A 925386 UŻYTKOWANIE ZIEMI W BADANIU KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Małgorzata Luc UŻYTKOWANIE ZIEMI W BADANIU KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO Kraków 2018 Publikacja wydana ze środków Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ Recenzenci: prof, dr hab. Jan Andrzej Ciotkosz, dr hab. Zbigniew Podgórski, prof. UKW Adiustacja: dr Izabela Deptuła Tłumaczenie na język angielski: Małgorzata Luc Projekt typograficzny, skład tekstu i przygotowanie do druku: Małgorzata Ciemborowicz - Pracownia Wydawnicza IGiGP UJ Projekt okładki: Małgorzata Luc, Monika Kawałek © Małgorzata Luc i Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ Wydanie I, Kraków 2018 ISBN 978-83-64089-46-6 Wydawca: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków, Polska tel. +48 12 664 52 50, faks +48 12 664 53 85 www. geo. uj. edu. pl Druk: Poligrafia Salezjańska ul. Bałuckiego 8, 30-306 Kraków, Polska tel. +48 12 266 40 00 http: //poligrafia. salezjanie. net SPIS TREŚCI 1. WPROWADZENIE 9 1. 1. Zarys problemu...................................... 10 1. 2. Zakres opracowania, cele i zadania 12 1. 3. Ustalenia terminologiczne 15 1. 3. 1. Krajobraz.................................... 15 1. 3. 2. Pokrycie terenu versus użytkowanie ziemi 16 2. IDEA KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO 21 2. 1. Krajobraz zrównoważony w ekofilozofii............... 22 2. 1. 1. Potrzeby człowieka a równowaga w środowisku. 23 2. 1. 2. Krajobraz zrównoważony - utopia czy realna wizja przyszłości? ................................ 25 2. 2. Stan wiedzy w zakresie idei krajobrazu zrównoważonego 26 2. 2. 1. Poglądy na pojęcie krajobrazu zrównoważonego 28 2. 2. 2. Podstawy teorii krajobrazu zrównoważonego 31 2. 2. 2. 1. Ujęcie ekologiczne 34 2. 2. 2. 2. Ujęcie wielofunkcyjne 35 2. 2. 2. 3. Ujęcie wizualne 37 2. 2. 2. 4. Ujęcie planistyczne 38 2. 2. 2. 5. Ujęcie hybrydowe...................... 41 2. 3. Miejsce krajobrazu zrównoważonego w typologii krajobrazu.. 45 2. 4. Krajobraz zrównoważony miast... 51 2. 5. Krajobraz zrównoważony pozamiejski.. 54 2. 6. Kształtowanie krajobrazu zrównoważonego. 56 3. CECHY I KRYTERIA OCENY KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO. 59 3. 1. Skala przestrzenna ................................. 61 3. 2. Specyfika miejsca - tożsamość kulturowa.... 63 3. 3. Funkcjonowanie krajobrazu... 64 3. 4. Stopień antropizacji - hemerobia 65 3. 5. Złożoność a struktura krajobrazu.... 69 3. 6. Georóżnorodność 74 3. 7. Trwałość krajobrazu 77 3. 8. Atrakcyjność wizualna 79 3. 9. Stabilność 82 3. 10. Wartość 84 4. METODY OCENY KRAJOBRAZU POD KĄTEM ZRÓWNOWAŻENIA 91 4. 1. Wykorzystane dane. 92 4. 2. Metody pracy............................................... 93 4. 2. 1. Ewaluacja, studium przypadku i dobór obszarów testowych 96 4. 2. 2. Transekt. .............. 97 4. 2. 3. Kwantyfikacja - metryki krajobrazowe.. 98 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU WYBRANYCH OBSZARÓW KARPAT POLSKICH.................. 103 5. 1. Ocena stopnia przekształcenia środowiska przyrodniczego. 104 5. 2. Ocena charakteru krajobrazu 104 5. 2. 1. Specyfika miejsca ................................. 104 5. 2. 2. Sposób funkcjonowania krajobrazu 110 5. 3. Ocena hemerobii............................................ 119 5. 4. Ocena różnorodności krajobrazu 125 5. 5. Ocena trwałości krajobrazu 132 5. 6. Ocena atrakcyjności wizualnej.............................. 137 5. 7. Kryteria oceny krajobrazu zrównoważonego 151 6. PODSUMOWANIE I WNIOSKI KOŃCOWE. 153 Literatura 159 Podziękowania. 181 Spis fotografii 183 Spis rycin 185 Spis tabel 187 Summary 189 Mojej córce Justynie i wnuczce Mai, bowiem kształtowanie krajobrazów ma sens przede wszystkim dla następnych pokoleń Nie chcę chronić środowiska, chcę zbudować taki świat, w którym środowisko nie będzie potrzebowało ochrony. Autor nieznany 1. Wprowadzenie Krajobraz to ważny dla ludzi element ich codziennego życia, który przyczynia się do kształtowania terytorialnej tożsamości indywidualnej, społecznej i narodowej. Oferuje też liczne korzyści materialne poprawiające jakość życia i umożliwiające prowadzenie działalności gospodarczej. Zdarza się niekiedy, iż pojęcie to ma zabarwienie pejoratywne, szczególnie, gdy rozpatrujemy je w aspekcie odczuć estetycznych. Panujący bowiem w wielu miejscach bezład przestrzenny powoduje negatywne skutki nie tylko ekologiczne, ale także społeczne. Prawidłowe funkcjonowanie krajobrazu w takich warunkach może generować wysokie koszty ekonomiczne. Od zarania ludzkości krajobraz trwał w postaciach, które zwykle nazywamy krajobrazem pierwotnym lub naturalnym, jednak taki stan nie był niezmienny. Istniało bowiem, i w dalszym ciągu istnieje, wiele sił endo- i egzogenicznych, które przyczyniły się do jego przekształcenia. Niektóre z nich stanowią konsekwencję działalności człowieka i zaspokajania przez niego potrzeb bytowych, wiążą się z gospodarką na gruntach rolnych czy leśnych, z rozwojem budownictwa, infrastruktury, jak również wielorakich form pozyskiwania energii. Skala tych antropogenicznych przekształceń pierwotnego krajobrazu spowodowała, że ludzkość znalazła się, według nowoczesnych poglądów (Zalasiewicz i in. 2011), w nowej erze, na etapie rozwoju życia na Ziemi nazwanego za Stoppanim (1871-1873) antropocenem lub antropozoikiem. Uogólniając poglądy na ten temat, można stwierdzić, że w antropocenie (Crutzen, 1. WPROWADZENIE Stoermer 2000) mamy do czynienia z dominacją człowieka nad środowiskiem, z eksploatacją jego zasobów naturalnych w sposób często niekontrolowany oraz ze wzrastającym poziomem zanieczyszczeń. Dlatego w wielu miejscach nastąpiło istotne zaburzenie równowagi środowiska spowodowane z jednej strony wzmożoną konsumpcją, a z drugiej - brakiem form działalności rekompensujących powstałe straty środowiskowe i społeczne. W niebezpieczeństwie znalazły się bowiem nie tylko zasoby naturalne, lecz zmianom uległy także tradycyjne wzorce kulturowe, które zawsze w istotny sposób wpływały na kształtowanie krajobrazu. Podobnie w fizjonomii krajobrazu nastąpiły przemiany postrzegane w kategoriach zagrożenia środowiska przyrodniczego, swoista negatywna ewolucja, która prowadzi do utraty różnorodności, koherencji i tożsamości (Antrop 2005). 1. 1. Zarys problemu Reakcją polityczną i społeczną na wyżej opisany stan stało się wprowadzenie i rozpowszechnienie idei rozwoju zrównoważonego. Prawdopodobnie niewielu już badaczy środowiska geograficznego wątpi, czy słuszne pozostaje stwierdzenie Naveha (2004), iż rewolucja w zakresie zrównoważenia we wszystkich sferach życia powinna stanowić kluczowy element dalszych badań. Koncepcja rozwoju zrównoważonego jest bardzo szczytna, gdyż u jej podstaw znajduje się przeciwdziałanie szeroko pojętej degradacji środowiska przyrodniczego i kulturowego Ziemi oraz założenie prowadzenia działalności gospodarczej w sposób harmonijny. Znalazła więc ona wielu zwolenników niemal na całym świecie, a jej realizację finansowo wspomagają liczne organizacje, w tym ONZ. Jednak w sytuacji braku zrozumienia potrzeby podejścia systemowego i wielowymiarowego w relacjach człowiek-środowisko idea ta skazana będzie na niepowodzenie. Podejście to wymaga zresztą wdrażania licznych rozwiązań politycznych, prawnych oraz gospodarczych w funkcjonowaniu wielu instytucji na poziomach lokalnym i narodowym lub nawet wyższym. Niezmiennym (i być może obecnie decydującym) elementem skomplikowanych relacji, jakie zachodzą w środowisku geograficznym, jest człowiek. Z natury musi on funkcjonować w środowisku, które zapewnia mu poczucie 10 1.1. ZARYS PROBLEMU bezpieczeństwa oraz wzmacnia tożsamość społeczną i kulturową. Tylko w takich warunkach mogą powstawać stabilne i dobrze rozwijające się społeczeństwa i gospodarki. Potrzebna jest więc przestrzeń - krajobraz, swoisty megasys-tem środowiska geograficznego (Degórski 2005), w którym zachodzą procesy fizyczne, społeczne i ekonomiczne oddziałujące na zmysły ludzi i powodujące zaspokojenie tych podstawowych, naturalnych potrzeb (Solon i in. 2014). Takie rozumienie pojęcia systemu, w którym funkcjonujemy można wzbogacić o koncepcję rozwoju zrównoważonego i teorię krajobrazu. Połączenie tych trzech podejść do środowiska można odnaleźć w idei krajobrazu zrównoważonego, u podstaw której leży stwierdzenie, że nie każde ingerowanie człowieka w środowisko jest złe, niszczące i powoduje chaos. Problematyka krajobrazu zrównoważonego stanowi od niedawna przedmiot studiów wielu dyscyplin naukowych. O jej wadze we współczesnych badaniach środowiskowych może chociażby świadczyć propozycja poświęcenia jej osobnej dziedziny nauki, co postulował Wu (2013) proponując dla niej nazwę „Landscape Sustainability Science" (LSS). Na gruncie mnogości opracowań powstałych w ostatnich latach dotyczących krajobrazu zrównoważonego oraz w bogactwie profili badawczych wątpliwości budzi rozbieżność metodyczna oraz preferowanie wybranego podejścia zdominowanego kierunkiem badań danego autora. Analizowane problemy, jak i przedstawiane rozwiązania, często nie mają charakteru kompleksowego niezbędnego do całościowego zrozumienia struktury i funkcjonowania badanych obszarów, jak również jego aspektów społecznych i estetycznych. Na ogół badacze nie wykonują również pełnej charakterystyki ani oceny krajobrazu pod kątem kształtowania go w kierunku zrównoważenia. Niemożliwe jest więc wykorzystanie tak powstałych koncepcji do zarządzania krajobrazem. Jak zauważył już Armand (1980), ze względu na złożoność tematyki, „ krajobrazoznawcy" mają obowiązek szeroko wykorzystywać wyniki badań prowadzonych przez innych, gdyż ich własne mogą doprowadzić jedynie do zbyt wąskiej analizy krajobrazu, bo ograniczonej jedynie do specjalności danego autora. Wydaje się więc, że zasady prowadzenia oceny krajobrazu pod kątem jego zrównoważenia powinny być przede wszystkim jednolite i przejrzyste dla specjalistów z różnych dziedzin. Również funkcjonowanie jednorodnie brzmiącej definicji pojęcia „krajobraz zrównoważony" uprościłoby (i być może 11 1. WPROWADZENIE przyspieszyłoby) realizację projektów interdyscyplinarnych mających na celu zastosowanie pozyskanych wyników oceny w kształtowaniu krajobrazu. Jak stwierdzili między innymi Barau i Ludin (2012) jedynie te dyscypliny, które działają na pograniczu kilku nauk mogą odegrać istotną rolę w rozwiązywaniu problemów związanych z dominującym wpływem człowieka na naszą planetę. Przyjęcie uniwersalnej definicji krajobrazu zrównoważonego umożliwiłoby również przygotowanie jednolitych zasad prowadzenia polityki pod kątem zrównoważenia krajobrazu. Uporządkowanie terminologiczne pomogłoby także w wymianie doświadczeń w zakresie zarządzania przestrzenią, podobnie jak to ma miejsce w przypadku ochrony krajobrazów. Jedynie wówczas stworzy się szansę na zakończone sukcesem wdrożenie uzyskanych wyników do praktyki. Jak to bowiem trafnie ujęli Brandt i in. (2013), ideałem naukowym pozostaje poszukiwanie uniwersalnych prawidłowości, zasad i koncepcji, które można by wdrożyć do codziennego życia. 1.2. Zakres opracowania, cele i zadania W Polsce, już w 2004 roku Solon postulował ujednolicenie podejścia do metodyki badania krajobrazu zrównoważonego poprzez utworzenie wzorcowych modeli (Solon 2004). Ten sam autor złożył propozycję metodyczną oceny stopnia rozwoju zrównoważonego dla krajobrazu i jednocześnie otworzył dyskusję nad kierunkami dalszych dociekań w tym zakresie. Od tego czasu prace podążają w tym kierunku jednak raczej powoli i nie przyniosły istotnych postępów. Z tego powodu autorka niniejszej pracy postanowiła kontynuować dyskusję na temat rozumienia pojęcia krajobrazu zrównoważonego, podjąć próbę podsumowania i uporządkowania istniejącego stanu wiedzy w tym zakresie oraz zaproponować metodykę badań krajobrazu pod kątem jego zrównoważenia. Ponieważ jednak, jak wskazują na to doświadczenia autorów z wielu różnych krajów - por. publikacje zawarte w tomie Landscape Analysis and Planning. Geographical Perspectives pod redakcją Luc, Somorowskiej i Szmańdy (2015), jedną z kluczowych składowych oceny stanu krajobrazu jest kategoria użytkowania ziemi, dlatego skoncentrowała się ona na tym aspekcie prowadzonych badań. 12 1.2. ZAKRES OPRACOWANIA, CELE I ZADANIA Celem nadrzędnym niniejszej pracy stało się więc dążenie do eksplikacji znaczenia, jakie odgrywa forma użytkowania ziemi w szeroko rozumianym kształtowaniu krajobrazu zrównoważonego. W kontekście kształtowania krajobrazu problem ten ma istotne znaczenie, gdyż wiąże się wprost z niedostosowaniem typu użytkowania ziemi do charakteru krajobrazu naturalnego lub z jego zbyt intensywnym użytkowaniem, które może doprowadzić do zakłócenia ekologicznej stabilności i spowodować degradację krajobrazu. Realizacja tak sformułowanego celu wymagała wyznaczenia czterech szczegółowych celów. Pierwszy z nich (cel metodologiczny) wiązał się z ujednoliceniem i uporządkowaniem wielowymiarowego podejścia do krajobrazu zrównoważonego oraz zaproponowania takiej definicji krajobrazu zrównoważonego, która integrowałaby stanowiska prezentowane w różnych dyscyplinach zajmujących się tym zagadnieniem. Został on osiągnięty poprzez przegląd literatury przedmiotu, na której podstawie autorka dokonała syntezy poglądów, definicji i typologii krajobrazów oraz cech i wskaźników charakteryzujących krajobraz zrównoważony. Podjęła także próbę ich uporządkowania według zarysowującego się schematu wielu wymiarów i ujęć (płaszczyzn), w jakich to zagadnienie jest podejmowane w literaturze. Kolejny, drugi cel (metodyczny) wiązał się z opracowaniem kryteriów i metod niezbędnych do charakterystyki, oceny, wyznaczania i sparametry-zowania krajobrazu zrównoważonego. Postawiony cel był możliwy do przeprowadzenia na bazie badań własnych i doświadczeń autorki oraz przeglądu literatury, przy czym wyraźny nacisk położyła autorka na zastosowanie metod geoinformatycznych w procesie ewaluacji krajobrazu. Przyjęcie założeń teoretycznych w zakresie tematyki krajobrazu zrównoważonego umożliwiło wykonanie badań empirycznych. Trzeci cel szczegółowy wiązał się z ewaluacją danych o użytkowaniu ziemi w kontekście ich zastosowania do badania krajobrazu pod kątem zrównoważenia. Natomiast propozycja założeń metodycznych wykonania takiej oceny krajobrazu jest kolejnym, czwartym celem szczegółowym tej pracy. W związku z realizacją tak postawionych celów określono następujące zadania badawcze: 1. analiza literatury pod kątem dotychczasowych definicji krajobrazu zrównoważonego i sformułowanie własnej definicji, która uwypukli znaczenie użytkowania ziemi w badaniach krajobrazu; 1R 1. WPROWADZENIE 2. synteza istniejących podejść (ujęć i wymiarów) do zagadnienia badań i propozycji kształtowania krajobrazu zrównoważonego; 3. ustalenie zestawu cech, wskaźników i kryteriów oceny krajobrazu pod kątem jego zrównoważenia; 4. sprawdzenie poprawności doboru cech, wskaźników i kryteriów poprzez zastosowanie ich w studiach przypadków; 5. zbudowanie procedury metodycznej postępowania mającego na celu wykorzystanie danych o użytkowaniu ziemi do oceny stanu zrównoważenia krajobrazu oraz jego weryfikację w studiach przypadków. Niniejsza praca składa się zatem z dwóch zasadniczych części. Pierwsza z nich (rozdziały 1-3) ma charakter teoretyczny - przeglądowy i konceptualny. Jej tworzeniu przyświecała idea zebrania, uporządkowania i syntetycznego przedstawienia obecnego stanu wiedzy i poglądów na temat krajobrazu zrównoważonego oraz typologii krajobrazów, a w szczególności stosowanych definicji i ujęć badawczych. Stanowiło to podstawę do przygotowania koncepcji oceny takich krajobrazów w środowisku geograficznym. Kluczowym osiągnięciem części teoretycznej jest zaproponowanie definicji krajobrazu zrównoważonego oraz opracowanie cech i kryteriów ich oceny. Drugą część (rozdziały 4-5) stanowiło badanie empiryczne polegające na zaprezentowaniu metod oceny krajobrazu zrównoważonego. Przygotowany model postępowania zweryfikowano na podstawie kilku przykładów krajobrazów Karpat Polskich, które starano się dobrać tak, by reprezentowały różne typy krajobrazów. Wykorzystano tu metodę zwaną „ studium przypadku ", przy której pomocy starano się wnikliwie opracować wybrane obszary badawcze. W ostatnim, 6. rozdziale zaproponowano dalsze możliwe kierunki rozwoju prac nad dopracowywaniem cech, kryteriów i metod oceny krajobrazu zrównoważonego, które wykorzystują dane o użytkowaniu ziemi. W oparciu bowiem o tak przygotowane podstawy teoretyczne pojawiła się perspektywa rozwinięcia zagadnienia planowania krajobrazu zrównoważonego w toku dalszych badań pod kątem metodycznym po to, aby utworzyć mocne podwaliny do zastosowania ich w praktyce na jak najszerszą skalę. Inną możliwość zastosowania przedstawionej procedury autorka widzi w prowadzeniu audytu krajobrazowego, który miałby na celu wskazanie krajobrazów charakteryzujących się brakiem zrównoważenia. 14 1.3. USTALENIA TERMINOLOGICZNE 1.3. Ustalenia terminologiczne Zagadnienie roli użytkowania ziemi w kształtowaniu krajobrazu zrównoważonego wiąże się z wieloma problemami natury semantycznej omawianymi w literaturze od lat. Do najważniejszych należą znaczenia pojęcia „krajobraz" i „krajobraz zrównoważony" oraz różnice pomiędzy „pokryciem terenu" a „użytkowaniem ziemi". Poniżej syntetycznie przedstawiono charakterystykę trzech z tych pojęć. Natomiast zagadnienie krajobrazu zrównoważonego, ze względu na jego wagę da podjętych rozważań, stało się osobnym rozdziałem niniejszego opracowania. 1.3.1. Krajobraz Na temat etymologii pojęcia „krajobraz", jak i historii jego definicji wiele napisano w Polsce i zagranicą. Spośród autorów opisujących to zagadnienie warto na pewno przytoczyć Naveha i Liebermana (1984), na których powołuje się Pietrzak (2010), jak również wiele publikacji z tematyki krajobrazowej (m.in. Myga-Piątek 2012, Chmielewski 2014, Degórski i in. 2014). We wspomnianej pracy Naveha i Liebermana (1984) pojawia się między innymi ciekawa informacja o najstarszym zapisie słowa krajobraz znajdującym się w Księdze Psalmów (48,2). Od początku XXI wieku zagadnienie to traktowane jest wieloaspektowo, o czym szerzej można znaleźć w publikacjach Solona (2008a, 2008 b), Chmielewskiego (2O12b), Andrejczuka (2013), Degórskiego i in. (2014), Luc (2014, 2015), Balona i Krążą (2015), Degórskiego (2015), Matuszkiewicza i Solona (2015), Myczkowskiego (2015), Olędzkiego (2015) oraz Solona i in. (2015). Obszerny przegląd genezy i zakresu znaczeniowego tego terminu, ze szczególnym naciskiem na krajobraz kulturowy przedstawiła również Myga--Piątek (2012), a syntetycznie ujęli to Sałata i Myga-Piątek (2015: 74), którzy napisali, że: (...) krajobraz to jednocześnie zestaw obiektów fizycznych (materialnych), system powiązanych ze sobą procesów, zbiór bodźców oddziałujących na różne zmysły użytkownika (odbiorcy), zbiór wartości (potencjałów), system świadczący rzeczywiste i potencjalne usługi (funkcje). W niniejszej publikacji za punkt wyjścia do badań krajobrazowych przyjęła autorka definicję powszechnie funkcjonującą w Europie od wielu lat, 15 1. WPROWADZENIE a wypracowaną na potrzeby Europejskiej Konwencji Krajobrazowej {European... 2000), w której krajobraz określa się jako obszar postrzegany przez ludzi, a jego charakter jako wynik działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich. Bardzo podobnie brzmi również jej polski odpowiednik zapisany w Ustawie z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu {Ustawa... 2015), w której pojęcie krajobraz rozumie się jako: (...) postrzeganą przez ludzi przestrzeń, zawierającą elementy przyrodnicze lub wytwory cywilizacji, ukształtowaną w wyniku działania czynników naturalnych lub działalności człowieka. Innymi słowy, krajobraz jest dostrzegalnym rezultatem złożonych form wielofunkcyjnego użytkowania ziemi, wspólnym dziedzictwem przynoszącym materialne i niewymierne korzyści dla społeczności lokalnych lub osób odwiedzających. Wydaje się, że takim sformułowaniem tego pojęcia w Ustawie zamknięto dalsze dyskusje na ten temat, tym bardziej, że, jak to zauważył już wcześniej Andrejczuk (2007), dyskusja nad tym pojęciem nie jest aż tak istotna, gdyż ma ono wymiar archetypiczny, funkcjonujący w naszej świadomości od zarania dziejów. 1.3.2. Pokrycie terenu versus użytkowanie ziemi Przyjęta definicja pojęcia „ krajobraz" wyraźnie wskazuje na znaczną rolę, jaką odgrywa w postrzeganiu przestrzeni jej użytkowanie. Określenie „użytkowanie ziemi" często występuje w literaturze obok terminu „pokrycie terenu" lub nawet zamiennie z nim (ang. Land Use and Land Cover - LULC). Pojęcia te odgrywają istotną rolę w interpretacji i monitoringu otaczającej rzeczywistości, w tym w badaniach krajobrazowych, nie są jednak tożsame (Glim-skar, Skanes 2015; Luc, Bielecka 2015). Ontologią i semantykę obu tych pojęć przedstawiono w monografii Ahlqvista i in. (2015). W jednej z zawartych tam publikacji Gribb i Czerniak (2015) zwrócili uwagę na wykorzystanie danych LULC w przyrodniczych, ekonomicznych i społecznych wymiarach planowania regionalnego oraz w zakresie ochrony i kształtowania krajobrazów. Istotnym jej elementem jest klasyfikacja (lub kategoryzacja) tych form, które stanowią część natury człowieka (Bowker, Star 1999), bez nich badane zjawisko oszałamiałoby tylko swą wielkością, nie dając możliwości określenia jego ilości ani znaczenia 16 1.3. USTALENIA TERMINOLOGICZNE (Jansen 2015). Warto też zauważyć, że proces tworzenia klasyfikacji czy kategoryzacji zjawisk często jest wynikiem negocjacji interesariuszy, stanowi konsensus między różnicami w podejściach indywidualnych, grupowych i preferowanych przez daną instytucję. Natomiast Luc i Bielecka (2015) zwróciły uwagę na fakt, iż sposób rozumienia zagadnień LULC różni się, co często ogranicza możliwości porównawcze nie ułatwiając też współpracy międzynarodowej ani interdyscyplinarnej. Dlatego tak ważną rolę odgrywa tu polityka krajów Unii Europejskiej (Dyrektywa... 2007a, 2007 b) polegająca zarówno na ujednoliceniu podejść, jak i na ułatwieniu dostępu do danych przestrzennych związanych ze środowiskiem geograficznym oraz ich wykorzystaniem między innymi w szeroko pojętym planowaniu przestrzennym, w rozwoju zrównoważonym, jak również w kształtowaniu krajobrazu zrównoważonego. Poniżej zaprezentowano pokrótce największe różnice pomiędzy tymi dwoma pojęciami - pokryciem terenu i użytkowaniem ziemi. „Pokrycie terenu" często utożsamia się z „użytkowaniem ziemi", lecz jest to inne pojęcie, które tylko pośrednio odnosi się do tego, jak człowiek użytkuje powierzchnię Ziemi (Meyer, Turner 1994). Przez „pokrycie terenu" najczęściej rozumie się bowiem fizyczne i biologiczne cechy powierzchni Ziemi odzwierciedlone w charakterze form ją pokrywających w danym momencie. Może być ono obserwowane z perspektywy człowieka na ziemi lub satelity (Luc, Bielecka 2015) oraz analizowane na mapach i na zdjęciach lotniczych. Semantycznie pojęcie to jest więc zbliżone do terminu „ krajobraz", lecz go nie wyczerpuje. Nie przeszkadza to jednak, by w licznych pracach z zakresu struktury przestrzennej krajobrazu lub jako podstawową informację w ocenie jego różnorodności, badacze wykorzystywali dane o pokryciu terenu jako jedyną zmienną (Jobin i in. 2003, Hladnik 2005, Solon 2008a, Luc i in. 2009). Podejmowana przez nich tematyka, jak wspomniano w publikacji Kozak i in. (2014), wiąże się przede wszystkim z kwantyfikacją struktury przestrzennej krajobrazu w znaczeniu: (1) konfiguracji krajobrazu, która odnosi się do rozmieszczenia elementów krajobrazu w przestrzeni i rozpatruje się ją w aspekcie przestrzennym jako relacje ich położenia i rozmieszczenia, łącznikowym jako relacje sąsiedztwa elementów, jak również w aspekcie formy poprzez opisywanie kształtu elementów; (2) kompozycji krajobrazu, która wiąże się ze zróżnicowaniem i liczbą jednostek danego typu w mozaice krajobrazu, bez odnoszenia się 17 1. WPROWADZENIE do ich przestrzennego rozmieszczenia i jest rozpatrywana w aspekcie rodza-jowo-ilościowym jako udziały poszczególnych rodzajów elementów w całości systemu (Solon 2002). Również podejście do zagadnienia „użytkowania ziemi" ewoluowało w ciągu ostatnich stu lat. Obecnie zwykle rozpatruje się je z punktu widzenia funkcjonalności w jej wymiarze społeczno-ekonomicznym, co skutkuje wyróżnianiem najczęściej obszarów zamieszkałych, przemysłowych, usługowych, rolniczych, leśnych, rekreacyjnych, chronionych, porzuconych (Luc, Bielecka 2015; Land... 2014). Wiele obszarów ma również mieszany charakter użytkowania. Różnice w stosowanych nomenklaturach dotyczących pojęć „pokrycie i użytkowanie ziemi", jak również często ich łączne kartowanie spowodowało liczne trudności w wykorzystaniu istniejących zasobów takich danych przestrzennych. Problem ten, na co wskazali Bjôrk i Skânes (2015), miała rozwiązać przyjęta w 2007 roku Dyrektywa INSPIRE, zgodnie z którą w wersji angielskiej Załącznika II (punkt 2, Dyrektywa... 2007 b) zapisano, że „pokrycie terenu" (ang. land cover) rozumiane jest jako: (...) physical and biological cover of the earth's surface including artificial surfaces, agricultural areas, forests, (semi-) natural areas, wetlands, water bodies", natomiast według Załącznika III, punkt 4 (Directive... 2007a) „użytkowanie ziemi " (ang. land use) to: (...) erritory characterised according to its current and future planned functional dimension or socio-economic purpose (e.g. residential, industrial, commercial, agricultural, forestry, recreational). Natomiast w wersji polskiej Dyrektywy w załączniku II, punkcie 2 znajduje się pojęcie „ użytkowanie terenu " definiowane jako: (...) fizyczne i biologiczne użytkowanie powierzchni Ziemi, włączając w to powierzchnie sztuczne, obszary rolnicze, lasy, obszary (pół-)naturalne, tereny podmokłe, akweny. Z kolei w załączniku III, w punkcie 4 tego samego dokumentu występuje pojęcie „zagospodarowanie przestrzenne", pod którym autorzy rozumieją: (...) terytorium charakteryzowane ze względu na jego obecny lub przyszły wymiar funkcjonalny lub przeznaczenie społeczno-gospodarcze (np. mieszkaniowe, przemysłowe, handlowe, rolnicze, leśne, wypoczynkowe). 18 1,3. USTALENIA TERMINOLOGICZNE W ten sposób nie tylko nie rozwiązano problemu, lecz wręcz spowodowano znaczny chaos semantyczny, którego rozstrzygnięcie powinno jak najszybciej odbyć się na drodze legislacyjnej. Trzeba jednak podkreślić, iż najczęściej i bez względu na to, jak nazywają się poszczególne zbiory danych, mamy do czynienia z klasyfikacją LULC o charakterze mieszanym. W swej pracy jednak autorka postanowiła przyjąć użytkowanie ziemi (lub terenu jako synonimu) za przedmiot badań, uznając je za pojęcie nadrzędne w stosunku do pokrycia terenu. Zostało ono zdefiniowane za Dyrektywą (Dyrektywa... 2007b) jako: fizyczne i biologiczne użytkowanie powierzchni Ziemi, włączając w to powierzchnie sztuczne, obszary rolnicze, lasy, obszary (pół-)naturalne, tereny podmokłe, akweny. 19 2. Idea krajobrazu zrównoważonego Niepokojące zmiany zachodzące w krajobrazie obserwuje się w wielu miejscach świata, a rozwój cywilizacyjny to zarówno nasze dobrodziejstwo, jak i przekleństwo (Skowroński 2006). Paradoksalnie, podnosząc poziom życia, ludzie doprowadzili tymi samymi mechanizmami do spadku jakości otaczającej nas przestrzeni. Jak stwierdzili przykładowo Sztumski (2000) i Clemente i in. (2017), współczesne środowisko społeczne charakteryzuje się m.in. największym w historii poziomem agresji oraz kryzysu ekologicznego. Powszechna „pogoń za zyskiem" łączy się z odrzuceniem dawnych systemów etycznych, co odbija się też w krajobrazie. Traktuje się go bowiem jako dobro niczyje, z którego mogą korzystać wszyscy bez ograniczeń (Luc 2014), co przejawia się między innymi w ekspansywnym zagospodarowywaniu najatrakcyjniejszej przestrzeni, często leżącej na pograniczu lub nawet w obrębie obszarów chronionych. Taki sposób postępowania prowadzi do fragmentacji krajobrazów (Clemente i in. 2017), ich neo-wernakularyzacji¹ (Canizaro 2007) lub, jak przedstawili to Uruszczak i in. (2015), pseudo-neowernakularyzacji w znaczeniu glokaIizacji, westernizacji i w efekcie - nijaczenia krajobrazów (Myga-Piątek ' Wernakularyzm - nurt w kształtowaniu architektury europejskiej końca XIX i początku XX wieku, architektura wernakularna inaczej rodzima, odwołująca się do lokalnych tradycji budowlanych, wykorzystująca naturalne, miejscowe materiały, wpisana do kultury materialnej regionu. Neowernakularny - styl neorodzimy (Rytel 2015). 2. IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO KRAJOBRAZU 2010, 2012; Solon i in. 2014). Ponadto, taka grabieżcza gospodarka przestrzenią skutkuje zaburzeniami ładu w krajobrazie, obniża jego wartość kulturową oraz powoduje dysharmonię, a w dalszej kolejności wręcz degradację lub dewastację krajobrazu (Bogdanowski 1976; Czarnecki, Luc 2000; Degórski 2005; Perez--Soba i in. 2008; Luc, Szmańda 2014, 2015). Obszarów z widocznymi skutkami niepohamowanej konsumpcji przestrzeni jest coraz więcej. Człowiek powinien więc dążyć do wprowadzenia odpowiedniej rekompensaty dla środowiska, w którym wcześniej spowodował zachwianie równowagi. Wraz z powstaniem raportu Światowej Komisji Środowiska i Rozwoju ONZ, tzw. raportu Brundtland (Brundtland... 1987), a później Agendy 21 w Rio de Janeiro w 1992 roku pojawiła się nadzieja na zatrzymanie i odwrócenie tego niekorzystnego trendu zmian. Raport ten spowodował bowiem rozpowszechnienie się w środowisku naukowym idei rozwoju zrównoważonego, pomimo iż wielu jego badaczy reprezentuje wiele, wydawałoby się odmiennych, dziedzin nauki (Kajikawa i in. 2007). Uogólniając, możemy stwierdzić, iż problematykę rozwoju zrównoważonego definiuje się w kategoriach jakości życia, sprawiedliwości, racjonalności i postępu (m.in. Jahnke, Nutzinger 2003; Papuziński 2006; Kajikawa i in. 2007; Helming i in. 2008; Schmandt i in. 2010) oraz w kontekście przyszłości (m.in. Schmandt i in. 2010; Seghezzo i in. 2017). Nie wszyscy jednak wiążą koncepcję zrównoważenia z krajobrazem. Dlatego tak ważne wydaje się ukazanie istoty powiązań pomiędzy teorią rozwoju zrównoważonego a krajobrazem i przeanalizowanie: (1) czy stan zrównoważenia środowiska geograficznego, którego odzwierciedleniem jest krajobraz to utopia czy raczej trudny, lecz możliwy do osiągnięcia proces, (2) czym jest krajobraz zrównoważony i jakie ma cechy, (3) jakie jest miejsce krajobrazów zrównoważonych w typologii krajobrazów. Te trzy zagadnienia stanowią przedmiot rozważań w rozdziale 2 tej pracy. 2.1. Krajobraz zrównoważony w ekofilozofii Badania krajobrazu mieszczą się w zakresie problematyki filozoficznej, jako że nawiązują do istoty i natury środowiska geograficznego. Dotyczą one zarówno źródeł zachodzących zmian w środowisku, ich wpływu na życie i zdrowie 22 2.1. KRAJOBRAZ ZRÓWNOWAŻONY W E KOFI LOZOF11 człowieka, jak i wiążą się z poszukiwaniem filozoficznych podstaw ochrony krajobrazu jako dobra ponadczasowego, stoją też u progu badań antropologicznych ekofilozofii, gdyż podejmują zagadnienia społeczne i kulturowe (Luc 2014). Z typologicznego punktu widzenia relacje pomiędzy filozofią a krajobrazem można odnieść do przekonań ontologicznych pragmatycznej filozofii rozwoju zrównoważonego (Papuziński 2006). Opierają się one na założeniu wyjątkowości człowieka we wszechświecie, co uprawnia go do traktowania krajobrazu jako środowiska, które spełnia jego potrzeby egzystencjalne, realizuje jego pragnienia i daje odpowiednie wrażenia estetyczne. Z kolei przekonania historiozoficzne opierają się na rozwoju podejścia człowieka do otaczającego go środowiska, co bezpośrednio odzwierciedla się w zachodzących w nim zmianach. Natomiast w konserwatorskiej filozofii rozwoju zrównoważonego za priorytet przyjmuje się rozwój gospodarczy stawiając go przed komfortem życia człowieka i przed jakością środowiska (Jahnke, Nutzinger 2003; Papuziński 2013). Istotę idei krajobrazu zrównoważonego najlepiej jednak oddaje systemowa filozofia rozwoju zrównoważonego (Luc 2014). Przyjęte w niej założenia ontologiczne, antropologiczne, aksjologiczne i historiozoficzne na równi traktują człowieka i naturę, co prowadzi do poszanowania wszelkiego życia oraz zakłada prowadzenie każdej działalności zgodnie z prawami przyrody. W podejściu systemowym preferuje się utrzymanie dynamicznej równowagi ekosystemów, a zrównoważona gospodarka jest funkcją wydajności ekosystemów, na których się opiera. Kluczem do osiągnięcia tego konsensusu jest więc sparametryzowanie tej wydajności, i tu z pomocą mogą przyjść proponowane w tej publikacji (rozdział 3) cechy i kryteria oceny krajobrazu, w tym usługi krajobrazowe (ang. landscape services). 2.1.1. Potrzeby człowieka a równowaga w środowisku Protagoras (www_1) uważał, iż Człowiek jest miarq wszystkich rzeczy, a Platon dodał (...) istniejqcych, że sq, a nieistniejqcych, że nie sq (Witwicki 2002), więc wszystko, czego się podejmujemy, powinno mieć na celu dobro drugiego człowieka, gdyby bowiem nie było człowieka, zarówno piękno, jak i logika panująca w przyrodzie nie zostałyby dostrzeżone ani docenione. Z kolei kształtowanie środowiska ma sens tylko wówczas, gdy zachowuje się wzgląd na podmiot stanowiący istotę działalności człowieka, a podmiotem w tym przypadku jest 23 2, IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO KRAJOBRAZU krajobraz. Człowiek, jak zauważył Vontobel (2006), ma zdolność do Interpretacji współzależności pomiędzy gospodarką a wartościami kulturowymi, w tym ogólnoludzkimi. Natomiast zmiany zachodzące w krajobrazie na poziomie lokalnym są wypadkową obowiązujących norm etycznych, poziomu edukacji danego społeczeństwa (szczególnie w zakresie świadomości ekologicznej) oraz zamożności regionu i jego potencjału turystycznego, a tym samym stanowią odzwierciedlenie obowiązujących w danym okresie i miejscu wzorców społeczno-kulturowych i preferencji politycznych. Krajobraz zrównoważony ma więc szansę powstać lub trwać tylko w warunkach radykalnej przemiany świadomości społecznej, od dawna postulowanej między innymi przez przedstawicieli filozofii „ekologii głębokiej" (Naess 1973). Propagują oni ideę ochrony różnorodności form życia, ograniczenie wzrostu standardu życia (do poziomu towarów i usług spełniających podstawowe tylko wymagania) na rzecz jego jakości (w rozumieniu pewnego stopnia doskonałości) oraz proponują taki kierunek przemian, który nie neguje wartości postępu ani nauki, a jednocześnie ma charakter pragmatyczny, stanowiąc inne postrzeganie pozycji człowieka w strukturze rzeczywistości zbudowanej przez przyrodę. Również Forman (2008) zauważył, że stan zrównoważenia krajobrazu stanowi bliżej nieokreślony cel zdeterminowany poglądami i działaniami człowieka. Prawdopodobnie więc nie ma jednego sposobu postępowania względem krajobrazu, by uzyskać satysfakcjonujący poziom zrównoważenia. Istnieje bowiem wiele uwarunkowań geograficznych, kulturowych (lokalnych), politycznych (na różnych poziomach organizacji), społecznych (również edukacyjnych), gospodarczych, ideowych (np. religijnych), które przyczyniają się do podejmowanych wyborów i decyzji. Nic jednak nie stoi na przeszkodzie, by prowadzić działania zmierzające do zdefiniowania wartości krajobrazowych danego obszaru i ustalenia charakterystycznych dla niego kryteriów zrównoważenia oraz sposobów kształtowania. Wprowadzenie w życie nawet tylko niektórych zmian może podnieść jakość krajobrazu niezależnie od stopnia jego naturalności, gdyż zgodnie z zasadą równowagi można korzystać z dobrodziejstw przyrody (krajobrazu jako przestrzeni) i jednocześnie dbać, by nie niszczyć jej walorów, w tym również krajobrazowych. Przyjmując założenie dalszego rozwoju, należy dostosować wprowadzane zmiany do pojemności i wydolności środowiska. Kluczową rolę w tym procesie odgrywa ewaluacja, 24 2.1. KRAJOBRAZ ZRÓWNOWAŻONY W EKOFILOZOFII która stanowi narzędzie do integracji podstawowych założeń tej idei i ostatecznie prowadzi do właściwych decyzji strategicznych (Langer, Schón 2002). 2.1.2. Krajobraz zrównoważony - utopia czy realna wizja przyszłości? Według Antropa (2006) krajobraz, w którym dominuje człowiek, podlega stałym przekształceniom i odzwierciedla jego społeczne i ekonomiczne potrzeby oraz priorytety. Autor ten zastanawiał się, czy w związku z tym w ogóle takie pojęcie jak „krajobraz zrównoważony" ma prawo bytu. Stanowi ono bowiem zaprzeczenie samo w sobie, skoro krajobraz bezustannie się zmienia, lub wręcz fikcję czy utopię, gdyż krajobraz może brać udział w procesie rozwoju zrównoważonego, ale sam nie będzie zrównoważony. Autor ten przyznał jednak, że rozważane pojęcie znajduje się w stadium transformacji, dlatego skonkludo-wał swoje przemyślenia stwierdzeniem, że krajobraz zrównoważony może istnieć w warunkach zachowania ekologicznego i zróżnicowanego sposobu jego funkcjonowania, kontynuacji lub reintrodukcji tradycyjnych i zrównoważonych metod jego kształtowania oraz zachowania dotychczasowego poziomu jakości życia lokalnej ludności. Dostrzegł on też niebezpieczeństwo niezrealizowania koncepcji rozwoju zrównoważonego w sytuacji, gdy niezbyt dokładnie zostaną określone ramy czasowe dla zarządzania krajobrazem - wówczas szczytne idee staną się fikcją. Podobną do Antropa retorykę zaprezentował w tym czasie w Polsce Papuziński (2006), stwierdzając, że równowaga generalnie jest utopią, ale nie stoi ona w sprzeczności z racjonalnym charakterem zrównoważenia w środowisku. Hull (2007) natomiast ukazał dwie skrajnie różne postawy człowieka we współczesnym świecie: pierwsza, która prowadzi do rozwoju zrównoważonego, a druga - do katastrofy ekologicznej. Autor ten obie uznał za jednakowo prawdopodobne, obie też mają rację bytu najprawdopodobniej w każdej kulturze na Ziemi i są zgodne z neomaltuzjańską ideą dysproporcji i niedostatków wynikających bezpośrednio z ograniczonych zasobów Ziemi oraz zanieczyszczenia środowiska. Jednym z ważniejszych pytań, na które trzeba jak najszybciej odpowiedzieć, jest: czy da się użytkować dane środowisko w taki sposób, aby nie spowodować negatywnych konsekwencji w krajobrazie? Rozważając zagadnienie krajobrazu zrównoważonego z perspektywy globalnej, wydaje się, że jest ono z góry skazane na niebyt. Świadome kształtowanie 25 2. IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO KRAJOBRAZU krajobrazu odbywa się bowiem częściej w skali lokalnej lub regionalnej, znacznie rzadziej już w ogólnonarodowej ze względu na chociażby zbyt duże zróżnicowanie krajobrazu, a tym samym na zbyt duże odmienności w podejściu do proponowanych rozwiązań. Nie oznacza to jednak, że skutki działań lokalnych, pozytywne i negatywne, nie są odczuwalne globalnie. Dodatkowo trzeba mieć na uwadze aspekt psychologiczny - człowiek bardziej dba o środowisko znajdujące się w jego najbliższym otoczeniu (Vail 2006). W zakresie tematyki krajobrazowej na istnienie sprzeczności pomiędzy stosunkowo prostą zasadą rozwoju zrównoważonego a potrzebą sformułowania skomplikowanych strategii działania realizowanych na różnych płaszczyznach ludzkiej aktywności zwrócił uwagę Pawłowski (2006, 2008), lecz podkreślił, że nie powinno to zniechęcać do wprowadzenia idei zrównoważenia jako jedynego rozsądnego rozwiązania. Szersze rozważania na temat relacji między ideą krajobrazu zrównoważonego a ekofilozofią można znaleźć między innymi w pracach Dołęgi (2006), Luc (2014), Papuzińskiego (2006) czy Tyburskiego (2006). 2.2. Stan wiedzy w zakresie idei krajobrazu zrównoważonego W dociekaniach swych związanych z zagadnieniem „ krajobraz zrównoważony" autorka zastosowała metodę systematycznego przeglądu literatury, która doprowadziła do uporządkowania licznych ujęć tego zagadnienia w aspekcie jego definicji, teorii i poglądów, głównych założeń oraz rozwiązań aplikacyjnych. Kierowano się tu zasadami opisanymi w publikacjach Czakona (2011), Matery i Czapskiej (2014) oraz Orłowskiej i in. (2017), które, ujmując to skrótowo, polegają na wyodrębnieniu bazy danych, określeniu słów kluczowych oraz wykonaniu selekcji publikacji do szczegółowej analizy. Ten etap badań został zrealizowany w latach 2014-2015 i polegał na przeglądzie publikacji za poprzednie pięć lat, tj. okresu 2007-2013 oraz po przeanalizowaniu ich treści - na dokonaniu selekcji do dalszej, dogłębnej analizy. Zastosowanymi kryteriami wyboru były przede wszystkim: tematyka krajobrazowa oraz dostępność w bazie publikacji naukowych „Science Direct" i w wydawnictwach „Multidisciplinary Digital Publishing Institute (MDPI)" oraz „Taylor 26 2.2. STAN WIEDZY & Francis Group". Do uzupełnienia bazy literatury wykorzystano procedurę „kuli śnieżnej". Przeszukiwanie czasopism naukowych nastąpiło według słów kluczowych „sustainable landscape" użytych w publikacjach. Listę wydawnictw zagranicznych, z których korzystano, oraz tytułów wybranych do analizy czasopism prezentuje tabela 1. Pokazuje ona również liczbę publikacji, które odpowiadają postawionym kryteriom. Wynika z niej, że wspomniane słowa kluczowe najliczniej (bo w 487 przypadkach) pojawiły się w publikacjach w czasopiśmie „ Landscape and Urban Planning". Natomiast tylko pojedyncze prace (poniżej 1% prac ogółem) zostały znalezione w czasopismach wydawnictwa Tab. 1. Bazy wydawnictw zagranicznych, tytuły czasopism oraz liczba publikacji w latach 2007-2013 odpowiadająca kryterium wyszukiwania Baza publikacji Tytul czasopisma Liczba naukowych publikacji MDPI Challenges 2 (Multidisciplinary Diversity 1 Digital Publishing Forests 2 Institute) Sustainability 24 Water 2 Ecological Economics 348 Journal of Environmental Management 413 Science Direct Landscape and Urban Planning 487 Land Use Policy 399 Renewable and Sustainable Energy Reviews 246 Annals of the American Association of Geographers 169 European Planning Studies 188 Journal of Environmental Engineering and Landscape 244 Management Taylor & Francis Journal of Environmental Planning and Management 228 Landscape Research 311 Planning Perspectives 179 Society & Natural Resources 298 The Professional Geographer 197 Razem 3738 Źródło: opracowanie własne. 27 2. IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO KRAJOBRAZU z otwartym dostępem - „MDPI". Przyczyna najprawdopodobniej znajduje się w tym, iż wydawnictwo to funkcjonuje od 2010 roku, czyli nie w całym analizowanym okresie. Warto również zwrócić uwagę na tematykę czasopism wyszczególnionych w tabeli 1. Pojęcie „sustainable landscape" pojawiło się równie często w czasopismach poświęconych ściśle tematyce krajobrazowej („Landscape and Urban Planning" - 13% i „Landscape Research" - 8,3%), tych związanych z użytkowaniem terenu („ Land Use Policy"-10,6%) oraz ekologicznych („ Ecological Economics" - 9,3%), jak i w ogólnie środowiskowych („Journal of Environmental Management" -11% i „Society & Natural Resources"-8%). Publikacje polskie natomiast, ze względu na relatywnie mniejsze zainteresowanie badaczy tą tematyką przeglądano w sposób mniej systematyczny i skupiono się na kilku czołowych czasopismach, w których zamieszczane są prace z zakresu badań krajobrazowych. Należą do nich: „Czasopismo Geograficzne", „ Geographia Polonica ", „ Prace Geograficzne IGiZP PAN ", „ Prace Geograficzne UJ", „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG", „Problemy Ekologii Krajobrazu (PAEK)" oraz „Przegląd Geograficzny". W dalszej kolejności również w tym przypadku zastosowano procedurę „ kuli śnieżnej". Do pogłębionej analizy wybrano ostatecznie około 1000 publikacji polskich i zagranicznych, które po ponownej selekcji i syntezie uwzględniono w tej pracy. Przeprowadzona analiza miała na celu krytyczny przegląd piśmiennictwa, syntezę dowodów naukowych, nie stanowiła więc nadrzędnego celu badań, dlatego jej wyniki nie zostały opracowane statystycznie. 2.2.1. Poglądy na pojęcie krajobrazu zrównoważonego Analiza literatury wykazała istnienie wielu znaczeń terminu „krajobraz zrównoważony", podobnie jak samego pojęcia „krajobraz". Za pierwsze publiczne pojawienie się koncepcji krajobrazu zrównoważonego przyjmuje się tekst opisu sesji krajobrazowej na konferencji CELA (The Council of Educators in Landscape Architecture) w 1988 roku, w Kalifornii. Autorzy wskazali w nim na podwójną istotę działalności człowieka w krajobrazie, która zmierza z jednej strony do ochrony wartościowych krajobrazów, a z drugiej - wzmacnia słabsze elementy jego struktury lub funkcji (Thayer 1989). Trudno jednakże jednoznacznie stwierdzić, gdzie i kiedy narodziła się ta idea oraz kto ją zainicjował, 28 2.2. STAN WIEDZY bowiem pojęcie zachowania równowagi w odniesieniu do krajobrazu od dawna pojawiało się w literaturze. Także w Polsce Wodziczko pisał już w 1946 roku, że: (...) dzięki procesom samoregulacyjnym panuje w krajobrazie równowaga (Wodziczko 1946: 35). Na ogół pojęcie „równowaga" wiązało się wówczas z uznaniem „ mądrości" sił natury i raczej z wiarą w naturalną synergię niż z ingerencją człowieka, gdyż ta ostatnia najczęściej implikowała pejoratywny charakter tej działalności. Dopiero wraz z upowszechnieniem się koncepcji rozwoju zrównoważonego rozumianego jako działalność, w której wyniku zostają zaspokojone potrzeby obecnego pokolenia bez zmniejszania szans przyszłym (Brundtland... 1987), zwrócono uwagę na połączenie przyrodniczego, ekonomicznego i społecznego wymiaru funkcjonowania człowieka w środowisku, a w odniesieniu do krajobrazu dodatkowo na kulturowe, instytucjonalne, moralne, duchowe (Universal... 2001), estetyczne i polityczne (Selman 2008) wartości życia związane z jego jakością. Jednakże rozwój zrównoważony i krajobraz zrównoważony nie są pojęciami tożsamymi, lecz współzależnymi. Krajobraz zrównoważony bowiem ma na celu zapewnienie społeczeństwu wysokiego standardu życia w zdrowym i estetycznym otoczeniu, z jednoczesnym poszanowaniem środowiska i przy zachowaniu rozsądnych granic konsumpcji i wykorzystywania zasobów naturalnych (Luc 2014, 2015). Aby było możliwe zrealizowanie takiego podejścia, należy wprowadzić w przyszłości mechanizmy rynkowe, edukacyjne, prawne i ochronne, które promowałyby oszczędne i właściwe gospodarowanie zasobami krajobrazowymi (Papuziński 2006). W dyskusji nad zdefiniowaniem krajobrazu zrównoważonego można wyróżnić dwa główne podejścia: dynamiczne i strukturalne. Według zwolenników pierwszego z nich równowaga w krajobrazie to stan permanentny, który trwa w bliżej nieokreślonym interwale czasowym (zależnym od cykli przyrodniczych). Do badania krajobrazu pod kątem jego zrównoważenia nie wystarczy więc pozyskanie chwilowego stanu krajobrazu, gdyż jest konieczna analiza porównawcza jego stanów w możliwie jak najdłuższej sekwencji czasowej (Haines-Young 2000). Forman (1990) pisał nawet o co najmniej kilku pokoleniach, podobnie sądzili James i in. (2000), Pena i in. (2010) oraz Kistowski (2008). Podejście dynamiczne reprezentuje także Myga-Piątek (2012). Według tej autorki jesteśmy świadkami świadomego zarządzania krajobrazem, które 29 2. IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO KRAJOBRAZU prowadzi w kierunku zrównoważenia. W tym celu podejmuje się działania o charakterze gospodarczo-ekonomicznym zgodne z zasadami równowagi geoekologicznej. Antrop (2006) z kolei zaproponował ujęcie tego zagadnienia w dwóch aspektach: 1. ochrony określonych wartości krajobrazowych i bezwzględnej kontynuacji działań, które zachowują i organizują daną przestrzeń; 2. utrzymania równowagi jako głównej zasady kształtowania krajobrazów w przyszłości, co oznacza, że należy zachować ją szczególnie na terenach rolniczych poprzez właściwe ich planowanie i zarządzanie. Wood i Handley (2001) natomiast zwrócili uwagę na fakt, iż badania zmian w krajobrazie mogą skupiać się na: utracie jego funkcji (ang. obsolescence) lub na zaburzeniach (ang. disfunction) relacji pomiędzy charakterem krajobrazu i jego wykorzystaniem w sposób niezgodny z tym charakterem. Utrata funkcji wiąże się ze zmianami struktury użytkowania indukowanymi poprzez czynniki społeczno-ekonomiczne. Zaburzenia z kolei wynikają z niedostosowania rodzaju użytkowania do typu krajobrazu lub ze zbyt intensywnego użytkowania zakłócającego ekologiczną stabilność krajobrazu. Analiza dynamiki środowiska powinna więc mieć charakter wielowymiarowy i długoterminowy uwzględniający procesy ewolucji krajobrazu, co może stanowić podstawę twierdzenia o zrównoważeniu krajobrazu badanego obszaru. Drugie podejście - strukturalne reprezentuje między innymi Solon (2004: 50), stojąc na stanowisku, że: (...) krajobraz może być zrównoważony niezależnie od stopnia jego naturalności, a - co więcej - niektóre działania związane z utrzymaniem charakteru krajobrazu, prowadzą do zatrzymywania lub opóźniania procesów renaturalizacyjnych. Zrównoważeniem krajobrazu autor ten nazwał więc zdolność krajobrazu do zachowania określonej struktury w danym czasie, co bardziej szczegółowo omówiono w rozdziale 3 niniejszej pracy. Z kolei pracownicy Instytutu Rozwoju Zrównoważonego (The Sustainability Institute) w Uniwersytecie New Hampshire określili krajobraz zrównoważony jako ekologicznie zdrowy, ekonomicznie opłacalny, estetyczny i sprawiedliwie dostępny oraz uznali, że przyczynia się on do nabywania doświadczeń o charakterze kulturowym oraz wzbogaca zrozumienie roli człowieka 30 22. STAN WIEDZY w środowisku naturalnym poprzez wspieranie poczucia tożsamości miejsca {Sustainable... 2013). Warto zwrócić też uwagę, że zaproponowana przez pracowników tego instytutu charakterystyka krajobrazów zrównoważonych obejmuje głównie przyrodnicze aspekty tego zrównoważenia. Podobne podejście można znaleźć w definicji zaproponowanej przez Wu (2013). Autor ten uznał, że jest to zdolność krajobrazu do systematycznego dostarczania długookresowych, specyficznych dla krajobrazu usług ekosystem owych niezbędnych do utrzymania i poprawy samopoczucia człowieka w kontekście regionalnym, pomimo zmian przyrodniczych i społeczno-kulturowych. Definicja ta jednakże została skrytykowana przez Opdama i in. (2013) za preferowanie problematyki przyrodniczej w koncepcji dotyczącej nomen omen zrównoważenia. Autorzy ci zarzucili też Wu zbyt słabe zaakcentowanie interdyscyplinarnego i transdy-scyplinarnego charakteru koncepcji zrównoważonego krajobrazu. Obszerny przegląd poglądów na temat idei krajobrazu zrównoważonego można znaleźć we wspomnianej wyżej publikacji Wu (2013), w której autor również stwierdził brak jednej ogólnie akceptowanej definicji. Nie służy temu fakt, iż w zakres nauk zajmujących się badaniami krajobrazu, jak ustalili Barau i Ludin (2012), wchodzi obecnie 14 dyscyplin, które wykorzystują ideę zrównoważenia dla swych różnych celów badawczych, co, jak zauważył Wu (2013), czasami doprowadza do istotnych różnic w jej interpretacji. Musacchio (2013) zaś dodatkowo podkreśliła geograficzne zróżnicowanie podejść pomiędzy Europą, regionem Pacyfiku, Afryką a Ameryką Północną. Wielość definicji wiąże się także z szerokim kontekstem, w jakim one występują. Dlatego właśnie definicja pojęć związanych z krajobrazem zrównoważonym powinna zawierać kilka jego typowych cech, oczywistych i charakterystycznych. 2.2.2. Podstawy teorii krajobrazu zrównoważonego Podstawę teorii zrównoważenia krajobrazu w ujęciu zarówno dynamicznym, jak i strukturalnym stanowią wymiary (ang. dimension). Mają one charakter cech, założeń, aspektów, sposobów podejścia do zagadnienia krajobrazu zrównoważonego. W literaturze można znaleźć różne ich propozycje. Na przykład Benson i Roe (2000) wyróżnili cztery wartości tych wymiarów: ekologiczne, ekonomiczne, społeczne i polityczne. Z kolei zgodnie z podejściem Jamesa i in. (2000), Blaschkego (2006), de Groota (2006) oraz Vileniske (2008), mają one 31 2. IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO KRAJOBRAZU charakter przyrodniczy, ekonomiczny, społeczny i kulturowy. Selman (2008) założył istnienie pięciu takich komponentów: środowisko przyrodnicze, ekonomia, społeczeństwo, zarządzanie i estetyka. Musacchio (2009) natomiast wprowadziła do literatury pojęcie „6 Es", czyli sześciu wymiarów: środowisko przyrodnicze (ang. environment), ekonomia (ang. economy), kapitał społeczny (ang. equity), estetyka (ang. aesthetics), doświadczenie/wiedza (ang. experience) oraz etyka (ang. ethics). Wymiary te bezpośrednio rzutują na kompleksowość podejścia do prac w omawianym tu zakresie tematycznym (Luc 2015) i tworzą niezbędny dla analizy zrównoważenia holistyczny obraz rzeczywistości mający wielu zwolenników, między innymi są to: Naveh (2004), Antrop (2006), Matthews i Selman (2006), Albert i Vargas-Moreno (2010), Barau i Ludin (2012). Wielowymiarowość występuje jako podstawowy zbiór cech krajobrazowych decydujących o jego zrównoważeniu i odzwierciedla się w obu wspomnianych podejściach -dynamicznym i strukturalnym. Można uznać ją za tożsamą z podejściem holistycznym, gdyż do krajobrazu zrównoważonego należy podchodzić kompleksowo (m.in. Antrop 2006; Matthews, Selman 2006; Albert, Vargas-Moreno 2010; Barau, Ludin 2012). Podsumowując wspomniane wyżej podejścia wielu autorów (ryc. 1), możemy uznać, że krajobraz zrównoważony (KZ) rozpatrywany jest wielowymiarowo, w sześciu aspektach (wymiarach): 1. środowisko przyrodnicze - potencjalny i aktualny kierunek wykorzystania zasobów naturalnych takich jak: złoża mineralne, gleby, wody, powietrze, zasoby roślinne i zwierzęce oraz energia słoneczna, wiatrowa i wodna; 2. ekonomia - również polityka i zarządzanie polegające na prowadzeniu takiej polityki lokalnej i regionalnej oraz stosowaniu takich metod zarządzania by utrzymana została wartość krajobrazu dla celów rozwoju regionu; 3. społeczeństwo - kapitał społeczny i krąg kulturowy, który odnosi się do odczuć i potrzeb ludzi w zakresie tradycji miejsca oraz w aspekcie poszukiwania odpowiedzi na pytanie o to jaki rodzaj krajobrazu chcieliby mieć; 4. estetyka - w rozumieniu atrakcyjności oraz zadowolenia użytkowników; 5. etyka - w szerokim pojmowaniu moralności, odpowiedzialności i bezinteresowności; 6. wiedza - w rozumieniu również doświadczenia. 32 2.2. STAN WIEDZY Ryc. 1. Model koncepcji wielowymiarowego i wielopłaszczyznowego podejścia do krajobrazu zrównoważonego Źródło: Luc (2015), zmienione. Wielowymiarowość składa się więc z sześciu komponentów (wymiarów) i wyraźnie odzwierciedla się w pięciu podstawowych, ogólnych ujęciach (lub płaszczyznach, ang. framework) funkcjonujących w badaniach krajobrazu zrównoważonego): ekologicznej, planistycznej, wielofunkcyjnej, wizualnej oraz hybrydowej będącej połączeniem poprzednich czterech płaszczyzn (Luc 2015). Wymiary i ujęcia charakteryzuje brak ostrych granic, dlatego na rycinie 1 wymiary pokazane zostały linią krzywą, przerywaną, a wzajemne przenikanie ujęć - tonacją barw. Poniżej ujęcia te zostaną szczegółowo przeanalizowane. 33 2. IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO KRAJOBRAZU 2.2.2.1. Ujęcie ekologiczne Ujęcie ekologiczne (ang. ecologicalframework) oznacza tu strukturę i funkcjonowanie środowiska przyrodniczego, którego badaniem zajmuje się ekologia krajobrazu. Podejście strukturalne polega na badaniu wzajemnego układu elementów w całym krajobrazie lub też wybranych pojedynczych komponentów przestrzeni. Na związku struktury krajobrazu z jego funkcjonowaniem skupili się między innymi Termorshuizen i in. (2007), którzy stwierdzili, że właściwa struktura krajobrazu powinna zapewnić prawidłowe funkcjonowanie ekosystemów poprzez uzyskanie optymalnych warunków do przetrwania określonej liczby i rodzaju gatunków na danym obszarze. Opdam i in. (2006) dodatkowo zwrócili uwagę na problem transferu wiedzy, czyli konieczność zastosowania pozyskanej wiedzy w planowaniu i projektowaniu krajobrazów oraz wprowadzaniu zmian w użytkowaniu ziemi. Struktura krajobrazu determinuje zachowanie poprawnego funkcjonowania geosystemu na zasadzie sprzężeń zwrotnych. Jeśli traktować krajobraz jako system otwarty, który nieustannie podlega zmianom, to powinien on funkcjonować jako dodatnie sprzężenie zwrotne pomiędzy jednostkami zachowującymi homeostazę (czyli funkcjonującymi na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego). Homeostaza rozumiana jest nie tylko jako naturalny proces regulacyjny, lecz także jako proces kontrolowany przez człowieka przy zachowaniu maksymalizacji energetycznej systemu. Potwierdzeniem tej tezy są poglądy Nohla (2001), według którego kryterium zrównoważenia stanowi stabilność utrzymywana przez proces sprzężenia zwrotnego ujemnego wywoływanego na dwa sposoby: (1) równowagi homeostatycznej, czyli samoregulacji lub samoorganizacji krajobrazu w przypadku krajobrazów pierwotnych czy naturalnych oraz (2) równowagi kontrolowanej, nazwanej przez autorkę „ homeoantropopresją" (Luc 2015), w rozumieniu regulacji i organizacji procesów krajobrazowych przez czynniki społeczne (kulturowe, tradycjonalne) i prawno-ekonomiczne (przepisy prawne i narzędzia gospodarcze). Kryteria hierarchicznego układu jednostek przestrzennych (czyli struktury krajobrazu) funkcjonujących na zasadzie stałości przepływu energii oraz maksymalizacji energii całego systemu krajobrazowego składającego się z samoregulujących się ekosystemów (modułów) dla określenia cech krajobrazu zrównoważonego omówili Lee i in. (2013). Wyznaczenie kryteriów dla 34 2.2. STAN WIEDZY takiego krajobrazu powinno według tych autorów opierać się na dwóch podstawowych zasadach: 1. zhierarchizowanego układu przestrzennego, w którym rozmieszczenie modułów gwarantuje utrzymanie ciągłości przepływu energii, co ma zapewnić trwałość krajobrazu (ang. spatial arrangement according to the energy hierarchy); 2. krajobraz zrównoważony powinien składać się z samoregulujących się jednostek funkcjonujących na zasadzie maksymalizacji energii, według Odum's Energy Systems Theory (Odum 1996) na wszystkich poziomach energetycznych systemu (ang. self-organization for maximum power at all levels of the energy hierarchy). W tym kontekście Albert i Vargas-Moreno (2010) oraz Larcher i in. (2013) przedstawili strukturę użytkowania ziemi i konsekwencje funkcjonalne (ang. functional consequences) wprowadzanych zmian w krajobrazie. Ekologia krajobrazu zajmuje zatem jedno z kluczowych miejsc w naukach zajmujących się krajobrazem zrównoważonym, ponieważ struktura przestrzeni i jej funkcjonowanie kształtują fizjonomię krajobrazu. 2.2.2.I. Ujęcie wielofunkcyjne Ujęcie wielofunkcyjne (ang. multifunctional framework) odnosi się do funkcji, które pełni dany krajobraz jako system powiązanych form wykorzystania przestrzeni w jednostce czasu. Selman (2008) uznał to ujęcie za podstawowe. Mianem „ wielofunkcyjny" określił on zarówno funkcje (np. bioróżnorodność), strukturę (np. mozaikowatość), jak i wynikające z nich korzyści społeczne (np. estetyka pejzaży). Na wieloznaczność definicji tego pojęcia, które nie stanowi tylko połączenia różnych form użytkowania ziemi, lecz oznacza raczej zintegrowane działanie w obrębie tej samej jednostki krajobrazowej w zbliżonym czasie, zwrócili uwagę Ling i in. (2007). Wskazali oni na korzyści, jakie płyną ze stosowania takiego podejścia versus ujęcia konwencjonalnego, czyli ograniczającego się do wymiarów społecznych, ekonomicznych i estetycznych. Podkreślając wagę ujęcia wielofunkcyjnego w problematyce krajobrazu zrównoważonego, Kato i Ahern (2009) oraz Taylor Lovell i Taylor (2013) ukazali je z perspektywy wielopłaszczyznowego planowania, co niekiedy oznacza konflikt pomiędzy różnymi formami wykorzystania tego samego terenu w aspekcie 35 2. IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO KRAJOBRAZU czasu, przestrzeni i form użytkowania ziemi. Ling i in. (2007) w tworzeniu zrównoważonych, wielofunkcyjnych środowisk zaproponowali analizę funkcji historycznych, ekologicznych, ekonomicznych, estetycznych i wspólnotowych (ang. communitarian). Meyer i Grabaum (2008) natomiast, zauważyli rzadko pojawiające się w literaturze podejście, w którym dominuje kierunek produkcyjny, regulacyjny, kulturowy, estetyczny, etyczny, psychologiczny i rekreacyjny. Jeszcze inaczej podeszli do zagadnienia wielofunkcyjności Selman i Knight (2006), którzy dla określenia kryteriów funkcjonowania kulturowego krajobrazu zrównoważonego zaproponowali zastosowanie modeli jakościowych wykorzystujących relacje sprzężeń zwrotnych pomiędzy naturalnym, kulturowym, społecznym i ekonomicznym kapitałem krajobrazu. Przykład holistycznej analizy struktury krajobrazu pod kątem jego wielofunkcyjnego zrównoważenia na obszarach wiejskich można znaleźć w pracy Southerna i in. (2011). Autorzy zaproponowali metodykę badań zmierzającą do wypracowania scenariuszy projektowania krajobrazu. W zaprezentowanym przykładzie zastosowali dwa takie scenariusze: (1) agrokulturowy - nastawiony na realizację głównie produkcji rolnej, polityki produkcji biopaliw i handlu światowego, oraz (2) ekologiczny - skoncentrowany na zwiększeniu ochrony ekosystemów, usług ekosystemowych i wielofunkcyjnego użytkowania ziemi. Zawężone podejście do funkcji tylko jednego, ale istotnego elementu krajobrazu, uwarunkowanego i utrwalonego kulturowo-historycznie na przykładzie znaczenia żywopłotów (ang. hedgerows), przedstawili Lotfi i in. (2010). Ta publikacja wskazuje na duże znaczenie funkcji odziedziczonych i historycznie uwarunkowanych elementów środowiska w krajobrazie zrównoważonym. Wielofunkcyjność to wielowymiarowość i połączenie środowiska przyrodniczego z gospodarczym przy stałym zwracaniu uwagi na rolę człowieka w każdym aspekcie tego złożonego systemu. Takie podejście można odnaleźć między innymi w publikacji Mastrangelo i in. (2013). Autorzy ci podkreślili w niej brak pełnej i jednoznacznej definicji pojęcia wielofunkcyjności i zaproponowali, by oznaczało ono zdolność krajobrazu do zachowania różnych korzyści z oddziałujących na siebie ekosystemów na potrzeby społeczeństwa. W takim rozumieniu wielofunkcyjność odnosi się do omawianej wcześniej wielowymiarowości krajobrazów zrównoważonych. Nieco inaczej rozpatruje się wielofunkcyjność w środowisku miejskim, a inaczej w wiejskim, ale w wielu pracach, 36 2.2. STAN WIEDZY również tych cytowanych, powtarza się przekonanie, iż krajobrazy wielofunkcyjne stanowią integralną część analizy krajobrazów pod kątem usług ekosystem owych. Aby móc dążyć do osiągnięcia stanu zrównoważenia w krajobrazach, usługi te należy wzmocnić i polepszyć ich jakość, co wiąże się ze zmianami w strukturze przestrzennej ekosystemów oraz w formach użytkowania ziemi. 2.2.2.3. Ujęcie wizualne W powszechnym rozumieniu krajobraz wiąże się z estetyką, a częstym synonimem tu stosowanym jest „ pejzaż". Odzwierciedlenie takiego podejścia można również znaleźć w literaturze naukowej, a jego zwolennikami są między innymi Benson i Roe (2000), Selman (2008), Andrejczuk (2010) oraz Jorgensen (2011). W ujęciu wizualnym (ang. visual framework) pojęcia estetyki krajobrazu i pejzażu uzupełniają się. Termin „ estetyka " posiada ścisłe konotacje interdyscyplinarne, wiąże się bowiem zarówno z filozofią i sztuką, jak i z naukami społecznymi, takimi jak psychologia środowiskowa, etnologia i geografia kulturowa. Wrażenia estetyczne użytkownika krajobrazu stanowią więc wypadkową relacji, jakie zachodzą pomiędzy cechami fizycznymi i kulturowymi środowiska, a tym samym można uznać, że w ujęciu wizualnym ocenę stanu zrównoważenia krajobrazu wykonuje się w oparciu o jego fizjonomię. Im dokładniejsze przeanalizowanie tych cech i zrozumienie ich wpływu na odczucia i doświadczenia odbiorcy, tym efektywniejsze planowanie krajobrazu (Chon, Shafer 2009). „ Pejzaż" natomiast, jak to określił Andrejczuk (2010), wiąże się z artystycznym postrzeganiem wycinka przestrzeni jako całości i nawiązaniem z nim relacji mentalnych poprzez postrzeganie multisensoryczne. W podejściu wizualnym do badań krajobrazowych istnieją często odmienne kryteria stwierdzania stanu zrównoważenia w zależności od stopnia czy rodzaju antropizacji przestrzeni. Na przykład według teorii Nohla (2001) dla charakterystyki stopnia równowagi krajobrazowej w sensie estetycznym mogłyby istnieć następujące określenia: 1. piękny (ang. beautiful) - odnoszący się do krajobrazu kulturowego; 2. wysublimowany lub spontaniczny (ang. sublime or sponstanious) - odnoszący się do krajobrazu w momencie transformacji; 3. interesujący (ang. interesting) - dla krajobrazu miejsko-przemysłowego; 4. gładki, równy, prosty (ang. piane) - dla krajobrazu wiejskiego. 37 2. IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO KRAJOBRAZU Na dużą wagę oceny estetycznej krajobrazu w aspekcie jego zrównoważenia zwrócili też uwagę Haaland i in. (2011), którzy powołali się między innymi na opinię Antropa (2006) oraz Nassauera i Opdama (2008). Podkreślili oni istotność tej problematyki w aspekcie właściwego planowania obszarów wiejskich na potrzeby zwiększenia ich atrakcyjności w zakresie bioróżnorodności, zachowania dziedzictwa kulturowego oraz znaczenia krajobrazu dla społeczności lokalnych ze względu na istniejące regionalizmy i cechy świadczące o tożsamości miejsca w celu uniknięcia stereotypów. Nie da się przecenić roli, jaką odgrywa estetyka krajobrazu w życiu społecznym, stanowiąc wyraz zrozumienia środowiska, jak i dbałości o nie (Jorgensen 2011 vide Meyer 2008). Poglądy związane z aspektami wizualnymi oceny krajobrazów pod kątem ich zrównoważenia były rzadziej przedstawiane w przeanalizowanych publikacjach niż w zakresie pozostałych ujęć. Przyczyny tego można upatrywać we wspomnianych zależnościach interdyscyplinarnych, gdyż cechy fizjonomiczne krajobrazu oraz procesy fizjologiczne i psychologiczne, które leżą u podstaw oceny estetycznej wiążą się bardzo mocno z indywidualną percepcją każdego człowieka i uwarunkowane są kulturowo (Jorgensen 2011). Z drugiej strony, zmienność tych cech spowodowana działalnością człowieka stanowi odzwierciedlenie rozwoju świadomości społecznej, co jest miarą demokracji i cywilizacji. Kiedy ma się na względzie przyszłe pokolenia, najważniejsze jest, by walory estetyczne krajobrazów, naturalne i kulturowe, trwały w jak najlepszym stanie i jednocześnie dobrze komponowały się z otoczeniem, czyli współistniały w równowadze z nowymi komponentami krajobrazu. 2.2.2.4. Ujęcie planistyczne Ujęcie planistyczne (ang. planning and management framework) w podejściu do badania krajobrazu zrównoważonego według Jamesa i in. (2000) oraz Pena i in. (2010) wiąże się oczywiście z planowaniem, z retrodykcją oraz z zarządzaniem krajobrazem. Planowanie krajobrazu to przede wszystkim jego kształtowanie głównie poprzez rozwój i postęp, natomiast jedną z form zarządzania nim stanowi jego ochrona. W literaturze pojawia się pytanie o to, czy krajobraz powinien być traktowany jako swoiste sanktuarium lub muzeum etnograficzne czy raczej jako obszar stawiający wyzwania współczesnym procesom globalizacyjnym dla dobra wszystkich odbiorców lokalnych, 38 2.2. STAN WIEDZY oczywiściez poszanowaniem wartości środowiskowych (Tyburski2OO6;Luc2O14). Zurlini i in. (2013 za Leitao, Ahern 2002) oraz Opdam i in. (2002) stwierdzili, że powinno funkcjonować naturalne połączenie pomiędzy ekologią krajobrazu a jego planowaniem, aczkolwiek droga do osiągnięcia tego jest jeszcze daleka. Wydaje się oczywiste, iż potrzeby społeczne można realizować zarówno poprzez ochronę krajobrazów, jak i poprzez tworzenie nowych rozwiązań w celu polepszenia jakości tych już istniejących, dążąc oczywiście do stanu ich zrównoważenia. Przykładowo Owen i Herlin (2009) zaproponowali aktywizowanie krajobrazów wiejskich o silnych cechach kulturowych poprzez nacisk na ich cechy społeczne i ekonomiczne w myśl zasad rozwoju zrównoważonego. Rozpatrywanie bowiem zagadnienia planowania przestrzeni w oderwaniu od lokalnych cech społecznych jest niewłaściwe. Ahern (2005) z kolei, opierając się na Steinitz' Framework Method for Landscape Planning (Steinitz 1990, 1995), postawił kluczowe pytania związane z planowaniem zrównoważonego krajobrazu, które wiążą się z takimi elementami jak: 1. sposób przedstawienia (ang. representation): Jak powinno się opisywać stan krajobrazu w aspekcie jego komponentów, granic, szeroko pojętej przestrzeni i czasu? 2. proces (ang. process): Jak funkcjonuje krajobraz, jakie są funkcjonalne i strukturalne relacje pomiędzy jego komponentami? 3. diagnoza (ang. evaluation): Jak można ocenić, czy krajobraz w obecnym stanie dobrze funkcjonuje? Wskaźniki oceny, które powinny zostać tu wykorzystane to: piękno, różnorodność siedlisk, koszt, przepływ substancji odżywczych, stopień zadowolenia jego użytkowników lub zdrowie publiczne. 4. przemiana/ingerencja (ang. change/intervention): Poprzez jakie działania można zmienić obecny wygląd krajobrazu? 5. oddziaływanie (ang. impact): Jaki przewidywalny skutek mogą odnieść wprowadzone zmiany? 6. decyzja (ang. decision): Przekształcić czy zachować i chronić krajobraz - jakie są możliwe działania alternatywne? Generalnie jednak panuje pogląd, że zarówno proces planowania i zarządzania krajobrazem, jak i później jego odbiór społeczny w rozumieniu percepcji krajobrazu zależą od wielu czynników. Należy więc przyjąć odpowiednie strategie 39 2. IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO KRAJOBRAZU postępowania, z jednej strony stymulować wzrost ekonomiczny na poziomie lokalnym, z drugiej chronić i wzmacniać istniejące walory szeroko i wielowymiarowo rozumianego krajobrazu. Proponowane w literaturze przedmiotu kierunki działania to: 1. wydanie odpowiednich aktów prawnych w zakresie rozwoju zrównoważonego krajobrazów w oficjalnych dokumentach i programach (Schmandt i in. 2010); 2. tworzenie krajobrazów wielofunkcyjnych (Kato, Ahern 2009) ze szczególnym zwróceniem uwagi na obszary konfliktowe; 3. tworzenie pasów zieleni (ang. greenway) (Pena i in. 2010), jak również wielofunkcyjnych ram (ang. multifunctional landscape framework) zrównoważonego planowania „zielonej infrastruktury" (Taylor Lovell; Taylor 2013); 4. projektowanie krajobrazów na bazie istniejących wartości kulturowych (Kato, Ahern 2009); 5. realizacja płatności z tytułu pomocy bezpośredniej, pod warunkiem przestrzegania przepisów dotyczących ochrony środowiska (Stobbelaar i in. 2004); 6. prowadzenie publicznych debat i konsultacji w zakresie proponowanych rozwiązań przestrzennych, które byłyby oparte o nowoczesne rozwiązania technologiczne (Public Participatory Géographie Information Systems - PPGIS), gdyż inaczej postrzegają krajobraz mieszkańcy danego regionu, inaczej przyjezdni (Green 2010; Brown, Weber 2011). Prowadzona tu dyskusja nad planowaniem i zarządzaniem krajobrazem nawiązuje również do koncepcji prezentowanych w pracach van der Ryna i Cal-thorpe'a (1986), McLennana (2004) oraz Bella i Apostola (2008). Natomiast Kato i Ahern (2009) zaproponowali zastosowanie mądrych form zarządzania, przez które rozumieją komplementarne wykorzystanie istniejącego potencjału danego obszaru oraz tworzenie warunków, by korzyści mogło odnieść wielu jego użytkowników. Podejście to wpisuje się w wiele istniejących przykładów zarządzania krajobrazem, co jest bez wątpienia zjawiskiem pozytywnym. Wątpliwość budzi jedynie dowolność prowadzonych działań, ich mała skala, wybiórczy dobór obszarów, które podlegają zmianom, brak szerokiego ujęcia problemu, a w konsekwencji tworzenie często niepowiązanych ze sobą enklaw, swoistego krajobrazu wyspowego. Czy można go wówczas nazwać zrównoważonym? W małej skali prawdopodobnie tak, w większej - raczej nie. 40 2.2. STAN WIEDZY 2.2.2.5. Ujęcie hybrydowe W przeanalizowanych publikacjach dotyczących krajobrazu zrównoważonego często równolegle stosowane są co najmniej dwa z omówionych ujęć badawczych. Dlatego autorka dokonała wyróżnienia grupy ujęcia hybrydowego (ang. combined approach), które w różnym stopniu łączyłoby cechy podejścia planistycznego, ekologicznego, funkcjonalnego i wizualnego. Wydaje się, że analiza przestrzenna w takim właśnie wielopłaszczyznowym i wielowymiarowym rozumieniu stanowi podstawę uznania badanego krajobrazu za zrównoważony lub nie. Dopiero kompleksowe, holistyczne spojrzenie na zasady ekologii krajobrazu i zależności środowiskowe, ekonomiczne oraz społeczne może utworzyć całościowy obraz krajobrazu (Potschin, Haines-Young 2OO6a). Potschin i Haines-Young (2OO6b, 2012) poszerzyli więc podejście strukturalno--funkcjonalne do oceny krajobrazu zrównoważonego o analizę lokalnych czynników społeczno-ekonomicznych, krajobrazem zrównoważonym nazywając taki, który jest w stanie zachować i utrzymać wartości doceniane i szanowane przez ludzi dla dobra obecnych i przyszłych pokoleń. Kryteria oceny, jakie stawia się krajobrazom, by mówić o ich zrównoważeniu, mają charakter wielodyscyplinarny, na co zwracali uwagę między innymi Opdam i in. (2006), a Potschin i Haines-Young (2012) dodali czynnik wizualno-estetyczny, w którym należy koniecznie uwzględniać specyfikę miejsca. Taka kompleksowa analiza dotyczy relacji pomiędzy środowiskiem a człowiekiem wynikających między innymi z lokalnej tradycji i ma na uwadze indywidualne lub grupowe odczucia i interesy społeczne w realizowaniu zadań związanych z planowaniem krajobrazu zrównoważonego (Ash i in. 2010). Na znaczenie specyfiki miejsca oraz odczuć społecznych co do relacji pomiędzy człowiekiem a naturą w ocenie i planowaniu zrównoważonego krajobrazu w aspekcie strukturalno-funkcjo-nalnym uwagę zwrócili także Kuśowa i in. (2008). W próbie całościowej oceny krajobrazu wybranych rezerwatów biosfery na terenie Czech autorzy ci zastosowali podejście trójdzielne (ang. triangulation approach), obejmujące: 1. analizę użytkowania terenu i wskaźników socjo-ekonomicznych; 2. analizę konfliktów pomiędzy działalnością człowieka a środowiskiem w oparciu o przegląd informacji zawartych w lokalnych mass mediach; 3. badanie sytuacji ekonomicznej i jakości środowiska metodą wywiadu i kwestionariuszy. 41 2. IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO KRAJOBRAZU Również Selman (2008) oraz Moore-Colyer i Scott (2005) połączyli podstawowe cechy koncepcji zrównoważenia, gdyż uznali, iż krajobraz zrównoważony należy rozpatrywać w aspekcie: 1. przyrodniczym - analizować jego strukturę i funkcjonowanie; 2. ekonomicznym - rozumianym jako utrzymanie atrakcyjności krajobrazowej dla celów rozwoju turystyki i rekreacji; 3. społecznym - odnoszącym się do odczuć ludzi, czyli w zakresie poszukiwania odpowiedzi na pytanie o to, jaki rodzaj krajobrazu chcielibyśmy mieć; 4. politycznym - związanym z zarządzaniem krajobrazem. Ochrona tradycyjnego krajobrazu kulturowego z uwzględnieniem czynników ekologicznych oraz zachowaniem jedności pomiędzy człowiekiem i środowiskiem przyrodniczym oparta na klasycznej chińskiej filozofii znalazła także odzwierciedlenie w badaniach architektury zrównoważonego krajobrazu między innymi w Chinach (Chen, Wu 2009). Do czynników branych pod uwagę w podobnych, łączonych podejściach według Kletta i Cumminsa (2011) należą: funkcjonalność krajobrazu, oszczędność kosztów, przyjemne doznania wizualne, przyjazność dla środowiska oraz jego ochrona. Jak to często bywa, tak i w projektowaniu czy zarządzaniu krajobrazem zrównoważonym długotrwały sukces można osiągnąć poprzez realizację wielu krótkoterminowych celów (Klett, Cummins 2011). Skoro więc nadrzędny cel badań nowej dyscypliny - „Landscape Sustainability Science" (LSS) zaproponowanej przez Wu (2013) ma stanowić przeprowadzanie oceny całościowej i wykorzystywanie jej wyników w praktyce, to najprawdopodobniej najlepszym wyjściem pozostaje zastosowanie ujęcia hybrydowego. Dopiero bowiem dzięki niemu można podjąć multi- i transdyscyplinarną dyskusję nad problematyką zrównoważenia w krajobrazie danego obszaru. W wielowątkowym i wielowymiarowym podejściu do krajobrazu zrównoważonego trudno jest uchwycić jakiekolwiek prawidłowości, a wskazywane przez licznych autorów problemy wydają się bez szans na znalezienie rozwiązania. Przykładowo, Meyer i Grabaum (2008) dostrzegli nierozwiązany dotychczas problem braku jednorodności przestrzennej w analizowaniu funkcji krajobrazu, a Dramstad i Fjellstad (2011) zastanawiali się, czy wiemy, dokąd zmierzamy, a jeśli tak, to czy we właściwym kierunku i czy istnieje potrzeba skupienia się na komunikacji, by osiągnąć zamierzone cele w rozwoju 42 2.2. STAN WIEDZY zrównoważonym krajobrazów. Z kolei Jorgensen (2011) zadał pytanie, czy dalsze badania w zakresie estetyki krajobrazu sięgną poza debatę ekologiczno--wizualną (ang. scenic/ ecological debate) i próbował znaleźć odpowiedź, współpracując z psychologami behawioralnymi. Natomiast Opdam (2010) oraz Opdam i in. (2013) zauważyli potrzebę zintegrowania wiedzy naukowej z praktyką oraz zaadaptowania znanych już metod i narzędzi do wspomagania kształtowania lokalnych krajobrazów w przyszłości. Ponadto, Beunen i Opdam (2011) zwrócili uwagę na brak zaufania społeczeństw do wiedzy naukowej i eksperckiej, co ma daleko idące konsekwencje w pomyślnym realizowaniu planów zmian. Pomimo dostrzegania licznych trudności i problemów związanych z zagadnieniem krajobrazów zrównoważonych Musacchio (2013) sformułowała listę siedmiu najważniejszych zagadnień w zakresie ekologii krajobrazu do podejmowania w tej tematyce w badaniach naukowych i w praktyce (ang. key concepts and research priorities for landscape sustainability). 1. zrealizowanie pilnej potrzeby powstania dziedziny LSS; 2. uznanie kulturowego wymiaru bioróżnorodności i usług ekosystemowych; 3. ustalenie roli krajobrazu zrównoważonego w ekologii krajobrazu; 4. przeprowadzenie oceny krajobrazu w różnych skalach; 5. określenie stanu zrównoważenia w krajobrazie; 6. ustalenie związku pomiędzy krajobrazem zrównoważonym a teorią systemów i odpornością; 7. rozszerzenie paradygmatu ekologii krajobrazu o planowanie i zarządzanie krajobrazem. Również Antrop i in. (2013) zabrali głos w tej debacie i za jeden z dwóch nadrzędnych celów przyświecających dyskursom w ramach najbliższych konferencji lALE-Europe (International Association for Landscape Ecology - Europe) zaproponowali wzmacnianie współpracy ze wszystkimi organizacjami i organami, jak również z badaczami i praktykami zajmującymi się europejskimi krajobrazami i zarządzaniem nimi w wielu skalach. Natomiast, jak wspomniano wcześniej, Wu (2013) podjął próbę przekonania specjalistów od badania krajobrazu do zaaprobowania zaproponowanej przez niego dziedziny LSS. Podsumowując powyższe spostrzeżenia, należy skonstatować, iż podjęte przez wielu badaczy kroki, zmierzają do nadania tej dziedzinie właściwej rangi, 43 2. IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO KRAJOBRAZU usystematyzowania wiedzy w zakresie krajobrazu zrównoważonego, zdefiniowania najważniejszych jego cech, ujednolicenia definicji oraz nadania jej kierunku aplikacyjnego. Jeden z kroków w kierunku usystematyzowania wiedzy w tym zakresie został podjęty przez autorkę niniejszej pracy, która dokonała syntezy podejść do krajobrazu zrównoważonego i na tej podstawie zaproponowała pięć ujęć (płaszczyzn) stosowanych w badaniach, które odzwierciedlają opisywaną w literaturze wielowymiarowość - sześć wymiarów. U podstawy badań prowadzonych w zakresie tych ujęć leży sposób użytkowania ziemi, dlatego też cechy towarzyszące krajobrazom zrównoważonym odzwierciedlają cechy oceny i waloryzacji środowisk związanych z typami użytkowania ziemi. I tak: 1. w ujęciu ekologicznym - badaniu podlega wzajemny układ elementów w krajobrazie lub jego wybranych pojedynczych komponentów (w rozumieniu między innymi form użytkowania terenu), a właściwa struktura zapewnia prawidłowe funkcjonowanie ekosystemów; 2. w ujęciu wielofunkcyjnym - krajobraz stanowi system powiązanych sposobów jego wykorzystania w jednostce czasu, co nie jest tożsame z prostym połączeniem typów użytkowania ziemi, ale je uwzględnia; 3. w ujęciu wizualnym - ocena stanu zrównoważenia krajobrazu opiera się o jego fizjonomię odzwierciedlającą strukturę użytkowania ziemi oraz rzeźbę terenu; 4. w ujęciu planistycznym - planowanie wiąże się między innymi z działaniami, które wymagają wykorzystania danych o użytkowaniu terenu i są to: opis komponentów i granic krajobrazów, funkcjonalne i strukturalne relacje pomiędzy nimi, ocena ich funkcjonowania, ochrona i działalność zmierzająca do zmiany wyglądu krajobrazu; 5. w ujęciu hybrydowym - kompleksowo prowadzona analiza dotyczy relacji pomiędzy środowiskiem przyrodniczym a człowiekiem, jest więc poszerzeniem podejścia ekologiczno-wielofunkcyjnego o analizę lokalnych czynników społeczno-ekonomicznych, wiąże się więc z analizą użytkowania terenu i wskaźników socjo-ekonomicznych oraz odzwierciedla konflikty zachodzące pomiędzy działalnością człowieka a środowiskiem. Należy tu podkreślić, że idea krajobrazu zrównoważonego ma stanowić odpowiedź na rosnące zapotrzebowanie na właściwe, planowe, odpowiedzialne, 44 2.3. MIEJSCE KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO W TYPOLOGII KRAJOBRAZU rozsądne i zrównoważone gospodarowanie przestrzenią. Przyjmując założenie dalszego rozwoju w kierunku zrównoważenia, trzeba zacząć dostosowywać wprowadzane zmiany do pojemności i wydolności środowiska. Kluczową rolę w tym procesie odgrywa ewaluacja krajobrazów, która stanowi narzędzie do integracji podstawowych założeń tej idei i ostatecznie prowadzi do podjęcia decyzji strategicznych (Langer, Schón 2002). 2.3. Miejsce krajobrazu zrównoważonego w typologii krajobrazu Przegląd teoretyczno-metodycznych założeń typologicznych podziałów krajobrazów przekształcanych przez człowieka i prezentacja koncepcji typologii współczesnych krajobrazów występujących w Polsce zostały opracowane przez Chmielewskiego i in. (2015). Plit (2016) z kolei sporządziła regionalizację krajobrazów historyczno-kulturowych Polski, dzieląc kraj na względnie homo-toniczne regiony. Przeprowadzanie klasyfikacji przestrzeni i dokonywanie jej podziału typologicznego wpływają na uporządkowanie wiedzy oraz na usystematyzowanie i doprecyzowanie aparatury pojęciowej w danym zakresie tematycznym. Typy krajobrazów wyznacza się na zasadzie podobieństwa cech, w sposób jednoznaczny określając ich charakter i dążąc do uzyskania powtarzanych rezultatów w różnych obszarach. Ponadto zgodnie z przytoczonym rozumieniem pojęcia krajobrazu zrównoważonego jego pozycję w środowisku geograficznym (przyrodniczym i kulturowym) determinują relacje pomiędzy procesami naturalnymi i antropogenicznymi, które odzwierciedlają się w wyglądzie otaczającej nas przestrzeni. Z tego punktu widzenia umieszczenie w typologii krajobrazów relatywnie nowego pojęcia, jakim jest krajobraz zrównoważony, wydaje się zasadne. Podstawowymi kryteriami typologicznym staną się więc zależności jakościowe i ilościowe pomiędzy komponentami przyrodniczymi i antropogenicznymi. Mają one jednak charakter subiektywny i zależą od lokalnych warunków naturalnych, panujących tradycji oraz zwyczajów społecznych danego obszaru. Po przeanalizowaniu wielu istniejących typologii krajobrazu (m.in. Szczęsny 1982; Bogdanowski 1988; Solon 2OO8a; Kistowski 2008; Degórski 2009; 45 2. IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO KRAJOBRAZU Chmielewski 2O12b; Myga-Piątek 2012, Plit 2016), które uwzględniają stopnień antropizacji środowiska geograficznego w niniejszym opracowaniu zaproponowano za Luc i Szmańdą (2014, 2015) dwa podstawowe typy krajobrazów: przyrodnicze (1) i kulturowe (2). Dodatkowo typy te podzielono na podtypy: (1 A) przyrodniczy pierwotny i zbliżony do pierwotnego, (1B) przyrodniczy naturalny, (1C) przyrodniczy zrenaturalizowany oraz (2A) kulturowy harmonijny, (2B) kulturowy dysharmonijny, (2C) kulturowy zdegradowany, (2D) kulturowy zrekultywowany, (2E) zdewastowany. Ponieważ ocena stopnia wpływu człowieka na krajobraz (współczynnik antropizacji krajobrazu) i analiza cech towarzyszących przemianom krajobrazów pierwotnych w krajobrazy antropogeniczne indukuje postawienie granicy zrównoważenia w krajobrazie, po przeanalizowaniu definicji krajobrazu zrównoważonego oraz sposobów podejścia do tego zagadnienia zaproponowano przyjęcie założenia, że do krajobrazu zrównoważonego należą wszystkie typy krajobrazów przyrodniczych (1A-1C) oraz krajobraz kulturowy harmonijny (2A) i kulturowy zrekultywowany (2D) - (Ryc. 2). Pozostałe pięć typów krajobrazu ma charakter niezrównoważony. Zrównoważenie traktowane jest w proponowanej typologii nie tyle jako osobny typ krajobrazu, lecz przymiotnikowo, jako klasę określającą stan środowiska w danym momencie, który pod wpływem działania różnych procesów może ulec zmianie. Zaproponowany podział typologiczny opiera się na publikacjach Luc i Szmańdy (2014, 2015) i różni się od tych przyjętych we wspomnianych wcześniej pracach Szczęsnego (1982), Bogdanowskiego (1988), Solona (2OO8a), Kistowskiego (2008), Degórskiego (2009), Chmielewskiego (2O12b) i Mygi--Piątek (2012) w następujący sposób: 1. uwzględnia dwa dodatkowe, istotne typy krajobrazów, które powstały w wyniku procesów naturalnych lub świadomego zarządzania środowiskiem, tj. krajobraz zrenaturalizowany i zrekultywowany; 2. wskazuje miejsce krajobrazu zrównoważonego w relacji do wszystkich typów i podtypów krajobrazu; 3. traktuje krajobraz jako przestrzeń zmieniającą się w czasie pod wpływem działania procesów naturalnych i świadomej działalności człowieka, która nie tylko świadczy o degradacji krajobrazu lecz może mieć charakter pozytywny i negatywny. 46 2.3. MIEJSCE KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO W TYPOLOGII KRAJOBRAZU 47 2. IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO KRAJOBRAZU W dalszej kolejności omówione zostaną poszczególne typy i podtypy krajobrazów. Mianem krajobrazu przyrodniczego pierwotnego i zbliżonego do pierwotnego (1A) określa się krajobraz powstały w efekcie działalności czynników niemal wyłącznie przyrodniczych lub składający się z elementów przyrodniczych, które, co prawda, uległy przekształceniom antropogenicznym, lecz zmiany spowodowane działalnością człowieka były na tyle znikome, że nie wpłynęły na jego funkcjonowanie (m.in. Isaczenko 1976, Bogdanowski 1976, Szczęsny 1982, Degórski 2005). W przypadku działania katastrofalnych procesów naturalnych krajobraz ten może ulec zniszczeniu, dysharmonii (która będzie formą przejściową, chwilową), ale dla utrzymania jego pierwotnego charakteru odnowa odbywa się wyłącznie siłami natury. Krajobraz przyrodniczy naturalny (IB) składa się z zaadaptowanych gospodarczo form krajobrazu pierwotnego (Bogdanowski 1976) będących (...) pod determinującym wpływem systemu środowiska przyrodniczego, przy bardzo ograniczonym wpływie systemu środowiska antropogenicznego (Degórski 2005). W krajobrazie tym nie zostaje zaburzona równowaga pomiędzy środowiskiem przyrodniczym i antropogenicznym, gdyż działalność gospodarcza ogranicza się do racjonalnego i zgodnego z procesami naturalnymi wykorzystania elementów środowiska przyrodniczego. W przypadku zniszczenia spowodowanego naturalnymi procesami katastrofalnymi, równowaga panująca w tym krajobrazie może zostać przywrócona zarówno w wyniku procesów naturalnych, jak i z udziałem człowieka (Chmielewski 2012b). Koncepcja krajobrazu przyrodniczego zrenaturalizowanego (1C) opiera się o proces renaturalizacji, za który Luc i Szmańda (2014, 2015) uznali przywrócenie walorów krajobrazu naturalnego w wyniku samoregulacji lub samoorganizacji krajobrazu. Proces ten może obejmować restytucję warunków przyrodniczych w zdegradowanym krajobrazie kulturowym i w krajobrazie zdewastowanym, następujące zarówno w wyniku naturalnej sukcesji, jak i zamierzonego, racjonalnego oraz kontrolowanego przez człowieka wprowadzania elementów przyrodniczych, tzw. homeoantropopresji. Chmielewski (2012b) wyróżnił podtyp krajobrazu podlegającego renaturalizacji w typie krajobrazu przyrodniczego i podtyp krajobrazu podlegającego odnowie w typach 48 2.3. MIEJSCE KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO W TYPOLOGII KRAJOBRAZU krajobrazu przyrodniczo-kulturowego i kulturowego. Wydzielenie to dotyczy krajobrazów, w których oba procesy (renaturalizacji i rekultywacji) trwają, a nie krajobrazów utworzonych w wyniku ich działania. W sensie chronologicznym krajobraz stanowiący efekt renaturalizacji nie będzie tym samym krajobrazem naturalnym, który istniał w danym miejscu w przeszłości, lecz nowym typem krajobrazu - krajobrazem zrenaturalizowanym. Dlatego za definicję krajobrazu przyrodniczego zrenaturalizowanego przyjęto krajobraz zbliżony do naturalnego, który w wyniku sukcesji naturalnej lub zabiegów antropogenicznych uległ renaturalizacji (Luc, Szmańda 2014, 2015). Charakter krajobrazu kulturowego Bogdanowski (1976) określił jako trwale przekształcony antropogenicznie, którego istnienie można utrzymywać dzięki stałej ingerencji człowieka. Zdaniem Degórskiego (2009) kształtuje się on pod wpływem oddziaływania zjawisk i procesów zachodzących zarówno w systemie środowiska przyrodniczego, jak i antropogenicznego. Siła oddziaływania jednego z tych dwóch systemów decyduje o stopniu antropizacji krajobrazu (Degórski 2005, Kistowski 2008). W zależności od relacji komponentów antropogenicznych i przyrodniczych krajobraz kulturowy można podzielić m.in. za Bogdanowskim (1976) i Chmielewskim (2O12b) na krajobraz kulturowy harmonijny (2A), w którym elementy oraz zjawiska będące efektem działalności człowieka są wkomponowane w elementy przyrodnicze oraz krajobraz kulturowy dysharmonijny (2B) charakteryzujący się zaburzeniem harmonii, tj. relacji pomiędzy komponentami antropogenicznymi a przyrodniczymi w przestrzeni, co doprowadziło do dominacji form powstałych dzięki działalności człowieka, a w konsekwencji do dysharmonii. Preobrażeński (1982) stwierdził, że przeciwieństwo krajobrazów kulturowych stanowią krajobrazy akulturowe, a najwyższy poziom antropizacji osiągają krajobrazy zdegradowane. Myga-Piątek (2012) zwróciła zaś uwagę na krajobrazy poeksploatacyjne jako typ krajobrazów kulturowych. Autorka ta w grupie -krajobrazów antropogenicznych wyróżniła krajobrazy antropiczne, zdegradowane, czyli te, które utraciły zdolności regeneracyjne. Podkreśliła również ogromne znaczenie rekreacyjne, gospodarcze, kulturowe, ekologiczne oraz edukacyjne prowadzonej w nich świadomej gospodarki rekultywacyjnej. Mianem krajobrazu kulturowego zdegradowanego (2C) proponuje się więc określać krajobrazy, które Chmielewski (2O12b) nazwał „krajobrazami 49 2. IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO KRAJOBRAZU przyrodniczo-kulturowymi zdegradowanymi" i scharakteryzował je jako te, w których doszło do drastycznej ingerencji w charakter krajobrazu przyrodniczo--kulturowego harmonijnego lub dysharmonijnego. Od kilkudziesięciu lat możemy coraz częściej obserwować procesy przywracania krajobrazowi jego wcześniejszych walorów estetycznych i funkcjonalnych. Przejawia się to między innymi w odnawianiu równowagi w krajobrazie. Procesom tym sprzyja szeroko pojęta polityka rozwoju zrównoważonego zawarta między innymi w Commission Communication of the Sustainable Development Strategy (Commission... 2005). Powstają zatem krajobrazy stanowiące zobrazowanie procesów rekultywacji (m.in. Szczęsny 1982, Bogdanowski 1988, Degórski 2009, Myga-Piątek 2012). W rozumieniu m.in. Kistowskiego (2008) czy Chmielewskiego (2012 b) rekultywacja krajobrazu to przywracanie harmonii w dysharmonijnym, zdegradowanym lub zdewastowanym krajobrazie kulturowym. Luc i Szmańda (2014, 2015) zaproponowali więc, by krajobrazem kulturowym zrekultywowanym (2D) nazywać krajobraz o cechach zbliżonych do kulturowego harmonijnego, który powstał w wyniku zabiegów rekultywacji krajobrazu kulturowego dysharmonijnego, zdegradowanego lub zdewastowanego. Jednakże należy mieć na uwadze, że powstały w efekcie prac rekultywacyjnych krajobraz może mieć zarówno charakter harmonijny jak i dysharmo-nijny w zależności od stopnia rekultywacji. Jeśli zatem zabiegi zmierzające do zrekultywowania krajobrazu będą nieskuteczne i doprowadzą do utrzymania się dysharmonii w krajobrazie, to w myśl przyjętej definicji rekultywacji, zabiegów tych nie można nazwać rekultywacją. Natomiast powstały w procesie rekultywacji krajobraz będzie można nazwać zrekultywowanym, dopiero gdy uzyska cechy krajobrazu kulturowego harmonijnego. Podobnie jak w przypadku krajobrazu zrenaturalizowanego, w sensie chronologicznym krajobraz stanowiący efekt rekultywacji nie będzie tym samym krajobrazem harmonijnym kulturowym, który istniał w danym miejscu w przeszłości, ale nowym jego typem - krajobrazem zrekultywowanym (Luc, Szmańda 2014, 2015). Człowiek poprzez wdrażanie procesów rewitalizacji wprowadza takie zmiany do krajobrazu, które zmierzają do przywrócenia mu harmonii, a tym samym zrównoważenia. Typ krajobrazu, w którym ani przyroda ani gospodarka nie są w stanie działać prawidłowo Chmielewski (2012 b), nazwał krajobrazem kulturowym 50 2.4. KRAJOBRAZ ZRÓWNOWAŻONY MIAST zdegradowanym. Degórski (2005) natomiast wyróżnił krajobraz zdewastowany jako osobną kategorię i określił go jako (...) powstały w wyniku procesów i zjawisk zachodzących w megasystemie środowiska geograficznego pod determinującym wpływem systemu środowiska antropogenicznego, w wyniku których zaburzone zostało funkcjonowanie systemu środowiska przyrodniczego. Podobnie w niniejszej pracy autorka przyjęła, iż w krajobrazie zdewastowanym (2E) w wyniku rozwoju przemysłu i urbanizacji została trwale naruszona równowaga procesów przyrodniczo-antropogenicznych związana ze zniekształceniem jednego lub więcej jego składników pod względem ilościowym i jakościowym (Szczęsny 1982). 2.4. Krajobraz zrównoważony miast Krajobrazy zrównoważone na obszarach zurbanizowanych stanowią zupełnie odrębną niż pozamiejskie dziedzinę badań krajobrazowych (Antrop 2006). Z punktu widzenia ekologii krajobrazu miejski krajobraz można rozpatrywać w aspekcie funkcjonowania urbanosystemu jako system otwarty, który importuje surowce z zewnątrz i eksportuje produkty na zewnątrz (w tym zanieczyszczenia i odpady). Jednak mimo tego część procesów zachodzących w systemie miejskim odbywa się na zasadzie samoorganizacji i z tego punktu widzenia niektórzy badacze krajobraz miejski traktują w kategoriach zrównoważenia (m.in. Ahern 2013). W tej samej pracy cytowany autor, powołując się na raport ONZ, dotyczący rozwoju urbanizacji na świecie (United... 2006), zwrócił uwagę, że miejski krajobraz odgrywa znaczną rolę społeczno-gospodarczą, ponieważ udział ludności miast w światowej populacji szacuje się aktualnie na powyżej 50%, a do 2050 roku ma on wzrosnąć do 70%. Z tego też względu wzrasta rola ekologów krajobrazu w planowaniu krajobrazu miejskiego. Koncepcję współpracy ekologów z planistami w innym swym artykule Ahern (2011) określił jako safe-to-fail experiments. \N ogólnym zarysie opiera się ona na praktycznych zastosowaniach reguł zjawisk adaptacyjnych oraz na ocenie oddziaływania inwestycji na środowisko w planowaniu rozbudowy i przebudowy przestrzeni miejskiej. Rozwiązania architektoniczno-planistyczne w aspekcie polityki 51 2. IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO KRAJOBRAZU rozwoju zrównoważonego skupiają się głównie na konfiguracji przestrzeni miejskiej uwzględniającej ochronę tradycyjnej (historycznej) fizjonomii z zastosowaniem energooszczędnych materiałów. Działania te są, niestety, pozbawione danych z obserwacji procesów funkcjonowania systemu miejskiego (Felson, Pickett 2005; Nassauer, Opdam 2008). Dlatego rola ekologów krajobrazu w aspekcie krajobrazu zrównoważonego miast powinna polegać na monitorowaniu procesów adaptacji systemu miejskiego do podjętych działań inwestycyjnych w myśl idei uczenia się poprzez praktykę (Kato, Ahern 2008). Ahern (2013) zaproponował pięć strategii interdyscyplinarnej współpracy ekologów krajobrazu w kontekście zrównoważenia i zdolności do regeneracji krajobrazów miejskich: 1. Strategia bioróżnorodności (ang. biodiversity) - najczęściej oznacza zachowanie różnorodności biologicznej w aspekcie porównania obszarów miejskich z obszarami pozamiejskimi. Bioróżnorodność miejską można także rozumieć w kontekście różnorodności gatunków lub ekosystemu, który reaguje i funkcjonuje w warunkach specyficznych dla miasta. Nowe zbiorowiska roślinne mogą zostać zaadaptowane do celów poprawienia i uatrakcyjnienia warunków bytowych ludności miast. 2. Strategia budowania miejskich sieci ekologicznych (łączność i zarządzanie nimi) (ang. build urban ecological networks and manage connectivity) -polega na wzmacnianiu wielofunkcyjności struktury przestrzeni miejskiej opartej na wykorzystywaniu połączeń transportowych, komunikacyjnych, energetycznych. Ta sieć miejska ma spełniać rolę infrastruktury zapewniającej samoregulację i samoorganizację systemu zarówno w sensie ekologicznym, jak i społeczno-ekonomicznym. 3. Strategia planowania i projektowania wielofunkcyjności (ang. plan and design for multifunctionality) - celem jej jest wzmocnienie efektywności przestrzeni poprzez wskazanie różnych funkcji dla poszczególnych elementów krajobrazu miejskiego w myśl koncepcji usług ekosystemowych. 4. Strategia zmniejszania ryzyka poprzez zarządzanie modułowe (ang. build redundancy and practice modularization) - ma na celu takie uformowanie hierarchicznego systemu przestrzeni miejskiej, aby poprzez modułową strukturę zapewnić optymalne jego funkcjonowanie, a przede wszystkim ograniczyć skutki nadmiernego zróżnicowania przestrzeni. 52 2.4. KRAJOBRAZ ZRÓWNOWAŻONY MIAST 5. Strategia praktyki adaptacyjnej poprzez wdrożenie (ang. practice adaptive design implement "safe-to-fail" design experiments) - zakłada wykorzystanie strategii, w ramach której planuje się w kontekście niepewności i niekompletnej wiedzy, w przeciwieństwie do mało innowacyjnych, konserwatywnych, lecz pewnych sposobów podejścia do kształtowania przestrzeni. Problematyka krajobrazu równoważonego miast ściśle wiąże się ze sposobami tworzenia miasta zrównoważonego pod względem ekosystemowym, zróżnicowanego społecznie oraz atrakcyjnego do zamieszkania. Dla krajobrazu zrównoważonego raczej kluczowe wydaje się zaakceptowanie nowych funkcji w tradycyjnym krajobrazie, np. tworzenia zielonych korytarzy miejskich (m.in. Czarnecki i in. 2010) czy uprawy roślin i warzyw (Le Du-Blayo 2011). Jednocześnie miasto musi spełniać oczekiwania jego mieszkańców w zakresie funkcji transportowych i innych gospodarczych, nie bez znaczenia więc pozostaje sposób użytkowania ziemi, który bezpośrednio oddziałuje na kierunek rozwoju miasta, a tym samym kształtowania jego krajobrazu (Trzepacz, Luc 2015). Kształtowanie krajobrazu zrównoważonego miast oznacza również prowadzenie działań w kierunku zapewnienia równowagi pomiędzy wykorzystanymi materiałami, a osiągniętym rezultatem. Bierze się tu więc pod uwagę przede wszystkim takie czynniki jak: minimalne wykorzystanie wody, stosowane nawozy i pestycydy oraz materiały budowlane. Uznaje się, że krajobraz zrównoważony miasta, to coś więcej niż tylko świadome zarządzanie przestrzenią miejską w celu zadowolenia człowieka - jego poczucia estetyki i potrzeby rozrywki (van Der Zanden, McNeilan 2001). Jabareen (2006) zidentyfikował nawet siedem koncepcji projektowych związanych ze zrównoważonymi formami urbanistycznymi: (1) zwartość (ang. compactness); (2) zrównoważony transport (ang. sustainable transport); (3) gęstość (ang. density); (4) mieszane użytkowanie gruntów (ang. mixed land uses); (5) różnorodność (ang. diversity); (6) planowanie pasywnego systemu wykorzystania energii słonecznej² (ang. passive solar design); (7) zazielenianie (ang. greening). Dodatkowo autor ten zaproponował matrycę form zrównoważonego miasta na potrzeby oceny stopnia jego zrównoważenia, zakładając istnienie czterech rodzajów ² Pasywny system wykorzystania energii słonecznej to termin odnoszący się do takiego wykorzystania promieniowania słonecznego w budynkach, które nie angażuje użytkownika. 53 2. IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO KRAJOBRAZU zrównoważonych form miejskich: (1) rozwój neotradycyjny (ang. neotraditio-nal development); (2) ochrona miejska (ang. urban containment); (3) miasto zwarte (ang. compact city); (4) miasto ekologiczne (ang. eco-city). Dotychczas wdrożono już wiele ciekawych koncepcji planistycznych krajobrazów zrównoważonych na obszarach miejskich w dużej skali, które integrują różne formy wykorzystania przestrzeni. Z reguły realizowane są one na terenie kampusów uniwersyteckich (np. Lau, Yang 2009) czy pojedynczych i nowo budowanych osiedli mieszkaniowych (np. Thompson, Sorvig 2008). Stanowią one przykład wykorzystania najnowszych technologii do tworzenia seminaturalnych, zrównoważonych wysp w strukturach antropogenicznych miejskich po to, aby dać użytkownikom danej przestrzeni możliwość pozytywnych odczuć spowodowanych kontaktem ze środowiskiem naturalnym. W ten sposób powstaje krajobraz kulturowy zrównoważony. 2.5. Krajobraz zrównoważony pozamiejski Krajobraz zrównoważony ma między innymi umożliwić społeczeństwu funkcjonowanie i wypoczywanie w zdrowym i estetycznym otoczeniu, co dotyczy zarówno obszarów miejskich, jak i pozamiejskich. Wymaga to jednak właściwego zarządzania nim w rozumieniu zachowania niewyczerpywalnych granic konsumpcji dóbr naturalnych, ochrony środowiska naturalnego i dziedzictwa kulturowego oraz prowadzenia działalności renaturalizacyjnej, rewitalizacyjnej i rekultywacyjnej. Istotę idei krajobrazu zrównoważonego mogłaby więc oddawać (wspomniana wcześniej) systemowa filozofia rozwoju zrównoważonego, w której postuluje się prowadzenie gospodarki przestrzennej adekwatnej do wydajności danego ekosystemu. Polegałaby ona na prowadzeniu planowych działań zmierzających do utrzymania istniejącego krajobrazu zrównoważonego (tj. krajobrazu przyrodniczego lub kulturowego harmonijnego), bądź zrenaturalizowania i / lub zrekultywowania dysharmonijnego, zdegradowanego lub zdewastowanego krajobrazu kulturowego. Gospodarowanie przestrzenią odbywałoby się poprzez zabiegi zmierzające do przywrócenia harmonii w krajobrazie kulturowym (proces rekultywacji) lub / i odtworzenia jej poprzez wprowadzenie naturalnych komponentów środowiska krajobrazu przyrodniczego, 54 2.5. KRAJOBRAZ ZRÓWNOWAŻONY POZAMIEJSKI którego funkcjonowanie w stanie zrównoważonym bez ingerencji człowieka jest cechą immamentną (Myga-Piątek 2012). Zabiegi rewitalizacyjne i konserwatorskie, które zmierzają do zachowania krajobrazów przyrodniczych i kulturowych harmonijnych powinno się prowadzić w skali lokalnej lub najwyżej regionalnej (mikro- i mezoregionów fizycznogeograficznych), znacznie rzadziej już ogólnonarodowej, lecz w nawiązaniu do tych większych jednostek krajobrazowych. W prezentowanym opracowaniu autorka skupiła się na roli, jaką odgrywa forma użytkowania ziemi w krajobrazie pozamiejskim. Zdecydowała się na ograniczenie tematyki pracy i pominięcie krajobrazów miast ze względu na liczne odrębności w metodyce badań krajobrazowych w obu środowiskach. Jak wspomniano wyżej, urbanosystemy analizuje się jako systemy otwarte, podlegają one więc innym prawom. W krajobrazie pozamiejskim efektem zmian użytkowania ziemi są przede wszystkim przeobrażenia powodujące utratę funkcji krajobrazu albo niezgodność zastosowanego użytkowania z typem krajobrazu. W oparciu o analizę struktury użytkowania terenu możliwa jest analiza stopnia antropizacji krajobrazu i jego zmian, co w efekcie umożliwia oszacowanie zaburzenia ładu w nim. Prowadzi to do obniżenia jego wartości kulturowej, przyrodniczej, ekonomicznej i społecznej. Koncepcja przeprowadzenia analizy stopnia zrównoważenia krajobrazu poprzez analizę użytkowania terenu ma swoje poparcie w typologii krajobrazów, która w ujęciu chronologicznym opiera się na zasadzie polegającej na tym, że wraz ze wzrostem stopnia antropizacji środowiska geograficznego następuje zachwianie równowagi, co powoduje powstawanie krajobrazów dysharmonijnych, a w dalszej kolejności zdegradowanych i zdewastowanych, które są krajobrazami niezrównoważonymi. W kontekście przedstawionych licznych propozycji definiowania pojęcia „krajobraz zrównoważony" proponuje się przyjąć, że skoro krajobraz jest obrazem zjawisk zachodzących w przyrodzie i działalności człowieka, a jego zrównoważenie zależy od stopnia i sposobu przekształcenia przez człowieka, to krajobrazem zrównoważonym nazywa się krajobraz, który: 1. odzwierciedla prawidłowe, harmonijne relacje pomiędzy ukształtowaniem terenu i formami użytkowania ziemi w myśl wielowymiarowej idei rozwoju zrównoważonego; 55 2. IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO KRAJOBRAZU 2. pod wpływem działalności człowieka nie uległ przekształceniu w typ krajobrazu kulturowego dysharmonijnego, zdegradowanego lub zdewastowanego, charakteryzuje go bowiem nadal harmonia, trwałość i stabilność strukturalna w warunkach podobnego użytkowania ziemi; 3. w wyniku działalności człowieka uległ niegdyś przekształceniom w krajobraz kulturowy dysharmonijny, zdegradowany lub zdewastowany, lecz równowaga pomiędzy naturalnymi i antropogenicznymi komponentami środowiska geograficznego została w nim przywrócona poprzez procesy naturalne lub rewitalizację (renaturalizację i rekultywację) odbywające się z udziałem człowieka. Definicja ta stanowi podstawę dalszej części niniejszej pracy. 2.6. Kształtowanie krajobrazu zrównoważonego Kształtowanie krajobrazu, jego planowanie i zarządzanie nim w skali całego kraju, nie tylko na obszarach prawnie chronionych, jest podstawą i obowiązkiem wdrożenia nowoczesnej polityki krajobrazowej. Antrop (2006) stwierdził, że kształtowanie krajobrazu powinno odbywać się w dwóch kierunkach: 1. ochrony - polegającej na zachowaniu określonych wartości krajobrazowych i bezwzględnej kontynuacji działań, które utrzymują przestrzeń w obecnym stanie lub organizują ją; 2. planowania i zarządzania - polegających na zachowaniu równowagi jako głównej zasady kształtowania krajobrazów w przyszłości, co oznacza, że poprzez właściwe planowanie i zarządzanie wzmacniana jest równowaga krajobrazów szczególnie na terenach rolniczych. 3. Idea zrównoważonego krajobrazu znalazła zastosowanie w szeroko pojętym planowaniu przestrzennym, ponieważ zakłada rozwój (obszaru) zdeterminowany koherentnym współdziałaniem człowieka z przyrodą przy zachowaniu jak największej ilości wartości społecznych, ekonomicznych, estetycznych, etycznych i środowiskowych (czyli wielowymiarowości w myśl idei krajobrazu zrównoważonego). Tym nie mniej pojawia się wiele problemów związanych z brakiem możliwości doprecyzowania, 2.6. KSZTAŁTOWANIE KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO jakie wartości należy chronić lub rozwijać i jakie założenie ideologiczne trzeba uznać za nadrzędne. Możliwe do przyjęcia są trzy poniższe założenia (Luc 2014): - krajobraz to forma muzeum lub sanktuarium, w którym poszczególne obiekty należy traktować z należytą rewerencją; - podstawą bytu jest ekonomia; - człowiek i jego szczęście stanowią wartości nadrzędne - jest to podejście antropocentryczne, a nawet utylitarne. Najistotniejszym z punktu widzenia planistycznego jest jednak ustalenie, w jaki sposób zarządzać krajobrazem w przyszłości. W Artykule 5c) Europejskiej Konwencji Krajobrazowej (Council... 2000) znajduje się stwierdzenie obligujące władze lokalne do ustanowienia procedur udziału ogółu społeczeństwa, organów lokalnych i regionalnych mających na celu poprawienie jakości krajobrazów. Rozpatrywanie zagadnienia kształtowania krajobrazu i zarządzania nim w oderwaniu od lokalnych cech społecznych jest niewłaściwe. Odbiór (percepcja) krajobrazu zależy jednak od wielu czynników, należy więc przyjąć odpowiednie strategie postępowania, z jednej strony stymulować wzrost ekonomiczny na poziomie lokalnym, z drugiej - chronić i wzmacniać istniejące walory krajobrazu rozumianego szeroko i wielowymiarowo. Kształtowanie krajobrazu wiąże się ze sposobami zagospodarowania przestrzennego, wykonywaniem funkcji gospodarczych w poszczególnych ekosystemach oraz z organizacją pracy instytucji, których działalność ma wpływ na krajobraz (Solon i in. 2014). U podstaw większości tych działań leży zmiana lub modyfikacja form użytkowania ziemi. Chmielewski (2012a, 2014) opracował model relacji pomiędzy prowadzonymi badaniami, budowaniem teorii, a praktyką ochrony i kształtowania systemów krajobrazowych. Wyraźnie ukazuje on przejście od teorii ogólnej systemów krajobrazowych do praktyki ochrony i kształtowania krajobrazów. Podobny model można utworzyć dla kształtowania systemu krajobrazu zrównoważonego. Wychodząc w nim od ogólnych założeń tej koncepcji, przez przedstawienie modeli funkcjonowania krajobrazu zrównoważonego oraz analizę ilościową i jakościową jego cech, badamy strukturę, przemiany i organizację po to, aby ostatecznie podjąć decyzję o ochronie oraz o formach i skali zmian, które należy wprowadzić. Kształtowanie jest rozumiane więc zarówno jako analiza przeszłości krajobrazów, jak i ich przyszłości. 57 2. IDEA ZRÓWNOWAŻONEGO KRAJOBRAZU Przedmiotem pracy autorki nie było jednak proponowanie kierunków działania na przyszłość, dlatego kształtowanie rozumiane jest tu jako proces, który doprowadził krajobraz do istniejącego stanu i nadal oddziałuje na jego fizjonomię wyrażoną formami użytkowania ziemi. 58 3. Cechy i kryteria oceny krajobrazu zrównoważonego Dobór cech i kryteriów oceny krajobrazów pod kątem zrównoważenia autorka oparła o literaturę oraz wcześniejsze jej doświadczenia badawcze w tematyce użytkowania ziemi i kształtowania krajobrazu. Podstawę wyróżnienia zaproponowanych cech oraz określenia roli jaką w tym pełni użytkowanie ziemi, stanowiły przytoczone wcześniej poglądy na temat wymiarów i ujęć (ryc. 1) oraz wskazane przez Formana (1995) parametry (w znaczeniu cech) rozwoju zrównoważonego mające na celu ocenę krajobrazu: 1. stosowany przedział czasowy (ang. time frame); 2. równowaga ekologiczna i społeczna (ang. equal balance of ecological and human dimensions); 3. skoncentrowanie się na tych cechach krajobrazów, które ulegają powolnym zmianom (ang. slowly-changing landscape attributes); 4. skupienie uwagi na względnie obiektywnej ocenie (ang. relatively objective assays); 5. zastosowanie optymalnego układu przestrzennego lub struktury krajobrazu wyłaniających się z analizy mozaiki form tworzących krajobraz (ang. optimal spadał arrangement or structure of a landscape). Ponadto, zaproponowano przyjęcie założenia, iż dane o użytkowaniu ziemi mogą zostać wykorzystane do oceny krajobrazu pod kątem zrównoważenia w następujący sposób: 3. CECHY I KRYTERIA OCENY KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO 1. w ocenie stopnia przekształcenia środowiska geograficznego spowodowanego antropopresją poprzez przyporządkowanie poszczególnych klas użytkowania ziemi do określonych typów krajobrazu (ryc. 2); 2. w ocenie stopnia antropizacji (hemerobii), do oceny relacji pomiędzy komponentami naturalnymi i antropogenicznymi w środowisku geograficznym na podstawie przyporządkowania analizowanych klas użytkowania ziemi odpowiednim poziomom hemerobii; 3. w ocenie różnorodności środowiska geograficznego przy założeniu, że zbyt duży wzrost różnorodności nie sprzyja zrównoważeniu krajobrazu, gdyż poprzez fragmentację i komplikację zmniejsza się stabilność systemu przyrodniczego; 4. w ocenie trwałości i stabilności środowiska (odporności) poprzez analizę zmian użytkowania terenu, badanie przekształceń może bowiem być pomocne między innymi w wyznaczeniu krajobrazu zrenaturalizowanego lub zrekultywowanego; 5. w ocenie atrakcyjności wizualnej krajobrazu do określenia jego walorów oraz zbadania harmonii. Oceny stopnia przekształcenia środowiska, jego antropizacji, różnorodności, trwałości i stabilności oraz atrakcyjności wizualnej krajobrazu stanowią kolejne etapy w procedurze postępowania metodycznego oceny krajobrazu pod kątem zrównoważenia. W celu ich realizacji proponuje się rozpoczęcie analizy od (1) wyboru skali przestrzennej jako kryterium podstawowego każdej oceny krajobrazu, decydującego o stopniu dokładności przyjętym w dalszej pracy. Następnie należały przeprowadzić (2) ocenę stopnia przekształcenia środowiska geograficznego na podstawie przyporządkowania poszczególnych klas użytkowania ziemi do określonych typów krajobrazu według klasyfikacji krajobrazów zaprezentowanej w rozdziale 2. Przyporządkowanie to opiera się o ocenę udziału komponentów naturalnych i antropogenicznych w danej klasie użytkowania (przy pomocy wskaźnika antropizacji) oraz o subiektywną ocenę stopnia wkomponowania elementów antropogenicznych w elementy naturalne środowiska przyrodniczego i / lub o ocenę jego degradacji. Dalsza analiza wiąże się z (3) oceną charakteru krajobrazu na podstawie badania specyfiki miejsca (tożsamości kulturowej) i (4) funkcjonowania krajobrazu. Informacje te można pozyskać z badań terenowych oraz w oparciu o dostępne materiały 60 3.1. SKALA PRZESTRZENNA kartograficzne, teledetekcyjne i opisowe. Choć cechują się one dużym stopniem subiektywizmu, są jednak niezbędne w ocenie trwałości krajobrazu kulturowego. Według zaproponowanej definicji krajobraz zrównoważony charakteryzuje się trwałością i stabilnością strukturalną, dlatego (5) zmiany, (6) złożoność oraz (7) georóżnorodność będą kolejnymi cechami, które należy sparametryzować. Mając informacje o walorach i strukturze krajobrazu, możemy już na podstawie danych historycznych analizować jego trwałość, a pozyskanie informacji o strukturze i trwałości krajobrazu da w dalszej kolejności możliwość dokonania oceny stanu jego zrównoważenia. Dodatkowo, pomocne w ocenie mogą być także takie cechy jak: (8) atrakcyjność wizualna, (9) stabilność oraz (10) wartość krajobrazu w znaczeniu usług krajobrazowych. Zaproponowane cechy (hemerobia, złożoność, georóżnorodność, trwałość, atrakcyjność, stabilność i wartość) opisują krajobraz pod różnym kątem, niekiedy nawet za pomocą tych samych wskaźników, dlatego nie jest konieczne, by do oceny wykorzystać je wszystkie jednocześnie. W dalszej kolejności zostaną zaprezentowane: (1) sposoby doboru kryteriów i przeprowadzenia charakterystyki krajobrazów w aspekcie skali przestrzennej, tożsamości kulturowej, funkcjonowania i typów krajobrazów; (2) sposoby sparametryzowania hemerobii, złożoności, georóżnorodności, trwałości, atrakcyjności i wartości oraz (3) kryteria ewaluacji krajobrazów. 3.1. Skala przestrzenna Każdy krajobraz ma swoją własną charakterystykę, która między innymi uzależniona jest od skali, w jakiej się go analizuje (Le Du-Blayo 2011). Na problem skali w rozwoju zrównoważonym w ujęciu geograficznym zwrócił uwagę Wilbanks (1994) i wyartykułował cztery główne zagadnienia z nią związane: 1. wielkość skali, którą należy obrać przy założeniach, iż zrównoważenie będzie się analizowało z perspektywy pojedynczego obszaru, a decyzje będą podejmowane demokratycznie; 2. funkcjonujące systemy przyrodniczo-ekonomiczne mogą być zrównoważone tylko w określonej skali, niekoniecznie odpowiadającej samostanowieniu (ang. human self-determination); 61 3. CECHY I KRYTERIA OCENY KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO 3. stopień dostosowania wybranej skali opracowania do istniejących struktur przestrzenno-administracyjnych; 4. sposób odniesienia działań i procesów rozgrywających się w jednej skali, np. globalnej, do odpowiadających im w skali innej, np. regionalnej lub lokalnej. Le Du-Blayo (2011) z kolei uznała, że każdy krajobraz charakteryzuje się swoją własną tożsamością, która również zależy od skali w jakiej jest analizowany. Według Wu (2013, za Our common... 1999) problem skali stanowi jedno z czterech kluczowych pytań w kontekście zrównoważenia w krajobrazie, dlatego został on uznany przez Musacchio (2013) za jedno z priorytetowych zagadnień do rozważań w najbliższej przyszłości. Z powodu braku jednoznacznego określenia, w jakiej skali zrównoważenie w krajobrazie jest możliwe do stwierdzenia, przyjmuje się, że można stosować je zarówno w skali miejscowej (Potschin, Haines-Young 2013), jak i globalnej (Verbürg i in. 2013). Należy przy tym mieć na uwadze, że im większy obszar tym zachodzące w krajobrazach procesy mogą być bardziej skomplikowane i trudniej jest wówczas podejmować decyzje planistyczne czy zarządzać przestrzenią (Roe 2000). Richling i Ostaszewska (1993) uważają, że nie ma uniwersalnej przyrodniczej jednostki przestrzennej przydatnej dla każdego rodzaju badań ekolo-giczno-krajobrazowych, przeciwnie - powinno się tak dobierać jednostki przestrzenne, by były odpowiednie dla rozwiązywanego problemu. Natomiast Kidd (2000 vide Selman 1999) stwierdził, że jeśli nie zostało to ustalone administracyjnie dla danego obszaru, krajobrazem nazywa się obszar o powierzchni co najmniej kilkunastu kilometrów kwadratowych. Wielkość ta zależy wprost od zakresu naturalnych procesów, częstości występowania danego siedliska, lokalizacji (istniejącej lub potencjalnej) określonego rodzaju użytkowania ziemi lub występowania pojedynczego typu krajobrazu, który uwzględnia współdziałanie czynników ekologicznych i różnych form użytkowania ziemi (Kidd 2000). Dlatego wydaje się rozsądne, by w pracach ewaluacyjnych, planistycznych czy modelowych w danym kraju przyjmować skalę charakterystyczną dla tej jednostki podziału typologicznego krajobrazów, w jakiej rozpatruje się krajobraz na poziomie hierarchicznym adekwatnym do omawianego zagadnienia. Skala przestrzenna wiąże się także z zagadnieniami funkcjonowania krajobrazu, z wyborem pomiędzy krajobrazem polifunkcyjnym a monofunkcyjnym oraz z synergią w aspekcie ekonomicznym (Le Dü-Blayo 2011). Bez wątpienia 62 3.2. SPECYFIKA MIEJSCA - TOŻSAMOŚĆ KULTUROWA skala przestrzenna stanowi jeden z najważniejszych aspektów oceny krajobrazu pod kątem zrównoważenia i posiada ścisłe konotacje z tożsamością kulturową. 3.2. Specyfika miejsca - tożsamość kulturowa Po zdefiniowaniu skali przestrzennej, w której zostanie przeprowadzona ocena krajobrazu, należy dokonać charakterystyki specyfiki miejsca pod kątem zaproponowanych poniżej zagadnień. Na zróżnicowanie preferencji krajobrazowych ludności lokalnej w zależności od jej pochodzenia etnicznego zwrócili uwagę Kapłan i Herbert (1987), Talbot i Kapłan (1984) oraz Kapłan i Talbot (1988). Uznali oni, że każdy człowiek inaczej wartościuje otaczającą go przestrzeń, a determinantę stanowi pochodzenie kulturowe i etniczne. Krajobrazy stanowią również odzwierciedlenie sytuacji politycznej (Egoz 2011) i szeroko rozumianej kulturowej w znaczeniu etnograficznym, architektonicznym czy religijnym. Społeczności lokalne identyfikują się z otaczającym ich obszarem poprzez przynależności etniczne, język, poglądy polityczne, wyznania religijne, kultywowanie specyficznych obyczajów. W krajobrazie zrównoważonym można zaobserwować występowanie obiektów lub przejawy istnienia związków współcześnie zamieszkującej ludności z historycznie ugruntowaną tradycją. Możemy je zaobserwować w dbałości o dziedzictwo kulturowe, na przykład poprzez stosowanie regionalnego wzornictwa w architekturze czy w formach użytkowania ziemi. Mogą one również występować w mniejszej skali w postaci pojedynczych symboli wskazujących na kultywowanie lokalnych lub regionalnych tradycji (Solon i in. 2014). Zdarza się coraz częściej, że kult tradycji przekłada się na rozwój przedsiębiorczości lokalnej, a ta na turystykę zrównoważoną czy natywną (Luc i in. 2016 a, 2016 b). Specyfika miejsca jest więc cechą wernakularną rozumianą jako zespół charakterystyk obiektów budowlanych charakterystycznych dla danego regionu geograficznego (Solon i in. 2014). Występujące na danym obszarze budownictwo wernakularne świadczy więc o zachowaniu kultury rzemieślniczej, a tym samym stylu osadniczego. Ujmując to zagadnienie z innej strony, dostrzegamy zaburzenie tożsamości kulturowej w wyniku procesów glokaIizacji, westernizacji, nijaczenia i pastelozy 63 3. CECHY I KRYTERIA OCENY KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO krajobrazów (Myga-Piątek 2012), które mają charakter trwały i na ogół negatywny. Wszystkie te procesy wiążą się z rywalizacją w przestrzeni tradycji miejsca i kultury masowej, mieszaniem się ugruntowanych wzorców kulturowych i cech napływowych z innych typów krajobrazów, w tym zagranicznych. Do historycznie uwarunkowanej i unikatowej przestrzeni wprowadza się obiekty obce dla tradycji danej przestrzeni (np. parki rozrywki typu „ Disneyland") lub cechy (np. barwy elewacji, kształty, gatunki roślinności). Następuje wskutek tego utrata niezwykłości i oryginalności krajobrazu, który w konsekwencji traci harmonię, a tym samym charakter zrównoważony. 3.3. Funkcjonowanie krajobrazu Wyraźnie należy rozgraniczyć funkcje krajobrazu zrównoważonego od jego funkcjonowania. Funkcją krajobrazu Andrejczuk (2013, 2015) nazywa zespół warunków, jakie cechuje dany podtyp krajobrazu kulturowego dla realizacji zadań wynikających z określonej działalności człowieka lub spełniania jego potrzeb. Funkcje krajobrazu determinują jego zagospodarowanie (Myga--Piątek 2015) i w zależności od liczby typów działalności podejmowanej w ich obrębie występują krajobrazy monofunkcyjne i polifunkcyjne. Funkcje krajobrazu można również podzielić pod kątem relacji człowiek-przyroda na antropogeniczne i ochronne. Krajobraz może utracić swoją funkcję w wyniku działania czynników społeczno-ekonomicznych, które spowodują zmianę formy użytkowania, a tym samym wykorzystania krajobrazu. Natomiast funkcjonowanie rozumiane jest w znaczeniu odzwierciedlenia procesów przyrodniczych, społecznych i ekonomicznych zachodzących w środowisku geograficznym (Bastian 1991, vide Pietrzak 1998; Selman i Knight 2006). Oznacza to, iż krajobraz może funkcjonować w następujący sposób: 1. ekologiczny, czyli regulacyjny - określający wydajność (sprawność krajobrazu) w zakresie procesów biotycznych (ekotopotwórczych), hydrologicznych (np. odpływu wód), meteorologicznych (np. wzrost lub spadek temperatury czy wilgotności powietrza), ochronnych (dotyczących gleb, wód gruntowych, powietrza, przyrody) oraz tworzenia strefy przejściowej lub filtra; 64 3.4. STOPIEŃ ANTROPIZACJI - HEMEROBIA 2. społeczny, w tym rekreacyjny; 3. ekonomiczny, czyli produkcyjny - związany z potencjałem naturalnym, czyli przekształceniem energii w materię, w tym głównie pozyskiwanie surowców mineralnych, wody i biomasy oraz produkcją rolną i przemysłową. Podział ten koresponduje z ideą krajobrazu zrównoważonego, możliwe są więc następujące modele jego funkcjonowania: 1. działają czynniki przyrodnicze; 2. działają czynniki składające się z elementów przyrodniczych, które uległy przekształceniom antropogenicznym, ale zmiany spowodowane działalnością człowieka były na tyle znikome, że nie wpłynęły na funkcjonowanie ekosystemu; 3. następuje przywrócenie walorów krajobrazu naturalnego w wyniku procesów renaturalizacji z udziałem człowieka lub bez; 4. w przypadku zaistnienia zjawisk naturalnych o charakterze katastrofalnym krajobraz może ulec chwilowej degradacji, a równowaga zostaje przywrócona w wyniku działania procesów zarówno naturalnych, jak i udziału człowieka. 5. Dlatego jest możliwe, że dwa podobne krajobrazy pełnią te same funkcje, ale tylko jeden z nich jest zrównoważony lub że zmianie ulega dowolna funkcja krajobrazu, który jest zrównoważony w taki sposób, że traci on podstawę do zrównoważenia. Odrębny problem stanowi relacja pomiędzy funkcją krajobrazu a jego funkcjonalnością. Przykładowo krajobraz naturalny doliny rzecznej, który z punktu widzenia funkcjonowania biologicznego lub społeczno-ekonomicznego ma spełniać rolę korytarza, którym odbywa się przepływ energii i materii, niekoniecznie jest nim (Newson 1997). Ten temat jednakże pozostaje poza postawionym celem niniejszego opracowania. 3.4. Stopień antropizacji - hemerobia Z punktu widzenia geoekologii oddziaływanie antropogeniczne w krajobrazie ma charakter wzbogacający, kompensujący lub destrukcyjny (Richling, Solon 1998), a progresywna ingerencja człowieka w krajobraz może prowadzić do podwyższenia jego różnorodności (Westhoff 1968; Ellenberg 1973, vide 65 3. CECHY I KRYTERIA OCENY KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO Pietrzak 1998). Za Kostrowickim (1979) można więc mówić o antropizacji pro-i antykrajobrazowej, przy czym warto zwrócić uwagę, że współcześnie tworzy się strategie postępowania ciążące ku zrównoważeniu, które muszą wiązać się przede wszystkim z realistyczną oceną stanu istniejącego. W literaturze geoekologicznej za miarę efektu oddziaływania człowieka na środowisko uważa się stopień antropizacji (Poławski 1997; Balon, Maciejowski 2012), nazywany również siłą odziaływań ludzkich (Krzymkowska-Kostrowicka 1995). Można go określić, opierając się na analizie zmiany szaty roślinnej i stosując opis w kategoriach użytkowania ziemi, w kategoriach fitosocjologiczno--ekologicznych oraz w ujęciu fizjonomiczno-formacyjnym (Kostrowicki i in. 1988; Poławski 1997). Wielu autorów stopień antropizacji krajobrazu wyznacza na podstawie zmienności występowania roślin, zwierząt, gleb i wód jako komponentów, które najszybciej reagują na postępujące zmiany w środowisku przyrodniczym spowodowane działalnością człowieka. Dążąc do kwantyfikacji siły tego oddziaływania na podstawie pozyskanych danych, badacze ci tworzą skalę oceny stopnia antropizacji w odniesieniu do jednostek krajobrazowych (m.in. Horska-Schwarz 2009). Degórski (2009) wyznacza kategorie krajobrazu w kontekście jego antropizacji wykorzystując w tym celu informacje o formach użytkowania ziemi i funkcjach terenu. Natomiast Myga-Piątek (2012) uważa, że stopień antropizacji obszaru wyrażający się w charakterze zabudowy i funkcjach społeczno-ekonomicznych stanowi jedno z kryteriów typologii krajobrazu kulturowego, na podstawie którego wyróżnia się krajobrazy miejskie, wiejskie i przemysłowe, stosując odrębne zasady oceny ich zrównoważenia. Uproszczone podejście do oceny stopnia przekształcenia krajobrazu przez człowieka zastosował Poławski (1997 za Richlingiem 1996), który analizował zbiorowiska roślinne związane z różnymi siedliskami, ale o przybliżonym stopniu przekształcenia roślinności i połączył je na podstawie cech fizjonomicznych oraz typów użytkowania ziemi. Autor ten przyjął założenie, że krajobraz jest bliższy naturalnemu, im bardziej roślinność zbliża się do „typu" lasu i zastosował „wskaźnik antropizacji A" (Wzór 1), który pozwolił na określenie stopnia przekształcenia krajobrazu w trzech kategoriach: 1. obszary półnaturalne - gdy wartość wskaźnika antropizacji wynosi do 4; 2. tereny średnio przekształcone - gdy wartość wskaźnika antropizacji wynosi 4 do 7; 66 3.4. STOPIEŃ ANTROPIZACJI - HEMEROBIA 3. środowisko bardzo silnie przekształcone-gdy wartość wskaźnika antropizacji wynosi powyżej 7. n [1] Wzór 1. Wskaźnik antropizacji A (Kostrowicki i in. 1988, Poławski 1997), gdzie: P - powierzchnia jednostki (w km²); S, - klasa antropizacji; P,- powierzchnia zajęta przez roślinność w S , - klasie antropizacji. Typami użytkowania ziemi zastosowanymi przez Poławskiego (1997) do wyznaczenia wskaźnika antropizacji były: obiekty antropogeniczne, tereny zdegradowane, lasy zdegradowane, wody, tereny podmokłe, łąki, murawy oraz zadrzewienia i zakrzaczenia, lasy zwarte oraz lasy w stanie zmian. Natomiast do oceny jakości i klasyfikacji elementów środowiska geograficznego zastosował on skalę bonitacyjną dla każdego okresu badawczego. Ostatecznie znając wartości bonitacyjne elementów użytkowania terenu dla wszystkich pól podstawowych określił on w toku dalszych prac wskaźnik antropizacji roślinności A. Odmienne niż wspomniani wyżej autorzy podejście do zagadnienia oceny stopnia antropizacji zastosował w swoich pracach Pietrzak (1998, 2010), który za miarę denaturalizacji krajobrazu, jak to nazwał, podkreślając dużą dowolność terminologiczną w tym zakresie, przyjął wskaźnik hemerobii. Ukazuje on wpływ zamierzonego lub niezamierzonego oddziaływania człowieka na roślinność i całą geosferę, jak również zawiera ocenę stopnia przekształcenia krajobrazu przez człowieka (Steinhardt i in. 1999 za Sukopp 1976), może więc zostać wykorzystany do oceny i porównania krajobrazów. Mierzy się go według Pietrzaka (1998) w 6. stopniowej skali od najsilniej przekształconego krajobrazu - metahemerobia (krajobraz sztuczny lub całkowicie zdegradowany i zdewastowany), przez polihemerobię, euhemerobię, mezohemerobię do oligoheme-robii, czyli krajobrazu najmniej przekształconego. Ostatni poziom przekształcenia nosi nazwę ahemerobia i oznacza krajobraz, w którym oddziaływanie antropogeniczne nie występuje. Steinhardt i in. (1999) poziom euhemerobii rozdzielili jeszcze na dwie części: a - euhemerobię o silnej antropopresji, ß - euhemerobię o antropopresji umiarkowanej do silnej i w sumie otrzymali 7. stopniową skalę. Natomiast Hill i in. (2002) na podstawie rozbudowanych 67 3. CECHY I KRYTERIA OCENY KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO kryteriów roślinnych wyznaczyli skalę 10. stopniową, która została ustalona od poziomu 0 - ahemerobia dla obszarów całkowicie naturalnych do poziomu 9 - polihemerobia dla obszarów charakteryzujących się roślinnością porastającą trakty kolejowe, wysypiska śmieci i zasolone obszary wokół autostrad. W niniejszej pracy zastosowano utrwalone w literaturze geograficznej podejście Steinhardta i in. (1999), lecz za Pietrzakiem (1998) przyjęła autorka sześć poziomów hemerobii. Według Pietrzaka (1998) wskaźnik hemerobii wylicza się przede wszystkim w oparciu o kartograficzne dane potencjalnej roślinności naturalnej i rzeczywistej oraz dane o pokryciu i użytkowaniu ziemi, a wspomaga się je badaniami terenowymi. Steinhardt i in. (1999) zaadaptowali wskaźnik hemerobii na potrzeby badań krajobrazowych i przetestowali jego zmienność dla przemian krajobrazów w oparciu o dane LULC pozyskane z map topograficznych oraz zdjęć lotniczych i satelitarnych. Podobne podejście zastosowali również inni autorzy (m.in. Machado 2004; Kiedrzyński i in 2014; Walz, Stein 2014; Borisova i in. 2015). Niektórzy z nich wykorzystali do tego celu zasoby europejskich baz danych, na przykład CORINE LC lub bardziej lokalnych, takich jak ATKIS {Authoritative Topographic-Cartographic Information System) w RFN. Ostatecznie Steinhardt i in. (1999) zaproponowali znormalizowany wskaźnik hemerobii (M,), natomiast Walz i Stein (2014) dokonali uproszczenia (M₂) i w takiej postaci wskaźnik ten został wykorzystany w niniejszym opracowaniu. Oba wskaźniki dla celów porównawczych zostały zaprezentowane we wzorze 2. A:M, = 100y fₙ/nh h=l [2] B:M₂ = i fₙh h=1 Wzór 2. Wskaźniki hemerobii: A: znormalizowany M, (Steinhardt i in. 1999), B: uproszczony M ₂ (Walz, Stein 2014), gdzie: n - liczba poziomów hemerobii; fn - udział procentowy kategorii; h - poziom hemerobii. Należy też zwrócić uwagę na fakt, że również w głównym biurze statystycznym Unii Europejskiej - EUROSTAT wykorzystuje się wskaźnik hemerobii do oceny stanu i zróżnicowania krajobrazów wiejskich (ang. The Landscape State and Diversity Indicator) w zakresie struktury krajobrazu, wpływu uwarunkowań 68 3.5. ZŁOŻONOŚĆ A STRUKTURA KRAJOBRAZU kulturowych na potencjalną roślinność naturalną w warunkach antropopresji oraz świadomości społecznej tych krajobrazów {Land... 2014). Przyjmując sześć poziomów hemerobii według Pietrzaka (1998) i stosując zaproponowaną w rozdziale 2 typologię krajobrazów, można z pewnym uproszczeniem przyjąć, którym poziomom hemerobii odpowiada jaki typ użytkowania ziemi, rodzaj roślinności rzeczywistej oraz stopień przekształcenia wód, klimatu, litologii, gleb oraz jaka forma działalności człowieka dominuje w danym krajobrazie. Dane te pozyskano z cytowanych w tym rozdziale publikacji i zestawiono je w tabeli 2. Mogą one posłużyć jako odniesienie do charakterystyki i wyniku analizy wskaźnika stopnia antropizacji krajobrazów w celu określenia ich zrównoważenia. Zgodnie z przyjętą w tej pracy tezą, że do krajobrazu zrównoważonego zalicza się krajobrazy przyrodnicze oraz krajobraz kulturowy harmonijny i kulturowy zrenaturalizowany, uznano, iż stopień jego naturalności, a właściwie (odwracając problem) stopień jego antropizacji, jest cechą bardzo ważną. Dodatkowo, stosując klasyfikację hemerobii Steinhardta i in. (1999), zgeneralizowaną do sześciu podstawowych poziomów (czyli bez dodatkowego podziału euhemerobii) stwierdzono, iż krajobraz zrównoważony odpowiada ahemerobii, oligohemero-bii i mezohemerobii (poziomom 1 -3 w tabeli 2). Podejście takie nie wyklucza jednak tego, że krajobraz dotychczas uznawany za zrównoważony przestaje takim być, gdy nastąpi albo utrata funkcji krajobrazu - zmiana struktury użytkowania wywołana czynnikami społeczno-ekonomicznymi, albo (2) wykorzystanie tego krajobrazu w sposób niezgodny z jego charakterem (Wood, Handley 2001). 3.5. Złożoność a struktura krajobrazu Złożonością krajobrazu można za Kondrackim i Richlingiem (1983) nazwać zespół składników tworzących krajobraz i relacji, jakie zachodzą między nimi. Pietrzak (2009: 16 za Pietrzak 2007) wyjaśnił znaczenie tego pojęcia w stosunku do terminu „ struktura krajobrazu " i uznał, iż: (...) złożoność krajobrazu najpełniej oddaje termin „struktura krajobrazu", rozumiana jako wyraz jego przestrzennego (komponentowego i terytorialnego), funkcjonalnego i czasowego zróżnicowania. 69 o Tab. 2. Podziaf i charakterystyka geoekologiczna typów krajobrazów według stopnia antropopresji Typ krajobrazu Charakterystyka geoekologiczna Poziom (Luc, Szmańda Poławski (1997 za Kiedrzyrtski i in. 2014 (za hemerobii 2014, 2015) Pietrzak 1998 Kostrowicki i in. 1988, Blume, Sukopp 1976) Walz, Stein 2014 Eurostat (2014) Richling 1996) 1. Ahemerobia przyrodniczy żadne przemiany antropogeniczne obszary naturalne żadne przemiany odsłonięte skały tundra, mokradła, pierwotny (1A) nie zaszły, brak neofitów antropogeniczne lodowce i wieczne śniegi brak przemian nie zaszły 2. Oligohemerobia przyrodniczy litologia lokalnie zmieniona, obszary pólnaturalne niewielka antropopresja, lasy liściaste lasy mieszane, lasy z gatunkami typowymi naturalny (IB) wody i klimat niezmienione, - wartość wskaźnika ale bez wpływu na plaże, wydmy, piaski, bagna dla danego środowiska, niewielkie zmiany podaży substancji antropizacji wynosi środowisko, śródlądowe, torfowiska, seminaturalne łąki, odżywczych w glebie, roślinność od 1 do 4 las naturalny bagna słone (solniska), ograniczona wycinka lasów, zbliżona do potencjalnej, słabo osuchy, laguny przybrzeżne, pastoralizm, niewielkie przetrzebione lasy i torfowiska, estuaria, morze i ocean zmiany w obiegu materii, skąpe pozyskiwanie drewna emisja poprzez wodę i powietrze 3. Mezohemerobia przyrodniczy litologia j.w., obieg wody zmieniony, tereny średnio niewielka i średnia lasy iglaste, murawy lasy z gatunkami naturalny (IB), zmiany właściwości gleby, gleby przekształcone antropopresja, lub i pastwiska naturalne, nietypowymi dla danego przyrodniczy zanieczyszczone przez okazjonalne - wartość wskaźnika okresowo występujące wrzosowiska i zakrzaczenia, środowiska, ekstensywne zrenaturalizowany nawożenie, mezoklimat lekko antropizacji wynosi czynniki antropopresji lasy w stanie zmian, łąki, ekstensywna hodowla, (1C), kulturowy zmieniony, niewielkie zmiany od 4 do 7 las zastępczy (nasadzony), roślinność rozproszona, sporadyczna orka, zrekultywowany podaży substancji odżywczych w las mieszany z przewagą pogorzeliska nawożenie rzadko (2D) glebie (wody i tlenu), ekstensywne świerka i buku, i w małych dawkach łąki i pastwiska, gatunki obce łąki, sitowia, zadrzewienia siedliskowo, monokultury leśne, wzdłuż rzek orka, sporadyczny wyrąb, słabe zanieczyszczenie wód 3. CECHY I KRYTERIA OCENY KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO Typ krajobrazu Charakterystyka geoekologiczna (Luc, Szmańda Poławski (1997 za Kiedrzyński i in. 2014 (za Poziom 2014, 2015) Pietrzak 1998 Kostrowicki i in. 1988, Blume, Sukopp 1976) Walz, Stein 2014 Eurostat (2014) hemerobii Richling 1996) kulturowy antropogeniczna erozja gleb, cięgła i silna antropopresja, miejskie tereny zielone, agroleśnictwo, intensywna harmonijny teren splantowany przez uprawę, która silne zmiany podłoża; lęki, tereny głównie zajęte gospodarka łękami, (2A), kulturowy erozja wskutek braku ochrony gleb, lęki, sitowia, zadrzewienia przez rolnictwo z dużym ekstensywna i intensywna o dysharmonijny wody i klimat j.w., podwyższona wzdłuż rzek, sady, grunty udziałem roślinności gospodarka rolna, -6 (2B), kulturowy podaż substancji odżywczych w rolne i odłogi, las ruderalny, naturalnej, cieki, zbiorniki intensywna uprawa O zrekultywowany glebie, zmieniona dyspozycyjność wody, tereny zielone wodne, tereny sportowe winorośli, monokultury 6 (2D) pH i podaż wody i tlenu, trwale (trawniki) i wypoczynkowe, winnice, zbożowe, pola ryżowe, Oj zbiorowiska ruderalne i segetalne sady i plantacje, złożone rolnictwo intensywnie ■C (intensywne pastwiska, uprawy systemy upraw i działek nawadniane, nawożenie, =3 trwale i rolne), stały wyręb, melioracje, znaczne zmiany UJ zrównanie terenu, w obiegu materii, silne na- i odwadnianie, wapnowanie, nawożenie nawożenie, zanieczyszczenie wód i powietrza 5. Polihemerobia kulturowy środowisko bardzo silnie cięgla i bardzo silna zabudowa luźna, miejsca roślinność miejska, zrekultywowany przekształcone - wartość antropopresja, roślinność eksploatacji odkrywkowej, pola golfowe, boiska (2D), kulturowy wskaźnika antropizacji charakteryzuje się wysokim zwałowiska i hałdy, budowy sportowe, znaczne zdegradowany (2C) wynosi powyżej 7 stopniem specjalizacji; zmiany w biocenozie, tereny zielone (trawniki) wykorzystanie w biotopach materiału nawiezionego 6. Metahemerobia zdewastowany (2E) cięgła i bardzo silna zabudowa zwarta, strefy ulice, zabudowa, antropopresja, przemysłowe lub handlowe, biocenoza zniszczona, która spowodowała tereny komunikacyjne powierzchnie sztuczne przekroczenie progu i zwięzane z komunikację tolerancji przez roślinność; (drogowę i kolejowę), zabudowa, tereny porty, lotniska przemysłowe, drogi Źródła: opracowanie własne na podstawie: Richling (1996); Poławski (1997 za Kostrowicki i in. 1988); Pietrzak (1998); Land... (2014); Kiedrzyński i in. (2014 za Blume), Sukopp (1976); Walz, Stein (2014); Luc, Szmańda (2014, 2015). 3.5. ZŁOŻONOŚĆ A STRUKTURA KRAJOBRAZU 3. CECHY I KRYTERIA OCENY KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO Można więc wnioskować, iż „złożoność krajobrazu" jest pojęciem nadrzędnym wobec terminu „ struktura krajobrazu ", co wyjaśnia dlaczego w literaturze panuje chaos terminologiczny i zamienne stosowanie obu tych pojęć. Z kolei Forman i Godron (1986) zdefiniowali strukturę krajobrazu jako przestrzenny układ jego elementów i powiązań pomiędzy nimi, umożliwiający ocenę relacji między tymi ekosystemami wyrażoną za pomocą różnych miar. Natomiast Pietrzak (2010) przyjął, że złożoność krajobrazu występuje w ujęciu przestrzennym jako chorostruktura, funkcjonalnym - etostruktura lub czasowym - chro-nostruktura. Według tego autora (za Lófflerem 2002) pojęcie struktury opiera się na elementarnej i homogenicznej jednostce krajobrazowej, jaką jest eko-top w ujęciu dwuwymiarowym lub ekon, czyli najmniejszy, reprezentatywny wycinek większej jednostki w ujęciu wertykalnej i horyzontalnej struktury krajobrazów (w przestrzeni trójwymiarowej). Struktura pozioma krajobrazu obejmuje zarówno konfigurację rozpatrywaną w aspekcie relacji położenia i rozmieszczenia elementów krajobrazu, ich sąsiedztwa i zewnętrznej formy (kształtu), jak i kompozycję krajobrazu definiowaną na podstawie udziału poszczególnych rodzajów elementów w całości systemu bez określania ich lokalizacji przestrzennej (Solon 2002). Znajomość tych parametrów ma duży wpływ na funkcjonalne właściwości krajobrazu i potrzebna jest do analizy zmian krajobrazów, na przykład w aspekcie fragmentacji. Według tego autora (Solon 2004) struktura stanowi również jedną z podstawowych cech krajobrazu zrównoważonego w czterech podstawowych ujęciach: 1. w aspekcie dynamicznym - stabilność strukturalna, czyli kompozycja oraz konfiguracja w warunkach niezmiennego użytkowania ziemi; 2. w aspekcie ekologicznym - spójność przestrzenna sieci płatów i korytarzy; 3. w aspekcie fizycznym - stabilność naturalnych i antropogenicznych strumieni materii i energii; 4. w aspekcie bioróżnorodności - bogactwo typologiczne ekosystemów. Do analizy struktury krajobrazu wykorzystuje się powszechnie indykatory, czyli wskaźniki (ang. index), miary i metryki (ang. metric). W literaturze pojęcia te często występują błędnie jako synonimy. Pietrzak (2010) pojęcie „ metryka" definiuje jako zbiór wskaźników do określenia kompozycji i konfiguracji. Według Amerykańskiej Agencji do spraw Ochrony Środowiska - EPA [Valuing... 72 3.5. ZŁOŻONOŚĆ A STRUKTURA KRAJOBRAZU 2009) metryki krajobrazowe wykorzystuje się do charakterystyki porównawczej krajobrazów. Ponadto dostarczają one informacji o zależnościach pomiędzy strukturą a funkcją krajobrazów oraz o zachodzących zmianach tam, gdzie nie mogą one być pomierzone bezpośrednio (Bottero 2011). Ponieważ strukturę krajobrazu kształtują niejednorodne formy pokrycia terenu oraz obiekty liniowe, co powoduje, że jest ona formą zbyt złożoną, aby mogła zostać opisaną pojedynczym wskaźnikiem, dlatego można sądzić, iż stosowanie pojęcia „ metryka" wydaje się być lepiej uzasadnione. W literaturze można znaleźć wiele przykładów analiz kompozycji i konfiguracji mozaiki krajobrazowej wykonanych z zastosowaniem wskaźników i miar krajobrazowych w różnej ich kombinacji. O popularności wykorzystania ich w pomiarach struktury krajobrazu może chociażby świadczyć 20 554 publikacji (stan na 6 czerwiec 2017 r.), które ukazały się w bazie czasopism Science Direct pod hasłem „landscape structure metrics", z czego tylko w 2017 roku pojawiło się ich prawie 2000. Nie sposób więc podać tu wyczerpującej bibliografii, można jedynie przytoczyć kilku, zdaniem autorki, najważniejszych autorów, którzy budowali podwaliny wiedzy w tym zakresie i rozpowszechnili ich wykorzystanie, są to: Forman, Godron (1986), Krummel i in. (1987), McGarigal, Marks (1995), McGarigal i in. (2012), a w Polsce - Solon (2002, 2004). Syntetyczny i tematycznie uporządkowany przegląd najważniejszych publikacji w tej tematyce można też znaleźć w publikacji Pietrzaka (2010). Do obliczania wskaźników wykorzystuje się od blisko 20. lat program komputerowy FRAGSTATS (http: // www.umass.edu / landeco / research / fragstats / downloads/fragstats_downloads.html). Pozwala on na wyliczenie 110 metryk krajobrazowych, jednak nie wszystkie z nich uważane są za zasadne, a jak wykazali różni autorzy (m.in. Steinhardt i in. 1999; Kot, Leśniak 2006; Zwierzchowska i in. 2010; Kupfer 2012) stosowanie pojedynczych metryk daje często wyniki niejednoznaczne, dlatego proponuje się je jako elementy bardziej złożonych algorytmów, budowanych wyłącznie na potrzeby danego projektu (np. Antrop, Van Eetvelde 2000; Luck, Wu 2002; Bielecka i in. 2007; Weng 2007; Luc i in. 2009). Spośród miar kompozycji najczęściej pojawiają się najprostsze wskaźniki, jak na przykład liczba typów pokrycia terenu i powierzchniowy udział każdego z tych typów w krajobrazie. Natomiast dla miar konfiguracji są to: wskaźniki powierzchni i granic płatów, kształtu, 73 3. CECHY I KRYTERIA OCENY KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO wnętrza płatu, izolacji, połączeń, kontrastu, podziału oraz zróżnicowania (Kozak i in. 2014). Na potrzeby analizy złożoności krajobrazu zrównoważonego autorka niniejszej pracy proponuje zastosowanie podejścia wykorzystanego do analizy struktury krajobrazów przez EUROSTAT, w którym bierze się pod uwagę zróżnicowanie krajobrazu oraz poziom fragmentacji. Dlatego sugeruje zastosowanie następujących dwu metryk: 1. do oceny zróżnicowania: wskaźnik bogactwa płatów (jako miarę kompozycji) na podstawie danych użytkowania terenu; wskaźnik różnorodności (entropii) Shannona (ang. Shannon diversity index - SHDI); wskaźnik równomierności (równocenności) Shannona (ang. Shannon evenness index-SEI); 2. do oceny fragmentacji krajobrazu: wskaźnik największego płata (ang. Largest Patch Index-LPI) oraz liczbę typów użytkowania ziemi, która świadczy o zróżnicowaniu tego krajobrazu. Złożoność krajobrazu opisują wskaźniki krajobrazowe oparte o statystykę przestrzenną, co ma istotne znaczenie, umożliwia bowiem kwantyfikację cech krajobrazu, a tym samym daje możliwość uznania tej cechy jako jednego z elementów algorytmu ewaluacji krajobrazu pod kątem zrównoważenia. Ponadto może przyczynić się on do oceny porównawczej różnych typów krajobrazów, podobnych krajobrazów w różnych obszarach oraz zmian, jakie w nich zachodzą. Wynik analizy złożoności krajobrazu pomaga także w zdefiniowaniu typu krajobrazu i pozwala na ocenę estetyki i stopnia antropizacji. Na podstawie wyników swych badań hemerobii Pietrzak (1998) wykazał zależność pomiędzy działalnością człowieka a strukturą krajobrazu. Dowiódł, iż w początkowej fazie przekształceń następuje w krajobrazie wzrost mozaikowatości, a następnie dochodzi do konsolidacji pojedynczych elementów o niewielkich rozmiarach i zróżnicowanych cechach w jednolite duże powierzchnie. 3.6. Georóżnorodność Jedną z 12. „generalnych zasad krajobrazowej i regionalnej ekologii" For-mana (1995) jest łączenie warstw. Polega ono na powiązaniu różnych typów użytkowania terenu tak, by charakteryzowały się one małymi płatami, wąskimi 74 3.6. GEORÓŻNORODNOŚĆ korytarzami i zróżnicowanymi formami aktywności człowieka, co w ostatecznej formie powoduje powstanie najbardziej pożądanego przez ludzi typu krajobrazu. Zasada ta może stanowić inspirację do podejmowania badań w zakresie georóżnorodności, przy czym należy pamiętać, że obszary podlegające ochronie rządzą się swoimi prawami i ta zasada ich nie dotyczy. Etymologia, koncepcja i definicja pojęcia „georóżnorodność" zostały przedstawione przez Zwolińskiego (2010). Terminem „georóżnorodność" określa on: (...) złożoność krajobrazową z geomorfologicznego punktu widzenia i podlegającą ocenie w kontekście wszystkich układów morfogenetycznych różnych typów rzeźby (Zwoliński 2010: 318). Zwoliński przyznał jednak, że termin ten jest używany w wielu różnych znaczeniach i kontekstach. Gray (2004, 2013) natomiast przyjął, że „georóżnorodność" jest naturalnym zróżnicowaniem geologicznych i geomorfologicznych form i procesów oraz cech glebowych i hydrologicznych. Wyraźnie podkreślił też społeczną wagę georóżnorodności i wskazał na istotny jej udział w usługach ekosystemowych, szczególnie tych o charakterze regulującym (ang. regulating), wspomagającym (ang. supporting), materiałowym (ang. provisioning), kulturowym (ang. cultural) i edukacyjnym (ang. knowledge). W tym sensie georóżnorodność łączy ludzi, krajobraz i bioróżnorodność oraz stanowi podstawę wszystkich naszych działań (rolnictwa, techniki, gospodarki odpadami, rekreacji, przemysłu). Jest zatem ona kluczem do zarządzania środowiskiem i jego ochrony (The European... 2004). Georóżnorodność wiąże się także z typem fizjonomicznym i genetycznym krajobrazu. Z tego względu Solon i in. (2014) wyróżnili osiem form ukształtowania terenu (równinne, faliste, pagórkowate, wzgórzowe, górskie, wysokogórskie, den dolin, obniżeń i kotlin), pięć kategorii struktury pokrycia terenu (krajobrazy odkryte, inkrustowane, rozcięte, labiryntowe, przykryte) oraz trzy główne typy genetyczne, do których powinna być odniesiona miara georóżnorodności (krajobrazy względnie jednorodne i jednolite, niejednorodne, lecz względnie jednolite oraz niejednorodne i niejednolite). Wcześniejsze doświadczenia autorki z badań georóżnorodności krajobrazów Polski (Bielecka i in. 2007; Luc i in. 2009) pozwalają na wyciągnięcie wniosku, iż badanie georóżnorodności krajobrazu można wykonać na podstawie analizy zależności dwóch głównych komponentów środowiska: ukształtowania i form rzeźby terenu oraz użytkowania terenu. Należy jednak przyjąć 75 3. CECHY I KRYTERIA OCENY KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO odpowiedni poziom dokładności wykorzystywanych danych. Gray (2013) wskazał na niewielką liczbę prac na temat pomiarów georóżnorodności, szczególnie w porównaniu z podobną tematyką - bioróżnorodności. We wspomnianych wyżej dwu pracach autorzy odnieśli się do idei zastosowania wybranych miar krajobrazowych w analizie georóżnorodności krajobrazu. Ponieważ nie istnieje jeden uniwersalny wskaźnik charakteryzujący krajobraz, uznali oni, iż należy wykorzystać i szczegółowo przeanalizować następujące indeksy: liczba płatów, wskaźnik różnorodności Shannona-Wienera (entropia) oraz wskaźnik sąsiedztwa, czyli zróżnicowania granic. Liczba płatów (Number of Patches - NP) obrazuje zróżnicowanie krajobrazu i we wskazanych publikacjach zostało przyjęte założenie, że wraz z jej wzrostem rośnie zróżnicowanie terenu. Wartość miary Shannona (Shannon's Diversity Index - SHDI) jako wskaźnika entropii krajobrazu rośnie wraz ze wzrostem liczby klas oraz równomiernym ich udziałem procentowym w powierzchni pola odniesienia. Natomiast wskaźnik zróżnicowania granic (Interspersion and Juxtaposition Index - Ul) jest miarą rozczłonkowania i sąsiedztwa, uwzględnia strukturę przestrzenną form pokrycia terenu i nie jest bezpośrednio uzależniony od liczby, wielkości, ciągłości czy rozrzutu płatów. Ponadto jako jednostkę odniesienia w analizie georóżnorodności krajobrazu zaproponowano, by wykorzystać pole geometryczne, które charakteryzuje się stałą powierzchnią i umożliwia porównywanie wartości bezwzględnych (np. liczby płatów) oraz jest niezmienne w czasie, a zatem zezwala na analizę danych wieloczasowych. Otrzymane wyniki należy poddać klasyfikacji i na podstawie statystycznej analizy anomalii wskaźników wykorzystać tzw. wskaźnik Kompleksowej Oceny Zróżnicowania Pokrycia Terenu-KOZPT (wzór 3) (Bielecka i in. 2007; Bielecka 2008; Luc i in. 2009). [3] KOZPT = 1 • a/VP + 0,1 • aSHD/+ 0,01 • a/J/ Wzór 3. Wskaźnik Kompleksowej Oceny Zróżnicowania Pokrycia Terenu - KOZPT, gdzie NP - liczba płatów; SHDI - wskaźnik różnorodności Shannona-Wienera; Ul - wskaźnik zróżnicowania granic; a - wartości anomalne lub ekstremalne dla NP, SHDI, Ul. Źródło: Bielecka i in. (2007); Bielecka (2008); Luc i in. (2009). W kontekście rozważań nad rolą użytkowania ziemi w badaniach krajobrazów zrównoważonych istotną wydaje się odpowiedź na pytanie o sposób, w jaki wskaźnik KOZPT daje możliwości rzeczywistej oceny zróżnicowania 76 3.7. TRWAtOŚĆ KRAJOBRAZU krajobrazu. Analiza poglądów dotyczących mozaikowatości krajobrazu, a także granicy między różnorodnością a fragmentacją (m.in. Farina 2010) pozwala na stwierdzenie, iż wyznaczenie wskaźnika georóżnorodności krajobrazu może przyczynić się do rozstrzygnięcia dylematu, czy bardziej zróżnicowany jest obszar o dużej mozaikowatości i niewielkiej liczbie typów, czy taki o dużej liczbie typów występujących pojedynczo. Z punktu widzenia problematyki niniejszej pracy ocena stopnia georóżnorodności w krajobrazie ma duże znaczenie dla oceny krajobrazu w kontekście jego zrównoważenia. Zbyt duża bowiem georóżnorodność spowodowana nieprzemyślanymi działaniami człowieka może zaburzać harmonię krajobrazu, tym samym przyczynić się do obniżenia jego atrakcyjności wizualnej. Ponadto powoduje ona niekorzystną w krajobrazie fragmentację geokomponentów, co przyczynia się do obniżenia stabilności funkcjonowania geosystemu. Mała georóżnorodność natomiast, może świadczyć o niskiej bioróżnorodności, a wrażenia estetyczne z przebywania w takim monotonnym krajobrazie są negatywne. 3.7. Trwałość krajobrazu Trwałość krajobrazu określa się poprzez czas. Kontekst czasu, tzw. chronostruk-turę (Pietrzak 1998), można odnieść do ewolucji, funkcjonowania, planowania - ogólnie do przemian, jakie zachodzą w krajobrazach. Zmiany te mogą być różne w zakresie skali i dynamiki, ale zawsze zależą od częstotliwości i siły zjawisk, które je wywołują (m.in. Forman, Godron 1986; Przewoźniak 1987; Naveh 1995; Antrop 1998, 2006; Council... 2000). Trwałość pozwala określić stan równowagi w krajobrazie, którą można rozpatrywać w bliżej nieokreślonym interwale czasowym zależnym od cykli przyrodniczych, a nie występuje ona tylko w danym momencie. Cykl ten może zostać przerwany pod wpływem wzrastającej presji człowieka, co zwykle ma charakter niszczący i prowadzi do destrukcji krajobrazu poprzez degradację, degenerację, dysfunkcję i dekompozycję (Kostrowicki 1970). W niektórych jednak przypadkach, zmiany te nie mają charakteru pejoratywnego, czego przykładem może być rekultywacja. Trwałość analizuje się zarówno w aspekcie przeszłości, jak i przyszłości, gdy stawia się cele krótko- i długoterminowe (Klett, Cummins 2011). Interesujący 77 3. CECHY I KRYTERIA OCENY KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO przykład retrospektywnych analiz przemian krajobrazu stanowią prace Kayhkó i Skânesa (2006, 2008). Autorzy ci do oceny zmian krajobrazu zaproponowali wykorzystanie Trajektorii Zmian Krajobrazów - LCTA (ang. The Landscape Change Trajectory Analysis) w celu poprawienia strategii zarządzania danym obszarem. W rezultacie tej analizy i zgodnie z zastosowaną przez tych autorów metodyką otrzymano trzy klasy krajobrazu zrównoważonego: (1) krajobraz zachowujący stabilność i ciągłość; (2) krajobraz ulegający zmianom, w którym zostaną uwzględnione kierunki tych zmian oraz (3) krajobraz obszarów granicznych i przejściowych. Z kolei Vileniske (2008) zaproponowała, by nie sięgać tylko w przeszłość, gdyż powszechnie już uznano wartości kulturowe krajobrazów, które należy zachować, ale skoro rozwój zrównoważony jest procesem ukierunkowanym na stan w przyszłości, to również zrównoważenie w krajobrazach powinno się rozpatrywać bardziej w aspekcie dalekosiężnego celu niż istniejącej rzeczywistości. Dynamika krajobrazu odnosi się także do ewolucji łącznie ujmowanych procesów naturalnych i kulturowych, czyli do wszystkich stosowanych podejść w badaniach równowagi w krajobrazie (omówionych w rozdziale 2), ma więc charakter wielowymiarowy. Według Antropa (1998) analiza zrównoważenia powinna wiązać się z odpowiedzią na pytania: (1) Co się zmienia? (2) Jaka jest częstotliwość tych zmian? (3) Jaka jest ich amplituda (zakres)? oraz (4) Jakie ramy czasowe obejmują zmiany? Analizy porównawcze stanów krajobrazu powinny zostać wykonane w możliwie jak najdłuższej sekwencji czasowej -Forman (1990) uznał, iż w skali kilku pokoleń, a Dramstad i Fjellstad (2013) zaproponowali, by badaniami objąć nawet setki czy tysiące lat. Podobne zdanie wyrazili James i in. (2000), jak również Pena i in. (2010), którzy stwierdzili, że zawsze w sytuacji planowania lub zarządzania krajobrazem konieczne staje się przeanalizowanie go jako systemu dynamicznego. Dla porównania, Kistowski (2008) uznał, że do zbadania zrównoważenia krajobrazu nie wystarczy jednorazowe „zdjęcie", ale potrzebna jest analiza porównawcza stanów krajobrazu z co najmniej dwóch sekwencji czasowych. Natomiast Barau i Ludin (2012) zwrócili uwagę na zmieniającą się w czasie percepcję człowieka, a tym samym na zmienność głównych czynników, które wpływają na przekształcanie się krajobrazów. Dlatego w Europejskiej Konwencji Krajobrazowej (European Landscape Convention) dużą wagę przywiązuje się do udziału ludzi w tworzeniu 78 3.8. ATRAKCYJNOŚĆ WIZUALNA polityki krajobrazowej (European... 2000). Wykorzystanie parametru czasu w analizie krajobrazu zrównoważonego, pozwala na stwierdzenie trwałości danego typu krajobrazu w obserwowanej jednostce czasu. Z powyższego wynika, że analiza dynamiki środowiska może stanowić podstawę wnioskowania o zrównoważeniu krajobrazu rozpatrywanego w zależności od kierunku zachodzących zmian, który może decydować o tym, czy krajobraz pozostanie zrównoważony, czy też jest szansa, by nastąpił jego powrót do stanu zrównoważenia w wyniku działań renaturalizacyjnych i rekultywacyjnych. Dlatego problem zrównoważenia krajobrazu powinno się rozpatrywać w sekwencjach czasowych obejmujących kilka pokoleń. Realnie jednak w pracach zarówno stricte badawczych, jak i aplikacyjnych czy wdrożeniowych istnieje problem uzależnienia od dostępu do odpowiednich danych lub pozyskania funduszy na ich zebranie i przetworzenie. Ustalenie więc wspólnych i jednolitych odcinków czasowych do prowadzenia badań w zakresie krajobrazu zrównoważonego wydaje się niemożliwe, chociaż często w opracowaniach retrospektywnych dla oceny zmian w użytkowaniu ziemi czy w krajobrazie bierze się pod uwagę minione 150-200 lat (m.in. Pietrzak 1998; Majchrow-ska 2002; Luc 2004; Ostafin 2009; Kozak 2010; Munteanu i in. 2014), co bez wątpienia jest uzasadnione historycznie na pewno w wielu regionach Polski, w tym w Karpatach. 3.8. Atrakcyjność wizualna Problematykę ujęcia wizualnego stosowanego w badaniach krajobrazu zrównoważonego omówiono już w rozdziale 2. Zwracano tam uwagę między innymi na związki pomiędzy estetyką krajobrazu a percepcją człowieka jako cechą zależną od procesów kulturowych, psychologicznych i fizycznych. Miarą powiązań pomiędzy nimi w ocenie estetyki krajobrazów jest ich atrakcyjność wizualna, w której można zauważyć wyraźnie zarysowujące się trzy wymiary: środowiskowy, ekonomiczny i społeczny (ryc. 1). W wymiarze środowiskowym atrakcyjność ta wiąże się z fizjonomią krajobrazu, z jego strukturą w znaczeniu układu form użytkowania terenu (np. płaty, korytarze, układ liniowy czy mozaikowy) oraz w znaczeniu harmonii, czyli wzajemnego dostosowania 79 3. CECHY I KRYTERIA OCENY KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO przyrodniczych i antropogenicznych sposobów zagospodarowania terenu. Harmonia ma w ocenie estetyki istotne znaczenie, stanowi bowiem podstawę określenia przynależności typologicznej danego krajobrazu, a tym samym oceny stopnia jego zrównoważenia (ryc. 2). Wymiar ekonomiczny odzwierciedla się w tym kontekście we właściwym planowaniu dla zwiększenia atrakcyjności na potrzeby rozwoju lokalnego, między innymi w zakresie turystyki. Natomiast wymiar społeczny estetyki jest percepcją krajobrazu przez człowieka, czyli sposobem, w jaki ludzie postrzegają go, połączeniem indywidualnych wrażeń zmysłowych w ogólny obraz. Przyjęto założenie, iż krajobraz chaotyczny oraz bardzo dobrze zorganizowany postrzegane są negatywnie (m.in. Luc, Czarnecki 2003, 2006 b). Ocena atrakcyjności wizualnej krajobrazu stanowi więc niezbędną cechę ogólnej oceny krajobrazów, element prowadzonych działań w zakresie wskazania krajobrazów dysharmonijnych, zdegradowanych i zdewastowanych wymagających rekultywacji i renaturalizacji (opisanych w rozdziale 2), a tym samym klucz do podejmowania skutecznych decyzji w planowaniu krajobrazu zrównoważonego. Wykorzystuje się w tym celu między innymi metodę klasyfikacji wizualnej zwaną Landscape and Visual Impact Assessment - LVIA, opisaną szczegółowo w przewodnikach metodycznych (Swanwick i in. 1999; Swanwick 2002; Swanwick 2013). Pozwala ona bowiem na ustalenie skutków krajobrazowych wywołanych zagospodarowywaniem terenu, w szczególności w wymiarze społecznym i środowiskowym. Została ona przez autorkę zmodyfikowana i przetestowana na potrzeby oceny wpływu plantacji topolowych na krajobraz (Luc, Czarnecki 2003, 2005, 2006 b). Ocenę atrakcyjności wizualnej wykonuje się według tej metody na podstawie stałych cech krajobrazu oraz użytkowania ziemi w dwóch głównych etapach: (1) kompleksowej analizy wizualnej, w której określa się zróżnicowanie elementów krajobrazu znajdujących się w polu widzenia oraz (2) analizy interakcji pomiędzy tymi elementami w celu wykonania oceny harmonii tworzonej przez wyróżniane elementy. Kompleksowa analiza wizualna (1) wykorzystuje zdolność człowieka do holistycznego postrzegania krajobrazu oraz wyróżniania w nim elementów i rozpoznawania wzorów (schematów), jakie te elementy tworzą. Bierze się w niej pod uwagę otwartość terenu, cechy form terenu (wielkość, kształt, tekstura, nachylenie, złożoność), kompleksowo ujęte cechy związane z elementami naturalnymi 80 3.8. ATRAKCYJNOŚĆ WIZUALNA budującymi strukturę krajobrazu (hydrograficzne, osadnicze, lesistość) oraz elementy granic występujących w krajobrazie. Otrzymuje się w ten sposób informację o zróżnicowaniu krajobrazu, która po wykonaniu bonitacji punktowej oraz procedury przyznawania cechom wag, może stanowić źródło danych do waloryzacji krajobrazu w pięciu podstawowych klasach jego atrakcyjności: krajobraz bardzo atrakcyjny, atrakcyjny, przeciętny, mało atrakcyjny, nieatrakcyjny. Do oceny harmonii (2) natomiast można, (podobnie jak to zrobiła już autorka - Luc, Czarnecki 2003, 2005, 2006b), wykorzystać zmodyfikowaną metodę Wiebera i Brossarda (1980) opisaną przez Skarżyńskiego (1992). Określa się w niej i bonituje takie cechy harmonii, jak: liczba planów, liczba elementów budujących krajobraz oraz możliwość ich identyfikacji (stopień zróżnicowania krajobrazu), różnorodność elementów budujących krajobraz osobno dla obiektów wodnych, zadrzewień, indywidualnych obiektów przyrodniczych lub antropogenicznych, które wpływają na wartość estetyczną krajobrazu, stopień harmonii krajobrazu oraz strukturę pionową krajobrazu (stopień jej rozwinięcia). Ponadto cenną praktykę w ocenach atrakcyjności wizualnej stanowi badanie stosunku społeczności lokalnej do występowania w krajobrazie różnych form użytkowania ziemi, w tym roślinności. Autorka brała udział w takim badaniu (Luc, Czarnecki 2003) przeprowadzonym na potrzeby oceny wpływu plantacji topolowych na atrakcyjność krajobrazu, w ramach projektu badawczego PAMUCEAF³. Badaniem objęto wówczas mieszkańców kilku wybranych obszarów wiejskich w Polsce, Flandrii i Szwecji, którzy mieli za zadanie ocenić wartość krajobrazową kilku klas roślinności (łąki, lasy iglaste i liściaste, uprawy zbożowe, inne uprawy w tym agroleśne). Wyniki tych badań charakteryzowały się dużą zmiennością. Społeczeństwo Flandrii najwyżej ceniło w krajobrazie występowanie upraw rolnych i łąk, natomiast średnio lub nisko - drzew liściastych i iglastych. W Szwecji okazało się, że najwyżej oceniane są obszary lasów liściastych, a pozostałe typy pokrycia roślinnością uzyskały jednakowo średnie oceny. Polacy także zdecydowanie najwyżej ocenili krajobrazy z dużą ilością drzew (w tym uprawy leśne na gruntach rolnych) oraz łąki. Otrzymane ³ Poplars - a multiple-use crop for European arable Farmers (PAMUCEAF), project PHARE - Commission of the EUROPEAN Communities Directorate General for Agriculture DGVI.FII.3 81 3. CECHY I KRYTERIA OCENY KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO rezultaty tych badań wskazują z jednej strony na dużą przydatność badań społecznych w ocenie atrakcyjności krajobrazu, z drugiej zaś - na wagę kontekstu kulturowego w ostatecznym wyciąganiu wniosków z podobnych badań. Wrażenia estetyczne użytkownika krajobrazu stanowią więc wypadkową relacji, jakie zachodzą pomiędzy cechami fizycznymi i kulturowymi środowiska, można więc uznać, że w ujęciu wizualnym ocenę stanu zrównoważenia krajobrazu wykonuje się w oparciu o jego fizjonomię. 3.9. Stabilność W ocenie krajobrazu jedno z największych wyzwań stanowi poszukiwanie stabilności poprzez zrównoważone zarządzanie jego zasobami, które polega między innymi na zrozumieniu sposobu funkcjonowania i ewolucji krajobrazu. Stabilność środowiska Balon (2007:12) zdefiniował jako: (...) stopień jego trwałości w warunkach niezmiennego otoczenia i zdolność powrotu do stanu zbliżonego do poprzedniego po zakończeniu oddziaływania zewnętrznych czynników zakłóceniowych. Charakteryzują ją takie parametry jak: ekwifinalność, trwałość, odporność, bezwładność i elastyczność. Ekwifinalnością geosystemu autor ten określił to, czy i w jakim stopniu zakłócenia umożliwiają powrót geosystemu do stanu zbliżonego do wyjściowego, a za trwały uznał on taki, w którym zmiany nie powodują naruszenia jego organizacji. Bezwładność, natomiast, zdefiniował jako opóźnienie reakcji geosystemu na zakłócenia, a elastyczność - jako tempo, sposób i stopień odtworzenia elementów tego systemu po ustąpieniu zakłócenia (Balon 2007 za Richling, Solon 1998). Odporność z kolei ujęta jest przez Balona (2007:17) jako: (...) wartość progowa parametrów relacji bodziec - geosystem, poniżej której organizacja geosystemu nie ulega zmianie lub zmiany te są odwracalne po ustaniu oddziaływania bodźca. Jednakże, jak dalej autor ten podkreślił, cechę tę powinno się badać w odniesieniu do konkretnego bodźca powodującego zakłócenie w środowisku, dlatego zasugerował prowadzenie analizy podatności środowiska w zamian za analizę odporności. 82 3.9. STABILNOŚĆ Pojęcie stabilności środowiska geograficznego można wprost odnieść do krajobrazu, a stabilność krajobrazu, jako miara reakcji systemu krajobrazowego na zmiany odgrywa istotną rolę w badaniach jego zrównoważenia. Stabilność tę determinują przede wszystkim ujemne sprzężenia zwrotne, które warunkują jego samoregulację. Dzięki nim środowisko ma zdolność do powracania do stanu sprzed działania bodźca. Stabilność krajobrazu jako wskaźnik jego zrównoważenia może być rozpatrywana z dwóch punktów widzenia: 1. podatności jako reakcji na zmiany zaburzające jego stabilność (Balon 2007); 2. zmienności czasowej wynikającej z jednej strony z procesu ewolucji krajobrazu naturalnego, którego nieodłączną cechą jest zrównoważenie oraz z drugiej - z postępującą antropopresją, która może doprowadzić do degradacji, a nawet dewastacji krajobrazu (Bogdanowski 1988; Degórski 2009; Chmielewski 2012 b; Myga-Piątek 2012; Luc, Szmańda 2014, 2015). Podatność będąca antonimem stabilności, według Balona (2007), odnosi się do badania zmian, które zaszły lub mogą zajść w środowisku geograficznym, dlatego istnieje potrzeba przeprowadzenia symulacji w celu znalezienia wartości progowej potencjalnych zmian. Z punktu widzenia metodycznego daje ona znacznie lepsze szanse na pozyskanie wiarygodnych wyników niż analiza stabilności środowiska (Brodie i in. 2016). Przydatnym narzędziem, które pozwala na kwantyfikację oceny podatności są miary podatności (Balon 2004). Wiążą się one z oddziałującymi w krajobrazie skutkami procesów naturalnych lub antropogenicznych i zależą wprost od charakteru krajobrazu i typu presji, jakiej jest on poddany w wyniku prowadzonej w nim działalności. Wykorzystując stabilność krajobrazu (jego podatność na zmiany), przyjęto również założenie, że krajobraz kulturowy zrównoważony jest wówczas, gdy nie zostaje przekroczony próg odporności krajobrazu na zmiany zmierzające do jego dysharmonii, degradacji lub nawet dewastacji. 83 3. CECHY I KRYTERIA OCENY KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO 3.10. Wartość Jednym z narzędzi analizy wzajemnych relacji społeczeństwa i przyrody, które umożliwia badanie powiązań pomiędzy aspektami ekologicznymi i ekonomicznymi są usługi ekosystemowe (ang. ecosystem services). Koncepcja ta według Solona (2008b: 26) (...) stanowi zestaw wytworów oraz funkcji ekosystemu (krajobrazu), które są przydatne dla społeczeństwa ludzkiego, innymi słowy, opiera się o korzyści materialne i niematerialne, jakie przynosi ludziom wykorzystywanie ekosystemów (Reid i in. 2005; Biltonen 2011). Termorshuizen-Opdam (2009) stwierdzili, że ekosystem nie jest synonimem krajobrazu, gdyż krajobraz spełnia nie tylko funkcje przyrodnicze, lecz także ekonomiczne i społeczno-kulturowe oraz wymaga współpracy pomiędzy różnymi instytucjami politycznymi, gospodarczymi i społecznymi. Dlatego autorzy ci zastosowali pojęcie „usługi krajobrazowe" (ang. landscape services), które zdefiniowali jako interakcję pomiędzy systemami fizycznymi (ekosystemami lub krajobrazami) oraz usługami społecznymi. Podobnie pojęcie to wyjaśnili Englund i in. (2017) jako udział krajobrazów i jego elementów w tzw. dobro-stanie człowieka (ang. human well-being), w rozumieniu dobrobytu. Według Millennium Ecosystem Assessment- MEA (Reid i in. 2005) usługi te mogą mieć charakter wspierający (ang. provisioning services), regulujący (ang. regulating services), kulturowy (ang. cultural services) lub zaopatrzeniowy (ang. supporting services). Różni autorzy (np. Daily 1997; de Groot i in. 2002; de Groot 2006; Brenner-Guillermo 2007; An introductory... 2007; Solon 2008 b za Costanza i in. 1997; Biltonen 2011; Englund i in. 2017) doprecyzowali formy (deskryptory) poszczególnych typów usług w podobny sposób i zaliczyli do nich: 1. usługi zaopatrzeniowe - odnawialne lub nieodnawialne zasoby naturalne (w tym zasoby wód powierzchniowych i gruntowych); surowce mineralne; produkty rolne pochodzenia roślinnego i zwierzęcego; rośliny dziko rosnące; dzika zwierzyna i ryby; biopaliwa; surowce włókniste: drewno lub surowce drzewne; zasoby genetyczne, medyczne i ozdobne; 2. usługi regulacyjne, czyli związane z funkcjami środowiska - regulacja składu powietrza i atmosfery; przeciwdziałanie zagrożeniom naturalnym: powodziom, erozji, pożarom, osłabianie huraganów i sztormów; regulacja 84 3.10. WARTOŚĆ biologiczna: zapobieganie rozprzestrzenianiu się chorób i szkodników; regulacja chorób odzwierzęcych; zapylanie i roznoszenie nasion; regulacja procesów glebowych; pochłanianie zanieczyszczeń pyłowych i gazowych; samooczyszczanie wody; przetwarzanie odpadów; 3. usługi wspomagające procesy ekosystemowe, czyli niezbędne do funkcjonowania pozostałych usług - krążenie wody i pierwiastków; podtrzymywanie różnorodności biologicznej (genetycznej); tworzenie siedlisk glebowych i wodnych; produkcja pierwotna; 4. usługi kulturowe, czyli fizyczne, empiryczne, intelektualne, symboliczne i duchowe interakcje z przyrodą-walory estetyczne krajobrazu; zasoby i wartości rekreacyjne, kulturowe, artystyczne, duchowe, naukowe i edukacyjne. Pozyskiwanie informacji dotyczących tych form pochodzi z: kartowania terenowego, ekstrapolacji danych z różnych źródeł, modeli empirycznych, symulacji danych, modeli logicznych oraz integracji danych (Englund i in. 2017). Pojęcie „usług krajobrazowych" dotyczy również krajobrazu zrównoważonego i stanowi element jego oceny, określania potencjału i wartości. Selman i Knight (2006), za różnymi autorami, dla określenia kryteriów funkcjonowania kulturowego krajobrazu zrównoważonego zaproponowali zastosowanie modeli jakościowych wykorzystujących relacje sprzężeń zwrotnych pomiędzy wartością krajobrazu (ang. capitals) w znaczeniu jego potencjału o charakterze: 1. naturalnym (ang. natural capitals) — pojemność środowiska, jego fizyczne i ekologiczne funkcje; 2. kulturowym (ang. cultural capitals) — dziedzictwo kulturowe; 3. społecznym (ang. social capitals) — towarzystwa, organizacje, instytucje, które łączą pojedynczych usługodawców w sieci; 4. ekonomicznym (ang. economic capitals) — inwestycje. Solon (2008b) zauważył jednak, że pojęcia „usługi ekosystemowe" oraz „potencjał środowiska przyrodniczego" nie są tożsame, pomimo dużej zbieżności w ich definiowaniu. Za najważniejszą różnicę autor ten uznał odmienny sposób ujęcia zasobów środowiska przyrodniczego i zakresu zastosowań praktycznych, np. w potencjale środowiska analizuje się głównie zasoby abiotyczne, w usługach ekosystemowych - biotyczne. Te pierwsze poddaje się ocenie ekonomicznej, a drugie - nie, zaś potencjał znajduje duże zastosowanie w planowaniu przestrzennym w przeciwieństwie do usług. Jednakże autor ten 85 3. CECHY I KRYTERIA OCENY KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO przyznał, że współcześnie podejście do usług ekosystemowych uległo zmianie i, przynajmniej w kontekście definicji krajobrazu, przekształciło się ono w usługi krajobrazowe. Z punktu widzenia zagadnienia krajobrazu zrównoważonego usługi te, jak zauważył Solon (2008 b), powinny odegrać rolę pomocniczą w syntetycznym ujęciu geograficzno-ekologicznym i społeczno-ekonomicznym. Wszystkie ze stosowanych form poszczególnych rodzajów usług stanowią o zrównoważeniu krajobrazu, jednakże ze względu na zakres tematyczny niniejszej pracy, ograniczający się do zastosowania danych użytkowania ziemi w analizach krajobrazowych, nie będą one przez autorkę analizowane. Należy też mieć na uwadze, że wybór form do badania usług krajobrazowych i zakres ich wykorzystania ściśle wiąże się ze skalą opracowania. Jak stwierdzili Englund i in. (2017), badania krajobrazowe przeprowadza się na obszarach o rozpiętości powierzchni od 24 ha do 122 min ha. Problem skali badań został już omówiony szerzej w rozdziale 3.1, dlatego w tym miejscu jedynie jest zasygnalizowany. Również nie na każdym obszarze wszystkie usługi są możliwe do zrealizowania, na przykład na terenach objętych ochroną ścisłą. Znaczenie kluczowe w analizie wartości krajobrazu pod kątem jego zrównoważenia ma ustalenie zakresu usług. Podejmowano wiele prób wyceny komponentów krajobrazu, nie jest to jednak proste i nadal pojawia się wiele wątpliwości i uwag krytycznych co do semantyki i stosowanych metod. Na przykład według Biltonena (2011) wartość ekonomiczna opiera się o koncepcję użyteczności lub dobrobytu, czyli o zarówno nominalne, jak i nienominalne metody ich wyceny. Autor ten podał listę metod do jej przeprowadzenia. Zwrócił on też uwagę, że koszt (cena) oznacza co innego niż wartość, czego przykładem jest woda, której cena jest relatywnie niska, a wartość jako podstawy każdego życia - bardzo wysoka. Amerykańska Agencja Środowiskowa opublikowała sprawozdanie dotyczące wyceny ochrony systemów ekologicznych oraz usług (Valuing... 2009), w którym przedstawiła siedem grup metod możliwych do wykorzystania w takiej ocenie: 1. miary oceny postaw, preferencji i intencji (ang. measures of attitudes, preferences, and intentions) - oparte o badania ankietowe, analizę jakościową transkryptów; 86 3.10. WARTOŚĆ 2. ekonomiczne metody ewaluacji (ang. economic methods) - uwzględniające koszt, jaki użytkownicy są w stanie ponieść za dostęp do danej usługi, koszt ochrony dóbr oraz koszt pracy na rzecz funkcjonowania usług; 3. ocena społeczna (ang. civic valuation) - referenda, inicjatywy alternatywne; 4. metody naukowe (ang. decision science methods) - metody oceny wspomagające proces podejmowania decyzji, które polegają na pozyskiwaniu informacji dotyczących wartości społecznych poprzez prowadzenie dyskusji naukowych, w trakcie których dochodzi do zidentyfikowania problemu i rozłożenia go na zadania, a następnie skwantyfikowania alternatywnych rozwiązań; 5. wskaźniki korzyści ekosystemowych (ang. ecosystem benefit indicators) -przestrzennie zróżnicowane metryki Ilościowe lub mapy podaży lub popytu na usługi ekosystemowe; 6. metody klasyfikacji biofizycznej (ang. biophysical ranking methods) - indeks wartości ochrony krajobrazu, koszt energii niezbędnej do powstania i funkcjonowania usługi; 7. koszt w zastępstwie wartości (ang. methods using cost as a proxy for value) - cena zmiany rodzaju usługi. Metody te przypisano do poszczególnych rodzajów usług krajobrazowych oraz przyporządkowano im formy użytkowania ziemi stanowiące podstawę oceny (tab. 3). Ocena krajobrazu, a w szczególności ocena krajobrazu pod kątem jego zrównoważenia, powinna mieć charakter wielowymiarowy i być rozpatrywana w kontekście zachodzących zmian, co zostało już wcześniej w niniejszej pracy wyartykułowane. Nie powinno się jej traktować jako technicznej procedury, lecz wykonywać ją przy współpracy z różnymi instytucjami oraz uwzględniać opinię publiczną. W ocenie tej bierze się pod uwagę zmiany, jakie zachodzą w środowisku geograficznym pod wpływem działania różnych procesów czy zjawisk, a zmienność ta wpływa bezpośrednio na wartość krajobrazu. Wartość jest więc jednocześnie miarą zrównoważenia i wskaźnikiem pomocnym w zarządzaniu krajobrazem w celu wprowadzenia zmian, które mogą spowodować wzrost zrównoważenia. Z tego względu, jak i z powodu potrzeby wykorzystania do analizy wartości krajobrazu danych innych niż tylko dane o użytkowaniu ziemi, cecha ta nie została uwzględniona w dalszej, empirycznej części pracy. 87 3. CECHY I KRYTERIA OCENY KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO Tab. 3. Metody szacowania wartości usług krajobrazowych i potrzebne do tego celu zbiory danych Rodzaj usługi Forma użytkowania ziemi Metoda szacowania wartości Zasoby wód wody cena wody, wartość połowów, powierzch- zmiana jakości wody po niowych przeprowadzeniu prac środowiskowych Surowce użytki kopalne cena rynkowa surowców mineralne Produkty rolne grunty rolne, uprawy trwałe cena produktów pochodzenia roślinnego łąki, polany leśne, strefy ocena estetyczna, wartość Rośliny podmokłe, lasy, zadrzewienia rekreacyjna dziko rosnące i zakrzaczenia śródpolne oraz w dolinach rzecznych i na ich zboczach, odłogi grunty rolne, strefy podmokłe, cena rynkowa pozyskanego Biopaliwa lasy, zadrzewienia i zakrzaczenia materiału śródpolne oraz w dolinach rzecznych i na ich zboczach lasy, grunty rolne, uprawy trwałe, cena rynkowa pozyskanego zadrzewienia i zakrzaczenia materiału Drewno śródpolne oraz w dolinach rzecznych i na ich zboczach, odłogi wody, zespoły roślinności koszt reintrodukcji gatunków drzewiastej i krzewiastej, przyczyniających się do tego Samooczyszczanie zadrzewienia i zakrzaczenia procesu wody śródpolne oraz w dolinach rzecznych i na ich zboczach, strefy podmokłe lasy, zespoły roślinności różnica pomiędzy kosztem drzewiastej i krzewiastej, zniszczeń popowodziowych Przeciwdziałanie zbiorniki wodne, wały a kosztem utworzenia lub zagrożeniom przeciwpowodziowe, strefy utrzymania zabezpieczeń powodziowym podmokłe, zadrzewienia pomniejszonym o wartość i zakrzaczenia śródpolne dodatkowej usługi jaką pełni dany oraz w dolinach rzecznych obiekt (jeśli ma to miejsce, np. i na ich zboczach, odłogi zbiornik retencyjny - rekreacyjna) 88 3.10. WARTOŚĆ Rodzaj usługi Forma użytkowania ziemi Metoda szacowania wartości Pochłanianie lasy, zespoły roślinności ilość CO i SO2, która dostanie się zanieczyszczeń drzewiastej i krzewiastej, do atmosfery poprzez wycinkę pyłowych roślinność, wody drzew i gazowych lasy, tereny zabudowane, wody, zmiana wartości nieruchomości roślinność, mozaika płatów, użytki po wprowadzeniu nowej usługi, kopalne, użytki techniczne, łąki wartość ziemi i pastwiska, grunty rolne, uprawy Walory estetyczne trwałe, strefy podmokłe, zespoły roślinności drzewiastej i krzewiastej, zadrzewienia i zakrzaczenia śródpolne oraz w dolinach rzecznych i na ich zboczach, odłogi Zasoby tereny zabudowane, wody, lasy, koszt podróży (Travel Cost i wartości roślinność, nieużytki, użytki Method), koszt poniesiony rekreacyjne kopalne, łąki i pastwiska, strefy przez turystę podmokłe, odłogi tereny zabudowane, lasy, wartość ziemi, wartość mozaika płatów, uprawy trwałe, rekreacyjna, koszt utrzymania łąki i pastwiska, użytki techniczne, Zasoby wody, strefy podmokłe, zespoły i wartości roślinności drzewiastej kulturowe i krzewiastej, zadrzewienia i zakrzaczenia śródpolne oraz w dolinach rzecznych i na ich zboczach Źródła: opracowanie własne na podstawie: Reid i in. (2005), Valuing... (2009), Biloten (2011). 89 Kłopot sprawia nam zintegrowanie wiedzy, która pochodzi z nauki, z doświadczeniem estetycznym, egzystencjalnym czy mistycznym. Jerzy Vetulani (Vetulani, Strzelczyk 2016) Metody oceny krajobrazu pod kątem zrównoważenia - postępowanie badawcze We wprowadzeniu do niniejszej pracy nakreślono jej podział na część metodologiczną (teoretyczno-przeglądową) oraz część metodyczną, prezentującą metody i wyniki badań empirycznych w oparciu o zastosowanie studium przypadku. W pierwszej z nich zamieszczono propozycję definicji krajobrazu zrównoważonego oraz własną typologię krajobrazu uwzględniającą ten typ krajobrazu. Omówiono w niej również autorską propozycję cech, w tym cech ją uzupełniających, które mogą służyć ocenie krajobrazów oraz na jej podstawie wyodrębnieniu krajobrazu zrównoważonego spośród krajobrazów współczesnych. W drugiej części natomiast zaprezentowano kryteria przeprowadzonej ewaluacji krajobrazów, metody, jakimi posłużono się w tej ocenie, oraz wnioski wypływające z zastosowania zaproponowanej metodyki. Realizacja postawionych w tej pracy celów wymagała bowiem ustalenia i przetestowania wybranych cech, wskaźników, kryteriów i metod niezbędnych do oceny krajobrazu zrównoważonego. Ponadto podjęto decyzję, iż większość prac metodycznych zostanie wykonana na bazie danych o użytkowaniu ziemi z zastosowaniem metod geoinformatycznych. 4. METODY OCENY KRAJOBRAZU POD KĄTEM ZRÓWNOWAŻENIA 4.1. Wykorzystane dane Problematyka krajobrazu zrównoważonego została przedstawiona w niniejszym opracowaniu z punktu widzenia użytkowania ziemi. Badania przeprowadzono więc na bazie danych o użytkowaniu ziemi dla wybranych fragmentów Karpat Polskich (dwóch obszarów w Pieninach i dwóch na Pogórzu Wielickim) w skali odpowiadającej mikroregionom fizycznogeograficznym. Przyjęto bowiem (za Kozakiem i in. 2014), iż badania tego typu wymagają wykorzystania danych o dokładności przestrzennej poniżej 10 m. Ponadto ze względu na powtarzalność (uniwersalność) proponowanej metodyki postanowiono wykorzystać jak największą ilość danych występujących w postaci cyfrowej, a z tych powszechnie dostępnych i w pożądanej skali dostępne są jedynie te pochodzące ze zbioru cyfrowego Bazy Danych Obiektów Topograficznych w skali 1:10 000 (BDOTIOk), z zasobów cyfrowych Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii. Zostały one uzupełnione danymi o lasach przygotowanymi w ramach międzynarodowego projektu badawczego FORECOM (Zmiany powierzchni lasów w regionach górskich - przyczyny, trajektorie oraz skutki, Kozak, Kaim 2016). Autorzy tego projektu dane dotyczące lasów, zakrzaczeń i zadrzewień uzyskali drogą kompilacji informacji pochodzących z różnych zasobów, głównie były to: Leśna Mapa Numeryczna, mapy topograficzne w skali 1:25 000 z lat 70. i 80. XX w., Bank Danych o Lasach oraz zdjęcia lotnicze i satelitarne z okresu 2009-2015. Autorka wykorzystała również materiały, które zebrała w ramach projektu naukowego MNiSW⁴ (Zmiany użytkowania ziemi w Karpatach polskich w okresie 1988-2006 na podstawie kwerendy terenowej i wysokorozdzielczych zdjęć satelitarnych, Ciołkosz i in. 2011). Pozyskane dane sprawdzono pod kątem błędów jakościowych i topologicznych, a następnie poddano je weryfikacji w terenie, generalizacji kartograficznej i klasyfikacji. Niektóre bowiem z nich (BDOTIOk) sklasyfikowane były z dużo większą dokładnością i liczbą atrybutów niż wymagają tego podjęte badania krajobrazowe. Ostatecznie otrzymano 22 klasy użytkowania ziemi, które zwizualizowano na rycinach 3 i 4. Należy przy tym zauważyć, iż nie wszystkie ⁴ Projekt badawczy Nr N N305 189135 przyznany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w 2007 r. 92 4.2. METODY PRACY sklasyfikowane typy użytkowania występują w każdym analizowanym obszarze -na rycinie 3 (Pieniny) wyróżniono ich 16, a na rycinie4(Pogórze Wielickie)-17. Ze względu na potrzebę ukazania badanych obszarów w szerszym kontekście zaprezentowano kompilację danych dla całych mezoregionów z zaznaczeniem obszarów (transektów) poddanych głębszej analizie. Ponadto do opracowania problematyki trwałości krajobrazów wykorzystano dane historyczne. Pozyskano je w trakcie realizacji wspomnianego projektu FORECOM, w którym przetworzono i zweryfikowano materiały historyczne, czyli drugie austriackie wojskowe zdjęcie topograficzne w skali 1:28 800 oraz mapy taktyczne Wojskowego Instytutu Geograficznego (WIG) w skali 1:100 000. Szczegóły dotyczące wykorzystanych materiałów oraz zastosowanych do ich przygotowania procedur dokładnie opisano w podręczniku Kozaka i Kaima (2016). Wykorzystane w pracy arkusze drugiego austriackiego wojskowego zdjęcia topograficznego poddano wektoryzacji pod kątem klas użytkowania ziemi przedstawionych w tabeli 2. Natomiast w celu zobrazowania miejsc prowadzenia obserwacji terenowych, mających umożliwić pozyskanie danych do oceny atrakcyjności krajobrazów, wykorzystano Numeryczny Model terenu wykonany w oparciu o dane LIDAR. 4.2. Metody pracy Przyjęta w tym opracowaniu metodyka zakładała pracę z wykorzystaniem Systemów Informacji Geograficznej (SIG). Na etapie podstawowym wiązała się ona z przygotowaniem bazy danych o użytkowaniu ziemi w Pieninach i na Pogórzu Wielickim. Na dalszych etapach SIG wspomagał: zarządzanie tymi danymi, ich konwersję pomiędzy różnymi postaciami geometrycznymi danych (punkty, linie, powierzchnie) i formatami (wektorowymi i rastrowymi), analizę przestrzenną i statystyczną oraz wizualizację. W części analitycznej pracy wykorzystano głównie programy komputerowe: ArcGIS 10.4.1, Excel 2013 i FRAGSTATS 4.2, natomiast w wizualizacyjnej oprócz ArcGIS 10.4.1 dodatkowo - Corel Draw v.19 i Corel Photo Paint v.19. 93 4. METODY OCENY KRAJOBRAZU POD KĄTEM ZRÓWNOWAŻENIA .s/.6V .92.61' St.to .fć.6f .62.6t* 94 4.2. METODY PRACY Ryc. 4. Użytkowanie ziemi na Pogórzu Wielickim i położenie badanych transektów: Dobczyce i Raba Źródła: BDOTIOk, FORECOM (2016), Ciołkosz i in. (2011). 95 4. METODY OCENY KRAJOBRAZU POD KĄTEM ZRÓWNOWAŻENIA 4.2.1. Ewaluacja, studium przypadku i dobór obszarów testowych W postępowaniu badawczym zastosowano przede wszystkim metodę ewa-luacji, która jest procesem zbierania, analizowania i wartościowania danych w celu dostarczenia wiedzy niezbędnej do podjęcia decyzji związanych z przyszłymi działaniami (www_3). W pracy autorki ewaluacja związana była zarówno z oceną metod zaproponowanych do przeprowadzenia postępowania badawczego mającego na celu przetestowanie poprawności doboru kryteriów analizy krajobrazowej, jak i z określeniem wartości samych cech, które służą ewaluacji wybranych krajobrazów. Założono, że wyniki oceny są najbardziej przejrzyste, gdy wykorzysta się metodę badawczą, jaką jest studium przypadku. Umożliwiła ona przetestowanie proponowanych cech, wskaźników i metod, jednakże należy pamiętać, że nie miała ona służyć rozwiązaniu konkretnego problemu przestrzennego. Na obszary testowe wybrano takie fragmenty Karpat Polskich, które na podstawie analizy użytkowania terenu przeprowadzonej w projekcie Ciołkosz i in. (2011) zostały uznane za odpowiednio zróżnicowane pod względem użytkowania ziemi. Wybrano bowiem dwie jednostki fizycznogeograficzne na poziomie mezoregionu - Pieniny i Pogórze Wielickie, o odmiennym charakterze zagospodarowania i różne pod względem uwarunkowań społecznych i środowiskowych, wyznaczając w obydwu po dwa transekty. Wykorzystano tu podział fizycznogeograficzny Polski Kondrackiego (1981), gdyż najnowszy podział zaproponowany przez Solona i in. (2018) został opublikowany na etapie końcowym przygotowywania tej pracy. Szczegółowość niniejszego opracowania odpowiada skali 1:10000, a zgodnie z sugestiami Kidda (2000) za podstawową jednostkę przestrzenną uznano kwadrat o powierzchni 4 ha. Metoda regularnej siatki, czyli pól podstawowych (GRID), najczęściej kwadratów, jest popularnym w badaniach krajobrazowych sposobem delimitacji przestrzeni, którego zaletą jest obraz równomiernego rozkładu zjawiska w przestrzeni niezależnie od przyjętych kryteriów. W interpretacji wyników należy jednak pamiętać, że prostoliniowe granice w naturalnej przestrzeni występują raczej rzadko, dlatego tak istotny jest dobór wielkości pola podstawowego. Wybrane do badań obszary w wielu miejscach charakteryzuje duże zróżnicowanie przestrzenne mające odbicie w znacznym rozdrobnieniu form użytkowania terenu. Dlatego wydawało się, że odpowiednie do wykazania specyfiki badanego terenu będzie zastosowanie kwadratów o boku 200 m. 96 4.2. METODY PRACY Jednakże w toku prac przy obliczaniu metryk krajobrazowych okazało się, że przy przyjętym podziale na 22 typy użytkowania ziemi 4-hektarowe jednostki często mają charakter homogeniczny, co uniemożliwiło wykonanie niektórych obliczeń. Dokonano więc agregacji pól do kwadratów o boku 400 m (16 ha). W każdym z czterech transektów przeprowadzono analizę jakościową oraz kwantyfikację cech ilościowych. Zebrane dane przeanalizowano metodami geostatystycznymi, po czym zaprezentowano je w postaciach opisowej, tabelarycznej i graficznej. 4.2.2. Transekt „Kateną geoekologiczną" Kondracki i Richling (1983: 209), jak również Ostaszewska (2002), nazwali: (...) prawidłowe następstwo ekotopów (facji) wzdłuż linii przekroju rzeźby, jest to jednak, jak zauważył Niedżwiecki (2009:137), (...) narzędzie badawcze znacznie bardziej uniwersalne, które w sposób wszechstronny ukazuje cechy przestrzeni. Katena to w pewnym sensie trójwymiarowy przekrój poprzeczny terenu wykonany wzdłuż wytyczonej linii. Podobnie do kateny, transekt jest linią prostą lub wąskim pasem poprowadzonym w poprzek wybranej powierzchni, wzdłuż której obserwator może wykonywać pomiary lub obserwacje terenowe (www_2). Ponieważ krajobraz charakteryzuje się strukturą przekrojową, dlatego metodę transektu wykorzystuje się z powodzeniem w badaniach krajobrazowych (np. Kohler i in. 2006; Diedrich i in. 2014). Zastosowano ją również w tej pracy. Nie ma żadnych uniwersalnych zaleceń związanych ze sposobem wyznaczania transektów, ich liczbą czy wielkością. Przykładowo Dickinson (2014) do badania współczesnych i historycznych krajobrazów leśnych w Kolorado (USA) wybrała dla każdego ze swych obszarów badawczych w sposób losowy po pięć transektów (każdy o wielkości 1 km x 10 m) wykorzystując możliwości, jakie daje stosowanie narzędzi GIS. Również Lemessa i in. (2013), prowadząc badania ekologiczne na podstawie danych o użytkowaniu ziemi w południowo--zachodniej Etiopii, wybrali 13 pasów o tej samej wielkości. Na podstawie uzyskanych wyników badań w transektach wnioskowali oni między innymi o relacjach pomiędzy stosowanymi przez tamtejszych rolników form produkcji rolniczej oraz o zagrożeniu dla bioróżnorodności, jakie stwarzają mozaiki krajobrazów leśno-rolnych. Wykorzystaniem metody transektów do badania zmian 97 4. METODY OCENY KRAJOBRAZU POD KĄTEM ZRÓWNOWAŻENIA krajobrazów Chin pod wpływem antropopresji zajmowali się Sun i in. (2012). Wyznaczyli oni obszar o długości 90 km i szerokości 5 km wzdłuż linii przekroju przebiegającej przez krajobraz miejsko-wiejski i pokazali w nim dynamikę zmian tych krajobrazów. Autorzy ci uzyskali w ten sposób szereg danych świadczących o fragmentacji krajobrazów, które pozwoliły im na wskazanie potencjalnego kierunku planowania i zarządzania nimi zmierzającego do rozwoju zrównoważonego tego obszaru poprzez stosowanie odpowiedniej modyfikacji form pokrycia terenu. Na potrzeby niniejszej pracy wyznaczono cztery transekty (prostokąty o rozmiarach 10 x1 km) kierując się różnicami w użytkowaniu terenu (Ciołkosz i in. 2011). Autorka starała się jednak wybrać je w taki sposób i w takiej ilości, aby reprezentowały one zróżnicowanie krajobrazowe badanych jednostek. Wyznaczone cztery transekty należą do dwóch odmiennych mezoregionów, ale dwa z nich zawsze leżą w pobliżu dużych zbiorników wodnych (Jeziora Czorsztyńskiego w Pieninach lub Jeziora Dobczyckiego na Pogórzu Wielickim), a drugie dwa zaś w dolinach rzek o podobnej wielkości (Grajcarka i Raby). Obszary te dobrano metodą ekspercką, stosując kryterium podobieństwa morfologicznego pomiędzy dwoma fragmentami doliny rzecznej oraz sąsiedztwa zbiorników wodnych pogórza i niskich gór. Wybrane fragmenty terenu nie są więc reprezentatywne dla tych jednostek ani dla żadnego typu krajobrazu, przy czym należy podkreślić, że wybór tych obszarów badawczych miał w tej pracy znaczenie co najmniej drugoplanowe. Wszystkie cztery transekty charakteryzuje jednakowy kształt i powierzchnia, lecz różny kierunek przebiegu. Wydaje się jednak, iż w przypadku opracowania metodycznego zarówno liczba, wielkość transektów jak i ich położenie nie są istotne, gdyż według założeń studium przypadku pełnią one rolę przykładów ilustrujących poprawność zaprezentowanych w pracy założeń teoretycznych. Wyniki przeprowadzonych badań mają więc ograniczoną wartość poznawczą dla tych obszarów. 4.2.3. Kwantyfikacja - metryki krajobrazowe Kwantyfikacją nazywa się ilościowe ujmowanie zjawiska ujętego opisowo (www_4). Metodę tę zastosowano do analizy zmienności użytkowania ziemi oraz do analizy struktury przestrzennej krajobrazu (kompozycji i konfiguracji). 98 4.2. METODY PRACY Konfiguracja krajobrazu odnosi się do fizycznego rozmieszczenia elementów mozaiki w przestrzeni i może opisywać relacje położenia i rozmieszczenia elementów, relacje ich sąsiedztwa oraz/lub opisywać ich zewnętrzny kształt. Natomiast miary kompozycji krajobrazu dotyczą ilościowego udziału poszczególnych rodzajów elementów w całości systemu bez odnoszenia się do ich przestrzennego rozmieszczenia (Solon 2002; Kozak i in. 2014). W kwantyfikacji wykorzystano metryki krajobrazowe, które omówiono w rozdziale 3 niniejszej pracy. Za ich pomocą przeanalizowano złożoność i georóżnorodność. Obliczenia wartości wskaźników dokonano w programie FRAGSTATS 4.2. Przy wyborze wskaźników do analizy kierowano się czterema zasadami zaprezentowanymi w pracy Bottero (2011): 1. reprezentatywności (ang. representativeness) - wskaźnik musi być ściśle powiązany z charakterem zjawiska, które przedstawia; 2. dostępności (ang. accessibility) - wskaźnik musi być mierzony w sposób prosty i, na ile to możliwe, automatyczny; 3. wiarygodności (ang. reliability) - wskaźnik musi charakteryzować się minimalnymi błędami; 4. efektywności (ang. effectiveness) - wskaźnik musi być bezpośrednio i łatwo poddany ilościowej analizie zysków i strat. Ostatecznie zastosowane wskaźniki zebrano i scharakteryzowano w tabeli 4. Należy przy tym zwrócić uwagę na fakt, że niektórzy specjaliści uważają, iż większość z proponowanych wskaźników ma małe znaczenie praktyczne. Nie nadają się one bowiem ani do oceny stopnia zrównoważenia krajobrazu ani jego zmienności w czasie z powodu zbyt dużej generalizacji danych wyjściowych oraz braku ich związku ze skalą przestrzenną badanego krajobrazu, co istotnie ogranicza zakres porównywalności uzyskanych wyników (Solon 2004; Horska-Schwarz 2009). Dlatego zaproponowane wskaźniki stanowią informację wspomagającą wnioskowanie, albo mogą być wykorzystane do opracowania nowego wskaźnika. 99 4. METODY OCENY KRAJOBRAZU POD KĄTEM ZRÓWNOWAŻENIA Tab. 4. Charakterystyka analizowanych wskaźników Miara Nazwa wskaźnika Charakterystyka wskaźnika polska angielska Kompozycji - rozdrobnienia i rozczłonkowania liczba płatów NP - Number - podstawowy wskaźnik zróżnicowania; of Patches - wraz z wzrostem tego wskaźnika rośnie rozczłonkowanie, jego istotną wadą jest brak możliwości oceny jakościowej złożoności przestrzeni, duże rozczłonkowanie może dotyczyć niewielkiej liczby typów pokrycia terenu. wskaźnik bogactwa PR - Patch - ukazuje liczbę typów użytkowania ziemi typów Richness w badanej jednostce przestrzennej, umożliwia ocenę jakościową wraz z jego wzrostem rośnie zróżnicowanie liczby i różnorodności sposobów użytkowania. wskaźnik SHDI- - 0 < SHDI < 100; różnorodności Shannon - wskaźnik entropii krajobrazu, jego (entropii) Diversity zróżnicowanie rośnie wraz ze wzrostem Shannona- Index liczby typów (PR) oraz z równomiernym ich Wienera udziałem w powierzchni pola odniesienia; - wynosi 0 dla 1 typu użytkowania; - wadą tego wskaźnika jest to, że nie uwzględniania zróżnicowania typologicznego użytkowania terenu; - wynosi 0 dla 1 typu użytkowania. wskaźnik SEI -Shannon - 0 < SHEI < 1; równomierności Evenness - wyraża się tak, że największa (równocenności) Index równomierność jest wówczas, gdy podział Shannona obszaru pomiędzy typy płatów jest jednakowy; - wynosi 0 dla 1 typu użytkowania; - wynosi 1 gdy wszystkie płaty zajmują tą samą powierzchnię; - zbliża się do wartości 0 gdy różne typy płatów mają różną powierzchnię, czyli dominuje 1 typ pokrycia. wskaźnik LPI - Largest -0 < LPI < 100; największego płata, Patch - dochodzi do wartości 0, gdy największy płat dominacji Index jest relatywnie niewielki; - wynosi 100, gdy cały krajobraz składa się z 1 płata; - ukazuje udział największego płata w pokryciu terenu krajobrazu. 100 4.2. METODY PRACY Miara Nazwa wskaźnika Charakterystyka wskaźnika polska angielska Konfiguracji wskaźnik IJI- - 0 < Ul < 100; - powiązań i zależności zróżnicowania Interspertion - pokazuje stopień zrównoważenia wspólnej granic, and długości granic pomiędzy typami płatów; rozczłonkowania Juxtaposition - uwzględnia strukturę przestrzenną form i sąsiedztwa, Index pokrycia terenu i nie jest bezpośrednio rozrzutu uzależniony od liczby, wielkości, ciągłości ani rozrzutu płatów; - niezależnie od liczby typów jego wartość zawiera się w przedziale 0-100, a osiąga wartość maksymalną, gdy długości granic pomiędzy wszystkimi parami typów są jednakowe. Źródła: Solon (2002); Kot, Leśniak (2006); FRAGSTATS... (2015); Bielecka i in. (2007); Luc i in. (2009). 101 5. Ocena zrównoważenia krajobrazu wybranych obszarów Karpat Polskich - badanie empiryczne Zgodnie z zaproponowaną w rozdziale 3 koncepcją wykorzystania danych o użytkowaniu terenu w celu wskazania kryteriów oceny krajobrazu pod kątem jego zrównoważenia przeprowadzono analizę obejmującą siedem podstawowych etapów: 1. wskazanie skali opracowania; 2. ocena stopnia przekształcenia środowiska przyrodniczego - ustalenie typu krajobrazu, co stanowi podstawę kierunku dalszych badań; 3. charakterystyka tożsamości krajobrazu poprzez przeanalizowanie specyfiki kulturowej miejsca i sposobu funkcjonowania; 4. ocena hemerobii środowiska; 5. ocena różnorodności krajobrazu polegająca na badaniu stopnia złożoności jego struktury; 6. ocena trwałości krajobrazu na podstawie analizy zmian użytkowania ziemi; 7. ocena atrakcyjności wizualnej krajobrazu. Wybór skali opracowania był o tyle trudny, że niniejsze rozważania mają charakter metodyczny, a studium przypadku zastosowano dla przetestowania proponowanych metod, nie zaś do rozwiązania konkretnego problemu przestrzennego. Dlatego głównie ze względu na dostępności danych ostatecznie zdecydowano się na szczegółowość opracowania, która odpowiada skali 1:10 000. 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU 5.1. Ocena stopnia przekształcenia środowiska przyrodniczego Wynik realizacji etapu drugiego zawarto w tabeli 5, będącej zestawieniem 22 klas użytkowania ziemi (powstałych po reklasyfikacji danych źródłowych) przyporządkowanych ośmiu typom krajobrazu. Zestawienie to stanowi podstawę wyróżnienia typów krajobrazu w czterech badanych transektach zaprezentowanych na rycinie 5. Dla każdej z badanych klas przyjęto założenie, że dana forma może powodować dysharmonię krajobrazu lub nawet jego degradację - albo nie. Ustalono wartości dominacji w krajobrazie na 75% całej powierzchni danej jednostki powierzchniowej. Jak już wspomniano, klasyfikację form użytkowania ziemi przeprowadzono na podstawie danych pochodzących z bazy BDOTIOk. Pozyskane dane zostały poddane weryfikacji w oparciu o informacje z map archiwalnych, która miała na celu ustalenie czasu pojawienia się danej formy użytkowania terenu w konkretnym miejscu. Przykładem przyjętego postępowania są tereny leśne. Lasy, które występowały na mapach z XIX wieku i nadal są w tym samym miejscu, zaklasyfikowano jako krajobraz pierwotny. Wzięto bowiem pod uwagę definicję tego typu krajobrazu, w której podkreśla się, że ingerencja człowieka w nim jest możliwa, lecz w niewielkim stopniu. 5.2. Ocena charakteru krajobrazu Ocenę charakteru krajobrazu wykonano na podstawie analizy tożsamości kulturowej oraz sposobów funkcjonowania krajobrazu w oparciu o literaturę i badania terenowe autorki. 5.2.1. Specyfika miejsca Krajobraz kulturowy odzwierciedla specyfikę ludności miejscowej, czego przejawem są jego cechy wernakularne oraz regionalne (specyficzne) sposoby zagospodarowania przestrzeni i zarządzania nią, w tym charakterystyczne użytkowanie ziemi. Wybrane do analizy obszary należą do Karpat Polskich, a administracyjnie leżą w województwie małopolskim. Według stosowanej 104 5.1. OCENA STOPNIA PRZEKSZTAŁCENIA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Ryc. 5. Typy krajobrazów w badanych transektach Źródło: opracowanie własne na podstawie typologii Luc i Szmańdy (2014, 2015) 105 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU Tab. 5. Klasyfikacja form użytkowania ziemi w odniesieniu do typów krajobrazu Typ Charakterystyka form użytkowania ziemi Klasa krajobrazu użytkowania ziemi Przyrodniczy pierwotny las naturalny - las, który trwa w postaci niezmienionej las naturalny (1A) lub niewiele zmienionej łąka naturalna lub naturalnie odtworzona, np. na łąka terenach leśnych (np. po kalamicie - wiatrołomie nastąpiła naturalna sukcesja), murawa i pastwisko naturalne, polana leśna kosodrzewina, wrzosowisko, roślinność sucholubna zadrzewienia i zakrzaczenia śródpolne zakrzaczenia oraz w dolinie rzecznej teren otwarty pozbawiony roślinności teren otwarty lub z rzadkim pokryciem roślinnym piasek piasek odsłonięta skała skała naturalny zbiornik wodny, rzeka woda teren podmokły, bagno naturalne i torfowisko teren podmokły Przyrodniczy naturalny las i roślinność krzewiasta w stanie zmian, zadrzewienia las w stanie zmian (IB) i zakrzaczenia śródpolne oraz w dolinie rzecznej - były naturalne, a po katastrofie (np. osuwiska, powodzie, pożary) zostały nasadzone nowe zbiorowiska roślinne sukcesja naturalna na teren podmokły lub łąkę naturalną zantropogenizowany teren zielony (nieużytkowany miejski teren zielony rolniczo) - park miejski przekształcony z terenu leśnego, łąka zagospodarowana pod rekreację staw, sztuczny zbiornik wodny, uregulowana rzeka woda Przyrodniczy zrenaturalizowany las nasadzony w otoczeniu istniejącego lasu las (1C) odłóg z sukcesją naturalną na granicy rolno-leśnej teren rolno-leśny strefa podmokła - teren dawniej podmokły został teren podmokły osuszony poprzez niewłaściwą gospodarkę melioracyjną i ponownie przywrócony użytek kopalny - po zaprzestaniu eksploatacji użytek kopalny nastąpiła sukcesja naturalna, np. wypełnienie wodą mozaika płatów - podział wielkich monokulturowych grunt orny terenów uprawowych, rozdzielenie ich miedzami, nasadzenie roślinności śródpolnej 106 5.1. OCENA STOPNIA PRZEKSZTAŁCENIA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Typ Charakterystyka form użytkowania ziemi Klasa krajobrazu użytkowania ziemi Kulturowy harmonijny teren zurbanizowany o zabudowie luźnej, w którym obiekt kulturowy (2A) elementy oraz zjawiska będące efektem działalności człowieka są wkomponowane w elementy przyrodnicze typowe użytkowanie rolnicze, krajobraz wiejski: grunt orny grunt rolny, łąka i pastwisko, mozaika płatów uprawa trwała: sad i zadrzewienia na gruncie rolnym sad i plantacja podmiejski teren otwarty miejski teren zielony łąka i pastwisko, nie dominujące w krajobrazie użytek zielony las nasadzony na terenie innym niż naturalnie leśny las Kulturowy dysharmonijny (2B) odłóg na granicy rolno-leśnej - tylko współczesny, teren rolno-leśny plantacja drzew na gruntach rolnych grunt rolny, monokultura grunt orny wielkoobszarowa uprawa trwała: sad i drzewa sad i plantacja na gruncie rolnym, krzewy owocowe łąka i pastwisko dominujące w krajobrazie użytek zielony teren zurbanizowany o zabudowie luźnej, który zabudowa charakteryzuje się niedostosowaniem wzajemnych jednorodzinna komponentów przyrodniczych i antropogenicznych Kulturowy teren zurbanizowany o zabudowie zwartej zabudowa zwarta zdegradowany krajobraz industrialny, użytek techniczny teren przemysłowy (2C) (tereny przemysłowe, handlowo-usługowe) krajobraz industrialny, użytek techniczny teren -teren komunikacyjny komunikacyjny użytek kopalny czynny użytek kopalny Kulturowy użytek kopalny nieczynny, zmiana funkcji, działalność użytek kopalny zrekultywo- człowieka ustała lub prowadzona jest świadoma wany (2D) gospodarka zmierzająca do odtworzenia funkcji przyrodniczych teren poprzemysłowy, zrewitalizowany teren przemysłowy Kulturowy użytek kopalny - nadal funkcjonujący, wielkoobszarowy użytek kopalny zdewastowany krajobraz industrialny - silnie zanieczyszczona woda teren przemysłowy (2E) i gleba wysypisko śmieci, składowisko odpadów składowisko odpadów Źródło: opracowanie własne na podstawie typologii Luc i Szmańdy (2014, 2015). 107 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU w tej pracy typologii krajobrazu wszystkie cztery analizowane obszary reprezentują zarówno krajobrazy przyrodnicze, jak i kulturowe, przy czym w Pieninach dominują powierzchniowo te pierwsze, a na Pogórzu - te drugie (por. ryc. 5). Wśród krajobrazów kulturowych w transekcie Niedzica zdecydowanie przeważa typ krajobrazu harmonijnego. W Szczawnicy i Dobczycach podobnie, przeważa krajobraz harmonijny, lecz występuje tam także krajobraz dyshar-monijny, sporadycznie zdegradowany szczególnie na terenach gęściej zabudowanych. Natomiast transekt Raba reprezentuje typ krajobrazu kulturowego dysharmonijnego, zdegradowanego częściej niż w Dobczycach. Cechy wernakularne wyrażają się w tych obszarach w preferencjach zabudowy oraz ściśle związane są z dostępnymi zasobami naturalnymi, czyli drewnem i kamieniem jako materiałem budowlanym. W Pieninach, obserwuje się charakterystyczne dla tego regionu budownictwo drewniane, zarówno dawne (fot. 1), jak i współczesne (fot. 2). Na Pogórzu Wielickim natomiast dominuje zabudowa murowana. Budynki współczesne są otynkowane i pomalowane na różne kolory, natomiast starsze obiekty (głównie sakralne i przemysłowe) zostały zbudowane z czerwonej cegły (fot. 3). Domy mieszkalne cechują spadziste dachy, najczęściej dwie kondygnacje i bardzo zróżnicowane kolory. Nierzadko zbyt kontrastowe barwy te powodują tzw. pastelozę w krajobrazie, która według Mygi-Piątek (2012) i Solona i in. (2014) świadczy o niskim poziomie edukacji krajobrazowej, kulturowej i estetycznej miejscowego społeczeństwa. Charakter regionalny tworzą tu także liczne zabytki architektury. Występują one zwykle pojedynczo wskazując na kultywowanie lokalnych lub regionalnych tradycji religijnych czy związanych z uprawą roli i pasterstwem. W Karpatach Polskich w wielu miejscach obserwuje się przejawy rozwoju drobnej przedsiębiorczości opartej o tradycje lokalne. Nie jest to zjawisko wielkoobszarowe, w którego przypadku można by mówić o trendzie ogólnym, lecz raczej punktowe i przekłada się bezpośrednio na rozwój turystyki zrównoważonej czy natywnej (Luc i in. 2016a, 2016b). Zmiany te dotyczą w szczególności obszarów atrakcyjnych turystycznie, jakimi są Pieniny. Dochodzi tam do zmiany formy zagospodarowania terenu, w rezultacie czego powstają takie obiekty jak parking w Jaworkach (fot. 4), które jednocześnie spełniają kilka funkcji - komunikacyjną (parking), usługową (informacja turystyczna) oraz gastronomiczną (bar). Powstanie takiego parkingu z usługami towarzyszącymi może wydawać 108 5.2. OCENA CHARAKTERU KRAJOBRAZU Fot. 1. Krościenko nad Dunajcem, budynek mieszkalny, jako przykład architektury drewnianej, tradycyjnej i dawnej (fot. M. Luc) Fot. 2. Restauracja w Jaworkach w Pieninach jako przykład architektury drewnianej, tradycyjnej lecz współczesnej (fot. M. Luc) Fot. 3. Borzęta na Pogórzu Wielickim, przykłady zabudowy dawnej oraz współczesnej z charakterystycznymi spadzistymi dachami (fot. M. Luc) Fot. 4. Jaworki-w pobliżu wejścia do wąwozu Homole, parking pełniący funkcje komunikacyjne, wypoczynkowe, gastronomiczne, informacyjne (fot. M. Luc) się oczywiste, ale w podobnych przypadkach wiąże się ono często z wieloma aspektami działalności wpisującej się w rozwój zrównoważony. Należy do niej zaliczyć działania ekonomiczne (np. pozyskanie lub konsolidacja środków finansowych, inwestycja budowlana) i społeczne (np. włączenie jako partnerów biznesowych powinowatych lub sąsiadów), zaistniałe na bazie potencjału środowiska naturalnego (atrakcyjny wąwóz Homole) i w oparciu o rozwijającą się turystykę indywidualną (parking dla samochodów osobowych o niewielkiej liczbie miejsc, z ofertą trekkingową i rowerową). 109 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU Pogórze Wielickie oraz Pieniny różnią się między sobą również pod względem zagospodarowania przestrzennego, którego wybrane cechy zostały przedstawione w tabeli 6. Tabela ta została opracowana przez autorkę w oparciu o metodykę zaproponowaną przez Solona i in. (2014) oraz publikacje Richlinga i Solona (1993), Nohla (2001), Kaymaza (2012) i Mygi-Piątek (2012). Zamieszczono w niej podstawowe informacje dotyczące cech przyrodniczych i antropogenicznych obszarów badań wybranych do szczegółowych analiz zrównoważenia krajobrazu. Niektóre cechy związane ze specyfiką miejsca najlepiej widoczne są z perspektywy zdjęcia lotniczego lub satelitarnego, które dla wybranych fragmentów pokazano na rycinach 6 i 7. Należy na nich zwrócić uwagę na charakterystyczną wciąż dla Karpat Polskich mozaikę pól uprawnych. Pola te tradycyjnie mają kształt długich pasów niewielkiej szerokości (transekt Niedzica - ryc. 6), jednakże w ostatnich latach obserwuje się ich scalanie, w skutek czego działki te zaczęły przybierać większe rozmiary (transekt Raba - ryc. 7). Podsumowując analizę specyfiki miejsca, możemy stwierdzić, że skoro w krajobrazie zrównoważonym w różnych sposobach użytkowania ziemi przejawiają się związki współcześnie zamieszkującej ludności z historycznie ugruntowaną tradycją, to spośród czterech badanych transektów dla dwóch (Niedzicy i Szczawnicy) krajobraz tamtejszy można uznać za zrównoważony. 5.2.2. Sposób funkcjonowania krajobrazu Krajobrazy wybranych transektów w Pieninach i na Pogórzu Wielickim bez wątpienia różnią się również pod względem funkcjonowania. Ich charakterystykę prezentuje tabela 7. Wynika z niej, iż analizowany krajobraz Pienin oprócz funkcjonowania ekologicznego w formie siedliska i regulacji komponentów hydrologiczno-klimatycznych, działa także jako obszar ochronny, co powoduje, że w zakresie społecznym pełni także rolę turystyczno-rekreacyjną. Na Pogórzu Wielickim takich relacji ochronnych w środowisku geograficznym nie stwierdzono. Natomiast w trakcie rekonesansu terenowego zauważono, iż oba transekty spełniają funkcje rekreacyjne, ze względu na położenie w pobliżu akwenów wodnych. Pod względem ekonomiczno-produkcyjnym można uznać, że krajobrazy transektów Pienin są podobne do siebie, jak i podobne do siebie są krajobrazy 110 Tab. 6. Wybrane cechy krajobrazów w badanych transektach Cechy miejsca - Pieniny - Pieniny- Pogórze Wielickie - Pogórze Wielickie - transekty transekt Niedzica transekt Szczawnica transekt Dobczyce transekt Raba Jednostka woj. małopolskie, woj. małopolskie, gminy woj. małopolskie, woj. małopolskie, administracyjna gminy Nowy Targ Szczawnica gminy Myślenice, Siepraw gminy Dobczyce i Łapsze Niżne i Krościenko n/Dunajcem i Dobczyce i Gdów 1. dominuje kulturowy 1. duże obszary zajmuje 1. dominuje kulturowy 1. dominuje kulturowy harmonijny (2A); kulturowy harmonijny (2A); harmonijny (2A); dysharmonijny (2B); 2. duże obszary 2. duże obszary 2. duże obszary zajmuje 2. niewielkie obszary zajmuje przyrodniczy zajmuje przyrodniczy kulturowy dysharmonijny - kulturowy zrenaturalizowany (1C), zrenaturalizowany (1C), (2B) na terenach zdegradowany głównie są to odtworzone głównie są to odtworzone zabudowanych; (2C) na terenach lasy na gruntach rolnych; lasy na gruntach rolnych; 3. miejscami - kulturowy komunikacyjnych; Typy krajobrazu 3. miejscami przyrodniczy 3. miejscami kulturowy zdegradowany (2C) 3. niewielkie obszary (Luc, Szmańda pierwotny (1A), głównie dysharmonijny (2B) na terenach gęściej - przyrodniczy 2014, 2015) na obszarach leśnych; na terenach o gęściejszej zabudowanych i naturalny (IB), głównie 4. przyrodniczy naturalny zabudowie; komunikacyjnych; Raba; (IB) - głównie Zbiornik 4. niewielkie obszary 4. zdewastowany (2E) na 4. przyrodniczy Czorsztyński. - kulturowy zdegradowany terenach przemysłowych zrenaturalizowany (1C) (2C) na terenach i składowiska odpadów; - głównie piaski komunikacyjnych. 5. przyrodniczy naturalny i zakrzaczenia w dolinie (IB) - głównie Zbiornik Raby. Dobczycki. 5.2. OCENA CHARAKTERU KRAJOBRAZU 111 112 Cechy miejsca - Pieniny- Pieniny- Pogórze Wielickie - Pogórze Wielickie - transekty transekt Niedzica transekt Szczawnica transekt Dobczyce transekt Raba Forma krajobrazu 1. krajobraz wyżyn i niskich 1. krajobraz wyżyn i niskich gór; 1. krajobraz wyżyn 1. krajobraz dolin naturalnego gór; zwarte masywy zwarte masywy i niskich gór, Pogórzy; i obniżeń, równina (na podstawie ze skałkami; ze skałkami; 2. krajobraz dolin i obniżeń. zalewowa. Richling, Solon 2. krajobraz dolin i obniżeń. 2. krajobraz dolin i obniżeń. 1993) 1. tradycyjne formy uprawy; 1. częściowo utrzymane 1. widok na zbiornik 1. monotonia rzeźby 2. zabudowa regionalna; wartości historyczne wywołuje pozytywne terenu oraz ład 3. duże deniwelacje terenu uzdrowiska; odczucia estetyczne przestrzenny oraz rozczłonkowanie 2. walory estetyczne i emocjonalne. daje odczucia rzeźby terenu w połączeniu miejscami zaburzone bezpieczeństwa. Wartość z mozaiką pól, zabudowy zabudową przemysłową i subiektywna i lasów tworzy harmonijny handlową, lokalnie brak ładu układ przestrzenny; przestrzennego; 4. widok na zbiornik wzmacnia 3. w przewadze tradycyjna pozytywne odczucia zabudowa regionalna; estetyczne i emocjonalne. 4. pasterstwo, rzemiosło regionalne. 1. rolnicza; 1. rolnicza; 1. rolnicza; 1. rolnicza; 2. wiejska; 2. leśna; 2. wiejska; 2. wiejska. 3. leśna; 3. wiejska; 3. podmiejska; Funkcja 4. inżynieryjna (zbiornik 4. podmiejska; 4. inżynieryjna (zbiornik krajobrazu wodny); 5. turystyczna; wodny). 5. rekreacyjna. 6. komunikacyjna; 7. parkowa; 8. ochronna. 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU Cechy miejsca- Pieniny- Pieniny- Pogórze Wielickie - Pogórze Wielickie - transekty transekt Niedzica transekt Szczawnica transekt Dobczyce transekt Raba 1. erozja gleb; 1. zanieczyszczenie powietrza 1. składowanie odpadów; 1. regulacja i zabudowa 2. odłogowanie ziemi. (paleniska domowe); 2. erozja gleb; techniczna rzek; Proces zmian 2. regulacja 1 zabudowa 3. zanikające funkcje 2. rozproszenie zabudowy jakościowych techniczna rzek; rolnictwa tradycyjnego; powoduje dysharmonię krajobrazu 3. ginące elementy kulturowe 4. suburbanizacja; (nijaczenie); (najczęściej (zabudowa, układ, funkcje); 5. rozproszenie zabudowy 3. zanikające funkcje niekorzystny) 4. suburbanizacja. powoduje dysharmonię rolnictwa tradycyjnego (nijaczenie). poprzez zwiększenie parceli. 1. teren zalany, powstał 1. rozwój infrastruktury 1. teren zalany, powstał 1. melioracja; Rodzaj przemiany sztuczny zbiornik wodny; turystycznej i komunikacyjnej sztuczny zbiornik wodny; 2. zwiększanie krajobrazu 2. wzrost liczby budynków. przyczyniający się do 2. powstała infrastruktura powierzchni parceli. uporządkowania przestrzeni. do utylizacji i składowania odpadów. 1. multisensoryczność; 1. multisensoryczność; 1. multisensoryczność; 1. multisensoryczność; 2. bezpieczeństwo; 2. bezpieczeństwo; 2. bezpieczeństwo; 2. bezpieczeństwo; 3. spójność; 3. spójność: słaba 3. spójność: różna; 3. spójność; Kategoria 4. różnorodność; (w wielu miejscach chaos); 4. różnorodność; 4. różnorodność: mała; percepcji 5. tajemniczość 4. różnorodność; 5. tajemniczość 5. tajemniczość krajobrazu (krajobraz eksploracyjny); 5. tajemniczość (krajobraz eksploracyjny); (krajobraz 6. inne pozytywne: sielski, (krajobraz eksploracyjny); 6. inne pozytywne: sielski; eksploracyjny); genius loci, romantyczny; 6. inne pozytywne: genius loci, 7. pospolicenie 6. inne pozytywne: sielski; 7. pospolicenie romantyczny; (pauperyzacja). 7. pospolicenie (pauperyzacja, des). 7. pospolicenie (pauperyzacja). (pauperyzacja). 5.2. OCENA CHARAKTERU KRAJOBRAZU 113 114 Cechy miejsca - Pieniny- Pieniny- Pogórze Wielickie - Pogórze Wielickie - transekty transekt Niedzica transekt Szczawnica transekt Dobczyce transekt Raba 1. rolniczy odmiany 1. rolniczy odmiany tradycyjnej, 1. rolniczy odmiany 1. rolniczy odmiany tradycyjnej, mozaika pól; mozaika pól; tradycyjnej, mozaika pól; tradycyjnej, większych 2. osadniczy wiejski 2. stacjonarne pasterstwo 2. osadniczy wiejski rozmiarów parcele - w przewadze wsie pastwiskowe; - wsie nieregularne; niż na zboczach doliny; regularne typu ulicówki; 3. osadniczy wiejski 3. gospodarki leśnej 2. osadniczy wiejskie Typ krajobrazu 3. gospodarki leśnej - w przewadze wsie - ochronne; - wsie nieregularne; w zależności - funkcje gospodarcze regularne typu ulicówki; 4. inżynieryjno-techniczny 3. gospodarki leśnej od formy (np. produkcja drewna), 4. gospodarki leśnej - funkcje (zbiornik, odpady). - funkcje ochronne. użytkowania ziemi ekologiczne, ochronne; gospodarcze (np. produkcja 4. turystyczny; drewna), ekologiczne, 5. inżynieryjno-techniczny ochronne; (zbiornik). 5. turystyczny; 6. rekreacyjny; 7. usługowy. 1. rolnictwo ekstensywne; 1. intensywny rozwój funkcji 1. rolnictwo intensywne; 1. rolnictwo intensywne. 2. gospodarka leśna; turystycznych 2. rozbudowa podmiejskiej Sposób 3. inżynieryjno-techniczny i rekreacyjnych; strefy przemysłowej. użytkowania (zbiornik). 2. rozbudowa podmiejskiej i zarządzania strefy usługowej; 3. rolnictwo ekstensywne; 4. gospodarka leśna. Formy zaburzenia 1. kolejka linowa na Palenicę krajobrazów, obiekty lub cechy obce tradycji 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU Cechy miejsca- Pieniny - Pieniny - Pogórze Wielickie - Pogórze Wielickie - transekty transekt Niedzica transekt Szczawnica transekt Dobczyce transekt Raba 1. infrastruktura 1. infrastruktura komunikacyjna: 1. infrastruktura 1. infrastruktura komunikacyjna drogi, mosty, wiadukty, droga komunikacyjna komunikacyjna: - drogi; wodna, wyciągi linowe - drogi, kanały wodne; drogi, mosty, wiadukty; 2. obiekty sakralne; i szynowe; 2. obiekty sakralne; 2. obiekty 3. obiekty noclegowe 2. obiekty sakralne; 3. miejsca biwakowe; gastronomiczne; i gastronomiczne; 3. obiekty noclegowe 4. tablice informacyjne, 3. tablice informacyjne, Inne 4. tablice informacyjne, i gastronomiczne; reklamy; reklamy; charakterystyki reklamy; 4. miejsca biwakowe; 5. zachowane ślady własności 4. zachowane ślady obiektów 5. zachowane ślady własności 5. tablice informacyjne, (murki grodzące, płoty, własności (murki grodzące, płoty, reklamy; zakrzaczenia i czyżnie, (murki grodzące, płoty, zakrzaczenia i czyżnie, 6. śródleśne małe osiedla miedze). zakrzaczenia i czyżnie, miedze). domków rekreacyjnych; miedze). 7. zachowane ślady własności (murki grodzące, płoty, zakrzaczenia i czyżnie, miedze). 1. obszar chronionego 2. park narodowy, park Formy ochrony krajobrazu krajobrazowy, obszar prawnej specjalnej ochrony, obszar chronionego krajobrazu, specjalne obszary ochrony Źródła: opracowanie własne na podstawie: Richling, Solon (1993); Nohl (2001); Kaymaz (2012); Myga-Piątek (2012); Solon i in. (2014); Luc, Szmańda (2014, 2015). 5.2. OCENA CHARAKTERU KRAJOBRAZU 115 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU I in. 116 5.2. OCENA CHARAKTERU KRAJOBRAZU .rt.btr 117 118 Tab. 7. Funkcjonowanie krajobrazów w badanych transektach Funkcjonowanie/ Pieniny - Pieniny- Pogórze Wielickie - Pogórze Wielickie--- Transekty Transekt Niedzica Transekt Szczawnica Transekt Dobczyce Transekt Raba 1. ochrona przyrody; 1. ochrona przyrody; 1. meteorologiczne - 1. hydrologiczne - 2. meteorologiczne - 2. biotyczne (ekotopotwórcze); wzrost wilgotności regulacyjne; wzrost wilgotności 3. w części wschodniej działają powietrza. 2. siedliska łęgowe. powietrza. czynniki składające się z elementów przyrodniczych, Ekologiczne które uległy przekształceniom antropogenicznym, ale zmiany spowodowane działalnością człowieka są na tyle znikome, że nie wpłynęły na funkcjonowanie ekosystemu 1. turystyczne; 1. turystyczne; 1. rekreacyjne; 1. rekreacyjne; Społeczne 2. rekreacyjne; 2. rekreacyjne; 2. religijne; 2. bytowe. 3. religijne; 3. religijne; 3. bytowe. 4. bytowe. 4. bytowe.. 1. pozyskiwanie wody; 1. pozyskiwanie biomasy; 1. pozyskiwanie wody; 1. pozyskiwanie Ekonomiczne - 2. pozyskiwanie biomasy; 2. produkcja rolna (w tym pasterska); 2. pozyskiwanie biomasy; biomasy; produkcyjne 3. produkcja rolna; 3. turystyka. 3. produkcja rolna; 2. produkcja rolna. 4. turystyka. 4. utylizacja odpadów. Źródła: opracowanie własne na podstawie: Marks i in. (1989 vide Pietrzak 1998); Bastian i in. (1994 vide Pietrzak 1998) 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU 5.3. OCENA HEMEROBII transektów Pogórza Wielickiego. W tych pierwszych bowiem, oprócz funkcji rolniczych i pozyskiwania biomasy z drewna, istotną rolę odgrywa turystyka. Na Pogórzu z kolei, dominuje produkcja rolna i pozyskiwanie biomasy. Oba mezoregiony łączy jedna funkcja - pozyskiwanie wody, które ma miejsce dzięki występowaniu w nich dużych, sztucznych zbiorników wodnych, spełniających dodatkowo rolę piętrzenia wody dla celów energetycznych. 5.3. Ocena hemerobii Jak już podawano, w procesie reklasyfikacji danych autorka otrzymała 22 klasy użytkowania ziemi, którym został przypisany odpowiadający im poziom hemerobii według zasad opisanych w rozdziale 3, a wyniki tej analizy zestawione w tabeli 8 posłużyły do przeprowadzania dalszych badań w zakresie hemerobii. Do oceny stopnia antropopresji w krajobrazie przyjęto sześć poziomów hemerobii, które świadczą o stopniu antropizacji obszaru. Dla każdej klasy użytkowania ziemi ustalono odpowiedni poziom hemerobii, biorąc pod uwagę typ użytkowania ziemi, roślinność rzeczywistą oraz stopień przekształcenia wód, klimatu, litologii, gleb oraz dominującą formę działalności człowieka. Tab. 8. Charakterystyka klas użytkowania ziemi wykorzystana w ocenie krajobrazów wraz z przypisanymi im poziomami hemerobii Lp. Klasa użytkowania Opis zawartości Poziom ziemi hemerobii 1 Teren przemysłowy tereny przemysłowe, handlowe 6 drogi, koleje, lotniska, porty, tereny 2 Teren komunikacyjny towarzyszące (np. tory kolejowe), parkingi, 6 place, dworce, stacje paliw, bazy transportowe, MOPy 3 Zabudowa zwarta zwarta wielorodzinna, hotele, szpitale, 6 ośrodki zdrowia, szkoły 4 Zabudowa luźna, jednorodzinna z ogrodami lub bez 5 jednorodzinna 5 Obiekty kulturowe zabudowa luźna z parkami i ogrodami lub bez 5 o dużych walorach kulturowych 119 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU Lp. Klasa użytkowania Opis zawartości Poziom ziemi hemerobii 6 Użytek kopalny kopalnie odkrywkowe, kamieniołomy, wyrobiska 5 7 Składowisko odpadów zwałowiska, hałdy, osadniki, odpady 5 przemysłowe i komunalne, tereny budowy 8 Miejski teren zielony parki, cmentarze, tereny sportowe 4 i wypoczynkowe, ogródki działkowe grunty orne w przewadze pozbawione 9 Grunt orny roślinności drzewiastej i krzewiastej, 4 plantacje chmielu, wikliny, szklarnie 10 Sad i plantacja sady, plantacje krzewów owocowych lub róż 4 11 Teren rolno-leśny tereny rolno-leśne, uprawy topolowe, 4 zadrzewienia 12 Woda rzeki, kanały, naturalne i sztuczne zbiorniki 4 wodne łąki mogą być z drzewami i zakrzaczeniami, tereny głównie zajęte przez rolnictwo z udziałem roślinności naturalnej lub 4 13 Użytek zielony stawów, szkółki roślin, roślinność trawiasta, nieużytkowane grunty orne łąki ekstensywne, murawy i pastwiska naturalne 3 z lub bez drzew i zakrzaczeń lasy liściaste i iglaste nasadzone lub z gatunkami 3 nietypowymi dla danego środowiska 14 Las lasy mieszane utworzone przez wymieszanie drzew liściastych i iglastych o zwartym lub 3 nieciągłym pokryciu, łęgi 15 Las w stanie zmian młode nasadzenia, młodniki (samosiew), 3 szkółki leśne, zręby, zagajniki, wyniszczony las 16 Zakrzaczenie wrzosowiska, zakrzaczenia, kosówka 3 17 Łąka łąki seminaturalne 2 18 Las naturalny lasy naturalne liściaste, iglaste, mieszane 2 plaże, wydmy, piaski, ławice rzeczne, 19 Piasek roślinność rozproszona na podłożu piaszczystym 2 lub skalistym 20 Teren podmokły bagna śródlądowe, torfowiska, solniska, 2 saliny, osuchy 21 Teren otwarty tereny otwarte na ogół pozbawione roślinności 2 22 Skała odsłonięte skały 1 Źródło: opracowanie własne. 120 5.3. OCENA HEMEROBII Należy jednak zwrócić uwagę, iż w przypadku lasów oraz łąk dopuszczono sytuację, w której możliwe jest przypisanie im dwóch różnych poziomów hemero-bii w zależności od stopnia naturalności. Następnie dla każdego oczka siatki kwadratów o powierzchni 4 ha wyliczono wskaźnik hemerobii M według omówionego wcześniej wzoru 2B. Wyniki przeprowadzonych obliczeń zamieszczono w tabeli 9. Obliczenia przeprowadzono, wykorzystując głównie narzędzie statystyczne Tabulate Intersection (w programie ArcGIS), a ich rezultat zwizualizowano (ryc. 8 i 9) w postaci kartogramów geometrycznych (dla ukazania szerszego kontekstu krajobrazów badanych transektów zaprezentowano też wyniki dla całych Pienin i wschodniej części Pogórza Wielickiego). Analiza tych map potwierdza poprawność przeprowadzonych badań, gdyż wskaźnik hemerobii wyraźnie koreluje z charakterem krajobrazu tych dwóch odmiennych przecież mezoregionów. Najwyższe wartości hemerobii (M>7) można zaobserwować w obszarach zurbanizowanych w okolicach Wieliczki, Dobczyc oraz Szczawnicy. Najniższe natomiast wskaźniki reprezentują tereny o zróżnicowanej strukturze użytkowania z przewagą łąk i lasów, jak również te z mozaiką niewielkich pól uprawnych oraz małych łąk. W tym ostatnim przypadku wskaźnik antropizacji kształtuje się na poziomie 1-3. Na Pogórzu Wielickim na takie tereny przypada zaledwie 13% obszaru, podczas gdy w Pieninach - ponad 42%. Poławski (1997) przyjął, że wartości wskaźnika hemerobii poniżej 4 odpowiadają obszarom półnaturalnym, czyli według stosowanej w niniejszej pracy typologii krajobrazów (za Luc i Szmańda 2014) - krajobrazom przyrodniczym naturalnym, najmniej przekształconym. W Pieninach takie obszary stanowią około 75% powierzchni całkowitej regionu, a we wschodniej części Pogórza Wielickiego - 40%. Wartości omawianego wskaźnika należące do przedziału powyżej 7, odpowiadające środowisku bardzo silnie przekształconemu, a wręcz zdegradowanemu i zdewastowanemu stanowią na Pogórzu ułamek powierzchni, a w Pieninach nie ma ich w ogóle (tab. 9). Wydaje się jednak, że klasyfikacja przyjęta przez Poławskiego (1997) jest zbyt liberalna w porównaniu z propozycjami innych cytowanych wcześniej autorów, m.in. Pietrzakiem (1998), Kiedrzyńskim i in. (2014) oraz Walzem i Steinem (2014). Dlatego też i zgodnie z przyjętym w tej pracy założeniem, że do krajobrazu zrównoważonego zalicza się krajobrazy przyrodnicze oraz krajobraz kulturowy harmonijny 121 122 Tab. 9. Udziały wartości wskaźników hemerobii we wschodniej części Pogórza Wielickiego i w Pieninach oraz w badanych transektach Typ krajobrazu Wskaźnik M / Pogórze Wielickie [%] Pieniny [%] Dobczyce [%] Raba [%] Niedzica [%] Szczawnica [%] region lub transekt Krajobraz zrównoważony przyrodniczy pierwotny (1A) M = 1 0,5 2,5 0,0 0,3 0,0 0,3 przyrodniczy naturalny (IB) M = 2 2,7 12,4 0,0 0,0 0,0 0,0 przyrodniczy zrenaturalizowany (1C) kulturowy M = 3 9,8 27,1 17,4 6,9 38,9 46,8 harmonijny (2A) kulturowy zrekultywowany (2D) M = 4 37,4 45,9 40,1 22,0 34,3 35,4 niezrównoważony krajobraz kulturowy dysharmonijny (2B) M = 5 46,6 ll,o 41,0 58,9 26,5 16 M = 6 2,5 0,8 1,7 10,1 0,3 1,5 kulturowy zdegradowany (2C) M = 7 0,4 0,1 0,0 0,9 0,0 0,0 kulturowy zdewastowany (2E) M = 8 0,1 0,0 0,0 0,9 0,0 0,0 Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU Objaśnienia: czerwonym kolorem zaznaczono najwyższe wartości wskaźnika. Źródło: opracowanie własne. 5.3. OCENA HEMEROBII i zrenaturalizowany, za zrównoważone autorka uznała obszary, dla których wskaźnik M mieści się w przedziale 1-4. Oba transekty z Pienin - Niedzica i Szczawnica odpowiadają więc definicji krajobrazu zrównoważonego pod względem kryterium hemerobii. Zestawienie udziałów poszczególnych wartości wskaźnika hemerobii oraz odpowiadające im typy krajobrazów zamieszczone w tabeli 9 wskazują również, że sprawdziła się metoda transektów, gdyż Pogórze Wielickie Pieniny • miejscowość □ transekt Wartości wskaźnika hemerobii Ryc. 8. Układ przestrzenny wartości wskaźnika hemerobii w Pieninach i we wschodniej części Pogórza Wielickiego z uwzględnieniem położenia badanych transektów Źródło: opracowanie własne. 123 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU Ryc. 9. Układ przestrzenny wartości wskaźnika hemerobii w badanych transektach Źródło: opracowanie własne. 124 5.4. OCENA RÓŻNORODNOŚCI KRAJOBRAZU wnioski wypływające z analizy mezoregionów są zbieżne z tymi dla poszczególnych transektów. Najsilniej bowiem przekształconym antropogenicznie jest badany fragment doliny Raby, a najmniej rejon Niedzicy. Reasumując możemy stwierdzić, że zastosowana metoda oceny stopnia antropizacji krajobrazów przeprowadzona w siatce kwadratów o powierzchni 4 ha we właściwy sposób odzwierciedla relacje pomiędzy geokomponentami naturalnymi i antropogenicznymi w środowisku geograficznymi i w zupełności nadaje się do prowadzenia badań w zakresie analizy krajobrazów pod kątem ich zrównoważenia. Wykorzystane tu kryterium oceny proponuje się nazwać kryterium naturalności krajobrazu. Należy też podkreślić, iż dla poprawności przeprowadzenia badań hemerobii istotny jest dobór wielkości pól odniesienia w relacji do dokładności danych, jakimi badacz dysponuje. 5.4. Ocena różnorodności krajobrazu Do oceny różnorodności krajobrazu rozumianej jako złożoność struktury użytkowania ziemi oraz stopień georóżnorodności wykorzystano wyniki analizy georóżnorodności, zróżnicowania oraz fragmentacji. Analizy te wykonano na podstawie wybranych wskaźników krajobrazowych w siatce kwadratów o polu 400 x 400 m. Do tego celu zastosowano opisany w rozdziale 3 wskaźnik Kompleksowej Oceny Zróżnicowania Pokrycia Terenu - KOZPT opracowany na podstawie danych o liczbie płatów, entropii oraz zróżnicowaniu granic. Wskaźnik KOZPT jest sumą wartości anomalnych lub ekstremalnych tych miar przemnożonych przez współczynnik wagowy (odpowiednio: 1; 0,1; 0,01) i stanowi podstawę klasyfikacji zróżnicowania użytkowania terenu. Jego charakterystykę dokładnie opisano w publikacji Bielecka i in. (2007), jak również w rozdziale 3, lecz w tym miejscu należy wspomnieć, iż podstawę analizy stanowiło ustalenie „ poziomu ufności" rozkładu danej miary. Jego zakres wyznaczano poprzez ustalenie wartości granicznych na podstawie wartości „średnia ± odchylenie standardowe" określonych dla każdej z populacji wartości przeciętnych NP, SHDI i Ul dla każdego transektu. Poziom ufności oznacza tu typowy rozkład badanej miary i nadano mu wartość 0 (zero). Anomaliami natomiast nazwano wartości, które wykraczały poza ten zakres. W przypadku wskaźników NP 125 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU i SHDI anomalie te uznano za dodatnie, jeśli ich wartość przewyższała górną granicę poziomu ufności lub ujemne, jeśli ich wartość znajdowała się poniżej jego dolnej granicy. Anomaliom dodatnim nadawano wartość punktową +1 (plus jeden), a anomaliom ujemnym wartość punktową -1 (minus jeden). Inne założenie przyjęto dla wskaźnika Ul. Wartość tej miary rośnie, im bardziej jest równomierne rozłożenie długości granic, a maleje wraz ze wzrostem tego zróżnicowania pomiędzy poszczególnymi parami płatów. Z tego powodu przyjęto, że anomaliami dodatnimi będą wartości poniżej poziomu ufności (co oznacza większe niż typowe zróżnicowanie długości granic), a anomaliami ujemnymi wartości powyżej poziomu ufności (co oznacza zwiększenie jednorodności granic). Wskaźnik KOZPT uzyskany w wyniku zastosowania powyżej opisanej procedury charakteryzuje się tym wyższą wartością, im zróżnicowanie użytkowania terenu jest większe. Ostatecznie dane te poddano klasyfikacji i wyznaczono siedem klas zróżnicowania użytkowania ziemi (tab. 10), a ich udział procentowy w poszczególnych transektach pokazuje wykres na rycinie 10. Wyniki obliczeń tego wskaźnika zaprezentowano za pomocą kartogramu geometrycznego na rycinie 11. Ponadto, biorąc przykład z podejścia do badania różnorodności krajobrazów europejskich zastosowanego przez EUROSTAT (Land... 2011), na rycinie 12 ukazano układ omówionego wcześniej wskaźnika SHEI, a na rycinie 13 - rozkład wskaźnika bogactwa typów użytkowania ziemi (PR). Tab. 10. Klasy zróżnicowania użytkowania ziemi na podstawie wartości wskaźnika KOZPT Klasa Wartość KOZPT Opis klasy zróżnicowania użytkowania ziemi 1 >2 krajobraz ekstremalnie mocno zróżnicowany 2 > 1 krajobraz wysoko anomalnie mocno zróżnicowany 3 >0 krajobraz nisko anomalnie mocno zróżnicowany 4 0 krajobraz normalnie zróżnicowany 5 <0 krajobraz nisko anomalnie słabo zróżnicowany 6 <-l krajobraz wysoko anomalnie słabo zróżnicowany 7 <-2 krajobraz ekstremalnie słabo zróżnicowany Źródło: Bielecka i in. (2007). 126 5.4. OCENA RÓŻNORODNOŚCI KRAJOBRAZU Klasy Transekty: ■ Dobczyce BRaba B Niedzica □ Szczawnica Ryc. 10. Udziały klas wskaźnika KOZPT w badanych transektach Źródło: opracowanie własne. Z pozyskanych danych dla wszystkich czterech transektów wynika, iż najbardziej zróżnicowany jest krajobraz Dobczyc, w którym 46% obszaru należy do klasy 1, czyli krajobrazu ekstremalnie mocno zróżnicowanego. Krajobraz taki, jak obrazują to ryciny 4 oraz 11-13, charakteryzuje się występowaniem tam nie tylko bardzo dużej liczby pojedynczych obiektów, głównie zabudowy jednorodzinnej, lecz również niewielkich obszarów leśnych, pól uprawnych i łąk. Potwierdza to również najwyższa tam wśród wszystkich czterech transektów 127 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU Ryc. 11. Układ przestrzenny klas zróżnicowania krajobrazu w badanych transektach Źródło: opracowanie własne. 128 5.4. OCENA RÓŻNORODNOŚCI KRAJOBRAZU Ryc. 12. Układ przestrzenny wartości wskaźnika równomierności Shannona (SHEI) w badanych transektach 129 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU Ryc. 13. Układ przestrzenny wartości wskaźnika bogactwa typów użytkowania ziemi {PR) w badanych transektach 130 5.4. OCENA RÓŻNORODNOŚCI KRAJOBRAZU średnia wartość wskaźnika SHEI (0,73) oraz najwyższa średnia liczba typów użytkowania ziemi (PR = 6). Najmniej zróżnicowany z badanych transektów jest teren transektu Niedzicy, w którym na aż 39% obszaru stwierdzono występowanie klasy krajobrazu wysoko anomalnie słabo zróżnicowanego (klasa 6). Powodem takiego stanu są występujące tam zwarte i duże obszary leśne poprzeplatane równie zwartymi i rozległymi obszarami łąk. Średnia wartość wskaźników SHEI i PR dla tego obszaru jest również najniższa i wynosi odpowiednio 0,53 i 3. Przestrzenny układ tej miary w całym niedzickim transekcie ma charakter większych klastrów niż ma to miejsce w Dobczycach, gdzie wyraźna jest mozaika różnych wartości. Natomiast transekty Raba i Szczawnica zarówno pod względem układu przestrzennego wartości wskaźnika KOZPT jak i średnich wartości SHEI i PR są bardzo podobne (wynoszą odpowiednio 0,67 i 0,53 oraz 5 i 4). Różnica pojawia się tyko w klasie 4 wskaźnika KOZPT, czyli w krajobrazie normalnie zróżnicowanym, który w transekcie Raba występuje na 15 % obszaru, a w Szczawnicy - zaledwie na 1%. Być może, iż wynika to ze zwartych obszarów gruntów rolnych w dolinie Raby oraz mozaiki lasów, gruntów ornych i łąk w przeważającej części transektu Szczawnica. Opierając się na wcześniejszym stwierdzeniu, że zarówno zbyt duża, jak i zbyt mała georóżnorodność stanowią cechy niekorzystne dla środowiska przyrodniczego i dla człowieka oraz przyjmując nomenklaturę stosowaną w klasyfikacji wskaźnika KOZPT, autorka przyjęła, iż krajobrazy zrównoważone należą do klasy krajobrazu normalnie zróżnicowanego, którego wskaźniki krajobrazowe mieszczą się w zakresie poziomu ufności (średnia ± odchylenie standardowe). Każde odstępstwo wskaźników krajobrazowych od tej klasy powoduje, że następuje zmiana zmierzająca do utraty zrównoważenia. Natomiast w oparciu tylko o klasyfikację stopnia georóżnorodności na podstawie wskaźnika KOZPT nie można ustalić takich granicznych wartości określających zmianę krajobrazu zrównoważonego na niezrównoważony. Jeżeli jednak weźmiemy pod uwagę również sąsiednie klasy georóżnorodności, wówczas Niedzica i Szczawnica wykazują cechy zrównoważenia w podobnym stopniu, tj. po około 40%, Raba -w ponad 60%, a Dobczyce-w ponad 20%. Reasumując, należy stwierdzić, że wskaźnik georóżnorodności KOZPT wraz z pozostałymi analizowanymi wskaźnikami krajobrazowymi w relacji do 131 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU przeprowadzonego rekonesansu terenowego prawidłowo pokazał stopień zróżnicowania krajobrazów w badanych czterech transektach, nie dał jednakże jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o to, czy krajobraz badanych obszarów jest zrównoważony czy nie. 5.5. Ocena trwałości krajobrazu Czas w badaniach krajobrazu zrównoważonego zajmuje bez wątpienia jedną z kluczowych ról. Czynnik ten uwzględnia się dla rozpatrywania trwałości krajobrazu (analiza retrospektywna) i oceny stopnia degradacji, degeneracji, dysfunkcji, dekompozycji lub rewitalizacji (rekultywacji, renaturalizacji). Należy przeanalizować stan w przeszłości, by sprawdzić, co i jak się zmienia i móc zorientować się, czy zmiany te odbywają się we właściwym kierunku, to znaczy czy stan zrównoważenia jest podtrzymywany lub przemiany dążą do jego uzyskania. Im dłuższy jest okres, który uwzględnia się w analizie zmian, tym ta analiza wydaje się bardziej wiarygodna - badając tylko okres życia jednego pokolenia, można często uznać sytuację za statyczną. W zależności od obszaru, potrzeb i dostępności danych należy rozpatrzeć w każdym przypadku, czy powinno się uwzględnić dłuższe czy krótsze interwały czasowe, koncentrować się na badaniu przeszłości czy na sformułowaniu propozycji ukierunkowania zmian na przyszłość. Warto w tym miejscu nadmienić, że autorka tej pracy przyjęła jako słuszny pogląd Vileniske (2008) mówiący, iż przeszłość należy badać, by poznać, jakie wartości krajobrazów danego obszaru należy zachować (Luc 2004) czy ochronić, ale najważniejsze jest, by wyznaczyć kierunki działań w przyszłości. Trwałość krajobrazów oceniono relatywnie w stosunku do najstarszych danych, jakimi dysponowano, tj. stan współczesny porównywano z rokiem 1862. Użytkowanie ziemi na obszarze badanych transektów pokazano w celach porównawczych dla obu badanych okresów na rycinach 14 i 15. Ocenę trwałości wykonano w oparciu o analizę wyliczonych wybranych metryk krajobrazowych dla danych pochodzących z map historycznych i baz współczesnych: liczby płatów i typów użytkowania, wskaźnika największego płata, wskaźnika zróżnicowania granic oraz wskaźnika równomierności Shannona (tab. 11). 132 Tab. 11. Wartości miar krajobrazowych dla badanych transektów w latach 1862 i 2013 Miara krajobrazowa dla krajobrazów w latach Zmiany Transekt 1862 2013 [%1 IJI LPI NP PR SHEI IJI LPI NP PR SHEI IJI LPI NP PR SHEI Wartości średnie Niedzica 59,43 26,14 127 7 0,46 42,91 23,86 181 11 0,53 -27,8 -8,7 42,5 57,1 15,2 12,7 Szczawnica 54,1 16,21 237 8 0,65 49,52 23,77 378 12 0,53 -8,5 46,6 59,5 50,0 -18,5 23,9 Dobczyce 66,75 34,79 404 7 0,53 60,09 7,56 732 12 0,73 -10,0 -78,2 81,2 71,4 37,7 20,9 Raba 69,7 22,2 536 8 0,61 64,71 12,82 387 13 0,67 -7,2 -42,3 -27,8 62,5 9,8 0,4 Objaśnienia: niebieskim kolorem zaznaczono zmiany najmniejsze, a czerwonym zmiany największe. Źródło: opracowanie własne. 5.5. OCENA TRWAŁOŚCI KRAJOBRAZU 133 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU Ryc. 14. Użytkowanie ziemi w Pieninach w badanych transektach w latach 1862 i 2013 Źródła: opracowanie własne na podstawie danych FORECOM, map historycznych oraz BDOTIOk. 134 5.5. OCENA TRWAŁOŚCI KRAJOBRAZU Ryc. 15. Użytkowanie ziemi na Pogórzu Wielickim w badanych transektach w latach 1862 i 2013 Źródła: opracowanie własne na podstawie danych FORECOM, map historycznych oraz BDOTIOk. 135 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU Na tej podstawie wysnuto następujące wnioski: 1. wzrosła złożoność krajobrazu w Pieninach i w transekcie Dobczyce, którą odzwierciedla wzrost liczby płatów, wzrost liczby klas użytkowania oraz spadek rozczłonkowania granic; 2. w transekcie Raba, jako jedynym, nastąpił spadek liczby płatów, który wiązał się najprawdopodobniej z regulacją stosunków wodnych, a tym samym zmniejszeniem się liczby obszarów piaszczystych, połączeniem się łąk o niewielkich rozmiarach w większe kompleksy lub wchłonięciem ich przez grunty orne; 3. równomierność płatów w krajobrazie wzrosła wszędzie poza transektem Szczawnica (spadek o prawie 19%), gdzie wyraźnie wzrosła powierzchnia lasów tworzących duże płaty o nierównych granicach, co uwidacznia się we wzroście wskaźnika największego płata o prawie 47%; 4. w krajobrazie transektu Dobczyce nastąpiła największa fragmentacja, którą obrazuje znaczny (bo o ponad 78%) spadek wielkości największego płata, wzrost liczby płatów aż o 81%, a wzrost liczby klas użytkowania -o ponad 70%; 5. w krajobrazie transektu Raba płaty w obu okresach badań miały najbardziej złożone granice (najwyższa wartość wskaźnika rozczłonkowania) i zaszły tu najmniejsze zmiany w porównaniu z pozostałymi obszarami; 6. najbardziej podatne na zmiany okazały się transekty Dobczyce i Szczawnica, a najmniej - Niedzica i Raba, przy czym dobczycki wykazał największe odchylenie standardowe średniej wartości zmian (58,9%). Podsumowując dokonaną analizę wyliczonych wskaźników, można stwierdzić, iż największą trwałością charakteryzuje się krajobraz w transekcie Raba, a najmniejszą - w transekcie Dobczyce, natomiast w Pieninach badane krajobrazy wykazały największą stabilność. Zgodnie z celem pracy analizie poddano zmiany bez dociekania ich przyczyn. Przeprowadzenie analizy dynamiki krajobrazu na podstawie danych o zmianie użytkowania ziemi może więc stanowić podstawę wnioskowania o zrównoważeniu krajobrazu rozpatrywanego w zależności od kierunku zachodzących przemian. Kierunek zmian decyduje o tym, czy krajobraz pozostanie zrównoważony lub czy jest szansa, by nastąpił jego powrót do stanu zrównoważenia w wyniku prowadzonych działań rewita-lizacyjnych, dlatego najbardziej zrównoważone są krajobrazy transektów Raby 136 5.6. OCENA ATRAKCYJNOŚCI WIZUALNEJ i Szczawnicy, a najmniej Dobczyc. W Niedzicy natomiast zaszły w badanym okresie bardzo istotne zmiany w zalesieniu oraz sieci hydrograficznej, co z pewnością wpłynęło na wyniki badań. Powstał tam bowiem Zbiornik Czorsztyński o powierzchni około 11 km², którego co prawda, tylko 5% wchodzi w obręb transektu Niedzica, ale dla jego krajobrazu jest to i tak istotna zmiana. 5.6. Ocena atrakcyjności wizualnej Analizę atrakcyjności wizualnej, czyli estetyki, tak jak zostało to przedstawione w rozdziale 3, oparto o kompleksową, dwuetapową ocenę rzeźby i użytkowania ziemi wykonaną w trakcie badań terenowych z wybranych punktów obserwacyjnych. Punkty te zostały wytypowane w takiej ilości (od 7 do 10 miejsc - ryc. 16) i w taki sposób, by widoczność z nich pozwalała na wykonanie analizy całego transektu. Przyjęto zasadę, że ocenia się dominujące cechy, to jest takie, które są reprezentatywne dla co najmniej 75% widocznego obszaru. Nie brano więc pod uwagę pojedynczych obiektów, chyba, że ich wpływ na całokształt krajobrazu uznano za dominujący, na przykład składowisko odpadów w transekcie Dobczyce. Etap pierwszy - waloryzację, przeprowadzono przy zastosowaniu analizy wizualnej metodą bonitacji punktowej, w której oceniono zróżnicowanie elementów krajobrazu znajdujących się w polu widzenia. Zestawienie kryteriów oceny cech krajobrazu i przypisane im wartości punktowe zaprezentowano w tabeli 12. Wyniki analizy bonitacyjnej stanowiły podstawę do klasyfikacji krajobrazu transektów w pięciu klasach atrakcyjności: krajobraz bardzo atrakcyjny (118-129 punktów), atrakcyjny (98-117 punktów), przeciętny (80-97 punktów), mało atrakcyjny (61-79 punktów) oraz nieatrakcyjny (0-60 punktów). Uśrednione wyniki bonitacji ze wszystkich punktów obserwacyjnych w tran-sektach zaprezentowano w tabeli 13. W tabeli tej również podano informację o wyniku klasyfikacji atrakcyjności transektów przeprowadzonej tą metodą. Wynika z niej, iż jedynie krajobraz w transekcie Szczawnica można uznać za atrakcyjny (98 punktów). Na otrzymany wynik składa się głównie urozmaicona rzeźba terenu i zróżnicowane pokrycie, które charakteryzuje nieregularny układ form i położenie wzdłuż rzek (Dunajec i Grajcarek). Przykład 1 138 Tab. 12. Zestawienie cech krajobrazu poddanego waloryzacji oraz przypisane im wartości punktowe i wagi Elementy krajobrazu Charakterystyka cech i przypisane im wartości punktowe Waga 3 punkty 2 punkty 1 punkt 0 punktów cechy Formy terenu wyniesienie terenu wzgórza, góry pagórki teren płaski, dolinny, - 3 nizinny skala form rozległa duża średnia mała 3 złożoność form zróżnicowane porozcinane odseparowane proste 3 kształt form falisty wypukły płaski wklęsły 3 nachylenie form pionowe strome łagodne płaskie 3 tekstura form szorstkie, ostre pofałdowane nierówne gładkie 3 Użytkowanie ziemi A: cechy ogólne naturalność dziki surowy, trudny rolny, mieszany zurbanizowany 1 skala typu pokrycia rozległe średnie małe bardzo małe 1 układ typu pokrycia nieregularne naturalnie uporządkowane regularne 1 rozmieszczone złożoność pokrycia wymieszane blokowe naturalne jednorodne 1 bariery przestrzenne całkowicie odkryty częściowo otwarty osłonięty zamknięty 2 B: sieć hydrograficzna wilgotność wilgotny, rzeka podmokły suchy suchy 2 z podmokłościami rozlany, niejasny, nieregularny, prostoliniowy układ sieci zagmatwany rozproszony wcięty antropogeniczny 2 lub brak 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU Elementy krajobrazu Charakterystyka cech i przypisane im wartości punktowe Waga 3 punkty 2 punkty 1 punkt 0 punktów cechy Użytkowanie ziemi C: zalesienie skala rozległa średnia mała brak 2 typ liściasty, naturalny mieszany iglasty plantacja 2 układ zwarty kręty rozproszony linearny 2 D: sieć osadnicza typ osadnictwa pojedyncza zabudowa, osada wieś, teren podmiejski miasto 1 lub brak układ sieci brak rozproszony, zwarty gęsty 1 zróżnicowany E: granice typy granic mur, żywopłot krawędź płot, wał brak 2 układ nieregularny regularny linearny prostoliniowy 1 skala bardzo rozległa duża średnia mała 2 charakterystyka miedze, inne wzdłuż cieków granica leśna wzdłuż dróg 2 naturalne Źródła: Luc, Czarnecki (2003, 2006a, 2006b), zmienione. 5.5. OCENA TRWAŁOŚCI KRAJOBRAZU 139 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU dobrze skomponowanej rzeźby i użytkowania terenu obrazuje fotografia 5. Pomimo ogólnie wysokiej oceny w skali atrakcyjności krajobrazu, na tym terenie występują również obszary, w których układ przestrzenny analizowanych komponentów środowiska geograficznego uznano za mało atrakcyjny, co zilustrowano fotografią 6. Z kolei krajobraz transektu Niedzica sklasyfikowano jako przeciętny pod względem atrakcyjności (82 punkty). Różni się on od poprzedniego bardziej regularnymi i rozległymi elementami form użytkowania terenu. Nawet obecność Zbiornika Czorsztyńskiego, jak również występujących Pogórze Wielickie 1300 1100 950 800 650 500 400 300 wysokość [mj n.p.m. Pieniny 5 km j • punkty obserwacyjne | | transekty Ryc. 16. Numeryczny Model Terenu (NMT) badanych transektów, na którym zaznaczono punkty obserwacyjne przeprowadzonej oceny krajobrazu Źródto: opracowanie własne na podstawie danych UDAR pochodzących z Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii. 140 5.6. OCENA ATRAKCYJNOŚCI WIZUALNEJ Fot. 5. Szczawnica, przykład krajobrazu atrakcyjnego pod względem wizualnym w tran-sekcie Szczawnica, Dunajec, w oddali współczesna zabudowa w stylu regionalnym, duże deniwelacje terenu (fot. M. Luc) Fot. 6. Szlachtowa, przykład krajobrazu mało atrakcyjnego pod względem wizualnym w transekcie Szczawnica, różne typy zabudowy i nieuporządkowany teren powodują wrażenie chaosu w krajobrazie (fot. M. Luc) 141 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU zabytków (zamek w Niedzicy), nie podwyższyły istotnie atrakcyjności tego terenu (fot. 7). Należy podkreślić, że według wykorzystanej w tej pracy metody oceny atrakcyjności krajobrazu, elementy antropogeniczne (takie jak zbiorniki wodne) uzyskują niskie wartości punktowe (fot. 8). Oba transekty Pogórza Wielickiego uznano za krajobrazy średnio atrakcyjne (Dobczyce - 75 punktów, Raba - 69 punktów). Okolice Dobczyc charakteryzują się średnio urozmaiconą rzeźbą terenu i przeciętnym zróżnicowaniem użytkowania ziemi, pomimo występującego tam Zbiornika Dobczyckiego i Raby (fot. 9). Granice tych form mają, częściej niż w Pieninach, przebieg regularny, co przełożyło się na mniejszą liczbę punktów (fot. 10). Transekty Dobczyce i Raba różnią się w przeprowadzonej waloryzacji przede wszystkim rzeźbą terenu. Transekt Raba został przeprowadzony całkowicie w dolinie rzecznej, stąd przypisano mu zdecydowanie mniej punktów w ocenie krajobrazu, głównie za niewielkie zróżnicowanie rzeźby terenu (fot. 11 i 12). Etap drugi oceny estetyki krajobrazu wiązał się z wykonaniem analizy interakcji pomiędzy elementami tworzącymi krajobraz na potrzeby zbadania stopnia harmonii krajobrazu. Również w tym etapie wykorzystano metodę klasyfikacji bonitacyjnej oraz wyróżniono pięć klas, którym przypisano punkty: krajobraz bardzo harmonijny (20-25 punktów), harmonijny (17-19 punktów), przeciętny (14-16 punktów), mało harmonijny (11-13 punktów), dysharmo-nijny (1-11 punktów). Zestawienie kryteriów oceny harmonii oraz wyniki jej analizy wykonanej dla badanych transektów przedstawiono w tabeli 14. Natomiast w tabeli 15 zestawiono uzyskane w toku waloryzacji i oceny harmonii klasy atrakcyjności i harmonii krajobrazów badanych transektów. Z analizy tej tabeli wynika, że pod względem waloryzacji estetycznej krajobrazu najbardziej atrakcyjny jest transekt Szczawnica (fot. 5 i 6), nieco mniej Niedzica (fot. 7 i 8). Najmniej atrakcyjny okazał się transekt Raby (fot. 11 i 12), natomiast transekt Dobczyce mimo, iż formalnie został zaklasyfikowane do tej samej klasy, można jednak uznać za nieco bardziej atrakcyjny od transektu Raby (fot. 9 i 10), będącego na granicy klasy nieatrakcyjnego krajobrazu. Przyjmując założenie, że harmonijne są krajobrazy, które mieszczą się w klasach krajobrazu harmonijnego i bardzo harmonijnego, to krajobrazy Pienin okazały się harmonijne, a zgodnie ze stosowaną w tej pracy typologią krajobrazów także zrównoważone. Natomiast oba badane transekty Pogórza Wielickiego wykazały się 142 5.6. OCENA ATRAKCYJNOŚCI WIZUALNEJ Fot. 7. Niedzica, przykład krajobrazu atrakcyjnego pod względem wizualnym w tran-sekcie Niedzica; w dali widoczny Zbiornik Czorsztyński i zamek w Niedzicy (fot. M. Luc) Fot. 8. Krempachy, przykład krajobrazu mało atrakcyjnego pod względem wizualnym w transekcie Niedzica, teren płaski, widoczne pola uprawne, w głębi zwarty obszar leśny (fot. M. Luc) 143 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU Fot. 9. Brzączowice, przykład krajobrazu atrakcyjnego pod względem wizualnym w transekcie Dobczyce, fragment doliny Raby porośniętej łęgiem, z nową zabudową mieszkalno-usługową fot. M. Luc) Fot. 10. Borzęta, przykład krajobrazu mało atrakcyjnego pod względem wizualnym w transekcie Dobczyce, składowisko odpadów fot. M. Luc) 144 5.6. OCENA ATRAKCYJNOŚCI WIZUALNEJ Fot. 11. Gdów, przykład krajobrazu atrakcyjnego pod względem wizualnym w transek-cie Raba, na zdjęciu widoczny nieuregulowany fragment Raby i łęgi porastające dolinę rzeczną (fot. M. Luc) Fot. 12. Podolany, przykład krajobrazu nieatrakcyjnego pod względem wizualnym w transekcie Raba, relatywnie duże obszary pól uprawnych, w głębi mało różnorodny las (fot. M. Luc) 145 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU Tab. 13. Waloryzacja krajobrazu badanych transektów według wartości średnich ze wszystkich stanowisk obserwacyjnych oraz ogólna klasa atrakcyjności Elementy krajobrazu Transekty Niedzica Szczawnica Dobczyce Raba Formy terenu wyniesienie terenu 7 8 6 4 skala form 8 8 5 5 złożoność form 9 9 6 3 kształt form 8 8 7 4 nachylenie form 3 5 4 3 tekstura form 4 6 5 2 Użytkowanie ziemi A: naturalność 1 1 1 1 cechy ogólne skala typu pokrycia 2 3 2 2 układ typu pokrycia 1 2 1 1 złożoność pokrycia 3 3 3 3 bariery przestrzenne 4 4 2 4 B: sieć wilgotność 3 5 2 3 hydrograficzna układ sieci 1 4 1 2 C: skala 5 5 4 3 zalesienie typ 4 4 4 6 układ 3 3 4 4 D: typ osadnictwa 3 2 2 2 sieć osadnicza układ sieci 3 3 2 3 E: typy granic 5 5 4 5 granice układ 3 3 3 3 skala 3 4 4 2 charakterystyka 3 4 3 4 Wartość średnia 82- 98- 75- 69- i odpowiadająca jej krajobraz krajobraz krajobraz krajobraz klasa atrakcyjności przeciętny atrakcyjny średnio średnio atrakcyjny atrakcyjny Źródła: na podstawie Luc i Czarnecki (2003, 2006a, 2006b). 146 Tab. 14. Ocena harmonii krajobrazu badanych transektów oraz wartości średnie ze wszystkich stanowisk obserwacyjnych i klasy atrakcyjności Liczba punktów w transektach Kryteria oceny narmonn KrajoDrazu maksymalna Niedzica Szczawnica Dobczyce Raba trzy lub więcej 5 alanów dwa wyraźne z prześwitami trzeciego 4 nie stanowiące ciągłości 5,0 5,0 2,6 2,0 Liczba i dwa 3 jeden 1 5 _c krajobraz zróżnicowany 5 'O O : --- (> 8 elementów) Ol iożliwość krajobraz średnio urozmaicony E ientyfikac (7-8 elementów) 3 4,6 1,0 2,3 1,5 QJ ISJ t y krajobraz ubogi O (< 7 elementów) 1 Lj 5.6. OCENA ATRAKCYJNOŚCI WIZUALNEJ 147 148 Kryteria oceny harmonii krajobrazu Liczba punktów w transektach maksymalna Niedzica Szczawnica Dobczyce Raba Różnorodność elementów budujących krajobraz obiekty wodne dominujące w krajobrazie 3 dominujące w krajobrazie ze względu na ich liczbę 2 (np. oczka wodne) 1,7 0,6 0,4 0,8 zauważalne 1 (obecność bez dominacji) brak 0 zadrzewienie zwarty las 3 las, pojedyncze drzewa lub ich skupiska 2 2,3 2,0 2,0 2,0 roślinność krzewiasta 1 brak 0 indywidualne obiekty przyrodnicze lub antropogeniczne, które wpływają na wartość estetyczną krajobrazu pozytywnie 1 neutralnie 0 1,0 0,6 0,0 0,0 negatywnie -1 skrajnie negatywnie -2 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU Kryteria oceny harmonii krajobrazu Liczba punktów w transektach maksymalna Niedzica Szczawnica Dobczyce Raba Harmonia krajobrazu krajobraz harmonijny 5 krajobraz o częściowo zakłóconej 3 harmonii 5,0 4,7 3,9 3,0 krajobraz o mocno zakłóconej harmonii 1 krajobraz o całkowicie zaburzonej 0 harmonii Struktura pionowa dobrze rozwinięta 3 krajobrazu średnio rozwinięta 2 3,0 2,7 1,4 1,3 słabo rozwinięta 1 Wartość średnia i odpowiadająca jej klasa harmonii krajobrazu 21 - bardzo 20 - bardzo 12 - mało 11 - mało harmonijny harmonijny harmonijny harmonijny Źródła: na podstawie Luc i Czarnecki (2003, 2006a, 2006 b). 5.6. OCENA ATRAKCYJNOŚCI WIZUALNEJ 149 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU Tab. 15. Ocena atrakcyjności i harmonii krajobrazu w badanych transektach Transekt Atrakcyjność krajobrazu Harmonia krajobrazu Niedzica przeciętny, bardzo harmonijny, miejscami atrakcyjny miejscami harmonijny Szczawnica atrakcyjny, miejscami bardzo harmonijny, mało atrakcyjny miejscami harmonijny Dobczyce mało atrakcyjny, mało harmonijny, miejscami miejscami przeciętny przeciętny i dysharmonijny Raba mało atrakcyjny, mało harmonijny, miejscami nieatrakcyjny miejscami dysharmonijny Źródło: opracowanie własne. cechami krajobrazów dysharmonijnych, a tym samym niezrównoważonych pod względem estetycznym. Przeprowadzona w dwóch etapach ewaluacja atrakcyjności wizualnej krajobrazu ma charakter subiektywny i wzajemnie się uzupełniający. Waloryzacja w tym przypadku polegała na analizie zróżnicowania elementów krajobrazu związanych z rzeźbą oraz użytkowaniem terenu. Badane kryteria oceny krajobrazu podzielono na trzy grupy: elementy stałe, średnio zmienne i dynamiczne, a ich zróżnicowanie podkreślono nadaniem im współczynników Wagowych w zależności od znaczenia danego komponentu (tab. 12). Do czynników najbardziej podatnych na zmiany należą przede wszystkim: naturalność, skala i układ typu pokrycia, złożoność pokrycia, bariery przestrzenne oraz granice w krajobrazie - nadano im więc wartość współczynnika wagowego 1. Mniej zmienne w krajobrazie są takie elementy, jak: hydrografia, zadrzewienie i stopień zamknięcia terenu, dlatego otrzymały one współczynnik 2. Największą wartość tego współczynnika (3) przypisano cechom stałym, za które uznano cechy rzeźby terenu, jednocześnie potwierdzając ich najsilniejszy wpływ na odbiór krajobrazu. W zaproponowanym sposobie waloryzacji największe znaczenie przypisuje się georóżnorodności w rozumieniu zróżnicowania form rzeźby i użytkowania terenu, jak również tym typom użytkowania, które świadczą o jego naturalności. Najmniej punktów lub zero przyznawanych jest w tak prowadzonej waloryzacji za komponenty antropogeniczne i tworzące regularne formy. Wykorzystane kryteria waloryzacji opisują teren bardziej 150 5.7. KRYTERIA OCENY KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO szczegółowo niż kryteria harmonii, a mimo to nie obejmują wszystkich możliwych przypadków. Dlatego autorka wielokrotnie zastanawiała się, do której klasy należy zaliczyć dany obszar. Natomiast ocena harmonii krajobrazu polegała na analizie kompozycji, sposobu wkomponowania się jednych elementów w inne. Bierze się w niej więc pod uwagę takie kryteria oceny, jak: liczba planów, liczba elementów budujących krajobraz i możliwość ich identyfikacji oraz wpływ pojedynczych obiektów przyrodniczych lub antropogenicznych na wartość estetyczną krajobrazu. 5.7. Kryteria oceny krajobrazu zrównoważonego Zgodnie z przyjętym w tej pracy celem metodycznym i w oparciu o opracowane podwaliny teoretyczne, w rozdziale 5 autorka przeprowadziła badania empiryczne. W czterech obszarach testowych wykonała próbę wykorzystania danych o użytkowaniu ziemi do wyznaczenia kryteriów oceny ich krajobrazu pod kątem zrównoważenia. Ewaluację tę rozpoczęła od wyboru skali przestrzennej oraz charakterystyki specyfiki miejsca i sposobów funkcjonowania krajobrazu. Następnie przeanalizowała zestaw cech krajobrazu, które można uznać za kluczowe w wykonywaniu takich badań, tj. stopień antropizacji, geo-różnorodność i trwałość. Rozpatrzyła także możliwość wykorzystania wyników badania cechy, którą uznała za pomocną, lecz nie decydującą ze względu na duży subiektywizm w jej analizie, czyli atrakcyjności wizualnej. Ostatecznie dokonała parametryzacji krajobrazów badanych czterech tran-sektów, wykorzystując w tym celu wyżej wymienione metody oceny i otrzymała następujące kryteria ewaluacji krajobrazu pod kątem jego zrównoważenia: 1. kryterium naturalności krajobrazu - ocena stopnia przekształcenia krajobrazu na podstawie charakterystyki typów użytkowania terenu oraz hemerobii; 2. kryterium zróżnicowania krajobrazu - ocena struktury z wykorzystaniem miar krajobrazowych; 3. kryterium trwałości krajobrazu - ocena zmian, jakie zaszły w krajobrazie na podstawie analizy wskaźnikowej danych historycznych; 4. kryterium atrakcyjności - ocena atrakcyjności wizualnej i harmonii w krajobrazie w toku kwerendy terenowej. 151 5. OCENA ZRÓWNOWAŻENIA KRAJOBRAZU Jak już wspomniano wcześniej, wyraźnie należy także dokonać rozdzielenia krajobrazu miejskiego od pozamiejskiego przy założeniu, że krajobrazy miejskie też mogą być zrównoważone. Jednakże w przypadku miast inne kryteria oceny byłyby wykorzystywane, co nie wchodziło w zakres przedmiotu badań autorki niniejszej pracy. Wyniki ewaluacji krajobrazów pod kątem ich zrównoważenia dla czterech transektów (obszarów badawczych - studiów przypadku) usytułowanych w Pieninach i na Pogórzu Wielickim prezentuje tabela 16. Przy przyjętych w pracy kryteriach, jedynie krajobraz Szczawnicy można uznać za zrównoważony (trzy kryteria z czterech: naturalności, trwałości, atrakcyjności). Tab. 16. Ocena krajobrazów badanych transektów pod kątem ich zrównoważenia z zastosowaniem czterech kryteriów Kryterium/ Ocena zrównoważenia krajobrazów Transekt Niedzica Szczawnica Dobczyce Raba Naturalności zrównoważony zrównoważony niezrównoważony niezrównoważony Zróżnicowania niezrównoważony niezrównoważony niezrównoważony niezrównoważony Trwałości niezrównoważony zrównoważony niezrównoważony zrównoważony Atrakcyjności zrównoważony zrównoważony niezrównoważony niezrównoważony Źródło: opracowanie własne. Trzy pozostałe transekty, pomimo licznych walorów, charakteryzują się krajobrazami niezrównoważonymi, w tym najbardziej transekt Dobczyce (wszystkie cztery kryteria). Należy podkreślić, że według powyższych kryteriów i zgodnie z postawioną na początku pracy tezą krajobraz może być zrównoważony niezależnie od stopnia jego naturalności, co dobitnie pokazuje przykład transektu Szczawnica. Przytoczone kryteria oceny krajobrazu oraz metody kwantyfikacji wykorzystanych cech pozostają tematem otwartym do dyskusji. 152 6. Podsumowanie i wnioski końcowe Człowiek od początku swej działalności próbował podporządkować sobie przyrodę i wykorzystać do własnych celów jej walory i zasoby. Doszło więc z czasem w megasystemie środowiska geograficznego do zaburzenia równowagi, nie tylko ekologicznej, lecz także kulturowej, czego odbiciem są krajobrazy. Większość krajobrazów na Ziemi poddana jest stałej antropopresji, a w konsekwencji środowisko naturalne zostało przekształcone w różnym stopniu. Powstałe zmiany, nawet w krajobrazach zdewastowanych, są najczęściej odwracalne. Często można zrekompensować je poprzez kształtowanie krajobrazu czyli właściwe działania rekultywacyjne lub renaturalizacyjne. W konsekwencji człowiek poprzez kształtowanie krajobrazu polegające, w ogólnym zarysie, na odnowie wartości przyrodniczych i kulturowych może nie tyko zmniejszyć presję na środowisko i usunąć niektóre negatywne skutki swojej działalności, ale również zaspokoić aktualne potrzeby społeczne i ekonomiczne. Możliwy jest więc powrót krajobrazu do stanu zrównoważonego czyli naturalnego (mowa tu nie o stanie pierwotnym, gdyż według autorki wydaje się to już niemożliwe) lub kulturowego harmonijnego. Zrównoważenie stanowi immanentną cechę krajobrazu naturalnego (Myga-Piątek 2012), dlatego krajobraz zrenaturalizowany (Luc, Szmańda 2014, 2015), podobnie jak pierwotny, naturalny i kulturowy harmonijny, będzie także zrównoważony. Zgodnie z przyjętą w tej pracy definicją również krajobraz zrekultywowany powinien być zrównoważony, chyba, że procesy rekultywacji okażą się niewystarczające, by UŻYTKOWANIE ZIEMI W BADANIU KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO ten stan osiągnąć i wówczas krajobraz ten pozostanie dysharmonijny, zdegradowany lub w skrajnym przypadku nawet zdewastowany. Zanim jednak przystąpi się do jakichkolwiek działań w krajobrazie należy najpierw dokonać odpowiednich analiz i ocen krajobrazowych, by móc stwierdzić, jaki typ krajobrazu występuje w danym miejscu oraz które jego elementy należy chronić, a które wymagają przeprowadzenia działań renaturalizacyjnych lub rekultywacyjnych. Z przeprowadzonej analizy literatury na temat teorii krajobrazu zrównoważonego wynika, że stosuje się pięć zasadniczych podejść do krajobrazu zrównoważonego. Są to ujęcia (płaszczyzny) ekologiczne, planistyczne, wielofunkcyjne, wizualne i hybrydowe. Dają one ogólne wyobrażenie o cechach, którymi powinien się taki krajobraz charakteryzować. Wiążą się one z sześcioma wymiarami: środowisko, ekonomia, społeczeństwo, estetyka, etyka i wiedza. Brak jednak jednoznacznie stwierdzonych kryteriów decydujących o zrównoważeniu krajobrazu, jak również uniwersalnych przykładów jego oceny, czy kształtowania. W pracy zaprezentowano te ujęcia i stwierdzono, iż mają one najczęściej charakter wielowątkowy, czasem rozpatrywane są jako studium przypadku, lecz nie zawierają wystarczających informacji by traktować je jako uniwersalne. Podobnie jak ukazane na rycinie 1 wymiary - w przeanalizowanych publikacjach autorka nie znalazła omówienia kryteriów ich wykorzystania do oceny krajobrazu. Dlatego uznała, że niezbędne do dalszego rozwoju badań krajobrazu zrównoważonego jest zebranie i usystematyzowanie wiedzy o proponowanych cechach i kryteriach, wykonanie ich charakterystyki oraz opisanie metod oceny krajobrazów z ich wykorzystaniem. W tak zarysowanym kontekście powstała niniejsza praca. Stanowi ona wkład autorki do interdyscyplinarnej dyskusji nad metodologią i metodyką badań krajobrazu poprzez zaprezentowanie sposobu przeprowadzenia wielowymiarowej oceny krajobrazu, na podstawie której można ustalić, czy dany krajobraz jest zrównoważony. Wszystkie zaproponowane tu metody charakteryzuje wykorzystanie przede wszystkim danych o użytkowaniu ziemi, dlatego zastosowane podejścia do tej złożonej problematyki nie wyczerpują postawionej na początku pracy tezy o wielowymiarowości zagadnienia, jakim jest badanie krajobrazu pod kątem jego zrównoważenia. Dane o użytkowaniu ziemi mają tę zaletę, iż są dostępne (nieodpłatnie lub coraz mniej kosztowne) dla całej Ziemi w coraz większej rozdzielczości przestrzennej, podobnie jak dane 154 6. PODSUMOWANIE I WNIOSKI KOŃCOWE o ukształtowaniu terenu, które przeprowadzoną analizę uzupełniły. Z tego punktu widzenia wydaje się, iż warto było sprawdzić, czy wykorzystane dane są odpowiednie i wystarczające do prowadzenia ewaluacji krajobrazu. Zamiarem autorki było także sprawdzenie takich metod badawczych oceny krajobrazu, które ze względu na dostępność do danych i narzędzi miałyby szansę na ich zastosowanie przez potencjalnych decydentów. Zdefiniowane na początku pracy cele zostały osiągnięte poprzez przeprowadzenie następujących procedur badawczych opartych o analizę danych o użytkowaniu ziemi: 1. systematyczny przegląd literatury z zastosowaniem procedury „kuli śnieżnej", dogłębna analiza koncepcji, pojęć i metod w zakresie idei krajobrazu zrównoważonego, w wyniku którego sformułowana została autorska propozycja definicji pojęcia „krajobraz zrównoważony" oraz dokonano charakterystyki pięciu podstawowych ujęć wielowymiarowej koncepcji krajobrazu zrównoważonego (ujęcie ekologiczne, planistyczne, wielofunkcyjne, wizualne, hybrydowe); 2. klasyfikacja krajobrazów pod względem udziału człowieka w ich tworzeniu, w wyniku której uzyskano podział i charakterystykę geoekologiczną typów krajobrazów według stopnia ich antropopresji (tab. 2); 3. ocena stopnia przekształcenia krajobrazu (klasyfikacja typologiczna) ze względu na użytkowanie ziemi, w wyniku której przyporządkowano formy użytkowania ziemi do odpowiednich typów krajobrazu (tab. 5); 4. kompleksowa charakterystyka krajobrazu związana z tożsamością miejsca i jego sposobem funkcjonowania, w wyniku której dokonano opisu poszczególnych cech danego miejsca (tab. 6); 5. badanie zróżnicowania krajobrazu przy pomocy wskaźników krajobrazowych, co pozwoliło na wykreślenie mapy rozkładu zróżnicowania krajobrazu (ryc. 11); 6. ocena zmienności badanych krajobrazów na podstawie danych historycznych opracowanych przy pomocy wskaźników krajobrazowych, która wykazała trwałość ich krajobrazu zaprezentowaną w postaci liczbowej (tab. 11) i graficznej (ryc. 4 i 15); 7. analiza atrakcyjności wizualnej krajobrazu, najbardziej subiektywna z metod, która niejako „podparła" analizę parametryczną, wskazując na walory estetyczne i harmonię badanych obszarów. 155 UŻYTKOWANIE ZIEMI W BADANIU KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO Przeprowadzone w pracy studia nad znaczeniem danych o użytkowaniu terenu w badaniach zrównoważenia krajobrazu wykazały, że dane te można z powodzeniem wykorzystać w: 1. identyfikacji krajobrazu w zakresie stopnia jego przekształceń antropogenicznych - poszczególne klasy użytkowania terenu określono bowiem jako identyfikatory służące do zaklasyfikowania obszaru do krajobrazów: pprzy-rodniczego pierwotnego i naturalnego, kulturowego harmonijnego i dyshar-monijnego, kulturowego zdegradowanego i kulturowego zdewastowanego; 2. badaniach hemerobii krajobrazu jako kryterium w ocenie stopnia antropi-zacji danego obszaru; 3. analizach georóżnorodności z wykorzystaniem metryk krajobrazowych, przy pomocy których opracowano wskaźnik kompleksowej oceny zróżnicowania pokrycia terenu (KOZPT), którego wartości określono jako diagnostyczne dla uznania danego krajobrazu jako zrównoważony, jeśli wartości tego wskaźnika na danym obszarze mieszczą się w zakresie klasy normalnego zróżnicowania w relacji do danych wskaźnikowych dla określonego obszaru lub kilku wybranych fragmentów terenu; 4. ocenie atrakcyjności wizualnej walorów estetycznych i harmonii krajobrazów. Dane o użytkowaniu ziemi nie wystarczały do zbadania wartości krajobrazu ze względu na złożony charakter metod szacowania wartości usług krajobrazowych (tab. 3). Jednakże biorąc pod uwagę ważność tej problematyki w badaniach krajobrazowych, w rozdziale 3 zaproponowano sposób przeprowadzenia procedury badawczej, a zapoczątkowane w tej pracy badania metodyczne nad krajobrazem zrównoważonym mogłyby być kontynuowane właśnie w tym kierunku. Użytkowanie ziemi spełnia rolę krajobrazotwórczą. Aby krajobraz można było uznać za zrównoważony, musi odzwierciedlać on prawidłowe, zbilansowane, harmonijne relacje pomiędzy różnymi formami tego użytkowania ziemi w myśl idei rozwoju zrównoważonego. Natomiast zastosowane do jego oceny kryteria powinna cechować uniwersalność, co nie stoi w sprzeczności ze wspomnianą wcześniej, a propagowaną przez Solona (2004), ideą utworzenia wzorcowych modeli krajobrazu zrównoważonego. Aby kontynuować prezentowaną w tej pracy problematykę badawczą z sukcesem, oprócz przygotowania scenariuszy rozwoju krajobrazu w badanych obszarach, należałoby także rozpoznać, 156 6. PODSUMOWANIE I WNIOSKI KOŃCOWE jakie jest podejście społeczności lokalnej do proponowanych rozwiązań. Warto na koniec zauważyć, że kierunek aplikacyjny przedstawionych w tej pracy rozważań powinien być kontynuowany. Zaproponowana typologia będzie dostosowywana do różnych już istniejących jednostek typologicznych krajobrazu, np. rolniczy, leśny, przemysłowy itd., przy założeniu, że ich zrównoważenie nie jest zależne wprost od danego typu. Ponadto możliwe jest praktyczne zastosowanie teorii związanej z wykorzystaniem danych o użytkowaniu ziemi do określenia stanu zrównoważenia krajobrazu na potrzeby audytu krajobrazowego. Podsumowując, należy podkreślić wagę czynnika czasu. Krajobraz został ukształtowany siłami natury i działalnością człowieka, nie zawsze niszczącą i proces ten nadal trwa. Istotą działalności krajobrazoznawców i wszystkich innych ludzi powinno stać się dążenie do tego, aby jego przekształcenie odbywało się w sposób jak najmniej niszczący środowisko. Należy tworzyć mechanizmy rekompensujące straty spowodowane błędami w przeszłości albo wprowadzaniem nowych obiektów do przestrzeni, które zaburzają harmonię, powodują uciążliwość dla społeczeństwa czy zmniejszają wartość przestrzeni w jej aspekcie kulturowym, społecznym i przyrodniczym (Luc 2014). Literatura Ahern J., 2005, Integration of landscape ecology and landscape architecture: an evolutionary and reciprocal process, [w:] J. A. Wiens, M.R. Moss (red.), Issues and Perspectives in Landscape Ecology, Cambridge University Press. Ahern J., 2011, From fail-safe to safe-to-fail: sustainability and resilience in the new urban world, Landsc. Urban. Plan., 100, 4. Ahern J., 2013, Urban landscape sustainability and resilience: the promise and challenges of integrating ecology with urban planning and design, Landscape Ecol., 28. Ahlqvist 0., Varanka D., Fritz S., Janowicz K. (red.), 2015, Land Use and Land Cover Semantics; Principles, Best Practices, and Prospects, CRC Press Taylor & Francis Group. Albert Ch., Vargas-Moreno J.C., 2010, Planning-Based Approaches for Supporting Sustainable Landscape Development, Landsc. Online 19. An introductory guide to valuing ecosystem services, 2007, Department for Environment, Food and Rural Affairs (DEFRA), London. Andrejczuk W., 2007, Krajobrazy dolin rzecznych, [w:] U. Myga-Piątek, (red.), Doliny rzeczne Przyroda-Krajobraz-Człowiek, Pr. Kom. Kraj. Kult. PTG, 7. Andrejczuk W., 2010, Krajobraz a turystyka: aspekt konceptualny, Pr. Kom. Kraj. Kult. PTG, 14. Andrejczuk W., 2013, Funkcje krajobrazu kulturowego, Pr. Kom. Kraj. Kult. PTG, 20. Andrejczuk W., 2015, Cultural Landscape Function, [w:] M. Luc, U. Somorowska, J.B. Szmańda (red.), Landscape Analysis and Planning. Geographical Perspectives, Springer. UŻYTKOWANIE ZIEMI W BADANIU KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO Antrop M., 1998, Landscape change: plan or chaos?, Landscape Urban. Plan., 41. Antrop M., 2005, Why landscapes of the past are important for the future, Landscape Urban. Plan., 70. Antrop M., 2006, Sustainable landscapes: contradiction, fiction or utopia? Landscape Urban. Plan., 75. Antrop M., Brandt J., Loupa-Ramos I., Padoa-Schioppa E., Porter J., Eetvelde V. van, Pinto-Correia T., 2013, How landscape ecology can promote the development of sustainable landscapes in Europe: the role of the European association for landscape ecology (lALE-Europe) in the twenty-first century, Landscape Ecol. 28. Antrop M., Eetvelde van V., 2000, Holistic aspects of suburban landscapes: visual image interpretation and landscape metrics, Landscape Urban Plan, 50. Armand D. L., 1980, Nauka o krajobrazie. Podstawy teorii i metody logiczno--matematyczne, PWN, Warszawa. Ash N., Blanco H., Brown C., Garcia K., Henrichs T., Lucas N., Raudsepp-Hearne C., Simpson R.D., Scholes R., Tomich T.P., Vira B., Żurek M. (red.), 2010, Ecosystems and Human Well-being. A Manual for Assessment Practitioners, Island Press, Washington. http://old.unep-wcmc.org/ecosystems-and-human-wellbeing_553.html (dostęp: wrzesień 2013). Balon J., 2004, Badania stabilności środowiska jako podstawa planowania ekologiczno--krajobrazowego w górach, [w:] M. Kistowski (red.), Studia ekologiczno-krajobra-zowe w programowaniu rozwoju zrównoważonego. Przeglgd polskich doświadczeń u progu integracji z Unig Europejskg, 2004, Gdańsk. Balon J., 2007, Stabilność środowiska przyrodniczego Karpat Zachodnich powyżej górnej granicy lasu, IGiGP UJ. Balon J., Krąż P., 2015, Przestrzenne zróżnicowanie i cechy charakterystyczne krajobrazów Polski w ujęciu fizyczno-geograficznym, Probl. Ekol. Kraj., 40. Balon J., Maciejowski W., 2012, Geoekologia dla architektów krajobrazu, Instytut Architektury Krajobrazu, Politechnika Krakowska, Kraków. Barau A.S., Ludin A. N. M., 2012, Intersection of Landscape, Anthropocene and Fourth Paradigm, Living Rev, Landscape Res., 6:1. Bastian 0., Schreiber K. F. (red.), 1994, Analyse und ökologische Bewertung der Landschaft, Gustav Fischer, Jena/Stuttgart. Bastian 0., 1991, Biotische Komponenten in Landschaftsforschung und - planung, Probleme ihrer Erfassung und Bewentung, Dresden. 160 LITERATURA Bell S., Apostoł D., 2008, Designing Sustainable Forest Landscapes, Taylor and Francis, London. Benson J.F., Roe M.H., 2000, The scale and scope of landscape and sustainability, [w:] J.F. Benson, M.H. Roe (red.), Landscape and Sustainability, New York: Spon Press. Beunen R., Opdam P., 2011, When landscape planning becomes landscape governance, what happens to the science?, Landscape Urban Plan., 100. Bielecka E., 2008, Zróżnicowanie zagospodarowania przestrzennego w Europie na podstawie pokrycia i użytkowania terenu, Annals of Geomatics, 6,1. Bielecka E., Szmańda J.B., Luc M., 2007, Próba oceny zróżnicowania pokrycia terenu w oparciu o kompleksowg analizę wielowskażnikowg doliny Wisły i Odry, studium przypadku, [w:] U. Myga-Piętek (red.), Doliny rzeczne Przyroda-Krajobraz-Człowiek, Pr. Kom. Kraj. Kult. PTG, 7. Biltonen E., 2011, The Valuation of Ecosystem Services with Relevance to the Lower Galveston Bay Watershed, Houston Advanced Research Center, http://www.harcre-search.org/sites/default/files/Project_Documents/GBESS_WhitePaper_2011_text-final.pdf (dostęp: grudzień 2017). Bjórk A., Skanes H., 2015, The Need for Awareness of Semantic Plasticity in International Harmonization of Geographical Information: Seen from a Nordic Forest Classification Perspective, [w:] 0. Ahlqvist, D. Varanka, S. Fritz, K. Janowicz (red.), Land Use And Land Cover Semantics. Principles, Best Practices, and Prospects, Taylor & Francis. Blaschke T, 2006, The role of spatial dimension within the framework of sustainable landscapes and natural capital, Landscape Urban Plan., 3-4. Blume H.P., Sukopp H., 1976, Ecological significance of anthropogenic soil changes. Schr. R. Vegetationskde. 10, 75, [w języku niemieckim], Bogdanowski J., 1976, Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu, Wyd. Ossolineum, Wrocław-Kraków. Bogdanowski J., 1988, Krajobraz zabytkowy jako wyraz tożsamości, [w:] M. Stalski, Z. Szlężak (red.), Krajobraz Polski lokalnej. Rozwój regionalny, rozwój lokalny, samorząd terytorialny 13, Wydz. Geogr. i Stud. Reg. UW, Warszawa. Borisova B., Assenov A., Dimitrov P., 2015, The Natural Capital of Selected Mountain Areas in Bulgaria, [w:] M. Luc, U. Somorowska, J.B. Szmańda (red.), Landscape Analysis and Planning. Geographical Perspectives, Springer. 161 UŻYTKOWANIE ZIEMI W BADANIU KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO Bottero M., 2011, Indicators Assessment Systems, [w:] C. Cassatell, A. Peano (red.), Landscape Indicators Assessing and Monitoring Landscape Quality, Springer. Bowker G.C., Star S. L, 1999, Sorting Things Out: Classification and Its Consequences, MIT Press, Cambridge, MA. Brandt J., Christensen A. A., Svenningsen S.R., Holmes E., 2013, Landscape practice and key concepts for landscape sustainability, Landscape Ecol., 28. Brenner-Guillermo J., 2007, Valuation of ecosystem services in the Catalan coastal zone. Doctorate dissertation, Marine Engineering Laboratory of the Polytechnic University of Catalonia, Barcelona, https://www.researchgate.net/publica-tion/277183037_Valuation_of_ecosystem_services_in_the_catalan_coastal_zone (dostęp: grudzień 2017). Brodie J. F., Mohd-Azlan J., Schnell J. K., 2016, How individual links affect network stability in a large-scale, heterogeneous metacommunity, Ecology, 97, 7. Brown G., Weber D., 2011, Public Participation GIS: A new method for national park planning, Landscape and Urban Planning, 102. Brundtland Report. Our common future, 1987, World Commission on Environment and Development, Oxford: Oxford University Press. Canizaro V. B., 2007, Architectural Regionalism: Collected Writings on Place, Identity, Modernity, Princeton Architectural Press. Chen X., Wu J., 2009, Sustainable landscape architecture: implications of the Chinese philosophy of "unity of man with nature" and beyond, Landscape Ecol., 24. Chmielewski T. J., 2012 a, Diagnozowanie i projektowanie stylu krajobrazu, Probl. Ekol. Kraj., 33. Chmielewski T. J., 2012 b, Systemy krajobrazowe: struktura, funkcjonowanie, planowanie, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Chmielewski T. J., 2014, Zmierzajgc ku ogólnej teorii systemów krajobrazowych, Prób. Ekol. Kraj., 21. Chmielewski T.J., Myga-Piątek U., Solon J., 2015, Typologia aktualnych krajobrazów Polski, Przegl. Geogr., 87, 3. Chon J., Shafer C.S., 2009, Aesthetic Responses to Urban Greenway Trail Environments, Landscape Res., 34,1. Ciołkosz A., Guzik C., Luc M., Trzepacz R, 2011, Zmiany użytkowania ziemi w Karpatach Polskich w okresie 1988-2006, IGiGP UJ, Kraków. 162 LITERATURA Clemente M., Biasi R., Salvati L. (red.), 2017, Crisis landscapes: Opportunities and weaknesses for a sustainable development, Franco Angell Milano Italy. Commission Communication of the Sustainable Development Strategy, 2005, http:// ec.e u ropa, eu/environment/sustaina bl e-development/strategy/i ndex_en.htm (dostęp: grudzień 2017). Costanza R., D'Arge R., Groot R. de, Farberk S., Grasso M., Bruce Hannon B., Limburg K., Naeem S., O'Neill R.V., Paruelo J., Raskin R.G., Suttonkk P., Belt M. van den, 1997, The value of the world's ecosystem services and natural capital, Nature, 387. Crutzen P.J., Stoermer E.F., 2000, The "Anthropocene", IGBP Newsl 41, http://www. igbp.net/download/18.316f18321323470177580001401/1376383088452/NL41.pdf (dostęp: październik 2017). Czakon W., 2011, Metodyka systematycznego przeglqdu literatury, Przegl. Organizacji, 3. Czarnecki A., Luc M., Lewandowska-Czarnecka A., 2010, Wykorzystanie cech i zasobów środowiska w tworzeniu krajobrazu miast usytuowanych w dolinach rzecznych na przykładzie Torunia, [w:] D. Chylińska, J. Łach (red.), Studia krajobrazowe a gingce krajobrazy, Wrocław. Daily G.C. (red.), 1997, Nature's services: societal dependence on natural ecosystems, Island Press, Washington DC. Degórski M., 2015, Polityka krajobrazowa w Polsce: wyzwania i szanse, Probl. Ekol. Kraj., 40. Degórski M., 2005, Krajobraz jako obiektywna wizualizacja zjawisk i procesów zacho-dzgcych w megasystemie środowiska geograficznego, Pr. Kom. Kraj. Kult. PTG, 4. Degórski M., 2009, Krajobraz jako odbicie przyrodniczych i antropogenicznych procesów zachodzgcych w megasystemie środowiska geograficznego, Probl. Ekol. Kraj., 13. Degórski M., Ostaszewska K., Richling A., Solon J., 2014, Współczesne kierunki badań krajobrazowych w kontekście wdrażania Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, Przegl. Geogr., 86, 3. Dickinson Y, 2014, Landscape restoration of a forest with a historically mixed-severity fire regime: What was the historical landscape pattern of forest and openings? Forest Ecol. Manag., 331. Diedrich L., Lee G., Braae E., 2014, The Transect as a Method for Mapping and Narrating Water Landscapes: Humboldt's Open Works and Transareal Travelling, NANO: New American Notes Online, Issue 6: Cartography and Narratives. 163 UŻYTKOWANIE ZIEMI W BADANIU KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO Dołęga J. M., 2006, Ekofilozofia - nauka XXI wieku, Probl. Ekorozwoju, 1,1. Dramstad W. E., Fjellstad W.J., 2011, Landscapes: Bridging the gaps between science, policy and people, Landscape Urban Plan., 100. Dramstad W. E., Fjellstad W.J., 2013, Twenty-five years into "our common future": are we heading in the right direction?, Landscape Ecol., 28. Directive 2007/2/Ec of the European Parliament and of the Council of 14 March 2007 establishing an Infrastructure for Spatial Information in the European Community (INSPIRE), 2007a, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do2urHO-J:L:2007:108:0001:0014:en:PDF (dostęp: grudzień 2017). Dyrektywa 2007/2/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 marca 2007 r. ustanawiajgca infrastrukturę informacji przestrzennej we Wspólnocie Europejskiej (INSPIRE), 2007b, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, http://www.radaiip.gov. pl/_____data/assets/pdf_file/0008/29609/Dyrektywa_INSPIRE_pl.pdf (dostęp: gru- dzień 2017). Egoz S., 2011, Landscape as a Driver for Well-being: The ELC in the Globalist Arena, Landscape Res. 36, 4. Ellenberg EL, 1973, Ziele und Stand c/er Ökosystemforschung, [w:] H. Ellenberg (red.), Ökosystemforschung, Berlin-Heidelberg-New York. Englund O., Berndes G., Cederberg C., 2017, How to analyse ecosystem services in landscapes - A systematic review, Ecological Indicators 73. European Landscape Convention, 2000, Council of Europe, Florence. https://www. coe.int/en/web/conventions/full-list/-/conventions/rms/0900001680080621 Farina A., 2010, Ecology, Cognition and Landscape. Linking Natural and Social System, Landscape series, 11, Springer, Dordrecht, Heidelberg, London, New York. Felson A. J., Pickett S.T.A., 2005, Designed experiments: new approaches to studying urban ecosystems, Front. Ecol. Environ., 3. Forman R. T. T, 1990, Ecologically sustainable landscapes: the role of spatial configuration, [w:] I.S. Zonneveld, R.T.T. Forman (red.), Changing landscapes: An ecological perspective, Springer-Verlag, New York. Forman R.T.T., 1995, Land Mosaics: the ecology of landscape and regions, Cambridge University Press, Cambridge/New York. Forman R.T.T., 2008, The urban region: natural systems in our place, our nourishment, our home range, our future. Landscape Ecol., 23. 164 LITERATURA Forman R.T.T., Godron M., 1986, Landscape ecology, John Wiley and Sons, New York. FRAGSTATS Documentation, 2015, http://www.umass.edu/landeco/research/fragstats /documents/fragstats.help.4.2.pdf (dostęp: grudzień 2017) Glimskar A., Skanes H., 2015, Land Type Categories as a Complement to Land Use and Land Cover Attributes in Landscape Mapping and Monitoring, [w:] 0. Ahlqvist, D. Varanka, S. Fritz, K. Janowicz, (red.), Land Use And Land Cover Semantics. Principles, Best Practices, and Prospects, Taylor & Francis. Gray M., 2004, Geodiversity - valuing and conserving abiotic nature, John Wiley & Sons, Chichester, England. Gray M., 2013, Geodiversity: valuing and conserving abiotic nature, Wiley Blackwell, Chichester. Green D. R., 2010, The role of Public Participatory Geographical Information Systems (PPGIS) in coastal decision-making processes: An example from Scotland, UK, Ocean & Coastal Management 53. Gribb W. J., Czerniak R. J., 2015, Land Use/Land Cover Classification Systems and Their Relationship to Land Planning, [w:J 0. Ahlqvist, D. Varanka, S. Fritz, K. Janowicz (red.), Land Use And Land Cover Semantics. Principles, Best Practices, and Prospects, Taylor & Francis. Groot R. de, 2006, Function-analysis and valuation as a tool to assess land use conflicts in planning for sustainable, multi-functional landscapes, Landscape Urban. Plan., 75. Groot R.S. de, Wilson M.A., Boumans R. M.J., 2002, A typology for the classification, description and valuation of ecosystem functions, goods, and services, Ecological Econom., 41. Haaland C., Fry G., Peterson A., 2011, Designing Farmland for Multifunctionality, Landscape Res., 36,1. Haines-Young R., 2000, Sustainable development and sustainable landscapes defining a new paradigm for landscape ecology, Fennia, 187,1. Helming K., Perez-Soba M., Tabbush P. (red.), 2008, Sustainability Impact Assessment of Land Use Changes, Springer-Verlag. Hill M. 0., Roy D. B., Thompson K., 2002, Hemeroby, urbanity and ruderality: Bioindicators of disturbance and human impact, J. Appl. Ecol., 39. Hladnik D., 2005, Spatial structure of disturbed landscapes in Slovenia, Ecol. Eng., 24. 165 UŻYTKOWANIE ZIEMI W BADANIU KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO Horska-Schwarz S., 2009, Wskaźniki ekologiczne w badaniach Jakości krajobrazu, Prób. Ekol. Kraj., 23. Hull Z., 2007, Sustainable Development: Promises, Understanding and Prospects. Sustain. Dev., 16:2. The European Manifesto on Earth Heritage and Geodiversity International Association of Geomorphologists, 2004, Newsletter 21:4. Isaczenko A. G., 1976, Prikladnoje landszaftowiedienije, Leningrad. Jabareen Y. R., 2006, Sustainable Urban Forms: Their Typologies, Models, and Concepts, J. Plan. Educ. Res., 26, 38. Jahnke M., Nutzinger H.G., 2003, Sustainability - a theoretical idea or a practical recipe?, Poiesis Prax, 1. James R, Ashley J., Evans A., 2000, Ecological Networks: connecting environmental, economic and social systems?, Landscape Res., 25, 3. Jansen L.J.M., 2015, Parameterized Approaches to the Categorization of Land Use and Land Cover, [w:] 0. Ahlqvist, D. Varanka, S. Fritz, K. Janowicz (red.), Land Use And Land Cover Semantics. Principles, Best Practices, and Prospects, Taylor & Francis. Jobin B., Beaulieu J., Grenier M., Belanger L., Maissoneuve C., Bordage D., Filion B., 2003, Landscape changes and ecological studies in agricultural regions, Quebec, Canada, Landscape Ecol., 18. Jorgensen A., 2011, Beyond the view: Future directions in landscape aesthetics research, Landscape Urban Plan., 100. Kajikawa Y., Ohno J., Takeda Y, Matsushima K., Komiyama H., 2007, Creating an academic landscape of sustainability science: an analysis of the citation network, Sustain Sci., 2. Kaplan H., Herbert E.J., 1987, Cultural and sub-cultural comparison in preferences for natural settings, Landscape Urban Plan., 14. Kaplan R., Talbot J. F., 1988, Ethnicity and Preference for Natural Settings: A Review and Recent Findings, Landscape Urban Plan., 15. Kato S., Ahern J., 2009, Multifunctional landscapes as a basis for sustainable landscape development, Landscape Res. Japan, 72, 5. Kayhkó N., Skanes H., 2006, Change trajectories and key biotopes - Assessing landscape dynamics and sustainability, Landscape Urban Plan., 75. 166 LITERATURA Káyhkó N., Skánes H., 2008, Retrospective land cover/land use change trajectories as drivers behind the local distribution and abundance patterns of oaks in south--western Finland, Landscape Urban Plan., 88. Kaymaz I.C., 2012, Landscape Perception, [w:] M. Ozyavuz (red.), Landscape Planning, InTech Open Access Publications. Kidd S., 2000, Landscape Planning at the Regional Scale: An example from North West England, Landscape Res., 25, 3. Kiedrzyński M.E., Kiedrzyńska R, Witosławski M., Urbaniak J., Kurowski К., 2014, Historical Land Use, Actual Vegetation, and the Hemeroby Levels in Ecological Evaluation of an Urban River Valley in Perspective of Its Rehabilitation Plan, Pol. J. Environ. Stud., 23,1. Kistowski M., 2008, Koncepcja równowagi krajobrazu - mity i rzeczywistość, Probl. Ekol. Kraj., 21. Klett J.E., Cummins A., 2011, Sustainable Landscaping, Colorado State University, Extension, Gardening Series, Yard, Fact Sheet, 7 http://www.ext.colostate.edu/pubs /garden/07243.pdf (dostęp: grudzień 2017) Kohler R., Olschofsky K., Gerard F. (red.), 2006, Land cover change in Europe from the 1950'ies to 2000, aerial photo interpretation and derived statistics from 59 samples distributed across Europe, World Forestry, Germany. Kondracki J., Richling A., 1983, Próba uporzgdkowania terminologii w zakresie geografii fizycznej kompleksowej, Przegl. Geogr. 55,1. Kostrowicki A.S., 1970, Zastosowanie metod geobotanicznych w ocenie przydatności terenu dla potrzeb rekreacji i wypoczynku, Przegl. Geogr. 42, 4. Kostrowicki A.S., Plit J., Solon J., 1988, Przekształcenie środowiska geograficznego, Pr. Geog. IGiPZ PAN, 147. Kostrowicki J., 1979, Organizacja przestrzenna obszarów wiejskich (uwagi wstępne), [w:] Organizacja przestrzenna obszarów wiejskich, Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, 101, PWN Warszawa. Kot R., Leśniak K., 2006, Ocena georóżnorodności za pomocg miar krajobrazowych -podstawowe trudności metodyczne, Prz. Geog., 78:1. Kozak J„ 2010, Forest Cover Changes and Their Drivers in the Polish Carpathian Mountains Since 1800, [w:] H. Nagendra, J. Southworth (red.), Reforesting Landscapes. Linking Pattern and Process, Springer. 167 UŻYTKOWANIE ZIEMI W BADANIU KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO KozakJ., Kaim D. (red.), 2016, FORECOM. Podręcznik użytkownika, IGiGP UJ, Kraków. Kozak J., Luc M., Ostapowicz K., Ziółkowska E., 2014, Pozyskiwanie i analiza danych o pokryciu terenu a badania struktury przestrzennej krajobrazu, [w:] W. Ziaja, M. Jodłowski (red.), Struktura środowiska przyrodniczego a fizjonomia krajobrazu, IGiGP UJ, Kraków. Krummel J. R., Gardner R. H., Sugihara G., O'Neill R. V., Coleman P. R., 1987, Landscape patterns in a disturbed environment, Oikos, 48. Krzymkowska-Kostrowicka A., 1995, Zarys geoekologii rekreacji, t. II, WGiSR, Uniwersytet Warszawski. Kupfer J. A., 2012, Landscape ecology and biogeography: rethinking landscape metrics in a post-FRAG STATS landscape, Progress in Physical Geography, 36. Kusova D., Tśeitel J., Matejka K., Bartos M., 2008, Biosphere reserves - An attempt to form sustainable landscapes. A case study of three biosphere reserves in the Czech Republic, Landscape Urban Plan., 84. Land cover and land use (LUCAS) statistics, 2014, EUROSTAT, http://ec.europa.eu/ eurostat/statistics-explained/index.php/Land_cover_and_land_use_(LUCAS)_stati-stics#Landscape_diversity (dostęp: grudzień 2017). Langer M.E., Schon A., 2002, An integrated referential framework for sustainable development, EASY-ECO EvAluation of Sustainability EuroCOnference, May 23-25, Vienna, Austria. Larcher F., Novelli S., Gullino P., Devecchi M., 2013, Planning Rural Landscapes: A Participatory Approach to Analyse Future Scenarios in Monferrato Astigiano, Piedmont, Italy, Landscape Res., 38. Lau S.S.Y., Yang F., 2009, Introducing Healing Gardens into a Compact University Campus: Design Natural Space to Create Healthy and Sustainable Campusem, Landscape Res., 34,1. Le Du-Blayo L., 2011, How Do We Accommodate New Land Uses in Traditional Landscapes? Remanence of Landscapes, Resilience of Areas, Resistance of People, Landscape Res., 36, 4. Lee Y.-C., Yeh Ch.-T., Huang S.-L., 2013, Energy hierarchy and landscape sustainability, Landscape Ecol. 28. Leitao A. B., Ahern J., 2002, Applying landscape ecological concepts and metrics in sustainable planning, Landscape Urban Plan., 59. 168 LITERATURA Lemessa D., Hylander К., Hamback P., 2013, Composition of crops and land-use types in relation to crop raiding pattern at different distances from forests, Agriculture, Ecosystems & Environment, 167. Ling C., Handley J., Rodwell J., 2007, Restructuring the post-industrial landscape: A multifunctional approach, Landscape Res., 32, 3. Löffler J., 2002, Vertical landscape structure and functioning, [w:] 0. Bastian, U. Stein-hard (red.), Development and Perspectives of Landscape Ecology, Kluver Academic Publishers, Dordrecht. Lotfi A., Javelle A., Baudry J., Burel F., 2010, Interdisciplinary Analysis of Hedgerow Network Landscapes' Sustainability, Landscape Res., 35, 4. Luc M., 2004, Przemiany wybranych elementów środowiska przyrodniczego zlewni Strugi Toruńskiej od końca XVIII w. do początku XXI wieku, [w:] M. Kejna, J. Uscka (red.), Funkcjonowanie i monitoring geosystemów w warunkach narastającej antropopresji, Zintegrowany monitoring środowiska przyrodniczego, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Turpress, Toruń. Luc M., 2014, Placing the idea of sustainable landscape in ecophilosophy, Probl. Sustain. Dev., 9:1. Luc M., 2015, Approaches in Sustainable 'Landscaping' - A Geographical Perspective, [w:] M. Luc, U. Somorowska, J. B. Szmańda (red.), Landscape Analysis and Planning. Geographical Perspectives, Springer-Geography. Luc M., Bielecka E., 2015, Ontology for National Land Use/Land Cover Map: Poland Case Study, [w:] 0. Ahlqvist, D. Varanka, S. Fritz, K. Janowicz (red.), Land Use And Land Cover Semantics. Principles, Best Practices, and Prospects, Taylor & Francis. Luc M., Czarnecki A., 2003, Poplars - a multiple-use crop for European arable Farmers, Rapport on Landscape Assessment - sub-task 6.3, niepublikowany raport z projektu PHARE - Commission of the EUROPEAN Communities Directorate-General for Agriculture DGVI.FII.3, Poplars - a multiple-use crop for European arable Farmers (PAMUCEAF), http://cordis.europa.eu/project/rcn/48225_pl.html (dostęp: czerwiec 2017). Luc M., Czarnecki A., 2005, Rekomendacje dla lokalizacji upraw topolowych na obszarach wiejskich w Polsce według kryteriów trwałego rozwoju, przy zastosowaniu technik GIS, Rocz. Geomatyki, 3, 4. 169 UŻYTKOWANIE ZIEMI W BADANIU KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO Luc M., Czarnecki A., 2006 a, Applying geoinformation in recommendations for localising poplar plantations in Poland, WSEAS Transactions on Environment and Development, 5, 2. Luc M., Czarnecki A., 2006 b, Kryteria krajobrazowe do planowania lokalizacji plantacji topolowych w Polsce północnej i centralnej, [w:] P. Gierszewski, M.T. Karasiewicz (red.), Idee i praktyczny uniwersalizm geografii, Geografia Fizyczna, Dok. Geog., 32. Luc M., Somorowska U., Szmańda J. B. (red.), 2015, Landscape Analysis and Planning. Geographical Perspectives, Springer - Geography. Luc M., Szmańda J. B., 2014, Should renaturalised and recultivated landscapes appear in landscape typology?, Questio. Geographic., 33, 3. Luc M., Szmańda J. B., 2015, Renaturalized and Recultivated Landscapes as a Result of Sustainable Landscape Management, [w:] M. Luc, U. Somorowska, J.B. Szmańda (red.), Landscape Analysis and Planning. Geographical Perspectives, Springer -Geography. Luc M., Szmańda J. B., Bielecka E., 2009, From land cover diversity to landscape variety in Poland. Raster data analysis, [w.] J. Breuste, M. Kozovä, M. Finka (red.), European Landscape in Transformation Challenges for Landscape Ecology and Management, 70 Years of Landscape Ecology in Europe, Salzburg (Austria), Bratislava (Slovakia). Luc M., Tejwan-Bopp M., Bopp C., Szmańda J.B., 2016a, Applying Native e-Tourism to Support the Development of Sustainable Tourism, J Tourism Hospit, 5, 246. Luc M., Tejwan-Bopp M., Bopp K., Szmańda J. B., 2016 b, E-turystyka natywna szansq rozwoju przedsiębiorczości wśród społeczności lokalnych, Przedsiębiorczość -- Edukacja, 12. Luck M., Wu J., 2002, A gradient analysis of urban landscape pattern: a case study from the Phoenix metropolitan region, Arizona, USA, Landscape Ecol., 17, 4. Machado A., 2004, An index of naturalness, J. Nat. Conserv., 12. Majchrowska A., 2002, Wpływ antropopresji na przemiany środowiska przyrodniczego zachodniej części województwa łódzkiego, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź. Marks R., Müller M. J., Leser H., Klink H. J., 1989, Anleitung zur Bewertung des Leistungsvermögens des Landschaftshauhaltes (BA LVL), Z. f. Deutsche Landeskunde, Selbstverlag, Trier. Mastrangelo M.E., Weyland F., Villarino S. H., Barral M.P., Nahuelhual L., Laterra P., 2013, Concepts and methods for landscape multifunctionality and a unifying framework based on ecosystem services, Landscape Ecol., 29. 170 LITERATURA Matera J., Czapska J., 2014, Zarys metody przeglądu systematycznego w naukach społecznych, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa. Matthews R., Selman R, 2006, Landscape as a focus for integrating human and environmental processes, J Agr. Ec., 2. Matuszkiewicz J.M., Solon J., 2015, Przestrzenne zróżnicowanie i cechy charakterystyczne krajobrazów Polski w ujęciu geobotanicznym, Probl. Ekol. Kraj. 40. McGarigal K., Cushman S. A., Ene E., 2012, FRAGSTATS v4: Spatial Pattern Analysis Program for Categorical and Continuous Maps, Computer software program produced by the authors at the University of Massachusetts, Amherst, http://www.umass. edu/landeco/research/fragstats/fragstats.html (dostęp: grudzień 2017). McGarigal K., Marks B. J., 1995, FRAGSTATS: spatial pattern analysis program for guan-tifying landscape structure, USDA Forest Service, Technical Reports, PNW-351, Portland. McLennan J. F., 2004, The philosophy of sustainable design: the future of architecture, Ecotone, Kansas City. Meyer B.C., Grabaum R., 2008, MULBO: Model framework for multicriteria landscape assessment and optimisation. A support system for spatial land use decisions, Landscape Res., 33, 2. Meyer E. K., 2008, Sustaining beauty. The performance of appearance. A manifesto in three parts, J. Landscape Archit., 3. Meyer W. B., Turner II B. L., 1994, Global Land-Use and Land-Cover Change. An Overview, [w:] W. B. Meyer, B. L. Turner II (red.), Changes in Land Use and Land Cover: A Global Perspective, Cambridge University Press, Cambridge. Moore-Colyer R., Scott A., 2005, What kind of landscape do we want? Past, present and future perspectives, Landscape Res., 30, 4. Munteanu C., Kuemmerle T, Boltiziar M., Butsic V., Gimmi U., Halada L., Kaim D., Kiräly G., Konkoly-Gyuró E., Kozak J., Lieskovsk'y J., Mojses M., Müller D., Ostafin K., Osta-powicz K., Shandra 0., Stych R, Walker S., Radeloff V. C., 2014, Forest and agricultural land change in the Carpathian region-A meta-analysis of long-term patterns and drivers of change, Land Use Policy, 38. Musacchio L. R., 2009, The scientific basis for the design of landscape sustainability: a conceptual framework for translational landscape research and practice of designed landscapes and the six Es of landscape sustainability, Landscape Ecol. 24. 171 UŻYTKOWANIE ZIEMI W BADANIU KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO Musacchio L. R., 2013, Key concepts and research priorities for landscape sustainability, Landscape Ecol., 28. Myczkowski Z., 2015, Kompozycyjne i architektoniczne wyznaczniki tożsamości krajobrazów, Probl. Ekol. Kraj., 40. Myga-Piątek U., 2010, Przemiany krajobrazów kulturowych w świetle idei zrównoważonego rozwoju, Prób. Ekorozwoju, 5,1. Myga-Piątek U., 2012, Krajobrazy kulturowe. Aspekty ewolucyjne i typologiczne, Wyd. UŚ, Katowice. Myga-Piątek U., 2015, Propozycja mapy krajobrazów kulturowych Polski. Ujęcie funkcjonalne w ocenie krytycznej, Pr. Kom. Kraj. Kult., 27. Naess A., 1973, The shallow and the deep, long-range ecology movement, Inquiry, An Interdisciplinary Journal of Philosophy, 16. Nassauer J. I., Opdam P., 2008, Design in science: extending the landscape ecology paradigm, Landscape Ecol., 23. Our common journey: a transition toward sustainability, 1999, National Research Council, National Academy Press, Washington, DC. Naveh Z., 2004, Multifunctional, self-organizing biosphere landscapes and the future of our total human ecosystem, World Futures, 60. Naveh Z., Lieberman A., 1984, Landscape Ecology, Springer-Verlag, New York. Naveh Z., 1995, Interactions of Landscapes and Cultures, Landsc. Urban Plan., 32, 1, https://doi.org/10.1016/0169-2046(94)00183-4. Newson M., 1997, Time, scale and change in river landscapes: the jerky conveyor belt, Landscape Res., 22,1. Niedźwiecki J., 2009, Badanie mozaikowości krajobrazu wysokogórskiego Tatr z wykorzystaniem transektów geoekologicznych, Problemy Ekologii Krajobrazu, T. XXIII. Nohl W., 2001, Sustainable landscape use and aesthetic perception - preliminary reflections on future landscape aesthetics, Landscape Urban Plan., 54. Odum H.T., 1996, Environmental accounting: energy and environmental decision making, Wiley, New York. Olędzki J. R., 2015, Przestrzenne zróżnicowanie i cechy charakterystyczne krajobrazów Polski w aspekcie form pokrycia terenu, Probl. Ekol. Kraj., 40. Opdam P., 2010, Leaming science from practice, Landscape Ecol 25. Opdam P., Foppen R., Vos C.C., 2002. Bridging the gap between ecology and spatial planning in landscape ecology, Landscape Ecol., 16. 172 LITERATURA Opdam R, Nassauer J. I., Wang Z., Albert C., Bentrup G., Castella J.C., McAlpine C., Liu J., Sheppard S., Swaffield S., 2013, Science for action at the local landscape scale, Landscape Ecol., 28. Opdam R, Steingrover E., Rooij S. van, 2006, Ecological networks: A spatial concept for multi-actor planning of sustainable landscapes, Landscape Urban Plan., 75. Orłowska A., Mazur Z., Laguna M., 2017, Systematyczny przeglqd literatury: Na czym polega i czym różni się od innych przeglgdów?, Ogrody Nauk i Sztuki. Ostafin K., 2009, Zmiany granicy rolno-leśnej w środkowej części Beskidu Średniego od połowy XIX wieku do 2005 roku, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ostaszewska K., 2002, Geografia krajobrazu, Wydawnictwo Naukowe PWN. Owen S., Herlin I.S., 2009, A Sustainable Development Framework for a Landscape of Dispersed Historic Settlement, Landscape Res., 34:1. Papuziński A., 2006, Filozoficzne aspekty zrównoważonego rozwoju - wprowadzenie, Probl. Ekorozwoju, 1, 2, 25-32. Papuziński A., 2013, The Axiology of Sustainable Development: An Attempt at Typolo-gization, Probl. Sustain. Dev., 8,1. Pawłowski A., 2006, Wielowymiarowość rozwoju zrównoważonego, Probl. Ekorozwoju, 1,1, 23-32. Pawłowski A., 2008, How Many Dimensions Does Sustainable Development Have?, Sustain. Dev., 16, 2. Pena S. B., Abreu M. M., Teles R., Espi'rito-Santo M. D., 2010, A methodology for creating greenways through multidisciplinary sustainable landscape planning, J. Environ. Manage., 91. Perez-Soba M., Petit S., Jones L., Bertrand N., Briquel V., Omodei-Zorini L., Contini C., Helming C., Farrington J. H., Tinacci Mossello M., Wascher D., Kienast F, Groot R. de, 2008, Land use functions — a multifunctionality approach to assess the impact of land use changes on land use sustainability, [w:] K. Helming, M. Perez-Soba, P. Tabbush (red.), Sustainability Impact Assessment of Land Use Changes, Springer, Berlin, Heidelberg. Pietrzak M., 1998, Syntezy krajobrazowe - założenia, problemy, zastosowania, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Pietrzak M., 2007, Istota, teoria i znaczenie praktyczne pojęcia „struktura krajobrazu", [w:] K. Ostaszewska i in. (red.), Znaczenie badań krajobrazowych dla zrównoważonego rozwoju, Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa. 173 UŻYTKOWANIE ZIEMI W BADANIU KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO Pietrzak M., 2009, Aktualne i nieaktualne problemy ekologii krajobrazu, Problemy Ekologii Krajobrazu, T. XXIII. Pietrzak M., 2010, Podstawy i zastosowania ekologii krajobrazu. Teoria i metodologia, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, Leszno. Plit J., 2016, Krajobrazy kulturowe Polski i ich przemiany, IGiPZ PAN, Warszawa. Poławski Z. F, 1997, Antropizacja środowiska na poradzieckim poligonie Borne Sulinowo, Prace Instytutu Geodezji i Kartografii, 64, 95. Potschin M.B., Haines-Young R.H., 2006a, Landscape and sustainability, Editorial, Landscape Urban Plan., 75. Potschin M. B., Haines-Young R. H., 2006 b, "Rio + 10", sustainability science and Landscape Ecology, Landscape Urban Plan., 75. Potschin M.B., Haines-Young R.H., 2013, Landscapes, sustainability and the placebased analysis of ecosystem services, Landscape Ecol., 28, 6. Preobrażeński W. S., 1982, Ochrana łandszaftow, Tołkowyj słowar, Wydawnictwo Progress, Moskwa. Przewoźniak M., 1987, Podstawy geografii fizycznej kompleksowej, Wyd. Nauk. UG, Gdańsk. Reid W. V., Mooney H.A., Cropper A., Capistrano D., Carpenter S. R., Chopra K., Das-gupta P., Dietz T., Duraiappah A. K., Hassan R., Kasperson R., Leemans R., May R.M., McMichaelT. A. J., Pingali P., SampeC., Scholes R., Watson R.T., Zakri A. H., ShidongZ., Ash N. J., Bennett E., Kumar P., Lee M. J., Raudsepp-Hearne C., Simons H., Thonell J., Żurek M. B., 2005, Ecosystems and Human Well-being, Synthesis, A Report of the Millennium Ecosystem Assessment, http://www.millenniumassessment.org/docu-ments/document.356.aspx.pdf (dostęp: grudzień 2017). Richling A., Ostaszewska K., 1993, Z metodyki wyróżniania geokompleksów częściowych, Przeg. Geogr., 15,1. Roe M., 2000, Landscape Planning for Sustainability: Community participation in Estuary Management Plans, Landscape Res., 25, 2. Ryn S. van der, Calthorpe P. (red.), 1986, Sustainable communities: A new design synthesis for cities, suburbs and towns, San Francisco, Sierra. Ryn S. van der, Calthorpe P., 1986, The new suburban fabric, [w:] S. van der Ryn, P. Calthorpe (red.), Sustainable Communities: A New Design Synthesis for Cities, Suburbs and Towns, New Catalyst Books, San Francisco. 174 LITERATURA Rytel G., 2015, Wernakularna, czyli jaka? Uwagi semantyczne na marginesie tematu konferencji, Budownictwo i Architektura 14, 3. Sałata I, Myga-Piątek U., 2015, Krajobraz jako nośnik danych przestrzennych. Próba zastosowania dyrektywy INSPIRE do zapisów polityki krajobrazowej Polski, Pr. Kom. Kraj. Kult., 30. Schmandt J., Ward С. H., Hastings M., 2010, Sustainable Development: The Challenge of Transition, Cambridge University Press. Seghezzo L., Venencia C., Buliubasich E.C., Iribarnegaray M.A., Volante J.N., 2017, Participatory, Multi-Criteria Evaluation Methods as a Means to Increase the Legitimacy and Sustainability of Land Use Planning Processes. The Case of the Chaco Region in Salta, Argentina, Environ. Manage., 59. Selman P, 1999, Landscape ecological planning for the wider countryside, Unpublished paper prepared for ECOPLAN meeting, Cheltenham, 29 June 1999. Selman P., 2008, What do we mean by sustainable landscape?, Sustainability: Science, Practice, & Policy, 4: 2. Selman P., Knight M., 2006, On the Nature of Virtuous Change in Cultural Landscapes: Exploring Sustainability through Qualitative Models, Landscape Res., 31, 3. Skarżyński Z., 1992, Ocena walorów estetycznych krajobrazu okolic Piecek na Pojezierzu Mazurskim, Gea 2, Metody oceny środowiska przyrodniczego, Warszawa-- Ptock- Murzynowo. Skowroński A., 2006, Zrównoważony rozwój perspektywg dalszego postępu cywilizacyjnego, Probl. Ekorozwoju, 1, 2. Solon J., 2002, Ocena różnorodności krajobrazu na podstawie analizy struktury przestrzennej roślinności, Pr. Geogr. IGiPZ PAN, 185. Solon J., 2004, Ocena zrównoważonego krajobrazu - w poszukiwaniu nowych wskaźników, [w:] M. Kistowski (red.), Studia ekologiczno-krajobrazowe w programowaniu rozwoju zrównoważonego, Przeglgd polskich doświadczeń u progu integracji z Unig Europejskg, Probl. Ekol. Kraj., 13. Solon J., 2008a, Przeglgd wybranych podejść do typologii krajobrazu, Probl. Ekol. Kraj., 20. Solon J., 2008 b, Koncepcja „Ecosystem Services" i jej zastosowania w badaniach ekologiczno-krajobrazowych, Probl. Ekol. Kraj., 21. 175 UŻYTKOWANIE ZIEMI W BADANIU KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO Solon J., Borzyszkowski J., Bidłasik M., Richling A., Badora K., Balon J., Brzezińska--Wójcik T, Chabudziński Ł., Dobrowolski R., Grzegorczyk I., Jodłowski M., Kistowski M., Kot R., Krąż P, Lechnio J., Macias A., Majchrowska A., Malinowska E., Migoń P, Myga-Piątek U., Nita J., Papińska E., Rodzik J., Strzyż M., Terpiłowski S., Ziaja W., 2018, Physico-geographical mesoregions of Poland: Verification and adjustment of boundaries on the basis of contemporary spatial data, Geographia Polonica 91, 2. Solon J., Plit J., Kistowski M., Milewski P., 2014, Przygotowanie opracowania pt. Identyfikacja i ocena krajobrazów - metodyka oraz główne założenia, wersja z dnia 5 grudnia 2014, IGiPZ PAN. Southern A., Lovett A., O'Riordan T, Watkinson A., 2011, Sustainable landscape governance: Lessons from a catchment based study in whole landscape design, Landscape Urban. Plan., 101. Steinhardt U., Herzog F, Lausch A., Müller E., Lehmann S., 1999, Hemeroby index for landscape monitoring and evaluation, [w:] Y. A. Pykh, D. E. Hyatt, R.J. Lenz (red.), Environmental Indices - System Analysis Approach, Oxford, EOLSS Publ. Steinitz C., 1990, A framework for theory applicable to the education of landscape architects (and other design professionals), Landscape J., 9, 2. Steinitz C., 1995, A framework for planning practice and education, [ w: ] M. Bunji (red.), Ecological landscape planning, Process Architecture, Tokyo. Stobbelaar D. J., Hendriks K., Stortelder A., 2004, Phenology of the landscape: the role of organic agriculture, Landscape Res., 29, 2. Stoppani A., 1871 -1873, Corsa di geologia, Milan, Italy, Bernardoni & Brigola. Sukopp H., 1976, Dynamik und Konstanz in der Flora der Bundesrepublik Deutschland, [Dynamics and stability in Flora of the Federal Republic of Germany], Schriftenreihe für Vegetationskunde, 10. Sun X., He J., Shi Y, Zhu X., Li Y, 2012, Spatiotemporal change in land use patterns of coupled human-environment system with an integrated monitoring approach: A case study of Lianyungang, China, Ecol. Complex., 12. Sustainable Landscaping, 2013, University of New Hampshire, Sustainability Institute, http://www.sustainableunh.unh.edu/landscaping (dostęp: grudzień 2017). Swanwick C. (red.), 2002, Guidelines for Landscape and Visual Impact Assessment, Second edition. Landscape Institute and Institute of Environmental Management and Assessment, Francis & Taylor. 176 LITERATURA Swanwick C. (red.), 2013, Guidelines for Landscape and Visual Impact Assessment, Third edition. Landscape Institute and Institute of Environmental Management and Assessment, Routledge. Swanwick C., Cole L., Diacono M., 1999, Interim Landscape Character Assessment Guidance, University of Sheffield. Szczęsny T, 1982, Ochrona przyrody i krajobrazu, PWN, Warszawa. Sztumski W., 2000, Przejawy kryzysu ekologicznego w środowisku społecznym, [w:] A. Papuziński (red.), Polityka, ekologia, kultura, społeczne przesłanki kryzysu ekonomicznego, Bydgoszcz. Talbot J. F., Kaplan R., 1984, Needs and fears: The response to trees and nature in the inner city, J. Arboric 10, 8. Taylor Lovell S., Taylor J. R., 2013, Supplying urban ecosystem services through multifunctional green infrastructure in the United States, Landscape Ecol., 28, 8. Termorshuizen J.W., Opdam P, 2009, Landscape services as a bridge between landscape ecology and sustainable development, Landscape Ecol., 24. Termorshuizen J.W., Opdam P, Brink A. van den, 2007, Incorporating ecological sustainability into landscape planning, Landscape Urban Plan., 79. Thayer R. L. Jr., 1989, The Experience of Sustainable Design, Landscape J., 8. Thompson W., Sorvig K., 2008, Sustainable Landscape Construction, A Guide to Green Building Outdoors, Island Press. Trzepacz P., Luc M., 2015, Użytkowanie ziemi w sąsiedztwie portów lotniczych Polski, [w:] P. Trzepacz, J. Więcław-Michniewska, A. Brzosko-Sermak, A. Kołoś (red.), Miasto w badaniach geografów, IGiGP UJ. Tyburski W., 2006, Powstanie i rozwój filozofii ekologicznej, Probl. Ekorozwoju, 1,1, 7-15. United Nations Human Settlements Programme (UN-HABITAT) Annual Report, 2007, http://mirror. unhabitat. org/pmss/getElectronicVersion.aspx?nr=2343&alt=1 (dostęp: grudzień 2017). Universal Declaration on Cultural Diversity, 2001, General Conference of the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation, http://www.unesco.org/ confgen/press_rel/021101_clt_diversity.shtml (dostęp: grudzień 2017). Uruszczak M., Myga-Piątek U., Pijanowski J., Przegon W., Nita J., Szczepańska M., Kwo-czyńska В., Dudzińska A., Koziara Z., 2015, Planowanie krajobrazu a rozwój regionalny. Architektura krajobrazu w polityce rozwoju regionalnego w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. 177 UŻYTKOWANIE ZIEMI W BADANIU KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w zwigzku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu. Dz. U. z 2015 r. poz. 774, 2015, http://isap.sejm. gov.pl/DetailsServlet?id=WDU201500 00774 (dostęp: grudzień 2017) Vail J., 2006, Envisioning a Hamlet Economy: Topology of Sustainability and Fulfilled Ontogeny, http://www.jeffvail.net/2006/04/envision-ing-hamlet-typology-of.html (dostęp: grudzień 2017). Valuing the protection of ecological systems and services: a report of the EPA Science Advisory Board, 2009, US Environmental Protection Agency, Science Advisory Board, Washington, DC, https://yosemite.epa.gov/sab/sabproduct.nsf/WebBOARD/SAB-09-012/$File/SAB%20Advisory%20Report%20full%20web.pdf (dostęp: grudzień 2017). Verbürg P. H., Erb K.-H., Mertz 0., Espindola G., 2013, Land System Science: between global challenges and local realities§ Editorial overview, Current Opinion in Environmental Sustainability, 5. Vetulani J., Strzelczyk G., 2016, Ćwiczenie duszy, rozcigganie mózgu, Znak. Vileniske I.G., 2008, Influence of Built Heritage on Sustainable Development of Landscape, Landscape Res., 33:4. Vontobel H., 2006, Człowiek miarg wszechrzeczy. Refleksje w dobie globalizacji, MUZA SA, Warszawa. Walz U., Stein Ch., 2014, Indicators of hemeroby for the monitoring of landscapes in Germany, J. Nat. Conserv., 22. Weng Y.-C., 2007, Spatiotemporal changes of landscape pattern in response to urbanization, Landscape Urban Plan. 81. Westhoff V, 1968, Die 'ausgeräumte' Landschaft, Biologische Verarmung und Bereicherung der Kulturlandschaften, [w:] K. Buchwald, W. Engelhardt (red.), Handbuch für Landschaftspflege und Naturschutz, Bayerischer Landwirschaftsverlag, München, Band 2. Wieber J.C., Brossard T., 1980, Recherches sur les paysages de La Haute Valee de Doubs. Universite de Franche-Comte, Besançon. Wilbanks T.J., 1994, "Sustainable Development" in Geographie Perspective, Annals of the Association of American Geographers, 84, 4. Witwicki W., 2002, Platon, Parmenides, Teajtet, Antyk, Kęty. Wodziczko A., 1946, Na straży przyrody, Oświata, Poznań. Wood R., Handley J., 2001, Landscape Dynamics and the Management of Change, Landscape Res., 26,1. 178 LITERATURA Wu J., 2013, Landscape sustainability science: ecosystem services and human wellbeing in changing landscapes, Landscape Ecol., 28. www_1, Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Cz%C5%82owiekJest_mia-r%C4%85_wszechrzeczy (dostęp: grudzień 2017). www_2, Dictionary, http://www.dictionary.com/browse/transect). www_3, Encyklopedia Zarzqdzania, https://mfiles.pl/pl/index.php/Badanie_ewalu-acyjne (dostęp: grudzień 2017). www_4, Słownik Języka Polskiego, https://sjp.pl/ (dostęp: grudzień 2017). Zalasiewicz J., Williams M., Haywood A., Ellis M., 2011, The Anthropocene: a new epoch of geological time?, Philosophical Transactions of the Royal Society A, 369. Zanden A. M. van der, McNeilan J., 2001, Basic Design Concepts for Sustainable Landscapes, Oregon State University, EC 1533, https://catalog.extension.oregonstate. edu/sites/catalog/files/project/pdf/ec1533.pdf (dostęp: grudzień 2017). Zurlini G., Petrosillo I., Jones B.K., Zaccarelli N., 2013, Highlighting order and disorder in social-ecological landscapes to foster adaptive capacity and sustainability, Landscape Ecol. 28. Zwierzchowska I., Stępniewska M., Łowicki D., 2010, Możliwości wykorzystania programu FRAGSTATS w badaniach środowiska przyrodniczego, Przegląd Geograficzny, 82,1. Zwoliński Z., 2010, Aspekty turystyczne georóżnorodności rzeźby Karpat, Krajobraz a turystyka, Pr. Kom. Kraj. Kult. PTG, 14. 179 Podziękowania Pragnę bardzo serdecznie podziękować Kierownikowi Zakładu Systemów Informacji Geograficznej, Kartografii i Teledetekcji, IGiGP UJ, prof. dr. hab. Jackowi Kozakowi za zapewnienie mi bardzo dobrych warunków pracy oraz za wiele cennych uwag merytorycznych na wszystkich etapach powstawania tej książki. Dziękuję również pozostałym Koleżankom i Kolegom z tego Zakładu (dr Dominikowi Kaimowi, dr inż. Natalii Koleckiej, dr Krzysztofowi Ostafinowi, mgr Anecie Szablowskiej-Midor, dr Mateuszowi Trolowi, dr Piotrowi Trzepa-czowi) za życzliwą i twórczą atmosferę pracy, natomiast mgr. Bartoszowi Załuskiemu za sprawną pomoc techniczną, na którą w każdej sytuacji mogłam liczyć. Wdzięczna jestem również Koleżance dr Małgorzacie Pietrzak za wiele ważnych uwag i rad, którymi zawsze chętnie służyła. Bardzo serdecznie dziękuję recenzentom, prof. dr. hab. Andrzejowi Ciołko-szowi oraz dr. hab. Zbigniewowi Podgórskiemu, prof. UKW, za krytyczne, ale niezwykle cenne, a zarazem życzliwe uwagi do pracy. Obaj Recenzenci wnikliwymi pytaniami, komentarzami czy sugestiami natury technicznej, formalnej i merytorycznej, zmusili mnie do dokładniejszego przemyślenia wielu fragmentów tej pracy. Specjalne podziękowania kieruję do dr. hab. Jacka Szmańdy, prof. UP, mojego męża, za wiele burzliwych, lecz twórczych dyskusji, za to, że jako pierwszy czytelnik często jeszcze niespójnych fragmentów pracy cierpliwie udzielał rad merytorycznych. Jego pomoc zarówno w badaniach terenowych, jak i w sprawach codziennych również jest nie do przecenienia. Na koniec pragnę zwrócić się z podziękowaniem także do moich Rodziców, bez Ich wsparcia o bardzo szerokim spektrum wiele rzeczy byłoby niemożliwe. Kraków, 01.08.2018 r. Spis fotografii Fot. 1. Krościenko nad Dunajcem, budynek mieszkalny, jako przykład architektury drewnianej, tradycyjnej i dawnej (fot. M. Luc) 109 Fot. 2. Restauracja w Jaworkach w Pieninach jako przykład architektury drewnianej, tradycyjnej lecz współczesnej (fot. M. Luc) . . 109 Fot. 3. Borzęta na Pogórzu Wielickim, przykłady zabudowy dawnej oraz współczesnej z charakterystycznymi spadzistymi dachami (fot. M. Luc) . 109 Fot. 4. Jaworki - w pobliżu wejścia do wąwozu Homole, parking pełniący funkcje komunikacyjne, wypoczynkowe, gastronomiczne, informacyjne (fot. M. Luc) 109 Fot. 5. Szczawnica, przykład krajobrazu atrakcyjnego pod względem wizualnym w transekcie Szczawnica, Dunajec, w oddali współczesna zabudowa w stylu regionalnym, duże deniwelacje terenu (fot. M. Luc) 142 Fot. 6. Szlachtowa, przykład krajobrazu mało atrakcyjnego pod względem wizualnym w transekcie Szczawnica, różne typy zabudowy i nieuporządkowany teren powodują wrażenie chaosu w krajobrazie (fot. M. Luc) ... 142 Fot. 7. Niedzica, przykład krajobrazu atrakcyjnego pod względem wizualnym w transekcie Niedzica; w dali widoczny Zbiornik Czorsztyński i zamek w Niedzicy (fot. M. Luc) 143 Fot. 8. Krempachy, przykład krajobrazu mało atrakcyjnego pod względem wizualnym w transekcie Niedzica, teren płaski, widoczne pola uprawne, w głębi zwarty obszar leśny (fot. M. Luc) . . . 143 Fot. 9. Brzączowice, przykład krajobrazu atrakcyjnego pod względem wizualnym w transekcie Dobczyce, fragment doliny Raby porośniętej łęgiem, z nową zabudową mieszkalno-usługową fot. M. Luc) . 144 UŻYTKOWANIE ZIEMI W BADANIU KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO Fot. 10. Borzęta, przykład krajobrazu mało atrakcyjnego pod względem wizualnym w transekcie Dobczyce, składowisko odpadów fot. M. Luc) 144 Fot. 11. Gdów, przykład krajobrazu atrakcyjnego pod względem wizualnym w transekcie Raba, na zdjęciu widoczny nieuregulowany fragment Raby i łęgi porastające dolinę rzeczną (fot. M. Luc) ................... 145 Fot. 12. Podolany, przykład krajobrazu nieatrakcyjnego pod względem wizualnym w transekcie Raba, relatywnie duże obszary pól uprawnych, w głębi mało różnorodny las (fot. M. Luc) 145 1R4 Spis rycin Ryc. 1. Model koncepcji wielowymiarowego i wielopłaszczyznowego podejścia do krajobrazu zrównoważonego. . 33 Ryc. 2. Typologia krajobrazów uwzględniająca stan zrównoważenia krajobrazu, objaśnienia typów krajobrazu znajdują się w tekście 47 Ryc. 3. Użytkowanie ziemi w Pieninach i położenie badanych transektów: Niedzica i Szczawnica.............................. 94 Ryc. 4.Użytkowanie ziemi na Pogórzu Wielickim i położenie badanych transektów: Dobczyce i Raba ... 95 Ryc. 5. Typy krajobrazów w badanych transektach . ... 105 Ryc. 6. Fragment zdjęcia satelitarnego IRS-P6 (ResourceSat 1) z 2006 roku (w barwach nierzeczywistych), transekt Niedzica - widoczna charakterystyczna dla Małopolski mozaika pól uprawnych . 116 Ryc. 7. Fragment zdjęcia satelitarnego IRS-P6 (ResourceSat 1) z 2006 roku (w barwach nierzeczywistych), transekt Raba - widoczne przykłady komasacji parcel . 117 Ryc. 8. Układ przestrzenny wartości wskaźnika hemerobii w Pieninach i we wschodniej części Pogórza Wielickiego z uwzględnieniem położenia badanych transektów . . 123 Ryc. 9. Układ przestrzenny wartości wskaźnika hemerobii w badanych transektach 124 Ryc. 10. Udziały klas wskaźnika KOZPT w badanych transektach . 127 Ryc. 11. Układ przestrzenny klas zróżnicowania krajobrazu w badanych transektach . . 128 Ryc. 12. Układ przestrzenny wartości wskaźnika równomierności Shannona (SHEI) w badanych transektach . 129 Ryc. 13. Układ przestrzenny wartości wskaźnika bogactwa typów użytkowania ziemi (PR) w badanych transektach 130 UŻYTKOWANIE ZIEMI W BADANIU KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO Ryc. 14. Użytkowanie ziemi w Pieninach w badanych transektach w latach 1862 i 2013 . Ryc. 15. Użytkowanie ziemi na Pogórzu Wielickim w badanych transektach w latach 1862 i 2013.............. Ryc. 16. Numeryczny Model Terenu (NMT) badanych transektów, na którym zaznaczono punkty obserwacyjne przeprowadzonej oceny krajobrazu . . . 134 135 140 186 Spis tabel Tab. 1. Bazy wydawnictw zagranicznych, tytuły czasopism oraz liczba publikacji w latach 2007-2013 odpowiadająca kryterium wyszukiwania 27 Tab. 2. Podział i charakterystyka geoekologiczna typów krajobrazów według stopnia antropopresji 70 Tab. 3. Metody szacowania wartości usług krajobrazowych i potrzebne do tego celu zbiory danych 88 Tab. 4. Charakterystyka analizowanych wskaźników . 100 Tab. 5. Klasyfikacja form użytkowania ziemi w odniesieniu do typów krajobrazu . 106 Tab. 6. Wybrane cechy krajobrazów w badanych transektach 111 Tab. 7. Funkcjonowanie krajobrazów w badanych transektach . . . 118 Tab. 8. Charakterystyka klas użytkowania ziemi wykorzystana w ocenie krajobrazów wraz z przypisanymi im poziomami hemerobii 119 Tab. 9. Udziały wartości wskaźników hemerobii we wschodniej części Pogórza Wielickiego i w Pieninach oraz w badanych transektach 122 Tab. 10. Klasy zróżnicowania użytkowania ziemi na podstawie wartości wskaźnika KOZPT . ... .... 126 Tab. 11. Wartości miar krajobrazowych dla badanych transektów w latach 1862 i 2013 133 Tab. 12. Zestawienie cech krajobrazu poddanego waloryzacji oraz przypisane im wartości punktowe i wagi . . 138 Tab. 13. Waloryzacja krajobrazu badanych transektów według wartości średnich ze wszystkich stanowisk obserwacyjnych oraz ogólna klasa atrakcyjności 146 UŻYTKOWANIE ZIEMI W BADANIU KRAJOBRAZU ZRÓWNOWAŻONEGO Tab. 14. Ocena harmonii krajobrazu badanych transektów oraz wartości średnie ze wszystkich stanowisk obserwacyjnych i klasy atrakcyjności ................................................... 147 Tab. 15. Ocena atrakcyjności i harmonii krajobrazu w badanych transektach . ... 150 Tab. 16. Ocena krajobrazów badanych transektów pod kątem ich zrównoważenia z zastosowaniem czterech kryteriów 152 188 Summary Significance of land use in sustainable landscape analysis The term 'sustainable landscape' has numerous definitions and analytical methods associated with it. An effort to classify the current knowledge of research and shaping of landscapes in terms of their sustainability resulted in the observation that a common element linking the various approaches is land use. It became the primary goal of this project to describe the significance of land use within the broad definition of sustainable landscape. Completion of the project required the clarification of a multidimensional approach to sustainable landscapes, drafting of a definition, and finally drawing up classification criteria and methods of describing, evaluation, demarcation and parameter setting for sustainable landscapes. Proposed methods of landscape evaluation have been designed using geoinformatic tools. In result, this paper consists of two parts: a literature analysis followed by empirical studies carried out using a case study approach. In the course of this research, the following steps were followed: 1. A literature analysis which resulted in the formulation of a working definition of sustainable landscape, which highlights the significance of land use; 2. Synthesis of existing approaches to researching sustainable landscapes (frameworks and dimensions) 3. Establishing the necessary features, indicators, criteria and methods of evaluation of landscapes in terms of their sustainability; SIGNIFICANCE OF LAND USE IN SUSTAINABLE LANDSCAPE ANALYSIS 4. Verifying the appropriateness of the above features, indicators and criteria using a case study approach; 5. Creation of a methodical procedure for the utilisation of data on land use for the purpose of the evaluation of sustainability, and the verification of this system using a case study approach. Sustainable landscape may be defined threefold: (1) a landscape which had not been transformed into disharmonious, degraded or devastated landscape under the influence of human activity, is harmonious, permanent and structurally stable under conditions of similar land use; (2) a landscape transformed by human activity into disharmonious, degraded or devastated, but the balance between anthropogenic and natural elements has been restored by natural, renaturalising or revitalising processes; (3) a landscape which reflects in its features the harmonious relations between terrain and land use, following the multidimensional principles of sustainable development. Another concept intrinsically associated with sustainable landscape is its various dimensions. These dimensions can comprise the characteristic features and approaches to the topic of sustainable landscape. The categories of multidimensionality are: 1. Environment - use of natural resources; 2. Economy, politics and management - maintaining the value of a landscape to benefit the development of a region; 3. Society, i.e. social capital and local cultural values - the feelings and needs of local people in terms of the traditions of their community; 4. Aesthetics, attractiveness and user satisfaction; 5. Ethics, disinterestedness, morality and responsibility; 6. Knowledge and experience. Multidimensionality of sustainable landscapes is considered in research using five basic frameworks: ecological, planning, multifunctional, visual and hybrid (a combination of the first four). Within these frameworks, the landscapes are characterised using the following features: 1. scale; 2. cultural identity and landscape functioning; 3. landscape structure, complexity and geodiversity; 190 SUMMARY 4. hemeroby, anthropisation index; 5. landscape stability; 6. visual attractiveness; 7. the value of a landscape in terms of landscape services. The above landscape features were described and assigned parameters using landscape metrics. This research has proven that data on land use can be used in assessing landscape sustainability in the following ways: 1. evaluating the degree of anthropogenic transformation of a geographical environment by assigning classes of land use to specific landscape types; 2. evaluation of the relationships between natural and anthropogenic components within a geographical environment; 3. evaluation of diversity within a geographical environment; 4. evaluation of resilience and stability of an environment; 5. evaluation of visual attractiveness. Carrying out such an evaluation can be facilitated by the use of the following criteria of assessing sustainability: 1. natural qualities, 2. landscape diversity, 3. landscape stability, 4. attractiveness, 5. urbanisation. The goals of this research, as set out at the beginning of this paper, were achieved by the following research techniques, based firmly on land use data analysis: 1. a systematic literature analysis using the „snowball" procedure, in-depth analysis of concepts, methods and terminology within the field of sustainable landscapes; leading to the development of a definition of sustainable landscape as well as describing the characteristics of five main frameworks of the multidimensional concept of sustainable landscape (ecological, planning, multifunctional, visual and hybrid); 2. classification of landscapes according to human role in their creation, resulting in a classification and geoecological characterisation of landscape types according to the degree of anthropopression; 191 SIGNIFICANCE OF LAND USE IN SUSTAINABLE LANDSCAPE ANALYSIS 3. evaluation of the degree of transformation of landscapes (typological classification) according to land use, presented as a table assigning the types of land use to appropriate landscape types; 4. a thorough description of landscapes in terms of the relationship between their identity and functioning, presented as a table describing the characteristics of given areas; 5. a study of landscape diversity using landscape indicators, presented as a map of the distribution of landscape diversity; 6. based on historic data (maps) evaluation of landscape alterations which showed resilience of landscapes, presented numerically and graphically; 7. analysis of visual attractiveness of landscapes, the most subjective of the above methods, forming the basis for parametric analysis and pointed towards aesthetic values and harmony within the studied areas. The analysed approaches to sustainable landscapes and associated research methods enabled the formation of criteria deciding whether a landscape is sustainable or not. They have been designed in such a way as to be useful in efforts to comply with the European Union Landscape Directive of Sustainability as well as in carrying out landscape audits. 192