia (Dąbrowska, Janoś-Kresło 2010). Od kilkunastu lat systematycznie rozwija się branża e-turystyki, do dostęp od informacji, produktów i usług poprzez sieć internetową staje się coraz szerszy (Alejziak 2000; Kruczek, Walas 2010; Buhalis, Leung, Law 2011; Pawlicz 2012). Technologie znalazły zastosowanie w gospodarce turystycznej: w realizacji zadań z zakresu marketingu mix (Buhalis 2008), w działalności linii lotniczych, organizatorów turystyki i w hotelarstwie (Buhalis 2008; Szewczyk 2010) oraz w zarządzaniu ośrodkami turystycznymi (Buhalis 2008). Wykorzystywane są w sprzedaży produktów i usług, w komunikacji marketingowej oraz w udostępnianiu informacji turystycznej (Buhalis, O’Connor 2005; Mańkowski, Pawlicz 2006; Kruczek, Walas 2010; Buhalis, Jun 2011). Rozwój technologii w turystyce można podzielić na trzy etapy: wprowadzenie komputerowych systemów rezerwacyjnych (ang. Computer Reservation System) w latach 70. XX w., wykorzystanie globalnych systemów dystrybucyjnych w latach 80. XX w. (ang. Global Distribution System) oraz upowszechnienie się Internetu w latach 90. XX w. (Buhalis 1998). Jednym z pierwszych przykładów wykorzystania technologii w branży turystycznej były komputerowe systemy rezerwacyjne obsługiwane najpierw przez linie lotnicze, następnie również przez sieci hotelowe i organizatorów turystyki. Było to znaczące usprawnienie w dystrybucji usług, obsłudze klientów oraz realizacji działań marketingowych (Buhalis 1998). Systemy rezerwacyjne początkowo funkcjonowały w Stanach Zjednoczonych, gdzie korzystali z nich przewoźnicy prywatni. American Airlines wykorzystywały je już w latach 60. XX w. jako pierwsze linie lotnicze. W latach 90. XX w. z systemów rezerwacyjnych zaczęły korzystać europejskie państwowe linie lotnicze (Pawlicz 2012). Kolejnym etapem cyfryzacji branży turystycznej były globalne systemy dystrybucyjne, na szerszą 194 Technologie informacyjno-komunikacyjne w dostępie do informacji... skalę wykorzystywane od lat 80. XX w. Umożliwiły integrację dostępu do usług transportowych, noclegowych i dodatkowych oraz dalszą automatyzację obsługi klienta (Buhalis 1998; Pawlicz 2012). Trzeci etap rozwoju technologii w turystyce nastąpił wiatach 90. XX w. wraz z upowszechnieniem się Internetu (Buhalis 1998). Lata 90. XX w. są początkiem kształtowania się „nowej turystyki”, w której istotne znaczenie ma wykorzystanie technologii (Poon 2003). W sieci internetowej powstały nowe kanały dystrybucji informacji, produktów i usług turystycznych (Buhalis 1998; Kubiak 2006; Buhalis 2008), a korzystanie z nich może wpływać na decyzje zakupowe konsumentów (Buhalis 1998; Buhalis, Law 2008; Buhalis, Leung, Law 2011; Kachniewska 2011). Po 2000 r. do rozwoju komunikowania się oraz dystrybucji produktów i usług w kanałach elektronicznych przyczyniły się technologie bezprzewodowe (WiFi, Bluetooth) i mobilne (GSM, WAP, GPRS, UMTS, 3G) (Buhalis i О’Соппог 2005). Poprawa szybkości transferu danych przez sieć komórkową i internetową powoduje rozwój reklamy internetowej i mobilnej (Orfin 2013). Podmioty gospodarki turystycznej, którymi są przedsiębiorcy i regiony, aby pozostać konkurencyjnymi, powinny cechować się adaptacyjnością (Kubiak 2003) i umiejętnością dopasowania działalności do zmian rynkowych, co dotyczy również wykorzystania technologii (Dąbrowska 2011; Kachniewska 2011). Przedsiębiorcy turystyczni rozszerzają swoją działalność o kanały elektroniczne, czego przykładem jest komunikacja marketingowa i sprzedaż usług poprzez sieć internetową, którą prowadzą hotele, linie lotnicze oraz organizatorzy podróży (Mańkowski, Pawlicz 2006; Szewczyk 2010). Poprzez wykorzystanie Internetu przedsiębiorcy dostarczający usługi turystyczne uzyskują szeroki dostęp do potencjalnych konsumentów, także zagranicznych. Mogą obniżać koszty prowadzenia działalności, kształtować politykę cenową, upraszczać i automatyzować obsługę klienta oraz dostarczać mu usługi w formie, której on oczekuje (Buhalis 2008). Rośnie znaczenie wirtualnych biur podróży, które umożliwiają turystom korzystanie z informacji i produktów turystycznych w wymiarze globalnym (Kubiak 2006). Elektroniczna rezerwacja oraz sprzedaż usprawnia funkcjonowanie i redukuje koszty prowadzenia działalności (Kubiak 2006) oraz wydłuża czas pracy przedsiębiorców (Buhalis 2008). Również podmioty publiczne, jak samorządy terytorialne oraz organizacje turystyczne, wykorzystują narzędzia cyfrowe w działaniach promocyjnych i udostępnianiu informacji turystycznej (Merski, Piotrowski 2008; Rusiecki 2010; Rychliński 2010; Spyra, Piotrowski 2010; Orfin 2013; Buhalis, Leung, Law 2011). Według koncepcji destynacji inteligentnej (ang. smart destination), która nawiązuje do idei miasta inteligentnego (ang. smart city), w rozwoju nowoczesnych ośrodków turystycznych istotne znaczenie ma zastosowanie rozwiązań z zakresu gospodarki opartej na wiedzy oraz technologii (Chiappa i Baggio 2015). Wykorzystanie technologii przez samorząd lokalny w tworzeniu produktu turystycznego i w przepływie informacji może zwiększać konkurencyjność rynkową gminy (Rochmińska, Stasiuk 2004) oraz umożliwiać dotarcie do szerokiej grupy odbiorców, w tym turystów (Peszat, Płoszaj, Batorski 2012). Od kilku lat systematycznie zwiększa się wykorzystanie technologii mobilnych w tworzeniu systemów informacji turystycznej w miejscowościach i regionach (Kin 2010; Rychliński 2010). Realna przestrzeń turystyczna może zostać wzbogacona o elementy tzw. rzeczywistości rozszerzonej (ang. augmented reality) poprzez zastosowanie technologii (Stasiak 2013). 195 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Narzędzia cyfrowe wykorzystywane są przez muzea w udostępnianiu zbiorów, tworzeniu nowych ekspozycji oraz modernizowaniu już istniejących. Funkcje szklanej gabloty wystawowej będącej nośnikiem informacji w muzeum coraz częściej rozszerzane są lub zastępowane przez narzędzia multimedialne i rozwiązania interaktywne (Evans, Sterry 1999; Stasiak 2007; Alejziak 2011). Potrzeby zwiedzających zmieniają się, a w odpowiedzi na nie oferty muzealne są tworzone w nawiązaniu do koncepcji turystyki 3xE (ang. entertainment, excitement, education) (Stasiak 2007). Współczesne muzeum powinno umożliwiać nowe formy uczestnictwa w kulturze, nauce i edukacji oraz rozrywce (Folga-Janu-szewska 2008). Natomiast w sieci internetowej powstają muzea wirtualne, których celem jest upowszechnianie i popularyzowanie zbiorów muzealnych oraz zwiększanie dostępu do dziedzictwa kulturowego (Schweibenz 1998; Styliani i in. 2009). Uregulowania prawne i strategie rozwojowe na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym, uwzględniające wykorzystanie technologii w planowanych zadaniach, mogą sprzyjać wdrażaniu innowacyjnych rozwiązań w gospodarce turystycznej. Główne kierunki rozwojowe państw członkowskich Unii Europejskiej, wyznaczone w Strategii Europa 2020, obejmują rozwój infrastruktury teleinformatycznej i usług elektronicznych, rozwój gospodarczy w oparciu o technologie informacyjno-komunikacyjne oraz budowę społeczeństwa cyfrowego. Na podstawie Strategii Europa 2020 tworzone są strategie rozwojowe państw członkowskich oraz ich samorządów terytorialnych, a także narzędzia wykonawcze, którymi są programy operacyjne i programy rozwoju na poziomie ponadregionalnym, regionalnym i lokalnym, w tym programy wieloletnie. Przykładem jest Program Zintegrowanej Informatyzacji Państwa. Jego zadania obejmują zapewnienie obywatelom i przedsiębiorcom dostępu do e-usług publicznych. Kulturę i dziedzictwo narodowe oraz kulturę fizyczną i turystykę wskazano w dodatkowych obszarach rozwoju, a zaplanowane usługi elektroniczne będą umożliwiać dostęp do informacji, dziedzictwa kulturowego i przestrzeni turystycznej w formie elektronicznej. Technologie w turystyce: perspektywa konsumenta Aktywność w sieci internetowej i uczestnictwo w e-turystyce są cechami społeczeństwa informacyjnego (Dąbrowska, Janoś-Kresło 2010). Podróż mentalna, która poprzedza podróż rzeczywistą, odbywa się coraz częściej w sieci internetowej (Winiarski, Zdebski 2008). Turysta oczekuje informacji wyselekcjonowanej, atrakcyjnej i przydatnej (Kruczek, Walas 2010), która umożliwi mu sprawne przemieszczanie się w przestrzeni oraz optymalne wykorzystanie atrakcyjności turystycznej (Ziółkowski 2007). Coraz częściej poszukuje jej w sieci internetowej i korzysta z niej podczas przygotowań do podróży, w trakcie podróży oraz po powrocie z wyjazdu. Potrzeby oraz poziom wykorzystania sieci internetowej w dostępie do informacji różnią się na poszczególnych etapach (Ziółkowski 2007; Meyer, Pawlicz 2010; Kruczek, Walas 2010; Buhalis, Leung, Law 2011). Dotyczy to również mediów społecznościowych (Xiang i Gretzel 2010; Munar, Jacobsen 2014; Buhalis, Leung, Law 2011; Chung, Koo 2015). Należy w tym miejscu podkreślić, że dla efektywnego wykorzystania e-usług, zarówno przez dostawców, jak i konsumentów, istotne znaczenie ma 196 Technologie informacyjno-komunikacyjne w dostępie do informacji... edukacja i rozwój umiejętności w zakresie korzystania z narzędzi i zasobów elektronicznych (Dąbrowska, Janoś-Kresło 2010). Korzyści, jakie daje konsumentom dostęp do internetowych źródeł informacji, obejmują miejsce, czas, formę i koszty korzystania z nich (Nalazek 2010). Konsumenci uzyskują dostęp do szerokiego zakresu informacji multimedialnych, zróżnicowanych pod względem treści, z których mogą korzystać w dogodnym dla siebie czasie i miejscu. Oszczędzają czas, zmniejszają koszty uzyskania informacji oraz organizacji podróży (Nalazek 2010). Rośnie również poziom wykorzystania elektronicznej rezerwacji oraz zakupów produktów i usług turystycznych. Dostęp do produktów i usług przez Internet daje konsumentowi szeroki wybór oraz umożliwia mu porównywanie ofert i dopasowanie ich do potrzeb (Buhalis, Leung, Law 2011; Buhalis, O’Connor 2005; Kruczek, Walas 2010; Nalazek 2010, Kachniewska 2011; Benckendorff, Sheldon, Fesenmeier 2014). Informacje i narzędzia dostępne w sieci internetowej mogą wpływać na decyzje zakupowe konsumentów, zarówno tych tradycyjnych, którzy prowadzą poszukiwania w sieci internetowej, ale zakupu dokonują poza nią, jak i e-konsumentów, którzy korzystają z mediów elektronicznych w całym procesie zakupowym (Dąbrowska, Janoś-Kresło 2010). Zmiana w funkcjonowaniu sieci internetowej, jaką było przejście z formy Web 1.0 do Web 2.0, przyczyniła się do rozwoju mediów społecznościowych (Kaznowski 2008). Umożliwiają one turystom dodawanie własnych treści i dzielenie się doświadczeniami w sieci internetowej, ale również korzystanie z informacji i usług udostępnianych przez innych użytkowników (Chung, Koo 2015), co w ostatnich latach znacząco rozszerzył dostęp do Internetu mobilnego oraz urządzeń przenośnych. Użytkownicy Internetu oczekują, że informacje pozyskane z mediów społecznościowych będą satysfakcjonujące i wiarygodne (Chung, Koo 2015), a dzielenie się osobistymi doświadczeniami, ocenianie odwiedzonych miejsc oraz wykorzystanych usług traktują jako działanie przydatne dla innych turystów (Xiang, Gretzel 2010; Zeng, Gerritsen 2014; Chung, Koo 2015). Dlatego media społecz-nościowe stają się coraz popularniejszym źródłem informacji turystycznej (Nalazek 2010; Xiang, Gretzel 2010; Kachniewska 2011; Zeng, Gerritesen 2014) oraz miejscem działań marketingowych (Buhalis, Leung, Law 2011). Zamieszczone w nich treści mogą wpływać na decyzje turystów (Xiang, Gretzel 2010; Kachniewska 2011; Chung, Koo 2015), szczególnie w młodszych grupach wiekowych (16-29 lat) (Bizirgianni, Dionysopoulou 2013). Przykłady wykorzystania technologii w turystyce W rozwoju technologii w turystyce istotne znaczenie ma dostęp do sieci komórkowej i internetowej. W Polsce oferta operatorów sieci komórkowych zaczęła rozwijać się na szerszą skalę od połowy lat 90. XX w. Pierwszym operatorem była spółka Centertel, która rozpoczęła działalność w 1992 r. we współpracy z France Telecom i Telekomunikacją Polską. Początkowo Polacy niechętnie korzystali z telefonów komórkowych. Przyczynami były niewystarczająca jakość oraz wysokie koszty połączeń, ale także niechęć do rozmawiania przez telefon komórkowy w przestrzeni publicznej. Od kilku lat systematycznie zmniejsza się liczba osób korzystających z telefonii stacjonarnej na rzecz sieci komórkowych 197 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa (Godzić, Drzał-Sierocka 2008). Natomiast pierwszymi użytkownikami Internetu były uczelnie wyższe, a oferty komercyjne dla prywatnych odbiorców pojawiły się w połowie lat 90. XX w. Początkowo również Internet nie cieszył się dużym zainteresowaniem, a powodami były wysokie ceny połączeń oraz brak polskojęzycznych stron internetowych, jak również brak wiedzy o takim narzędziu oraz uświadomionej potrzeby korzystania z niego (Kalecińska 2013). Zainteresowanie korzystaniem z sieci internetowej wzrosło na początku XXI w. Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej pojawiły się kolejne możliwości rozwoju rynku usług telekomunikacyjnych (Godzić, Drzał-Sierocka 2008). Szeregu rozwiązań, przydatnych z punktu widzenia turysty, dostarcza firma Google Inc. Najpopularniejsze są Google Maps z usługą Street View oraz Google Earth. Serwis internetowy Google Maps ułatwia planowanie podróży poprzez funkcje wyznaczania tras dla różnych środków transportu oraz sprawdzania natężenia ruchu ulicznego w czasie rzeczywistym. Innymi przykładami map internetowych są Targeo oraz Open Street Map. Natomiast Street View jest usługą, która udostępnia panoramiczne fotografie wykonane z poziomu ulic. Panoramiczne zdjęcia wykorzystywane są również w wirtualnych spacerach, które są rodzajem multimedialnej prezentacji, np. krajobrazów miejscowości i regionów, panoram z punktów widokowych, wyposażenia hoteli, wnętrz i zbiorów muzealnych lub atrakcji parków tematycznych. Oprócz fotografii wirtualne spacery zawierają informacje o prezentowanym miejscu lub obiekcie i mogą być połączone z mapami internetowymi. Coraz więcej polskich muzeów udostępnia swoje zbiory w sieci internetowej - w formie wspomnianych wcześniej wirtualnych spacerów, ale również w portalach internetowych o rozbudowanych funkcjach, tzw. wirtualnych muzeach. Zbiory muzealne, po wcześniejszej digitalizacji, zamieszczane są w formie fotografii wykonanych w technologii 2d i 3d lub wirtualnych spacerów w portalu internetowym. Przykładami są Wirtualne Muzea Małopolski oraz Cyfrowe Dziedzictwo Kulturowe. Oprócz cyfrowej wersji zbiorów muzealnych w Wirtualnych Muzeach Małopolski dostępne są nagrania audiowizualne, opracowania popularnonaukowe oraz gra edukacyjna. Użytkownicy po utworzeniu konta w portalu mogą korzystać z funkcji społecznościowych. Wirtualnym muzeum jest również serwis internetowy Google Arts&Culture, w którym dostępne są zbiory muzealne i archiwalne z instytucji kultury w różnych krajach. Ze zbiorów muzealnych można korzystać także poprzez archiwa internetowe z cyfrowymi zbiorami, m.in. dokumentów historycznych, numizmatów i fotografii. Osobnym zagadnieniem jest wykorzystanie narzędzi cyfrowych w organizacji ekspozycji w siedzibach muzeów. Wśród najczęściej wykorzystywanych są prezentacje multimedialne, nagrania audiowizualne i ekrany dotykowe z informacjami o zbiorach oraz grami edukacyjnymi. Narzędzia cyfrowe ułatwiają poznawanie zbiorów muzealnych osobom z niepełnosprawnościami. Multimedia są elementem wystaw narracyjnych w Fabryce Schindlera i Podziemiach Rynku, oddziałach Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, Muzeum Armii Krajowej w Krakowie oraz Muzeum Dom Jana Pawła II w Wadowicach. Również muzea lokalne rozszerzają swoje wystawy o multimedia. Dostęp do produktów i usług turystycznych przez Internet zwiększył się znacząco w ostatnich latach. Jest to rezultat wprowadzenia elektronicznej sprzedaży bezpośrednio na stronach internetowych ich dostawców oraz powstania licznych serwisów internetowych, które umożliwiają ich wyszukiwanie, rezerwację i zakupy. Dotyczy to biletów 198 Technologie informacyjno-komunikacyjne w dostępie do informacji... przejazdowych, miejsc noclegowych (serwisy o zasięgu globalnym oraz lokalnym), biletów wstępu do muzeów oraz atrakcji turystycznych. Rozbudowane bazy ofert obiektów noclegowych dostępne są w serwisach internetowych Booking.com oraz Trivago. Umożliwiają one wyszukiwanie miejsc noclegowych według kryteriów standardu i ceny, korzystanie z promocji cenowych oraz poznanie opinii innych osób na temat usług w danym miejscu. Przykłady serwisów internetowych z ofertami miejsc noclegowych można mnożyć. Wakacyjna wymiana domów (ang. home exchange, home swap} jeszcze kilka lat temu realizowana była przez biura podróży, a obecnie możliwa jest również za pośrednictwem serwisów internetowych (np. LoveHomesSwap.com, HomeExchange.com). Pierwszy polski portal tego typu utworzono w 2008 r. (DomZaDom.pl). Natomiast za pośrednictwem AirBnB.com oraz Only-Apartments.com turyści mogą wynajmować domy, apartamenty, mieszkania lub pokoje od mieszkańców odwiedzanego miejsca. Podkreślanymi cechami tego rodzaju zakwaterowania są: unikatowość aranżacji wnętrza, często w nawiązaniu do kultury i historii odwiedzanego miejsca, kameralność w odróżnieniu od obiektów hotelowych, położenie w pobliżu staromiejskich centrów lub w miejscach atrakcyjnych pod względem krajobrazowym. Jeszcze innym przykładem jest Couchsurfing.com, który nawiązuje do idei niskobudżetowego podróżowania, a zarejestrowani użytkownicy nieodpłatnie udostępniają miejsca noclegowe w swoich mieszkaniach. Źródłem informacji turystycznej w ostatnich latach stały się media społecznościo-we. Najbardziej popularny jest Facebook, gdzie swoje konta tworzą nie tylko użytkownicy prywatni, ale również przedsiębiorcy oraz instytucje publiczne, czego przykładami są urzędy, organizacje turystyczne, instytucje kultury oraz biura informacji turystycznej. Oprócz Facebooka turyści mogą korzystać z licznych portali społecznościowych, których motywem przewodnim są podróże. Przykładem jest Trip Advisor, który zawiera ogólnoświatową bazę danych o obiektach noclegowych, gastronomicznych i atrakcjach turystycznych oraz oceny i opinie użytkowników na ich temat. Ciekawymi przykładami są portale internetowe nawiązujące do idei kolaboratywnej konsumpcji. Skupiają one użytkowników, w tym turystów, zainteresowanych dzieleniem się lub wspólnym korzystaniem z określonych usług, np. przygotowaniem posiłków, wspólnym ich spożywaniem w restauracji lub w prywatnych domach (np. EatWith.com, CoLunching, CookWithALo-cal.net), dojazdem (Blablacar.pl), zwiedzaniem i spędzaniem czasu odwiedzanym miejscu (np. LikeALocalGouide.com, WithLocals.com, Vayable.com). Rośnie zainteresowanie turystów zwiedzaniem poza utartymi szlakami (ang. tourism off the beaten path) oraz spędzaniem czasu w podobny sposób, jak mieszkańcy, i w tych samych miejscach (ang. do as locals do). Media społecznościowe, nie tylko portale, ale w tym przypadku również błogi oraz videoblogi o tematyce podróżniczej lub stylu życia, tworzone przez innych turystów lub mieszkańców, stają się źródłem informacji turystycznej. Wraz z rozwojem urządzeń przenośnych, przede wszystkim smartfonów, zyskały na popularności aplikacje mobilne. Przykładem jest Instagram, który może być dla turystów źródłem informacji czy też inspiracji podróżniczych, co ma kluczowe znaczenie dla użytkowników tej aplikacji. Wspomniane wyżej serwisy internetowe dostępne są również w formie aplikacji. Coraz liczniejsze są aplikacje umożliwiające korzystanie z informacji, produktów i usług turystycznych w danym miejscu, np. w mieście, w ośrodku 199 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa turystycznym, na terenie parku narodowego, na szlaku lub w muzeum. W Polsce dostępnych jest wiele aplikacji o tematyce krajoznawczej, które zostały utworzone z inicjatywy samorządów regionalnych i lokalnych dla gmin i miejscowości. Zawierają one informacje, mapy i wyszukiwarki zabytków, tras, obiektów noclegowych i gastronomicznych. W województwie małopolskim aplikacje te dostępne są w blisko % gmin. Duże zasługi mają tu Lokalne Grupy Działania, w ramach których samorządy gminne współpracują na rzecz tworzenia produktów turystycznych i oferty spędzania czasu wolnego. Powstają w ten sposób szlaki tematyczne, infrastruktura rekreacyjna oraz liczne i różnorodne materiały promocyjne, także strony internetowe i aplikacje. Wśród przykładów można wymienić takie aplikacje jak: Zachodnia Małopolska, Skarby Blisko Krakowa oraz Jura Krakowsko--Częstochowska. Liczne są również aplikacje kierowane do określonych grup użytkowników, np. rowerzystów, osób uprawiających wspinaczkę skałkową, wędrujących po górach, zainteresowanych geocachingiem lub questingiem, kierowców. Aplikacje te rozszerzają informacje zawarte w drukowanych materiałach oraz na stronach internetowych. Przykładem są aplikacje ze szlakami ąuestingowymi. Szlaki tego rodzaju nie są oznaczone w terenie, a odnalezienie miejsc i obiektów, które szlak łączy, możliwe jest na podstawie schematycznej mapy oraz wierszowanych zagadek w formie drukowanej lub poprzez aplikację z mapami i funkcją nawigacji. Przykładami są aplikacje: „Gościniec 4 Żywiołów”, która obejmuje Stryszów, Mucharz, Lanckoronę i Kalwarię Zebrzydowską oraz „Akademia Młodego Odkrywcy”, utworzona dla wybranych gmin powiatów wielickiego oraz gorlickiego. Aplikacje nawigacyjne dla kierowców mogą zawierać informacje o zdarzeniach drogowych. Oprócz nich dostępne są aplikacje z funkcją geolokalizacji oraz wyszukujące połączenia komunikacji publicznej (Jak dojadę?). Geolokalizacja umożliwia odnalezienie obiektów lub usług wybranej kategorii w pobliżu miejsca pobytu użytkownika na podstawie współrzędnych geograficznych. Aplikacjami przydatnymi w podróży są również te o funkcji: tłumacza języka obcego, kalkulatora walut, bankowości elektronicznej, komunikatora internetowego, rejestratora trasy. Natomiast aplikacje muzealne umożliwiają dostęp do informacji o zbiorach lub dodatkowych funkcji, np. nagrań audiowizualnych, rzeczywistości rozszerzonej, gier edukacyjnych. Z aplikacji można korzystać podczas zwiedzania Galerii Sztuki XIX w. w Sukiennicach („Kulturysta”) oraz Galerii Rzemiosła Artystycznego w Gmachu Głównym („Dźwiękowy Mikroskop”), oddziałach Muzeum Narodowego w Krakowie. W dostępie do informacji oraz usług turystycznych wykorzystywane są także technologie bezprzewodowe. Przykładami są komunikacja bliskiego zasięgu NFC (ang. near field communication) oraz beacony. Technologia NFC umożliwia odczytywanie na smartfonie lub tablecie tzw. znaczników elektromagnetycznych, które zamieszczane są m.in. na drukowanych materiałach promocyjnych, opakowaniach produktów, przy eksponatach muzealnych. Wykorzystano je np. w Galerii Sztuki XX w. w Gmachu Głównym Muzeum Narodowego w Krakowie. Podobnie działają kody QR, zeskanowanie których smartfonem daje użytkownikowi dostęp np. do stron internetowych, aplikacji mobilnych lub materiałów audiowizualnych. Kody QR drukowane są na dowolnych powierzchniach, od ulotek po tablice informacyjne przy szlakach turystycznych, obiektach zabytkowych lub w muzeach. Przykładem jest produkt turystyczny Wrota Pogórza w województwie małopolskim. 200 Technologie informacyjno-komunikacyjne w dostępie do informacji... Natomiast beacon jest rodzajem nadajnika wykorzystującego technologię Bluetooth Low Energy, za pomocą którego na urządzenia przenośne przesyłane są określone treści. Wykorzystano je w organizacji ekspozycji w Muzeum Sztuki Współczesnej MOCAK w Krakowie oraz w Centrum Górskim Korona Ziemi w Zawoi. Nadajniki umieszczono przy eksponatach, a aplikacja w urządzeniu przenośnym umożliwia odbiór informacji o nich, kiedy zwiedzający znajduje się w pobliżu. Podsumowanie Znaczenie technologii informacyjno-komunikacyjnych we współczesnej turystyce jest niezaprzeczalne. Cele rozwojowe przyjęte w polskich krajowych, regionalnych i lokalnych strategiach rozwoju sprzyjają rozwojowi technologii informacyjno-komunikacyjnych oraz wdrażaniu e-usług w coraz szerszym zakresie, również w turystyce. Na stronach internetowych, ale także coraz częściej w aplikacjach mobilnych, dostępne są informacje, produkty i usługi turystyczne. Cyfryzacja, której podlega od kilkudziesięciu lat gospodarka turystyczna, powoduje korzyści zarówno dla dostawców informacji, produktów i usług z sektora prywatnego i publicznego, jak i konsumentów. Pierwsza grupa zyskała możliwość rozszerzenia prowadzonej działalności o kanały internetowe, wprowadzenia sprzedaży elektronicznej, a co za tym idzie obniżenia kosztów, automatyzacji obsługi klienta, zwiększenia sprzedaży. Natomiast turyści poprzez media elektroniczne mogą korzystać z różnorodnych źródeł informacji, rezerwować produkty i usługi oraz realizować płatności za nie, porównywać ceny i szukać najlepszych dla siebie rozwiązań, jak również dzielić się wrażeniami, fotografiami i filmami oraz opiniami w mediach społecznościowych. Turyści wybierają dogodne dla siebie rozwiązania cyfrowe, zarówno wśród tych dostępnych w sieci internetowej, jak i w przestrzeni turystycznej: podczas pobytu w miejscowości, ośrodku turystycznym lub parku narodowym, wędrowania szlakami, zwiedzania muzeum. Jednak mimo rozwoju technologii nie każdy turysta będzie z nich korzystał. Wśród przyczyn można wskazać niechęć do narzędzi elektronicznych i wybieranie tradycyjnych źródeł informacji lub zakupu usług turystycznych, potrzebę rezygnacji z technologii podczas podróży, jak również w pewnym stopniu wykluczenie cyfrowe, które jest cechą współczesnego społeczeństwa. Znaczenie wykorzystania technologii informacyjno--komunikacyjnych we współczesnej gospodarce turystycznej jest zatem niezaprzeczalne w ujęciu globalnym, jednak na poziomie lokalnym nie zawsze i nie wszystkie narzędzia elektroniczne wzbudzają zainteresowanie turystów. Ciągły rozwój technologiczny pozwala na wdrażanie kolejnych narzędzi w gospodarce turystycznej w udostępnianiu informacji, produktów i usług. Komputerowe systemy rezerwacyjne oraz globalne systemy dystrybucyjne były innowacjami technologicznymi w latach 70. i 80 XX w., a obecnie rozwiązania tego rodzaju stanowią standard w obsłudze klientów w branży turystycznej. Rezerwacje i płatności internetowe również mają już ugruntowaną pozycję z e-turystyce. Jeszcze kilka lat temu to płyta CD z nagraniem audiowizualnym uznawana była za nowoczesne, elektroniczne źródło informacji turystycznej. Obecnie są nim aplikacje mobilne, technologie bezprzewodowe oraz coraz liczniejsze 201 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa i różnorodne media społecznościowe, w tym błogi oraz videoblogi. Wykorzystaniu technologii w gospodarce turystycznej towarzyszy nieustanna zmiana, niemożliwe jest wyznaczenie punktu granicznego. Należy jednak zadać pytanie o granicę rzeczywistych potrzeb turystów w tym zakresie, bezpieczeństwo w sieci internetowej oraz znaczenie relacji międzyludzkich w kontekście postępującej informatyzacji branży turystycznej. Literatura Alejziak W., 2000, Działalność liderów przemysłu turystycznego w świetle aktualnych tendencji występujących na rynku (studium przypadku First Choice i Forte), Folia Turistica, 9,1-28. Alejziak B„ 2011, Innovativeness of the museum offer in the cultural education of children and youth: The example of selected museum facilities in Krakow, Zeszyty Naukowe Małopolskiej Wyższej Szkoły Zawodowej wTarnowie, 2 (19), 11-20. Benckendorff P. J., Sheldon P. J. Fesenmaier D. R., 2014, Tourism information technology, CAB International, Willingfort. Bizirgianni I., Dionysopouloub P., 2013, The influence of tourist trends of Youth Tourism through Social Media (SM) & Information and Communication Technologies (ICTs), Procedia—Social and Behavioral Sciences, The 2nd International Conference on Integrated Information, 73,652-660. Buhalis D., 1998, Strategic use of information technologies in the tourism industry, Tourism Management, 19 (5), 409-421. Buhalis D„ O’Connor P. 2005, Information communication technology revolutionizing tourism, Tourism Recreation Research, 30 (3), 7-16. Buhalis D„ 2008, Technologie informatyczne i telekomunikacyjne w turystyce, [w:] L. Pender, R. Shar-pley (red.), Zarządzanie turystyką, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 282-299. Buhalis D„ Law R„ 2008, Progress in information technology and tourism management: 20 years on and 10 years after the Internet—The state of eTourism research, Tourism Management, 29, 609-623. Buhalis D., Jun S. H„ 2011, E-tourism, Goodfellow Publishers Limited, Oxford. Buhalis D., Leung D., Law R., 2011, E-Tourism: critical information and communication technologies for tourism destinations, [w:] Y. Wang, A. Pizam (red.), Destination marketing and management: theories and applications, CAB International, Oxford, 205-224. Del Chiappa G„ Baggio R., 2015, Analyzing the effects of a network structure, Journal of Destination Marketing 8c Management, 4 (3), 145-150. Chung N.. Koo Ch., 2015, The use of social media in travel information search, Telematics and Informatics, 32, 215-229. Dąbrowska A., Janoś-Kresło M., 2010, Konsument na rynku e-usług w krajach Europy Środkowo -Wschodniej, Difin, Warszawa. Dąbrowska B. J., 2011, Turystyka międzynarodowa w globalnej gospodarce, Polskie Wyd. Ekonomiczne, Warszawa. Drucker, P. E, 1985, Innovation and entrepreneurship. Practice and principles, Harper 8c Row, New York. 202 Technologie informacyjno-komunikacyjne w dostępie do informacji... Evans J. A., Sterry P., 1999. Portable computers & interactive multimedia: A new paradigm for inter-preting muséum collections, Archives&Museum Informatics, 13 (2), 113-126. Folga-Januszewska D., 2008, Muzea w Polsce 1989-2008. Stan, zachodzące zmiany i kierunki rozwoju muzeów w Europie oraz rekomendacje dla muzeów polskich. Raport opracowany na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego jako jeden z Raportów o Stanie Kultury, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa. Godzić W., Drzał-Sierocka A., 2008, Sytuacja polskich mediów audiowizualnych w latach 1989-2008, Raport opracowany na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego jako jeden z Raportów o Stanie Kultury, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa. Hjalager A. M„ 2010, A review of innovation research in tourism, Tourism Management, 31,1-12. Mańkowski T, Pawlicz A., 2006, Wykorzystanie nowoczesnych technik informatycznych w obsłudze ruchu turystycznego, [w:] B. Meyer, Obsługa ruchu turystycznego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 192-204. Merski J., Piotrowski J. P., 2008, System informacji a ruch turystyczny, Wyd. Almamer, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa. Meyer B., Pawlicz A., 2010, Informacja w turystyce, [w:] A. Panasiuk (red.), Informacja turystyczna, Wyd. С. H. Beck, Warszawa, 64-74. Kachniewska M., 2011, Wpływ nowych technologii na rynek usług pośredników turystycznych, Zeszyty Naukowe Kolegium Gospodarki Światowej, 32, 239-258. Kalecińska J., 2013, Nowe technologie w branży turystycznej, Wydział Turystyki i Rekreacji, Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie. Kaznowski D., 2008, Nowy marketing, VFP Communications Sp. z o.o., Warszawa. Kin M., 2010, Rozwiązania mobilne w Systemach Informacji Turystycznej, [w:] D. Chudy-Hyski, M. Żemła, Konsument na rynku turystycznym. Informacja turystyczna w Europie, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa im. Wojciecha Korfantego, Katowice, 200-203. Kubiak B„ 2003, Strategia informatyzacji współczesnej organizacji. Teoria i praktyka. Uniwersytet Gdański, Gdańsk. Kubiak B„ 2006, Internetowe biura podróży w rozwoju eturystyki, [w:] Rola turystyki w strategii i polityce rozwoju gospodarki regionalnej, Zbiór materiałów pokonferencyjnych Gdańsk 14-15 września 2006, Wyższa Szkoła Turystyki i Hotelarstwa w Gdańsku, Gdańsk, 240-249. Kruczek Z., Walas B., 2010, Promocja i informacja w turystyce, Proksenia, Kraków. Munar A. M., Jacobsen J. Kr. S., 2014, Motivations for sharing tourism expériences through social media, Tourism Management, 43, 46-54. Nalazek M., 2010, Rola nowych technologii w informacji turystycznej, [w:] D. Chudy-Hyski, M. Żemła, Konsument na rynku turystycznym. Informacja turystyczna w Europie, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa im. Wojciecha Korfantego, Katowice, 147-157. Orfin K., 2013, Nowoczesne metody komunikacji w turystyce i rekreacji, [w:] A. Panasiuk (red.), Marketing w turystyce i rekreacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 279-289. Pawlicz A., 2012, E- turystyka. Ekonomiczne problemy implementacji technologii cyfrowych w sektorze turystycznym. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Репс J„ 1999, Innowacje i zmiany w firmie. Transformacja i sterowanie rozwojem przedsiębiorstwa, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa. 203 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Peszat K., Płoszaj A., Batorski D., 2012, Raport pt. Technologie informacyjno-komunikacyjne a samorząd lokalny i rozwój lokalny w województwie mazowieckim, MGG Conferences Sp. z o.o., Warszawa. Porter, M. E., 1985, The competitive advantage: creating and sustaining superior performance, Free Press, New York. Poon A., 2003, Competitive strategies for a “new tourism", [w:] Ch. P. Cooper, Classic reviews in tourism, Channel View Publications, Clevedon, 130-142. Przecławski K., 2010, Człowiek w czasie i przestrzeni, Albis, Kraków. Rochmińska A., Stasiak A., 2004 Strategie rozwoju turystyki, Turystyka i Hotelarstwo, 6, 9-43. Rusiecki P„ 2010, Newslettery jako narzędzie promocji i informacji turystycznej w Polsce, [w:] D. Chudy-Hyski, M. Żemła, Konsument na rynku turystycznym. Informacja turystyczna w Europie, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa im. Wojciecha Korfantego, Katowice, 186-193. Rychliński Ł„ 2010, Rewolucja mobilna w promocji miasta -jak telefon komórkowy zmienia turystykę kulturową, [w:] D. Chudy-Hyski, M. Żemła, Konsument na rynku turystycznym. Informacja turystyczna w Europie, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa im. Wojciecha Korfantego, Katowice, 204-214. Schweibenz W, 1998, The „virtual museum": New perspectives for museums to present objects and information using the Internet as a knowledge base and communication system, [w:] H. H. Zimmermann, V. Schramm (red.,). Knowledge, management und kommunikationssysteme, workflow management, multimedia, knowledge transfer. Proceedings des 6. Internationalen Symposiums fur Informationswissenschaft (ISI 1998), Prag, 3. - 7. November 1998. Konstanz: UVK Verlagsgesell-schaft mbH, 185-200. Spyra Z., Piotrowski P., 2010, Regionalne portale turystyczne jako źródła informacji turystycznej -analiza porównawcza, [w:] D. Chudy-Hyski, M. Żemła, Konsument na rynku turystycznym. Informacja turystyczna w Europie, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa im. Wojciecha Korfantego, Katowice, 158-168. Stasiak A., 2007, O potrzebie rewolucji w polskim muzealnictwie XXI wieku, [w:] A. Stasiak (red.), Kultura i turystyka - razem czy oddzielnie?, Wyd. Wyższej Szkoły Turystyki i Hotelarstwa, Łodzi, 116-134. Stasiak A., 2013, Nowe przestrzenie i formy turystyki w gospodarce doświadczeń, Turyzm, 23 (2), 65-74. Styliani S., Fotis L„ Kostas K„ Petros P., 2009, Virtual museums, a survey and some issues for consideration, Journal of Cultural Heritage, 10, 520-528. Szewczyk I., 2010, Wykorzystanie systemów rezerwacji w biurze podróży, [w:] D. Chudy-Hyski, M. Żemła, Konsument na rynku turystycznym. Informacja turystyczna w Europie, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa im. Wojciecha Korfantego, Katowice, 194-199. Szymańska E., (2009), Innowacyjność przedsiębiorstw turystycznych w Polsce, Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok. Świtalski W, 2005, Innowacje i konkurencyjność. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Weiermair K., 2004, Product improvement or innovation: What is the key to success in tourism? [w:] Innovation and growth in tourism: Conference Papers, 1-11. 204 Technologie informacyjno-komunikacyjne w dostępie do informacji... Winiarski R., Zdebski J., 2008, Psychologia turystyki, Wyd. Profesjonalne i Akademickie, Warszawa. Xiang Z., Gretzel U., 2010, Role of social media in online travel information search, Tourism Management, 31,179-188. Zeng B., Gerritsen R., 2014, What do we know about social media in tourism? A review. Tourism Management Perspectives, 10, 27-36. Ziółkowski R., 2007, Informacja w turystyce, [w:] B. Meyer (red.), Obsługa ruchu turystycznego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 95-106. Information and communication technologies in distribution of tourist information and services Abstract: New technologies are an inherent element of modern tourism industry. The main goal of this paper is to present the use of information and communication technology in distribution of tourist information, products and services. For better illustration of this issue, a number of examples of described technologies that are that are available through the Internet as well as in tourism space, are demonstrated. The paper consists in research conducted in Lesser Poland Voivodeship. Keywords: information and communication technology, tourism. 205 Katarzyna Piotrowicz, Dorota Matuszko Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Wpływ zmian klimatu na walory turystyczne Krakowa Zarys treści: W opracowaniu dokonano analizy wieloletniej zmienności i tendencji zmian warunków pogodowych sprzyjających lub utrudniających turystykę i rekreację w Krakowie. Od początku XX w. wzrosła liczba dni z tₘₐᵢ>25°C, tₘᵢᵢ>30°C i tₘᵢₙ>20°C. Szczególnie gorące i bardzo słoneczne warunki pogodowe w Krakowie zaczęły się pojawiać stosunkowo wcześnie, już w kwietniu i maju. W półroczu ciepłym obserwuje się nasilenie uciążliwych dla człowieka warunków termicznych i wilgotnościowych prowadzących do przegrzania organizmu. Stwierdzono także spadek liczby dni z tₘₐᵢ<0°C i z mgłą w zimie (grudzień-luty). Przyczynia się to do poprawy warunków sprzyjających turystyce w półroczu chłodnym. W ostatnich 110 latach (1901-2010) korzystny dla mieszkańców Krakowa i turystów jest również spadek liczby dni bez uslonecznienia, szczególnie na wiosnę i w lecie. Słowa kluczowe: zmiany klimatu, turystyka miejska, kalendarz pogody, Kraków. Wstęp Pogoda i klimat odgrywają ważną rolę w rozwoju turystyki i rekreacji na danym obszarze (Stankiewicz 2010; Kundzewicz 2011). Postępujące i szeroko dyskutowane zmiany klimatu na Ziemi mają również wpływ na zmiany w tym sektorze gospodarczej działalności człowieka. Prognozuje się, że zmiany warunków klimatycznych będą przejawiać się m.in. w zmianach długości i jakości sezonów turystycznych (Opracowanie i wdrożenie... 2013). W porównaniu z terenami pozamiejskimi obszary zurbanizowane są bardziej wrażliwe na zmiany klimatu, lecz według prognoz (Opracowanie i wdrożenie... 2013) na tzw. turystykę miejską ocieplenie klimatu nie wpłynie aż tak silnie jak np. na turystykę narciarską. Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Można jednak przypuszczać, że obserwowany wzrost częstości i intensywności fal upałów (Krzyżowska 2010) będzie niekorzystnie wpływać na plany turystów - obniży motywację do wyboru miasta jako celu podróży, szczególnie w miesiącach letnich (lipiec-sierpień) i wpłynie na natężenie ruchu turystycznego w poszczególnych miesiącach. Kraków zajmuje pierwszoplanowe miejsce w Polsce wśród miejskich ośrodków turystycznych (Mika 2011; Sala 2012). Turyści odwiedzają Kraków m.in. ze względu na walory historyczne, kulturalne, architektoniczne, przyrodnicze, a także aby wziąć udział w wydarzeniu kulturalnym, religijnym, biznesowym, sportowym czy rozrywkowym (Kowalczyk 2005). Zdaniem Preislera (2012) turystyka miejska staje się coraz bardziej popularną formą spędzania wolnego czasu. Celem pracy jest charakterystyka częstości występowania i tendencji zmian wybranych elementów klimatu Krakowa, które sprzyjają lub utrudniają turystykę i rekreację w tym mieście oraz wpływają na postrzeganie jego walorów turystycznych. Obserwowane tendencje zmian poszczególnych elementów meteorologicznych od początku XX w. mogą spowodować zmiany w sezonowym zróżnicowaniu ruchu turystycznego i wymusić konieczność adaptacji do nich. W pracy wykorzystano dobowe wartości wybranych elementów meteorologicznych ze Stacji Naukowej Zakładu Klimatologii IGiGP UJ w Krakowie z lat 1901-2010. Przedstawiono przebieg wieloletni i roczny podstawowych charakterystyk warunków solarnych i termicznych. Do opracowania kalendarza pogody, w którym wyróżniono dni i okresy niesprzyjające oraz bardzo korzystne dla turystyki i rekreacji w mieście wykorzystano wieloletnią i roczną liczbę: dni mroźnych (tₘₐI<0°C), gorących (t >25°C), upalnych (tₘₐᵢ>30°C), nocy tropikalnych (tₘᵢₙ>20°C), dni bardzo słonecznych (usłonecznienie względne U>67,1%), pochmurnych (U<33,0%) i z całkowitym zachmurzeniem, z opadem (>0,1 mm), z burzą i parnością (e>18,8 hPa) oraz z mgłą. Warunki solarne Średnia roczna suma usłonecznienia w Krakowie na podstawie danych z lat 1901-2000 wynosi 1523,4 godziny, a średnia z pierwszej dekady XXI w. jest o ponad 76 godzin większa (1599,8). Maksymalna suma roczna (1919,5 godzin) wystąpiła w 1943 r„ a minimalna (1067,2 godzin) w 1980 r. (ryc. 1). Od lat 80. XX w. aż do końca badanego okresu, usłonecznienie nieregularnie wzrastało, szczególnie wyraźnie w latach 1981-1995 oraz w pierwszej dekadzie XXI w. Wzrost sum rocznych usłonecznienia był skutkiem przede wszystkim zwiększenia usłonecznienia w okresie letnim i znacznie słabszego w półroczu zimowym. Najkorzystniejsze warunki solarne panują w Krakowie od maja do sierpnia. W tych miesiącach sumy usłonecznienia przekraczają 200 godzin, a w grudniu i styczniu nie dochodzą nawet do 50 godzin (ryc. 1). Miesiącami o największej zmienności usłonecznienia są kwiecień i maj. Najwyższe dzienne sumy usłonecznienia rzeczywistego wynoszą 15 godzin, z maksimum w drugiej połowie czerwca. W ciągu dnia najkorzystniejsze warunki solarne 208 Wpływ zmian klimatu na walory turystyczne Krakowa 1901 1911 1921 1931 1941 1951 1961 1971 1981 1991 2001 Ryc. 1. Sumy miesięczne i roczne usłonecznienia rzeczywistego (godziny) w Krakowie w latach 1901-2010 Źródło: opracowanie własne. 1901-2000 250 ---------- I II III IV V VI VIIVII IX X XI XII 2001-2010 I II III IV V VI VIIVII IX X XI XII przypadają na godziny około południowe. Od kwietnia do września przebieg dzienny usłonecznienia jest wyraźnie modyfikowany rozwojem zachmurzenia konwekcyjnego (Cumulus). W miesiącach tych zdarzają się dwa maksima usłonecznienia: w godzinach porannych - po ustąpieniu mgły, i popołudniowych - po zaniknięciu konwekcji. W chłodnym półroczu poranne zamglenia zmniejszają liczbę godzin ze słońcem przed południem i są przyczyną występowania dobowego maksimum krótko po południu. Około 90 dni w roku to dni bez usłonecznienia. Analiza rozkładu tych dni w poszczególnych porach roku wykazuje, że połowa liczby dni bez usłonecznienia zdarza się w zimie, podczas gdy lato obejmuje jedynie 10%, a wiosna i jesień po około 20% ich rocznej sumy. W przebiegu wieloletnim wyraźnie zaznacza się spadek liczby dni z całkowitym zachmurzeniem (ryc. 2), zwłaszcza w marcu i kwietniu oraz w listopadzie i grudniu, ale widoczny jest także w miesiącach cieplej połowy roku. W latach 2001-2010 od czerwca do sierpnia występowało poniżej trzech dni w miesiącu z całkowitym zachmurzeniem (ryc. 2). Korzystniejsza jest także zmiana udziału procentowego poszczególnych rodzajów chmur (Matuszko, Węglarczyk 2014). W pierwszej dekadzie XXI w. w ciągu całego dnia częściej niż dawniej obserwowane były chmury kłębiaste: Stratocumulus, Altocumulus i Cumulus, a zdecydowanie rzadziej występowały chmury warstwowe: Stratus, Altostratus i Nimbostratus. Większa częstość występowania chmur o budowie pionowej powoduje mniejsze zachmurzenie, mniej dni całkowicie zachmurzonych i lepsze warunki solarne. 209 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa 160 1901 1911 1921 1931 1941 1951 1961 1971 1981 1991 2001 1901-2000 2001-2010 I II III IV V VI VIIVII IX X XI XII Ryc. 2. Liczba dni z całkowitym zachmurzeniem w Krakowie w latach 1901-2010 Źródło: opracowanie własne. Warunki termiczne W Krakowie od 1901 r. do 2010 r. średnia roczna temperatura powietrza wzrosła o 1,9°C. Największy wzrost wystąpił w lutym, kwietniu i sierpniu (2,2-2,3°C/100 lat), natomiast najmniejszy - w marcu, wrześniu i grudniu (1,1-1,3°C/100 lat; wartości istotne statystycznie na poziomie 0,05). Dla mieszkańców i turystów odwiedzających Kraków w okresie zimowym zdecydowanie korzystniejsze warunki do przebywania na powietrzu mogą wiązać się ze spadkiem liczby dni mroźnych (9 dni/100 lat) (ryc. 3). Porównując jednak średnią ich liczbę w ostatnim 10-leciu (2001-2010) do tej z lat 1901-2000, stwierdzono, że z wyjątkiem listopada i marca było ich nawet nieznacznie więcej (w styczniu o 2 dni). Należy się więc liczyć z tym, że w okresie grudzień-luty w Krakowie wystąpi od kilku do kilkunastu dni z t <0°C. mai Wzrost temperatury powietrza w ciepłej połowie roku powoduje większą częstość występowania dni gorących (tᵣₐₐᵢ>25°) i upalnych (tₘ„>30°C) (ryc. 3). Tendencja ich zmian wynosiła 25,6 dni/100 lat w przypadku dni gorących i 9,7 dni/100 lat dla dni upalnych. Dni z temperaturą maksymalną powietrza powyżej 25°C mogą pojawiać się w Krakowie od kwietnia do października, natomiast z t >30°C od kwietnia do września. Dla mieszkańców i turystów szczególnie uciążliwe mogą być dni z wysoką temperaturą, utrzymujące się przez długi czas (fale upałów), które w mieście są dodatkowo potęgowane przez występowanie miejskiej wyspy ciepła, słabe przewietrzanie i złe warunki aerosanitarne. Po upalnym dniu organizm człowieka może się regenerować w nocy, lecz zaobserwowano w Krakowie wzrost częstości występowania tzw. nocy tropikalnych (tₘᵢₙ>20°C) (Piotrowicz 2009). To zjawisko można rozpatrywać zarówno jako korzystne, w przypadku 210 Wpływ zmian klimatu na walory turystyczne Krakowa przebywania osób na powietrzu przez całą noc, jak również jako negatywne - z uwagi na możliwość przegrzania organizmu ludzi przebywających w pomieszczeniu bez klimatyzacji, zwłaszcza w budynkach na wyższych kondygnacjach. Warto zaznaczyć, że obserwuje się zdecydowany wzrost częstości nocy tropikalnych na wysokości 12 m w porównaniu z tym na 2 m n.p.g. (ryc. 3). O ile w okresie letnim, zwłaszcza w lipcu i sierpniu, należy liczyć się z uciążliwymi warunkami termicznymi w Krakowie, to wzrost częstości dni gorących jest związany również z większą ich liczbą w miesiącach wiosennych (kwietniu i maju) (ryc. 3). W XX w. średnio było 0,7 dni z tₘₐᵢ>25°C w kwietniu i 4,1 w maju, a w pierwszej dekadzie XXI w. ich liczba wynosiła odpowiednio już 1,4 i 10 dni. Nastąpił więc 2-2,5-krotny wzrost. Ryc. 3. Liczba dni mroźnych (tₘₐᵢ<0°C), gorących (tₘ>]ᵢ>25oC), upalnych (tₘₐᵢ>30°C) i nocy tropikalnych (tₘ.ₙ>20°C) w Krakowie w latach 1901-2010 Źródło: opracowanie wiasne. 211 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Kalendarz pogody Kalendarze warunków pogodowych stanowią przykłady opracowań klimatologicznych, które mogą być wykorzystywane w różnych celach (Błażejczyk 2004; Piotrowicz 2010). Na przykład Błażejczyk (2004) opracował dla Warszawy kalendarz, który służy do planowania zajęć rekreacyjnych na otwartym powietrzu, natomiast kalendarze Durło (2003a, b) mogą być wykorzystywane do planowania zabiegów klimatoterapeutycznych i okresów sprzyjających wypoczynkowi, turystyce i rekreacji oraz w planowaniu prac polowych w gospodarstwie rolnym. W niniejszej pracy dla każdego dnia z lat 1901-2000 i 2001-2010 obliczono częstość występowania dni z określonymi warunkami termicznymi, solarnymi, opadem, burzą, parnością i mgłą, które w dalszej kolejności pozwoliły wyróżnić najbardziej prawdopodobne okresy niesprzyjające oraz bardzo korzystne dla turystyki i rekreacji w Krakowie. Opracowując kalendarz, korzysta się najczęściej z jednego z dwóch sposobów: wartości uśrednionych dla każdego dnia w roku z wielolecia lub spośród wszystkich wartości wybiera się te, które w poszczególnych dniach roku występowały najczęściej (Piotrowicz 2010). W niniejszej pracy, opracowując kalendarz pogody korzystnej lub niekorzystnej dla turystyki w Krakowie, wykorzystano tę drugą metodę. W Krakowie w styczniu i z początkiem lutego należy się liczyć z możliwością występowania długotrwałych okresów z pogodą mroźną, której będą towarzyszyły mgły i/lub dni z brakiem dopływu bezpośredniego promieniowania słonecznego (całkowicie zachmurzone). W Polsce najczęściej podczas pogody mroźnej zachmurzenie jest niewielkie, natomiast w Krakowie w związku z położeniem miasta w inwersyjnej dolinie Wisły częstość występowania mgieł, zwłaszcza w godzinach porannych, jest dość znaczna. W XXI w. dni z takim typem pogody (mroźne, pochmurne, z mgłami) występowały zdecydowanie rzadziej i utrzymywały się krócej niż w poprzednim stuleciu. Z końcem lutego i w marcu wzrasta częstość dni z korzystnymi warunkami dla turystyki i rekreacji, szczególnie ze względu na wzrost liczby dni bardzo słonecznych bez opadów, a spadek całkowicie zachmurzonych i z długo utrzymującą się mgłą. W kwietniu i maju w związku z rosnącą częstością występowania dni gorących należy się liczyć z możliwością przegrzania organizmu podczas przebywania zbyt długo na otwartej przestrzeni, zwłaszcza że takim dniom najczęściej towarzyszy pogoda bardzo słoneczna i bez opadów. Z końcem maja w Krakowie rozpoczyna się sezon występowania burz. Mogą one łagodzić odczucie gorąca, zwłaszcza w godzinach popołudniowych i wieczornych, niemniej jednak w ciągu dnia może wzrastać odczucie parności, co dodatkowo obciąża organizm człowieka. Od czerwca do końca sierpnia należy się liczyć z dość częstym występowaniem w Krakowie pogody bardzo gorącej i upalnej, z burzą i parnością, a w drugiej części tego okresu również nocy tropikalnych. W zależności od rodzaju uprawianej turystyki i rekreacji, stanu zdrowia i kondycji turystów oraz mieszkańców może ona stanowić wystarczająco dogodne warunki do wypoczynku (w parkach, na otwartych basenach, w kawiarnianych ogródkach). 212 Wpływ zmian klimatu na walory turystyczne Krakowa We wrześniu i październiku w ostatnich latach dość często występowała pogoda z komfortowymi warunkami termicznymi, dużą częstością dni bardzo słonecznych bez opadów, a niewielką całkowicie zachmurzonych, z burzą, parnością i mgłą. Początek jesieni należy więc zaliczyć do bardzo korzystnego okresu dla turystyki i rekreacji na otwartej przestrzeni w Krakowie. W listopadzie i grudniu stopniowo wzrasta częstość dni z niesprzyjającymi warunkami solarnymi i z długo utrzymującą się mgłą, co niewątpliwie znacznie ogranicza korzystanie z walorów turystycznych, jakie oferuje Kraków na wolnym powietrzu. Wnioski Na podstawie wieloletniej zmienności wybranych elementów meteorologicznych stwierdzono, że: - od lat 1980. wzrasta suma roczna usłonecznienia; - w ciągu roku najwięcej godzin ze słońcem jest od maja do sierpnia; - znacząco spadła liczba dni całkowicie zachmurzonych, zwłaszcza w marcu i kwietniu oraz listopadzie i grudniu; - spada liczba dni mroźnych (tₘₒ<0°C); - wzrasta liczba dni gorących i upalnych oraz nocy tropikalnych; dni te zaczęły się pojawiać w Krakowie stosunkowo wcześnie, z końcem kwietnia i w maju oraz jeszcze we wrześniu. Analiza kalendarza pogody z lat 1901-2000 i 2001-2010 pozwala na sformułowanie następujących wniosków: - w okresie zimowym (grudzień-luty) nastąpiła poprawa warunków pogodowych korzystnych dla turystyki pieszej z uwagi na spadek liczby dni mroźnych, całkowicie zachmurzonych oraz mgieł utrzymujących się przez wiele godzin w ciągu dnia; - z końcem wiosny oraz na początku jesieni częściej występują warunki korzystne dla turystyki i rekreacji na wolnym powietrzu w ciągu całego dnia; jedyne zagrożenie może stanowić możliwość przegrzania organizmu w wyniku wysokiej temperatury i intensywnej insolacji; - w lecie (czerwiec-sierpień) utrudnienie może stanowić wzrastająca częstość dni gorących i nocy tropikalnych, którym towarzyszą burze z intensywnymi opadami i odczuciem parności. Literatura Błażejczyk K., 2004, Bioklimatyczne uwarunkowania rekreacji i turystyki w Polsce, Prace Geograficzne, IGiPZPAN, 192, 1-291. Durło G., 2003a, Bioclimatic calender a new form of climatological elaboration, Analele Universitatii din Oradea, Seria Geografie, 13, 99-104. 213 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Durło G„ 2003b, Kalendarz jako przykład opracowania klimatologicznego, Acta Socientiarum Polo-norum, Formatio Circumiectus, 2, 2, 183-189. Kowalczyk A., 2005, Nowe formy turystyki miejskiej, Prace i Studia Geograficzne WGiSR UW, 35, 155-197. Krzyżowska A., 2010, Fale upałów jako zjawisko ograniczające turystykę w dużych miastach świata, Problemy Ekologii Krajobrazu, 27, 239-244. Kundzewicz Z.W., 2011, Zmiany klimatu, ich przyczyny i skutki - obserwacje i projekcje, Landform Analysis, 15, 39-49. Matuszko D., Węglarczyk S., 2014, Effect ofcloudiness on long-term variability in air temperaturę in Krakow, International Journal of Climatology, 34,145-54. Mika M. (red.), 2011, Kraków jako ośrodek turystyczny, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Opracowanie i wdrożenie Strategicznego Planu Adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu, 2013, M. Sadowski (red.), IOŚ-PIB, Warszawa. Piotrowicz K„ 2009, The occurrence of unfavorable thermal conditions on human health in Central Europę and potential climate change impacts: an example from Cracow, Poland, Environmental Management, 44, 766-775. Piotrowicz К., 2010, Sezonowa i wieloletnia zmienność typów pogody w Krakowie, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Preisler M„ 2012, Uwarunkowania atrakcyjności turystycznej miasta, Studia Periegetica, 8,133-153. Sala J., 2012, Miasta jako cel podróży turystycznych w Polsce, [w:] T. Żabińska (red.), Turystyka na obszarach miejskich. Uwarunkowania rozwoju. Narzędzia promocji, Katowice, 20-32. Stankiewicz B., 2010, Zmiany klimatu a turystyka - w poszukiwaniu ponadregionalnych i regionalnych uwarunkowań koegzystencji, Folia Pomeranae Universitatis Technologiae Stetinensis, Oeco-nomica 282 (60), 155-168. Influence of climate change on tourist values of Krakow Abstract: The subject of this publication is an analysis of long-term variations and change tendencies of weather conditions favourable and restrictive for tourism and recreation in Krakow. From the beginning of the 20th century, the number of days with tₘₐᵢ>25°C, tₘₐᵢ>30°C and tₘ.ₙ>20°C increased in Krakow. Particularly oppressive hot and very sunny conditions began to occur relatively early - as in April or May. In the warm half-year, it is possible to notice an intensification of thermal and humidity conditions which are bothersome for people and can lead to an overheating of their organisms. The study found a trend of a decrease in the number of frosty days (tₘₐH<0°C) and with fog in winter (Dec.-Feb.). This had a positive effect on human health. In the years 1901-2010, there was a decrease in the number of days without sunshine in Krakow, especially in spring and summer, which had a positive effect on health and well-being of the local population and tourists. Keywords: climate change, urban tourism, calendar of weather, Krakow. 214 Bartosz Piziak, Michał Witkiewicz Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Instytut Geografii Uniwersytet Gdański Monitoring ruchu turystycznego przy wykorzystaniu bezzałogowych statków powietrznych na przykładzie Stegny i Krynicy Morskiej Zarys treści: W artykule zaprezentowano możliwości użycia bezzałogowych statków powietrznych (BSP) - dronów - w monitoringu ruchu turystycznego na obszarach rozległych i trudno dostępnych jak np. plaże w obszarach nadmorskich. Z punktu widzenia trwałego rozwoju miejscowości turystycznych istotną kwestią jest ciągłe monitorowanie ruchu turystycznego i odpowiednio wczesne reagowanie na wahania jego wielkości. Ustalenie liczby osób biorących udział w tym ruchu jest przedsięwzięciem niezwykle trudnym. W Polsce prowadzi się badania wielkości ruchu turystycznego, ale zdecydowana większość z nich ma charakter okresowy i niepełny, a metody stosowane do jego oceny są obciążone wieloma wadami, nie dając przy tym podstaw do określenia liczby osób korzystających z usług świadczonych w obiektach infrastruktury turystycznej lub miejscowościach turystycznych. W artykule opisano wyniki monitoringu ruchu turystycznego, wykonanego w dwóch polskich ośrodkach turystycznych położonych na wybrzeżu Morza Bałtyckiego - Stegnie i Krynicy Morskiej. Szczegółowo omówiono wykorzystanie bezzałogowych statków powietrznych do tego typu analiz, z uwzględnieniem zalet i wad ich stosowania. Zwrócono także uwagę na najważniejsze problemy zdiagnozowane na tym obszarze w trakcie badań terenowych i prac kameralnych. Słowa kluczowe: monitoring ruchu turystycznego, bezzałogowe statki powietrzne, drony. Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Wstęp Jednym z bardziej istotnych elementów warunkujących właściwe zarządzanie sferą turystyki na danym obszarze jest rejestracja ruchu turystycznego. Odgrywa ona kluczową rolę w zakresie działań związanych z określeniem ilościowym oraz jakościowym udostępnienia turystycznego danych obszarów oraz koniecznością monitorowania wpływu ruchu turystycznego na poszczególne komponenty środowiska (Matczak 2002). W rejestracji ruchu turystycznego stosuje się zwykle trzy rodzaje metod: - pośrednie, - bezpośrednie, - metody wykorzystujące urządzenia mechaniczne i elektroniczne. Metody pośrednie polegają na rejestracji obecności odwiedzających lub środków transportu na danym terenie w postaci: wpisów do ksiąg gości, wielkości sprzedaży biletów wstępu uprawniających do wejścia na dany teren lub biletów parkingowych, wydanych zezwoleń na polowanie lub wędkowanie oraz na podstawie liczby biletów sprzedanych do ośrodków edukacyjnych, muzeów przyrodniczych oraz sprzedaży biletów na wieże widokowe itp. Metody bezpośrednie wiążą się z bezpośrednimi obserwacjami i pomiarami liczby odwiedzających dany region oraz z wykorzystaniem zdjęć lotniczych i satelitarnych. Urządzenia mechaniczne i elektroniczne umożliwiają permanentny pomiar osób na szlakach turystycznych, w charakterystycznych punktach koncentracji ruchu turystycznego oraz rejestrację samochodów i innych środków transportu na wyznaczonych parkingach. Analiza ilościowa ruchu turystycznego jest trudnym zagadnieniem badawczym. Trudność wynika z funkcjonowania w wielu miejscowościach dwóch sektorów turystycznych: formalnego i nieformalnego. Pierwszy obejmuje rozległą bazą noclegową w postaci hoteli, pensjonatów i ośrodków wczasowych, prowadzących zarejestrowaną działalność gospodarczą. Drugi to z kolei baza noclegowa nieformalna, której kreatorami są indywidualni mieszkańcy udzielający turystom noclegów w prywatnych mieszkaniach, niezarejestro-wani i nieujmowani w związku z tym w oficjalnych zestawieniach statystycznych w sektorze obsługi ruchu turystycznego. Równoległe istnienie formalnego i nieformalnego sektora widoczne jest w Polsce zwłaszcza w miejscowościach o wyraźnie wyodrębnionej sezonowości ruchu turystycznego, w tym w szczególności w kurortach nadmorskich. Efektem tego jest brak rzetelnych statystyk ruchu turystycznego w oficjalnych dokumentach sporządzanych przez Program Badań Statystycznych Statystyki Publicznej i upublicznionych w postaci urzędowych raportów. Tym samym statystyki GUS obejmujące zagadnienia ruchu turystycznego w miejscowościach nadmorskich są znacznie zaniżone. Według niektórych autorów błąd ten może sięgać nawet kilkuset procent (Alejziak 2009). Metody pośrednie monitoringu ruchu turystycznego nie pozwalają też na wychwycenie dynamiki zmian ruchu turystycznego, określenie głównych kierunków przemieszczania się turystów, realizowanych form aktywności turystycznej oraz na charakterystykę struktury ruchu turystycznego (wieku i płci turystów, zasięgu pochodzenia odwiedzających, długości pobytu, motywacji, form 216 Monitoring ruchu turystycznego przy wykorzystaniu bezzałogowych statków powietrznych ... organizacji przyjazdu, dominujących form aktywności turystycznej, statusu ekonomicznego oraz społecznego turystów). Badanie ruchu turystycznego w wybranych miejscowościach nadmorskich W celu uzyskania szczegółowych informacji na temat ruchu turystycznego na obszarze miejscowości nadmorskich Stegna i Krynica Morska konieczne było zastosowanie metod bieżącej rejestracji ruchu turystycznego. Badania te, przeprowadzone w ramach projektu „Koncepcja rozwoju turystyki i rekreacji w LKP Lasy Elbląsko-Żuławskie ze szczególnym uwzględnieniem terenów leśnych”, zostały wykonane na zlecenie Nadleśnictwa Elbląg przez autorów niniejszej publikacji {Diagnoza uwarunkowań... 2015). Przy wyznaczaniu poligonów badawczych wzięto pod uwagę rozmieszczenie dotychczasowego zagospodarowania turystycznego (baza noclegowa, obiekty gastronomiczne, szlaki turystyczne itp.) oraz występowanie atrakcji turystycznych. Istotnym kryterium delimitacji rejonów badań była wielkość bazy noclegowej i liczba udzielonych noclegów wg danych GUS. Umożliwiło to wytypowanie obszarów o największym znaczeniu dla turystyki, jako kluczowych dla dalszego jej rozwoju, i uzyskanie miarodajnych danych służących koncepcji zagospodarowania turystycznego obszaru Leśnego Kompleksu Promocyjnego Lasy Elbląsko-Żuławskie. Za rejony takie, zdecydowanie dominujące pod względem wielkości ruchu i aktualnego zagospodarowania turystycznego, autorzy uznali teren Krynicy Morskiej i Stegny. Po weryfikacji terenowej wyznaczono obszary koncentracji ruchu turystycznego na terenie tych miejscowości, poddane szczegółowemu badaniu. Pierwszy etap badania ruchu turystycznego na przedmiotowym obszarze został przeprowadzony w dniach 31 maja - 7 czerwca 2015 r. Drugi etap badania przeprowadzono w szczycie sezonu turystycznego, w dniach 26 lipca - 2 sierpnia 2015 r. W każdym z tych okresów pierwszy dzień został przeznaczony na badania próbne. Właściwe badania prowadzone były w dwóch cyklach 7-dniowych, od poniedziałku do niedzieli włącznie, w godz. 8-20 i agregowane w przedziałach jednogodzinnych. Monitoringiem natężenia ruchu turystycznego na terenie analizowanych miejscowości objęto łącznie 63 653 turystów i rekreantów w dwóch sezonach turystycznych. Należy przy tym zastrzec, że liczba ta jest zapewne mocno przeszacowana, ze względu na fakt, że te same osoby w ciągu tygodniowego okresu badań mogły przechodzić przez dany punkt pomiarowy kilka, a nawet kilkanaście razy. Pierwsza z miejscowości objęta badaniem - Krynica Morska - to jedna z najbardziej rozpoznawalnych miejscowości regionu elbląskiego. Ze względu na przestrzenne rozmieszczenie głównych atrakcji turystycznych punkty pomiarowe zostały tu wyznaczone w dwóch lokalizacjach: przy wejściu na molo w pobliżu ul. Gdańskiej oraz przy wejściu na plażę przy tzw. Bulwarze Słonecznym. Charakter miasta powoduje, że rozwinięta jest w nim tzw. turystyka weekendowa i świąteczna, co można zaobserwować, analizując rozkład dzienny dla obu sezonów 217 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa turystycznych. Dodatkowo wpływ na liczebność ma tu turystyka wypoczynkowa, długo-pobytowa, co potwierdzają znaczące wartości wypoczywających nawet w okresach występowania niekorzystnych warunków atmosferycznych. Analizując dane w rozkładzie godzinowym dla sezonu niskiego, można zaobserwować, że największe obciążenie punktów pomiarowych występuje w godzinach 13-14 (od 324 do 412 osób). Niższe wartości w tych godzinach w dniach 1-3 czerwca spowodowane były gorszymi warunkami pogodowymi. Tab. 1. Liczba turystów i rekreantów w punkcie pomiarowym Krynica Morska - sezon niski i wysoki Termin badania Liczba osób Termin badania Liczba osób Ogółem Poniedziałek (01.06.2015) 1146 Poniedziałek (27.07.2015) 4027 Wtorek (02.06.2015) 2012 Wtorek (28.07.2015) 1471 Środa (03.06.2015) 1963 Środa (29.07.2015) 3543 Czwartek (04.06.2015) 3442 Czwartek (30.07.2015) 669 Piątek (05.06.2015) 2912 Piątek (31.07.2015) 619 Sobota (06.06.2015) 3674 sobota (01.08.2015) 4236 Niedziela (07.06.2015) 2567 Niedziela (02.08.2015) 6458 Razem 17716 Razem 21023 38739 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań terenowych. 1 ------poniedziałek (01.06.2015) 2 ------wtorek (02.06.2015) 3 środa (03.06.2015) 4 ------czwartek (04.06.2015) 5 ------piątek (05.06.2015) 6=sobota (06.06.2015) 7 niedziela (07.06.2015) Godzina Ryc. 1. Natężenie ruchu w punkcie pomiarowym Krynica Morska (sezon niski) Źródło: opracowanie własne na podstawie badań terenowych. 218 Monitoring ruchu turystycznego przy wykorzystaniu bezzałogowych statków powietrznych ... 1400 Liczba osób 1 poniedziałek (27.07.2015) 2 wiórek (26.08.2015) 3 -------środa (29.07.2015) 4 czwartek (30.07.2015) 5 ------piątek (31.07.2015) 6 ■=> sobota (01.08.2015) 7 niedziela (02.08.2015) Ryc. 2. Natężenie ruchu w punkcie pomiarowym Krynica Morska (sezon wysoki) Źródło: opracowanie własne na podstawie badań terenowych. W sezonie wysokim wyraźnie odznacza się dzień 2 sierpnia, kiedy to temperatura powietrza zbliżyła się do 30°C, co spowodowało masowy napływ turystów. Tego dnia pomiędzy godziną 11 a 12 zaobserwowano maksymalne wartości spośród wszystkich punktów pomiarowych w regionie, przekraczające 1000 osób. Punkt pomiarowy na terenie drugiej z miejscowości nadmorskich - Stegny - wyznaczony został przy głównym wejściu na plażę, od strony ul. Morskiej. Podobnie jak w przypadku Krynicy Morskiej na obszarze miejscowości dominuje turystyka wypoczynkowa, co ma swoje odzwierciedlenie w danych zestawionych w tabeli poniżej. Tab. 2. Liczba turystów i rekreantów w punkcie pomiarowym Stegna - sezon niski i wysoki Termin badania Liczba osób Termin badania Liczba osób Ogółem Poniedziałek (01.06.2015) 75 Poniedziałek (27.07.2015) 3019 Wtorek (02.06.2015) 323 Wtorek (28.07.2015) 2345 Środa (03.06.2015) 595 Środa (29.07.2015) 3072 Czwartek (04.06.2015) 1029 Czwartek (30.07.2015) 598 Piątek (05.06.2015) 981 Piątek (31.07.2015) 499 Sobota (06.06.2015) 2147 Sobota (01.08.2015) 3401 Niedziela (07.06.2015) 870 Niedziela (02.08.2015) 5960 Razem 6020 Razem 18894 24914 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań terenowych. 219 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Interpretując dane w układzie dziennym dla obu sezonów turystycznych, można zauważyć wyraźną, zwiększoną liczbę osób przechodzących przez punkt pomiarowy w okresie dni wolnych od pracy, a także w okresie występowania korzystnych dla wypoczynku warunków pogodowych. Maksymalne wartości (5960 osób) zostały odnotowane w dniu 2 sierpnia. Liczba osób 350 1 ------poniedziałek (01.062015) 2 ------wtorek (02.06.2015) 3 środa (03.06.2015) 4 czwartek (04.06.2015) 5 ------piątek (05.06.2015) 6 <= sobola (06.06.2015) 7 niedziela (07.06.2015) Ryc. 3. Natężenie ruchu w punkcie pomiarowym Stegna (sezon niski) Źródło: opracowanie własne na podstawie badań terenowych. Liczba osób 1000 1 —— poniedziałek (27.07.2015) 2 wtorek (28.08.2015) 3 ------środa (29.07.2015) 4 czwartek (30.07.2015) 5 ------piątek (31.07.2015) 6^= sobota (01.08.2015) 7-------niedziela (02.08.2015) Godzina Ryc. 4. Natężenie ruchu turystycznego w punkcie pomiarowym Stegna (sezon wysoki) Źródło: opracowanie własne na podstawie badań terenowych. 220 Monitoring ruchu turystycznego przy wykorzystaniu bezzałogowych statków powietrznych ... Szczyt natężenia ruchu w sezonie niskim w poszczególnych dniach przypada na godziny 13-16, czyli na okres największego usłonecznienia, sprzyjającego wypoczynkowi. Zgoła inaczej wygląda to dla wartości odnotowanych w sezonie wysokim. Tu szczyt wejść na plażę przypada na godziny przedpołudniowe (9-12), co spowodowane jest zapewne chęcią zajęcia jak najlepszego miejsca do wypoczynku. Zastosowanie bezzałogowych statków powietrznych do monitoringu ruchu turystycznego Zastosowanie bezzałogowych statków powietrznych (BSP, z ang. unmanned aerial vehicle -UAV), zwanych potocznie dronami, z roku na rok jest coraz szersze. Pierwotnym obszarem ich wykorzystywania były działania wojenne, podczas których drony pozwalają znacząco podnieść skuteczność operacji lotniczych, służąc do obserwacji i rozpoznania oraz także do zadań bojowych. Niestety, w wielu przypadkach, gdy w wyniku ataku dronów giną także cywile, pojawiają się liczne głosy dotyczące etyki budowania takich maszyn dla wojska. Zdecydowanie mniej kontrowersyjne, a z pewnością w wielu przypadkach pomocne, jest zastosowanie lekkich bezzałogowych statków powietrznych do celów cywilnych, których z roku na rok przybywa, o czym informują media. Najczęściej są to jednak informacje związane z pomysłami dostarczania przy użyciu dronów paczek przez firmy kurierskie i operatorów logistycznych, żywności przez firmy cateringowe lub zakupów przez sieci handlowe na terenach wyspiarskich i trudno dostępnych lub też wykorzystania statków bezzałogowych jako przekaźników telekomunikacyjnych czy przede wszystkim do wykonywania fotografii i ujęć wideo „z lotu ptaka”, które znacząco obniżyły koszty produkcji reklam i materiałów promocyjnych, m.in. walorów turystycznych czy obiektów infrastruktury turystycznej. Cywilne drony mogą być wyposażone w kamery, w tym również kamery termowizyjne i noktowizyjne, różnego rodzaju detektory, np. gazów, pyłów, dymu, substancji promieniotwórczych, substancji niebezpiecznych, oraz urządzenia do automatycznej analizy danych i ich przesyłu. Tak wyposażone drony używane są do przeprowadzania badań w trudno dostępnych miejscach i na rozległych obszarach, w tym m.in. do monitorowania upraw, kontrolowania i liczenia populacji zagrożonych wyginięciem zwierząt, np. w parkach narodowych, pomiarów grubości warstwy ozonowej, zanieczyszczeń atmosfery, do informowania o pożarach i skażeniach oraz ich skali, prowadzenia prac geodezyjnych i kartograficznych, udziału w akcjach poszukiwawczych i ratunkowych, czy sprawdzania stanu dachów, kominów itp. miejsc (Igliński, Szymczak 2015). Ułatwiony dostęp do bezzałogowych statków powietrznych oraz coraz niższe ich ceny spowodowały, że wykorzystuje się je coraz częściej także do celów badawczych przez geografów, jednak zarówno w polskiej, jak i anglojęzycznej literaturze przedmiotu do tej pory opisano niewiele przykładów zastosowań tych urządzeń. Spośród ciekawszych opracowań warto wymienić te dotyczące monitoringu i kontroli procesów czy informowania o warunkach środowiskowych i ich przebiegu, np. obserwacji zmian linii brzegowej w Galicji w Hiszpanii (Pérez-Alberti, Trenhaile 2014), wybrzeża liguryjskiego we Włoszech 221 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa (Casella i in. 2016) czy badania zmian objętości plaż południowo-wschodniego wybrzeża Korei Południowej (plaża Songjung) (Yooa, Ohb, 2016). Ciekawy projekt z wykorzystaniem bezzałogowych statków powietrznych zrealizowano także na północno-zachodnim wybrzeżu wyspy Rugia, gdzie m.in. przy pomocy dronów badano dystrybucję śmieci morskich na plażach oraz wpływ ruchu turystycznego na skalę tego zjawiska (Hengstmann i in. 2017). Skuteczność zastosowania dronów do kontrolowania i liczenia populacji zagrożonych wyginięciem gatunków zwierząt, a także jednocześnie sprawny sposób na łapanie przestępców kłusujących w wielu afrykańskich parkach narodowych, potwierdziły badania i obserwacje Marksa (2014) oraz Mossaza z zespołem (Mossaz i in. 2015). W literaturze przedmiotu - na podstawie kwerendy autorów artykułu - brak jest opracowań opisujących zastosowanie dronów do monitoringu ruchu turystycznego w miejscach jego recepcji. W związku z tym, badania wykonane na przełomie lipca i sierpnia 2015 r. na plażach w Stegnie i Krynicy Morskiej - w takiej formie i na taką skalę - należy uznać w Polsce za nowatorskie. Monitoring ruchu turystycznego przy użyciu bezzałogowych statków powietrznych na plażach w Stegnie i w Krynicy Morskiej - jako głównych miejsc koncentracji ruchu turystycznego w rejonie Mierzei Wiślanej i jednocześnie w LKP Lasy Elbląsko-Żuławskie -został przeprowadzony w dniach 27 lipca - 2 sierpnia 2015 r. (poniedziałek-niedziela). Objął on łącznie 7 dni pomiarowych w okresie wakacyjnym, uznawanym w Polsce za tzw. sezon wysoki. Przeloty, w trakcie których wykonywano zdjęcia lotnicze i nagrania wideo, odbywały się w dwugodzinnych interwałach czasowych, w godzinach 9-19. Wykonywano je nad wyznaczonymi odcinkami plaż - w każdej z miejscowości o długości ok. 1000 m -na których notuje się największą koncentrację turystów. Wyjątkami od przyjętych założeń były niesprzyjające warunki atmosferyczne, tj. opady deszczu przewyższające 2 mm i/lub wiatr o prędkości powyżej 7 m/s. W takich sytuacjach oczekiwano na poprawę warunków pogodowych, aby przelot mógł odbyć się przy zachowaniu wszelkich zasad bezpieczeństwa. Jednocześnie badania te zostały przeprowadzone równolegle z badaniami ankietowymi przy wejściach na plaże. Dzięki wykorzystaniu platform o niedużych rozmiarach i wadze, tj. DJI Phantom 3 Professional, oraz zatrudnieniu specjalistycznej firmy wykonującej zdjęcia lotnicze, zminimalizowano potencjalne zagrożenie dla osób wypoczywających na plażach. Jednocześnie użyte do monitoringu drony wyposażone były w kamery rejestrujące obraz w wysokiej rozdzielczości (4K), dzięki czemu wykonano szereg zdjęć lotniczych oraz nagrań wideo, na podstawie których określono wielkość i natężenie ruchu turystycznego na plażach w Stegnie i w Krynicy Morskiej. Wykorzystaną metodę można uznać za najskuteczniejszą na tego typu obszarach, gdyż dzięki wykorzystaniu zdjęć lotniczych możliwości analityczne zostały znacznie poszerzone, obejmując relatywnie duże fragmenty plaż i terenów bezpośrednio do nich przyległych. Błąd pomiaru szacowany jest na 1-2%. Na jego wartość wpływ miał przede wszystkim styl plażowania turystów, którzy często schowani byli za parawanami, parasolami oraz zadaszonymi obiektami plażowymi (przebieralnie, bary, wypożyczalnie sprzętu wodnego itp.), przez co ich dokładne policzenie było w niektórych miejscach utrudnione lub wręcz niemożliwe. 222 Monitoring ruchu turystycznego przy wykorzystaniu bezzałogowych statków powietrznych ... Badania przebiegały bez zakłóceń przez pięć spośród siedmiu zaplanowanych dni badawczych. W dniach 30-31 lipca (czwartek-piątek) zdołano wykonać tylko po jednym porannym przelocie w Stegnie (spośród zaplanowanych 6 na każdy dzień) oraz po dwa przedpołudniowe loty (także spośród 6 zaplanowanych) w Krynicy Morskiej. W godzinach późniejszych wykonanie lotów bezzałogowymi statkami powietrznymi było niemożliwe ze względu na niekorzystne warunki atmosferyczne, w tym przede wszystkim deszcz (w Krynicy Morskiej nawet powyżej 3,5 mm opadu) oraz silny wiatr przekraczający prędkość 10 m/s. Liczba turystów wypoczywających na plażach nad Morzem Bałtyckim jest ściśle powiązana z warunkami atmosferycznymi, jakie danego dnia panują w konkretnej miejscowości. Powiązanie uzyskanych danych o wielkości ruchu turystycznego z danymi pogodowymi dało podstawy do rozpoznania prawidłowości rozkładu ruchu turystycznego na plażach w Stegnie i w Krynicy Morskiej i jego korelacji z konkretnymi sytuacjami pogodowymi. Na podstawie wyników badań można stwierdzić, że ruch turystyczny na wybranych odcinkach plaż w Stegnie i w Krynicy Morskiej cechuje nierównomierny rozkład czasowy i przestrzenny. Największą liczbę turystów zanotowano w dni wolne od pracy, do czego znacznie przyczyniali się turyści jednodniowi i weekendowi, przyjeżdżający w rejon Mierzei Wiślanej w celach wypoczynkowych z miejscowości oddalonych o około 100-250 km. Z rozmów z plażowiczami wynikało, że często decyzja o takim jednodniowym wyjeździe podejmowana była dopiero wczesnym rankiem, kiedy sprawdzona została (np. telefonicznie) panująca aura w miejscu docelowym. Dlatego też w przypadku niedzieli - 2 sierpnia - zauważalne są bardzo duże różnice między wartościami pomiaru z godziny 9:00 i 11:00. Ta druga wartość w Stegnie jest wyższa 5-krotnie, zaś w Krynicy Morskiej aż 18-krotnie. Warto zwrócić uwagę, że dzięki zastosowanej metodzie monitoringu ruchu turystycznego - na zdjęciach lotniczych uchwycono podczas weekendu liczne grupy zorganizowane (skupiska plażowiczów po ok. 40-50 osób) - co potwierdza przyjazdy grup autokarowych wyłącznie na jeden dzień, a to właśnie wyjazdy jednodniowe do miejsc recepcji turystycznej są najtrudniejszym do uchwycenia elementem ruchu turystycznego. Z tego też powodu w weekendy (sobota-niedziela) zauważalny jest wolniejszy odpływ plażowiczów w godzinach popołudniowych, gdyż osoby, które zdecydowały się na wizytę jednodniową nad morzem, pragną wykorzystać dzień wypoczynku do samego końca. Na dzień 2 sierpnia (niedziela) przypadły także najwyższe wartości frekwencji na plażach w obu miejscowościach. Tego dnia - w szczycie - czyli ok. godziny 13:00 zarejestrowano na każdej z plaż ponad 6000 osób, przy czym nieznacznie więcej turystów wypoczywało w Krynicy Morskiej (6606 osób w stosunku do 6490 w Stegnie). Na tak wysoką frekwencję w tym dniu, poza faktem dnia wolnego od pracy, miały wpływ przede wszystkim temperatura powietrza, która wynosiła maksymalnie 26-27°C w obu miejscowościach i temperatura wody wynosząca 21°C. 223 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Tab. 3. Frekwencja turystów na plaży w Stegnie w dniach 27.07-02.08.2015 r. ---------____Godzina pomiaru 09:00 11:00 13:00 15:00 17:00 19:00 Dzień ~~ -•--- Poniedziałek (27.07.2015) 395 612 2290 687 565 268 Wtorek (28.07.2015) 262 667 1856 432 284 288 Środa (29.07.2015) 254 1181 1333 542 482 503 Czwartek (30.07.2015) 136 b.p. b.p. b.p. b.p. b.p. Piątek (31.07.2015) 100 b.p. b.p. b.p. b.p. b.p. Sobota (01.08.2015) 280 926 3664 2522 2311 358 Niedziela (02.08.2015) 922 4680 6490 6194 4210 1248 b.p. - brak pomiaru ze względu na niekorzystne warunki atmosferyczne Źródło: opracowanie własne na podstawie badań terenowych. Tab. 4. Frekwencja turystów na plaży w Krynicy Morskiej w dniach 27.07-02.08.2015 r. ___Godzina pomiaru 09:00 11:00 13:00 15:00 17:00 19:00 Dzień ’---'--- Poniedziałek (27.07.2015) 856 2908 2465 1982 1080 225 Wtorek (28.07.2015) 115 725 1058 306 364 252 Środa (29.07.2015) 128 3440 4814 3392 446 622 Czwartek (30.07.2015) 105 255 b.p. b.p. b.p. b.p. Piątek (31.07.2015) 112 267 b.p. b.p. b.p. b.p. Sobota (01.08.2015) 104 364 2974 3556 3078 864 Niedziela (02.08.2015) 225 4106 6606 4925 3179 980 b.p. - brak pomiaru ze względu na niekorzystne warunki atmosferyczne Źródło: opracowanie własne na podstawie badań terenowych. Podczas całego okresu badawczego to właśnie w okolicach godziny 13:00 notowano najwyższą frekwencję plażowiczów w obu miejscowościach. Wyjątkami były tutaj tylko dwa dni w Krynicy Morskiej - poniedziałek (27 lipca) i sobota (1 sierpnia) - kiedy to wyższe wartości zarejestrowano odpowiednio o godzinie 11:00 i 15:00. Na rycinach 2. i 3. w czwartek (30.07) i piątek (31.07) wykazano minimalną liczbę turystów (nieprzekraczającą 100 osób) na monitorowanych odcinkach plaż, gdyż pomimo braku możliwości wykonania przelotów dronami (jak wspomniano wcześniej - ze względu na opady deszczu i/lub silny wiatr), pomiar przeprowadzono w sposób bezpośredni - licząc osoby przebywające na określonych odcinkach plaż lub w ich najbliższym sąsiedztwie 224 Monitoring ruchu turystycznego przy wykorzystaniu bezzałogowych statków powietrznych ... Ryc. 5. Frekwencja o godzinie 13:00 na plaży w Stegnie w dniach 27.07-02.08.2015 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań terenowych. (plażowe kawiarnie, bary, deptaki itp.). Dlatego w tabelach wpisano brak pomiaru przy użyciu dronów (b.p.) ze względu na niemożność wykonania zdjęć lotniczych w wybranych godzinach w ww. dniach i na ich podstawie wyliczenia frekwencji na plażach. Poza sobotą i niedzielą tendencję wzrostową w liczbie wypoczywających na plażach w Stegnie i w Krynicy Morskiej można zauważyć także w poniedziałek (27.07) i środę (29.07). Wpływ na to miały przede wszystkim korzystne warunki atmosferyczne (temperatura powietrza powyżej 20°C, wody morskiej około 18-19°C, brak opadów). W przypadku poniedziałku można także mówić o efekcie „pierwszego dnia”, gdyż wielu turystów poprzedniego dnia dotarło nad morze i pierwszy dzień pobytu od godzin porannych chcieli oni spędzić na plaży. Na tle pozostałych, powszednich dni tygodnia, wyróżnia się także zwiększona liczba turystów przebywających na obu plażach w godzinach wieczornych w środę (29.07), kiedy to wielu turystów obserwowało spektakularny zachód słońca. Wartości najniższe, oscylujące wokół liczby 100-150 osób, na każdej z plaż zostały odnotowane w godzinach porannych, najczęściej przy jednocześnie niskiej temperaturze powietrza, silnym wietrze lub opadach deszczu. Dniem o najniższej średniej frekwencji plażowiczów w obu miejscowościach był wtorek (28.07) oraz czwartek (30.07) i piątek (31.07), kiedy to warunki atmosferyczne praktycznie uniemożliwiły plażowanie. Maksymalną i minimalną frekwencję turystów w miejscach największego natężenia ruchu turystycznego prezentuje fotografia 1. dla plaży w Stegnie oraz 2. dla plaży w Krynicy Morskiej. Rozkład przestrzenny ruchu turystycznego na plażach w Stegnie i Krynicy Morskiej jest nieodłącznie związany z lokalizacją parkingów, obiektów gastronomicznych oraz miejsc świadczenia usług plażowych (wypożyczalnie leżaków, przebieralnie, prysznice, atrakcje dla dzieci itp.). Wejścia na plaże w pobliżu tego typu obiektów cieszą się największym powodzeniem wśród turystów, co powoduje, że odcinki plaż w bezpośrednim ich sąsiedztwie charakteryzują się największą koncentracją ruchu turystycznego. 225 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Ryc. 6. Frekwencja o godzinie 13:00 na plaży w Krynicy Morskiej w dniach 27.0-02.08.2015 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań terenowych. W wyniku przeprowadzonych lotów i porównania wykonanych zdjęć lotniczych stwierdzono, że w Stegnie można wyróżnić jeden taki odcinek - pomiędzy wejściami 69 i 67 - z naturalnym centrum przy przystani rybackiej, na wysokości wejścia nr 68 (fot. 1). Miejsce to ma także największą przepustowość na odcinku plaży w Stegnie, który był monitorowany. W Krynicy Morskiej - w części plaży, nad którą przeprowadzono monitoring - można wyróżnić dwa odcinki plaży o nasilonej koncentracji ruchu turystycznego. Do miejsc, w których gromadzi się dużo osób wypoczywających należą: okolice wejścia nr 28 (fot. 2) wzdłuż Bulwaru Słonecznego, aż za wejście nr 26 oraz odcinek między wejściami 25 i 24 i dalej w kierunku wejścia 23. Na plaży w Krynicy Morskiej zwraca także uwagę - w porównaniu z plażą w Stegnie - większa liczba urządzeń sportowych i atrakcji turystycznych dla dzieci, a także np. scena z muzyką i aqua-aerobikiem, co zachęca plażowiczów do aktywnego wypoczynku. Na plażach w obu miejscowościach zauważalny był także zaskakujący trend „zajmowania miejsc” przez turystów, którzy w godzinach porannych ustawiali parawany lub parasole w miejscach niedaleko wejść na plażę lub bezpośrednio nad samym morzem, aby w godzinach późniejszych odpoczywać w „najlepszej części plaży”. Podsumowanie Badania natężenia użytkowania plaż w sezonie wysokim, przeprowadzone przy użyciu dronów, wykazały przekroczenia przyjętych wskaźników obciążenia granicznego plaż, zarówno w przypadku odcinka testowego w Stegnie, jak i w Krynicy Morskiej. Przy ciepłej, słonecznej (bezchmurnej) pogodzie, w godzinach szczytu 13.00-15.00, na najbardziej uczęszczanych odcinkach obu plaż odnotowywano zagęszczenie od 14,3 os./lOO m² 226 Fot. I a i b. Minimalna i maksymalna trekwencja wypoczywających na plaży w Stegnie przy przystani rybackiej (w pobliżu wejścia na plażę nr 68 i Centrum Usług Przyplażowych) Źródło: zbiory własne. Fot. 2 a i b. Minimalna i maksymalna frekwencja wypoczywających na plaży w Krynicy Morskiej w pobliżu wejścia na plażę nr 28 Źródło: zbiory własne. Monitoring ruchu turystycznego przy wykorzystaniu bezzałogowych statków powietrznych ... w Krynicy Morskiej do 18,7 os./lOO m² w Stegnie. Odpowiada to wskaźnikowi obciążenia 7,0 - 5,4 m²/os., co przekracza istotnie wartości obciążenia granicznego przyjmowanego dla plaż - 10 m²/os. Szczególnie niekorzystną sytuację odnotowano na plaży w Stegnie - gdzie zagęszczenie plażowiczów dla miarodajnej godziny szczytu (13.00) w niedzielę 1 sierpnia 2015 r., przy słonecznej pogodzie, było największe. Zmierzona wartość obciążenia była tu blisko dwukrotnie wyższa od przyjętej za wartość graniczną i wynosiła 5,4 m²/os. Co więcej, przekroczenie przyjętej normy obciążenia granicznego plaży w przypadku Stegny, jak i Krynicy Morskiej, odnotowano w tym dniu na całej długości obserwowanych odcinków wybrzeża (1,7 km w Stegnie i 1,2 km w Krynicy). Średnie obciążenie plaż wyniosło w tym dniu 8,5 m²/os. w Stegnie i 6,8 m²/os. w Krynicy. Przedstawione dane wskazują, że w obu przypadkach pojemność plaży w sezonie wysokim, przy korzystnych warunkach pogodowych, jest przekraczana przynajmniej w dni weekendowe. Dane z pomiarów na plaży w Krynicy ze środy (29 lipca 2015 r.) wykazały również przekroczenie przyjętej wartości obciążenia granicznego plaży (średni wskaźnik obciążenia dla całego odcinka pomiarowego - 9,3 m²/os.). Niestety, z uwagi na złe warunki pogodowe nie potwierdzono przekroczeń obciążeń granicznych w pozostałe dni tygodnia (poza wyżej opisanymi). Występowanie przekroczeń tych obciążeń także w dni powszednie sezonu letniego należy jednak uznać za wysoce prawdopodobne. Obliczenia obciążenia kąpielisk nie były prowadzone, jednak biorąc pod uwagę przekroczenia zagęszczenia plażowiczów, należy z dużym prawdopodobieństwem zakładać, że ilość korzystających z kąpieli również przekraczała wartości obciążenia granicznego kąpielisk strzeżonych. Sytuacja związana z nadmiernym obciążeniem plaż i kąpielisk wpływa w sposób oczywisty na obniżenie komfortu wypoczynku, jak również, w przypadku korzystających z kąpieli, ma znaczenie dla bezpieczeństwa. Przeprowadzone pomiary wykazały, że zagęszczenie korzystających z plaży zmniejsza się wraz z odległością od głównych wejść, które w przypadku analizowanych kąpielisk i plaż zarówno w Stegnie, jak i w Krynicy Morskiej, związane są z jedną strefą centralną, determinowaną przebiegiem głównej drogi dojazdowej. Należy spodziewać się analogicznej sytuacji w przypadku pozostałych plaż i kąpielisk nad Zatoką Gdańską. Rozwiązaniem problemu nadmiernej koncentracji plażowiczów na małej przestrzeni plaży byłaby odpowiednia organizacja infrastruktury komunikacyjnej (zwłaszcza dojazdów i parkingów) oraz bazy gastronomicznej, umożliwiającej dostęp do alternatywnych odcinków plaż i możliwość zaspokojenia potrzeb żywieniowych i towarzyszących. Z uwagi na walory przyrodnicze obszaru i jego wrażliwość na antropopresję jest to rozwiązanie mało realne. Literatura Alejziak W., 2009, TelSkart - Nowa metoda badań oraz pomiaru wielkości ruchu turystycznego, Folia Turistica, 21, 97-146. 227 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Casella E., Rovere A., Pedroncini A., Stark C.P., Casella M., Ferrari M., Firpo M., 2016, Drones as tools for monitoring beach topographychanges in the Ligurian Sea (NW Mediterranean) [w:] Geo-Marine Letters, Springer-Verlag, Berlin Heidelberg. Diagnoza uwarunkowań i stanu rozwoju turystyki w LKP Lasy Elbląsko-Żuławskie, 2015, BULiGL, Gdynia. Hengstmann E., Grawe D., Tamminga M., Fischer E., 2017, Marine litter abundance and distribution on beaches on the Isle of Rügen considering the influence of exposition, morphology and recreational activities, Marine Pollution Bulletin, 115, (1-2), 297-306. Igliński, H., Szymczak M., 2015, Rola bezzałogowych statków powietrznych w funkcjonowaniu zwinnych łańcuchów dostaw, Studia Oeconomica Posnaniensia, 3 (6),139-164. Marks P., 2014, Elephants and rhinos benefit from drone surveillance. New Scientist, 221, (2956), 24. Matczak A., 2002, Metodyka badań ruchu turystycznego na obszarach chronionych [w:] A. Mossaz, R.C. Buckley, J.G. Castley, 2015, Ecotourism contributions to conservation of African big cats, Journal for Nature Conservation, 28, 112-118. Partyka J. (red.), 2002, Użytkowanie turystyczne parków narodowych. Ruch turystyczny zagospodarowanie - konflikty - zagrożenia, Ojców, 17. Pćrez-Alberti A., Trenhaile A., 2014, An initial evaluation of drone-based monitoring ofboulder beaches in Galicia, north-western Spain [w:] Earth surface processes and landforms, John Wiley & Sons, Chichester. Yooa C. I., Ohb T.S., 2016, Beach volume change using UAV photogrammetry Songjung Beach [w:] The International Archives of the Photogrammetry, Remote Sensing and Spatial Information Sciences, XLI-B8, XXIIIISPRS Congress, 12-19 July 2016, Praga. Monitoring of tourist traffic with using unmanned aerial vehicles on the example of Stegna and Krynica Morska Abstract: This paper presents the possibility of using unmanned aerial vehicles (UAV) to monitor tourist traffic in excessively broad areas and hard-to-reach places, e.g., the beaches of seaside resorts. From the point of view of a sustainable development of tourist resorts, an important issue is the continuous monitoring of tourist traffic and the timely response to fluctuations in its size. Determining the number of persons participating in tourist traffic is an extremely difficult undertaking, especially during the high season. Research into tourist traffic is carried out in Poland but a vast majority of it is periodic and incomplete. Furthermore, the methods used to determine tourist traffic are burdened with many defects, so they are ineffectively establish the number of people resting in tourist facilities and localities. The paper briefly describes the results of counting tourist traffic in two Polish seaside resorts on the Baltic Sea - Stegna and Krynica Morska. The use of unmanned aerial vehicles for this type of analysis is discussed in detail, taking into account the advantages and disadvantages of its use. It pays close attention to the most important problems apparent in this area during the field research as well the analysis and report. Keywords: monitoring of tourist traffic, unmanned aerial vehicles, drones. 228 Joanna Pociask-Karteczka Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Levadas - atrakcja turystyczna Madery Zarys treści: Lewady są to kanały irygacyjne znajdujące się na Maderze. Od XVI w. służą do transportowania wody głównie z zachodniej i północno-zachodniej części Madery do części południowo-wschodniej, co umożliwiło rozwój plantacji trzciny cukrowej, winorośli, bananów i innych owoców tropikalnych. Górzysty charakter wyspy powoduje, że niektóre kanały przebiegają w tunelach wydrążonych w skałach wulkanicznych (łącznie 40 km). Całkowita długość lewad wynosi około 2170 km. Wzdłuż lewad biegną ścieżki, które zapewniają dostęp do nich podczas prac konserwacyjnych, a współcześnie spełniają także funkcje turystyczne. Sieć szlaków turystycznych biegnących wzdłuż lewad oplata nieomal całą wyspę. Do najczęściej odwiedzanych należą: Levada das 25 Fontes, Levada do Risco oraz Levada do Caldeiráo Verde. Słowa kluczowe: system irygacyjny, gospodarka wodna, Madera, Portugalia. Wprowadzenie Madera jest archipelagiem zaliczanym do Makronezji, stanowi region autonomiczny Portugalii oraz najważniejszy - oprócz Algarve - region turystyczny kraju. Archipelag składa się z kilku wysp, z których największą jest Madera (758,51 km²) leżąca we wschodniej części Oceanu Atlantyckiego, około 600 km na zachód od wybrzeży Maroka. Maderę zamieszkuje 261,3 tys. osób (2013, http://srpf.gov-madeira.pt). Wyspa liczy 57 km długości i 22 km szerokości w najszerszym miejscu, długość linii brzegowej wynosi około 140 km i stanowią ją przeważnie klify, których wysokość sięga kilkuset metrów (np. Cabo Girao - 582 m). Tropikalno-śródziemnomorska roślinność, łagodny klimat, strome, bazaltowe wybrzeża nadają wyspie szczególnych walorów krajobrazowych, toteż Madera określana jest „perłą Atlantyku” lub „krainą wiecznej wiosny” (Kurek 2012; Warszyńska 2000). Cechuje się górzystym krajobrazem (Pico Ruivo 1862 m n.p.m.) i bardzo łagodnym - jak Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa T 1’0 r |mm) na tę szerokość geograficzną - klimatem. Wynika to z położenia wyspy w strefie klimatu subtropikalnego typu śródziemnomorskiego z całorocznym okresem wiosenno-letnim. Panują tutaj korzystne warunki do wielu upraw. Pod wpływem Prądu Zatokowego i Prądu Kanaryjskiego przebieg temperatury powietrza przez cały rok jest bardzo łagodny (World Maps...). Średnia roczna temperatura na stacji meteorologicznej w Funchal wynosi 19,6°C (1980-2010), przy czym średnia roczna temperatura w dzień osiąga 22,6°C, zaś w nocy 16,5°C (ryc. 1). Ryc. 1. Przebieg temperatury powietrza i opadów w Funchal Źródło: Amorim da Silva (2013). Mimo niewielkich rozmiarów wyspy istnieją tutaj zróżnicowane warunki klimatyczne ze względu na różnice w ekspozycji oraz hipsometrii. Średnia roczna temperatura w najwyższych partiach gór w centralnej części wyspy wynosi zaledwie 9°C (ryc. 2). Rozkład przestrzenny opadów na wyspie jest bardzo nierównomierny: południowo-wschodnia część wyspy otrzymuje 500 mm, natomiast części centralna i północna aż 2000 mm opadów w ciągu roku (ryc. 2). Najwyższe opady występują w szczytowych partiach gór i wynoszą powyżej 2800 mm; opady trwają głównie od października do kwietnia, przy czym zdarza się, że zimą przy wiatrach z północy i północnego zachodu pada śnieg z deszczem. Duże znaczenie w dostawie wody odgrywa osad atmosferyczny z mgły, zwłaszcza po północnej stronie wyspy w przedziale wysokości 800-1600 m n.p.m., dla którego charakterystyczne jest dość częste występowanie mar de nuvens (morze chmur). To dość obfite zasilanie opadami sprawia, że wyspa rozcięta jest siecią potoków, z których większość jest okresowa. Potoki po stronie północnej są krótsze, lecz funkcjonują prawie cały rok, co wiąże się z wyższymi opadami w tej części wyspy (Amorim da Silva 2013). Wyspa na Atlantyku - oczarowuje turystów łagodnym klimatem oraz bujną roślinnością z wyjątkowymi gatunkami kwiatów. Warto wybrać się tutaj nie tylko ze względu na walory przyrodnicze, ale także ze względu na różnorodność krajobrazu. Łagodny klimat, bujna i egzotyczna roślinność, urozmaicona rzeźba oraz ciekawe walory kulturowe powodują, że Madera stała się celem podróży turystycznych już w początkach XIX w„ odkąd zaczęli się tu osiedlać emerytowani Anglicy (Warszyńska 2000, fot. 1). Warto wspomnieć, że na Maderze od 22 grudnia 1930 r. do 21 marca 1931 r. wypoczywał Józef Piłsudski, który przybył tu portugalskim parowcem „Angola”, zaś do Polski wrócił na pokładzie polskiego kontrtorpedowca „Wicher”. Od 1949 r. Maderę regularnie odwiedzał Winston Churchill, który spędził tu m.in. kilka dni w styczniu 1950 r., przybywając na statku wycieczkowym „Durban Castle”. Maderę podziwiał ze statku „Northumberland” Napoleon Bonaparte udający się na Wyspę św. Heleny, gdzie był internowany od października 1815 r. (http://madera.org.pl). 230 Levadas - atrakcja turystyczna Madery Współcześnie turystyka jest poważnym źródłem dochodu narodowego. W 2011 r. dostarczyła 20% WDB i stanowi istotny element w sektorze usług (udział zatrudnionych w turystyce wynosi 13% zatrudnionych w usługach). W latach: 2013, 2014, 2015 Maderę odwiedziło odpowiednio 917,5 i 1192,1 oraz 1216,7 tys. turystów (http://srpf.gov-madeira.pt), przy czym w 2014 r. około 20% stanowili Portugalczycy, zaś pozostałą część głównie Niemcy, Brytyjczycy, Francuzi i Hiszpanie (Anuario..., 2014). Fot. 1. Niesienie turystki Źródło: http://ewok.com.pl/2013/05 Levadas - „akwedukty" Madery Fot. 2. Konserwacja levad w dolinie Rabaęal Źródło: Fernandez (2010). Wyjątkowe walory klimatyczne wyspy spowodowałay, że już w XV w. wraz z pojawieniem się pierwszych portugalskich osadników zaczęto wprowadzać uprawę trzciny cukrowej sprowadzonej z Sycylii, winnej latorośli z Krety oraz bananów i drzew owocowych. Mimo bardzo małych lub wręcz braku zasobów wodnych w przeważającej części wyspy (głównie południowej) dynamiczny rozwój rolnictwa, a zwłaszcza ogrodnictwa, był możliwy dzięki levadas (łac. levar - nieść), czyli systemowi irygacyjnemu doprowadzającemu wodę z północnej części wyspy oraz najwyżej położonych obszarów obfitych w źródła (ryc. 3). Lewady zaczęto budować na dużą skalę w XVI w. i prace te kontynuuje się do czasów współczesnych. Początkowo do budowy levadas wykorzystywano niewolników i więźniów. Kanały wykuwano w skale lub budowano z grubych skalnych płyt. Z czasem zaczęto je obmurowywać. Lokalnie w górach istniała konieczność wykuwania tuneli. Ich łączna długość wynosi 40 km. Mniejsze kanały irygacyjne, odprowadzające wodę z lewad w kierunku poletek uprawnych, zwane są re-gas. Wzdłuż levadas budowano ścieżki (veredas) wykorzystywane przez pracowników (levadeiros) zajmujących się utrzymaniem drożności kanałów oraz obsługą śluz (fot. 2). Veredas biegnące nad urwiskami są bardzo wąskie (25-30 cm). Miejscami lewadom towarzyszą szerokie aleje (camin-hos), w wielu przypadkach brukowane, którymi o wiele łatwiej poruszać się niż ścieżką. 231 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Do spowolnienia budowy systemu lewad doszło w XIX w., kiedy wyspa borykała się z trudnościami gospodarczymi. System lewad ułatwił dostępność do zasobów wodnych, dzięki czemu na wyspie rozwinęła się intensywna uprawa roślin. Przez stulecia wytworzył się piętrowy układ upraw: po południowej stronie wyspy do około 200 m n.p.m. uprawia się rośliny tropikalne (m.in. banany, trzcinę cukrową, awokado), natomiast po stronie północnej - winną latorośl i warzywa. Powyżej 200 m n.p.m. uprawiane są zboża, warzywa i niektóre drzewa owocowe, natomiast najwyżej - ziemniaki, fasola, pszenica, kukurydza i niektóre drzewa owocowe. Ponad uprawami rozciągają się pastwiska, lasy sosnowe i gaje (Amorim da Silva 2013). Współczesne funkcje levadas Obecnie całkowita długość levadas wynosi 2170 km i nadal doprowadzają wodę do obszarów zajętych przez rolnictwo i sadownictwo. Ponadto wykorzystywane są do transportu wody do zbiorników retencyjnych, przy których zlokalizowane są elektrownie wodne. Jednocześnie zyskały rangę jednego z najciekawszych obiektów kulturowych Madery. Veredas i caminhos biegnące wzdłuż lewad wykorzystywane są jako ścieżki i szlaki turystyczne (fot. 3). Pierwsze wzmianki o wykorzystywaniu levadas w celach rekreacyjno-turystycznych pochodzą już z XIX w. (Fernandez 2010). Opiekę i nadzór nad levadas sprawują instytucje państwowe, takie jak: Direcęao dos Servięos Hidroagrícolas, Instituto de Gestáo da Agua oraz stowarzyszenia i komitety. Aż 172 lewad spośród 292 jest pod specjalnym nadzorem ze względu na ważne funkcje gospodarcze i komunalne. Szczególnie niebezpieczne dla drożności lewad są spływy gruzowe i błotno-gruzowe, osuwiska oraz inne ruchy masowe. Bywają okresy, w których usuwanie szkód wymaga sporo wysiłku, jak to miało miejsce na początku 2010 r., kiedy ulewne deszcze i obsunięcia gruntu spowodowały wiele uszkodzeń tras (zwalone drzewa, uszkodzone mosty, zniszczone ścieżki). Obecnie kładzie się nacisk na znaczenie levadas w kreowaniu dziedzictwa przyrodniczego i historycznego Madery. Obecność takich elementów w otoczeniu pozwala na realizację turystyki poznawczej (Kurek 2007). Udało się zorganizować i zaopatrzyć w odpowiednią infrastrukturę turystyczną 18 szlaków biegnących wzdłuż levadas, których promocją zajmują się liczne biura turystyczne poprzez m.in. generowanie coraz to nowych produktów turystycznych związanych z levadas (tab. 1). Wzdłuż levadas można wędrować samemu lub skorzystać z oferty wycieczek organizowanych przez miejscowe biura turystyczne. Do najciekawszych i najpopularniejszych tras zwiedzanych przez turystów należą: Levada do Caldeiráo Verde (Levada Zielonego Kotła) i Levada do Caldeiráo (Levada Piekielna) oraz Levada do Canięal. Dwie pierwsze biegną przez obszar górski i wymagają wybitnych umiejętności poruszania się po górach - w tym także posiadania specjalistycznego sprzętu (kaski, lampy). Levada do Canięal jest znacznie łatwiejszą trasą; odcinek między Maroęos a tunelem Canięal (11,4 km) ma charakter spacerowej alejki. Levada do Canięal zwana jest mimozową ze względu na drzewa 232 Ryc. 2. Rozkład przestrzenny średniej rocznej temperatury powietrza oraz opadów na Maderze Źródło: Aniorim da Silva (2013). Ryc. 3. Sieć levadas na Maderze Źródło: Amorim da Silva (2013). :ot. 3. Fragment Levada do Risco - odcinki zagrożone obrywami skalnymi są przykryte betono-vymi płytami (fot. J. Pociask-Karteczka) Levadas - atrakcja turystyczna Madery Tab. 1. Trasy zalecane do realizacji podczas wycieczek turystycznych Typ trasy Levadas Levadas i veredas Veredas Levada do Barreiro (Poęo da Pico do Areeiro - Chäo da Lagoa - Pico do Areeiro - Pico das Torres - Neve - Casa do Barreiro) Levada das Cales - Ribeira das Pico Ruivo - Achada do Teixeira Levada das 25 Fontes Cales Achada do Teixeira - Pico Ruivo - (Rabaęal - 25 Fontes) Levada dos Cedros llha Levada do Risco (Fanal - Curral Falso) Achada do Teixeira - Pico Ruivo - (Rabaęal - Risco) Vereda da Ribeira da Janela Achada do Teixeira Levada do Moinho (Ribeira (Curral Falso - Ribeira da Janela) Curral das Freiras - Boca das da Cruz - Lamaceiros) Lombo do Mouro - Pináculo - Torrinhas - Boaventura Levada do Caldeiräo Verde Caramujo - Folhadal - (Lombo do Urzal) (Queimadas - Caldeiräo Verde Encumeada Pico Ruivo - Encumeada Caldeiräo do Infemo) Ribeira das Cales - Monte Levada do Furado ou Levada (Caminho Real do Monte) da Serra do Faial (Ribeiro Portela - Funduras - Marogos Frio - Pórtela) Baia de Abra - Casa do Sardinha Ribeiro Frio - Balcöes (Ponta de Säo Lourengo) Levada da Fajä do Rodrigues Caminho Real da Encumeada (Säo Vicente) (Encumeada - Relvinha-Boca da Levada do Rei Corrida) (Quebradas - Ribeiro Bonito) Vereda do Fanal (Assobiadores - Fanal) Caminho Real do Paul do Mar (Prazeres - Paul do Mar) Prazeres - Jardim do Mar Źródło: Quintal (2006). mimozy rosnące wzdłuż trasy. Niektóre levadas biegną w obrębie lasów wawrzynolist-nych Laurissilva, wpisanych na listę Światowego Dziedzictwa Przyrodniczego UNESCO (1999 r.). Ciekawa pod względem przyrodniczym jest trasa wzdłuż Levada dos Cedros, biegnąca z płaskowyżu Paul da Serra. Kanał został zbudowany w XVII w. i jest jednym z najstarszych levadas na wyspie. Wokół zachowały się jeszcze płaty dziewiczego lasu wawrzynolistnego. Fragmenty kanału biegnące w obrębie bardziej porowatej skały są uszczelnione głazami. Levada zasilana jest ze źródeł Lombo do Cedro na wysokości 1000 m n.p.m. na zboczach doliny Ribeira da Janela. Krótką, lecz malowniczą, trasą cechuje się odcinek levada z Rabaęal do wodospadu Risco (fot. 4). Na dystansie 4,6 km pokonuje się różnicę wysokości od 900 do 1290 m n.p.m. Warto wspomnieć, iż występuje i gniazduje tutaj endemiczny gołąb trocaz (Columba trocaz 233 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Ryc. 4. Plan systemu levadas: Levada do Risco i Levada das 25 Fontes - fragment folderu turystycznego Źródło: Levada do Risco, Levada das 25 Fontes, Madeira Island Footpath, Technical Information, Madeira, 2004. trocaz). Po drodze można podziwiać Lagoa das 25 Fontes (Staw 25 Źródeł), o którym legenda mówi, że ten, kto odważy się zanurkować w stawie, nigdy się z niego nie wynurzy. Przy trasie można obserwować liczne źródła. Ciekawa jest Levada Nova do Rabaęal, której początek budowy datuje się na 1835 r. Woda popłynęła nią dopiero dwadzieścia lat później, co umożliwiło uprawę ziemi w południowej części wyspy w rejonie Calhety. Levada do Risco i Levada dos 25 Fontes doprowadzają wodę do zapory wodnej w miejscowości Calheta (ryc. 4). Malownicza jest 1,5-godzinna trasa z górskiej miejscowości Ribeiro Frio do Balcóes (Vereda dos Balcóes), gdzie dociera się do Levada Serra do Faial. Z punktu widokowego Balcóes widać dolinę Ribe-ira da Metade. Wokół można zobaczyć endemiczne gatunki roślin, takie jak: drzewo laurowe (Laurus novocanarien- sis), avokado/smaczliwka (Persea indica), borówka maderska (Padifolium Vaccinium), storczyk maderski (Dactylorhiza foliosa) oraz gatunki egzotycznych drzew liściastych, jak dąb angielski (Quercus robur) i platany (Platanus x acerifolia). Balcóes otacza zielony las wawrzynolistny Laurisilva, który odgrywa na wyspie ważną rolę hydrologiczną, bowiem przechwytuje wilgoć z mgły, zatrzymując ją na liściach, konarach i pniach, skąd skapuje lub ścieka do gruntu. Poziom chmur kształtuje się na wysokości od 800 do 1600 m n.p.m. w wyniku wznoszenia się i adiabatycznego ochładzania mas powietrza docierających z północnego wschodu. W tym właśnie piętrze wysokościowym występują lasy wawrzynolistne. Szacuje się, że wskutek aktywności intercepcyjnej lasu i zarośli zostaje przechwytywane około 200 mm wody, co ma bardzo duże znaczenie dla dostawy wody do podłoża w miesiącach bezdeszczowych (Figueira i in. 2013). Zakończenie Reasumując, można stwierdzić, iż levadas pełnią bardzo ważną funkcję we współczesnej gospodarce turystycznej i są one postrzegane jako jeden z najważniejszych produktów turystycznych Madery. Ponadto stanowią przykład dobrze zachowanego, funkcjonującego nieprzerwanie od XVI w., systemu nawadniania upraw. Ten system jest nie tylko podtrzymywany, ale również rozwijany. Świadczy o tym m.in. Levada do Norte - stosunkowo nowy i długi (63 km, w tym 4 km w tunelu) odcinek oddany do użytku w 1952 r. 234 Levadas - atrakcja turystyczna Madery Nawadnia on uprawy w rejonie Calheta, Ribeira Brava i Cámara de Lobos. Ważną funkcją levadas jest także doprowadzanie wody do zbiorników retencyjnych, z których woda wykorzystywana jest m.in. do produkcji energii elektrycznej. Literatura Anuário Estatístico da Regido Autónoma da Madeira, 2014, Direęao Regional de Statística de Ma-deira, 446. Amorim da Silva R.C., 2013, Agricultura Biológica na Ilha da Madeira: constrangimentos e potencialidades, Faculdade de Ciencias Sociais e Humanas, Universidade Nova de Lisboa, 103, XVII. Fernandez E, 2010, A cultura da agua: da patrimonializaęao das levadas da Madeira á oferta turística i Mestre em Ciencias Antropológicas, PASOS, 8,4, 529-538. Figueira C., Menezes de Sequeira M., Vasconcelos R„ Prada S„ 2013, Cloud water interception in the températe laurel forest of Madeira Island, Hydrological Sciences Journal, 58, 1, 152-161. Kurek W. (red.), 2007, Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 541. Kurek W. (red.), 2012, Regiony turystyczne świata. Część 1. Europa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 329. Levada do Risco, Levada das 25 Fontes, Madeira Island Footpath, Technical Information, Madeira, 2004. Quintal R., 2006, Levadas da Ilha da Madeira. Da epopeia da água ao nicho de turismo ecológico, Banco de Boas Practicas, Centro de Estudos Geográficos-Universidade de Lisboa (Portugal), 137-155. Warszyńska J. (red.), 2000, Geografia turystyczna świata. Część 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 402. Materiały internetowe: http://ewok.com.pl/2013/05, (dostęp: 15.07.2015). http://www.madera.org.pl/, (dostęp: 23.03.2015). http://srpf.gov-madeira.pt, (dostęp: 12.11.2016). World Maps of Kóppen-Geiger Climate Classification, http://koeppen-geiger.vu-wien.ac.at/, (dostęp: 23.03.2015). Levadas - tourist attraction of Madeira Abstract: The levadas are irrigation channels specific to the Madeira island. The levadas originated out of the necessity of carrying large amounts of water from the west and northwest parts of the island to the drier southeast one, which is more favourable to habitation and agriculture. Sugar cane, grapes, banana, and other tropical fruits are planted. The Portuguese started building levadas in the sixteenth century. The most recent were made in the 1950s. Some levadas are cut into 235 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa the slopes of mountains, and it was also necessary to dig of tunnels (40 km). Levada total length is approx. 2170 km. Veredas are paths providing access to the levadas during maintenance, and nowadays also meet the tourist and recreation functions. A network of touristic trails along the levada entwines almost the entire island. The most frequently levadas visited by tourists are Levada das 25 Fontes, Levada do Risco and Levada do Caldeirao Verde. Keywords: irrigation channels, water management, Madeira, Portugal. 236 Marcin Popiel, Wojciech Kurda Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Wybrane zagadnienia problematyki niepełnosprawności w Polsce Zarys treści: Artykuł prezentuje najważniejsze kwestie dotyczące sytuacji osób niepełnosprawnych w Polsce. Wstępem do rozważań jest przedstawienie definicji niepełnosprawności w literaturze przedmiotu, stosowanej zarówno w Polsce, jak i całej Unii Europejskiej. Stosownie do Uchwały sejmu z 1997 r. niepełnosprawną jest osoba, której stan fizyczny lub/i psychiczny trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia wypełnianie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z przyjętymi normami prawnymi i społecznymi. W artykule dokonano również podziału niepełnosprawności ze względu na różne kryteria. Po części teoretycznej zaprezentowano sytuację demograficzną osób niepełnosprawnych w Polsce. Punktem odniesienia dyskusji są wyniki Narodowego Spisu Powszechnego z 2011 r. Według tego spisu liczba osób niepełnosprawnych w Polsce wynosi około 4,7 min osób. Rzeczywista liczba tych osób jest prawdopodobnie wyższa. W artykule przedstawiono również przykłady instytucji podejmujących działania na rzecz osób niepełnosprawnych. Ponadto ukazano bariery, z jakimi spotykają się osoby niepełnosprawne w życiu codziennym, oraz sposoby i przykłady ich niwelowania. Artykuł jest próbą syntetycznego ujęcia problemów niepełnosprawności w Polsce. Słowa kluczowe: niepełnosprawność, Polska, definicje. Wstęp Osoby posiadające różnego rodzaju niepełnosprawności stanowią znaczną część populacji każdego kraju. W Polsce według ostatnich pełnych - aczkolwiek wstępnych - danych z Narodowego Spisu Powszechnego 2011 r. liczba osób z dysfunkcjami wynosi prawie 4,7 min (dokładnie 4 697,5 tys.) (niepełnosprawni.gov.pl). Jednakże biorąc pod uwagę nie Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa tylko wspomniane wyżej osoby z orzeczeniem o niepełnosprawności, ale także osoby odczuwające ograniczenia w samodzielnym funkcjonowaniu, np. osoby starsze, liczbę osób z dysfunkcjami w Polsce można szacować na około 9 min (Furmanek 2013). W związku z powyższym - skalą niepełnosprawności w kraju - warto wspomnieć o sytuacji osób z dysfunkcjami w Polsce, przybliżyć terminologię, prawodawstwo, wymienić bariery i trudności, z jakimi zmagają się każdego dnia. Terminy „niepełnosprawność”, „osoba z niepełnosprawnością” są pojęciami szeroko rozumianymi oraz powszechnie używanymi, zarówno w języku potocznym, jak i oficjalnym (różnego rodzaju akty prawne, publikacje naukowe itp.). Słowa te wyparły dotychczas używane określenia zamienne - „inwalida/inwalidztwo”, „kaleka/kalectwo”, „ułomność” -w rezultacie sprzeciwu ze strony środowisk osób niepełnosprawnych i jednoznaczne negatywne konotacje tych terminów. Pomimo dużej skali zjawiska niepełnosprawności w Polsce, jak i na świecie, brak jest jednolitej definicji niepełnosprawności (Zielak 2005). Do ujednolicenia i uporządkowania terminologii związanej z niepełnosprawnością przyczyniła się w dużej mierze Światowa Organizacja Zdrowia w 1980 r., poprzez opracowanie Międzynarodowej Klasyfikacji Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń (ang. ICIDH -International Classification of Impairment, Disability and Handicap). Wyróżniono: - uszkodzenie (ang. impairment) - jako wszelka strata lub wada psychiczna, fizjologiczna lub anatomiczna struktury lub czynności (Majewski 1995); - niepełnosprawność (ang. disability) - jako konsekwencja uszkodzenia objawiająca się obniżonym poziomem zdolności wykonywania czynności w sposób przyjęty za normalny dla człowieka i w zakresie właściwym osobom pełnosprawnym; - upośledzenie (ang. handicap) - jako wynik upośledzenia oraz niepełnosprawności oznaczający niekorzystni} (gorszą) sytuację danej osoby (...) polegającą na ograniczeniu lub uniemożliwieniu jej wypełniania ról, które uważane są za normalne, biorąc pod uwagę jej wiek, płeć, czynniki kulturowe i społeczne (Majewski 1999). Zgodnie z ustawodawstwem w Polsce mianem osoby niepełnosprawnej przyjęło się nazywać osoby, których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa utrudnia trwale lub okresowo, ogranicza, tudzież uniemożliwia, życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych (Uchwała Sejmu RP 1997). Definicje niepełnosprawności Niepełnosprawność określana jest jako długotrwały stan, w którym występują pewne ograniczenia w prawidłowym funkcjonowaniu człowieka. Ograniczenia te spowodowane są obniżeniem sprawności funkcji fizycznych lub psychicznych. Jest to także uszkodzenie, utrata lub wada psychiczna, fizjologiczna, anatomiczna struktury organizmu. Utrata ta może być całkowita, częściowa, trwała lub okresowa, wrodzona lub nabyta, ustabilizowana lub progresywna (Sękowska 1982). Najczęstszymi przyczynami niepełnosprawności są wady wrodzone, choroby przewlekłe (80%) oraz nagłe wypadki, urazy itp. Definicja niepełnosprawności jest bardzo płynna i nie sposób jej dokładnie i jasno sprecyzować. W życiu każdego człowieka pojawiają się momenty mniejszych lub większych 238 Wybrane zagadnienia problematyki niepełnosprawności w Polsce możliwości czy też różnorodnych ograniczeń. To, co obecnie jest łatwo dostępne, za kilka lat może okazać się barierą nie do pokonania. Osoba niepełnosprawna jest jednostką w pełni swych praw znajdującą się w sytuacji ją upośledzającej, stworzonej przez bariery środowiskowe, ekonomiczne i społeczne, których nie może przezwyciężyć wskutek występujących w niej uszkodzeń (Gałkowski 2017). Wbrew obiegowym opiniom niepełnosprawność jest nie tyle ograniczeniem ciała lub umysłu, ile brakiem przystosowania funkcji danego organizmu do warunków, w jakich się znajduje (praca-niepelnosprawni. wieszjak.pl/słownik). Zgodnie z definicją sformułowaną przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) osoba niepełnosprawna to osoba, u której istotne uszkodzenia i obniżenie sprawności funkcjonowania organizmu powodują uniemożliwienie, utrudnienie lub ograniczenie sprawnego funkcjonowania w społeczeństwie, biorąc pod uwagę takie czynniki jak płeć, wiek oraz czynniki zewnętrzne (Gałkowski 2017). Z kolei przyjęta w Unii Europejskiej definicja mówi, że osoba niepełnosprawna jest to osoba, która na skutek urazu, choroby lub wady wrodzonej ma poważne trudności albo nie jest zdolna wykonywać czynności, które osoba w tym samym wieku zazwyczaj zdolna jest wykonać (Piasecki, Stępniak 1998). W prawie polskim określenie „osoba niepełnosprawna” po raz pierwszy pojawiło się w Uchwale Sejmu PRL z 1982 r. w sprawie inwalidów i osób niepełnosprawnych. Wkrótce okazało się jednak, że określenia osób niepełnosprawnych nie zadowalają wielu środowisk i już w 1993 r. zostały podjęte prace nad nową definicją. W 1996 r. grupa specjalistów powołanych przez Pełnomocnika ds. Osób Niepełnosprawnych opracowała definicję, która brzmi następująco: niepełnosprawni) jest osoba, której stan fizyczny/lub/ psychiczny trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia wypełnienie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z przyjętymi normami prawnymi i społecznymi (Piasecki, Stępniak 1998). Podobna definicja zawarta jest w Karcie Praw Osób Niepełnosprawnych, uchwalonej w 1997 r. przez Sejm RP (Uchwała Sejmu RP z dnia 1 sierpnia 1997 r„ Monitor Polski nr 50, poz.475 z dn. 13.08.1997 r.). Najnowsza, będąca w powszechnym użyciu, jest definicja zawarta w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, która brzmi: niepełnosprawną jest osoba, której stan fizyczny lub/i psychiczny trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia wypełnianie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z przyjętymi normami prawnymi i społecznymi, która zastąpiła używane od wielu lat określenie inwalida (Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, Dz. U. nr 123, poz.776 z późn. zm.). Nieco inny sposób patrzenia na osoby niepełnosprawne (i ich problemy), prezentowany jest przez Europejskie Forum Niepełnosprawności, które w Parlamencie Europejskim w październiku 1994 r. przyjęło następującą definicję: osobą niepełnosprawną jest jednostka w pełni swych praw, znajdująca się w sytuacji upośledzającej ją na skutek barier środowiskowych, ekonomicznych i społecznych, których z powodu występujących u niej uszkodzeń nie może przezwyciężać w taki sposób jak inni ludzie. Bariery te zbyt często są zwiększone przez deprecjonujące postawy ze strony społeczeństwa (Gałkowski 2017). Definicja Europejskiego Forum Niepełnosprawności odnosi się nie tyle do ograniczeń fizycznych, 239 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa umysłowych lub psychicznych jednostki, ile do pełni praw osoby niepełnosprawnej jako jednostki funkcjonującej w danym społeczeństwie (obywatela). Termin niepełnosprawności (...) obejmuje różne ograniczenia funkcjonalne jednostek ludzkich w każdym społeczeństwie, wynikające z uszkodzenia zdolności wykonywania jakiejś czynności w sposób uważany za normalny, typowy dla życia ludzkiego. Ograniczenia te mogą mieć charakter stały lub przejściowy, całkowity lub częściowy, mogą dotyczyć sfery sensorycznej, fizycznej i psychicznej (Ossowski 1999). Za A. Sękowskim (1991) niepełnosprawność ujawnia się w różnym wieku - może być wrodzona albo nabyta - na skutek różnych przyczyn, a więc dziedziczenia, chorób, warunków pracy, a także w konsekwencji urazów występujących w czasie wojny czy pokoju na przykład: wypadków przy zabawie, przy pracy, wypadków drogowych albo chorób przewlekłych. Człowiek niepełnosprawny z uwagi na kalectwo czy chorobę ma trudności w funkcjonowaniu fizycznym i psychospołecznym, znajduje się w niekorzystnej sytuacji społecznej i ekonomicznej oraz ma trudności w osiąganiu celów życiowych, zaspokajaniu potrzeb i adaptacji społecznej. Stąd też nasuwa się kolejna definicja: przez niepełnosprawność rozumie się wszelkie ograniczenia lub brak - wynikający z ograniczeń - zdolności wykonywania jakiejś czynności w sposób lub w zakresie uważanym za normalny dla człowieka. (...) Natomiast za osobę niepełnosprawną uważa się człowieka niemogącego samodzielnie, częściowo lub całkowicie, zapewnić sobie możliwości normalnego życia, indywidualnego lub społecznego, na skutek wrodzonego lub nabytego upośledzenia sprawności fizycznych lub psychicznych (Sękowski 1991). Rodzaje niepełnosprawności Jak każda definicja, tak i pojęcie „osoba niepełnosprawna” powinno być jasne i precyzyjne, choć wydaje się konieczne jego uszczegółowienie, zwłaszcza wobec istnienia różnych klasyfikacji niepełnosprawności ze względu na różnorodne kryteria. Niepełnosprawność można podzielić ze względu na kryterium, jakim są jej mechanizmy etiologiczne, objawy psychiczne i społeczne skutki. Zależności te przedstawia poniższy schemat (ryc.l) Pomimo istnienia wielu wyznaczników dających podstawę do określania stopnia i rodzajów niepełnosprawności jednym z istotniejszych jest tradycyjny podział oparty na kryterium zaspokajania potrzeb życiowych. Za Sękowską (1998) można wyróżnić: - osoby niewidome i niedowidzące, - osoby głuche i niedosłyszące, - osoby głuchoniewidome, - osoby upośledzone umysłowo, - osoby przewlekle chore, - osoby z uszkodzoną aparaturą ruchową, - osoby nieprzystosowane społecznie, - osoby z trudnościami w przyswajaniu wiedzy w skutek dysharmonii rozwojowych i mi-krodeficytów. 240 Wybrane zagadnienia problematyki niepełnosprawności w Polsce Ryc. 1. Mechanizmy przyczynowo-skutkowe niepełnosprawności Źródło: opracowanie własne na podstawie Lalak, Pilch (1999). Inną klasyfikację można wydzielić na podstawie ograniczeń w zakresie funkcjonowania i sfery, której niepełnosprawność dotyczy. Wówczas można wyróżnić: - osoby z niepełnosprawnością fizyczną: - osoby posiadające uszkodzony narząd ruchu, - osoby z przewlekłymi schorzeniami wewnętrznymi, - osoby z niepełnosprawnością sensoryczną: - osoby niewidome i słabowidzące, - osoby niesłyszące i słabosłyszące, - osoby z niepełnosprawnością psychiczną: - osoby z chorobą psychiczną, - osoby z niesprawnością intelektualną, - osoby z zaburzeniami świadomości, - osoby z niepełnosprawnością złożoną (Sowa 1999; Skalska 2011). 241 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Charakterystyka demograficzna osób niepełnosprawnych w Polsce Najnowsze dane dotyczące liczby osób niepełnosprawnych w Polsce pochodzą z Narodowego Spisu Powszechnego. Miał on miejsce w 2011 r. Zgodnie ze wstępnymi danymi liczba osób z dysfunkcjami wynosiła blisko 4,7 min, stanowiąc tym samym 12,2% populacji kraju. Według podobnego spisu w 2002 r. w Polsce było blisko 5,5 min osób niepełnosprawnych (14,3% populacji) (tab.l). Tab. 1. Osoby niepełnosprawne w Polsce według płci i miejsca zamieszkania w latach 2002 i 2011 (w tys.) Miasto Wieś Razem Kategoria 2002 2002 2011 2011 2002 2002 2011 2011 2002 2002 2011 2011 n % n % n % n % n % n % Mężczyźni 1488,5 46,3 1362,1 45,1 1079,7 48,1 804,7 47,9 2568,2 47,1 2166,9 46,1 Kobiety 1724,6 53,7 1655,9 54,9 1163,9 51,9 874,2 52,1 2688,5 52,9 2530,1 53,9 Razem 3213,1 100 3018,0 100 2243,6 100 1679,0 100 5456,7 100 4697,0 100 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011 (2013). Istnieje duża różnica pomiędzy tym przedziałem czasowym, jednakże wynika ona głównie z różnicy metod przeprowadzania spisu. W NSP 2011 r. dane zostały zebrane w ramach tzw. spisu reprezentacyjnego, w rozumieniu, iż nie wszystkim obywatelom zadano pytanie o niepełnosprawności, jedynie uogólniono dane na całą populację. Za Głównym Urzędem Statystycznym można wskazać, że dane z NSP 2011, dotyczące liczby niepełnosprawnych kobiet i mężczyzn, w miastach i na wsi, uzyskane ze wstępnych wyników Narodowego Spisu Powszechnego 2011, można przyjąć za niedoszacowane (niepełnosprawni. gov.pl). Zatem liczbę oraz strukturę osób z dysfunkcjami w Polsce można stosunkowo dokładnie poznać dzięki NSP 2002 r. ze względu na miarodajny, bo powszechny, charakter badania. Zgodnie z wynikami w 2002 r. w kraju mieszkało 5 457 tys. osób niepełnosprawnych w sensie prawnym oraz biologicznym, czyli takich, które deklarowały ograniczenia wykonywania podstawowych czynności dla swojego wieku i/lub posiadanego orzeczenia o niepełnosprawności. Wśród tych osób ponad 1 min nie posiadało orzeczenia, zatem zaliczeni byli do osób z dysfunkcjami w sensie biologicznym. Spis ten wykazał również duże zróżnicowanie występowania zjawiska niepełnosprawności w układzie regionalnym kraju (ryc.2). 242 Wybrane zagadnienia problematyki niepełnosprawności w Polsce Ryc. 2. Udział osób niepełnosprawnych w populacji województw w Polsce w 2002 i 2011 r. (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011 (2013). Wybrane instytucje podejmujące działania na rzecz osób niepełnosprawnych Wśród instytucji podejmujących działania na rzecz osób niepełnosprawnych i niosących pomoc można wyróżnić dwa ich typy: formalne i nieformalne. Te pierwsze stanowią instytucje publiczne (m.in. Ośrodki Pomocy Społecznej, Domy Pomocy Społecznej, Ośrodki Wsparcia) oraz organizacje charytatywne (m.in. organizacje społeczne, stowarzyszenia, fundacje, Kościół katolicki i inne Kościoły, związki wyznaniowe). Ponadto badania pokazują, iż w Polsce funkcjonują grupy samopomocowe i społeczności lokalne, które - poza rodziną - zajmują się udzielaniem nieformalnej pomocy osobom niepełnosprawnym (Żukiewicz 2002). Nad instytucjami publicznymi pieczę sprawują m.in.: Pełnomocnik Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych, marszałkowie województw, zarządy i samorządy województw, Wojewódzkie Społeczne Rady ds. Osób Niepełnosprawnych, wojewodowie, zarządy i starostowie powiatów, Powiatowe Społeczne Rady ds. Osób Niepełnosprawnych. Ponadto osoby niepełnosprawne mogą się zwrócić o pomoc do Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie, Ośrodka Pomocy Społecznej, Biura Porad Obywatelskich, Towarzystwa Walki 243 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa z Kalectwem i -w zależności od rodzaju niepełnosprawności - do Polskiego Stowarzyszenia na rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym, Polskiego Związku Głuchych lub Polskiego Związku Niewidomych. W większych miastach działają też centra wolontariatu świadczące zwłaszcza usługi opiekuńcze (Vademécum Osoby Niepełnosprawnej 2003). Warto także wspomnieć o Centrum Informacyjnym Osób Niepełnosprawnych. Powstało ono w 2003 r. z inicjatywy Stowarzyszenia Przyjaciół Integracji, a jego zadaniem jest dostarczanie informacji, poradnictwo w zakresie rozwiązywania problemów prawno-socjalnych, promowanie niezależnego trybu życia osób niepełnosprawnych, informowanie o polskich i światowych rozwiązaniach oraz stworzenie systemu informacji i komunikacji w środowisku niepełnosprawnych. Centrum uruchomiło też portal informacyjny: www.niepelnosprawni.info. W sytuacji, gdy osoby niepełnosprawne starają się pozyskać fundusze, np. na leczenie, rehabilitację, mogą zwrócić się do OPS, PCPR, PFRON-u, a także wojewódzkiego oddziału Narodowego Funduszu Zdrowia. Coraz więcej osób nawiązuje też kontakt z różnymi stowarzyszeniami i fundacjami, które świadczą osobom niepełnosprawnym pomoc w tym zakresie. Nie można też zapomnieć o różnego rodzaju grupach wsparcia tworzących się przy parafiach. Księża w parafiach, znając z bliska sytuację swoich wiernych, zachęcają lub inicjują tworzenie takich wspólnot (Zientek 1997). Przyłączenie się do takiej grupy daje niepełnosprawnym szansę spotkania z ludźmi borykającymi się z podobnymi problemami i spojrzenia na swoje życie z pewnego dystansu rodzącego się ze świadomości, że „nie jestem sam”. Jedną z ważniejszych instytucji publicznych, zajmujących się problemami i szerokim spektrum pomocy osobom niepełnosprawnym jest Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON). Jest to organ administracji państwowej, wspierający rehabilitację oraz zatrudnienie osób niepełnosprawnych. PFRON tworzy też własne programy pomocowe. Obecnie realizowanych jest kilkanaście programów skierowanych przede wszystkim do indywidualnych osób niepełnosprawnych. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych powstał na mocy Ustawy z 9 maja 1991 r. o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Obecnie działanie Funduszu jest oparte na Ustawie z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej, społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Do zadań PFRON-u należą m.in.: - utrzymanie istniejących, a zagrożonych likwidacją miejsc pracy osób niepełnosprawnych; dofinansowanie zadań wynikających z rządowych, samorządowych programów na rzecz osób niepełnosprawnych; - programy zatwierdzone przez Radę Nadzorczą, służące rehabilitacji zawodowej, społecznej i leczniczej; - tworzenie i funkcjonowanie poradnictwa zawodowego; - dofinansowanie turnusów rehabilitacyjnych, sportu, kultury, rekreacji i turystyki osób niepełnosprawnych; - finansowanie całości lub części kosztów organizowania i działania warsztatów terapii zajęciowej; 244 Wybrane zagadnienia problematyki niepełnosprawności w Polsce - dotacja dla przedsiębiorców podejmujących produkcję wyrobów ortopedycznych, środków pomocniczych lub sprzętu rehabilitacyjnego albo usługi w tym w zakresie, na uruchomienie tej produkcji lub usług; - finansowanie całości lub części badań, ekspertyz i analiz, opracowywania projektów norm, a także wydawnictw i konkursów dotyczących rehabilitacji zawodowej lub społecznej; - opracowywanie i rozpowszechnianie materiałów informacyjnych i szkoleniowych; - dofinansowanie budowy, rozbudowy i modernizacji obiektów służących rehabilitacji; - dofinansowanie likwidacji barier architektonicznych, urbanistycznych, transportowych w komunikowaniu się i technicznych (Lisowska, Szymańska 2001); Pieniądze pochodzące z PFRON-u przeznaczane są na rehabilitację osób niepełnosprawnych (pomoc przy zakupie sprzętu rehabilitacyjnego, likwidację barier) oraz wsparcie ich zatrudnienia. Pieniądze te mogą być wydawane jedynie na cele, które wyznacza ustawa. Oznacza to, że Zarząd Funduszu nie może nimi dobrowolnie dysponować. Środki PFRON przeznaczane są m.in. na: - obniżanie kosztów zatrudnienia osób niepełnosprawnych (dofinansowanie wynagrodzeń osób niepełnosprawnych, refundacja składki na ZUS dla właściciela firmy); - dofinansowanie składek ZUS dla tych osób, które same podejmują działalność gospodarczą oraz składek KRUS dla niepełnosprawnych rolników i ich domowników, przystosowanie miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych; - pomoc dla osób niepełnosprawnych, które rozpoczynają działalność gospodarczą lub rolniczą; - wsparcie imprez sportowych, kulturalnych i rekreacyjnych osób niepełnosprawnych, - turnusy rehabilitacyjne; - warsztaty terapii zajęciowej i zakłady aktywności zawodowej; - zakup sprzętu rehabilitacyjnego i ortopedycznego; - likwidację barier; - wsparcie edukacji osób niepełnosprawnych; - wsparcie organizacji pozarządowych działających na rzecz osób niepełnosprawnych; - współpracę europejską. Przy realizacji swoich celów PFRON ściśle współpracuje z samorządami wojewódzkimi i powiatowymi. Samorządy otrzymują środki PFRON-u na podstawie algorytmu określanego w drodze rozporządzenia przez Radę Ministrów. Środowisko osób niepełnosprawnych Osoby z dysfunkcjami mają te same potrzeby podejmowania wszelkich aktywności życiowych, społecznych czy fizycznych, jak pozostała część społeczeństwa, jednakże ich pełne uczestnictwo wielokrotnie jest ograniczane przez szereg barier niemal we wszystkich sferach życia. Przykładami takich utrudnień mogą być: - bariery architektoniczne - uzależnione od architektury budynków zarówno mieszkalnych, jak i użyteczności publicznej. Ich dostępność w bardzo dużej mierze determinuje 245 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa równy udział osób niepełnosprawnych w normalnym życiu społecznych (dostosowanie schodów, wind, urządzeń sanitarnych, szerokości drzwi, korytarzy, wysokości umieszczenia włączników światła itd.) (Preisler 2011); - bariery ekonomiczne - wynikają z gorszej sytuacji życiowej osób niepełnosprawnych, mniejszych zarobków, często braku pracy z powodu dyskryminacji lub niezdolności do jej podjęcia, niskich zasiłków, przy jednoczesnym wysokim koszcie zakupu niezbędnych lekarstw, drogich zabiegów i przystosowania domów lub mieszkań do potrzeb osób niepełnosprawnych; - bariery społeczne - wynikają z toposu osoby niepełnosprawnej jako osoby gorszej, dzięki czemu negatywne postawy społeczeństwa oraz przesądy powodują ograniczenia ich uczestnictwa w życiu społecznym. W celu niwelowania niektórych z powyższych barier polskie prawo na mocy Ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. nr 256, poz. 2572 z późn. zm.) zapewnia łatwiejszy dostęp do edukacji. Zgodnie z powyższą ustawą prawo (..) gwarantuje każdemu uczniowi warunki niezbędne do rozwoju: - możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół przez dzieci i młodzież niepełnosprawną oraz niedostosowaną społecznie, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami; - dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do możliwości psychofizycznych uczniów, a także możliwość korzystania z pomocy psychologiczno-pedagogicznej i specjalnych form pracy dydaktycznej; - opiekę nad uczniami niepełnosprawnymi przez umożliwianie realizowania zindywidualizowanego procesu kształcenia, form i programów nauczania oraz zajęć rewalidacyjnych (www.legeo.pl). Ważnym elementem życia osób niepełnosprawnych jest praca. Aktywizacja zawodowa daje stabilność oraz poczucie samospełnienia i braku zależności od innych osób, stąd tak duża rola zatrudniania osób z dysfunkcjami na otwartym rynku pracy. Stanowi to swego rodzaju rehabilitację społeczną poprzez integrację z ludźmi zdrowymi. Jednakże osoby niepełnosprawne w Polsce bardzo często są bezrobotne, stąd ich problemy ekonomiczne oraz brak pewności siebie. Według wyników Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności Polski (BAEL) stopa bezrobocia wśród osób o specjalnych potrzebach wynosiła 16,3% w 2012 r. dla osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym. Zakończenie Osoby niepełnosprawne stanowią obecnie sporą „mniejszość społeczną” w Polsce, dzięki czemu ich potrzeby powinny być coraz częściej dostrzegane i brane pod uwagę. Istnieje wiele barier, które ograniczają osobom z dysfunkcjami normalne radzenie sobie w codziennych czynnościach oraz pełny udział w życiu społecznym. W Polsce stopniowo poprawia się świadomość potrzeb tej grupy ludzi, dzięki czemu powstają nowe akty prawne, jednostki rządowe oraz pozarządowe, które wspierają osoby niepełnosprawne, niwelując bariery, którym muszą stawiać czoła. Pomoc osobom z dysfunkcjami w Polsce nie jest 246 Wybrane zagadnienia problematyki niepełnosprawności w Polsce już rozpatrywana jedynie jako konieczność, lecz jako aktywizacja tych osób na różnych płaszczyznach, dlatego następują obopólne korzyści, zarówno dla samych osób niepełnosprawnych, jak i dla kraju. Osoby z dysfunkcjami - dzięki poprawie sytuacji życiowej - nie tylko otrzymują wiele, ale jednocześnie dużo wnoszą do społeczeństwa i gospodarki kraju, w pełni korzystając z życia na równi z osobami zdrowymi. Literatura Furmanek M., 2013, Turystyka wyjazdowa niepełnosprawnych ruchowo mieszkańców Krakowa -stan i potrzeby. Maszynopis rozprawy doktorskiej w archiwum IGiGP UJ, Kraków. Ludność i gospodarstwa domowe. Stan i struktura społeczno-ekonomiczna. Część I. LUDNOŚĆ. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, 2013, Warszawa,GUS. Lisowska E., Szymańska D., 2001, Formy pomocy dziecku i rodzinie, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, 7. Majewski T., 1999, Biopsychospołeczna koncepcja niepełnosprawności, „Szkoła Specjalna”, 3,. Majewski T., 1995, Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych. Warszawa. Osoby niepełnosprawne oraz ich gospodarstwa domowe. Część II. Gospodarstwa domowe, 2004, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa. Ossowski R., 1999, Teoretyczne i praktyczne podstawy rehabilitacji. Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz. Piasecki M., Stępniak M., 1998, Standardowe zasady wyrównywania szans osób niepełnosprawnych, Fundacja Fuga Mundi, Lublin. Preisler M., 2011, Turystyka osób niepełnosprawnych, STUDIA PERIEGETICA. Zeszyty Naukowe Wielkopolskiej Wyższej Szkoły Turystyki i Zarządzania w Poznaniu, 6/2011, 27-36. Sękowska Z., 1982, Pedagogika specjalna. Zarys, PWN, Warszawa. Sękowski A., 1991, Osobowościowe uwarunkowania postaw wobec ludzi niepełnosprawnych, KUL, Lublin. Uchwała Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej z 1 sierpnia 1997 roku - Karta Praw Osób Niepełnosprawnych (M. P. 1997 r., nr 50, poz. 475). Vademécum Osoby Niepełnosprawnej. Przegląd świadczeń i uprawnień, 2003, Stowarzyszenie Klon/ Jawor, Warszawa. Zielak A., 2005, Niepełnosprawni w świecie Internetu, Warszawa. Zientek L, 1997, Problemy niepełnosprawnych dzieci i ich rodziców, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, 5. Zukiewicz A., 2002, Praca socjalna Ośrodków Pomocy Społecznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Źródło internetowe Akty prawne, http://www.legeo.pl/prawo/dziennik-ustaw-2004/256/2572 (dostęp: 06.01.2017). Serwis o niepełnosprawności, http://www.niepelnosprawni.gov.pl (dostęp: 06.01.2017). Gałkowski T, Wokół definicji pojęcia „osoba niepełnosprawna" - doświadczenia europejskie, 247 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa http://www.idn.org.pl/sonnszz/def_on.htm (dostęp: 06.01.2017). http://praca-niepelnosprawni.wieszjak.pl/slownik, (dostęp: 06.01.2017). Selected aspects of disability issues in Poland Abstract-. The article presents the most important issues regarding the situation of people with disabilities in Poland. As a prelude to further consideration is to present the definition of disability used in the literature, both in Poland and in whole European Union. According to Sejm’s Resolution from 1997 disabled is a person whose physical and/or mental state permanently or temporarily hinders, restricts or prevents the fulfilment of life task and social roles in accordance with accepted legal and social norms. In the article there was also made the division of disability due to different criteria. After the theoretical part the demographic situation of disabled people in Poland was presented. The points of reference used for this chapter were the results from the National Census from 2011. According to this document the number of disabled people in Poland amounts is nearly 4 million 700 thousand people. The actual number of such people is probably even higher as it results from the methodological problems. The article presents and characterizes the institutions undertaking activities for the disabled. In the last chapter titled “the environment of disabled people” the barriers faced by people with disabilities in everyday life and the ways and examples of their levelling were demonstrated. The article is an attempt to synthesize the problems of disability in Poland. Keywords: disability, Poland, definitions. 74» Danuta Ptaszycka-Jackowska Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Włodkowi, miłośnikowi Afryki przekazuję nieco afrykańskich impresji Afryka poznawana od strony morza Zarys treści: Celem artykułu jest opisanie w zarysie podróży morskiej, którą Autorka odbyła w dniach od 8 lutego do 10 kwietnia 2015 r. na pokładzie statku Costa NeoRiviera (należącego do włoskiej kompanii Costa Crociere). Trasa rejsu „Dookoła Afryki” umożliwiła poznanie jedenastu wysp afrykańskich i dwunastu krajów położonych wzdłuż wybrzeży kontynentu. Podczas rejsu uczestnicy mogli poznać różne miejsca, często w bardzo „skondensowanej” formie, podziwiać oceaniczne krajobrazy wody oraz unikatowe wybrzeża. Słowa kluczowe: Afryka, cruising, turystyka morska, krajobraz. Kompanie żeglugi turystycznej oferują rejsy pozwalające poznać różne części świata. Do takich należy włoska kompania Costa Crociere rozwijająca od kilku lat rejsy dookoła świata dwoma różnymi trasami. Organizuje ona także między innymi rejsy do stolic bałtyckich, fiordów norweskich, miast leżących na wybrzeżu Morza Śródziemnego, jak również wzdłuż zachodniego wybrzeża Indii i Emiratów Arabskich. Geografia rejsów ulega zmianom spowodowanym różnymi czynnikami, do których należą: zmieniające się oferty dla turystów - pasażerów statków, zagospodarowanie wybrzeży w odpowiednie terminale, mola i urządzenia obrotowe dla wielkich statków (często o długości 300 m), względy bezpieczeństwa odgrywające szczególną rolę w muzułmańskich krajach arabskich, z uwagi na możliwość wystąpienia ataku terrorystycznego. W krajach afrykańskich są to niepokoje związane z przewrotami społeczno-politycznymi, a także zagrożenia w wyniku wybuchów groźnych epidemii, często słabo znanych, bez wypracowanych środków zapobiegawczych i leczniczych. Istotnym czynnikiem są także warunki klimatyczne, a wśród nich pory roku, okresy nasilenia opadów oraz wiatrów: orkanów, monsunów, tornad. Wymienione czynniki nakładają się na zasady wyboru odwiedzanych portów. Charakter rejsów turystycznych skłania do opracowywania trasy podróży w nawiązaniu do portów. Często statek zawija codziennie do innego portu, a w nocy płynie, pokonując dystans oddzielający porty. W niektórych sytuacjach odległości są znaczne i statek jest na morzu kilka dób. Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Szczególne nagromadzenie czynników ograniczających miało wyraźnie miejsce w wyznaczaniu trasy rejsu „Dookoła Afryki”. Efektem tego było podzielenie podróży na poznawanie wysp afrykańskich (11) i krajów położonych na wybrzeżach kontynentu (12). Nasz rejs dookoła Afryki odbywał się na pokładzie statku Costa NeoRiviera, należącego do włoskiej kompanii Costa Crociere. Ma on 216 m długości i 29,32 m szerokości. Zanurzenie wynosi 8 m, a tonaż 47 tys. ton. Rozwija prędkość do 22 węzłów. Posiada 13 pokładów, 624 kabiny, w tym 94 apartamenty z balkonami na rufie. Zabiera 1200 pasażerów (maksymalnie 1670), których obsługuje załoga licząca 568 osób. Rejs trwał 2 miesiące i odbywał się od 8 lutego do 10 kwietnia 2015 r. Długość trasy wynosiła 14 832 mile morskie, a w przeliczeniu na kilometry 27 468, 864. Rejs rozpoczynał się w Dubaju, a kończył w Savonie we Włoszech. Odwiedziliśmy 23 porty położone w 17 krajach (Tab. 1). Znaczący był udział portów na wyspach (11) w stosunku do portów położonych na kontynencie (12). Wśród pasażerów najliczniejszą grupą byli Włosi, mniejszą Francuzi oraz kolejno Niemcy i Anglicy. Sporą grupę stanowili pasażerowie hiszpańsko i portugalskojęzyczni. Również obsługa (stewardzi i kelnerzy) pochodziła z różnych krajów. Dominowali Filipińczycy, Hindusi, Brazylijczycy. Liczebność tych grup wynika z sytuacji społeczno-gospodarczej poszczególnych krajów i faktu, że kompania Costa Crociere organizuje tam ośrodki szkoleniowe dla młodych ludzi, których następnie zatrudnia na swoich statkach. Odwiedzane przez nas wyspy i kraje charakteryzuje stosunkowo niedawno odzyskana niepodległość lub nadal zależność od byłych kolonizatorów. Wśród wizytowanych krajów najmłodsza jest Namibia, która uzyskała niepodległość w 1995 r., a krajami zależnymi są między innymi wyspa Réunion (francuski departament zamorski) i Wyspa św. Heleny (brytyjskie terytorium zamorskie). Tab. 1. Kraje i porty odwiedzane podczas rejsu dookoła Afryki (por. ryc. 1) Kraj Port Kraj Port Richards Bay Zjednoczone Dubaj Republika Durban Emiraty Arabskie Południowej Afryki Cap Town Oman Muskat Namibia Valvis Bay Indie Mumbaj Wyspa św. Heleny Jamestown Cochin Malediwy Maid Wyspy Mindelo Zielonego Przylądka Seszele Mah6 Wyspy Kanaryjskie Santa Cruz de Tenerife Fuerteverde - Puerto del Rosario Nosy Bay Madagaskar Diego Suarez Maroko Casablanca Tamatave Mauritius Port Louis Francja Marsylia Réunion St. Denis Włochy Savona Mozambik Maputo Źródło: opracowanie własne. 250 Afryka poznawana od strony morza Ryc. 1. Przykład trasy rejsu wokół Afryki Źródło: opracowanie własne. Poszczególne kraje w różnym zakresie dbają o bezpieczeństwo swoje i odwiedzających je turystów. Wiąże się to ze zróżnicowanymi systemami wizowymi, różnymi kontrolami pasażerów wychodzących na ląd, z ochroną statku. Wyraźnie zaznacza się wzrost rygorów wobec rozwoju aktów terroryzmu. Brak odpowiednich urządzeń portowych spowodował konieczność pozostawania naszego statku na redzie i uruchamiania własnych szalup w celu przewiezienia pasażerów na ląd. Miało to miejsce na Malediwach (Male), Madagaskarze (Nosy Bay) i Wyspie św. Heleny (Jamestown). Specyficznym przykładem był Kapsztad, gdzie port usytuowany jest od strony zachodniej. Przy silnym wietrze system falochronów czyni ten port trudno dostępnym. W naszym przypadku krążyliśmy na redzie 12 godzin w oczekiwaniu na pozwolenie wejścia do portu. Podróż odbywała się głównie w strefie międzyzwrotnikowej, w której znajdowało się 14 portów. Dzięki temu pasażerowie mieli korzystne warunki atmosferyczne i na otwartych pokładach statku, i w czasie zwiedzania. Trzeba podkreślić, że wszystkie pomieszczenia na statku są objęte klimatyzacją, decydującą o wyrównanej temperaturze wnętrz. O atrakcyjności rejsu dookoła Afryki decydowało niewątpliwie bogactwo krajobrazów. Z jednej strony były to krajobrazy powierzchni wody oceanów, zróżnicowane stanem pofalowania oraz kolorystyką, a także urozmaiconymi wybrzeżami. Na specyfikę tych 251 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa wodnych krajobrazów wpływały też odpływy morza, odsłaniające niejednokrotnie rozległe tereny przybrzeżne. Natomiast na lądzie ciekawe i urzekające pięknem były krajobrazy powulkaniczne (np. wnętrze wyspy Reunion), sawanna w rezerwacie Hluhluwe - Imfolozi Park, krajobraz rolniczy koło Richards Bay, piaszczysta pustynia Namib z ruchomymi wydmami oraz skalisty krajobraz księżycowy w głębi Namibii. Często spotykane były plaże biało-czarne, utworzone z piasku naniesionego przez wody oceanu oraz lawy wulkanicznej. Najciekawszym przykładem były plaże wyspy Sao Vincente (Zielony Przylądek). Niektóre krajobrazy są współtworzone przez nagromadzenia fauny. Takie miejsca występują w Afryce szczególnie często. Przykładem jest rezerwat Hluhluwe - Imfolozi Park z wieloma gatunkami zwierząt afrykańskich (słonie, żyrafy, bawoły, nosorożce, zebry, antylopy) żyjącymi na wolności. Innymi terenami o podobnym charakterze są: kolonia 2500 pingwinów na trasie z Kapsztadu do Przylądka Dobrej Nadziei, ostoja 260 tys. fok na Cap Cross oraz ostoja różowych flamingów w Valvis Bay¹. Miejscowości, do których zawinęliśmy podczas rejsu, charakteryzują się znacznym zróżnicowaniem położenia, wielkości i charakteru zabudowy. Pomijając miasta indyjskie (Mumbaj, Cochin) i Półwyspu Arabskiego (Dubaj, Muskat), wśród pozostałych afrykańskich tylko cztery są miastami wielkimi: Maputo (Mozambik), Durban, Kapsztad i Casablanca. Szczególnie pięknym położeniem charakteryzuje się Kapsztad z dominującą Górą Stołową i Głową Lwa oraz łańcuchem Dwunastu Apostołów. W centrach tych miast o zróżnicowanej zabudowie powstały wyróżniające się dzielnice Downtown. W pozostałej zabudowie dominują zespoły domów średniej wysokości oraz niskie, jedno- i dwukondygnacyjne. W strukturze Kapsztadu uwagę zwraca Dzielnica Malajska (Malay Quarter -Bo Kaap) o bardzo kolorowych domach i z czterema meczetami. Miasta afrykańskie cechuje wielokulturowość i wieloreligijność. Przykładem jest Maputo zamieszkałe co prawda w 90% przez Zulusów, ale mieszkańcy wyznają różne religie: katolicyzm, protestantyzm, islam, hinduizm, judaizm, co jest wynikiem zaszłości, głównie kolonialnych. W przypadku dwóch miast marokańskich zwraca uwagę ich kolorystyka: biała Casablanca i ceglany Marakesz. Niestety, inwestorzy nowej zabudowy w Casablance w wielu obiektach przestali zachowywać biały kolor. Natomiast imponuje Marakesz, w którym powszechnie przestrzega się ceglanej barwy w zabudowie Mediny i w nowo wznoszonych obiektach. Burzliwa historia krajów afrykańskich znajduje swoje odzwierciedlenie w zróżnicowanej zabudowie dużych miast. Przykładem jest Maputo, w którym pozostałości zabudowy neokolonialnej sąsiadują z ruinami z okresu wojny domowej, a obecnie wznoszone są budynki nowe i ultranowoczesne, zadbane i w stanie zniszczonym. W miastach afrykańskich pojawiają się ostatnio ogromne pomniki lokalnych bohaterów, wznoszone przez „północnych” Koreańczyków lub Chińczyków. W Maputo jest to pomnik Prezydenta. W strukturze miast znajdują się obiekty muzealne, takie jak Muzeum Historii Naturalnej ¹ Ostoję flamingów tworzy laguna przyjmująca rocznie 200 tys. wędrownych ptaków - różowe flamingi i pelikany. 252 Fot. 1. Wulkaniczny krajobraz wnętrza wyspy Reunion (fot. D. Ptaszycka-Jackowska) Fot. 2. Plaże czarno-białe na wyspie Sao Vincente (Zielony Przylądek) (fot. D. Ptaszycka-Jackowska) Fot. 3. Krajobraz pustynno-księżycowy Namibii (fot. D. Ptaszycka-Jackowska) Fot. 4. Phe Żulu Safari Park w Dolinie Tysiąca Wzgórz koło Durbanu (RPA) (fot. D. Ptaszycka-Jackowska) Fot. 5. Jedna z ofert Ośrodka Rzemiosła Artystycznego w Maputo (Mozambik) (fot. D. Ptaszycka-Jackowska) Fot. 6. Przykład ośrodka turystyczno-wypoczynkowego Beau Villon Bay na Seszelach koło Port Victoria (fot. D. Ptaszycka-Jackowska) Afryka poznawana od strony morza w Maputo, czy starannie zagospodarowane i utrzymywane parki, np. ogród botaniczny w Durbanie. Na różnych kontynentach prowadzona jest walka z bezdomnością, która nie omija też miast afrykańskich. Podobnie jak w Rio de Janeiro na przedmieściach Durbanu zbudowano rozległe osiedla prostych domków jednorodzinnych, przeznaczonych dla osadnictwa bezdomnych i biednych. Jednak grupy te niechętnie korzystają z oferowanej pomocy i na ogół powracają do bezdomności, analogicznie jak w Brazylii. Nasz rejs zawierał także „spotkania” z najważniejszymi osobistościami świata. Na Przylądku Dobrej Nadziei znajduje się obelisk Vasco da Gamy. Na wyspie Robben, koło Kapsztadu, przez wiele lat więziony był Nelson Mandela. W miejscu jego urodzenia, wzniesiono pośmiertnie pomnik autorstwa Marco Cianfanelli. Zbudowany jest z 50 prętów stalowych o wysokości 6,5-9,5 m, odzwierciedla twarz Prezydenta Mandeli. Trzecim bohaterem był Napoleon. W 1815 r. został zesłany przez Brytyjczyków na Wyspę św. Heleny i przebywał tu do śmierci w 1821 r. W 1840 r. jego doczesne szczątki przewieziono do Paryża i pochowano w Pałacu Inwalidów. Z Napoleonem związane są Longwood Mouse, The Briars Pavillon i miejsce dawnego grobu w Sane Valley. W trakcie afrykańskiej podróży spotkać można ciekawe okazy flory i fauny, charakteryzujące się długowiecznością. Do takich należy 1500-letni endemit Velvetschia mirabilis, której nieliczne okazy chronione są na pustyni Namib. Innym przykładem jest drzewo smocze, które rośnie od 7 tys. lat na Teneryfie. Spośród fauny szczególną estymą cieszy się Jonathan, 170-letni okaz żółwia giganta hodowanego na Wyspie św. Heleny w ogrodach pałacu gubernatora. Żółw ten w wieku 50 lat został przywieziony tutaj z Seszeli. Obok ochrony pojedynczych okazów w Afryce rozwinięta jest ochrona gatunkowa zwierząt oraz ochrona przestrzenna w formie parków narodowych i rezerwatów. Powoływane one były na ogół przez władze kolonialne, a ich sieć uzupełniana jest obiektami tworzonymi obecnie często z inicjatywy mieszkańców, którzy wyemigrowali. W tych ostatnich łączone są funkcje ochrony przyrody, szczególnie w odniesieniu do zwierząt, a także ochrony miejscowego rzemiosła i folkloru. Celem takich działań jest również tworzenie miejsc pracy dla miejscowej ludności. Przykładami są znajdujące się na Madagaskarze: Park Ilovoina koło Tamatave oraz Park Folklorystyczno-Biologiczny Nosy Bay. Inny charakter posiada Phe Zulu Safari Park, eksponujący kilka gatunków zwierząt, ale przede wszystkim folklor Zulusów. Park ten położony jest w Dolinie Tysiąca Wzgórz, kilkadziesiąt kilometrów od Durbanu. Społeczności odwiedzanych miejsc widzą swoją szansę w rozwoju turystyki. Już obecnie służą temu tworzone parki, zagospodarowywane plaże. Szczególną rolę odgrywają obszary brzegowe Durbanu, które użytkowane są nie tylko przez mieszkańców miasta, lecz także są celem przyjazdów z Kapsztadu, który nie posiada ani własnych atrakcyjnych plaż, ani ciepłych wód. W rejonie Kapsztadu mieszają się bowiem masy chłodnych wód Atlantyku z ciepłymi Oceanu Indyjskiego. Powoduje to także wzmożone falowanie niebezpieczne dla kąpiących się. Na trasie naszego rejsu intensywne zagospodarowanie dla turystyki ma miejsce na Seszelach. Popularność turystyczna tych wysp powoduje braki pracowników do obsługi 150 tys. przyjeżdżających. Na Seszele ściąga się do pracy rocznie 20 tys. osób z Afryki, Indii i Tajlandii. W przeciwieństwie do Seszeli, gdzie istnieje dowolność 253 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa strojów plażowych, na Maledivach obowiązują ograniczenia w zachowaniu się turystów. Dominujący islam zakazuje plażowania i kąpieli w skromnych strojach, nawet na bezludnych wyspach należących do atolu. Wyjątkiem są tylko plaże hotelowe. Inne ograniczenia w korzystaniu z plażowania i kąpieli są powodowane także odpływami (przeważa poziom 2 m) i pojawiającymi się rekinami. Obecność raf, zwłaszcza w rejonie Maledivów, sprzyja rozwojowi nurkowania. Dla osób, które nie nurkują, w Małe zainstalowano łódź podwodną, w której 30 osób jest opuszczane na dno, aby zobaczyć rafy przez bulaje. We wszystkich portach podstawiane są przez miejscowe biura turystyczne autokary. Do wyboru są różne programy wycieczkowe. Każdy autokar ma przewodnika i przeznaczony jest dla określonej grupy językowej. Rejsy turystyczne odgrywają istotną rolę wypoczynkową poprzez oferowane warunki podróży o standardzie wędrownego hotelu. Wybór trasy rejsu i program wycieczek pozwala poznać różne fragmenty świata, często w bardzo skondensowanej formie, wzbudzić pragnienie powrotu i lepszego poznania wybranych miejsc. Rejs statkiem udostępnia niejednokrotnie nową i bogatą skalę morskich oraz oceanicznych krajobrazów wody, a także unikatowych krajobrazów wybrzeży. Obecność na statku turystów i osób obsługi różnej narodowości pozwala na tworzenie się ciekawych znajomości, na wymianę opinii i wrażeń, zbliża do siebie mieszkańców często odległych rejonów. Literatura Materiały informacyjne o rejsie „Dookoła Afryki” 2015, Costa NeoRiviera 2015, mat. powiel. Pagacz-Moczarska R., 2014, Z Los Angeles do Savony, rozmowa z D. Ptaszycką-Jackowską - Alma Mater, 161-162, 74-81. Ptaszycka-Jackowska D„ 2012, Morskie rejsy turystyczne nową gałęzią przemysłu turystycznego, Turyzm, 22 (1), 31-42. Ptaszycka-Jackowska D., 2015, Przez morza i oceany [w:] E. Bilska-Wodecka, I. Sołjan (red.), Geografia na przestrzeni wieków. Tradycja i współczesność, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 53-64. Ptaszycka-Jackowska D., Jackowski A., 2015, Dookoła Afryki 8 lutego-10 kwietnia 2015 r. [notatki z podróży], rkps. s. 108. Statek Costa NeoRiviera, Kraków. The exploration of Africa from the sea Abstract: The aim of this paper was to describe the sea journey, the author took between February 8th till April 10th 2015 aboard the Costa NeoRiviera ship (owned by Italia company - Costa Crocie-re). During the passage named “Around Africa” the author got to know the African islands (11) as well as the countries located on the coastline (12). The participants had an opportunity to get know unfamiliar parts of the world, seascape and ocean-scape as well as unique coastlines. Keywords: Africa, cruising, maritime tourism, landscape. 254 Łukasz Quirini-Popławski, Michajło Hamkało, Michajło Rutynskij, Nazar Kudła Instytut Geografii Miast i Turyzmu, Uniwersytet Łódzki Lwowski Uniwersytet Narodowy im. Iwana Franki (Ukraina) Lwowski Uniwersytet Narodowy im. Iwana Franki (Ukraina) Wyższa Szkoła Zawodowa im. Sz. Szymonowica w Zamościu Instytut Ekonomiki i Turystyki we Lwowie (Ukraina) Miejscowości turystyczne w dolinie Oporu w Beskidach Wschodnich do roku 1939 Zarys treści: W artykule dokonano próby rekonstrukcji procesu kształtowania się funkcji turystycznej wyraźnego regionu turystycznego, który tworzy obszar wzdłuż doliny rzeki Opór w Beskidach Wschodnich. Głównym walorem turystycznym tego obszaru był krajobraz, nieznacznie przekształcona przyroda i nieskażone powietrze. Autorzy poszukują odpowiedzi na pytanie o uwarunkowania, cechy i rozkład przestrzenny zagospodarowania oraz ruchu turystycznego w okresie do wybuchu II wojny światowej. Tradycje migracji turystycznych sięgają połowy XIX w. Jednak nadrzędne znaczenie dla ich rozwoju miała budowa linii kolejowej w latach 80. XIX w. Przed wybuchem I wojny światowej ukształtowała się sieć miejscowości turystycznych (m.in. Hrebenów, Skole, Tuchla), w tym stacje sportów zimowych (m.in. Sławsko). Dwudziestolecie międzywojenne było okresem wzrostu frekwencji przyjezdnych, których liczbę w drugiej połowie lat 30. XX w. szacowano na ponad 20 tys. rocznie. Bazę noclegową o pojemności około 7,5-8 tys. miejsc tworzyły pokoje w domach ludności miejscowej. Słowa kluczowe: Beskidy Wschodnie, dolina Oporu, formy turystyki, infrastruktura turystyczna, ruch turystyczny. Wstęp Obszary górskie są współcześnie jednym z najważniejszych regionów turystycznych Europy. Znaczący wzrost zainteresowania penetracją turystyczną w górach notujemy na tym kontynencie w pierwszych dekadach XIX w. Wówczas w Alpach tworzyły się stacje Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa klimatyczne odwiedzane regularnie głównie w sezonie letnim. Proces zagospodarowania przybrał na sile od połowy XIX w., wraz z pojawieniem się kolei i organizacji turystycznych (Cormack 2001; Kurek 2004; MacFarlane 2005; Kowalczyk 2009, 2010; Lorenzetti, Delmenico 2017). W dziejach polskiej turystyki górskiej najstarszym regionem zorganizowanego ruchu turystycznego są Tatry, a następnie Czarnohora, którego początki rozwoju przypadały na lata 70. XIX w. Kilkanaście lat krótszą historię zagospodarowania turystycznego ma dolina Oporu, stąd możemy mówić o historycznie ukształtowanym regionie turystycznym (Warszyńska 1985; Quirini-Poplawski 2006; Faracik i in. 2009; Kurek 2011). Tak nakreślony region turystyczny doliny Oporu wyróżnia się bogactwem zasobów przyrodniczych, zwłaszcza krajobrazowych (ukształtowanie powierzchni, rzeźba terenu). Sama rzeka Opór, a szczególnie jej odcinki przełomowe oraz duże kompleksy leśne stanową także istotny walor turystyczny. Omawiany obszar charakteryzuje się ponadto wyjątkową kulturą bojkowską z licznymi przykładami budownictwa drewnianego (Bogatyń-ski 1928; Reinfuss 1939; Quirini-Poplawski 2011). Walory te stały się podstawą rozwoju funkcji turystycznej, a sam teren dysponuje długą historią turystycznego poznania, która jest słabo rozpoznana w literaturze naukowej polskiej czy ukraińskiej. Przesłanka ta stanowiła dla autorów główne uzasadnienie wyboru obszaru badawczego. Głównym celem opracowania jest przedstawienie rozwoju zagospodarowania i ruchu turystycznego historycznie ukształtowanego regionu turystycznego, który tworzy obszar wzdłuż doliny rzeki Opór, od jego źródeł do miejsca połączenia z rzeką Stryj w rejonie miejscowości Synowódzko Wyżne w Beskidach Wschodnich. Chronologiczne ramy opracowania obejmują okres od drugiej połowy XIX w. do wybuchu II wojny światowej. Pod względem geograficznym teren położony jest w Bieszczadach Wschodnich należących do Beskidów Wschodnich, zaś administracyjnie w ówczesnym powiecie styjskim i skol-skim (w okresie monarchii austro-węgierskiej) i stryjskim‘(w okresie II Rzeczpospolitej). Współcześnie obszar badań leży w granicach rejonu skolskiego obwodu lwowskiego niepodległego państwa ukraińskiego. Okres do I wojny światowej* ² Za „pionierów” turystycznego poznania doliny Oporu możemy wskazać Baltazara Hacqu-eta (pobyt w Skolem w 1791 r.), Stanisława Staszica, Ludwika Zejsznera i Wincentego Pola (prace badawcze w latach 40. XIX w.) (Kaszowski 2003; Górka 2006; Harasimiuk 2006). Można tu wymienić także podróże Iwana Franki z lat 70. i 80. XIX w. (Федорченко, Дьорова 2002). Na drugą połowę XIX w. przypadają również początki turystyki poznawczej, przyrodniczej i kwalifikowanej na omawianym obszarze. Wówczas pewną popularnością charakteryzowało się Skole z zagospodarowanym przysiółkiem Demnia, ponadto ' Powiat Skole po likwidacji w roku 1930 został włączony do powiatu Stryj. ² W niniejszym opracowaniu miejscowości omawiane są w kolejności od najwyżej położonych, tj. od źródeł do ujścia Oporu. 256 Miejscowości turystyczne w dolinie Oporu w Beskidach Wschodnich do roku 1939 Synowódzko Wyżne i Tuchla, a główną atrakcją były kąpiele rzeczne. Nadto w Korostowie (Huta Korostowska) działał zakład leczący żętycą (14 pokoi), który był odwiedzany od połowy czerwca do połowy sierpnia przeważnie przez Żydów z Podola i Wołynia (Krajowe... 1881). Niezwykle istotne znaczenie dla rozkwitu funkcji turystycznej badanego obszaru miała budowa linii kolejowych początkowo na trasie: Chyrów - Drohobycz - Stryj (rok 1872), a następnie: Stryj - Skole (1885) oraz Skole - Ławoczne na Węgry (1887)³ (Wierzbicki 1907; Konstankiewicz 1998). Równocześnie w latach 80. XIX w. miała miejsce intensywna budowa wąskotorowych linii kolejowych na potrzeby gospodarki leśnej, które z czasem były wykorzystywane również przez turystów. Wraz z budową linii kolejowej wzdłuż doliny Oporu penetracja turystyczna objęła nie tylko miejscowości, lecz także okoliczne obszary górskie, przede wszystkim łatwiej dostępne i widokowe szczyty Paraszki nad Sko-lem, Zełemina nad Hrebenowem, Trościana i Kazanowca nad Sławskiem. Poza ruchem kuracyjnym od połowy lat 80. XIX w. rozwijał się ruch o charakterze wypoczynkowym, poznawczym i krajoznawczym, później także turystyka kwalifikowana, w głównej mierze piesza górska i narciarska. Odcinki przełomowe rzeki Opór stanowiły przedmiot zainteresowania amatorów wodnej formy turystyki, zwłaszcza kajakarstwa. Pierwsze zagospodarowane szlaki kajakowe powstały w połowie lat 20. XX w. Systematyka miejscowości turystycznych w okresie „galicyjskim” jest dość niejednoznaczna⁴. W niniejszym opracowaniu zastosowany został podział Krajowego Związku Zdrojowisk i Uzdrowisk za Lewickim i in. (1912). W dolinie Oporu możemy zatem wydzielić: - miejscowości odznaczające się odpowiednim stopniem zagospodarowania turystycznego - górskie stacje turystyczne i stacje sportów zimowych (Ławoczne, Różanka, Sławsko), - miejscowości wypoczynkowe - letniska, zwane „latowiskami” (Dębina, Hrebenów, Skole, Synowódzko Wyżne, Tuchla, Zełemianka). Pierwsze lata XX w. to okres formowania się sportów zimowych na terenie całych Beskidów Wschodnich⁵. Dzięki dogodnemu ukształtowaniu terenu i małemu zalesieniu okolicznych szczytów, a także działalności Akademickiego Klubu Turystycznego we Lwowie i Karpackiego Towarzystwa Narciarzy (KTN) wieś Sławsko można uznać za kolebkę narciarstwa i saneczkarstwa nie tylko w dolinie Oporu, ale i (wraz z Worochtą) w Beskidach Wschodnich (Kordys 1923). W 1912 r. otwarto tu schronisko KTN dysponujące ³ Watro dodać, iż przedmiotem zainteresowania turystycznego były wiadukty kolejowe w dolinie Oporu, np. we wsi Oporzec. ⁴ Miejscowości turystyczne funkcjonowały w oparciu o zapisy Ustawy z 4 listopada 1891 r. urządzającej stosunki zdrojowisk i uzdrowisk w Królestwie Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskim, która jednak ich nie klasyfikowała. ⁵ Rozwój stacji sportów zimowych na obszarze Beskidów Wschodnich jest przedmiotem równoległych studiów i badań autorów, stąd tematyka ta w niniejszym opracowaniu jest jedynie wzmiankowana. 257 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa 44 miejscami noclegowymi (spalone w 1915 r.). Trafność tego przedsięwzięcia została potwierdzona przez turystów już podczas pierwszego sezonu zimowego (1912/1913), kiedy skorzystało z niego 919 osób z Drohobycza, Lwowa, Przemyśla, Sambora i Stryja. Jeszcze przed wybuchem I wojny światowej urządzono liczne tereny zjazdowe i skocznię narciarską. Były one miejscem organizacji wielu kursów i zawodów, także o zasięgu międzynarodowym. Ze względu na dogodne warunki dla narciarstwa popularnością odznaczały się w sezonie zimowym również sąsiednie, wyżej położone wsie. Ławoczne dysponowało jedynie kilkoma pokojami i restauracją w budynku dworca kolejowego. Z kolei leżąca nieznacznie na wschód Różanka posiadała piętrową willę o 8 pokojach, które przyjmowały gości (średnio 80 osób/rok) jedynie latem. Można więc zakładać, iż w sezonie zimowym turyści korzystali z infrastruktury pobliskiego Sławska (Lewicki i in. 1912; Nasze... 1913; Klemensiewicz 1937; Pręgowski 1992, 1994). Miejscowości położone nieco niżej wzdłuż doliny Oporu - Tuchla, Hrebenów i Zełe-mianka - wyposażone były w pierwszej dekadzie XX w. w podstawową bazę dla obsługi turystów. Cieszyły się one łączną popularnością 700 osób, głównie w sezonie letnim. W Tuchli znajdował się obszerny obiekt kolonii lwowskiej dyrekcji kolei państwowych dla 100 dzieci, składający się z budynku głównego i kilku mniejszych. W dodatku wystawiono kilka willi dla letników. Ruch turystyczny (około 300 osób latem) w Hrebenowie kierował się zasadniczo do sanatorium Glińskiego, pensjonatu „Stachowa Wola” i 5 wilii (łącznie o 24 pokojach). Z drugiej strony wczasowicze wynajmowali izby w mieszkaniach ludności miejscowej. Niezależnie od tego stałą frekwencję zapewniali latem koloniści z Lwowa. Zełemianka⁶, będąca przysiółkiem Hrebenowa, jest ciekawym przykładem intencjonalnego zagospodarowania na potrzeby turystyczne specjalnie wydzielonego obszaru. Na powierzchni niemal 8 hektarów zbudowano 7 drewnianych willi (m.in. „Kiczera”, „Kindrat”) o łącznej pojemności 56 pokoi. Oprócz tego urządzono park z altanami, kręgielnie, kort tenisowy, scenę teatralną (Lewicki i in. 1912). W bocznej dolinie potoku Orawa, około 5 kilometrów na zachód od głównego koryta Oporu, w Korostowie (zakład Huta Korostów/Korostowska) już w latach 70. XIX w. sezonowo działały niewielkie łazienki solankowe. Bazę noclegową tworzyła zaledwie piętrowa willa o 14 izbach mieszkalnych. W tym czasie frekwencja z pewnością nie przekraczała 30 osób rocznie rekrutujących się z niedalekiego miasta Stryj (Statistik... 1883). W kolejnych latach wybudowano w Korostowie wille Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego z Lwowa, a także urządzono kolonie wakacyjne dla dzieci ze Lwowa. Przyczyniło się to do zwiększenia ruchu turystycznego do poziomu 100 osób rocznie (Lewicki i in. 1912). Podstawowym walorem powiatowego miasta Skole było położenie w śródgórskiej kotlinie, w dolinie rzecznej wśród lasów i widokowych wzniesień. Z uwagi na pełnioną funkcję administracyjną, handlową, usługową, rolnictwa i leśnictwa, należy przypuszczać, iż część ⁶ W 1906 r. przeprowadzono badania źródeł wody mineralnej, jednak do wybuchu I wojny światowej nie były one eksploatowane. 258 Miejscowości turystyczne w dolinie Oporu w Beskidach Wschodnich do roku 1939 bazy była oferowana turystom. Mimo że popularność miasta zmniejszyła się po oddaniu do użytku linii kolejowej wzdłuż doliny Prutu w 1895 r., to w tym okresie Skole charakteryzowało się najlepszym zagospodarowaniem w dolinie Oporu. Funkcjonował pensjonat, szereg willi i domów na wynajem (w sumie około 100 łóżek), ponadto 5 restauracji. Taki stan rzeczy owocował frekwencją około 1 000 osób w sezonie letnim (przeważnie Żydów). Jeszcze przed I wojną światową podstawową infrastrukturę dla letników posiadały dwie wsie położone w bezpośrednim sąsiedztwie Skolego. Była to wieś Dębina, gdzie żydowska rodzina Gartenbergów (przedsiębiorców z Borysławia) zbudowała 4-piętrowe domy dla letników (16 pokoi), a w roku 1910 otwarto nieduże sanatorium dla dzieci z „problemami płucnymi’ (Społeczne... 1931; Lewicki i in. 1912). Ponadto Świętosław (Światosław) będący przysiółkiem Skolego cieszył się niewielką frekwencją 20-30 osób w sezonie letnim, którzy nocowali w kilku willach lub pokojach najmowanych w domach stałych mieszkańców (Lewicki i in. 1912). Położone u ujścia Oporu do Stryja Synowódzko Wyżne było nie tylko dogodnym miejscem kąpieli rzecznych, ale i dobrym punktem dojścia do znanych grup skał w Uryczu i Bubniszczach. Bazę noclegową tworzyła willa państwowa o 9 pokojach i skromne izby najmowane w domach ludności miejscowej. Popularność w sezonie letnim kształtowała się na poziomie 100 przyjezdnych (Lewicki i in. 1912). Generalnie przed I wojną światową region turystyczny doliny Oporu skupiał około 1/5 miejscowości turystycznych, głównie letnisk, funkcjonujących w galicyjskiej części Beskidów Wschodnich. Wyróżnikiem były 3 stacje sportów zimowych. Inne regiony, jak dolina Popradu, Prutu, Szczawnica, Truskawiec i Morszyn, zyskały swoje znaczenie w szczególności w oparciu o zasoby źródeł mineralnych. Na przełomie pierwszej i drugiej dekady XX w. ruch turystyczny za Lewickim i in. (1912) możemy szacować na poziomie 2,5 tys. osób rocznie, zaś pojemność bazy noclegowej - 500-600 łóżek. Frekwencja we wszystkich 212 miejscowościach turystycznych na terenie ówczesnej Galicji w roku 1911 przekroczyła 100 tys. osób (tab. 1). Tab. 1. Ruch i zagospodarowanie turystyczne w 1911 r. w miejscowości w dolinie Oporu w porównaniu z wybranymi obszarami Obszar Frekwencja [tys. osób] Liczba turystycznych miejsc noclegowych [tys.] Dolina Oporu 2,5 0,6 Beskidy Wschodnie 25,1 6,8 Galicja 107,0 33,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie Lewicki i in. (1912). 259 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Okres dwudziestolecia międzywojennego W okresie międzywojennym podział miejscowości turystycznych został ustalony w Ustawie o uzdrowiskach z 23 marca 1922 r. (uzupełnionej o zapisy Rozporządzenia Prezydenta Rzeczpospolitej z 1928 r.). Zgodnie z tym dokumentem termin uzdrowisko obejmował zarówno zdrojowiska (miejscowości posiadające wody mineralne, w dolinie), stacje klimatyczne, w których czynnikiem leczniczym jest klimat (np. Hrebenów, Skole, Sławsko, Tuchla), jak i kąpieliska (z leczniczymi właściwościami morza, rzeki, jeziora). Poza powyższymi terminami w ustawie wymieniono: letniska⁷ (Różanka) i zimowiska (stacje sportów zimowych, Sławsko), które jednak nie były zdefiniowane (Ustawa... 1922; Lesz-czycki 1938; Leszczycki 1939a). Do wybuchu II wojny światowej na długości blisko 40 km ukształtowało się w dolinie Oporu 10 miejscowości turystycznych, w dużej mierze letnisk (tab. 2, ryc. 1). Tab. 2. Miejscowości turystyczne w dolinie Oporu w roku 1938. Typologia według Ustawy o uzdrowiskach z 23 marca 1922 r. Nazwa miejscowości Wysokość Typ Frekwencja Szacunkowa liczba miejsc [m n.p.m.] miejscowości [osób, 1938 r.] noclegowych [tys.] Lawoczne 648 4,2 223 0,1* Sławsko 600 4,3 6199 1,0 Różanka 630 2 200* 0,1* Tuchla 550 1.3 4 582 1,3 Zełamianka 540 3 1 752 0,4 Hrebenów 500 1,3 3 838 2,5 Korostów 505 2 100* 0,1* Skole 440 1,2 3137 1,0 Dębina 400 1 100* 0,2* Synowódzko Wyżne 395 2 988 0,4* 1 - stacja klimatyczna; 2 - letnisko; 3 - letnisko z prawem poboru taksy; 4 - zimowisko (stacja sportów zimowych); * - dane przybliżone Źródło: opracowanie własne na podstawie Rokicki (1932); Ciężkowski (1939); Leszczycki (1938, 1939a, 1939b, 1939c). ⁷ Dwudziestolecie stanowi okres gwałtownego rozwoju letnisk, tj. miejscowości o walorach krajobrazowych, klimatycznych. Skupiały one uczestników turystyki wypoczynkowej i poznawczej, a także kwalifikowanej. Na atrakcyjność letnisk składały się z jednej strony takie czynniki jak: walory krajobrazowe, bliskość rzeki, czyste powietrze, z drugiej strony wyposażenie w elementy bazy noclegowej, gastronomicznej i towarzyszącej. 260 Miejscowości turystyczne w dolinie Oporu w Beskidach Wschodnich do roku 1939 granice państw miasta powiatowe rzeki i ważniejsze potoki stacje klimatyczne letniska zimowiska polsko-czechosłowacki pas turystyczny W latach 20. i 30. XX w. zasadniczą rolę w przewozach odgrywały połączenia kolejowe. Do głównych karpackich szlaków turystycznych należy zaliczyć linię Lwów-Stryj-Skole-Ławoczne. Ważniejsze stacje na tym odcinku (Hrebenów, Sławsko, Skole) dysponowały bezpośrednimi połączeniami z większymi miastami wojewódzkimi ówczesnej Polski, a także z Czechosłowacją. Dla obsługi masowego ruchu turystycznego w 1932 r. zostały wprowadzone tzw. turystyczne pociągi popularne, które kursowały na atrakcyjnych i uczęszczanych kierunkach (np. Lwów-Sławsko, Lwów-Skole). Oferowały one przejazd ze znacznymi zniżkami zarówno w sezonie letnim, jak i zimowym. Wzorem linii Kra-ków-Zakopane uruchomiono w połowie lat 30. na relacji Lwów-Stryj-Ławoczne szybkie pociągi o napędzie motorowym (słynne lux-torpedy). Równocześnie pewne znaczenie dla turystyki górskiej miały pasażerskie przewozy kolejami wąskotorowymi (m.in. Skole-Koziowa z odgałęzieniem do Butywli o długości 35 km) (Dziesięciolecie... 1928; Stałe... 1935). Wraz z rozwojem sieci dróg kołowych stopniowo wzrastała rola indywidualnej komunikacji samochodowej. Atrakcyjna krajobrazowo droga biegnąca wzdłuż doliny Oporu nadawała się do uprawiania turystyki samochodowej i motocyklowej (Kalczyński 1936). Główną organizacją turystyczną na omawianym terenie było Polskie Towarzystwo Tatrzańskie i jego oddziały w Skolem, Drohobyczu i Stryju. Turystyką zimową zajmowało się Karpackie Towarzystwo Narciarzy we Lwowie i Polski Związek Narciarski, później Liga Popierania Turystyki i Towarzystwo Krzewienia Narciarstwa. Wzrost gospodarczego znaczenia turystyki stał się bodźcem dla władz samorządowych (gminnych, powiatowych i wojewódzkich) do utworzenia, przede wszystkim celem koordynacji i promocji, Międzykomunalnego Związku dla popierania spraw letniskowych i turystycznych „Karpaty Wschodnie” w Stanisławowie (Letniska... 1937). Ryc. 1 Miejscowości turystyczne w dolinie Oporu pod koniec lat 30. XX w. Źródło: opracowanie własne. Dolina Oporu stanowiła również obszar zainteresowania turystycznego ludności ukraińskiej (rusińskiej). Największą organizacją turystyczną na tym terenie było Ukraińskie Towarzystwo Krajoznawczo-Turystyczne „Płaj” (zał. 1924 r.). Na badanym obszarze szczególnie aktywny był oddział „Płaj” w Stryju, który organizował wycieczki piesze i zmotoryzowane cieszące się frekwencją 10-20 osób każda. Coraz liczniejsze ukraińskie środowisko miłośników sportów zimowych skupione było od 1924 r. w Karpackim Klubie 261 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Narciarskim we Lwowie. W drugiej połowie lat 30. klub założył szereg niewielkich oddziałów w Bieszczadach Wschodnich, które organizowały liczne kursy i zawody sportowe (Козицький 1997; Федорченко, Дьорова 2002; Zaborniak 2006; Зшченко 2002). Najwyżej położoną miejscowością turystyczną w dolinie Oporu było Ławoczne, które dzięki sąsiedztwu dogodnych terenów narciarskich przyciągało turystów jako stacja sportów zimowych. Pierwsze obiekty noclegowe zorganizowane celowo dla przyjęcia gości powstały dopiero w latach 30. (m.in. stacja noclegowa PTT i Kolejowego Przysposobienia Wojskowego w budynku dworca kolejowego), wcześniej to miejscowa ludność udostępniała pokoje w swoich domach. Podobnie jak w innych miejscowościach organizowano tu także letnie obozy i kolonie. Stosunkowo niewielki ruch turystyczny (na poziomie 200-400 osób) koncentrował się w dwóch miesiącach wakacyjnych i w okresie od grudnia do lutego (Polski... 1934; Ciężkowski 1939). W okresie międzywojennym Sławsko uformowało się jako znaczące w skali Karpat Polskich centrum narciarstwa. Już w 1920 r., w trakcie toczących się jeszcze walk z Rosjanami, zorganizowano tu pierwsze wojskowe kursy narciarskie. W kolejnych latach odbywały się imprezy sportowe, często o ogólnopolskim zasięgu, m.in. zawody w kombinacji alpejskiej, konkursy skoków, biegi narciarskie i zjazdowe. W sezonie zimowym działała także szkoła narciarska Polskiego Związku Narciarskiego oraz Zimowe Górskie Pogotowie Towarzystwa Krzewienia Narciarstwa (Klemensiewicz 1938). Walorem Sławska był „saniowy” wyciąg narciarski, pierwszy i jedyny w ówczesnej Polsce, który latem funkcjonował jako szynowa kolejka górska. Był to ważny impuls dla dalszego postępu miejscowości zarówno jako stacji sportów zimowych, jak i letniska. Sławsko posiadało przyzwoicie rozwiniętą bazę noclegową. Największą inwestycją był trzykondygnacyjny hotel turystyczny Ligii Popierania Turystyki dla 200 osób (fot. 1). Ze znaczniejszych obiektów godzi się wymienić schronisko Karpackiego Towarzystwa Narciarzy, pensjonaty „Trościan” i „Przystań”. Dodatkowo - wspomniany już wcześniej - ukraiński Karpacki Klub Narciarski we Lwowie urządził do 1934 r. całoroczne, kilkupokojowe schronisko. Pod koniec lat 30. ogólną pojemność bazy noclegowej można szacować na poziomie 1 000 łóżek. Na pozostałą infrastrukturę składały się: 4 restauracje, skocznia, tor saneczkowy, lodowisko, boiska sportowe, kort tenisowy. W drugiej połowie lat 30. Sławsko dysponowało bezpośrednim połączeniem kolejowym z Warszawą, Łodzią, Gdynią, Poznaniem, Wilnem, Krakowem czy Lwowem, jak również było jednym z 4 przystanków specjalnego pociągu narciarskiego Ligii Popierania Turystyki, który przez dwa dni umożliwiał turystom korzystanie z terenów narciarskich Bieszczad Wschodnich. Sezon letni trwał od połowy maja do połowy września, zaś zimowy od 1 grudnia do końca marca. Frekwencja turystów pod koniec lat 30. osiągnęła pokaźne rozmiary (ponad 6 tys. w 1938 r.), porównywalne z Zaleszczykami, Ustroniem czy Muszyną (Polski... 1934; Przywieczerski 1936; Letniska... 1937; Piotrowski 1937; Ciężkowski 1939). Nieco na wschód od doliny Oporu, wzdłuż potoku Różanka położona była wieś o tej samej nazwie. Zlokalizowano tam kilka willi dla letników, z czego spora część należała do ludności ukraińskiej. Niewielki, szacowany na 200 osób/rok, ruch turystyczny w dużym stopniu generowały uczestniczki żeńskich obozowisk harcerskich ze Lwowa i obozów dla młodzieży ukraińskiego towarzystwa „Nauczycielska Wspólnota” 262 Miejscowości turystyczne w dolinie Oporu w Beskidach Wschodnich do roku 1939 Fot. 1 Sławsko. Hotel turystyczny Ligii Popierania Turystyki, 1937 r., (fot. Henryk Poddębski) Źródło: Biblioteka Narodowa w Warszawie. z Tarnopola (IleneHCbKMii 1933; Zawadzka 1999). Wieś Tuchla, stacja klimatyczna i letnisko, cieszyła się zainteresowaniem przede wszystkim z uwagi na bardzo dobre nasłonecznienie i krajobrazowe położenie nad Oporem. Nieznaczna baza noclegowa składała się z kilku pensjonatów i willi. Do tego większość z 80 mieszkań w domach ludności miejscowej wyposażona była w kuchnie. Podobnie jak przed I wojną światową najznaczniejszym obiektem była kolonia kolejowa (głównie dla dzieci pracowników kolejowych ze Lwowa i Drohobycza) i przebudowany na 3 piętrowy pensjonat „Dora”. Dzięki wielu atrakcyjnym terenom narciarskim pod koniec lat 30. w Tuchli rozwinęła się funkcja sportów zimowych. Otwarto drewnianą skocznię narciarską oraz uruchomiono schronisko Lwowskiego Klubu Sportowego Pogoń (50 miejsc nocleg.). Ruch turystyczny kształtujący się w latach 20. na poziomie 600-800 osób wielce się ożywił w kolejnej dekadzie, kiedy niejednokrotnie przekroczył 8 tys. osób (8 195 w 1935 r.; 8 217 w 1937 r.). Stawiało to Tuchlę na równi z takimi miejscowościami jak Busko, Inowrocław, Morsztyn czy Zaleszczyki (Zdrojowiska... 1927; Rokicki 1932; Leszczycki 1939b). Największym walorem Zełemianki były złoża leczniczych wód bromowo-jodowych, które jednakże nie były wykorzystywane na dużą skalę. Początkowo eksploatowano je w ograniczonym zakresie w prywatnym zakładzie kąpielowym dra Józefa Matkowskiego (8 kabin z wannami). Dzięki prawu pobierania taksy uzyskano środki na wykonanie nowych łazienek i dużego pensjonatu zakładowego (70 pokoi w 5 budynkach). W drugiej połowie lat 30. w sezonie letnim wydawano około 150 kąpieli dziennie. Niemniej jednak pozostała baza turystyczna była umiarkowana, m.in.: pensjonaty („Zełemianka” i „Szma-terówka”), 4 wille (60 pokoi) i kilkanaście pokoi w domach miejscowej ludności. W latach 20. roczna frekwencja (od połowy maja do końca września) nie przekraczała 200-300 osób, dekadę później nieraz osiągała 2 tys., do czego przyczyniły się uczestniczki letnich obozów harcerskich, żeńskich hufców szkolnych i robotniczych obozów Ubezpieczalni Społecznej ze Stryja (około 400-500 osób rocznie) (Rokicki 1925/1926,1932; Zdrojowiska... 1927; W góry 1933; Polski... 1934; Letniska... 1937; Leszczycki 1939b). Hrebenów przyciągał turystów jako stacja klimatyczna i letnisko górskie (początkowo prywatne). Walory klimatyczne, śródgórskie położenie nad Oporem i dobra dostępność komunikacyjna stanowiły pierwszorzędne walory tej miejscowości, która od połowy lat 30. była dobrze zagospodarowana na potrzeby turystyki wypoczynkowej. Ruch budowlany nasilił się bardzo po 1923 r., kiedy to znacznych rozmiarów pożar „uwolnił” tereny pod wzniesienie murowanych, większych budowli noclegowych. Drugim bodźcem było ustanowienie komisji klimatycznej i możliwość poboru taksy. Największym obiektem w tej 263 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa (powstał w 1927 r.) Towarzystwa Czynnej Pomocy Pracowników Pocztowych, Telegrafu i Telefonu Rzeczpospolitej Polskiej we Lwowie. Obejmował na obszarze blisko 5 hektarów: dwa budynki noclegowe (36 pokoi), szereg boisk rekreacyjnych, kaplicę i oświetlony park (fot. 2). Wśród innych dużych obiektów dla turystów należy wymienić: 3 hotele żydowskie, Dom Wypoczynkowy „Kalina” im. Teofila Kotowskiego, willę Lwowskiego Związku Urzędników Gminy, pensjonat „Trojan-da” (18 pokoi), „Helenówka” (25 pokoi), „Maria” (25 pokoi) czy przebudowany Fot. 2. Hrebenów. Pocztowy Dom Zdrowia, 1930 r. Źródło: Biblioteka Narodowa w Warszawie. „Stachowa Wola” (2 obiekty dla 106 osób). Szereg budynków było nowocześnie wyposażonych (wodociąg, kanalizacja, telefon, elektryczność) i przystosowanych do warunków zimowych. Z istniejących w przybliżeniu 2,5 tys. miejsc noclegowych około połowa dostępna była w mieszkaniach ludności miejscowej. W latach 20. roczny napływ turystów możemy szacować w granicach 1,5-2 tys. osób. Wraz z poprawą bazy notowano dwukrotnie większą frekwencję. Podobnie jak w Skolem, za znaczący odsetek przyjezdnych odpowiadali uczestnicy kolonii letnich dla dzieci i młodzieży (Zdrojowiska... 1925; Zdrojowiska... 1927; Piotrowski 1931; Rokicki 1932; W góry... 1933; Leszczycki 1939b). Korostów z przysiółkiem „Uroczysko” możemy od 1933 r. zaliczyć do urządzonych wsi letniskowych, gdzie funkcjonowało m.in. sanatorium przeciwgruźlicze oraz nowocześnie zagospodarowane dwie wille „Zaświecie” Runy i Jerzego Reitmanów ze słynną różaną plantacją (Przegląd... 1935; Klemensiewicz 1938; KyuiHMp 1940). Powiatowe miasto Skole dysponowało najbogatszą w dolinie Oporu infrastrukturą, na którą składało się kilkadziesiąt obiektów noclegowych i gastronomicznych, w tym 3 żydowskie hotele. Znaczny przyrost sticte turystycznej bazy notuje się w drugiej połowie lat 30., kiedy przyjęto plan regulacji zabudowy miasta. Wzniesiono wówczas m.in. całoroczny pensjonat „Skolanka”, „Słoneczny Gród” i „Helena”. Z innych elementów zagospodarowania trzeba wymienić korty tenisowe, publicznie czytelnie, wypożyczalnię łódek i komercyjne łowisko. Ponadto nad Oporem urządzono piaszczystą plażę i park z oświetleniem elektrycznym (Klemensiewicz 1938). W latach 20. miasteczko cieszyło się średnią frekwencją około 1-1,5 tys. letników rocznie, którzy przyjeżdżali od połowy maja do końca sierpnia. W drugiej połowie lat 30. popularność Skolego zwiększyła się wyraźnie (2 066 w 1934 r., 3 137 w 1938 r.), które było bardzo chętnie odwiedzane przez Żydów (średnio 70% przyjezdnych). Dodatkowo w okresie letnim nawet 800-900 uczestników obozów i kolonii wypoczywało w bezpośrednim sąsiedztwie miasteczka (Zdrojowiska... 1927; Rokicki 1932; Skole 1934; Ciężkowski 1939). Niewielka wieś Dębina pod Sokiem stała się ponownie w latach 30. letniskiem wyposażonym w podstawową infrastrukturę noclegową. Na wyróżnienie zasługują dwa sanatoria 264 Miejscowości turystyczne w dolinie Oporu w Beskidach Wschodnich do roku 1939 dla dzieci: żydowskie (kilka obiektów) oraz pulmonologiczne dla sierot, prowadzone przez komitet pomocy „Dębina” we Lwowie (dla 30 osób). Ponadto usytuowanych było tu szereg, głównie żydowskich, domów letniskowych, znanych jako miejsca spotkań lwowskich artystów i intelektualistów® (Społeczne... 1931; Klemensiewicz 1938). Duża wieś Synowódzko Wyżne rozwijała się jako łatwo dostępne letnisko (ponad 2 godziny bezpośrednim połączeniem kolejowym ze Lwowa). Infrastruktura noclegowa składała się z kilku willi dla letników, 2 pensjonatów (po 12 pokoi) i kilkudziesięciu pokoi w mieszkaniach ludności miejscowej. Wieś dysponowała stale rosnącą frekwencją na poziomie 500 osób rocznie w 1925 r., 800 - 1928 r., 1 000 - 1935 r. Warto zauważyć, iż w drugiej połowie lat 30. organizowano tu także obozy i kolonie (średnio dla 200-400 uczestników) (Rokicki 1932; Ciężkowski 1939). Dla porządku powinno się odnotować, iż pojedyncze obiekty noclegowe znajdowały się nadto: (1) powyżej den dolin: pod Trościanem (schronisko Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego), na Kazanowcu (schronisko Lwowskiego Klubu Sportowego „Czarni” we Lwowie), na Ilzie (prywatne schronisko narciarskie); (2) przy najwyżej położonych przystankach kolejowych: w Beskidzie (wojskowy dom turystyczny przy wejściu do kolejowego tunelu granicznego); (3) w budynkach leśniczówek (we wsi Oporzec) (Klemensiewicz 1938). Wnioski Rozwój funkcji turystycznej w dwudziestoleciu międzywojennym przyczynił się do budowy wielu elementów infrastruktury komunikacyjnej i technicznej w szeregu miejscowości wzdłuż doliny Oporu (tab. 3). Szczególne nasilenie inwestycyjne nastąpiło w drugiej połowie lat 20. w ramach dostosowania się uzdrowisk do przepisów sanitarnych oraz pod koniec lat 30. za sprawą opracowanych planów regulacyjnych i wzrastającej frekwencji. Równocześnie wiele mniejszych wsi i przysiółków nadal dysponowało prymitywnym poziomem wyposażenia (nieutwardzone ciągi jezdne, oświetlenie naftowe, brak wodociągów). Analiza liczby i rozkładu przestrzennego miejscowości turystycznych w dolinie Oporu w 1938 r., w odniesieniu do stanu z połowy lat 20., wskazuje na nieznaczne zmiany ilościowe. Przez ten czas ukształtowało się 10 miejscowości, wcześniej istniało ich 7⁸ ⁹. Okres ten charakteryzuje się widocznymi zmianami w poziomie infrastruktury. Studia autorów pozwoliły na identyfikację i potwierdzenie w przybliżeniu 7,5-8 tys. turystycznych miejsc noclegowych. Jednakże badania Leszczyckiego (1939b) wskazują na dwukrotnie większą liczbę. Plasowałoby to rozważany obszar poniżej regionu Beskidu Śląskiego, na równi z Pieninami (łącznie z Szczawnicą i Krościenkiem), a powyżej okolic Bielska i Bystrej czy Iwonicza i Rymanowa. Warto dodać, iż największy ruch inwestycyjny w dolinie Oporu przypadł na lata 30. XX w. i należy przypuszczać, że w istotnej mierze miał charakter ⁸ Więcej na ten temat pisze Nicieja 2013. ⁹ Godne podkreślenia, że 10 miejscowości turystycznych funkcjonowało już w pierwszej w dekadzie XX w. 265 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Tab. 3. Wyposażenie w infrastrukturę techniczną wybranych miejscowości w dolinie Oporu w 1938 r. (w kolejności od najwyżej położonych, od źródeł do ujścia Oporu) Miejscowość Element infrastruktury technicznej kanalizacja wodociągi elektryczność telefon kolej droga jezdna Hrebenów _♦ _* +/- +/- + +/- Skole +/- +/- + + + + Sławsko +/- +/- +/- +/- + +/- Tuchla +/- +/- +/- +/- + + + miejscowość z powszechnym dostępem do danego elementu infrastruktury +/- miejscowość z częściowym dostępem do danego elementu infrastruktury (lub element w budowie) - brak dostępu do danego elementu infrastruktury * - pojedyncze obiekty posiadały dostęp do danego elementu infrastruktury Źródło: opracowanie własne na podstawie Rokicki (1925/1926, 1932), Zdrojowiska... (1927). planowy. Wówczas sporządzono schematy urbanistyczne i plany rozbudowy miejscowości letniskowych w dolinie Oporu (od Synowódzka Wyżnego do granicy państwa)¹⁰ * * * (Nie-mierko 1939; Novak, Odlanicki-Poczobutt 1939; Jackowski 2009). W latach 30. popularność miejscowości w dolinie Oporu dynamicznie wzrastała. W 1931 r. odnotowano około 7 tys. turystów, a w ostatnim rejestrowanym 1938 r., znacznie powyżej 21 tys. Poziom frekwencji turystów plasował więc rozważany region na trzecim miejscu w Beskidach Wschodnich, za doliną Prutu i Truskawcem. Tak dynamiczny rozwój należy przypisywać nie tylko wspomnianym już walorom naturalnym, dobrej dostępności komunikacyjnej, poprawiającej się infrastrukturze, ale i powstającemu wówczas u zbiegu Wisły i Sanu Centralnemu Okręgowi Przemysłowemu. Trzeba tu dodać, iż latem 1937 i zimą 1938 r., w związku z niestabilną międzynarodową sytuacją polityczną, wprowadzono ograniczenia w poruszaniu się po terenach nadgranicznych. Pod koniec lat 30. największą frekwencją wyróżniała się Tuchla i rosnące na znaczeniu Sławsko i Hre-benów (ryc. 2). Widoczny odsetek letniego ruchu stanowili uczestnicy kolonii i obozów. Wyróżniało to region doliny Oporu spośród innych w ówczesnych Karpatach Polskich. W latach 30. wyjazdy te miały przeważnie charakter przysposobienia wojskowego. Udział cudzoziemców w migracjach turystycznych na badanym obszarze był marginalny i nie przekraczał 1%. Część obiektów była przystosowana do całorocznej obsługi gości, jednakże ruch charakteryzował się wyraźną sezonowością. Przyjazdy obejmowały zasadniczo okres letni, od połowy czerwca do połowy września, i zimowy, od połowy grudnia do ¹⁰ W 1934 r. z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Huculszczyzny powołano Biuro Regionalne Huculszczyzny i Pokucia, które po przekształceniu w Biuro Regionalne Planu Zabudowania Te- renów Górskich Województwa Stanisławowskiego sporządziło wytyczne do regionalnego planu zabudowania górskich obszarów tego województwa. 266 Miejscowości turystyczne w dolinie Oporu w Beskidach Wschodnich do roku 1939 10000 9000 7000 ■g 6000 3 3000 2000 1000 o 8000 lala --------Hrebenów — Sławsko - - - -Zetemianka — — Ławoczne - - - -Synowó&ko Wyżne - - - -Skole - - - -Tuchla Ryc. 2. Frekwencja turystów w wybranych miejscowościach w dolinie Oporu w latach 1930-1938 Źródło: opracowanie własne na podstawie Zdrojowiska... (1925, 1927), Rokicki (1925/1926, 1928), Nowotarski (1935), Ciężkowski (1939), Leszczycki (1939b). końca marca (Orłowicz, Lenartowicz 1932; Ciężkowski 1939; Leszczycki 1939b; Orłowicz 1939; Wygaśnięcie... 1939;Tokarski 1939). W oparciu o dostępne materiały (m.in. Ciężkowski¹¹ 1939; Leszczycki 1939b) można dokonać częściowej rekonstrukcji struktury ruchu turystycznego w drugiej połowie lat 30. Frekwencja żydów w stosunku do chrześcijan wynosiła przeciętnie 60%, co odznaczało ten region wśród innych w Beskidach Wschodnich. Największy odsetek turystów stanowili kupcy i przemysłowcy (30 %), a następnie urzędnicy (20%) i przedstawiciele wolnych zawodów (20%). Godne odnotowania jest również mniejsze niż w innych regionach Beskidów Wschodnich uczestnictwo mężczyzn ok. 20-25% w migracjach turystycznych, podczas gdy odsetek kobiet wyniósł w granicach (30-35%), a dzieci do lat 14 40%. Zasięg geograficzny miejscowości turystycznych w dolinie Oporu (dane tylko dla 1938 r.) charakteryzował się dominacją najbliższych województw - lwowskiego (56%) i stanisławowskiego (16%). Bardziej rozległą, ogólnopolską strefą wpływu dysponowało Sławsko, gdzie * ³¹ ¹¹ Należy dodać, iż Ciężkowski (1939) podaje ruch turystyczny obejmujący okres od 1 kwietnia do 31 listopada, czyli bez sezonu zimowego. 267 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa część przyjezdnych pochodziła z dużych ośrodków miejskich ówczesnej Polski. Jednocześnie z uwagi na niewielką odległość do Lwowa, dogodne połączenie kolejowe¹², a w latach 30. samochodowe, istotną rolę odgrywał jednodniowy i weekendowy (a więc najczęściej nierejestrowany) ruch turystyczny ze Lwowa, Stanisławowa i Tarnopola. Po II wojnie światowej omawiany obszar znalazł się w granicach Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Zmianie uległy organizacyjne i formalno-prawne podstawy funkcjonowania turystyki. Zgodnie z ówczesnym systemem miejscowości turystyczne zostały upaństwowione. Rozwój bazy dla turystyki zorganizowanej przypada na lata 70. XX w., obejmuje on przede wszystkim Skole i Hrebenów. Pojedyncze obiekty powstały w Tuchli, Synowódzku Wyżnym i Różance. Sławsko utrzymało i rozwinęło funkcję stacji sportów zimowych. Dolina Oporu w latach 1945-1991 stanowiła nadal ważny teren dla organizacji młodzieżowych i dziecięcych obozów i kolonii. Możemy więc mówić o kontynuacji przedwojennej tradycji w tym zakresie. Z drugiej strony rozważany obszar stracił na znaczeniu, przykładowo w porównaniu z pobliskim Truskawcem i Morszynem, gdzie koncentrował się ruch i zagospodarowanie. W niepodległej Ukrainie po załamaniu gospodarki turystycznej w latach 90. XX w. od dekady obserwujemy żywiołowy ruch budowlany obiektów turystycznych oraz infrastruktury dla narciarstwa zjazdowego. Inwestycje te obejmują większość miejscowości w dolinie Oporu. Zdaniem autorów poznanie uwarunkowań, struktury i podstaw rozwoju badanego regionu turystycznego winno mieć znaczenie dla opracowania koncepcji turystyki zrównoważonej, m.in. przy sporządzaniu dokumentów o charakterze strategicznym i planistycznym. Równocześnie, obserwując dynamiczny przyrost szeregu elementów zagospodarowania turystycznego w ostatnich dwóch dekadach, wydaje się, że ciekawym nurtem dalszych naukowych studiów mogłoby być poznanie odpowiedzi na pytanie, na ile kierunek tego rozwoju nawiązuje do przedwojennych tradycji w tym zakresie. Niniejsza praca powstała w ramach konkursu finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki pod nazwą FUGA 5 na krajowe staże po uzyskaniu stopnia naukowego doktora (wniosek nr 2016/20/S/HS4/00451). Literatura Bogatyński W., 1928, Tucholszczyzna Karpacka, Ziemia, 13,17. Ciężkowski M., 1939, Ruch uzdrowiskowo-letniskowy w województwie stanisławowskim. Komunikaty Studium Turyzmu, 19, 3-14. Cormack B„ 2001, A history ofholidays 1812-1990, [in:J P. Smith (red.), The history of tourism: Thomas Cook and the origins ofłeisure travel, 4, Routledge, London. ¹² Czas podróży koleją ze Lwowa do Skolego wynosił 3 godzin, do Ławocznego 4 godziny. 268 Miejscowości turystyczne w dolinie Oporu w Beskidach Wschodnich do roku 1939 Dziesięciolecie Polskich Kolei Państwowych 1918-1928,1928, Ministerstwo Komunikacji, Warszawa. Faracik R., Kurek W., Mika M., Pawlusiński R., 2009, Turystyka w Karpatach Polskich w świetle współczesnych kierunków rozwoju, [w:] B. Domański, W. Kurek (red.), Gospodarka i Przestrzeń. Prace dedykowane Profesor Danucie Ptaszyckiej-Jackowskiej, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 77-97. Федорченко B.K., Дьорова T.A., 2002, Icmopin туризму в Украна, Вища Школа,Ки!в. Górka Z., 2006, Badania Wincentego Pola w Karpatach Polskich w zakresie geografii społeczno-ekonomicznej, [w:] A. Jackowski, I. Sołjan (red.), Wincenty Pol jako geograf i krajoznawca, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 133-137. Harasimiuk K„ 2006, Wincenty Pol jako krajoznawca, [w:] A. Jackowski, I. Sołjan (red.), Wincenty Pol jako geograf i krajoznawca, Insytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 161-180. Jackowski A., 2009, Instytut Geograficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego i początki planowania przestrzennego oraz regionalnego w Krakowie (do 1945 r.), [w:] B. Domański, W. Kurek (red.). Gospodarka i Przestrzeń. Prace dedykowane Profesor Danucie Ptaszyckiej-Jackowskiej, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 123-157. Kalczyński K., 1936(?), Informator samochodowy i turystyczny, nakładem własnym, Warszawa. Kaszowski L., 2003, Wincenty Pol jako geograf, Peregrinus Cracoviensis, 14,189-204. Klemensiewicz Z., 1937, 30 lat pracy K.T.N, Turysta w Polsce, 3, 3-4,4-5. Klemensiewicz Z., 1938(?), Dolina Oporu, Ministerstwo Komunikacji, Warszawa. Konstankiewicz M„ 1998, Zarys rozwoju sieci kolei żelaznych w polskich Karpatach, Płaj, 16,135-148. Kordys R., 1923, Jak „odkrywaliśmy” Sławsko?, [w:] J.G. Pawlikowski (red.), Wierchy, 1, Oddział Lwowski PTT, Lwów, 203-209. Kowalczyk A., 2009, „Stacje górskie" - ich geneza i ewolucja, Turyzm, 19 1/2, 33-42. Kowalczyk A., 2010, Zagospodarowanie turystyczne ze względu na formy turystyki, [w:] A. Kowalczyk, M. Derek (red.) Zagospodarowanie turystyczne, PWN, Warszawa, 273-341. Козицький A., 1997, Краезнавчо-туристичне товариство „Плай" (1924-1939 pp.) [w:] 3 icmopii втчизняного туризму, 36,1нституттуризму ФПУ, Ки1в, 58-65. Кушнир Е.А. (red.), 1940, Курорты западных областей Украины, Украинское курортное управление, Киев. Kurek W., 2004, Turystyka na obszarach górskich Europy. Wybrane zagadnienia, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków. Kurek W. (red.), 2011, Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Krajowe uzdrowiska klimatyczne, 1881, Przegląd lekarski, XX, nr 24 (11 czerwca), 338-340. Leszczycki S„ 1938, Wytyczne gospodarki uzdrowiskowo - letniskowej w Karpatach, Turyzm Polski, 1,9,121-131. Leszczycki S., 1939a, Podstawy gospodarki uzdrowiskowo-letniskowej w Karpatach, [w:] K. Pewelski (red.), Rocznik Ziem Górskich, 1, Wydawnictwo Związku Ziem Górskich, Warszawa, 60-117. Leszczycki S., 1939b, Uzdrowiska Polski, ich rozmieszczenie oraz rozwój w latach 1921-1938, Komunikaty Studium Turyzmu UJ w Krakowie, 21,3-15. Leszczycki S., 1939c, W sprawie ustawy letniskowej, Turyzm Polski, 2, 2, 21-24. Letniska w dolinie Oporu i Stryja (powiat stryjski), 1937, Wyd. Wojewódzkiego Międzykomunalnego Związku dla Popierania Spraw Letniskowych i Turystycznych „Karpaty Wschodnie”, Drukarnia Narodowa w Krakowie, Stanisławów. 269 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Lewicki A., Orłowicz M., Praschil T., 1912, Przewodnik po zdrojowiskach i miejscowościach klimatycznych Galicyi, Krajowy Związek Zdrojowisk i Uzdrowisk, Lwów. Lorenzetti L., Delmenico D., 2017, The tourism transition ofa “village resort”. Multipositionality and land management in Champéry (Valais), 1870-1970, Journal of Alpine Research | Revue de géographie alpine, 105-4,1-14. MacFarlane R., 2005, Corne le montagne conquistarono gli uomini - Storia di una passione, Monda-dori, Milano. Nasze narciarstwo, 1913, Nasza Turystyka, 1, 8, 31-2. Nicieja S. S., 2013, Kresowa Atlantyda. Historia i mitologia miast kresowych, t. II, Wydawnictwa MC, Opole. Niemierko S., 1939, Przegląd sprawozdawczy z działalności Biura Regionalnego Planu Zabudowania Terenów Górskich Woj. Stanisławowskiego, [w:] K. Pewelski (red.), Rocznik Ziem Górskich, 1, Wydawnictwo Związku Ziem Górskich, Warszawa, 208-212. Novak Z., Odlanicki-Poczobutt M„ 1939, Sprawozdanie Biura Planowania Regionalnego Ziem Górskich, [w:] K. Pewelski (red.), Rocznik Ziem Górskich, 1, Wydawnictwo Związku Ziem Górskich, Warszawa, 188-201. Nowotarski L., 1935, Gospodarcze znaczenie zdrojowisk polskich, Pamiętnik Polskiego Towarzystwa Balneologicznego, 14, 177-200. Orłowicz M„ Lenartowicz S., 1932, Ankieta w sprawie Karpat Wschodnich, Ministerstwo Robót Publicznych, Warszawa. Orłowicz M., 1939, Ograniczenia w strefie granicznej, Jedziemy na FIS, 1, 3,6-7. Пеленський С.Ю., 1933, Долиною Опору й Стрия. Туристичний npoeiÔHUK для nimnuKie i прогулыавщв, Б1блютека „Плаю”, 1, Накладом Туристично-краезнавчого т-ва „Плай”, Льв1в. Piotrowski Н. (red.), 1931, Przewodnik zdrojowo-turystyczny, Wyd. Zjednoczenia Pracowników Niewidomych Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa. Piotrowski H., 1937, Przewodnik zdrojowo-turystyczny, nakładem własnym, Warszawa. Polski Almanach Uzdrowisk, 1934, Polskie Towarzystwo Balneologiczne, Kraków. Pręgowski Z., 1992, Złota księga narciarstwa polskiego (Karpaty Wschodnie), PTTK „Kraj”, Warszawa. Pręgowski Z., 1994, Dzieje narciarstwa polskiego do 1914 roku, PTTK „Kraj”, Warszawa. Przegląd letnisk Ziemi Skolskiej, 1935, Gazeta Stryjska, III, 38 (82). Przywieczerski W. (red.), 1936, Uzdrowiska polskie. Związek Uzdrowisk Polskich, Warszawa. Quirini-Popławski Ł., 2006, Zarys historii zagospodarowania turystycznego Czarnohory w Karpatach Ukraińskich (ze szczególnym uwzględnieniem roli Towarzystwa Tatrzańskiego/ Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego), [w:] M. Troll (red.), Czarnohora. Przyroda i Człowiek, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 185-201. Quirini-Popławski Ł„ 2011, Walory przyrodnicze i kulturowe jako podstawa atrakcyjności turystycznej Beskidów Wschodnich na obszarze obwodów lwowskiego i iwanofrankowskiego (Ukraina), [w:] M. Mika (red.), Prace Geograficzne, 125,129-145. Reinfuss R., 1939, Ze studiów nad kulturą materialną Bojków, Związek Ziem Górskich, Warszawa. Rokicki Cz. (red.), 1925/1926, Informator leczniczy Rzeczypospolitej Polskiej oraz Przewodnik po uzdrowiskach i letniskach, nakładem własnym, Warszawa. 270 Miejscowości turystyczne w dolinie Oporu w Beskidach Wschodnich do roku 1939 Rokicki Cz. (red.), 1928, Przewodnik po uzdrowiskach i letniskach polskich, Wyd. Cz. Rokickiego, Warszawa. Rokicki Cz. (red.), 1932, Przewodnik po uzdrowiskach i letniskach polskich, Związek Pracowników Administracji Gminnej, Warszawa. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 22 marca 1928 r. zmieniające ustawę o uzdrowiskach (Dziennik ustaw poz. 331). Skole. Miejscowość letniskowa nad Oporem, 1934, Druk. „Słowa Polskiego", Lwów. Skorowidz przemysłowo-handlowy Królestwa Galicyi, 1912, Liga Pomocy Przemysłowej, Lwów. Społeczne sanatoria przeciwgruźlicze w Polsce, 1931, Bibljoteczka „Wiadomości Kas Chorych”, 2,16. Stałe szlaki turystyczne, 1935, Turystyka, 3,13,1. Statistik des Sanitätswesens der im Reichsrathe vertretenen Königreiche und Länder für das fahr, 1883-1917, österreichische Statistik, Wien. Tokarski 1939, Ważniejsze wydarzenia turystyczne w pierwszym kwartale 1939 r„ Turyzm Polski, 2, 4, 68-72. Ustawa z dnia 23 marca 1922 r. o uzdrowiskach (Dziennik ustaw poz. 254). W góry. Ilustrowany przewodnik po Hrebenowie i okolicy, 1933, nakładem Związku Urzędników gminy m.Lwowa, Lwów-Hrebenów. Warszyńska J., 1985, Funkcja turystyczna Karpat polskich. Folia Geographica, Series Geograhica-Oeconomica, 18, 79-104. Wierzbicki L., 1907, Rozwój sieci kolei żelaznych w Galicyi od roku 1847 włącznie do roku 1890, Związkowa Drukarnia, Lwów. Wygaśnięcie konwencji turystycznej w Karpatach, 1939, Turystyczny Biuletyn Prasowy, 2, nr 5 (12), 1. Zaborniak S., 2006, An outline of development of tourism in the activity of Ukrainian organizations of physical culture in Galicia and in the south-east borderland ofPoland (1894-1939), Studies in Physical Culture and Tourism,13 (2), 61-74. Zawadzka A., 1999, Harcerstwo żeńskie na wschodnich ziemiach Rzeczpospolitej 1911-1945, Wspólnota Polska, Warszawa. Zdrojowiska i uzdrowiska Polskie, 1925, RI, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Warszawa. Zdrojowiska i uzdrowiska Polskie, 1927, R III, Polskie Towarzystwo Księgarni Kolejowych „Ruch”, Warszawa. Зшченко B.A., 2004, Молодгжний туризм в Укра'шськш РСР у 70-80-х рр. XX ст. (на основе деятельности „Спутника"), 1нститут icTopii Украши НАН Украши, Кшв. The tourist resorts in the Opir river valley until 1939 Abstract: In the article, the authors try to reconstruct the process of the shaping of the tourist function of a concrete tourist region which forms a complex along the Opir river valley in the Eastern Beskidy mountain range. The main tourist value of this area was landscape, a slightly transformed natural environment and unpolluted air, rather than mineral waters, as is the case in other Carpathian regions. The authors try to provide an answer to the question concerning the foundations, the character and the spatial arrangement of the developments as well as the tourist movement 271 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa in the period up until the outbreak of World War II. The tradition of tourist migrations dates back to the middle of the 19th c., yet what was of fundamental importance for its intensity was the construction of the railway in the 80s of this century. A network of tourist resorts had arisen in the area already before the outbreak of World War I (among others, Hrebenów, Skole, Tuchla), including winter sports stations (among others, Sławsko). The twenty-year inter-war period was a time of a considerable increase of tourist numbers in the above resorts; in the second half of the 30s, the number of visitors to the area amounted to over 20 thousand. Attention was drawn by the authors to a considerable percentage of Jewish visitors to the above resorts as well as participants of holiday camps for children and young people. The accommodation, estimated to have consisted of 7.5-8 thousand beds, consisted chiefly of rooms in private homes belonging to the local population. The conducted analysis allowed the authors to formulate a number of conclusions concerning both the scale and the structure of the tourist traffic and the infrastructure in the area. Keywords: Eastern Beskidy Mts., Opir river valley, forms of tourism, tourism infrastructure, tourist movement. 272 Elżbieta Stach Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Wycieczki szkolne na przykładzie wybranych zespołów szkół z Krakowa i Krzeszowic -analiza porównawcza Zarys treści: W artykule omówiono szkolny ruch turystyczny organizowany w dwóch Zespołach Szkół Ponadgimnazjalnych położonych na terenie miasta Krakowa i w jednym leżącym poza jego granicami - w mieście Krzeszowice. Celem badań było określenie, a następnie porównanie podstawowych cech szkolnego ruchu turystycznego. Zakres czasowy badań obejmował lata 2012/2013 i 2013/2014. Szczególną uwagę zwrócono na te Zespoły Szkół, w których realizowany jest program nauczania dla zawodu „technik obsługi turystycznej”. Badania kart wycieczek wykazały, że ruch turystyczny w szkołach kształcących przyszłych pracowników turystyki znacząco różni się pod względem badanych cech, a także w organizowanych formach turystyki. Słowa kluczowe: szkolny ruch turystyczny, turystyka szkolna, szkoła kształcąca w zawodzie, Kraków, Krzeszowice. Wprowadzenie Badania nad turystyką, z uwagi na wieloaspektowość tego zjawiska, prowadzone są na gruncie wielu nauk. Interdyscyplinarność badań i dziedzina nauki, którą badacz prezentuje oraz problem badawczy, jaki jest rozwiązywany, powodują, że w pokaźnym dorobku badań nad turystyką można spotkać prace ekonomistów, geografów, pedagogów czy socjologów. Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Przegląd dotychczasowej literatury dotyczącej tematyki turystyki szkolnej pozwala stwierdzić, że badania w tym zakresie, zarówno teoretyczne, jak i empiryczne, prowadzone są na gruncie nauk pedagogicznych, społecznych, ekonomicznych, o zdrowiu oraz geograficznych. Bez względu jednak na dziedzinę badawczą, jaką reprezentuje autor prowadzonych badań, warto zauważyć, że podstawowym fundamentem łączącym te prace jest przede wszystkim zgodne twierdzenie, że turystyka szkolna ma niezwykle ważny wymiar społeczny - odgrywa bowiem istotną rolę wychowawczą, edukacyjną i zdrowotną w życiu dzieci i młodzieży (Denek 2008; Lubowicz 1996; Malinowski 2003; Przecławski 2004). W badaniach geograficznych podejmuje się studia między innymi w zakresie czynników wpływających na ruch turystyczny dzieci i młodzieży szkolnej (Głąbiński 2008; Parzych 2010), ich aktywności turystycznej (Faracik 2011; Horak, Weber 2000; Parzych 2009), a także poruszające problemy rozwoju szkolnego ruchu turystycznego (Hibszer 2004; Oleśniewicz, Widawski 2013; Stach 2014; Wuttke 1960). Z kolei zainteresowaniem dydaktyków geografii cieszą się studia w zakresie oceny aktywnych metod nauczania realizowanych podczas wycieczek szkolnych oraz ich wpływu na wiedzę i umiejętności (Cabaj, Piskorz 1988; Świtalski 1990).W kręgu zainteresowań dydaktyków leży także analiza stopnia zdobywanej podczas wycieczek wiedzy oraz ocena wpływu bezpośredniego poznawania środowiska przyrodniczego i kulturowego na proces kształcenia (Ballantyne, Packer 2002; Farmer i in. 2007; Wojciechowski i in. 2012). W zależności od branego pod uwagę kryterium turystykę szkolną cechuje mnogość występowania form. Biorąc pod uwagę cel podróży, uczniowie uprawiają takie formy turystyki jak: turystyka kulturowa, poznawcza, edukacyjna, przyrodnicza, krajoznawcza, kwalifikowana, a także o charakterze rozrywkowym i integracyjnym. Z kolei, biorąc pod uwagę rodzaj transportu (przemieszczania się), może to być turystyka piesza, autokarowa, kolejowa, a także lotnicza. Natomiast uwzględniając czas trwania, można dokonać jej podziału na kilkugodzinną, jednodniową, kilkudniową i weekendową. Janowski (2003,18), definiując turystykę szkolną w kontekście dydaktycznym, wskazuje, że jest ona odmianą turystyki powszechnej, polegającej na wykorzystaniu zróżnicowanych form działania w środowisku przyrodniczym i kulturowym, realizowaną pod kierunkiem opiekuna (nauczyciela), celem osiągnięcia planowanych założeń dydaktyczno-wychowawczych, z uwzględnieniem elementów krajoznawstwa i rekreacji. Liczne przeprowadzone dotychczas badania, także własne, na temat turystyki szkolnej pozwalają stwierdzić, że najbardziej popularną formą turystyki, organizowaną przez nauczycieli, jest wycieczka szkolna (Błaszczak 2014; Różycki 1999; Stach 2014,2015). W ujęciu pedagogicznym definiowana jest ona jako każde wyjście poza budynek szkoły w celach edukacyjnych (...). Wycieczki szkolne umożliwiają dzieciom i młodzieży bezpośrednie poznanie i przeżywanie środowiska lokalnego, własnego regionu, kraju ojczystego, krajów Europy i świata, ich właściwości historycznych, geograficznych, społeczno-ekonomicznych i kulturowych (Okoń 2007, 473). Szkoła jako organizator turystyki może planować dla swoich uczniów różne formy wycieczek i wypoczynku. Zasady organizacji turystyki szkolnej regulowane są Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 2001 roku w sprawie warunków i sposobu organizowania przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki krajoznawstwa i turystyki 274 Wycieczki szkolne na przykładzie wybranych zespołów szkół z Krakowa i Krzeszowic... (Dz.U. 2001 nr 135 poz. 1516). Powyższy akt prawny określa, że turystyka szkolna jest formą pozaszkolnych zajęć, a jej celem jest między innymi poznawanie historii i kultury kraju, poszerzanie wiedzy, wspomaganie procesu wychowania, podnoszenie sprawności fizycznej, poprawa zdrowia i upowszechnianie aktywnego wypoczynku. Ponadto wskazuje, że szkoły mogą realizować wycieczki przedmiotowe, wycieczki krajoznawczo-turystyczne, imprezy turystyki kwalifikowanej i obozy wędrowne, imprezy krajoznawczo-turystyczne, a także imprezy wyjazdowe. Metodyka badań Badaniami objęto wycieczki organizowane w latach szkolnych 2012/2013 i 2013/2014 w trzech szkołach stanowiących odrębne zespoły szkół, w których uczniowie realizują programy nauczania dla technikum i zasadniczej szkoły zawodowej. Były to dwie szkoły położone na terenie miasta Krakowa (których dyrektorzy prosili o zachowanie ich anonimowości) oraz jedna zlokalizowana poza jego granicami, na terenie gminy miejsko-wiejskiej województwa małopolskiego, w mieście Krzeszowice. Wybór szkół do badań opierał się na celowym doborze, tak aby szkołę położoną na terenie Krzeszowic (oznaczoną w niniejszej pracy literą „K”) łączyły z pozostałymi określone cechy. Z pierwszą, położoną na terenie Krakowa, szkołą (oznaczoną literą „A”) cechą wspólną, która zdecydowała o jej wyborze, była zbliżona liczba uczniów. Natomiast cechą, która zdecydowała o wyborze drugiej (oznaczonej literą „B”), był profil nauczanego zawodu „technik obsługi turystycznej”. Zarówno szkoła „K”, jak i szkoła „B” kształcą w zawodzie pracowników turystyki, co w kontekście badań wydaje się szczególnie interesujące, jeśli chodzi o kształt szkolnego ruchu turystycznego. Charakterystykę szkół pod kątem liczby uczniów, nauczycieli i prowadzonych oddziałów (klas) przedstawia tabela 1. W celu określenia ruchu turystycznego we wszystkich (trzech) szkołach odczytano dane z 288 kart wycieczek wypełnionych przez nauczycieli przed zaplanowanym wyjazdem. Następnie dokonano szczegółowej analizy zebranych danych, która obejmowała: termin wyjazdu, liczbę wycieczek, liczbę uczestników, odwiedzane miejsca i atrakcje turystyczne oraz rodzaj środka transportu. Analiza ta umożliwiła porównanie szkół pod względem badanych cech szkolnego ruchu turystycznego. Analiza szkolnego ruchu turystycznego - wyniki badań Zebrane dane z kart wycieczek szkolnych pozwalają stwierdzić, że największą aktywnością turystyczną pod względem liczby zorganizowanych wycieczek w badanych latach wykazała się szkoła w Krzeszowicach. W sumie nauczyciele zorganizowali w niej 142 wycieczki szkolne (tab. 2). Z kolei w szkole „B” - kształcącej w zawodzie „technik obsługi turystycznej” - liczba ich była najmniejsza (60 wycieczek). Dalsza analiza obejmująca identyfikację odwiedzanych miejsc i udział wycieczek w ogólnej ich liczbie dostarczyła informacji o zróżnicowanej strukturze wyjazdów w odniesieniu 275 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Tab. 1. Liczba uczniów, nauczycieli i oddziałów w badanych szkołach Rok szkolny 2012/2013 2013/2014 Rodzaj szkoły Uczniowie Uczniowie w tym Nauczyciele Oddziały w tym Nauczyciele Oddziały Ogółem dziewczęta Ogółem dziewczęta Szkoła A Technikum 256 2 - 10 232 2 - 9 Zasadnicza szkoła 94 - - 3 86 - - 3 zawodowa Ogółem 350 2 39 13 318 2 38 12 Szkoła ,B* Technikum 155 75 - 8 121 55 - 6 Zasadnicza szkoła 62 14 - 2 46 14 - 2 zawodowa Ogółem 217 89 39 10 256 69 31 8 Szkoła „K" Technikum 245 108 - 10 249 105 - 10 Zasadnicza szkoła 158 43 - 6 139 39 - 5 zawodowa Ogółem 403 151 49 16 388 144 47 15 Źródło: opracowanie własne na podstawie Dane identyfikacyjne szkół... (2012) oraz Dane identyfikacyjne szkół... (2013). Tab. 2. Liczba zorganizowanych wycieczek w badanych szkołach z uwzględnieniem kierunku podróży Rodzaj szkoły Rodzaj wycieczek Szkoła .A" Szkoła „B* Szkoła .K* Rok szkolny 2012/2013 2013/2014 2012/2013 2013/2014 2012/2013 2013/2014 Po własnym mieście 39 35 26 29 26 29 W woj. małopolskim* 1 3 3 1 36 39 Poza woj. małopolskie 5 3 1 - 3 8 Zagraniczne - - - - 1 - Wycieczki szkolne ogółem 45 41 30 30 66 76 86 60 142 * z wyłączeniem miasta, w którym zlokalizowana jest szkoła Źródło: opracowanie własne. 276 Wycieczki szkolne na przykładzie wybranych zespołów szkół z Krakowa i Krzeszowic... do poszczególnych szkół (ryc. 1). Krzeszowicki Zespół Szkół ma znacznie mniejszy udział wycieczek zorganizowanych po własnej miejscowości, zaś w przypadku wyjazdów poza miejsce zamieszkania łączny ich udział jest znacznie wyższy. Duże zróżnicowanie widoczne jest także w przypadku wycieczek zorganizowanych po województwie małopolskim, szkoła w Krzeszowicach znacznie wyprzedza pod tym względem pozostałe placówki. Wynika to głównie z tego, że duża część jej wyjazdów organizowana jest do Krakowa - miasta położenia szkół „A” i „B”. Natomiast z analizy miejsc podróży uczniów ze szkoły „B” widać bardzo mały udział dłuższych wycieczek zorganizowanych poza miasto (6,7% wycieczek po województwie małopolskim i tylko 1,7% poza), podczas których uczniowie powinni nabyć praktyczne umiejętności w zakresie obsługi ruchu turystycznego. W roku szkolnym 2012/2013 we wszystkich badanych szkołach w wycieczkach udział wzięło 2972 uczniów, natomiast w roku 2013/2014 - 3299 (ryc. 2). Analizując szkolny ruch turystyczny, można zauważyć, że w roku szkolnym 2012/2013 na jednego ucznia przypadało średnio: w szkole „A” - 3,21 wycieczki, w „B” - 2,79, zaś w szkole „K” - 3,08. Natomiast w następnym roku na każdego ucznia przypadało odpowiednio: w szkole „A” - 3,31 wycieczki (aktywność uczniów w porównaniu z ubiegłym rokiem nieznacznie wzrosła), „B” - 2,19 (aktywność zmalała), a w szkole „K” - 4,34 wycieczki (wyraźny wzrost aktywności uczniów). Należy przy tym podkreślić, że z uwagi na niewielki przedział czasowy (tylko dwa lata szkolne), trudno określić dalsze tendencje i przyczyny wskazanych zmian. W odniesieniu do miesięcy, w których organizowane były wycieczki szkolne, można zauważyć, że największy ruch turystyczny występował głównie w październiku, a następnie w listopadzie i marcu (tab. 3). Niewiele wyjazdów odnotowuje się w czerwcu -co wydaje się być spowodowane tym, że jest to miesiąc zdawania przez uczniów egzaminów Ryc. 1. Udział wycieczek zorganizowanych w latach szkolnych 2012/2013 i 2013/2014 w ogólnej strukturze wyjazdów z uwzględnieniem miejsca podróży Źródło: opracowanie własne. 277 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Ryc. 2. Liczba uczestników wycieczek szkolnych Źródło: opracowanie własne. Tab. 3. Liczba wycieczek w poszczególnych miesiącach Rodzaj szkoły Rok szkolny Miesiąc I II III IV V VI IX X XI XII Szkoła A" 2012/2013 - 4 3 5 1 - 7 13 10 2 2013/2014 5 3 3 3 2 2 4 12 3 4 Ogółem w szkole A’ 5 7 6 8 3 2 11 25 13 6 Szkoła „B" 2012/2013 - 6 8 2 1 - 5 5 3 - 2013/2014 1 1 4 - 6 2 4 5 6 1 Ogółem w szkole ,B' 1 7 12 2 7 2 9 10 9 1 Szkoła „K" 2012/2013 4 5 9 8 6 2 5 10 12 5 2013/2014 6 1 13 12 8 3 4 13 12 4 Ogółem w szkole „K" 10 6 22 20 14 5 9 23 24 9 Ogółem we wszystkich szkołach 16 20 40 30 24 9 29 58 46 16 Źródło: opracowanie własne. zawodowych. Jeśli chodzi o czas trwania wycieczek, zdecydowaną ich większość stanowią wyjazdy jednodniowe (tab. 4). Poza tym odnotowano łącznie 4 wycieczki trwające 3 dni (zorganizowane w szkole „A” i „B”) oraz po jednej - trwającej 2 dni (w szkole „A) i 7 dni (w szkole „K”). Dokonując analizy wycieczek szkolnych pod kątem użytego środka transportu, należy zauważyć, że w obu krakowskich szkołach najczęściej wybierana była komunikacja miejska. Natomiast w szkole w Krzeszowicach uczniowie najczęściej chodzili na wycieczki pieszo, a w dalszej kolejności korzystali z autokarów i transportu kolejowego (ryc. 3). 278 Wycieczki szkolne na przykładzie wybranych zespołów szkół z Krakowa i Krzeszowic ... Tab. 4. Struktura wycieczek z uwzględnieniem czasu ich trwania Rodzaj szkoły Rok szkolny 1-dniowe 2-dniowe 3-dniowe 7-dniowe Szkoła Jk‘ 2012/2013 43 - 2 - 2013/2014 40 1 - - Ogółem 83 1 2 - Szkoła ,B’ 2012/2013 28 - 2 - 2013/2014 30 - - - Ogółem 58 - 2 - Szkoła „K" 2012/2013 65 - - 1 2013/2014 76 - - - Ogółem 141 - - 1 Źródło: opracowanie własne. publiczny Ryc. 3. Wybierany środek transportu w latach szkolnych 2012/2013 i 2013/2014 Źródło: opracowanie własne. Podstawowym czynnikiem wpływającym na to zróżnicowanie była odległość od miejsca położenia szkoły do docelowego miejsca wycieczki, a także dostępność środka transportu, który różni oba miasta. Warto także zwrócić uwagę, że stosunkowo mało było wycieczek rowerowych, czego przyczyną może być zbyt duża odpowiedzialność, jaką muszą ponosić nauczyciele za bezpieczeństwo uczniów. Analizując wszystkie wycieczki szkolne, wśród których największą ich część stanowią te zorganizowane „po własnym mieście”, można zauważyć, że wybierany kierunek wycieczek ma silny związek z wyżej omawianymi - czasem ich trwania oraz wybieranym środkiem transportu. Jak wynika z danych wycieczek organizowanych przez krakowskie 279 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa szkoły, można zauważyć różnice co do charakteru (rodzaju) najczęściej odwiedzanych miejsc i obiektów (tab. 5, tab. 6). Szkoła „A” najczęściej organizowała wycieczki zawodowe na Politechnikę Krakowską - 7 wycieczek, a w dalszej kolejności 6 wycieczek integracyjnych do kina i 6 o charakterze profilaktycznym (wychowawczym) do Miejskiego Centrum Profilaktyki Uzależnień. Druga krakowska szkoła najczęściej organizowała wycieczki integracyjne do kina na seanse filmowe (11 wycieczek), a następnie - w ramach praktycznej nauki zawodu - do Centrum Oceny Produktów (5 wycieczek). Natomiast w przypadku szkoły w Krzeszowicach młodzież najczęściej odwiedzała Galerię w Pałacu Vauxhall (tab. 7). Analiza tematów i celów podawanych w kartach wycieczek Tab. 5. Miejsce, liczba i rodzaje wycieczek „po własnym mieście” zorganizowanych przez szkołę „A” Lp. Miejsce wycieczki (Kraków) Liczba Rodzaj wycieczki szkolnej wycieczek 1. Politechnika Krakowska 7 zawodowa 2. Kino 6 integracyjna 3. Miejskie Centrum Profilaktyki Uzależnień 6 profilaktyczna 4. Centrum Kształcenia Praktycznego 4 zawodowa 5. Cmentarz Rakowicki 4 kulturowa 6. Międzynarodowe Targi BLACH-TECH-EXPO 3 zawodowa 7. Muzeum Armii Krajowej 3 kulturowa 8. Muzeum Czynu Niepodległościowego 3 kulturowa 9. Muzeum Inżynierii Miejskiej 3 kulturowa 10. Muzeum Lotnictwa Polskiego 3 kulturowa 11. Teatr 3 kulturowa 12. Zakład produkcyjny Philip Morris International 3 zawodowa 13. Auditorium Maximum Uniwersytetu Jagiellońskiego 2 edukacyjna 14. Cmentarz Podgórski 2 kulturowa 15. Hotel Park Inn by Radisson 2 zawodowa 16. Lęki Nowohuckie 2 krajoznawcza 17. Nowohuckie Centrum Kultury 2 przedmiotowa 1 kulturowa 18. BWI Poland Technologies - przemysł motoryzacyjny 1 zawodowa 19. Com Com Zone 1 sportowa 20. Mały Rynek 1 edukacyjna 21. Miejskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania 1 zawodowa 22. Muzeum Czynu Zbrojnego 1 kulturowa 23. Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli 1 kulturowa 24. Muzeum Historyczne - Fabryka Schindlera 1 kulturowa 25. Muzeum Historyczne - Podziemia Rynku 1 kulturowa 26. Nowa Huta - Szlak PRL-u 1 krajoznawcza 27. Opactwo Cystersów 1 krajoznawcza 28. Opera Krakowska 1 kulturowa 29. Placówka szkolna 1 sportowa 30. Pomnik Józefa Piłsudskiego 1 kulturowa 31. Stacja Diagnostyki Opla 1 zawodowa 32. Zalew Nowohucki 1 zawodowa Źródło: opracowanie własne. 280 Wycieczki szkolne na przykładzie wybranych zespołów szkół z Krakowa i Krzeszowic... Tab. 6. Miejsce, liczba i rodzaje wycieczek „po własnym mieście” zorganizowanych przez szkołę „B” Lp- Miejsce wycieczki (Kraków) Liczba Rodzaj wycieczki szkolnej wycieczek 1. Kino 11 integracyjna 2. Centrum Oceny Produktów (TESCO) 5 zawodowa 3. Krakowski Szlak Modernizmu - Nowa Huta 3 krajoznawcza 4. Droga Królewska 2 krajoznawcza 5. Hala Targów 2 edukacyjna 6. Małopolski Instytut Kultury 2 przedmiotowa 7. Muzeum Historyczne - Dzieje Nowej Huty 2 kulturowa 8. Ogród Botaniczny Uniwersytetu Jagiellońskiego 2 edukacyjna 9. Rynek Główny 2 krajoznawcza 10. Teatr 2 kulturowa 11. Auditorium Maximum Uniwersytetu Jagiellońskiego 1 edukacyjna 12. Budowa mieszkaniowa 1 zawodowa 13. Fort Grębałów 1 krajoznawcza 14. IGiGP Uniwersytetu Jagiellońskiego 1 edukacyjna 15. Kazimierz 1 krajoznawcza 16. Klub Fabryka 1 kulturowa 17. Kopiec Kościuszki - Kopiec Piłsudskiego 1 krajoznawcza 18. Kopiec Wandy 1 krajoznawcza 19. Kościół Mariacki, Kościół św. Andrzeja, Kazimierz 1 krajoznawcza 20. Muzeum Przyrodnicze 1 edukacyjna 21. Muzeum Armii Krajowej im. gen. Emila Fieldorfa 1 kulturowa 22. Muzeum Historyczne - Fabryka Schindlera 1 kulturowa 23. Muzeum Narodowe - Kamienica Szołayskich, Regionalne 1 krajoznawcza Muz. Młodej Polski, Kościół Franciszkanów 24. Muzeum Zoologiczne 1 edukacyjna 25. Ogród Doświadczeń im. Stanisława Lema 1 edukacyjna 26. Opactwo Cystersów 1 krajoznawcza 27. Park im. Henryka Jordana, Ogród Zoologiczny 1 integracyjna 28. Piekarnia 1 zawodowa 29. Restauracja 1 zawodowa 30. Sklep Makro 1 zawodowa 31. Urząd Miasta Krakowa 1 zawodowa 32. Wyższa Szkoła Zarządzania 1 przedmiotowa Źródło: opracowanie własne. wskazuje, że do wspomnianej Galerii zorganizowano 10 wycieczek kulturowych oraz po jednej wycieczce edukacyjnej, przedmiotowej i zawodowej. Ponadto podane w kartach tematy i cele wycieczek pozwoliły określić ich rodzaje (formy). Największą liczbę w szkole „A” stanowiły wycieczki kulturowe (28) i zawodowe (23), w szkole „B” - krajoznawcze (14) i integracyjne (11), zaś w szkole „K” - zawodowe (24) i kulturowe (11). W odniesieniu do wycieczek zorganizowanych po województwie małopolskim, a których miejsce docelowe znajdowało się poza granicami miasta położenia danej szkoły, analiza danych dostarczyła informacji, że szkoła „A” zrealizowała 2 wycieczki zawodowe do fabryki samochodów ciężarowych MAN oraz 2 wycieczki krajoznawcze w okolice Pienin 281 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Tab. 7. Miejsce, liczba i rodzaje wycieczek „po własnym mieście” zorganizowanych przez szkołę w Krzeszowicach Liczba Lp. Miejsce wycieczki (Krzeszowice) wycieczek Rodzaj wycieczki szkolnej 10 kulturowa 1. Galeria w Pałacu Vauxhall 1 edukacyjna 1 zawodowa 1 przedmiotowa 2. Oqród przy Ośrodku Rehabilitacji Narządu Ruchu 12 zawodowa 3. Park Potockich 8 przedmiotowa 4. Krzeszowice (po mieście) 4 zawodowa 5. Miejska Trasa Turystyczna (centrum, Pałac Potockich, 2 krajoznawcza cmentarz, Kościół św. Marcina, Muz. Ziemi Krzeszów.) 1 zawodowa 6 Placówka szkolna 3 edukacyjna 7. Willa Sorrento 2 zawodowa 8. Biblioteka 1 edukacyjna 9. Boisko „Orlik" 1 rekreacyjna 10. Cmentarz parafialny 1 wolontariat 11. Firma budowlana 1 zawodowa 12. Lodowisko 1 rekreacyjna 13. Muzeum Ziemi Krzeszowickiej 1 kulturowa 14. Pizzeria 1 integracyjna 15. Punkt IT 1 zawodowa 16. Restauracja 1 zawodowa 17. Stacja kontroli pojazdów 1 zawodowa Źródło: opracowanie własne. i Beskidu Zachodniego oraz w Gorce. Natomiast szkoła „B” zorganizowała 3 wycieczki krajoznawcze do Niepołomic, Krynicy Zdroju i Zakopanego oraz 1 wycieczkę rekreacyjną do Puszczy Niepołomickiej. Wycieczki te zestawiono w tabeli 8. W przypadku szkoły w Krzeszowicach wycieczki zorganizowane poza miejsce lokalizacji tej szkoły obejmują także te zrealizowane do Krakowa, dlatego też ich łączna liczba jest, w porównaniu z liczbą wycieczek pozostałych szkół, znacznie wyższa. Jednak nawet po wyłączeniu wycieczek do Krakowa, których odnotowano 51, to szkoła ta zorganizowała zdecydowanie więcej wycieczek w województwie (aż 24) niż pozostałe szkoły. Ponadto jeśli chodzi o liczbę wycieczek szkoły „B” po samym tylko Krakowie (55) i szkoły w Krzeszowicach (51), to warto zauważyć, że wartości te są do siebie zbliżone. Głównym celem wyjazdów uczniów z Krzeszowic do Krakowa była przede wszystkim integracja uczniów (14 wycieczek), edukacja (13 wycieczek związanych z uzupełnieniem i poszerzeniem wiedzy), a także uczestnictwo w wydarzeniach organizowanych przez instytucje kultury (13 wycieczek kulturowych). Z kolei pozostałe wycieczki uczniów tej szkoły po innych miejscowościach województwa małopolskiego zorganizowane były głównie w celach krajoznawczych (10), a w dalszej kolejności w celach praktycznej nauki zawodu (7), edukacji (5) oraz w celach rekreacyjnych (1) i kulturowych (1). Wycieczki te zestawiono w tabeli 9. 282 Wycieczki szkolne na przykładzie wybranych zespołów szkół z Krakowa i Krzeszowic... Tab. 8. Miejsce, liczba i rodzaje wycieczek zorganizowanych przez szkoły „A” i „B”, odbywających się na terenie województwa małopolskiego* Lp. Miejsce wycieczki (woj. małopolskie) Liczba Rodzaj wydeczki szkolnej wydeczek Szkoła A’ 1. Chabówka, Gorce, Madejowa 1 krajoznawcza 2. Krośdenko nad Dunajcem, Szczawnica, Wąwóz Homole 1 krajoznawcza 3. Niepołomice (Zakład produkcyjny MAN Trucks) 2 zawodowa Szkoła ,B* 1. Krynica Zdrój 1 krajoznawcza 2. Niepołomice 1 krajoznawcza 3. Puszcza Niepołomicka 1 rekreacyjna 4. Zakopane 1 krajoznawcza • z wyłączeniem miasta, w którym zlokalizowana jest szkoła Źródło: opracowanie własne. Do najczęściej odwiedzanych miejsc przez uczniów szkoły „A” w trakcie wycieczek zorganizowanych poza województwo małopolskie należały Tychy, gdzie uczniowie brali udział w 6 wycieczkach zawodowych. Zorganizowano tu także 2 wycieczki krajoznawcze do Poznania i Warszawy. Uczniowie ze szkoły „B” wyjeżdżali tylko raz - do Andrychowa, a wyjazd ten miał związek z uczestnictwem szkoły w realizacji projektu edukacyjnego. Najwięcej wyjazdów szkoła z Krzeszowic zorganizowała w celach zawodowych, podczas których młodzież zapoznawała się z produkcją samochodów w Tychach (4 wycieczki). Ponadto młodzież w celach zawodowych wyjeżdżała także do Dąbrowy Górniczej, Goczałkowic Zdroju, Katowic i Kielc. Uczniowie brali też udział w pielgrzymce do Częstochowy oraz w wycieczce krajoznawczej do Wrocławia i przedmiotowej do Sosnowca. Ponadto szkoła ta zorganizowała dla swoich uczniów wyjazd zagraniczny do Chaumes-en-Brie we Francji, który związany był z tzw. wymianą szkół. Wnioski Przeprowadzone badanie wskazuje, że wykorzystana metodologia może mieć szerokie zastosowanie także w innych, podobnych pracach badających szkolny ruch turystyczny. Na podstawie informacji zawartych w kartach wycieczek można wskazać tendencje w zakresie aktywności turystycznej uczniów w określonym czasie oraz porównać cechy szkolnego ruchu turystycznego w poszczególnych typach czy rodzajach szkół. Warto też podkreślić, że należałoby przeprowadzić w przyszłości podobne badania na większej liczbie szkół. Jak wynika z analizy pozyskanych danych, Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych w Krzeszowicach wyróżnia się największą liczbą zrealizowanych wycieczek, a także wysokim udziałem wyjazdów turystycznych zorganizowanych poza miasto. Należy się zgodzić, że ta sytuacja jest bardzo korzystna dla uczniów kształcących się w zawodzie „technik 283 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Tab. 9. Miejsce, liczba i rodzaje wycieczek zorganizowanych przez szkołę w Krzeszowicach, odbywających się na terenie województwa małopolskiego* Lp. Miejsce wycieczki (woj. małopolskie) Liczba Rodzaj wycieczki szkolnej wycieczek 1. Balice (Port Lotniczy) 2 edukacyjna 1 zawodowa 2. Czatkowice (firma Eden Springs) 1 zawodowa 3. Czerna (Klasztor Karmelitów Bosych) 2 krajoznawcza 4. Czerna (Nadleśnictwo) 1 edukacyjna 5. Czorsztyn, Krościenko nad Dunajcem, Szczawnica 1 krajoznawcza 6. Dębnik, Paczółtowice, Siedlec 1 krajoznawcza 7. Kraków (centrum) 1 zawodowa 8. Kraków (Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości) 1 edukacyjna 9. Kraków (Auditorium Maximum UJ) 1 edukacyjna 10. Kraków (Centrum Kształcenia Praktycznego) 1 zawodowa 11. Kraków (Droga Królewska) 1 krajoznawcza 12. Kraków (Dworek Biatoprądnicki) edukacyjna 13. Kraków (Hotel Andel's, IT) 1 zawodowa 14. Kraków (Hotel Galaxy) 1 edukacyjna 15. Kraków (Hotel Pod Różą, Anna logistyczna) 1 zawodowa 16. Kraków (Hotel Stary) 1 zawodowa 17. Kraków (Instytut Francuski) 1 edukacyjna 18. Kraków (Kazimierz) 1 krajoznawcza 19. Kraków (kino) 14 integracyjna 20. Kraków (Kościół na Skałce) 1 krajoznawcza 21. Kraków (Krakowski Park Technologiczny) 1 edukacyjna 22. Kraków (Muzeum Historyczne Podziemia Rynku) 3 kulturowa 23. Kraków (Muzeum Narodowe w Sukiennicach) 2 kulturowa 24. Kraków (Muzeum Sztuki Współczesnej MOCAK) 1 kulturowa 25. Kraków (Narodowy Bank Polski) 1 edukacyjna 26. Kraków (Nowohuckie Centrum Kultury) 2 kulturowa 27. Kraków (Ogród Botaniczny UJ) 1 edukacyjna 28. Kraków (Planty, Powiśle, IT) 1 przedmiotowa 29. Kraków (Targi Horeca) 1 zawodowa 30. Kraków (Targi Książki) 1 przedmiotowa 31. Kraków (teatr) 5 kulturowa 32. Kraków (Uniwersytet Rolniczy) 1 edukacyjna 33. Kraków (Wawel) 1 krajoznawcza 34. Kraków (Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości) 1 edukacyjna 35. Kraków (Starostwo Powiatowe) 2 edukacyjna 36. Libiąż (Kopalnia Węgla Kamiennego Janina) 1 krajoznawcza 37. Modlniczka (Goodman Centrum Logistyczne) 1 zawodowa 38. Nowy Sącz (Sądecki Park Etnograficzny) 1 krajoznawcza 39. Ojcowski Park Narodowy 1 krajoznawcza 40. Olkusz (Wyższa Szkoła Biznesu) 1 zawodowa 41. Oświęcim (Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau) 1 kulturowa 42. Paczółtowice (strzelnica) 1 zawodowa 43. Rudno 2 krajoznawcza 44. Siedlec, Rudawa, Kobylany (Dolina Będkowska) 1 rekreacyjna 45. Skawina (ośrodek egzaminacyjny) 1 zawodowa 46. Skawina (Valeo) 1 zawodowa 47. Tenczynek 1 krajoznawcza 48. Zabierzów (Nadleśnictwo) 2 edukacyjna * z wyłączeniem miasta, w którym zlokalizowana jest szkoła Źródło: opracowanie własne. 284 Wycieczki szkolne na przykładzie wybranych zespołów szkół z Krakowa i Krzeszowic... obsługi turystycznej”, gdyż, uczestnicząc w większej liczbie wycieczek, częściej mają styczność z elementami obsługi ruchu turystycznego, jak chociażby organizacja transportu. Warto też podkreślić, że jest to szkoła, która zorganizowała największą liczbę wycieczek do miejsc położonych poza województwem, a także, jako jedyna, wycieczkę zagraniczną. Jak pokazały także wyniki niniejszych badań, ważną częścią organizowanych przez wszystkie szkoły wyjazdów było kształcenie praktyczne, dlatego też w ogólnej strukturze wycieczek dość znaczny udział miały wycieczki zawodowe. Ponadto Kraków, a także jego zabytki i instytucje kultury, okazał się ważnym kierunkiem organizowanych wycieczek. Duże nagromadzenie tych obiektów oraz ich oferta edukacyjna i kulturalna - atrakcyjna z punktu widzenia szkoły - powodowały, że właśnie Kraków był wybierany najczęściej jako miejsce docelowe wyjazdów. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że w szkołach kształcących w zawodzie „technik obsługi turystycznej” ruch turystycznych jest znacznie zróżnicowany, zwłaszcza pod kątem takich elementów jak liczba zorganizowanych wycieczek i formy wyjazdów. A zatem oferowany przez szkołę ten kierunek kształcenia może być ważnym, ale nie jedynym, czynnikiem w rozwoju turystyki szkolnej. Należy też zwrócić uwagę na inne czynniki, takie jak: osobowość nauczyciela, preferowane przez niego formy organizacji turystyki szkolnej, zainteresowanie uczniów wycieczką. Wskaźniki te można zbadać w dalszej kolejności za pomocą kwestionariusza ankiety skierowanej do nauczycieli, co z pewnością może przełożyć się na lepsze poznanie uwarunkowań organizacyjnych i ich wpływu na rozwój turystyki szkolnej. Podsumowanie Każda wycieczka szkolna wnosi uniwersalne wartości. Każde odkryte w trakcie jej trwania nowe miejsce, słowo, wrażenie, emocja jest dla uczniów ważnym doświadczeniem życiowym, a także nowym doświadczeniem turystycznym. Podsumowując zrealizowane badania i wnioski, jakie przedstawiono w niniejszym artykule, należy podkreślić znaczącą rolę, jaką w rozwoju turystyki szkolnej odgrywa czynnik ludzki - a mianowicie uczeń i nauczyciel. Doświadczenie w pracy nauczyciela autorki niniejszego artykułu pozwala stwierdzić, że młodzież, choć początkowo różnie reaguje na udział w wycieczce, często przede wszystkim kierując się chęcią oderwania od nauki szkolnej, to jednak w trakcie jej trwania aktywnie bierze w niej udział. Dopiero wtedy można zauważyć, z jakim zainteresowaniem uczniowie obserwują i uczą się tego, czego doświadczają w odwiedzanym środowisku. Są spragnieni wiedzy, którą należy im po prostu w ciekawy sposób przekazać. Z drugiej strony ważną rolę odgrywają kompetencje, wiedza i doświadczenie nauczycieli w zakresie organizacji turystyki szkolnej. Dlatego przy wskazywaniu kierunków jej rozwoju należy zastanowić się nad tym, w jaki sposób współczesny system oświaty może wspomóc nauczycieli w planowaniu i organizacji szkolnego ruchu turystycznego. 285 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Literatura Ballantyne R., Packer J., 2002, Nature-based excursions: school students’ perceptions of learning in natural environments, International Research in Geographical and Environmental Education, 11 (3), 218-236. Błaszczak I., 2014, Znaczenie wycieczek szkolnych w wychowaniu i kształceniu uczniów klas początkowych szkoły podstawowej, Zeszyty Naukowe. Turystyka i Rekreacja, 1 (13), 83-91. Cabaj W., Piskorz S., 1988, Obserwacje z okien autobusu na trasie Kraków-Sandomierz, Geografia w Szkole, 5, 270-283. Denek K., 2008, Poza ławką szkolną, Wydawnictwo Naukowe Łużyckiej Wyższej Szkoły Humanistycznej, Żary. Faracik R., 2011, Turystyka dzieci i młodzieży na wybranych przykładach z Polski, Europy i świata, [w:] A. Stasiak (red.), Perspektywy i kierunki rozwoju turystyki społecznej w Polsce, Wydawnictwo WSTH, Łódź, 121-139. Farmer J., Knapp D., Benton G. M., 2007, An elementary school environmental education field trip: long-term effects on ecological and environmental knowledge and attitude development, The Journal of Environmental Education, 38(3), 33-43. Głąbiński Z„ 2008, Uwarunkowania formalno-prawne i organizacyjno-instytucjonalne rozwoju szkolnego ruchu turystyczno-krajoznawczego w województwie zachodniopomorskim, [w:] M. Dutkow-ski (red.), Problemy turystyki i rekreacji, t. 1, Oficyna IN PLUS, Szczecin, 145-154. Hibszer A., 2004, Koncepcja poznawania „małej ojczyzny” (najbliższej okolicy i własnego regionu) w szkolnej edukacji geograficznej, [w:] T. Michalski (red.), Region i edukacja regionalna - zarys problematyki, Wydawnictwo Bernardinum, Pelpin, 8-20. Horak S., Weber S., 2000, Youth tourism in Europe: problems and prospects, Tourism Recreation Research, 25 (2), 37-44. Janowski I., 2003, Krajoznawstwo i turystyka szkolna. Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, Kielce. Lubowicz Z., 1996, Turystyka młodzieży szkół ponadpodstawowych w 1995 roku, Problemy Turystyki, 1-4, 105-110. Malinowski J. A., 2003, Szkolne krajoznawstwo i turystyka wobec wyzwań współczesności, [w:] E. Ka-meduła, I. Kuźniak, E. Piotrowski (red.), W kręgu edukacji, nauk pedagogicznych i krajoznawstwa, Firma Wydawnicza „MS Ag”, Poznań, 407-411. Okoń W., 2007, Nowy słownik pedagogiczny, wyd. 10, Żak, Warszawa. Oleśniewicz P„ Widawski K„ 2013, Turystyka edukacyjna w kontekście turystyki szkolnej. Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Parzych K., 2009, Zasięg przestrzenny wakacyjnych destynacji turystycznych młodzieży na przykładzie uczniów liceów ogólnokształcących ze Słupska i Częstochowy, Słupskie Pace Geograficzne, 6, 89-101. Parzych K., 2010, Determinanty aktywności turystycznej młodzieży szkolnej na przykładzie młodzieży licealnej Słupska i Częstochowy, Turyzm, 20 (1), 37-43. Przecławski K„ 2004, Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Albis, Kraków. 286 Wycieczki szkolne na przykładzie wybranych zespołów szkół z Krakowa i Krzeszowic... Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 2001 roku w sprawie warunków i sposobu organizowania przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki krajoznawstwa i turystyki (Dz.U. 2001 nr 135 poz. 1516). Różycki P., 1999, Turystyka w szkole, Wychowawca, 3, 38-39. Stach E., 2014, Organizacja wycieczek szkolnych i aktywność turystyczna uczniów szkół podstawowych na przykładzie szkolnych kół turystycznych w Krakowie, „Episteme: Czasopismo Naukowo -Kulturalne”, 23 (2), 223-235. Stach E„ 2015, Physical education teacher as an organizer of school tourism for children and teenagers, Scientific Review of Physical Culture, 5 (2), 28-35. Switalski E., 1990, Wycieczki szkolne, [w:] A. Dylikowa (red.), Dydaktyka geografii w szkole podstawowej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 305-313. Wojciechowski W., Bochenek M„ Kędra P„ Rafalska B., 2012, Wpływ autorskiego programu turystyczno-krajoznawczego na wiadomości o regionie, Polish Journal of Sport and Tourism, 19, 205-207. Wuttke G., 1960, O krajoznawstwie w szkole, [w:] S. Rodkiewicz (red.), Nauczyciel krajoznawca na Mazowszu, Szkolny Ośrodek Krajoznawczo-Turystyczny, Warszawa, 14-28. Strony internetowe Dane identyfikacyjne szkół i placówek w województwie małopolskim według danych SIO. Spis placówek w Małopolsce - dane według SIO z 30 września 2012 r., 2012, http://bip.malopolska.pl/ kokrakow/Article/getVersion/id,213073.html (dostęp: 01.12.2013). Dane identyfikacyjne szkół i placówek w województwie małopolskim według danych SIO. Spis placówek w Małopolsce - dane według SIO z 30 września 2013 r., 2013, http://bip.malopolska.pl/ kokrakow/Artide/getVersion/id,583463.html (dostęp: 01.12.2013). School trips on the examples of school complexes from Krakow and Krzeszowice - comparative analysis Abstract: The paper presents school tourist movement organised in two Upper-Secondary School Complexes in the city of Krakow and one situated beyond the limits of the Krakow, in the town of Krzeszowice. The aim of the research was to define and to compare the characteristics of school tourist movement. The timeframe of the study comprised school years 2012/2013 and 2013/2014. Special attention was devoted to those school complexes where tourism service technician curriculum is taught, as the matter of whether the curriculum can constitute an additional impulse shaping tourism movement was an interesting research question. The study of trip documentation indicated that the tourist movement in schools that are educating the future tourism industry employees differs greatly from other types of schools in terms of researched traits but also in the organised forms of tourism. Keywords: school tourist movement, school tourism, vocational school, Krakow, Krzeszowice. 287 Katarzyna Śliwa-Martinez Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Czynniki rozwoju współpracy partnerskiej w turystyce w Karpatach Zarys treści: W ramach badań nad procesem rozwoju partnerstwa w Karpatach istotna jest odpowiedź na pytanie, jakie czynniki warunkują zawiązywanie relacji pomiędzy głównymi grupami interesariuszy kształtującymi rozwój turystyki. Można stwierdzić, że te same czynniki wpływają również na role przyjmowane przez tych partnerów, dotyczące np. funkcji inicjatora lub lidera. W ramach szerszych badań dotyczących partnerstwa w rozwoju turystyki na obszarach objętych ochroną przyrody w Karpatach pokazano elementy rozwoju tego rodzaju współpracy poprzez: 1) określenie definicji partnerstwa w turystyce w dyskusji naukowej i w praktyce wdrażania projektów współpracy; 2) wskazanie zakresu współpracy partnerskiej w Karpatach według rodzajów instytucji zawierających relacje partnerskie oraz roli, jaką przyjmują; 3) identyfikację czynników lokalnych wpływających na zdolność instytucji do zawierania partnerstwa w turystyce przez grupy interesariuszy. Przedstawiono wyniki badań z wykorzystaniem metody delfickiej. Za cechy określające partnerstwo w Karpatach uznano: wspólne działania partnerów dla określonego celu; współpracę na ustalonych zasadach; autonomię partnerów; współpracę międzysektorową oraz wypracowanie nowych, wspólnych dla partnerów struktur, zasad, wartości i informacji. We współpracy partnerskiej, która jest bardziej zaawansowaną formą współpracy, rolę inicjatora tego rodzaju współpracy w turystyce w Karpatach Polskich najczęściej przypisuje się organizacjom pozarządowym, podobnie jak rolę lidera. Na obszarach objętych ochroną przyrody w Karpatach uwarunkowania i czynniki opisywane jako „wyposażenie” fizyczne są ważne i dobrze identyfikowane dla krajów pochodzenia interesariuszy. Jednakże „wyposażenie” instytucjonalne i społeczne jest często dla nich bardziej lub równie istotne. Natomiast na obszarach chronionych, gdzie często wyposażenie instytucjonalne partnerów jest zróżnicowane, to dzięki ich wyposażeniu społecznemu mogą lepiej kształtować się relacje partnerskie w rozwoju turystyki w Karpatach. Stówa kluczowe: współpraca, partnerstwo, przyrodnicze obszary chronione, turystyka. Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Wstęp W badaniach współczesnej przestrzeni przyrodniczych obszarów chronionych wielokrotnie i szczegółowo określano działające grupy interesu, aktorów życia społecznego oraz instytucje mające wpływ na rozwój turystyki. Jako turyści, inwestorzy czy właściciele praw do zarządzania obszarem grupy te oddziałują na przestrzeń fizyczną, społeczną oraz instytucjonalną związaną z turystyką. W przypadku Karpat, gdzie przyrodnicze obszary chronione odgrywają ważną rolę w rozwoju turystyki ze względu na powierzchnię, jaką zajmują (ponad 70% ogółu obszaru), rozwój turystyki badany był głównie z uwagi na charakter i stopień jego wpływu na te tereny. Użytkowanie turystyczne obszarów chronionych Europy, w tym obszarów górskich, było tematem opracowań dotyczących kierunków rozwoju turystyki (Hohn 2004; Śliwa 2005), ale również problemów zarządzania tymi obszarami (Ptaszycka-Jackowska 2007; Śliwa 2007; Zawilińska 2010). Zarządzanie obszarami cennymi przyrodniczo, uwzględniające relacje współpracy, jest celem badań zarówno dziedziny planowania (Poskrobko 2005; Kiryluk 2006), jak i ochrony przyrody (Ptaszycka-Jackowska 1993). Wiele opracowań dotyczących potencjału turystycznego Karpat Polskich również opisuje relacje współpracy, szczególnie ponadregionalnej w turystyce (m.in. Krzesiwo 2007; Mika i in. 2007; Pawlak, Pawlusiński 2012; Piziak 2009; Szpara 2006), a także wpływu turystyki na przemiany społeczno-ekonomiczne całego regionu (Kurek 1990,1996; Groch, Kurek, Warszyńska 2000; Faracik i in. 2009; Piziak 2009). Dopiero w ostatnich 10 latach najbardziej zaawansowana forma współpracy - partnerstwo, jest opisywana w literaturze krajowej (tab. 1), jednak brakuje wciąż badań faktycznego stanu rozwoju koncepcji współpracy na obszarze Karpat. Zarówno grupy interesu (ang. stakeholders), jak i właściciele praw w stosunku do zasobów naturalnych (ang. rightsholders) zostali zidentyfikowani dla potrzeb współpracy na rzecz rozwoju turystyki na tych obszarach, m.in. według wytycznych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN). W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na strukturę, liczbę, czas i zasady współpracy. Wiele opracowań powstałych na gruncie pojęcia zrównoważonego rozwoju turystyki określa modelowy sposób współpracy dla rozwoju turystyki na górskich obszarach chronionych. W praktyce jednak rozwój ten jest zbyt kompleksowy ze względu na zaangażowanie różnych sektorów gospodarczych i społecznych, aby w sposób uniwersalny określić zasady, jakie umożliwiają efektywną współpracę w tym zakresie. Jeżeli jednak przyjęte zostaną założenia, że istnieją determinanty, które pozwalają instytucjom zaangażowanym w rozwój turystyki skuteczne lub mniej skuteczne zawiązywanie i prowadzenie, w tym współpracy partnerskiej, można będzie określić tzw. „wyposażenie” partnerów, pochodzące od tzw. zakorzenienia (ang. embeddedness)'. ' „Wyposażenie” (za: Lisowski 2003) - zdolność partnerów do zawiązywania i utrzymywania relacji partnerskiej. 290 Czynniki rozwoju współpracy partnerskiej w turystyce w Karpatach Pojecie „współpracy partnerskiej" w literaturze i praktyce Definicja współpracy partnerskiej w turystyce opisywana jest w literaturze przedmiotu od kilkudziesięciu lat, ale stosunkowo niedawno opublikowano pierwsze opracowania w literaturze krajowej (tab. 1). Z przeglądu dotychczasowej dyskusji naukowej wynika, że w pojęciu partnerstwa: - podkreśla się wspólne działanie partnerów dla określonego celu (interesu), - partnerzy współpracują na wspólnie ustalonych zasadach, - podkreśla się autonomię partnerów jako atrybut ich uczestnictwa we współpracy partnerskiej, - przyjmuje się, że wspólnym celem jest najczęściej ogólnie pojęty rozwój obszaru recepcji turystycznej, rozwój turystyki na danym obszarze lub rozwój turystyczny danego obszaru (perspektywa geograficzna), - częściej podkreśla się fakt i rolę współpracy międzysektorowej, - nie określa się zazwyczaj czasu trwania i formy partnerstwa (poza partnerstwem publiczno-prywatnym), Tab. 1. Elementy definicji partnerstwa dotyczące turystyki Autor Charakterystyka partnerów Zakres współpracy partnerskiej Cel współpracy partnerskiej autonomiczni, związani działanie lub decydowanie związany z obszarem Wood, Gray (1991) z danym obszarem według wspólnych reguł, norm działalności działalności lub struktur (np. planowanie rozwoju turystyki) autonomiczni, zaangażowani podejmowanie decyzji po Long(1997) w rozwój turystyki, uzgodnieniu wspólnych reguł, rozwój turystyki reprezentujący przynajmniej norm i stopnia organizacji dwa sektory wspólnych struktur Pawlusiński (2005), publiczno-prywatni zapisy umowy cywilno-prawnej inwestycje turystyczne Żegleń (2005) charakter międzysektorowy, określone granice geograficzne, ustanowiony Zmyślony (2008) wielopodmiotowy (duża liczba (najczęściej region), cel partnerstwa zaangażowanych podmiotów) elastyczność struktury (partnerstwo organizacyjnej turystyczne) reprezentanci co najmniej Czernek (2012) dwóch z trzech sektorów współpraca w regionie działanie dla wspólnych (publicznego, prywatnego turystycznym celów i non-profit) podmioty turystyczne, tworzenie nowych wartości na Mika (2014) instytucje władzy lokalnej poziomie organizacyjnym lokalny rozwój turystyki i inne instytucje i informacji (np. stowarzyszenia) Źródło: opracowanie własne na podstawie literatury przedmiotu. 291 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa - wypracowanie nowych struktur, zasad, wartości i informacji podaje się jako sposób i cel funkcjonowania partnerów w sieci. Ponadto w pojęciu partnerstwa nie dookreśla się liczby i charakteru zaangażowanych partnerów, formy i zakresu współpracy partnerskiej, celu i przedmiotu współpracy partnerskiej w turystyce. Pojęcie partnerstwa w odniesieniu do innych układów sieciowych przedstawiono na rycinie 1. W nawiązaniu do powyższej dyskusji w niniejszej pracy przyjmuje się jako definicję partnerstwa: współpracę pomiędzy podmiotami z różnych sektorów - publicznego, prywatnego lub społecznego (non-profit), w ramach której podmioty zgadzają się działać wspólnie w kierunku rozwoju turystyki na wspólnie ustalonych zasadach. W zarządzaniu górskimi obszarami objętymi ochroną przyrody ważny jest rozwój turystyki, w którym podkreśla się wagę współpracy międzysektorowej. Stąd współpraca między podmiotami publicznymi, prywatnymi, w tym non-profit, jest ważnym elementem przyjmowanej definicji. W celu określenia czynników i uwarunkowań tak rozumianego partnerstwa i rozwoju turystyki w Karpatach przeprowadzono badania własne według metody delfickiej (ang. delphi method). Na potrzeby badań sporządzono listę 214 ekspertów według wyboru celowego, posługując się wytycznymi określania źródeł wiedzy (ang. Knowledge Resource Ryc. 1. Pojęcie partnerstwa na tle innych układów sieciowych Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bramwell, Lane (2000). 292 Czynniki rozwoju współpracy partnerskiej w turystyce w Karpatach Nomination Worksheet)². Po weryfikacji panel delficki utworzyło 89 respondentów należących do 5 grup interesariuszy: „administracja ochrony przyrody”, „instytucje naukowe”, „organizacje pozarządowe”, „usługodawcy” i „władze”. Szczególną uwagę zwrócono na obszar Karpat w „głównych krajach karpackich”, zwłaszcza Polski, ale również Rumunii, Słowacji i Ukrainy (90% powierzchni Karpat leży na terytorium powyższych krajów). Na pytanie dotyczące rozumienia pojęcia partnerstwa respondenci ogółem wyróżnili dwa aspekty: (1) współpracę sektorów społecznych oraz (2) zaspokojenie potrzeb społeczności lokalnych i ochrony przyrody. Z ogółu respondentów 66 osób uznało udział trzech sektorów: publicznego, prywatnego i non-profit za istotny element partnerstwa w turystyce (stanowił on 24,1% ogółu wyborów czynników w panelu). Prawie tak samo licznie wybierano element związany z potrzebami społeczności lokalnych i ochrony przyrody (23,0%). Pozostałe elementy miały mniejsze znaczenie w opinii panelu ekspertów. Zakres współpracy partnerskiej w Karpatach i rola partnerów Najważniejszy motyw zawiązywania lokalnych relacji partnerskich w turystyce na obszarach przyrodniczo cennych w polskich Karpatach, w opinii grup panelowych, dotyczył stworzenia nowej oferty turystycznej. W innych krajach karpackich stworzenie oferty turystycznej było najczęściej wymieniane jako motyw zawiązania współpracy partnerskiej przez respondentów ze Słowacji i Ukrainy. Dla respondentów słowackich, podobnie jak dla rumuńskich, również wpływanie na kierunki rozwoju turystyki było wymienione przez połowę respondentów z tych krajów. Motyw społeczny ochrony lokalnych zasobów kulturowych i przyrodniczych był ważny dla większości respondentów z Rumunii, natomiast co drugi panelista ukraiński wskazywał na pozyskanie źródeł kapitału lub zmniejszenie kosztów jako przyczynę zawarcia relacji partnerskich. Jeśli chodzi o pary kooperantów, to w polskich Karpatach wśród instytucji reprezentujących grupy interesariuszy zwykła współpraca najczęściej ma miejsce pomiędzy samorządem lokalnym a władzami obszaru chronionego (tab. 2). Jest to związane z zakresem uprawnień i rolą, jaką pełnią zarówno władze lokalne, jak i zarządcze w stosunku do obszaru chronionego (własności gruntów, uprawnienia do zarządzania zasobami oraz wpływ na zagospodarowanie przestrzenne). Jeśli jednak chodzi o współpracę partnerską, która jest bardziej zaawansowaną formą współpracy, w roli inicjatora współpracy partnerskiej w turystyce w Karpatach Polskich najczęściej widziano organizacje pozarządowe (21 odpowiedzi); znacznie mniej odpowiedzi (od 2 do 6) dotyczyło samorządów lokalnych, administracji obszarów chronionych, podmiotów prywatnych, instytucji kultury i euroregionów. Podobne opinie reprezentowały pozostałe panele krajowe respondentów: rumuński, słowacki i ukraiński, przypisując ² Według: Okoli, Pawlowski (2004). 293 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Tab. 2. Przykłady przedmiotu współpracy par kooperantów najczęściej wymienianych przez respondentów w Karpatach Polskich Podmiot 1 Podmiot 2 Przedmiot współpracy oferowanie nowych form turystyki rozwiązywanie konfliktów w zakresie rozwoju turystyki Samorząd lokalny władze obszaru rozwijanie produktu turystycznego i atrakcji turystycznych bazy chronionego noclegowej oraz infrastruktury ogólnie pojęte rozwijanie turystyki na terenach przyrodniczo cennych wspólne ukierunkowanie lub ograniczanie np. inwestycji promowanie regionu lokalna lub regionalna promowanie turystyki na danym terenie Samorząd lokalny organizacja rozwijanie infrastruktury turystyczna stworzenie miejsc pracy zwiększenie dochodów Samorząd lokalny lokalna grupa rozwijanie lub wdrażanie lokalnej strategii turystycznej partnerska pozyskanie środków zewnętrznych na realizację wspólnych projektów edukacja pod kątem rozwoju turystyki .Władze* obszaru organizacje godzenie wymogów ochrony przyrody z rozwojem turystyki chronionego pozarządowe organizacja imprez turystycznych i budowa infrastruktury rozwijanie turystyki w regionie z wykorzystaniem i rozwojem lokalnego potencjału turystycznego Organizacje lokalna grupa realizacja projektów dofinansowywanych z funduszy publicznych pozarządowe partnerska budowa produktu turystycznego promocja, w tym promocja regionu i jego walorów Źródło: badania własne. najczęściej inicjowanie partnerstwa organizacjom pozarządowym. Należy zaznaczyć, że wszystkie sektory społeczne zostały uwzględnione jako sektory pochodzenia inicjatorów partnerstwa w turystyce w Karpatach. Natomiast jedynie 2 respondentów z Rumunii zwróciło szczególną uwagę na skuteczność inicjowania partnerstwa przez partnerów zewnętrznych, ponadregionalnych. Również rola lidera w partnerstwie w polskich Karpatach w opinii 12 polskich respondentów przypada organizacjom pozarządowym. Ośmiu respondentów polskich przypisuje tę rolę przedstawicielom samorządów lokalnych, a 6 respondentów - administracji ochrony przyrody. Według respondentów lider to taka jednostka, która inicjuje partnerstwo, jest silniejsza od innych, pochodzi ze środowiska lokalnego, posiada największe doświadczenie w zarządzaniu zasobami ludzkimi oraz wypełnianiu zadań formalnych i technicznych związanych z prowadzeniem partnerstwa, w końcu lider to podmiot zarządzający, gospodarujący danym obszarem. Potencjał turystyczny Karpat oraz ich funkcja, jako obszarów górskich, były szeroko omawiane przez licznych autorów polskich, a także rumuńskich, słowackich, ukraińskich oraz węgierskich. Zwrócili oni uwagę w opisie rozwoju turystyki na obszarach ochrony przyrody w Karpatach na istotną kwestię najpierw planowania, później 294 Czynniki rozwoju współpracy partnerskiej w turystyce w Karpatach współpracy różnorodnych interesariuszy reprezentujących administrację ochrony przyrody oraz jej otoczenia instytucjonalnego. Jest to ważny punkt wyjścia rozważań w niniejszych badaniach. Można wywnioskować, że zarówno grupy interesariuszy, jak i poszczególne instytucje, wykazują różny stopień zdolności w zawiązywaniu relacji partnerskich. Z badań wynika, że nie każda z grup interesariuszy jest predysponowana do roli lidera lub inicjatora partnerstwa na obszarze Karpat. Dodatkowo najczęstszy charakter współpracy, który występuje na tym obszarze, wynika z przepisów prawnych, uwarunkowań formalnych funkcjonowania władz lokalnych w Karpatach (gmina - obszar chroniony), głównie jako współpraca formalna. Z drugiej strony przykłady dobrych praktyk Narodowego Parku Naturalnego Karpaty i miasta (gminy) Yaremcha (Ukraina), Parku Narodowego Piatra Craiului (Rumunia) oraz Cairngorms National Park (Szkocja) pokazują, że to partnerstwa często na początku włączające autonomicznych partnerów funkcjonują z sukcesem i charakteryzują się trwałością działania. Pojawia się pytanie: w jaki sposób określić podstawowe czynniki, które warunkują zawiązanie partnerstwa na danym obszarze dla określonego celu? Czynniki lokalne określające zdolność do zawierania relacji partnerskich W rozważanym ujęciu procesowym rozwój turystyki jest kształtowany przez uwarunkowania i czynniki tworzenia oraz kształtowania powiązań w relacjach sieciowych partnerów. Poszukuje się ich najczęściej w tzw. otoczeniu sieci określanym jako „wyposażenie” interesariuszy (embeddeness). Do elementów wyposażenia należą: - „wyposażenie” społeczne (przedsiębiorczość ludności, zdolności innowacyjne, solidarność społeczna, zaufanie, interaktywność komunikacyjna), - „wyposażenie” instytucjonalne (instytucje finansowe, władze lokalne, prawo gospodarcze) (Lisowski 2003), - „wyposażenie” fizyczne, określone przez cechy przestrzeni geograficznej (przestrzeni turystycznej) (tab. 3). „Wyposażenie” partnerów jest warunkiem instytucjonalnego przygotowania do tworzenia partnerstwa w turystyce. Każdy z trzech elementów wyposażenia ma różne znaczenie. Do tej pory w literaturze dotyczącej współpracy określano przede wszystkim wagę niektórych elementów wyposażenia społecznego. Szromnik (2004) zwracał uwagę na znaczenie odpowiedniego poziomu gospodarczego i dojrzałości rynku turystycznego, na którym funkcjonują partnerzy, a także na obecność takich elementów jak zaufanie. Podobnie według Granovettera (1985, 1993) instytucje ekonomiczne są tworzone poprzez mobilizację zasobów dzięki sieciom społecznym, które są tworzone w wyniku historycznego rozwoju społeczeństwa, polityki i technologii. Wyznacza on kluczowe role takim czynnikom jak: zaufanie (trust), wzajemność (reciprocity), tradycja współpracy (cooperation) i zwyczaj (convention). 295 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Tab. 3. Czynniki współpracy partnerskiej w turystyce według pojęcia wyposażenia partnera Elementy wyposażenia Elementy wyposażenia partnerów w turystyce badane metodą delficką Wyposażenie fizyczne Charakterystyka przyrodniczo- poziom atrakcyjności obszarów recepcji turystycznej, cechy demograficzne kulturowa Karpat Turystyczne użytkowanie odległość geograficzna pomiędzy interesariuszami, poziom rozwoju funkcji analizowanych obszarów turystycznej w regionie, poziom rozwoju gospodarczego Wyposażenie instytucjonalne Instytucje finansowe fundusze zewnętrzne Władze (w tym lokalne) zmiany w polityce, samorządy, wdrażanie idei partnerstwa w planowaniu rozwoju turystyki Prawo gospodarcze uwarunkowania prawne, regulacje prawne na poziomie lokalnym, zakres i formy ochrony przyrody Instytucje związane z ochroną zróżnicowanie instytucji biorących udział w rozwoju turystyki (pochodzących przyrody i gospodarką z różnych sektorów gospodarki), zróżnicowanie partnerów i interesariuszy przestrzenną Wyposażenie społeczne Przedsiębiorczość ludności tradycje w nawiązywaniu współpracy, poziom przedsiębiorczości, siła przywódcy i inicjatora, faza w życiu przedsiębiorstwa, motywy zawiązywania relacji partnerskich Zdolności innowacyjne innowacyjne metody wymiany informacji, motywy zawiązywania relacji partnerskich Solidarność społeczna motywy zawiązywania relacji partnerskich (wpływanie na kierunki rozwoju turystyki, ochrona lokalnych zasobów kulturowych ł przyrodniczych, zadbanie o jakość życia) Zaufanie zaufanie pomiędzy partnerami Interaktywność komunikacyjna innowacyjne metody wymiany informacji, relacje formalne i nieformalne Źródło: opracowanie własne na podstawie: Lisowski (2003). Zawiązywanie się partnerstw z jednej strony jest przejawem procesu społecznego prowadzącego do większego rozwoju turystycznego na obszarach, które nie dysponują „siłą” przyciągania inwestycji turystycznych z zewnątrz lub są w początkowej fazie rozwoju turystyki w myśl rozwoju endogennego, a z drugiej szczególnie dobrze rozwijają się tam, gdzie istnieją już pewne instytucje, a społeczeństwo jest zorganizowane na określonym poziomie. Potencjalne czynniki lokalne powstania partnerstwa w krajach karpackich zostały wyodrębnione z następujących grup: - czynniki gospodarcze, - czynniki społeczno-kulturowe, 296 Czynniki rozwoju współpracy partnerskiej w turystyce w Karpatach - czynniki demograficzne, - czynniki prawne, - czynniki przestrzenne (Czernek 2012). Możliwości utworzenia partnerstwa zostały zanalizowane w pierwszej kolejności na podstawie odpowiedzi respondentów dotyczących czynników lokalnych w Karpatach Polskich (tab. 4). Respondenci podzieleni zostali na pięć grup, które reprezentują poglądy charakterystyczne dla interesariuszy w partnerstwie w rozwoju turystyki. Prawie wszystkie grupy interesariuszy nadały średnio największe znaczenie czynnikowi o nazwie „siła przywódcy” (średnio ponad 4 punkty w skali 1-5, gdzie 1 oznaczało najmniejsze, a 5 - największe znaczenie). Wyjątkiem była grupa „instytucje naukowe”, której respondenci przypisali średnio większe znaczenie poziomowi rozwoju funkcji turystycznej w regionie oraz atrakcyjności obszaru recepcji turystycznej, chociaż „siła przywódcy” też okazała się dla nich ważna (3,8 punktu). Warunki powodzenia partnerstwa turystycznego w regionie zostały również określone przez Zmyślonego (2008), który jako jeden z sześciu warunków powodzenia partnerstwa podał konieczność istnienia przywództwa. Drugim ważnym czynnikiem dla czterech grup („władze”, „usługodawcy”, „instytucje naukowe” i „administracja ochrony przyrody”) okazał się poziom atrakcyjności obszaru recepcji turystycznej (ponad 4 punkty). „Usługodawcy” nadali duże znaczenie również poziomowi rozwoju funkcji turystycznej i przedsiębiorczości w skali lokalnej. Ten ostatni czynnik był również istotny dla grupy „władze”. Należy zwrócić uwagę na to, w jak różny sposób grupy interesariuszy postrzegają ważność tych czynników. Na terenie innych krajów karpackich respondenci również nadali duże znaczenie sile przywódcy jako czynnikowi lokalnemu wpływającemu na utworzenie partnerstwa. Ponadto, w porównaniu z polskimi Karpatami, dosyć istotne okazały się regulacje prawne na poziomie lokalnym na terenie Karpat rumuńskich, słowackich i ukraińskich. Szczególnie poziom rozwoju funkcji turystycznej w regionie, ale także poziom atrakcyjności obszaru recepcji turystycznej, podobnie jak u respondentów z Polski, okazały się bardzo ważne w odpowiedziach dotyczących Karpat ukraińskich. Na podstawie tej części badań można stwierdzić, że: - do czynników wyposażenia fizycznego partnerów na obszarach objętych ochroną przyrody w Karpatach zalicza się m.in.: atrakcyjność przyrodniczą i kulturową obszarów recepcyjnych, w tym przyrodniczych obszarów chronionych oraz poziom rozwoju ich funkcji turystycznej; - w ramach wyposażenia instytucjonalnego siła oddziaływania lokalnych uwarunkowań prawnych na tworzenie partnerstwa w turystyce w Karpatach była oceniona na poziomie średnim w porównaniu z innymi czynnikami; - jeśli chodzi o wyposażenie społeczne partnerów, to o inicjowaniu i tworzeniu partnerstw w polskich, rumuńskich, słowackich i ukraińskich Karpatach w największym stopniu decyduje siła przywódcy oraz zaufanie do partnerów. Oprócz zdolności do zawiązywania współpracy, wynikających z powyższych czynników, wyodrębniono w dotychczasowych badaniach czynniki dotyczące funkcjonowania partnerstwa (zasad współpracy), których spełnienie pozwoli na rozwój partnerstwa. Czynniki sukcesu w tworzeniu i działaniu partnerstwa w turystyce były przedmiotem 297 298 Tab. 4. Siła oddziaływania (*) wybranych czynników lokalnych na utworzenie partnerstwa (**) Czynniki lokalne Grupa a: b: c: d: e: f: g: h: interesariuszy poziom przedsiębiorczości poziom regulacje zakres siła przywódcy zróżnicowanie odległość poziom (a)" (itp. liczba małych rozwoju funkcji prawne na ¡formy (organizacja, partnerów, geograficzna atrakcyjności i średnich przedsiębiorstw turystycznej poziomie ochrony przedsiębiorstwo itp.) interesariuszy pomiędzy obszaru recepcji na 1000 mieszkańców) w regionie lokalnym przyrody interesariuszami turystycznej Władze 3,50 3,00 3,33 3,00 4,50 2,33 2,50 4,00 Usługodawcy 4,00 4,17 2,83 3,00 4,50 3,17 3,00 4,17 Organizacje 3,00 3,13 3,00 3,00 4,75 3,38 2,75 3,38 pozarządowe Instytucje naukowe 3,20 4,20 3,10 2,80 3,80 2,60 2,80 4,20 Administracja 3,00 3,71 3,00 3,57 4,38 2,71 3,00 4,00 ochrony przyrody a: b: c: d: e: f: g: h: Kraj poziom przedsiębiorczości poziom regulacje zakres siła przywódcy zróżnicowanie odległość poziom (b)" (np. liczba małych rozwoju funkcji prawne na i formy (organizacja, partnerów, geograficzna atrakcyjności i średnich przedsiębiorstw turystycznej poziomie ochrony przedsiębiorstwo itp.) interesariuszy pomiędzy obszaru recepcji na 1000 mieszkańców) w regionie lokalnym przyrody interesariuszami turystycznej Rumunia 3,38 3,64 3,43 3,57 3,86 3,64 3,21 4,07 Słowacja 3,67 3,89 3,89 3,67 4,11 3,22 2,89 4,11 Ukraina 3,80 4,56 3,89 3,44 4,11 3,44 3,22 4,56 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa (*) siła oddziaływania została określona w skali 1-5 (1 - najmniejsze znaczenie, 5 - największe znaczenie): Uwaga: liczby podane w tabeli oznaczają średnią siłę oddziaływania według ocen respondentów (•*) według przyjętej definicji partnerstwa (•") a) w Karpatach Polskich w opinii grup interesariuszy, b) w Karpatach na terenie innych krajów karpackich w opinii respondentów Źródło: badania własne. Czynniki rozwoju współpracy partnerskiej w turystyce w Karpatach badań Jamala i Getza (1995) (za: Bramwell, Lane 2000), którzy wyodrębnili 6 różnych czynników. Spośród tych czynników respondenci wybrali kluczowe czynniki sukcesu w tworzeniu partnerstwa dla rozwoju turystyki w Karpatach (ryc. 2). Główny czynnik sukcesu w tworzeniu partnerstwa dla rozwoju turystyki w Karpatach, określony przez grupę „usługodawcy”, dotyczył przede wszystkim tego, że partnerzy znają kierunki i cele współpracy. Rozpoznanie własnych i wzajemnych korzyści wynikających ze współpracy okazało się ważne dla grupy „instytucji naukowych”. Natomiast „organizacje 1 - - - partnerzy rozumieją, że w wysokim stopniu zależą od siebie nawzajem w planowaniu i zarządzaniu projektem lub obszarem turystycznym ² -------- partnerzy rozpoznają własne i/lub wzajemne korzyści wynikające ze współpracy 3 -------- partnerzy są przekonani, że decyzje podjęte w wyniku współpracy będą wdrożone 4 ■ kluczowe grupy partnerów sąwłączone do współpracy 5 wyznaczony jest odpowiedni lider, który rozpocznie i ułatwi włączenie do współpracy społeczności lokalnej 6 -------- znane są kierunki i cele współpracy ——— inny Ryc. 2. Kluczowe czynniki sukcesu w tworzeniu partnerstwa dla rozwoju turystyki w Karpatach według grup panelowych Źródło: badania własne. 299 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa pozarządowe” za kluczową dla powodzenia relacji partnerskiej oceniają sytuację, w której partnerzy rozumieją, że w wysokim stopniu zależą od siebie nawzajem w planowaniu i zarządzaniu projektem lub obszarem turystycznym. Grupa „administracja ochrony przyrody” za najistotniejsze dla powodzenia partnerstwa uznała świadomość wysokiej zależności pomiędzy partnerami oraz rolę lidera. Wzajemna wiedza o tym, jakie warunki prowadzenia współpracy partnerskiej są ważne dla grup interesariuszy, czyli potencjalnych partnerów, z pewnością pomoże usprawnić rolę lidera i zwiększyć zaufanie (wyposażenie społeczne wszystkich partnerów). Wnioski Przeprowadzone badania czynników rozwoju współpracy partnerskiej w turystyce w Karpatach pozwoliły na wyciągnięcie poniższych wniosków. Zdolność partnerów do zawierania relacji partnerskich jest nowym i ważnym czynnikiem rozwoju turystyki. Łączenie koncepcji partnerstwa z koncepcją usieciowienia i pojęciem kapitału społecznego określa zjawisko współpracy partnerskiej jako czynnik oraz przejaw rozwoju turystyki, rozumianego w sensie procesowym. Za cechy określające partnerstwo uważa się: wspólne działania partnerów dla określonego celu, formułowanego najczęściej jako „rozwój obszaru recepcji”, „rozwój turystyki na danym obszarze” lub „rozwój turystyczny danego obszaru”; współpracę na ustalonych zasadach; autonomię partnerów; współpracę międzysektorową oraz wypracowanie nowych, wspólnych dla partnerów struktur, zasad, wartości i informacji. Na obszarach objętych ochroną przyrody w Karpatach uwarunkowania i czynniki opisywane przez „wyposażenie” fizyczne są ważne i dobrze identyfikowane dla krajów pochodzenia interesariuszy. Jednak „wyposażenie” instytucjonalne i społeczne jest często dla nich bardziej lub równie istotne. We współpracy partnerskiej, która jest bardziej zaawansowaną formą współpracy, rolę inicjatora tego rodzaju współpracy w turystyce w Karpatach Polskich najczęściej przypisuje się organizacjom pozarządowym, podobnie jak rolę lidera. Na obszarach chronionych, gdzie wyposażenie społeczne i instytucjonalne partnerów nie jest duże, często decydują oni o relacjach partnerskich zwiększających szanse rozwoju turystyki w Karpatach. Literature Borrini-Feyerabend G., Dudley N.. Jaeger T., Lassen B., Pathak Broome N., Phillips A. Sandwith T., 2013, Governance of protected areas, from understanding to action, Best Practice Protected Area Guidelines Series, 20, IUCN. Bramwell B., Lane B., 2000, Collaboration and partnership in tourism planning [w:] B. Bramwell. L. Bernard (red.), Tourism collaboration and partnerships. Politics, practice and sustainability, Channel View Publications, Clevedon-Buffalo-Toronto-Sydney, 1-19. 300 Czynniki rozwoju współpracy partnerskiej w turystyce w Karpatach Czernek K., 2012, Uwarunkowania współpracy na rzecz rozwoju turystyki w regionie, Wydawnictwo PROKSENIA, Kraków, 54-135. Granovetter M., 1985, Economic action and social structure: the problem of embeddedness, American Journal of Sociology, 91 (3), 481-510. Jamal T.B., Getz D., 1995, Collaboration theory and community tourism planning. Annals of Tourism Research, 22 (1), 186-204. Kurek W, 2004, Turystyka na obszarach górskich Europy, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Lisowski A., 2003, Koncepcje przestrzeni w geografii człowieka, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa. Liszewski S., 2011, Przestrzeń turystyczna parków narodowych w Polsce, [w:] B. Domański, W. Kurek (red.), Gospodarka i przestrzeń, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 187-202. Long, M„ Schiffman L„ 2000, Consumption values and relationships: segmenting the market for frequency programs, Journal of Consumer Marketing, 17, 214-232. Mika M., 2014, Założenia i determinanty podtrzymywalności lokalnego rozwoju turystyki. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 19-44. Okoli C„ Pawlowski S.D., 2004, The Delphi method as a research tool: an example, design considerations and applications, Information 8r Management, 42, 15-29. Pawlusiński R„ 2005, Samorzqd lokalny a rozwój turystyki. Przykład Gmin Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, 15-37. Ptaszycka-Jackowska D., 2008, Francuskie parki regionalne jako punkt odniesienia dla polskich parków krajobrazowych, [w:]. K. Zieniewicz (red.), Bariery w zarządzaniu parkami krajobrazowymi w Polsce, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,142-150. Wood D., Gray В., 1991, Toward a comprehensive theory of collaboration, Journal of Applied Behavioral Sciences, 27(2), 139-162. Zawilińska В., 2010, Możliwości rozwoju turystyki w parkach krajobrazowych Karpat Polskich w świetle idei zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Kraków. Żegleń P., 2005, Partnerstwo publiczno-prywatne jako element zarządzania obszarami recepcji turystycznej, Ekonomiczne Problemy Turystyki, 5, Zeszyty Naukowe, 402, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin. Zmyślony P., 2008, Partnerstwo i przywództwo w regionie turystycznym, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań. Factors of partnership development of tourism in the Carpathians Abstract: The ability of partners to form partnerships is a new and important factor of tourism development. The study of the process of partnership development in the Carpathians implies that it is important to answer the question: what factors determine relationships between major groups of stakeholders in development of tourism? It can be argued that the same factors also affect the roles taken by the partners on eg. of an initiator or a leader. 301 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Based on the broader study on partnerships in tourism development in the areas of nature conservation in the Carpathians, the article shows the aspects of development of such cooperation through: 1) defining partnership in tourism based on the scientific discussion and implementation of the cooperation projects; 2) indication of the scope of the partnership in the Carpathians by type of institution in partnerships and their role and 3) identification of local factors affecting the institution’s ability to form partnerships in tourism. The research was based on the Delphi method. According to the study, there are features which define partnership in the Carpathians such as: joint action of the partners for a specific purpose, cooperation based on agreed terms; autonomy of the partners; cross-sectoral cooperation and development of new and common structures, principles, values and information. In the partnership, which is the most advanced form of cooperation, the role of initiator and leader in the Polish Carpathians is usually attributed to non-governmental organizations. In the protected areas of the Carpathians conditions and factors described as “physical embeddedness” are important and well identified. Nevertheless “institutional embeddedness” and “social embeddedness” are often equally or even more important. Therefore in the protected areas, where institutional embeddedness is not strong, it is “social embeddedness” which allows better development of partnership in tourism in the Carpathians. Keywords: cooperation, partnership, protected areas, tourism. 302 Piotr Trzepacz Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Miasta Afryki jako węzły pasażerskiej komunikacji międzynarodowej w warunkach transformacji światowego systemu osadniczego Zarys treści: Kontynent afrykański stanowi miejsce szczególnej dynamiki procesów urbanizacji, nazywanych hiperurbanizacją. Jednocześnie miasta Afryki wciąż borykają się z dużym problemem izolacji w stosunku do innych ośrodków miejskich, zwłaszcza pełniących najważniejszą rolę w globalnej sieci osadniczej. Deficyt infrastruktury transportowej wciąż stanowi jedną z najpoważniejszych barier rozwoju społeczno-gospodarczego i ogranicza możliwość awansu tych miast w hierarchii światowej. Artykuł stanowi próbę identyfikacji różnych kategorii miast Afryki pod względem ich znaczenia w sieci pasażerskich, transportowych powiązań międzynarodowych. Podstawą rozważań jest analiza możliwości odbycia podróży międzynarodowej z miast Afryki transportem drogowym, kolejowym i lotniczym w skali regionalnej, ponadregionalnej, kontynentalnej i globalnej. Rozważania kończy próba przedstawienia syntetycznej kategoryzacji węzłów komunikacji międzynarodowej na kontynencie afrykańskim z próbą określenia uwarunkowań ich rozwoju. Słowa kluczowe: transport międzynarodowy, globalna hierarchia miast, Afryka. Wprowadzenie Poszukiwanie tych ośrodków miejskich, które charakteryzują się szczególną pozycją w sieci powiązań transportowych zdecydowanie wykracza poza kontekst czysto komunikacyjny. Odpowiednia ranga miasta jako węzła komunikacji międzynarodowej stanowi Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa potencjał do wytworzenia ośrodka decyzyjnego. Można zaryzykować stwierdzenie, że nie ma takiego miasta, które odgrywałoby nadrzędną rolę w globalnej sieci osadniczej, a które nie byłoby jednocześnie miejscem krzyżowania się najważniejszych tras komunikacyjnych. Rozwinięcie funkcji węzła komunikacji międzynarodowej staje się celem miast, które w warunkach globalizacji, żeby osiągnąć szczególną pozycję, czynią wielki wysiłek inwestycyjny, aby sprostać wymogom stawianym takim ośrodkom w zakresie obsługi potrzeb transportowych. Dostępność infrastruktury transportu stanowi jeden z czynników lokalizacji działalności gospodarczej i odpowiada również za przyciąganie kapitału zagranicznego (Arauzo-Carod i in. 2010), a właściwe powiązanie z globalną siecią transportu lotniczego uważane jest za czynnik decydujący o konkurencyjności i rozwoju gospodarczym (Maertens i in. 2014). Relacje między rangą miasta a jego znaczeniem w sieci transportowej mają szczególny charakter od początków osadnictwa miejskiego aż po dzień dzisiejszy. Zmiany, które następowały w transporcie wpływały na to, jakie ośrodki miały szansę na uzyskanie określonej rangi w hierarchii osadniczej. W ciągu wieków zmieniały się dominujące gałęzie transportu, których elementy węzłowe stanowiły w danym okresie czynnik miastotwórczy szczególnej rangi. Jak w początkach osadnictwa najważniejszą rolę pełnił bród pozwalający na pokonanie rzeki czy przecinanie się dróg odzwierciedlających przebieg szlaków handlowych, a później porty morskie i kolejno dworce kolejowe, tak dziś największe znaczenie dla miejsca w hierarchii miast ma port lotniczy umożliwiający szybkie pokonywanie dużych odległości. Posiadanie wielkiego międzynarodowego lotniska z połączeniami międzykontynentalnymi jest m.in. jedną z podstawowych cech uwzględnianych przy wyróżnianiu tzw. miast światowych (Eberhardt 2010). Tym bardziej uzasadnione wydaje się spojrzenie na miasta właśnie przez pryzmat tego, jaką rangę obsługi potrzeb transportowych były w stanie wykształcić. Kontynent afrykański jest przestrzenią szczególnej skali procesów rozwoju miast. Ich siła, dynamika i zasięg przestrzenny sprawiły, że zyskały one miano hiperurbanizacji. Za istotę problemu takiej urbanizacji należy uznać fakt, że rozwój miast w tym wypadku oznacza głównie jego aspekt demograficzny, a nie postępu gospodarczego czy społecznego (Dzieciuchowicz 2011). Jednak potencjał demograficzny ośrodka według współczesnych miar rangi miast może nie jest zupełnie nieistotny, ale z pewnością ustępuje miejsca innym wyznacznikom miejsca w hierarchii globalnej, takim jak np. lokalizacje siedzib transnarodowych korporacji (Sassen 2005), dla których z kolei dostępność transportowa jest jednym z kluczowych czynników lokalizacji. Dlatego też, przyjęcie do badania miast Afryki jako węzłów komunikacji międzynarodowej nabiera szczególnego znaczenia również w kontekście ogólnego deficytu infrastruktury, który w przypadku tego kontynentu jest wyjątkowo dotkliwy i stanowi poważną barierę rozwojową (Africas infrastructure... 2010). Założenie o szczególnej sile relacji między rangą węzła komunikacyjnego a miejscem miasta w hierarchii światowej stanowiło punkt wyjścia dla przyjęcia głównego celu artykułu, jakim jest identyfikacja i hierarchiczna kategoryzacja miast Afryki w oparciu o geograficzne cechy węzłów pasażerskiej komunikacji międzynarodowej. 304 Miasta Afryki jako węzły pasażerskiej komunikacji międzynarodowej... Metoda identyfikacji węzłów komunikacji międzynarodowej w Afryce W celu ustalenia rangi miast Afryki jako węzłów w komunikacji międzynarodowej autor wziął pod uwagę trzy rozwiązania transportowe: a) elementy sieci dróg w Afryce, które tworzą Transafrykańską Sieć Autostrad (Review of... 2003), b) elementy sieci kolejowej, które wychodzą poza granice poszczególnych państw Afryki, c) cechy siatki połączeń, oferowanej przez porty lotnicze Afryki. W przypadku jakichkolwiek badań nad Afryką podstawowy problem stanowi dostęp do danych. Już sam fakt, jak trudno uzyskać tak podstawową informację, jaką jest liczba pasażerów korzystających z transportu lotniczego w danym kraju, pokazuje skalę tych trudności. Kolejny problem to ograniczone możliwości oceny jakości istniejącej infrastruktury. Autor w badaniu nie uwzględnia portów morskich. Wynika to z jednej strony z braku możliwości oceny, które z portów mają możliwość funkcjonowania jako pasażerskie i są w takim celu wykorzystywane. Ponadto dla potrzeb analizy przyjęto badanie tylko tych osiągnięć miast Afryki w zakresie organizacji pasażerskiego transportu międzynarodowego, które teoretycznie są możliwe do zdobycia w każdym państwie afrykańskim. Punktem wyjścia w badaniach była identyfikacja cech transportowych stolic państw afrykańskich oraz miast większych niż te pełniące funkcję stołeczną. Dodatkowo w badaniu uwzględniono każde inne miasto posiadające port lotniczy z rozkładową komunikacją międzynarodową. Taki zbiór miast poddano oddzielnej analizie pod względem dostępności każdego z trzech uwzględnionych typów transportu, a także stworzono w oparciu o nie syntetyczną kategoryzację węzłów, uwzględniającą zarówno sam dostęp do infrastruktury dającej możliwość transportu osób w ruchu międzynarodowym, jak i jego przestrzenny zasięg - zawierający się w regionie, wykraczający poza jego granice, ale ograniczony do kontynentu oraz taki, który to ograniczenie pokonuje (tab. 1). Przygotowując projekt kategoryzacji węzłów, autor napotkał szereg problemów - również w odniesieniu do nazewnictwa wskazanych kategorii. Pierwszy dotyczył kategorii węzłów „regionalnych”. Używając tego określenia w stosunku do kontynentu afrykańskiego, autor odwołuje się w opracowaniu do podziału stosowanego przez agendy ONZ, który jest szeroko stosowany. Pojawiają się jednak pewne trudności interpretacyjne wynikające z takiego ujęcia. Ich przykładem jest Sudan Południowy. W momencie, gdy w dniu 9 lip-ca 2011 r. powstało to najmłodsze afrykańskie państwo, połączenia komunikacyjne jego miast z niektórymi ośrodkami stały się nie dość, że międzynarodowymi, to jeszcze międzyregionalnymi, gdyż kraj ten został zaklasyfikowany jako należący do Afryki Wschodniej, podczas gdy pozostałą część Sudanu pozostawiono jako państwo należące do Afryki Północnej. Wprawdzie choćby ze względu na kwestie wyznaniowe odróżniające oba państwa taka klasyfikacja wydaje się słuszna, to jednak nie zmienia to faktu, że traktowanie danego ośrodka jako krajowy do godz. 24.00, a po niej już jako międzynarodowego i międzyregionalnego może wydawać się sztuczne. Z drugiej strony, mając na uwadze fakt, że wiele granic państw afrykańskich ma charakter geometryczny i nie przystają one np. do 305 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Tab. 1. Koncepcja syntetycznej kategoryzacji węzłów pasażerskiej komunikacji międzynarodowej Typ węzła komunikacji Charakterystyka Podtyp międzynarodowej Pozwala na realizację potrzeb z zakresu komunikacji międzynarodowej, (A) Globalny obejmujących dostępność najważniejszych globalnych ośrodków decyzyjnych zlokalizowanych poza kontynentem afrykańskim Pozwala na realizację potrzeb (B1) Powiązania wyłącznie z zakresu komunikacji międzynarodowej, międzykontynentalne obejmujących dostępność różnego rzędu (B2) Więcej powiązań (B) Międzykontynentalny węzłów komunikacji międzynarodowej, międzykontynentalnych niż zlokalizowanych poza kontynentem kontynentalnych afrykańskim (B3) Więcej powiązań kontynentalnych niż międzykontynentalnych (C1) Silnie powiązany z innymi Pozwala na realizację potrzeb ośrodkami ponadregionalnymi z zakresu komunikacji międzynarodowej, i regionalnymi (liczba powiązań równa (C) Kontynentalny obejmujących dostępność różnego rzędu lub większa) węzłów komunikacji międzynarodowej, (C2) Słabo powiązany z innymi zlokalizowanych we wszystkich regionach ośrodkami ponadregionalnymi Afryki i regionalnymi (liczba powiązań mniejsza) Pozwala na realizację potrzeb (D1) Powiązany wyłącznie z innymi z zakresu komunikacji międzynarodowej, ośrodkami poza regionem (D) Ponadregionalny obejmujących dostępność innych (D2) Silnie powiązany z innymi węzłów komunikacji międzynarodowej, ośrodkami regionalnymi zlokalizowanych poza własnym regionem (D3) Słabo powiązany z innymi Afryki ośrodkami regionalnymi (E1) Regionalne powiązania międzynarodowe dzięki wszystkim trzem rodzajom transportu Pozwala na realizację potrzeb z zakresu (E2) Regionalne powiązania (E) Regionalny komunikacji międzynarodowej wyłącznie międzynarodowe realizowane w obrębie danego regionu Afryki wyłącznie przez transport lotniczy (E3) Regionalne powiązania międzynarodowe realizowane wyłącznie przez transport lądowy Źródło: opracowanie własne. dystrybucji przestrzennej ludności o określonych cechach etniczno-wyznaniowych, problem ten wydaje się być jeszcze bardziej skomplikowany. Ostatecznie jednak to przebieg granic państwowych określa charakter omawianych w artykule relacji i oddzielanie tych krajowych od zagranicznych. Przyjęcie za czynnik wyróżniający dany ośrodek zasięgu połączeń transportowych również nastręcza pewnych trudności interpretacyjnych. Wynika to z faktu, że miasto 306 Miasta Afryki jako węzły pasażerskiej komunikacji międzynarodowej ... posiadające rozwiniętą sieć powiązań transportowych z ośrodkami położonymi poza kontynentem nie musi jednocześnie być dobrze skomunikowane z ośrodkami kontynentalnymi czy nawet innymi regionalnymi. Innymi słowy - węzeł może być „silny” jako międzykontynentalny, ale „słaby” jako kontynentalny. Pojawia się zatem pytanie, czy fakt, że dany ośrodek posiada głównie, a nawet wyłącznie, powiązania pozaregionalne lub mię-dzykontynentalne, a nie jest powiązany z ośrodkami zagranicznymi tworzącymi najbliższy mu region, faktycznie może być poczytywany za sytuację korzystną? Druga wątpliwość dotyczy transportowego charakteru obsługi danego ośrodka czy węzła komunikacji międzynarodowej. Oczywiście, już sam fakt takiego powiązania „dowiązuje” miasto do sieci międzynarodowej bez względu na rodzaj transportu. Jednakże samo jego powiązanie drogą lotniczą, bez lądowego, stanowi wyraźny deficyt. Pewne wątpliwości może budzić również przyjęcie kryterium bezpośredniości połączenia jako czynnika decydującego o randze węzła. Można bowiem założyć, że dany ośrodek sam nie musi posiadać np. wielkiego portu, jeżeli jest z innym tego typu ośrodkiem dobrze skomunikowany. Niestety, w przypadku kontynentu afrykańskiego kwestia bezpośredniości połączeń nabiera szczególnego znaczenia - m.in. ze względu na wskazany w dalszej części pracy ich ogólny deficyt. Dostępność i przestrzenna konfiguracja infrastruktury transportowej Afryki w skali kontynentalnej Międzynarodowy transport drogowy w Afryce Podstawą rozważań o obsłudze międzynarodowych potrzeb komunikacyjnych afrykańskich miast w zakresie transportu drogowego jest Transafrykański System Autostrad, nazywany niekiedy również Korytarzami Transafrykańskimi. Określenie to stosuje się do, jak na razie, tylko częściowo zrealizowanych projektów stworzenia sieci autostrad, które mają pozwolić na osiągnięcie drogą lądową prawie każdej afrykańskiej stolicy. Co ważne, plany te nie ograniczały się do wzmocnienia już istniejących powiązań między ośrodkami nadmorskimi wzdłuż wybrzeży. Przestrzenną konfigurację tych dróg można odczytywać jako próbę połączenia ze sobą regionów Afryki zarówno w ujęciu południkowym, jak i równoleżnikowym (ryc. 1). Przy realizacji wszystkich założeń tego projektu kilka afrykańskich miast znalazłoby się w szczególnie dogodnej pozycji, jako węzły, przez które przechodziłoby kilka transafrykańskich autostrad. Już dziś korzystają z tego takie ośrodki jak: Dakar, Algier czy Lagos. Wciąż jednak są to przede wszystkim ośrodki znajdujące się i tak w korzystnej sytuacji, choćby dzięki obsłudze ich potrzeb przez transport morski. Przy pełnej realizacji założeń tego programu szanse na funkcję węzła lądowego miałyby również ośrodki położone poza strefą wybrzeży. W szczególnie komfortowej sytuacji znalazłaby się Ndżamena, która w końcu mogłaby skorzystać ze swego centralnego położenia w Afryce, gdyby zostało ono wzmocnione skrzyżowaniem dróg międzynarodowych łączących Dakar z Dżibuti oraz libijską Misratę z Kapsztadem. 307 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Podobnej rangi krzyżujące się układy drogowe będą stanowiły o dalszym rozwoju Lu-saki czy Nairobi. Niestety, koncepcja budowy Transafrykańskiej Sieci Autostrad jest jeszcze daleka od realizacji. Taka skala programu dodatkowo w kontekście barier natury przyrodniczej, jak i wynikających z destabilizacji politycznej części obszarów, przez które mają przechodzić autostrady, sprawia, że trudno wskazać realny czas jego wykonania. Wciąż w kluczowych miejscach, przez które mają przebiegać autostrady, dla celów transportowych wykorzystywane są drogi nieutwardzone, co w czasie pory deszczowej praktycznie uniemożliwia komunikację. Międzynarodowy transport kolejowy w Afryce Syntetyczny obraz dostępności i organizacji przestrzennej infrastruktury transportu w Afryce pojawia się m.in. w rozważaniach Kurka (2012). Zauważa on, że w przypadku wszystkich gałęzi transportu można mówić o niskim poziomie rozwoju. Sygnalizuje również genezę układu przestrzennego infrastruktury kolejowej - łączącej porty morskie z miejscami wydobycia surowców oraz regionami o szczególnym znaczeniu dla produkcji rolnej. Przestrzenna organizacja infrastruktury transportu kolejowego w Afryce stanowi szczególny rodzaj dokumentacji procesu rozwoju osadnictwa miejskiego na tym kontynencie i jego uwarunkowań (ryc. 2). Wśród ośrodków cieszących się położeniem przy jednej z linii kolejowych dominują te, które dla wygody kolonizatorów musiały zostać połączone z ośrodkami nadmorskimi. Takie rozwiązanie dawało możliwość sprawnego transportu dóbr, które kolonizatorzy próbowali wywieźć z Afryki możliwie szybko i możliwie tanio. Stąd też układ przestrzenny istniejącej sieci kolejowej w Afryce, zwłaszcza w przypadku państw położonych nad Zatoką Gwinejską, można uznać za prosty i powtarzalny: linia prosta łącząca ośrodek nadmorski z ośrodkiem bardziej kontynentalnym, zlokalizowanym na obszarze silniej eksploracji miejscowych zasobów. W większości tych linii kolejowych, które w przypadku państw Afryki przekraczają granice państw, są one jedynie dziedzictwem postkolonialnym i przed Rokiem Czarnej Afryki obsługiwały potrzeby transportowe kolonizatorów w ramach ich posiadłości. Międzynarodowy transport lotniczy w Afryce Keeling (1995) przypisuje szczególną rolę w budowie światowego systemu miast właśnie transportowi lotniczemu. Wiąże to z trzema jego aspektami. Pierwszy to postrzeganie infrastruktury umożliwiającej połączenie lotnicze jako manifestacji aspiracji danego ośrodka do pełnienia nadrzędnej roli w takim układzie. Drugi związany jest z potrzebami bezpośrednich kontaktów biznesowych, które ułatwia właśnie transport lotniczy. Trzeci aspekt to przekonanie o tym, że transport lotniczy jest preferowany przez uczestników przepływów transnarodowych. W przypadku Afryki właściwa organizacja transportu międzynarodowego, a zwłaszcza lotniczego, ma szczególne znaczenie z perspektywy rozwoju turystyki, która często postrzegana jest jako jedyna szansa na rozwój gospodarczy. 308 Rye. 1. Miasta Afryki a Transafrykański System Autostrad Źródło: opracowanie na podstawie Review of... 2003, zaktualizowane w oparciu o materiały GoogleEarth. Ryc. 2. Miasta Afryki i sieć kolejowa Źródło: opracowanie na podstawie Rail Infrastructure... 2015. Miasta Afryki jako węzły pasażerskiej komunikacji międzynarodowej ... Na przykład w Mozambiku, przyjmując strategię rozwoju turystyki jako narzędzia do walki z ubóstwem, za kluczowy czynnik sukcesu uznano właśnie porty lotnicze (Barros 2014). Tym bardziej trudno przecenić znaczenie międzynarodowej komunikacji lotniczej dla miast Afryki. Biorąc pod uwagę ogólny poziom pasażerskiego ruchu lotniczego, można stwierdzić, że Afryka stanowi światowe peryferia. O skali dysproporcji w poziomie rozwoju transportu lotniczego między kontynentem afrykańskim a najbogatszymi i zarazem największymi rynkami świadczy fakt, że przy liczbie ludności Afryki, bliskiej łącznej wielkości zaludnienia Europy i Ameryki Północnej, na Afrykę przypada zaledwie 3,9% miejsc w samolotach w skali globalnej, przy 54,6% Europy i Ameryki Północnej (Pirie 2016). Te wielkie dysproporcje nie ograniczają się jedynie do kwestii transportowych. Podobna przepaść dzieli pozycję miast afrykańskich od tych związanych z obszarem euroatlantyckim w globalnej sieci miast. Jak wcześniej wspomniano, transport lotniczy uważa się za symbol rozwoju i nowoczesności. Niestety, w przypadku Afryki komunikacja lotnicza jest najczęściej jedyną możliwą formą przemieszczania się, szczególnie w relacjach międzynarodowych. Wynika to z faktu, że infrastruktura transportu lądowego wciąż daleka jest od zaspokojenia potrzeb mieszkańców tego kontynentu (Akpoghomeh 1999). W takiej sytuacji to właśnie transport lotniczy ma decydujący wpływ na osiągnięcia obszarów zurbanizowanych Afryki w zakresie handlu (Button i in. 2015). Ma to szczególne znaczenie w przypadku państw pozbawionych dostępu do morza, gdzie koszty transportu są jeszcze wyższe (Naude 2009). Za słabe osiągnięcia afrykańskiego transportu lotniczego odpowiada duża grupa czynników. Heinz i in. (2013) wymienia m.in.: wysokie koszty, niski poziom bezpieczeństwa, nadmierną ingerencję państwa, korupcję, niską produktywność i nadwyżkę personelu, przestarzały tabor, niski poziom wskaźników obłożenia, dominację silnych sieci agentów podróży, słaby rozwój Internetu, niedobory kompetencji itp. Tym samym, choć z jednej strony istnieją poważne przesłanki uzasadniające wyjątkowe uwarunkowania rozwoju transportu lotniczego w Afryce, to jednak równocześnie można mówić o wyjątkowych trudnościach. Sytuacja polityczna zawsze stanowi istotny czynnik decydujący o możliwościach rozwoju transportu lotniczego. W przypadku państw Afryki często przesądza ona nie tylko o bezpieczeństwie ruchu lotniczego czyjego wielkości, ale także o jego cechach geograficznych - w tym obecności niektórych kierunków w siatce połączeń. W sytuacji konfliktów zbrojnych likwidacja połączeń lotniczych w danym kierunku stanowi często gwałtowną reakcję na destabilizację polityczną. Taki proces można było obserwować w powiązaniu choćby z wydarzeniami Arabskiej Wiosny. W Tunezji wydarzenia z 2011 r. doprowadziły do ogólnego spadku liczby pasażerów o 30%, a w przypadku czarterów aż o 50% (Schlumberger, Weisskopf 2012). Afryka była również obszarem, w obrębie którego decyzje dotyczące funkcjonowania transportu lotniczego stanowiły narzędzie walki politycznej w stosunkach międzynarodowych. Właśnie taki wymiar, w ramach sprzeciwu wobec apartheidu, posiadało wprowadzenie w latach 80. XX w. przez część państw zakazu lądowania samolotów narodowego przewoźnika RPA, czyli South African Airways (Pirie 1990). 309 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Geograficzne cechy profilu siatki połączeń, dostępnej z danego portu lotniczego, odzwierciedlają nie tylko aktualne stosunki polityczne, ale również mogą stanowić ślad minionych doświadczeń dziejowych. Taki wymiar posiadają cechy pasażerskiej komunikacji międzynarodowej Afryki z Europą, które przypominają epokę kolonializmu. Poddając analizie najważniejsze kierunki, czyli takie, które generują największą liczbę pasażerów, można z łatwością odczytać przebieg granic reliktowych określających zasięg wpływów dawnych metropolii kolonialnych (ryc. 3). Jest to szczególnie wyraźnie widoczne w przypadku Francji, która pozostaje najważniejszym europejskim kierunkiem właśnie dla tych państw, które funkcjonowały do końca lat 50. XX w. jako jej kolonie. Trwałość takich relacji i ich obraz w siatce połączeń może wiązać się z różnymi czynnikami, takimi jak np. powiązania o charakterze migracyjnym. Pirie (2006) określa tę cechę geografii powiązań transportowych Afryki z byłymi metropoliami jako pewien paradoks - zwłaszcza w epoce postkolonialnej. Jednocześnie ogólny kierunek zmian nazywa rekonfiguracją w geografii połączeń w kierunku wyraźnej afrykanizacji polegającej na wzroście znaczenia połączeń kontynentalnych. Często to właśnie europejskie stolice dla afrykańskich stanowią huby łączące je ze światem zachodnim. Takim przykładem jest Lizbona dla Luandy (Jimenez 2012). Na geografii powiązań lotniczych odcisnęły się nie tylko relacje między stolicami dawnych metropolii kolonialnych i głównymi ośrodkami należących do nich terytoriów zamorskich. Połączenia między Angolą i Brazylią to przykład znaczenia połączeń między państwami stanowiącymi przed uzyskaniem niepodległości część tego samego mocarstwa kolonialnego. Dziś dla globalnych powiązań Afryki z obszarami o największym współcześnie znaczeniu gospodarczym coraz większą rolę odgrywają również porty lotnicze zlokalizowane nad Zatoką Perską. Łączą one najważniejsze węzły lotnicze kontynentu afrykańskiego zarówno z Azją, jak i Europą (Hooper i in. 2011). Omawiając czynniki decydujące o rozwoju pasażerskiego transportu lotniczego w Afryce, trudno nie wspomnieć również o postępach w liberalizacji tej gałęzi transportu. Dotyczy to zarówno relacji kontynentalnych, jak i powiązań zewnętrznych. Podstawą liberalizacji transportu lotniczego w Afryce miała być Decyzja z Jamusukro z 1999 r. Ostatecznie jednak nie została ratyfikowana przez wszystkie państwa, a w relacjach między nimi wciąż dominują umowy bilateralne. Jednocześnie, w przypadku tych państw, które zdecydowały się na podążanie w kierunku liberalizacji, odnotowano znaczący wzrost ruchu lotniczego, a poprzez większą konkurencję o ich rynki miało to również pozytywny wpływ na jakość usług (Njoya 2016). Niektóre państwa, takie jak Zambia czy Uganda, przyjęły zasady polityki otwartego nieba (Ssamula 2012). Przykład Maroko pokazuje, jakie znaczenie ma dopuszczenie do operowania przewoźników niskokosztowych. W 2010 r. 42% pasażerów skorzystało w tym przypadku właśnie z tanich linii lotniczych (Morrison, Mason 2016). Dzięki ich ekspansji szereg regionalnych portów lotniczych Maroka zyskało bezpośrednie połączenia z ważnymi węzłami lotniczymi Europy (tab. 2). Zasygnalizowane wyżej czynniki pokazują, jak złożony charakter mają geograficzne cechy siatki połączeń lotniczych i ich geneza. Ich uwzględnienie w analizie pozwala na identyfikację różnych kategorii węzłów lotniczych pod względem zasięgu komunikacji bezpośredniej (ryc. 4). Analiza rozmieszczenia węzłów lotniczych zróżnicowanych w zależności od obecności w ich siatce połączeń kontynentalnych (regionalne, międzyregio- 310 Miasta Afryki jako węzły pasażerskiej komunikacji międzynarodowej... Tab. 2. Połączenia lotnicze oferowane z portów lotniczych Maroko przez europejskich przewoźników niskokosztowych w 2017 roku (stan na dzień 31.03.2017 uzupełniony o plany uruchomienia nowych połączeń) Port Przewoźnik lotniczy / Maroko/ Ryanair easyjet inne Beriin-Schónefeld, Amsterdam (Transavia), Lille Agadir Bruksela-Charieroi, Londyn- Londyn-Gatwick, (Transavia France), Lyon (Transavia Stansted, Weeze Paryż-Charies de France), Paryi-Oriy (Transavia Gaulle, Tuluza France) Al Hoceima Amsterdam (Transavia) As-Sawira Londyn-Luton Paryi-Oriy (Transavia France) Barcelona, Brema, Bruksela- Charieroi, Dole, Eindhoven, Frankfurt-Hahn, Londyn-Stansted, Fez Madryt, Marsylia, Mediolan-Bergamo, Paryi-Oriy (Transavia France) Memmingen, Nantes, Nimes, Paryż- Beauvais, Rzym-Ciampino, Saint- Étienne, Sewilla, Tuluza, Weeze Agadir (Transavia), Amsterdam Barcelona, Châlons-Vatry, (Transavia), Bazylea/Miluza, Genewa Bruksela-Charieroi, Budapeszt, (easyjet Switzerland), Kolonia/ Dole, Eindhoven, Frankfurt-Hahn, Bordeaux, Bristol, Bonn (Eurowings), Kopenhaga Hamburg, Kolonia/Bonn, Kraków, Londyn-Gatwick, (Norwegian), Lille (Transavia Liverpool, Londyn-Luton, Londyn- Lyon, Manchester, France), Lyon (Transavia France), Marakesz Stansted, Madryt, Marsylia, Mediolan- Madryt (Norwegian), Monachium Mediolan-Bergamo, Nimes, Paryż- Malpensa, Nicea, (Transavia), Nantes (Transavia Beauvais, Perpignan, Poitiers, Piza, Paryż-Charies de France), Oslo-Gardermoen Rzym-Ciampino, Santander, Sewilla, Gaulle (Norwegian), Paryi-Oriy (Transavia Tours, Treviso, Walencia, Weeze France), Strasbourg (Transavia France), Sztokholm-Arianda (Norwegian) Barcelona, Bruksela-Charieroi, Nador Frankfurt-Hahn, Marsylia, Paryż- Barcelona (Vueling), Kolonia/Bonn Beauvais, Weeze (Eurowings) Bruksela-Charieroi, Marsylia, Paryi- Oujda Beauvais, Weeze Lyon, Paryi-Oriy (Transavia France) Bruksela-Charieroi, Eindhoven, Tanger Frankfurt-Hahn, Madryt, Marsylia, Barcelona (Vueling) Paryź-Beauvais Źródło: informacje publikowane przez przewoźników Ryanair, easyjet, easyjet Switzerland, Transavia i Transavia France. nalne, panafrykańskie) i międzykontynentalnych (bliskiego, średniego i dalekiego zasięgu) pokazuje, jak duże znaczenie ma w tym przypadku położenie względem kontynentu europejskiego, a także częściowo związany z tym faktem - poziom liberalizacji transportu lotniczego. Można wskazać występowanie na obszarze Afryki trzech głównych stref o podobnych cechach portów lotniczych (ryc. 4). 311 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Pierwszą strefę (STREFA I) tworzą porty obsługujące ośrodki zlokalizowane w pasie śródziemnomorskiego wybrzeża Afryki. W tym wypadku nawet niewielkie porty regionalne wykazują w siatce połączeń obecność połączeń międzykontynentalnych (najczęściej bliskiego i średniego zasięgu). Bliskość Europy ma w tym przypadku podwójne znaczenie. Po pierwsze, relatywnie bliską odległość dzielącą porty państw Maghrebu od takich państw jak Francja, Hiszpania, Niemcy czy państw Beneluksu można uznać za „wygodną” dla przewoźników wykorzystujących zarówno tradycyjne, jak i bardziej współczesne kierunki migracji zagranicznych z Afryki do Europy, a także będące ich konsekwencją kontakty potomków imigrantów z krajem pochodzenia ich przodków. Drugi powód, wynikający częściowo z pierwszego, to zainteresowanie rynkami państw Afryki Północnej ze strony europejskich przewoźników niskokosztowych, którzy dodatkowo wykorzystują popularność tutejszych destynacji turystycznych. Drugą strefę (STREFA II) stanowi zachodnia i centralna część Afryki Subsaharyjskiej. W tym wypadku przede wszystkim zwraca uwagę fakt, że większość krajowych systemów portów lotniczych państw tej części kontynentu charakteryzuje się pełną dominacją portu centralnego (obsługującego ośrodek stołeczny). Co więcej, część z nich tworzy kategorię ośrodków panafrykańskich. Tak określono te węzły, które dają możliwość bezpośredniego dotarcia drogą lotniczą do wszystkich regionów Afryki. Międzynarodowe porty regionalne są tutaj rzadkością, a dotyczą najczęściej sytuacji, gdy stolica nie jest największym miastem - tak, jak ma to miejsce np. w Kamerunie, w którym portami międzykontynen-talnymi są relatywnie blisko położone Jaunde (stolica) i Douala (największe miasto). Trzecia strefa (STREFA III) rozciąga się od Sudanu po RPA, obejmując również kraje Rogu Afryki oraz Madagaskar. Jest to obszar, na którym systemy portów lotniczych, poza portem centralnym, najczęściej tworzy kilka międzynarodowych portów regionalnych, z czego większość oferuje połączenia międzykontynentalne. Strefę można podzielić na trzy jednostki niższego rzędu, w przypadku których można wskazać inne czynniki odpowiadające za wygenerowanie bardziej złożonych systemów portów lotniczych. W pierwszej podstrefie (ULA), północnej, zwłaszcza w odniesieniu do Sudanu Południowego i Somalii, funkcjonowanie takich układów wynika w dużej mierze z toczących się w tych państwach wojen oraz właściwie dezintegracji państwa (szczególnie w przypadku Somalii). W takich warunkach utrzymywanie bezpośredniej komunikacji lotniczej przez władze zbuntowanych terytoriów jest niezbędne ze względu na brak możliwości korzystania z portu stołecznego. Drugą podstrefę (IIIB), o złożonych krajowych systemach portów lotniczych, tworzą Kenia i Tanzania. Tutaj rozwój portów regionalnych z połączeniami międzynarodowymi w dużej mierze wynikał z wielkiego potencjału tych ośrodków, spowodowanego skalą ruchu turystycznego przy jednocześnie niezadowalającej komunikacji lądowej między nimi. Trzecia podstrefa (HIC) obejmuje Afrykę Południową. Państwa tego obszaru obsługiwane są najczęściej (nie licząc najmniejszych, takich jak Suazi) przez duży port między-kontynentalny obsługujący albo stolicę państwa (np. Lusaka czy Harare), albo nadrzędny ośrodek ekonomiczny (np. Johannesburg), a także przez złożony (jak na warunki afrykańskie) system portów niższego rzędu. W przypadku Botswany są to trzy tego typu porty, a Mozambiku aż sześć. 312 Państwa Afryki według najważniejszego europejskiego Przynależność kolonialna państw Afryki na przełomie kierunku w pasażerskim transporcie lotniczym wg liczby XIX i XX wieku (obraz zgeneralizowany do poziomu pasażerów w 2014 roku współczesnych granic) Ryc. 4. Geograficzne profile węzłów lotniczych Afryki Źródło: opracowanie własne na podstawie danych publikowanych przez porty lotnicze. Miasta Afryki jako węzły pasażerskiej komunikacji międzynarodowej ... Trzy stolice państw afrykańskich nie posiadają jakiejkolwiek bezpośredniej lotniczej komunikacji międzynarodowej - tanzańska Dodoma, Jamusukro (Wybrzeże Kości Słoniowej) oraz Pretoria w RPA. Sytuacja ta wynika ze specyfiki tych ośrodków stołecznych. W przypadku Dodomy można uznać to za symbol niekompletnego przenoszenia funkcji stołecznej do bardziej centralnej lokalizacji w kraju. Podobnie sytuacja wygląda w przypadku Wybrzeża Kości Słoniowej, gdzie nadrzędnym węzłem komunikacji międzynarodowej pozostaje Abidżan, który dawniej stanowił główny ośrodek administracyjny, a dziś jest przede wszystkim centrum gospodarczym kraju. Przypadek Pretorii ma natomiast zupełnie inny charakter - tutaj potrzeby komunikacyjne realizuje przylegający do niej Johannesburg. Warto zauważyć również inną płaszczyznę podziału Afryki pod względem geograficznych cech siatki połączeń oferowanych przez miejscowe węzły lotnicze. Wyraźnie zaznacza się podział kontynentu na część zachodnią, w przypadku której w połączeniach międzykontynentalnych dominują europejskie, i wschodnią z przewagą pozaeuropejskich (głównie państw muzułmańskich). Dostępność lotnicza miast czy regionów postrzegana jest najczęściej jednoznacznie jako cecha świadcząca o wysokim poziomie rozwoju. Przemawia za tym choćby postrzeganie pozycji miast przez pryzmat odpowiedniego rozmachu w zakresie projektów infrastrukturalnych, takich jak aerotropolis, które stało się wręcz podstawowym wyposażeniem ośrodków (zwłaszcza azjatyckich) dążących do ustanowienia nadrzędnej pozycji w globalnej sieci miast. W Afryce również pojawiają się takie koncepcje. Dla obsługi potrzeb tej jednej z najważniejszych afrykańskich metropolii planuje się stworzenie aerotropolis w Ekurhuleni. W projekcie tym zostały określone cele nie tylko wizerunkowe (symbol szybkiego rozwoju i dążenia do sukcesu), lecz także upatruje się w nim narzędzie rewitalizacji samego Ekurhuleni, które stanowi jeden z najważniejszych ośrodków przemysłowych Afryki (O’Toole 2011). Trzeba jednak pamiętać, że wielkie inwestycje tego rodzaju niekoniecznie spotykają się z entuzjastycznym przyjęciem ze strony mieszkańców - zwłaszcza w sytuacji, gdy ogólny deficyt wszelkiej infrastruktury jest tak dotkliwy, jak w przypadku Afryki. Budowa nowoczesnych portów lotniczych oraz organizacja specjalnych rozwiązań w zakresie ich powiązania z centrum układu osadniczego (przykład planów obsługi portu w Johannesburgu przez połączenie kolejowe wysokich prędkości - Walters 2013) postrzegane jest jako przykład rozwiązań elitarnych, które nie są dostępne dla ogółu społeczeństwa. Dlatego też stosunek społeczeństwa do takich planów w odniesieniu do pewnych rozwiązań w transporcie jest zbliżony do tego, który towarzyszył budowie infrastruktury sportowej na potrzeby Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej organizowanych w RPA (Veith 2010). Ten przykład również pokazuje, jak niejednoznaczny w ocenie może być fakt, że w warunkach afrykańskich to właśnie transport lotniczy bezwzględnie dominuje w zakresie obsługi zagranicznych powiązań. 313 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Węzły pasażerskiej komunikacji międzynarodowej w Afryce Derudder i in. (2003) wykazali ogólny wysoki poziom izolacji miast Afryki (zwłaszcza tropikalnej). Nie oznacza to jednak ograniczonych powiązań zewnętrznych (pozakon-tynentalnych) i kontynentalnych. Po kilkunastu latach od opublikowania wyników tych badań można powiedzieć, że problem izolacji ośrodków miejskich Afryki wciąż stanowi poważne ograniczenie, chociaż regionalnie jest silnie zróżnicowany. Przeprowadzone w ramach niniejszego opracowania analizy częściowo zdają się to potwierdzać. Dzięki nałożeniu na siebie różnych układów komunikacyjnych pozwalających na międzynarodowy transport pasażerski można bowiem zauważyć, że w przypadku wielu miast Afryki tylko transport lotniczy umożliwia podróż poza granice kraju. Oznacza to, że miasta te nie znajdują się ani w bezpośrednim zasięgu dróg międzynarodowych, ani tego rodzaju linii kolejowych (ryc. 5). Jak w przypadku państw Afryki Północnej, gdzie zwłaszcza w pasie wybrzeża sieć dróg jest relatywnie gęsta, można uznać to za mniejszą niedogodność, tak w przypadku Afryki Subsaharyjskiej jest to niestety okoliczność stanowiąca poważną barierę rozwojową. Przyjęta metoda identyfikacji węzłów komunikacji międzynarodowej pozwoliła na wyróżnienie trzech miast Afryki jako węzłów globalnych. Za takie uznano ośrodki, z których możliwe jest odbycie bezpośrednio podróży do innych węzłów o podobnym znaczeniu na całym świecie. W grupie tej znalazły się zatem: Kair, Addis Abeba oraz Johannesburg, które poza licznymi połączeniami z Europą, światem arabskim oraz Ameryką Północną mają w ofercie także połączenia z Dalekim Wschodem, m.in. z Chinami. Obecność kierunków chińskich nie jest zaskakująca nie tylko ze względu na awans miast zlokalizowanych w Państwie Środka w globalnym systemie osadniczym, ale także w związku z silną penetracją gospodarczą Afryki przez to państwo (Ayenagbo 2015). Johannesburg wydaje się być w tym zestawieniu najmniej zaskakujący, biorąc pod uwagę podobne wyniki dociekań autorów zagranicznych (Derudder i in. 2007). Kair, będąc zarówno jednym z największych miast Afryki i stolicą państwa o dużym znaczeniu ekonomicznym i politycznym, także nie powinien wzbudzać zdziwienia. Pewnym zaskoczeniem natomiast może wydawać się stolica Etiopii. Jest to w dużej mierze pochodna sukcesu narodowego przewoźnika, czyli Ethiopian Airlines, które obsługują siatkę połączeń zorganizowaną na zasadzie hub-and-spoke. Addis Abeba zyskuje w hierarchii miast przez funkcję huba, z którego niejako zmuszeni są skorzystać pasażerowie, którzy, chcąc dostać się np. z obszaru któregoś z azjatyckich państw arabskich do Afryki, odbędą tę podróż z przesiadką właśnie w stolicy Etiopii (ryc. 6). O znaczeniu tej funkcji świadczą statystyki podróżnych - dla 65% podróżujących liniami Ethiopian Airlines Addis Abeba nie jest ostatecznym celem podróży, a „jedynie” miejscem przesiadki (Abate 2016). 314 Ryc. 5. Węzły pasażerskiej komunikacji międzynarodowej w Afryce Źródło: opracowanie własne. Ryc. 6. Adis Abeba - węzeł komunikacji międzynarodowej Źródło: opracowanie własne. Miasta Afryki jako węzły pasażerskiej komunikacji międzynarodowej... Podsumowanie Zaproponowana kategoryzacja miast jako węzłów komunikacji międzynarodowej jest przede wszystkim ujęciem geograficznym zagadnienia, a z pewnością bardziej geograficznym niż transportowo-ekonomicznym. O jej kształcie decydowało proste założenie o tym, że powiązanie z większą liczbą miejsc, a także powiązanie z miejscami zlokalizowanymi w dalszej odległości należy odczytywać jako cechę wzmacniającą rangę ośrodka. Należy jednak zakładać, że w pewnych przypadkach powiązanie z bliższym ośrodkiem, ale równocześnie otwierającym dalsze możliwości kontynuowania podróży lotniczej z elastycznym wyborem terminu, może być znacznie ważniejsze, niż rzadko dostępne połączenia bezpośrednie z ośrodkiem bardziej oddalonym. W czasach gdy przewoźnicy lotniczy częściej decydują się na operowanie na zasadach hub-and-spoke niż fully connected jednoznaczna ocena wartości połączeń lotniczych z ośrodkami położonymi w różnej odległości jest coraz bardziej utrudniona. Tym samym właściwym rozwiązaniem w przyszłości przy budowie metody identyfikacji międzynarodowych węzłów komunikacyjnych byłoby uwzględnienie wagi poszczególnych kierunków, która uwzględni w ich ocenie to, co faktycznie daje dane połączenie w kontekście powiązania z siecią transportową. Stworzenie takiej metody jest w najbliższych planach autora. W rozważaniach nad kategoryzacją czy typologią węzłów komunikacji międzynarodowej warto również zwrócić uwagę na to, na ile możliwe byłoby przyjęcie tej propozycji jako uniwersalnej w stosunku do innych kontynentów, a tym samym, czy pozwalałaby ona na opracowanie globalnej hierarchii miast jako węzłów komunikacji międzynarodowej. Autor zakłada, że ujęcie czysto geograficzne takiej hierarchii, choć wiele mówi o cechach takich ośrodków, jest jednak niewystarczające. Literatura Abate M., 2016, Economic effects of air transport market liberalization in Africa, Transportation Research Part A, 92, 326-337. Africa's infrastructure. A time for reconstruction, 2011, The International Bank for Reconstruction and Development / The World Bank, Waszyngton. Akpoghomeh O.S., 1999, The development of air transportation in Nigeria, Journal of Transport Geography, 7,135-146. Arauzo-Carod J.M., Liviano-Solis D., Manjon-Antolin M., 2010, Empirical studies in industrial location: an assessment of their methods and results. Journal of Regional Science, 50 (3), 685-711. Ayenagbo K., 2015, Sino-Africa economic and Chinese foreign direct investment in Africa on bilateral trade relations, Journal of African Studies and Development, 7(7), 172-182. Barros C.P., 2014, Airports and tourism in Mozambique, Tourism Management, 41, 76-82. Button K., Brugnoli A., Martini G., Scotti D., 2015, Connecting African urban areas: airline networks and intra-Sub-Saharan trade, Journal of Transport Geography, 42, 84-89. 315 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Derudder B., Devriendt L, Witlox F., 2007, Flying where you don’t want to go: an empirical analysis of hubs in the global airline network, Tijdschrift voor Economische enSociale Geografie, 98 (3), 307-324. Derudder B., Taylor P.J., Witlox E, Catalano G., 2003, Hierarchical tendencies and regional patterns in the world city network: a global urban analysis of234 cities, Regional Studies, 37 (9), 875-886. Dzieciuchowicz J., 2011, Rozwój społeczny współczesnego świata - struktura i typologia przestrzenna. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica, 11,15-44. Eberhardt P., 2010, Procesy megaurbanizacyjne na świecie, Roczniki Nauk Społecznych, 2 (38), 17-38. Heinz S., O’Connell J.F., 2013, Air transport in Africa: toward sustainable business models for African airlines, Journal of Transport Geography, 31, 72-83. Hooper P„ Walker S„ Moore Ch., Al Zubaidi Z., 2011, The development of the Gulf region's air transport networks - the first century. Journal of Air Transport Management, 17, 325-332. Jimenez E„ Claro J., de Sousa J.P., 2012, Spatial and commercial evolution of aviation networks: a case study in mainland Portugal, Journal of Transport Geography, 24, 383-395. Keeling, D„ 1995, Transportation and the world city paradigm, [w:] P.L. Knox, P.J. Taylor (red.), World cities in a world-system, Cambridge University Press, Cambridge, 115-131. Kurek W, 2012, Afryka, [w:] W. Kurek (red.), Regiony turystyczne świata. Cz. 2, PWN, Warszawa, 111-117. Maertens S., Grimme W, Jung M., 2014, An economic-geographic assessment of the potential for a new air transport hub in post-Gaddafi Libya, Journal of Transport Geography, 38,1-12. Naude W, 2009, Geography, transport and Africa's proximity gap, Journal of Transport Geography, 17,1-9. Njoya E.T., 2016, Africa’s single aviation market: the progress so far, Journal of Transport Geography, 50, 4-11. O’Toole S., 2011, Welcome to the age of the aerotropolis, Mail & Guardian, https://mg.co.za/arti-de/2011-12-23-welcome-to-the-age-of-aerotropolis/, (dostęp: 07.04.2017) Pirie G„ 2006, ‘Africanisation of South Africa’s international air links, 1994-2003, Journal of Transport Geography, 14, 3-14. Pirie G., 1990, Aviation, apartheid and sanctions: air transport to and from South Africa, 1945-1989, Geojournal, 22 (3), 231-240. Pirie G., 2016, Geographies of air Transport in Africa: aviation’s ‘Last Frontier’, [w:] A. Goetz, L. Budd (red.), The geographies of air transport, Routledge, Nowy Jork, 247-266. Rail infrastructure in Africa, 2015, African Development Bank Group, Abidżan. Review of the implementation status of the trans African highways and the missing links, 2003, SWECO International AB, Sweden, Nordic Consulting Group AB, Sweden, Sztokholm. Sassen S., 2005, The global city: introducing a concept, Brown Journal of World Affairs, 11 (2), 27-43. Schlumberger Ch.E., Weisskopf N.. 2012, Is the Arab take-off imminent? Opportunities for the development of the North African air transport sector following the Arab Spring, Annals of Air and Space Law, 37, 245-276. Ssamula B., 2012, Comparing air transport network operations in sparse networks in Africa, Research in Transportation Business 8c Management, 4, 22-28. 316 Miasta Afryki jako węzły pasażerskiej komunikacji międzynarodowej ... Veith M., 2010, Thousands protest against World Cup spending, Mail & Guardian, https://mg.co.za/ article/2010-06-16-thousands-protest-against-world-cup-spending, (dostfp: 07.04.2017). Walters J., 2013, Overview of public transport policy developments in South Africa, Research in Transportation Economics, 39, 34-45. African cities as international transportation nodesin the conditions of global urban system transition Abstract: African continent is experiencing significant dynamic of urbanization processes, called hyperurbanization. At the same time the cities of Africa are struggling isolation issues in compare to other urban centres, especially those of major role in global urban system. Deficit of transport infrastructure is still the main barrier for socio-economic development and limitation for the rise of this cities in global hierarchy. The paper is an attempt for identifying different categories of African cities towards their importance in international passenger transportation connections. Its basis is the analysis of the possibilities to travel internationally from African cities by road, railway and air transportation on regional, supraregional, continental and global scale. Paper concludes with a synthetic categorization of international transportation nodes in Africa with an attempt for explaining their conditions. Keywords: international transportation, global urban hierarchy, Africa. 317 Ewelina Walawender, Zbigniew Ustrnul Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej - Państwowy Instytut Badawczy Wieloletnia zmienność występowania burz na obszarach górskich w Polsce jako czynnik ograniczający turystykę Zarys treści: Celem pracy jest ocena zmienności występowania burz w Karpatach oraz Sudetach w okresie 1951-2014 pod kątem oceny ewentualnego wpływu na turystykę górską w Polsce. Zasadniczą analizę wykonano na podstawie danych obserwacyjnych z wybranych stacji synoptycznych położonych w obszarach górskich lub ich sąsiedztwie. Dodatkowo analizowano zmienność wieloletnią indeksu chwiejności MUCAPE (Most Unstable CAPE), który w dobry sposób charakteryzuje warunki sprzyjające występowaniu burz, wykorzystując dane modelowane z regionalnego modelu klimatycznego RegCM. Wyniki wskazują na znaczną zmienność występowania okresów większej i mniejszej częstości dni z burzą, zarówno czasową, jak i regionalną. Brak jednak wyraźnych stałych trendów występowania tego groźnego dla turystyki pieszej zjawiska meteorologicznego. Słowa kluczowe: burze, warunki sprzyjające, MUCAPE, obszary górskie, turystyka górska. Wstęp Burze w obszarach górskich stanowią najpoważniejsze zagrożenie meteorologiczne dla turystyki w okresie letnim. Dotyczy to zwłaszcza turystyki pieszej obejmującej wyższe partie gór. Zjawisko to, obok opadów atmosferycznych oraz mgieł, może „istotnie zakłócać lub wręcz uniemożliwiać korzystanie z rekreacji i turystyki” (Błażejczyk, Kunert 2011). Największa częstość występowania burz przypada na okres największego nasilenia pieszego ruchu turystycznego w obszarach górskich, co dodatkowo wzmaga ryzyko wypadku. Burza jest zjawiskiem atmosferycznym o dynamicznym i złożonym przebiegu, której dodatkowo towarzyszą inne niebezpieczne zjawiska meteorologiczne. Wyładowania Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa elektryczne, silne porywy wiatru, ulewne deszcze czy grad są przyczynami znacznych strat w infrastrukturze turystycznej (zniszczenia na szlakach wywołane erozją wód deszczowych czy porywistym wiatrem), ale nierzadko niestety również w zdrowiu i życiu ludzkim (wypadki z powodu niskiej widzialności, a także śliskiej i rozmokłej nawierzchni, a w skrajnych przypadkach z powodu porażenia piorunem). Ostatnie lata w powszechnej opinii postrzegane są niejednokrotnie jako ekstremalne pod względem pogodowym, czego wynikiem miałby być m.in. wzrost częstości występowania niebezpiecznych zjawisk atmosferycznych. Konieczna wydaje się zatem analiza występowania burz na tle możliwie długiego okresu czasu z uwzględnieniem najbardziej aktualnych danych obserwacyjnych. Mimo prowadzonych dotychczas kompleksowych badań zmienności wieloletniej występowania burz w Polsce (Wiszniewski 1949; Bielec-Bąkowska 2002,2003,2013 oraz Koleń -dowicz 2004) brak poważniejszych opracowań dotyczących obszarów górskich oraz ostatniego okresu (po 2006 r.). Wydaje się również, że warto badać nie tylko zmiany w częstości występowania zjawisk ekstremalnych, ale również ich intensywność, stąd konieczne jest poszukiwanie dodatkowych źródeł danych poza tradycyjnymi obserwacjami. Celem niniejszego opracowania jest ocena zmienności częstości występowania burz w Karpatach oraz Sudetach w okresie 64 sezonów burzowych (1951-2014) na podstawie danych obserwacyjnych ze stacji meteorologicznych, a także próba przestrzennego ujęcia tendencji tych zmian. Dodatkowym celem jest analiza wieloletniej zmienności potencjalnej intensywności zjawiska, wyrażonej wielkością wskaźnika konwekcyjnego MUCAPE. Dane i obszar badań Obszar badań wyznaczono na podstawie regionalizacji Kondrackiego (Kondracki 2002). Wybrano trzy regiony w klasie podprowincji: Zewnętrzne Karpaty Zachodnie i Zewnętrzne Karpaty Wschodnie, Centralne Karpaty Zachodnie oraz Sudety z Przedgórzem Sudeckim. Wykorzystano dane dobowe (wystąpienie burzy) za lata 1951-2014 pochodzące z obserwacji prowadzonych na stacjach meteorologicznych I rzędu (tzw. synoptycznych) położonych na wyznaczonym obszarze: 3 stacje w obrębie regionu sudeckiego oraz 6 na obszarze karpackim. Dodatkowo uwzględniono dane ze stacji we Wrocławiu, Krakowie oraz Rzeszowie leżących na przedpolu badanych regionów (ryc. 1). Analizy przeprowadzono dla półrocza ciepłego (kwiecień-wrzesień), na które przypada główny okres występowania burz oraz koncentracja ruchu turystycznego (turystyka piesza). Z powodu braku ciągłej informacji przestrzennej o zaobserwowanych burzach w analizie posłużono się dodatkowo danymi uzyskanymi za pomocą regionalnego modelu klimatycznego RegCM (wersja 4.1.1; Elguindi i in. 2011). Dane modelowane (1966-2010) pozyskano poprzez downscalling reanaliz NCEP/NCAR (Kalnay i in.1996; Kistler i in. 2001), uzyskując jednorodne dane gridowe dla warstwy przypowierzchniowej oraz 23 poziomów sigma o dużej rozdzielczości zarówno czasowej (3 godziny), jak i przestrzennej (około 20 km) (ryc. 2). 320 Ryc. 1. Obszar badań oraz lokalizacja stacji meteorologicznych (synoptycznych) uwzględnionych w opracowaniu Źródło: opracowanie własne. Ryc. 2. Lokalizacja stacji meteorologicznych oraz aerologicznych na tle danych gridowych z modelu RegCM Źródło: opracowanie własne. 5-cio elementowy filtr Gaussa WROCŁAW wsp. kierunkowy trendu liniowego : 0.05 Ryc. 3. Wieloletnia zmienność występowania liczby dni z burzą w półroczu ciepłym (kwiecień-wrzesień) - region sudecki Źródło: opracowanie własne. Wieloletnia zmienność występowania burz na obszarach górskich w Polsce... Wieloletnia zmienność występowania dni z burzą w latach 1951-2014 W pierwszym etapie prac dokonano analizy zmienności wieloletniej występowania dni z burzą na podstawie danych obserwacyjnych ze stacji meteorologicznych (tzw. synoptycznych) pochodzących z okresu 64 lat (1951-2014). Podstawą wszystkich wyliczeń był dzień z burzą, czyli doba z co najmniej jedną obserwacją burzy lub burzy odległej. Wyliczono roczną częstość występowania dni z burzą. Przebiegi wieloletnie wygładzono używając 5-elementowego filtru Gaussa oraz uzupełniono trendem liniowym (ryc. 3, 4). Obliczono podstawowe charakterystyki statystyczne (tab. 1). Na wszystkich stacjach widoczna jest duża zmienność występowania dni z burzą z roku na rok i bardzo duże różnice pomiędzy maksymalną i minimalną obserwowaną liczbą burz w analizowanych 65 sezonach (tab. 1). W zasadzie brak wyraźnych okresów z dużą lub małą ich częstością. Zauważa się jednak różnice regionalne. Na stacjach reprezentujących obszar Sudetów (ryc. 3) średnia częstość rozpatrywanych dni jest nieco mniejsza niż w Karpatach i sięga około 25 dni w sezonie. Wyznaczone trendy liniowe mają ustabilizowany przebieg i nie wykazują istotnych zmian. Współczynniki kierunkowe regresji liniowej wahają się od -0.05 (na Śnieżce) do 0.05 (we Wrocławiu). Z kolei w Karpatach (ryc. 4) poza wspomnianą większą niż w Sudetach liczbą dni (średnio 32 dni w sezonie) z burzą można stwierdzić słabe, ale zauważalne, trendy rosnące analizowanego zjawiska. Na niektórych stacjach (Nowy Sącz, Lesko) są one istotne statystycznie. Dotyczy to również stacji Krosno (0.33), która jednak z uwagi na znacznie krótszy ciąg obserwacyjny (1984-2010) nie może być uwzględniana w analizach porównawczych. Tab. 1. Liczba dni z burzą w sezonie (kwiecień-wrzesień) - wybrane charakterystyki (1951-2014) Obszar MAX MIN ŚR STD WZ Wrocław 43(1968) 15(1956) 24.8 4.9 0.20 REGION Jelenia Góra 34(1958) 14 (1954) 23.5 4.2 0.18 SUDECKI Śnieżka 39(1963) 16(1990,1991) 24.7 5.2 0.21 Kłodzko 37(2009) 14 (1977) 26.4 5.4 0.21 Kraków 37(2014) 16 (1965) 26.6 5.4 0.20 Rzeszów 38 (2014) 18(1971) 27.1 4.5 0.17 Bielsko-Biała 41 (2002,2014) 16 (1973) 26.5 5.9 0.22 REGION Zakopane 45 (1975) 18(1965) 30.5 6.2 0.20 KARPACKI Kasprowy Wierch 54(1963) 18(2005) 32.1 6.9 0.21 Nowy Sącz (1954-2014) 51 (2014) 18(1976) 29.6 5.6 0.19 Krosno (1984-2014) 50 (2009) 24 (1986) 36.0 6.6 0.18 Lesko(1955-2014) 47 (2002) 22 (1964) 33.4 6.1 0.18 Objaśnienia: MAX/MIN - największa/najmniejsza zaobserwowana liczba dni z burzą w sezonie; SR - średnia; STD - odchylenie standardowe; WZ - współczynnik zmienności. Źródło: opracowanie własne. 321 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Odmienna sytuacja ma miejsce w przypadku stacji meteorologicznej położonej najwyżej w Polsce - Kasprowego Wierchu. Wieloletni trend ma tam bowiem słaby charakter malejący. Ciąg ten został wielokrotnie sprawdzony pod względem jednorodności, lecz nie doszukano się błędów. Trend ten jest również zgodny z analogicznym dla pobliskiej stacji na Hali Gąsienicowej (Limanówka 2013). Wydaje się, że na jego przebieg może mieć wpływ większa liczba dni z burzą w pierwszej dekadzie rozpatrywanego okresu. Wieloletnia zmienność warunków sprzyjających występowaniu zjawisk burzowych w latach 1966-2010 Analiza zmienności w odniesieniu do całości obszaru możliwa jest jedynie przy użyciu danych ciągłych przestrzennie. Z uwagi na trudność interpolacji przestrzennej danych o charakterze lokalnym, pochodzących z niewielkiej liczby stacji, wykorzystano dane gri-dowe pozyskane z modelu RegCM. Uwzględniono okres 1966-2010 z uwagi na dostępność danych modelowych (Walawender i in. 2015). Za dzień z warunkami sprzyjającymi występowaniu burz przyjęto taki, w którym co najmniej w jednym z ośmiu terminów (co 3 godziny) wartość wskaźnika chwiejności MUCAPE przekroczyła 200 J/kg oraz wystąpił opad o charakterze konwekcyjnym. MUCAPE (Most Unstable CAPE, J/kg) to energia chwiejności obliczona dla cząstki powietrza najbardziej niestabilnego poziomu izoba-rycznego (poziom, dla którego wskaźnik CAPE (Convective Available Potential Energy, J/ kg) osiąga wartość maksymalną w analizowanym profilu (Rasmussen i Blanchard 1998). Wybór predyktora, jak i jego wartości progowej, był przedmiotem prac Projektu ISOK (Walawender i in. 2015; Ustrnul i in. 2015; Wypych i in. 2014) i bazował zarówno na badaniach empirycznych, jak i konfrontacji z istniejącą literaturą w tym zakresie (Brooks i in. 2003; Haklander i Van Delden 2003; Kunz i in.. 2009; Siedlecki i in. 2008, Siedlecki 2009, Malinowska 2011 oraz Gensini i in. 2014). Na rycinie 5 przedstawiono zmienność liczby dni z rozpatrywanymi warunkami sprzyjającymi na tle liczby dni z zaobserwowanymi burzami na szczytowych stacjach Karpat i Sudetów, tj. na Kasprowym Wierchu i Śnieżce. Jak widać, istnieje dość duża zgodność w przebiegu pomiędzy obiema zmiennymi. Współczynnik korelacji pomiędzy nimi jest istotny statystycznie na poziomie 0.01. Oczywiście liczba dni z warunkami sprzyjającymi znacznie przekracza liczbę dni z zaobserwowaną burzą, ale jest to wyniki określonych warunków synoptycznych, wyznaczonych przez model oraz przyjętego kryterium wskaźnika, który odzwierciedla istnienie pewnego „potencjału burzowego”. Potencjału tego nie należy utożsamiać z rzeczywistym wystąpieniem burzy w określonym punkcie rozpatrywanego obszaru. Dzięki podejściu modelowemu i zastosowanym danym gridowym możliwe było wyznaczenie tych warunków dla całego rozpatrywanego obszaru oraz wykonanie analiz w ujęciu przestrzennym. Rycina nr 6 prezentuje wieloletni trend liniowy analizowanej zmiennej. Jak widać, obszar Sudetów wraz z przedpolem cechuje się stabilnością rozpatrywanych warunków lub słabym trendem malejącym, podczas gdy obszar karpacki wykazuje trendy rosnące. Szczególnie wyraźnie widać to w rejonie Tatr i Podhala. 322 1951 1961 1971 1981 1991 2001 2011 1951 1961 1971 1981 1991 2001 2011 Ryc. 4. Wieloletnia zmienność występowania liczby dni z burzą w półroczu ciepłym (kwiecień-wrzesień) - region karpacki (wartości istotnie statystycznie na poziomie 0.05 wyróżniono podkreśleniem) Źródło: opracowanie własne. Dni z burzą (obserwacje) — — — Warunki sprzyjające (model RegCM) Ryc. 5. Wieloletnia zmienność występowania rocznej liczby dni z warunkami sprzyjającymi burzom na tle liczby dni z zaobserwowanym zjawiskiem (1966-2010) Źródło: opracowanie własne. Ryc. 6. Tendencja zmian (współczynnik trendu liniowego) rocznej częstości występowania dnia z MUCAPE>200 J/kg w okresie 1966-2010 Źródło: opracowanie własne. Wieloletnia zmienność występowania burz na obszarach górskich w Polsce... Zakończenie W świetle przeprowadzonych analiz dokonanych na podstawie danych z obserwacji z okresu 1951-2014 można stwierdzić, że roczna liczba dni z burzą w obszarach górskich w Polsce ma charakter zmienny i wykazuje dość duże wahania z roku na rok. Biorąc pod uwagę oba główne regiony górskie, brak na ich obszarze wyraźnych i stałych trendów występowania burz. Region sudecki wykazuje zdecydowanie ustabilizowany charakter zmian bez wyraźnej tendencji. Na obszarze Karpat z kolei na zdecydowanej większości stacji można zaobserwować rosnącą liczbę dni z burzą. Jest to w zasadzie pierwsza analiza obejmująca tak długi okres czasu z uwzględnieniem okresu najnowszego (łącznie 65 sezonów). Wnioski z analizy danych obserwacyjnych są w dużej mierze zgodne z analizą zmienności występowania warunków sprzyjających burzom, przeprowadzonej na podstawie modelowanych wartości indeksu chwiejności atmosfery MUCAPE dla nieco krótszego okresu czasowego (1966-2010). Interesujący jest przypadek istotnego trendu malejącego w liczbie burz obserwowanych na Kasprowym Wierchu, który nie znalazł potwierdzenia w modelowanej tendencji zmian występowania warunków sprzyjających burzom. Wskazanie konkretnej przyczyny wymaga osobnych badań, natomiast nie bez znaczenia jest tutaj wzmożona aktywność burzowa na tym obszarze w latach 60. XX w., która determinuje charakter tendencji. Stwierdzony charakter zmienności nie powinien znacząco wpływać na turystykę górską, choć należy zwrócić uwagę na znaczny rozwój ruchu turystycznego w regionach górskich w ostatnich latach, co zawsze może się przekładać na rosnącą liczbę wypadków spowodowanych skutkami występowania burz. Do tego faktu należy jeszcze niestety dodać częsty brak rozwagi ze strony turystów, którzy nie zwracają uwagi na istniejące zagrożenie z uwagi na występowanie piorunów. Metody zastosowane w niniejszej pracy wskazują na potrzebę poszukiwania nowych sposobów analizy danych przestrzennych, zwłaszcza z uwagi na coraz mniejszą liczbę stacji synoptycznych, na której prowadzone są obserwacje zjawisk meteorologicznych. Zastosowane w pracy podejście modelowe i definiowanie tzw. warunków sprzyjających (predyktorów) występowaniu zjawiska wydaje się spełniać swoje zadanie i ma duży potencjał zastosowania oraz rozwoju w przyszłości. Podejście takie powinno stanowić cenne uzupełnienie i tło dla danych obserwacyjnych, które jednak należy zawsze traktować jako najważniejsze i nadrzędne. Literatura Bielec-Bąkowska Z., 2002, Zróżnicowanie i zmienność wieloletnia występowania burz w Polsce (1949-1998), Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 160. Bielec-Bąkowska Z., 2003, Long-term variability of thunderstorms occurrence in Poland in the 20th century. Atmospheric Research, 67-68, 35-52. 323 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Bielec-Bąkowska Z., 2013, Burze i grady w Polsce, Prace Geograficzne, 132, 99-132. Brooks H.E., Lee J.W., Craven J.P., 2003, The spatial distribution of severe thunderstorm and tornado environments from global reanalysis data, Atmospheric Research, 67-68, 73-94. Błażejczyk К., Kunert A., 2011, Bioklimatyczne uwarunkowania rekreacji i turystyki w Polsce, PAN IGiPZ, Monografie, 13, Wyd. 2, Warszawa, 366. Elguindi N.. Bi X., Giorgi E, Nagarajan B„ Pal J„ Solmon F„ Rauscher S., Zakey A., Giuliani G., 2011, Climatic Model RegCM User Manual -Version 4.1, Trieste, Italy, 32. Gensini V.A., Ramseyer C., Mote T.L., 2014, Future convective environments using NARCCAP, Int J Climatol, 34, 1699-1705. Haklander A. J., Van Delden A., 2003, Thunderstorm predictors and their forecast skill for the Netherlands, Atmos Res, 67-68, 273-299. Kalnay E., Kanamitsu M., Kistler R., Collins W, Deaven D., Gandin L., Iredell M„ Saha S., White G„ Woollen J., Zhu Y., Chelliah M., Ebisuzaki W, Higgins W, Janowiak J., Mo K.C., Ropelewski C., Wang J., Leetmaa A., Reynolds R„ Jenne R„ Joseph D„ 1996, The NCEP/NCAR 40-year reanalysis project. Bull Amer Meteor Soc, 77, 437-470. Kistler R., Kalnay E., Collins W, Saha G., White G., Woollen J., Chelliah M., Ebisuzaki W, Kanamitsu M„ Kousky V., van den Dool H„ Jenne R., Fiorino M., 2001, The NCEP-NCAR 50-year reanalysis: Monthly means CD-ROM and documentation, Bull Amer Meteor Soc, 82, 247-267. Kolendowicz L„ 2004, Thunderstorm regions in Poland, Geographia Polonica, 77,1, 89-95. Kondracki J„ 2002. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Kunz M., Sander J„ Kottmeier Ch., 2009, Recent trends of thunderstorm and hailstorm frequency and their relation to atmospheric characteristics in southwest Germany, Int. J. Climatol., 29,2283-2297. Limanówka D. (red.), Cebulak E„ Karzyński M., Kilar P., Mizera M„ Nodzyński T., Pyre, R., 2013, 100 lat pomiarów meteorologicznych na Hali Gąsienicowej, IMGW-PIB - Wydawnictwo Delta. Malinowska M„ 2011, Variability of chosen instability indices in Poland in XXI century, Prace i Studia Geograficzne, 47, 97-107. Rasmussen E.N., Blanchard D.O., 1998, A Baseline Climatology of Sounding-Derived Supercell and Tornado Forecast Parameters, Weather and forecasting, 13,1148-1164. Siedlecki M., Wibig J., Barring L„ Willen U., Wyser K., 2008, Warunki chwiejnos'ci atmosfery nad Europą: Analiza zużyciem regionalnego modelu klimatu, Przegląd Geofizyczny, 53,247-262. Siedlecki M., 2009, Selected instability indices in Europe, Theor Appl Climatol, 96, 85-94. Ustrnul Z., Wypych A., Henek E„ Maciejewski M„ Bochenek В., 2015, Climatologically based warning system against meteorological hazards and weather extremes - the example for Poland, Natural Hazards, DOI: 10.1007/sl 1069-015-1673-2. Walawender E., Kielar R., Ustrnul Z., 2015, Use of RegCM gridded dataset for thunderstorm favorable conditions analysis over Poland - climatological approach, Theor Appl Climatol, DOI: 10.1007/ S00704-015-1620-X Wiszniewski W, 1949, O burzach w Polsce, Gazeta Obserwatora PIHM, 6, 9-12. Wypych A., Ustrnul Z., Henek E., 2014, Meteorological hazards - visualization system for national protection against extreme hazards for Poland, Meteorol. Hydrol, and Water Manag., 2(1), 37-42. 324 Wieloletnia zmienność występowania burz na obszarach górskich w Polsce... Podziękowania Dane obserwacyjne zostały pozyskane z Centralnej Bazy Danych Historycznych IMGW -PIB. Dane z regionalnego modelu klimatycznego RegCM wygenerowano i przetworzono w ramach zadania „Mapy zagrożeń meteorologicznych” Projektu ISOK („Informatyczny system osłony kraju przed nadzwyczajnymi zagrożeniami”) współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (nr projektu POIG.07.01.00-00-025/09). Multiannual variability of thunderstorms occurrence in mountainous areas of Poland Abstract: The main goal of the study is the analysis of variability of annual thunderstorms occurrence in mountainous areas of The Carpathian Mountains and The Sudetes in Poland in the period of 1951-2014 taking into accountthe possible impact on mountain tourism. The principal analysis was performed based on observational data from selected synoptic stations. In addition, long-term variability was analyzed through the use of MUCAPE instability index (Most Unstable CAPE) in order to investigate the variability of thunderstorms favourable conditions. Regional climate model RegCM was used to obtain spatially and temporally continuous gridded dataset. The results show both long-term and regional variability in occurrence of days with thunderstorms observation. Keywords: thunderstorms, conditions, mountain areas, mountain tourism. 325 Joanna Więcław-Michniewska Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Miasta Afryki Zarys treści: Miasta stanowią centra skupiające działalność człowieka, a stadium ich rozwoju (przy uwzględnieniu także całości systemu osadniczego) jest związany zazwyczaj z kondycją społeczno-gospodarczą danego obszaru. Afryka wyróżnia się na tle pozostałych regionów świata pod względem dynamiki i charakteru przemian urbanizacyjnych wielu państw kontynentu. Miasta afrykańskie cechuje duże zróżnicowanie regionalne, na co wpływają liczne uwarunkowania i czynniki rozwoju, wśród których szczególną rolę przypisuje się takim elementom jak: przemiany klasy średniej oraz struktury systemów infrastrukturalnych. Uogólniony obraz sytuacji społeczno-ekonomicznej Afryki oddaje się często w postaci przeciwstawnych narracji. Istotą jednej są opisy modernizacji, wielkich możliwości ekonomicznych, relacji globalnych. Druga zaś odwołuje się do stereotypowych afrykańskich emblematów - marginalizacji, ubóstwa, zacofania. Słowa kluczowe: miasto, urbanizacja, Afryka. Wstęp Skupienie działalności człowieka w ośrodkach typu miejskiego od zarania rozwoju cywilizacyjnego stanowiło bodziec dla intensywniejszych przeobrażeń społeczno-gospodarczych poszczególnych społeczeństw. Podobnie jest w XXI w. - to właśnie miasta nadal stanowią arenę dla najlepiej rozeznanych procesów, a przy tym najbardziej spektakularnych obrazów przemian funkcjonowania wspólnot ludzkich. Miasta można zatem określać jako centra zjawisk i procesów zachodzących w różnych aspektach: społecznym, gospodarczo-finansowym, decyzyjno-politycznym, kulturowym oraz oddziałujących w różnych skalach: od lokalnej po globalną. Należy tu wspomnieć, że nie zawsze jednak, co zostało dobrze udokumentowane w przypadku Afryki, nasilenie procesu urbanizacji (lub wzrost wielkości danego miasta) determinowało zwielokrotnienie możliwości gospodarczych regionu lub ośrodka miejskiego (Turok, Mc Granahan 2013). Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa W celu implementacji prawidłowych, czyli korzystnych zarówno dla obecnych i przyszłych mieszkańców, zasad funkcjonowania danego miasta właściwe wydaje się równoczesne uwzględnienie odmiennych uwarunkowań rozwoju. W raporcie State of the Worlds Cities 2012/2013 (2012) zaproponowano przyjęcie nowego typu miasta - miasta XXI wieku, które określane zostało jako ośrodek obywatelski, zdolny do łączenia materialnych i niematerialnych przejawów dobrobytu, w którym porzuca się niezrównoważoną i nieefektywną uprzednią funkcjonalność miast. W przywołanym powyżej opracowaniu zaproponowano schemat Indeksu Dobrobytu Miasta (City Prosperity Index, CPI), w którym syntetycznie ujęto prawidłowości „dobrego” współczesnego miasta. W CP1 założono, że bazą dla dobrego funkcjonowania miasta są narzędzia regulacji prawno-planistycznych i instytucjonalnych, wykorzystywane przez władze samorządowe w taki sposób, aby jak najlepiej (i możliwie najrówniej) uwzględniać w życiu miasta 5 zasadniczych komponentów dobrobytu miejskiego: 1) produktywności (np. generowanie dochodów, zapewnienie miejsc pracy i równych szans dla wszystkich), 2) infrastruktury (np. komunikacyjna, wod-no-sanitarna, technologiczna, zwiększająca mobilność i wydajność), 3) jakości życia (np. efektywniejsze wykorzystanie przestrzeni publicznych dla zwiększenia spójności społecznej i tożsamości obywatelskiej; poprawa bezpieczeństwa), 4) równości (sprawiedliwości) społecznej (np. ochrona praw grup mniejszościowych lub najbardziej narażonych na nierówności, zapewnienie sprawiedliwej dystrybucji i redystrybucji dóbr miasta oraz obywatelskiego udziału w sferze politycznej i kulturowej), 5) zrównoważonego środowiska (np. minimalizacja presji na środowisko, strat środowiska przy jednoczesnym efektywnym wykorzystaniu energii i zapewnieniu możliwości rozwoju gospodarczego). Wskaźnikiem CPI przebadano 69 światowych metropolii. Zaledwie 4 afrykańskie miasta, a mianowicie: Kapsztad, Johannesburg, Kair i Casablanca, wykazały się dość wysokimi (choć nie najlepszymi w skali globalnej) wartościami indeksu dobrobytu. Spośród wszystkich przebadanych miast świata 5 miast z Afryki utworzyło natomiast najsłabszą grupę: Bamako, Antananarywa, Monrovia, Niamey i Konakry. Wszystkie wymienione miasta o najniższych wskaźnikach miały wspólny mianownik - w ostatnich latach ucierpiały mocno wskutek konfliktów polityczno-militarnych, a więc i jakość życia, stan infrastruktury oraz produktywność znacznie się pogorszyły. Zdecydowana większość miast afrykańskich została sklasyfikowana w dwóch ostatnich grupach miast, o niskich lub najniższych wskazaniach poszczególnych parametrów, z których na ogół najlepiej oceniany był stan zrównoważonego środowiska (State... 2012). Uzyskane w badaniu lokaty badanych miast afrykańskich mogły mieć związek z niełatwą przeszłością, trudną aktualną sytuacją społeczno-gospodarczą oraz dość swoistymi cechami urbanizacji omawianego kontynentu. Specyfika procesu urbanizacji w Afryce Urbanizacja w Afryce (mierzona najprostszym wskaźnikiem - odsetkiem mieszkańców miast w ogólnej liczbie ludności) należała do procesów, które w większym natężeniu zachodziły na rozważanym kontynencie relatywnie niedawno (rye. 1). W latach 60. XX w. 328 Miasta Afryki 1995 2005 2015 2025 Ludność miejska 0 20 40 60 80 % Rye. 1. Dynamika zmian liczby ludności miejskiej w Afryce w latach 1995-2050 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Urbanization... (2016). 329 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa ludność miejska stanowiła zaledwie około 15% całej populacji kontynentu, blisko 40% jej udział odnotowano dopiero w 2010 r., a znacznie powyżej połowy - ok. 60% - wedle szacunków osiągnie w 2050 r. (The Stałe.. 2010). Istotną cechą urbanizacji w Afryce był jednak fakt, że nie zaszła tu - we właściwych dla podanego poziomu urbanizacji proporcjach - przemiana struktury zatrudnienia mieszkańców miast. W wielu afrykańskich państwach nie zaobserwowano typowego dla migracji o kierunku wieś-miasto wzrostu zatrudnienia w przemyśle i usługach, a spadku zatrudnienia w rolnictwie, ponadto wskaźniki ubóstwa ekstremalnego były trzykrotnie wyższe w obszarach wiejskich niż w miejskich (Freire i in. 2014). Mimo trudnych warunków bytowych i ubóstwa życie w mieście zatem było prawdopodobnie dla wielu milionów ludzi lepszym sposobem na zapewnienie dostępu do usług i poprawienia jakości życia. Warto tu dodać, że sytuacja ta wydaje się mieć charakter bardzo długotrwały, bowiem podobne spostrzeżenia uczynił już w 1971 r. J. Rajman, pisząc: Afryka jest najsłabiej umiastowionym kontynentem współczesnego świata, na którym obserwuje się jednak w ostatnich kilkunastu latach znaczny postęp procesów urbanizacyjnych. Narastając żywiołowo i bezplanowo, wyprzedzają one w większości krajów wolniejszą w swych postępach industrializację. Powszechną cechą urbanizacji ostatnich dekad był wzrost udziału miast dużych w systemach osadniczych wielu państw i regionów, a jak stwierdził A.T. Kowalewski (2005): Dwa czynniki decydują o tempie i rozmiarach ekspansji przestrzennej miast - wzrost liczby ich mieszkańców i rosnąca konsumpcja. Wzrastający udział przedstawicieli klasy średniej, przeznaczających część dochodów nie tylko na zaspokojenie potrzeb podstawowych, ale także na wypoczynek i rekreację, pozwala przypuszczać, że wzmocnią się postawy konsumpcyjne. Nasilenie konsumpcjonizmu może z kolei pobudzić rozwój ekonomiczny w postaci wzrostu zapotrzebowania na produkty lokalne. Nawet jeśli na konsumpcję w Afryce przypadało w 2012 r. zaledwie 3% konsumpcji światowej, należy uwzględnić fakt, że od 2000 r. przybyło w Afryce ponad 30 min nowych gospodarstw domowych klasy średniej (Kingombe 2014). Średni roczny wzrost wskaźnika urbanizacji na poziomie blisko 3,5% (średnia dla Europy: 0,31%, świata: 2,16%) w latach 1995-2015 sprawił, że nadal uznaje się Afrykę za najszybciej urbanizujący się kontynent świata (Urbanization... 2016). Głębsza analiza wskazała jednak duże zróżnicowanie szybkości przebiegu procesu urbanizacji wśród poszczególnych regionów i państw, np. Afryki Subsaharyjskiej. Badaniami objęto 23 kraje kontynentalne o liczbie ludności powyżej 2,5 min, o szybkim wzroście demograficznym. Posłużono się w nich danymi ze Spisów Powszechnych, a nie prognozami, które są najczęściej cytowane, uwzględniając przy tym wiarygodność danych (stąd ok. 17% krajów nie ujęto w klasyfikacji). Okazało się, że zdecydowanie dominowały kraje o wolnej urbanizacji (ponad połowa, np. Nigeria, Malawi), zaledwie w kilku zaznaczyła się urbanizacja gwałtowna (Burkina Faso, Kamerun, Ghana), a w pozostałych (Zambia, Wybrzeże Kości Słoniowej, Mali i Republika Środkowoafrykańska) odnotowano nawet kontrurbanizację - ujmowaną jako spadek liczby ludności miejskiej (The Stałe... 2014). W 2016 r. na obszarze Afryki odnotowano 52 ośrodki, które przekroczyły poziom 1 min mieszkańców. Do największych należały: Lagos, Kair, Kinszasa (metropolie ponad 10-mi-lionowe) oraz kilka miast z liczbą mieszkańców rzędu 4-5 min (ryc. 2). Rozmieszczenie afrykańskich aglomeracji nawiązywało wyraźnie nie tylko do podziału politycznego 330 Algier Casablanca Luanda Liczba ludności I > 5 min • 1-5 min Ryc. 2. Duże miasta Afryki w 2016 r.' ' (wg ostatnich dostępnych dla danych państw wyników Spisów Powszechnych lub danych szacunkowych) Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.citypopulation.de Chartum Klnszasa ft kontynentu (np. mnogość omawianych ośrodków w niewielkich obszarowo państwach na wybrzeżach atlantyckich), lecz także warunków środowiska geograficznego - mała liczba dużych miast w rozległych obszarach pustynnych (Sahara, Kalahari) lub lasów równikowych - pogranicze Kotliny Konga i Afryki Wschodniej. Warto podkreślić fakt, iż mimo że to metropolie stanowiły zasadnicze motory rozwoju, miasta średnie i małe odgrywały ważną rolę w systemach osadniczych. Mieszkańcy mniejszych miast afrykańskich stanowili w 2015 r. ponad 60% ogólnej liczby ludności miejskiej (Urbanization... 2016). Co ważniejsze - miasta średnie i małe cechowały się najszybszym wzrostem liczby ludności: w skali całego kontynentu oszacowano, że aż 3/4 wzrostu wskaźnika urbanizacji przypadło na miasta zamieszkałe przez mniej niż 1 min mieszkańców (World... 2014). 331 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Znamienna była także struktura wielkościowa systemów osadniczych poszczególnych państw. W blisko 1/3 przypadków liczba ludności największego ośrodka przekroczyła połowę ogólnej liczby mieszkańców miast, a szczególnie wysokie wartości odnotowano w Dżibuti i Togo - w stolicach tych państw zamieszkiwało ok. 80% wszystkich obywateli (ryc. 3). Kolejno uplasowały się: Liberia (72%) oraz Burundi, Gambia, Gwinea Bissau Udział ludności największego miasta w całkowitej liczbie ludności miejskiej (%) Liczba ludności największego miasta Ryc. 3. Miasta pierwsze w 2016 r.' ’ (wg ostatnich dostępnych dla danych państw wyników Spisów Powszechnych lub danych szacunkowych) Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.citypopulation.de 332 Miasta Afryki oraz Sierra Leone z wartościami mieszczącymi się w przedziale 62-69%. Zaobserwowana cecha struktury wielkościowej miast może stanowić punkt wyjścia do rozważań na temat roli miasta głównego, a ściśle jego nadmiernej dominacji i/lub centralizacji, które mogą znacznie utrudnić stosowanie zrównoważonych metod zarządzania przestrzenią, a także harmonijny rozwój danego państwa. W nielicznych krajach (8, głównie w krajach Afryki Północnej oraz wyspiarskich, jak: Mozambik, Mauritius, Wyspy Św. Tomasza i Książęca) odnotowano kilkunastoprocentowe udziały mieszkańców pierwszych miast, przy czym wartość poniżej 15% wystąpiła tylko w Tunezji (10,4%) oraz Algierii i Mozambiku (14,8%). Atrybuty afrykańskich miast Wśród czynników najbardziej wpływających na dotychczasowy rozwój, aktualną kondycję oraz szanse dalszych przemian miast afrykańskich można wyróżnić: stan środowiska geograficznego, presję dziedzictwa historycznego, stopień wyposażenia infrastrukturalnego, jakość struktur demograficznych wraz z formatem zamożności mieszkańców, zróżnicowanie uwarunkowań kulturowych, sposoby zarządzania na poziomach krajowym i lokalnym (z uwzględnieniem planowania urbanistycznego), procesy globalizacji i glokalizacji. Powyższe zestawienie nie ma charakteru enumeratywnego. Ponadto ranga wymienionych czynników może być zależna od stopnia oddziaływania (na miasto), siły ich wzajemnych powiązań, influencji i splotu, a także od umiejscowienia danego ośrodka miejskiego w konkretnych regionach, państwach lub systemach osadniczych Afryki. W związku z tym w dalszej części opracowania odniesiono się tylko do wybranych cech przypisywanych miastom afrykańskim. Zestawienia w skali globalnej z ostatnich dwu dekad klarownie uwidoczniły, jak duże w Afryce były niedostatki w zakresie infrastruktury oraz jak bardzo implikowały one nie tylko problemy związane z codziennym, zwykłym funkcjonowaniem milionów mieszkańców omawianego kontynentu, w tym miast, ale także zagrożenia ich zdrowia i życia (www.hdr.undp.org). Oszacowano, że około 180 min mieszkańców afrykańskich miast nie miało dostępu do właściwych urządzeń sanitarnych, a 50 min - do dostatecznej ilości wody zdatnej do picia (Growing... 2012). Szczególnym przymiotem miast afrykańskich był system dostarczania wody, oparty w dużym stopniu o prywatne dostawy przy użyciu beczkowozów lub cystern, a także - w znaczącej wielkości - przy wykorzystaniu sił człowieka lub zwierząt pociągowych (noszenie wiader, ciągnięcie wózków). Opisany sposób dostarczania wody (częściowo też usuwania nieczystości) cechował się znacznymi kosztami własnymi (generującymi wysokie ceny wody) i mniejszą efektywnością w porównaniu z systemami strukturalnymi pozostającymi w gestii sektora publicznego, niemniej jednak został oceniony jako niezwykle istotny, ponieważ zaspokajał podstawowe potrzeby wodne mieszkańców miast. Ponadto wypracowane sieci niezależnych, małych dostawców okazały się skutecznym, a czasem jednym, sposobem świadczenia bazowych usług wodno-kanalizacyjnych w szybko rozrastających się peryferiach miast {Independent... 2000). Natężenie procesów urbanizacji i rosnąca presja (zwłaszcza w zakresie składowania nieczystości) na 333 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa obszary otaczające miasta skłaniały także do podejmowania prób określania ram i narzędzi zrównoważonego działania w większej skali, np. metropolitalnej (Simon, McGregor 2004). Brak właściwego zabezpieczenia infrastrukturalnego przy gwałtownym wzroście liczby mieszkańców i obszarów koncentracji mieszkalnictwa powodował, że tereny te mogły być znacznie gorzej dostosowane do zagrożeń związanych z nadmierną antropopresją, zanieczyszczeniami, a także sferą epidemiologiczną czy nawet zmianami klimatycznymi (The Stałe... 2014; Burchard-Dziubińska 2016). Nie bez znaczenia dla funkcjonowania miast był też fakt, że w wielu krajach afrykańskich coraz liczniejsza była nowa klasa średnia, która - podobnie jak w innych regionach świata - aspirowała do lepszych warunków życia i miała wysokie oczekiwania odnośnie do dostępności oraz jakości usług i dóbr. Biorąc pod uwagę tylko silne konsumpcyjne nastawienie społeczeństw oraz prawo Keynesa o popycie kreującym podaż, można założyć, że spełnienie owych oczekiwań klasy średniej skutkować będzie wyższym standardem życia przynajmniej części mieszkańców afrykańskich miast. Oszacowano, że w obecnej dekadzie afrykańska klasa średnia (o dziennych wydatkach rzędu 2-20 USD), skoncentrowana głównie w miastach, stanowiła blisko 1/3 ogólnej liczby mieszkańców kontynentu (Lopes 2015). Kraje, w których klasa średnia w 2010 r. obejmowała ponad 75% ludności miejskiej, to: Gabon (omawianą klasę tworzyli w przeważającej części urzędnicy służb cywilnych) oraz Maroko, Algieria, Egipt - kraje Północnej Afryki, liberalizujące w różny sposób uwarunkowania rozwoju gospodarczego (The Rising... 2013). W kolejnej grupie państw rozpatrywanego regionu (Mauretania, Ghana, Kenia, Namibia, Botswana i Republika Południowej Afryki) udział klasy średniej mieścił się w przedziale 40-75%, a wzrost jej udziału wiązał się nie tylko z czynnikami stricte ekonomicznymi, ale także z polityczno-społecznymi i cywilizacyjnymi. Pozostałe kraje Afryki cechowały się udziałem klasy średniej poniżej 40%, przy czym zróżnicowanie regionalne było znacznie mniejsze (poza Afryką Północną, w której odnotowano ogółem blisko 80%). Pozostałe regiony Centralnej, Południowej i Zachodniej Afryki zamieszkiwało odpowiednio: 36, 34 i 34% afrykańskiej klasy średniej (The Rising... 2013; Lopes 2015). Ciekawy, a zarazem o odmiennym wydźwięku, był jednak obraz społeczeństw Afryki w nieco bardziej szczegółowym ujęciu wydatków dziennych. Udział poszczególnych klas ogółem wAfrycew2010r. wynosił:klasa wyższa: >20USD (4,9%), wyższaśrednia:10-20USD (4,7%), niższa średnia: 4-9 USD (8,7%), przejściowa: 2-3 USD (20,9%) i uboga: < 2 USD (60,8%). W latach 1980-2010 odnotowano bardzo niewielką dynamikę wśród klas lepiej sytuowanych (klasy - wyższa i średnie: wzrost lub spadek rzędu 0,2-0,5%), natomiast co dziesiąty mieszkaniec Afryki awansował z klasy najuboższej do przejściowej (Kingombe 2014). Dynamikę „bogacenia się” społeczeństw krajów afrykańskich mógł jednak zburzyć wpływ kryzysu globalnego, zapoczątkowanego wprawdzie w 2008 r., lecz którego skutki były jeszcze odczuwane dość żywo na świecie w 2010 r. Warto w tym miejscu zauważyć, że określanie mianem klasy średniej ludności o dziennych wydatkach rzędu 2-4 USD jest dość mylące i może prowadzić (zwłaszcza przez pryzmat europocentrycznej optyki) do błędnych wyobrażeń o statusie społeczno-materialnym wielu mieszkańców afrykańskich miast. 334 Miasta Afryki Omawiany kontynent od wielu lat boryka się z wieloma problemami wyrażającymi się m.in. niezwykle wysokim wskaźnikiem skrajnego ubóstwa (ponad 400 min osób w 2010 r.), tzw. urbanizacją ubóstwa oraz wykluczeniem ubogich przez elity polityczne i biznesowe (The State... 2010). Fizycznym i jaskrawo widocznym tego dowodem są slumsy - znane, opisywane wielokrotnie w literaturze przedmiotu, a nawet - znacznie bardziej przejmująco - w twórczości publicystycznej lub podróżniczej. Slumsy (jako miejsce i system zachowań) generują przemoc, choroby, przestępczość, niemożność, frustrację, bezradność, niepokoje i nierówności społeczne oraz „nieformalność” usług, pracy, mieszkania. Negatywne efekty istnienia slumsów stają się też częściowo przyczynami ich narastania i wyjątkowo trudno jest nie tylko przerwać ten ponury ciąg, lecz także znaleźć rozwiązania skuteczne dla skali problemu. W 2014 r. w Afryce w slumsach zamieszkiwało ponad 210 min osób, z czego blisko 95% w regionie subsaharyjskim, a w Sudanie Południowym, Sudanie, Republice Środkowoafrykańskiej, Czadzie, Wyspach Św. Tomasza i Książęcej, Gwinei Bissau, Mozambiku ludność slumsów stanowiła 80-95% (Urbanization... 2016; ryc. 4). Wprawdzie w latach 1995-2014 systematycznie malał odsetek ludności slumsów, jednak mimo to w 2014 r. wciąż stanowiła ona ponad połowę mieszkańców miast kontynentu (w Afryce zamieszkiwało około 56% ludności slumsów wszystkich rozwijających się regionów świata). Postępująca polaryzacja społeczeństwa, przekładająca się na brak podejmowania działań przez władze rządowe/samorządowe/gospodarcze, brak zrozumienia oraz niedostatek wypracowanych strategii dostosowanych do uwarunkowań afrykańskich miast hamują dodatkowo możliwości poprawy sytuacji mieszkańców slumsów. Współczesne oblicze sieci miejskiej Afryki uwarunkowane jest w znacznym stopniu historią - odległą, zwłaszcza procesem kolonizacji, wraz ze ścisłą kontrolą przepływów migracyjnych oraz - bliższą związaną z procesem dekolonizacji, westernizacji i konfliktami militarno-politycznymi. Ciekawe przy tym, że odnotowano także pewien wpływ dekolonizacji na sam charakter miast afrykańskich, aczkolwiek postrzegany w całkiem odmienny sposób. Z jednej strony dostrzeżono związki między obiektami związanymi z dziedzictwem kolonialnym a koncentracją współczesnej turystyki w niektórych miastach (Górna i in. 2016), choć padło też tu pytanie o słuszność przesunięcia środka ciężkości w kierunku promowania współczesności, silniej nawiązującej do treści „afrykańskich” w miejsce postkolonialnych. Z drugiej strony za dalszy skutek dekolonizacji uznano właśnie obecny obraz afrykańskich przedmieść, zwłaszcza po przyjęciu wzorców zachodnich: System opieki społecznej nie istnieje, zaś tradycje klanowe, które go zastępowały, zostały wyparte przez zachodnioeuropejski model życia miejskiego - atomizację, skupienie na pozyskaniu środków do życia dla własnej rodziny, konkurencję. Niezależnie od regionu Afryki, podobne problemy występują w niemal wszystkich dużych miastach na jej obszarze (Dorenda-Zabo-rowicz 2011). Jeszcze mocniej oddziałuje na miasto sytuacja konfliktu zbrojnego, generując znaczny ilościowy wzrost miasta (liczby mieszkańców, obszaru), z którym nie wiąże się jednak polepszenie jakości życia. W wieloraki też sposób taki ośrodek może być postrzegany: Dla migranta wiejskiego łączy się zasadniczo z dekompozycją tradycyjnej organizacji społecznej, dla mieszkańca globalnej Północy z kolei, raczej z materialnymi niedostatkami ludzkiej egzystencji oraz beznadzieją i cierpieniem rdzennej ludności. (...) Dżuba to tygiel kultur, mimo iż jeszcze przed kilku laty mało kto słyszał o jej istnieniu. Większość traktuje 335 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Ryc. 4. Udział ludności slumsów w Afryce w 2014 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Urbanization... (2016). jednak miasto jako miejsce tymczasowego pobytu. Nikt nie wiąże z nim swojej przyszłości. Byli uchodźcy planują powrót w rodzinne strony lub też wyjazd za granicę. Migranci wiejscy pragną ogólnie poprawić swoją sytuację życiową. Cudzoziemcy zatrudnieni w organizacjach humanitarnych są tutaj tylko na czas trwania projektów. (Kurcz 2010). Podkreślane było też duże zróżnicowanie genezy oraz typów funkcjonalno-fizjonomicz-nych miast afrykańskich. Najczęściej w nawiązaniu do położenia geograficznego i uwarunkowań historyczno-kulturowych wyróżniono miasta Afryki Północnej i Czarnej Afryki (Rajman 1971; Plit 1996), choć po uwzględnieniu cech funkcjonalnych można także przypisywać afrykańskie miasta do następujących przykładowych typów: miasta arabskie, rzymskie, starych królestw afrykańskich, kolonialne, nowe stolice, portowe, kopalniane itp. 336 Miasta Afryki Z pewnością rzadziej wspominało się o kategoriach miast tak chętnie współcześnie rozpoznawanych w regionach lepiej rozwiniętych, czyli smart cities, eco-cities czy techo-cities. Naturalnie, ukazywały się doniesienia o poszczególnych przypadkach, jak np. o dostępie do Internetu w sieci miejskiej Kigali, eco-miejscowości Thekwini lub kompleksie Silicon Savannah, były jednak nieliczne. Chociaż wśród miast afrykańskich można było znaleźć przykłady metropolii niewiele odbiegających fizjonomią lub zrealizowanymi obiektami od miast krajów wysoko rozwiniętych, to nadal dominowało przeświadczenie, że realną rzeczywistością miast afrykańskich było głębokie ubóstwo, a ewentualna realizacja śmielszych wizji projektantów może spowodować zwiększenie nierówności i marginalizacji peryferii (Watson 2013). W materiałach konferencji branżowych pojawiały się super nowoczesne rozwiązania inwestycyjne obejmujące całe dzielnice lub nawet nowe miasta (Tatu City, Konza Tech City, Kpone-Apolonia, Eco-Atlantic), jednak - poza urokiem innowacyjności - budziły one także skojarzenia z gettami dla bogatych (Sito 2013). Zakończenie W ukazujących się cyklicznie diagnozach dotyczących kondycji miast światowych, w tym także afrykańskich, pierwotnie skupiano się na charakterystyce ilościowej i jakościowej, najczęściej w skali regionalnej. W najnowszym raporcie The State of African Cities. Re-imaginingsustainable urban transitions (2014) uwypuklono rolę miast jako organizatorów przemian społecznych i gospodarczych, zwłaszcza w kontekście proliferacji slumsów i narastających w nich negatywnych zjawisk. Dobitnie też podkreślono, że wobec nieustającego wzrostu demograficznego i urbanizacyjnego Afryki samo podejście do tych zagadnień wymagać będzie głębokich przemyśleń, rewizji koncepcji urbanistycznych i szybkich, acz rozsądnych decyzji. Najistotniejszy wydawał się fakt, że wzorce z miast dużych przenoszone były na miasta średnie i małe (zwłaszcza w formie eskalacji zagrożeń zdrowia i życia w slumsach), a prognozowany wzrost ludnościowy dotyczyć będzie w głównej mierze mniejszych ośrodków. Wypracowanie strategii na poziomie lokalnym, może regionalnym, w połączeniu z wykorzystaniem wysoko ocenianych zasobów (które w innych regionach uległy już wyczerpaniu) oraz pilną potrzebą zmierzania ku bardziej zrównoważonemu rozwojowi wydaje się być dobrą drogą poprawy sytuacji. Powodzenie planów może być silnie zagrożone brakami w zakresie regulacji instytucjonalnych oraz skutecznych narzędzi zarządzania przestrzenią miast. Celem opracowania było wywołanie dyskusji na najwyższym możliwym szczeblu w kwestii pożądanych przemian współczesnych afrykańskich miast, jednakże raport nie zawierał gotowych rozwiązań do trwałych przemian w miastach. Drogowskazami mogłyby być natomiast następujące wskazówki: integracja (elity-ubodzy, działanie-monitorowanie), klastry (wymiana informacji, specjali-zacja-produkcja niszowa), partnerstwo (równość w dbałości o centrum i peryferia), innowacja (potencjał konsumencki, zasoby odnawialne i nieodnawialne), zrównoważone dochody (trwałe środki utrzymania jako kluczowy element utrzymania społecznej stabilności). Kingombe (2014) zauważył, że w najnowszych opracowaniach dotyczących kondycji społeczno-gospodarczej Afryki odzwierciedlone były zasadniczo dwie narracje. Pierwsza 337 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa odnosiła się do następujących pojęć: modernizacja, wzrost, integracja globalna, integracja regionalna. W treściach tych zawarte były słowa-klucze opisujące rzeczywistość afrykańską w duchu przywołanych pojęć: smartfon, nowe miasto, fabryka bądź biuro regionalne marki światowej, np. Google, Walmart, Unilever, General Electric. Drugi typ narracji poruszał się tropem afrykańskich Czterech Jeźdźców Apokalipsy, czyli konfliktu, ubóstwa, marginalizacji i złego zarządzania (wraz z ewentualnymi modyfikacjami lokalnymi). Badania dowiodły, że przeciętny mieszkaniec Afryki dostrzegał obie wersje rzeczywistości, przy czym najbardziej negatywnie oceniane były systemy zarządzania, niezbyt sprawdzające się w próbach niwelowania kontrastów w zakresie dochodów. Literatura Burchard-Dziubińska M., 2016, Adaptacja terenów zurbanizowanych do zmian klimatu, [w:] A. Rzeńca (red.), EcoMiasto&Środowisko. Zrównoważony, inteligentny i partycypacyjny rozwój miasta, Wyd. UŁ, 144-163. Dorenda-Zaborowicz M., 2011, Douala - miasto utraconych nadziei? Skutki dekolonizacji w Afryce a zrównoważony rozwój, Problemy Ekorozwoju - Problems of Sustainable Development, 6 (2), 107-116. Freire M.E., Lall S., Leipziger D., 2014, Africa’s urbanization: challenges and opportunités, 2014, Working Paper, 7, The Groth Dialogue. Górna A., Górny K., Kowalczyk A., 2016, Dziedzictwo kolonialne jako atrakcja dla turystyki miejskiej, Turystyka Kulturowa, 3/2016, 56-90. Growing greener cities in Africa, 2012, FAO UN. Independent water and sanitation providers in african cities West and Central Africa, 2000, Water and Sanitation Program, World Bank Institute, Deutsche Gesellschaft für Tgchnische Zusammenarbeit (GTZ) GmbH on behalf of the Federal German Ministry for Economic Cooperation and Development, 1-15. Kingombe Ch., 2014, Africa's rising middle class amid plenty and extreme poverty, Discussion Paper, 167, European Centre for Development Policy Management, 52. Kowalewski A.T., 2005, Rozwój zrównoważony w procesach urbanizacji, Nauka 1/2005,123-146. Kurcz M., 2010, Dżuba - miasto pogranicza afrykańskiego. Analiza różnych aspektów doświadczenia pograniczności, Etnografia Polska, 54 (1-2), 47-64. Lopes C„ 2015, Emerging Africa, its middle class and new development challenges, UN, Econ. Comission for Africa. Plit F., 1996, Osadnictwo, [w:] A. Jelonek, F. Plit (red.), Afryka, Encyklopedia Geograficzna Świata, 97-106. Rajman J., 1971, Wielkie miasta Afryki, Nauka dla wszystkich, 149, PAN, Oddział w Krakowie. Simon D., McGregor D., 2004, The changing urban-rural interface of African cities: definitional issues and an application to Kumasi, Ghana, Environment&Urbanization, 16 (2), International Institute for Environment and Development (IIED), 235-248. 338 Miasta Afryki Sito A., 2013, Afryka: „Nowe miasta” i urbanistyka przyszłości, www.pcsa.org.pl. (dostęp: 2.05.2017) State of the world’s cities 2012/2013. Prosperity of Cities, 2012, United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat). The rising middle Class of Africa, 2013, Grail Research, Integreon. The state of African cities 2010. Governance, inequality and urban land markets, United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat). The state of African cities. Re-imagining sustainable urban transitions, 2014, United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat). Turok I., McGranahan G., 2013, Urbanization and economic growth: the arguments and evidence for Africa and Asia, Environment & Urbanization, 25 (2), International Institute for Environment and Development (IIED), 465-482. Urbanization and development. Emerging futures. World cities report 2016, 2016, United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat). Watson V., 2013, African urban fantasies: dreams or nightmares?, Environment8cUrbanization, International Institute for Environment and Development (IIED), 26 (1), 215-231. World urbanization prospects. Revision, 2014, United Nations, 1-32. www.citypopulation.de www.hdr.undp.org African cities Abstract: Cities are centres of human activity and the stage of their development (taking also into account the entire settlement system) is usually related to the socio-economic condition of the area. Africa stands out from the rest of the world in terms of the nature and dynamics of urbanization of many countries of this continent. African cities are characterized by large regional variations, influenced by numerous developmental factors, with particular emphasis on such elements as: middle-class transformations and the structure of infrastructural systems. The generalized picture of Africa’s socio-economic situation is often expressed in the form of opposing narratives. The essence of one is the descriptions of modernization, great economic opportunities, global relations, and the other refers to stereotypical African emblems, including: marginalization, poverty and backwardness. Keywords: city, urbanization, Africa. 339 Bernadetta Zawilińska Wydział Gospodarki i Administracji Publicznej, Katedra Gospodarki Regionalnej Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Zawoja jako wieś turystyczna - tradycje, opinie mieszkańców i perspektywy rozwoju Zarys treści: W artykule zaprezentowano wybrane zagadnienia związane z rozwojem turystyki w Zawoi. Ukazano tradycje miejscowości jako ośrodka turystycznego oraz perspektywy dalszego jej rozwoju w świetle opinii mieszkańców, uwarunkowań lokalnych oraz trendów w turystyce obserwowanych w regionie polskich Karpat. Utrwalone tradycje turystyczne miejscowości oraz dobrze rozwinięta baza noclegowa, gastronomiczna i towarzysząca nie są już czynnikami wystarczającymi dla utrzymania konkurencyjnej pozycji miejscowości. Dalszy rozwój ekonomicznej funkcji turystyki wymaga podnoszenia standardu i poszerzenia oferty lokalnych usług oraz budowy zróżnicowanych (w tym specjalistycznych) produktów turystycznych o charakterze sieciowym. Konieczne jest także powstanie organizacji, która podejmie się prowadzenia kompleksowych działań związanych z zarządzaniem rozwojem miejscowości jako obszaru recepcji turystycznej. Słowa kluczowe: Zawoja, Karpaty, Babia Góra, turystyka, rozwój lokalny. Wprowadzenie Rozwój funkcji turystycznej w polskich Karpatach już od XIX w. wywiera istotny wpływ na kształtowanie się stosunków społeczno-gospodarczych w regionie. Wraz z przyjazdami kuracjuszy i letników pojawiła się szansa na poprawę warunków bytowych mieszkańców ubogich górskich miejscowości. Z czasem rozwijający się przemysł turystyczny powodował przemiany w użytkowaniu gruntów, w zabudowie terenu, w strukturze zatrudnienia Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa ludności, był istotnym czynnikiem zmian społecznych (Kurek 1990). Dla wielu karpackich miejscowości turystyka stała się podstawową funkcją ekonomiczną (Warszyńska 1989). Przemiany ustrojowe, gospodarcze i społeczne, które zaszły w kraju w ostatnich dwóch dekadach, zmieniły warunki funkcjonowania ośrodków turystycznych (Kurek 2008; Kurek, Mika 2008). Nasilająca się konkurencja (krajowa i międzynarodowa) oraz wzrastające wymagania konsumentów usług sprawiają, że występowanie atrakcyjnych walorów przyrodniczych czy kulturowych oraz tradycyjnych form infrastruktury turystycznej nie jest już wystarczające dla utrzymania popytu turystycznego. Dalszy rozwój ośrodków wymaga wysokiej aktywności lokalnych podmiotów w zakresie budowania konkurencyjnych produktów turystycznych i sieci współpracy, a także kształtowania wizerunku i promocji regionu. W przypadku dojrzałych funkcjonalnie obszarów recepcyjnych podtrzymywanie ekonomicznej funkcji turystyki opiera się głównie na zmianach jakościowych i strukturalnych (Mika 2014). Przykładem miejscowości o wysokich walorach przyrodniczych i ponad stuletnich tradycjach rozwoju funkcji turystycznej jest Zawoja. Turystyka jako jedna z głównych funkcji gospodarczych wywarła istotny wpływ na rozwój przestrzenny wsi, sytuację demograficzną, życie społeczne i warunki ekonomiczne mieszkańców. Dziś szanse aktywizacji gospodarczej miejscowości wiązane nadal są w głównej mierze z turystyką. W artykule przedstawiono perspektywy dalszego rozwoju turystycznego Zawoi na tle tradycji ośrodka, opinii mieszkańców oraz zachodzących współcześnie procesów rozwojowych. Rozwój turystyczny miejscowości Miejscowość Zawoja powstała w XVI w. i początkowo funkcjonowała jako część wsi Skawica, z której została ostatecznie wydzielona w II poł. XVIII w. (Troll 2015). Wieś stanowiła królewszczyznę należącą do starostwa lanckorońskiego. Po I rozbiorze tereny te znalazły się w granicach zaboru austriackiego. W 1839 r. dobra makowskie kupił hrabia Filip Saint Génois d’Anneacourt, którego syn w 1878 r. odsprzedał je właścicielowi dóbr żywieckich -arcyksięciu Albrechtowi Habsburgowi. Wiek XIX był czasem rozwoju przemysłu w Zawoi (powstał ośrodek produkcji żelaza, tartaki wodne, młyny, folusze, fabryka zapałek), ale również zapoczątkował nasiloną eksploatację lasów (Łajczak 1995,2016). Z końcem XIX w. Zawoja była już bardzo dużą wsią liczącą ponad tysiąc domów i niemal 5 tys. mieszkańców. Niestety, niesprzyjające rozwojowi rolnictwa warunki przyrodnicze oraz czynniki polityczne sprawiały, że sytuacja ekonomiczna tych terenów była bardzo ciężka (Janicki 1996). Szansę na jej poprawę przyniósł rozwój turystyki, dzięki której Zawoja z ubogiej, rolniczo-pasterskiej wsi zaczęła przekształcać się w miejscowość letniskową. Początki rozwoju turystycznego wsi są silnie związane z przyjazdami na Babią Górę. Masyw był eksplorowany już od schyłku średniowiecza, najpierw przez zielarzy i poszukiwaczy surowców mineralnych, a w późniejszych czasach przez pasterzy, zbójników, kłusowników, przemytników (Łajczak 1995, 2016). W XVIII w. stał się obiektem zainteresowania środowisk naukowych. Badania prowadzili tu m.in.: Baltazar Hacquet, Stanisław Staszic, Ludwik Zejszner (Łajczak 1995; Omylak 2005). Turyści zaczęli odwiedzać 342 Zawoja jako wieś turystyczna - tradycje, opinie mieszkańców i perspektywy rozwoju „Królową Beskidów” dopiero w XIX w. Popularność masywu szybko wzrastała i z końcem XIX w. przyjazdy miały już charakter zorganizowany, a nawet masowy. Badaczom i turystom często towarzyszyli miejscowi przewodnicy, z których najbardziej znanym był Wawrzyniec Szkolnik z Zawoi. Na przełomie XIX i XX w. bardzo intensywną działalność na rzecz rozwoju turystyki w tym regionie prowadziła niemiecka organizacja Beskidenverein. Z jej inicjatywy w latach 90. XIX w. oznakowano pierwsze szlaki turystyczne, w 1905 r. wybudowano schronisko (poniżej szczytu, po południowej stronie Babiej Góry) oraz zapoczątkowano masowe przyjazdy niemieckich turystów. W 1905 r. dzięki staraniom Hugona Zapałowicza powstał Oddział Babiogórski Towarzystwa Tatrzańskiego, który rozpoczął prace nad znakowaniem własnych szlaków oraz budową polskiego schroniska (na Markowych Szczawinach), które oddano do użytku w 1906 r. Początki XX w. przyniosły także rozwój bazy noclegowej w miejscowości (Muszyński 1930). Dużą aktywność w zakresie oferowanych usług turystycznych w Zawoi wykazywała w tym okresie społeczność żydowska i większość letników odwiedzających miejscowość była również pochodzenia żydowskiego (Gimza 1996; Janicka-Krzywda 1985). Intensywny rozwój zagospodarowania letniskowego miejscowości przyniósł okres międzywojenny. Wybudowano wówczas kilkanaście willi dla turystów (w tym obiekty należące do Polskiej Akademii Umiejętności, które miały przyciągać do Zawoi przedstawicieli środowisk twórczych), urządzono tereny rekreacyjno-sportowe (deptak spacerowy, kort tenisowy, skocznię narciarską, kąpieliska), założono bibliotekę, zadbano o zaplecze medyczne, łączność telefoniczną oraz połączenia autobusowe (Galarowski 1980; Gimza 1996; Muszyński 1930). Funkcje letniskowe skoncentrowały się głównie w Zawoi Górnej. W 1928 r. Zawoję przyjęto do Związku Uzdrowisk i Letnisk Państwa Polskiego. Wieś została uznana za miejscowość klimatyczną i posiadała prawo do pobierania taksy klimatycznej. Z początkiem lat 30. XX w. nocleg w miejscowości mogło znaleźć już ok. 4 tys. turystów. Bazę noclegową stanowiły prywatne pensjonaty oraz wille PAU, schronisko Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego na Markowych Szczawinach, noclegi oferowano także w budynkach szkolnych, a ponadto letnicy znajdowali kwatery u gospodarzy. Co roku w sezonie letnim kilkadziesiąt rodzin przenosiło się do stodół i innych pomieszczeń, wynajmując mieszkania turystom (Muszyński 1930). Na Babią Górę w tych czasach przyjeżdżało nawet po kilkadziesiąt tysięcy osób rocznie, a w pogodne dni świąteczne frekwencja turystów na szczycie sięgała 3 tys. (Łajczak 1995). Po II wojnie światowej okresem najszybszego rozwoju zagospodarowania i ruchu turystycznego w całych polskich Karpatach były lata 60. i 70. (Groch, Kurek 1995). Również dla Zawoi był to czas dynamicznej rozbudowy infrastruktury turystycznej. W świetle regionalnych i powiatowych dokumentów planistycznych, opracowanych na przełomie lat 50. i 60., turystyka miała być zasadniczym i strategicznym czynnikiem rozwoju wsi, której przypisano rangę ośrodka turystycznego o znaczeniu ogólnokrajowym (Gimza 1996). Remontowano przedwojenne wille, które adaptowane były na domy wczasowe oraz budowano nowe obiekty. Największym z nich był oddany do użytku w 1966 r. ośrodek wczasowo-kolonijny kopalni „Lenin” w Wesołej (dziś niefunkcjonujący już „Górnik”), który z początkiem lat 70. dysponował 415 miejscami noclegowymi, w tym 215 całorocznymi 343 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa (Groch 1971). Rozwijało się także budownictwo indywidualne, a wraz z nim wzrastała liczba oraz standard prywatnych kwater wynajmowanych turystom. Pojawiło się również zjawisko domków letniskowych (Gimza 1996; Groch 1971; Mydlarz 1996). Z początkiem lat 70. baza noclegowa Zawoi liczyła ponad 3,5 tys. miejsc noclegowych i koncentrowała się głównie w Zawoi Górnej (zwłaszcza Wilcznej), a także w Zawoi Mosorne (Groch 1971). W latach 80. liczba turystów przyjeżdżających do karpackich miejscowości zmniejszyła się znacznie (Groch, Kurek 1995). Kryzys lat 80. dotknął również Zawoję i spowodował spadek liczby wynajmowanych kwater (Gimza 1996). Lata 90. przyniosły rozwój agroturystyki, w tym czasie liczba gospodarstw agroturystycznych dynamicznie wzrastała w całych polskich Karpatach (Szpara 2011), a także zapoczątkowały przemiany w strukturze własnościowej obiektów wypoczynkowych. Pojemność recepcyjna bazy noclegowej w 1994 r. była zbliżona do lat 70. i obecnie pozostaje na podobnym poziomie (ryc. 1). Interesujący jest fakt, że współczesna ogólna pojemność recepcyjna Zawoi utrzymuje się na zbliżonym poziomie do lat 30., 70. i 90. Zaszły natomiast znaczne zmiany o charakterze strukturalnym i jakościowym. W latach 30. bazę noclegową stanowiły głównie pokoje w prywatnych willach oraz izby w góralskich chatach, wynajmowane letnikom, a także schronisko na Markowych Szczawinach. Jedynymi „zamkniętymi” obiektami noclegowymi (udostępnianymi tylko dla określonych grup osób) były wille PAN. Z początkiem lat 70. większość (55,5%) miejsc noclegowych skupiały obiekty zaliczane do bazy „zamkniętej” (ośrodki wczasowe i kolonijne należące do zakładów pracy). Aż 73,7% tych miejsc miało charakter sezonowy (Groch 1971). Przemiany następujące od I poł. lat 90. prowadziły do prywatyzacji obiektów, podnoszenia ich standardu i zakresu oferowanych usług, a także spadku udziału miejsc o charakterze sezonowym. W dzisiejszym rozwoju miejscowości obserwowane jest ciągłe poszerzanie oferty kierowanej do różnych grup turystów. Wśród ważniejszych inwestycji turystycznych należy wymienić budowę stacji narciarskiej „Mosorny Groń” (uruchomionej w 2003 r.) oraz 0 1000 2000 3000 4000 Miejsca noclegowe □ Hotele Schroniska turystyczne, młodzieżowe i domy wycieczkowe Ośrodki wczasowe i kolonijne Pensjonaty, kwatery prywatne Ryc. 1. Wielkość i struktura bazy noclegowej w Zawoi w latach: 1971, 1989, 1994 i 2014 Źródło: opracowanie na podstawie Groch 1971, Lasek 1997 i badań własnych. 344 Zawoja jako wieś turystyczna - tradycje, opinie mieszkańców i perspektywy rozwoju Centrum Górskiego „Korona Ziemi” (otwartego w 2015 r.). W obiektach noclegowych rozwijane jest zaplecze konferencyjne oraz usługi spa i wellness. Ruch turystyczny nadal charakteryzuje się wysoką sezonowością, ale obserwowany jest rozwój turystyki zimowej, weekendowej (w różnych porach roku), a także przyjazdów w ciągu tygodnia (w ramach „zielonych szkół” i tzw. „przemysłu spotkań”). Rozwój turystyki w opiniach mieszkańców W celu rozpoznania opinii mieszkańców Zawoi dotyczących rozwoju turystyki w miejscowości zostały przeprowadzone w 2013 r. badania ankietowe. W badaniu wzięło udział 129 osób (2% ogółu mieszkańców tej miejscowości). Dobór respondentów miał charakter losowy. Wszyscy respondenci byli stałymi mieszkańcami Zawoi, 93% z nich żyło w miejscowości od ponad 10 lat. Najliczniejsze grupy rozmówców stanowiły osoby zamieszkałe w Zawoi Widłach (23%), Centrum i Wełczy (po 10%). Badaniem objęto osoby powyżej 15. roku życia. Wśród ankietowanych 60% stanowiły kobiety. Najliczniejsze grupy respondentów miały wykształcenie średnie (40%) i zasadnicze zawodowe (30%), ponadto 16% deklarowało wykształcenie wyższe, a 14% podstawowe. Strukturę wieku respondentów przedstawia ryc. 2. Jedynie 17,8% respondentów prowadziło gospodarstwa rolne. Dochody bezpośrednio z turystyki czerpało 20,9% rozmówców. Były to głównie osoby prowadzące własne obiekty noclegowe lub zatrudnione w takich obiektach, a także pracownicy obiektów gastronomicznych i handlowych. Kolejne 17,1% respondentów przyznało, że w przyszłości chcieli-by podjąć pracę w turystyce (przede wszystkim w obiektach agroturystycznych). Ankietowani uważali, że turystów do miejscowości przyciągają przede wszystkim góry i krajobraz (52,7% respondentów), Babiogórski Park Narodowy (20,2%) oraz cisza i spokój (16,3%). Mniejsze znaczenie, według nich, odgrywa zagospodarowanie turystyczne, w tym wyciągi narciarskie (9,3%). Niewielki był natomiast udział osób, które za główny element atrakcyjności wsi uznały miejscową kulturę (1,6%). Rozmówcy byli zazwyczaj przychylnie nastawieni do turystów i popierali dalszy rozwój turystyki. Pozytywny i bardzo pozytywny stosunek wobec przyjeżdżających turystów zadeklarowało 76,7% respondentów, a 16,3% oceniło swoje nastawienie jako neutralne (ryc. 3). Średnia ocen w skali 1-5 (gdzie 1 oznacza nastawienie bardzo negatywne, a 5 bardzo pozytywne) wyniosła 4,1. Uciążliwość ruchu turystycznego dla mieszkańców - w skali pięciopunktowej (gdzie 1 oznacza bardzo małą uciążliwość, a 5 bardzo dużą) - oceniono Ryc. 2. Struktura respondentów według wieku Źródło: badania własne. 345 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Ryc. 3. Nastawienie respondentów do turystów odwiedzających Zawoję Źródło: badania własne. średnio na 2,3- Aż 56,6% rozmówców uważało, że ruch turystyczny w miejscowości jest w małym lub bardzo małym stopniu uciążliwy dla mieszkańców (ryc. 4). W gronie osób o pozytywnym i bardzo pozytywnym nastawieniu do turystów dochody z turystyki czerpało 32,6%. Wśród respondentów o nastawieniu neutralnym i negatywnym dochody takie deklarowało jedynie 8,6%. Osoby, w opinii których ruch turystyczny jest w małym lub bardzo małym stopniu uciążliwy, w 26% przypadków pozyskiwały dochody z turystyki, natomiast w gronie respondentów silniej odczuwających uciążliwości odsetek ten wyniósł jedynie 14,3%. Osoby czerpiące dochody z turystyki z większą przychylnością patrzyły na przyjeżdżających gości i w mniejszym stopniu odczuwały niedogodności związane z ich Ryc. 4. Ocena uciążliwości ruchu turystycznego dla mieszkańców Źródło: badania własne. 346 Zawoja jako wieś turystyczna - tradycje, opinie mieszkańców i perspektywy rozwoju przyjazdami. Wśród uciążliwości związanych z turystyką, odczuwanych przez mieszkańców, respondenci wymieniali m.in.: wzrost natężenia ruchu samochodowego, przepełnione mikrobusy do Krakowa, wysokie ceny w sklepach oraz wzrost ilości śmieci, w tym zaśmiecenie szlaków turystycznych. Większość respondentów (66,7%) uważała, że turystyka nie niszczy środowiska przyrodniczego miejscowości. Osoby dostrzegające negatywne skutki dla przyrody zwracały uwagę niemal wyłącznie na zanieczyszczenia, a zwłaszcza na zaśmiecenie terenu wsi i szlaków turystycznych. Zdecydowana większość (86,8%) osób biorących udział w badaniu opowiedziała się za dalszym wzrostem ruchu turystycznego w miejscowości. Nieco bardziej podzielone zdania były w odniesieniu do rozbudowy bazy noclegowej. Respondenci zazwyczaj (58,9%) popierali wzrost liczby obiektów indywidualnego zakwaterowania (gospodarstw agroturystycznych i innych kwater prywatnych), natomiast wzrost liczby hoteli, ośrodków wypoczynkowych i domów wczasowych spotkał się z aprobatą jedynie 45,7% rozmówców. Około 1/4 respondentów nie miała określonego zdania na temat dalszego rozwoju infrastruktury noclegowej (tab. 1). Respondenci najczęściej wykazywali pozytywne nastawienie do budowy drugich domów. Zjawisko to było negatywnie postrzegane przez jedynie 14,7% rozmówców (ryc. 5). Średnia ocen w skali 1-5 (gdzie 1 oznacza zdecydowanie negatywne nastawienie, a 5 bardzo pozytywne) wyniosła 3,5. Z wypowiedzi rozmówców można wnioskować, że nie ma istotnych konfliktów między mieszkańcami a właścicielami drugich domów. Tab. 1. Opinie respondentów na temat rozwoju turystyki w Zawoi Ocena [%] 5- 4- 3- 2- 1- Średnia Odch. Opinia zdecydowanie zgadzam nie wiem nie zdecydowanie ocen std. zgadzam się się 1 nie mam zgadzam nie zgadzam zdania Się się Do miejscowości powinno przyjeżdżać 56,6 30,2 7,8 4,6 0,8 4,4 0,9 więcej turystów W miejscowości powinno powstać więcej gospodarstw 26,3 32,6 24,8 13,2 3,1 3,7 1,1 agroturystycznych, kwater prywatnych dla turystów W miejscowości powinno powstać więcej hoteli, 23,3 22,5 26,3 23,3 4,6 3,4 1,2 ośrodków wypoczynkowych, domów wczasowych Źródło: badania własne. 347 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Ryc. 5. Nastawienie respondentów do budowania domków letniskowych (drugich domów) w miejscowości Źródło: badania własne. Respondenci określali swoje relacje z tymi osobami zazwyczaj jako „bardzo pozytywne”, „pozytywne”, „dobre”, „przyjazne”, „pokojowe” - 62% odpowiedzi. Jedynie 6,2% oceniło wzajemne kontakty jako „złe” lub „raczej negatywne”. Jedynym problemem, na który zwróciło uwagę kilku rozmówców, był fakt, że właściciele drugich domów nie płacą za wywóz śmieci. Rozmówcy mieli świadomość, że turystyka stanowi źródło dochodów dla mieszkańców. Najczęściej oceniali znaczenie tych dochodów jako „średnie” (31,8% odpowiedzi) lub ,,duże”(27,9%) - ryc. 6. Średnia ocen w skali pięciopunktowej wyniosła 3,2. Niezbyt Ryc. 6. Ocena znaczenia dochodów z turystyki dla mieszkańców Źródło: badania własne. 348 Zawoja jako wieś turystyczna - tradycje, opinie mieszkańców i perspektywy rozwoju Ryc. 7. Ocena zaangażowania władz gminy w rozwój turystyki Źródło: badania własne. korzystnie postrzegano zaangażowanie władz gminy w rozwój turystyki, aż 29,7% respondentów oceniło je jako „niskie” lub „bardzo niskie” (średnia ocen wyniosła 3,0) - ryc. 7. Perspektywy rozwoju turystyki Wysokie walory przyrodnicze i kulturowe, położenie u stóp Babiej Góry objętej ochroną w postaci parku narodowego oraz dwóch form ochrony o randze międzynarodowej (obszar Natura 2000 i rezerwat biosfery), a także niska gęstość zaludnienia, dobrze rozwinięta infrastruktura noclegowa, żywieniowa i towarzysząca, w połączeniu z długimi tradycjami letniskowymi stanowią dogodne podstawy dla dalszego rozwoju funkcji turystycznej. Korzystne warunki tworzą również mieszkańcy, którzy są pozytywnie nastawieni do przyjeżdżających gości i postrzegają turystykę jako ważny czynnik poprawy warunków ekonomicznych miejscowości. Funkcja turystyczna jest traktowana jako priorytetowa i strategiczna również przez władze gminy, czemu dają wyraz wypowiedzi wójta i radnych, przyjmowane dokumenty planistyczne oraz realizowane inwestycje. Strategię rozwoju gminy, opracowaną na lata 2005-2025, oparto w dużej mierze na rozwoju turystyki oraz związanych z nią w znacznym stopniu działań z zakresu ochrony przyrody, promowania dziedzictwa kulturowego regionu, wspierania małej i średniej przedsiębiorczości, rozwoju ekologicznego rolnictwa oraz urządzenia przestrzeni publicznych gminy i rozbudowy obiektów sportowych (Strategia... 2004). Konsultacje społeczne dotyczące budowy marki miejsca, przeprowadzone w gminie Zawoja przez Fundację Miejsc i Ludzi Aktywnych w latach 2015-2016, wykazały, że w opinii mieszkańców Zawoja jest gminą turystyczną i w tym kierunku powinna się nadal rozwijać. Tożsamość marki miejsca powinna opierać się na wartościach przyrodniczych 349 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa i krajobrazowych gminy (Babia Góra i sąsiadujące z nią pasma Jałowieckie i Policy, Babiogórski Park Narodowy), walorach prozdrowotnych oraz kulturze ludowej Babiogórców (Gałek 2016). Dalszy rozwój turystyczny Zawoi będzie niewątpliwie w dużej mierze nadal związany z przyjazdami na Babią Górę. Badania przeprowadzone wśród turystów w latach 2012-2013 wykazały, że aż 92,8% wydatków, które ponieśli turyści odwiedzający Babiogórski Park Narodowy na terenie gmin Zawoja, Lipnica Wielka i Jabłonka, trafiło do miejscowości Zawoja (Mika i in. 2015). Zawoja utrzymuje funkcję głównego ośrodka obsługi ruchu turystycznego w otoczeniu Babiej Góry i jest docelowym miejscem przyjazdów zarówno krótko, jak i długookresowych. Przy czym wypoczynek długookresowy ustępuje turystyce weekendowej i świątecznej oraz jednodniowej, co jest zjawiskiem charakterystycznym nie tylko dla Zawoi, lecz także dla całego regionu polskich Karpat (Faracik i in. 2009). Z punktu widzenia korzyści ekonomicznych dla miejscowości istotną rolę odgrywają głównie turyści przyjeżdżający na dłuższe pobyty i korzystający z noclegów. W latach 2012-2013 średnie wydatki turystów przyjeżdżających do Babiogórskiego Parku Narodowego, którzy skorzystali z noclegu, wyniosły 94 zł, a odwiedzających jednodniowych jedynie 41 zł. W strukturze wydatków tych turystów zdecydowanie przeważały koszty noclegów (w przypadku osób przyjeżdżających na więcej niż jeden dzień) oraz wyżywienia. Turyści najczęściej korzystali z noclegów w kraterach prywatnych (Mika i in. 2015). Dalszy rozwój turystyczny Zawoi będzie wymagał podejmowania działań zmierzających do wydłużenia pobytów turystycznych, zmniejszenia sezonowości przyjazdów oraz zwiększenia średnich dziennych wydatków gości. W tym celu konieczne jest urozmaicenie oferty turystycznej i zwiększenie jej komercjalizacji, rozbudowa oferty adresowanej do turystów przyjeżdżających poza sezonem letnim oraz do obcokrajowców. Przewaga kwater prywatnych w strukturze obiektów noclegowych jest korzystna z punktu widzenia kształtowania wizerunku Zawoi jako miejscowości zacisznej, podtrzymującej tradycje letniskowe, atrakcyjnej dla rodzinnego wypoczynku. Poza tym turyści wykorzystują istniejące zasoby mieszkaniowe, mają kontakt z gospodarzami, a wpływy z turystyki trafiają bezpośrednio do mieszkańców. Często jednak obiekty takie, podobnie jak tradycyjne ośrodki i domy wczasowe, ograniczają ofertę wyłącznie do świadczenia usług noclegowych i żywieniowych, co - w sytuacji wysokiej konkurencji na rynku turystycznym - nie zapewnia już sukcesu. W celu zwiększenia korzyści ekonomicznych konieczne jest poszerzanie wachlarza oferowanych usług i urządzeń towarzyszących, specjalizacja w obsłudze konkretnych grup klientów (Kurek, Pawlusiński 2014; Zawilińska 2012), a także włączanie obiektów noclegowych do sieciowych produktów turystycznych. Obserwacja trendów w rozwoju turystyki w regionie karpackim oraz przemian gospodarczych zachodzących w Zawoi prowadzi do wniosku, że agroturystyka (rozumiana jako tradycyjna forma wypoczynku w czynnym gospodarstwie rolnym) nie będzie miała istotnego znaczenia w miejscowości. Należy jednak dążyć do tego, aby rozwijająca się funkcja turystyczna sprzyjała podtrzymaniu działalności rodzinnych gospodarstw rolnych (np. poprzez zorganizowanie sieci punktów sprzedaży miejscowych produktów). Istotną formę bazy noclegowej w Zawoi stanowią drugie domy, których liczba szacowana jest na co najmniej 400 (Mika, Petko 2015; Pawlusiński i in. 2008). Zważywszy na duże 350 Zawoja jako wieś turystyczna - tradycje, opinie mieszkańców i perspektywy rozwoju poparcie mieszkańców dla ich rozbudowy, zjawisko to zapewne nadal będzie się rozwijało w miejscowości. Budowa takich obiektów powinna jednak podlegać znacznym ograniczeniom z uwagi na negatywne skutki przyrodnicze i krajobrazowe przy stosunkowo niskich korzyściach ekonomicznych (zwłaszcza w długiej perspektywie czasowej) dla mieszkańców miejscowości. O atrakcyjności turystycznej Zawoi decydują przede wszystkim walory przyrodnicze otaczających ją pasm górskich. Należy jednak zauważyć, że dla zwiększenia ekonomicznej roli turystyki konieczny jest rozwój zagospodarowania edukacyjnego i sportowo-rekreacyjnego oraz oferty usługowej w obrębie miejscowości. Ważne jest także stworzenie atrakcyjnych przestrzeni publicznych (arterii spacerowych, miejsc spotkań, placów zabaw) oraz dalszy rozwój inicjatyw kulturalnych i sportowych. W społecznej dyskusji nad dalszym rozwojem turystyki w Zawoi często podnoszone jest zagadnienie rozbudowy obiektów dla narciarstwa zjazdowego oraz budowy kolei linowej na Małą Babią Górę. Inwestycje takie nie powinny powstawać w granicach parku narodowego. Możliwa jest rozbudowa infrastruktury narciarskiej poza terenem chronionym (istnieją plany powiększenia stacji na Mosornym Groniu), ale inwestycje tego rodzaju należy traktować jako uzupełnienie oferty, a nie główny czynnik aktywizacji turystycznej miejscowości. Możliwości rozwoju Zawoi jako ośrodka narciarskiego ogranicza stosunkowo trudna dostępność komunikacyjna z Krakowa i Konurbacji Górnośląskiej, niestabilność pokrywy śnieżnej oraz silna konkurencja ze strony innych ośrodków krajowych (wyciągi narciarskie funkcjonują w 118 miejscowościach regionu polskich Karpat - Krzesiwo 2014) i zagranicznych. Niezależnie od infrastruktury dla narciarstwa zjazdowego Zawoja powinna rozwijać ofertę dla innych form turystyki zimowej (np. narciarstwa biegowego i skiturowego). Ważne jest również stworzenie oferty dla wypoczynku w sezonie zimowym w sytuacji braku pokrywy śnieżnej. W niewielkim stopniu wykorzystywany jest potencjał Zawoi w zakresie turystyki edukacyjnej, a zwłaszcza edukacji przyrodniczej związanej z Babiogórskim Parkiem Narodowym. W miejscowości organizowane są kolonie letnie, zimowiska, „zielone szkoły”. Babią Górę licznie odwiedzają wycieczki szkolne. Niestety, możliwości organizowania zajęć edukacyjnych dla dzieci i młodzieży na większą niż obecnie skalę ogranicza brak odpowiedniego zaplecza lokalowego. Duże szanse rozwoju daje planowana budowa nowoczesnego ośrodka naukowo-dydaktycznego Parku, który ma powstać w Zawoi Morgi w sąsiedztwie Centrum Górskiego Korona Ziemi. Realizacja tej inwestycji dałaby możliwość stworzenia wielofunkcyjnego centrum obsługi ruchu turystycznego w tej części wsi. Oprócz podnoszenia jakości usług turystycznych i poszerzania ich oferty w Zawoi konieczne jest podjęcie działań na rzecz rozbudowy sieci współpracy i kreowania mar-kowych produktów turystycznych, w tym produktów o charakterze specjalistycznym. Korzystne byłoby utworzenie organizacji, która pełniłaby rolę lidera i w sposób kompleksowy zarządzała rozwojem turystyki w miejscowości (ang. destination management organization). Podmiot taki powinien prowadzić działania o charakterze strategicznym, związane z kreowaniem marki obszaru recepcji turystycznej, koordynacją przedsięwzięć i promocją, a także wspierać rozwój produktów turystycznych oraz ich sieciowanie. Rolę takiego podmiotu mogłaby pełnić Lokalna Organizacja Turystyczna w Zawoi. 351 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Podsumowanie Zawoja jest miejscowością o ponad stuletnich tradycjach turystycznych i dużym znaczeniu funkcji turystycznej w lokalnej gospodarce. Dalszy rozwój tej funkcji spotyka się z wysokim poparciem ze strony mieszkańców, którzy są przychylnie nastawieni do przyjezdnych, dostrzegają korzyści płynące z turystyki oraz wyrażają aprobatę dla dalszego powiększania bazy noclegowej i wzrostu liczby odwiedzających. Niestety, utrzymanie lub zwiększenie popytu turystycznego w regionie i ekonomicznego znaczenia turystyki nie jest możliwe bez wysokiej aktywności i współpracy miejscowych władz samorządowych i podmiotów branży turystycznej w zakresie kształtowania marki miejscowości, rozbudowy oferty turystycznej i promocji. Kompleksowe zarządzanie rozwojem turystyki w Zawoi powinno zostać powierzone wyspecjalizowanej organizacji opartej na lokalnym partnerstwie. Natomiast wzmacnianie konkurencyjnej pozycji miejscowości wymaga ciągłego podnoszenia standardu usług, poszerzania oferty oraz rozwoju markowych produktów turystycznych, w tym produktów o charakterze specjalistycznym i sieciowym. Artykuł jest oparty na wynikach badań prowadzonych w ramach projektu sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki, przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/01/D/HS4/05993. Literatura Faracik R„ Kurek W., Mika M., Pawlusiński R„ 2009, Turystyka w Karpatach Polskich w świetle współczesnych kierunków rozwoju, [w:] B. Domański, W. Kurek (red.), Gospodarka i Przestrzeń. Prace dedykowane Profesor Danucie Ptaszyckiej-Jackowskiej, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Galarowski T., 1980, Zawoja, Polska Akademia Nauk, Oddział w Krakowie, Ossolineum, Wrocław. Gałek O., 2016, Zawoja jako miejsce markowe. Wyniki konsultacji społecznych dotyczących marki miejsca, raport opracowany przez Fundację Miejsc i Ludzi Aktywnych, Kraków. Gimza D., 1996, Historia rozwoju turystyki u północnych podnóży Babiej Góry, [w:] U. Janicka -Krzywda (red.), Monografia Zawoi, Forma, Kraków-Zawoja. Groch J., 1971, Problemy zagospodarowania i ruchu turystycznego wsi Zawoja, praca magisterska, Katedra Geografii Ekonomicznej, Instytut Geografii, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Groch J., Kurek W., 1995, Turystyka, [w:] J. Warszyńska (red.), Karpaty Polskie, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Janicka-Krzywda U., 1985, Dzieje ludności żydowskiej w Zawoi, Prace Babiogórskie, 6, 13-20. Janicki Z., 1996, Historia Zawoi do końca XIX wieku, [w:] U. Janicka-Krzywda (red.), Monografia Zawoi, Forma, Kraków-Zawoja. Krzesiwo K, 2014, Rozwój i funkcjonowanie stacji narciarskich w polskich Karpatach, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. 352 Zawoja jako wieś turystyczna - tradycje, opinie mieszkańców i perspektywy rozwoju Kurek W., 1990, Wpływ turystyki na przemiany społeczno-ekonomiczne obszarów wiejskich polskich Karpat, Rozprawy Habilitacyjne, 194, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Kurek W., 2008, Tourism in Polish Carpathians in the political transition time, [w:] J. Wyrzykowski (red.), Conditions of the foreign tourist development in Central and Eastern Europe, Tourism in geographical environment, 10, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, 295-302. Kurek W., Mika M., 2008, Miejscowości turystyczne w dobie konkurencji (na przykładzie Polskich Karpat), [w:] G. Gołembski (red.), Turystyka jako czynnik wzrostu konkurencyjności regionów w dobie globalizacji, Wyd. AE Poznań, Poznań, 219-228. Kurek W., Pawlusiński R., 2014, Współczesne problemy rozwoju turystyki wiejskiej w Karpatach Polskich, [w:] A. Niezgoda, G. Gołembski (red.), Turystyka wobec zmian współczesnego świata: strategie, marketing, programowanie, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Poznań. Lasek M., 1997, Zmiany w zagospodarowaniu turystycznym wsi Zawoja w latach 1989-1994, praca magisterska, Zakład Geografii Turyzmu, Instytut Geografii, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Łajczak A., 1995, Matka niepogod, [w:] U. Janicka-Krzywda, A. Łajczak (red.), Babiogórskie ścieżki, Redakcja Wydawnictw Turystycznych COLGRAF-PRESS, Poznań. Łajczak A., 2016, Zarys historii działalności gospodarczej w masywie Babiej Góry i otaczającym terenie (Zachodnie Karpaty), Przegląd Geograficzny, 88(1), 5-30. Mika M., 2014, Założenia i determinanty podtrzymywalności lokalnego rozwoju turystyki, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Mika M., Pawlusiński R., Zawilińska B., 2015, Park narodowy a gospodarka lokalna. Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Mika M., Petko ]., 2015, Drugie domy w otoczeniu Babiogórskiego Parku Narodowego. Wybrane problemy rozwoju, [w:] M. Durydiwka, K. Duda-Gromada (red.), Przestrzeń w turystyce. Znaczenie i wykorzystanie, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa. Muszyński J„ 1930, Monograjia letniska Zawoi, Komisja Klimatyczna w Zawoi, Kraków. Mydlarz J., 1996, Historia Zawoi od 1900 do 1995 roku, [w:] U. Janicka-Krzywda (red.), Monografia Zawoi, Forma, Kraków-Zawoja. Omylak J., 2005, Z dziejów poznania i ochrony, [w:] D. Ptaszycka-Jackowska (red.), Światy Babiej Góry, Babiogórski Park Narodowy, Zawoja. Pawlusiński R., Mika M„ Faracik R., 2008, Plan rozwoju i zarządzania turystyką w regionie Babiej Góry, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Strategia zrównoważonego rozwoju gminy Zawoja na lata 2005-2025, 2004, Urząd Gminy Zawoja. Szpara K., 2011, Agroturystyka w Karpatach Polskich, Prace Geograficzne, 125,161-178. Troll M., 2015, Działo się w Zawoi w roku Pańskim 1787, Rocznik Babiogórski, 16,145-151. Warszyńska J., 1989, Tourist function of Polish Carpathians, [w:] J. Warszyńska (red.), Karpacka Konferencja Turystyczna, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Geograficzne, 80, 85-105. Zawilińska B., 2012, Tradycje i aktualny stan rozwoju agroturystyki w Polsce, [w:] Transgraniczna turystyka ekologiczna jako szansa rozwoju Sądecczyzny, Sądeckie Zeszyty Naukowe, 2, 23-36. 353 Człowiek i jego działania. Spojrzenie geografa Zawoja as a tourist village - traditions, opinions of residents and development prospects Abstract: The paper looks into selected issues related to the development of tourism in Zawoja. It presents the village in its traditional role as a tourism center and prospects for its further development in the light of the resident’s opinions, local conditions and tourism trends observed in the Polish Carpathians. Zawoja’s traditional, well-established status as a tourist destination and its well -developed accommodation, catering and accompanying facilities are no longer sufficient to sustain its competitive position. Further development of tourism as its economic function requires raising the standard and expanding the range of local services on offer as well as creating diverse (including specialized) and interconnected tourist products. An organization should also be established for comprehensive management of Zawoja’s development as a tourist destination area. Keywords: Zawoja, Polish Carpathians, Babia Góra, tourism, local development. 354 Spis treści Przedmowa.................................................................... 5 Tabula Gratulatoria.......................................................... 9 Sylwetka naukowa prof. dra hab. Włodzimierza Kurka............................ 13 Bibliograña prac naukowych Włodzimierza Kurka................................. 19 Pogoda podczas ważnych wydarzeń w życiu Profesora Włodzimierza Kurka .... 31 Elżbieta Bilska-Wodecka, Antoni Jackowski, Izabela Sołjan Niezależne Kościoły afrykańskie na tle przemian religijnych w Afryce........ 35 Iryna Blazhevich Wartości kulturowe w działalności białoruskich gospodarstw agroturystycznych . . 47 Anita Bokwa Smog jako element mezoklimatu Krakowa....................................... 61 Bolesław Domański, Krzysztof Gwosdz Ścieżki deindustrializacji i reindustrializacji Sudetów..................... 71 Robert Faracik Dziedzictwo salinarne Europy Środkowej...................................... 93 Joanna Fidelus-Orzechowska, Elżbieta Gorczyca, Kazimierz Krzemień Zróżnicowanie natężenia ruchu turystycznego w Tatrzańskim Parku Narodowym w latach 2000-2016 ........................................................ 107 Zygmunt Górka, Jakub Taczanowski Funkcje nowych miast w Małopolsce ze szczególnym uwzględnieniem turystyki . . 119 Robert Guzik, Arkadiusz Kołoś, Jakub Taczanowski Transport publiczny atrakcją turystyczną?.................................. 133 Kinga Krzesiwo Społeczno-geograficzny profil turysty-narciarza z zagranicy w Ośrodku Narciarskim Kotelnica Białczańska (Białka Tatrzańska)...................... 147 Magdalena Kubal Rynek pracy kobiet w turystyce na wsi w świetle dotychczasowych badań...... 161 Robert Pawlusiński Ekonomia współdzielenia - istota zjawiska oraz wyzwania dla sektora turystyki w miastach....................................................... 179 Człowiek i jego działania. Spojrzenie Geografa Aneta Pawłowska Technologie informacyjno-komunikacyjne w dostępie do informacji i usług turystycznych................................................................ 193 Katarzyna Piotrowicz, Dorota Matuszko Wpływ zmian klimatu na walory turystyczne Krakowa............................ 207 Bartosz Piziak, Michał Witkiewicz Monitoring ruchu turystycznego przy wykorzystaniu bezzałogowych statków powietrznych na przykładzie Stegny i Krynicy Morskiej........................ 215 Joanna Pociask-Karteczka Levadas - atrakcja turystyczna Madery........................................ 229 Marcin Popiel, Wojciech Kurda Wybrane zagadnienia problematyki niepełnosprawności w Polsce................. 237 Danuta Ptaszycka-Jackowska Afryka poznawana od strony morza............................................. 249 Łukasz Quirini-Poplawski, Michajło Hamkało, Michajło Rutynskij, Nazar Kudła Miejscowości turystyczne w dolinie Oporu w Beskidach Wschodnich do roku 1939 ................................................................ 255 Elżbieta Stach Wycieczki szkolne na przykładzie wybranych zespołów szkół z Krakowa i Krzeszowic - analiza porównawcza........................................... 273 Katarzyna Śliwa-Martinez Czynniki rozwoju współpracy partnerskiej w turystyce w Karpatach............. 289 Piotr Trzepacz Miasta Afryki jako węzły pasażerskiej komunikacji międzynarodowej w warunkach transformacji światowego systemu osadniczego..................... 303 Ewelina Walawender, Zbigniew Ustrnul Wieloletnia zmienność występowania burz na obszarach górskich w Polsce jako czynnik ograniczający turystykę......................................... 319 Joanna Więcław-Michniewska Miasta Afryki................................................................ 327 Bernadetta Zawilińska Zawoja jako wieś turystyczna - tradycje, opinie mieszkańców i perspektywy rozwoju...................................................................... 341 356