Późnośredniowieczne osadnictwo wiejskie na Dolnym Śląsku w świetle badań archeologicznych Daher spricht man: Ein groß Feldt sol man lieben Ein klein Feldt sol man pflügen. Dolnośląskie powiedzenie ludowe, zanotowane w XVI w. (za: Grosser 1954, s. [19]). Krzysztof Fokt Późnośredniowieczne osadnictwo wiejskie na Dolnym Śląsku w świetle badań archeologicznych I KSIĘGARNIA I AKADEMICKA Kraków 2012 Copyright by Krzysztof Fokt, 2012 Recenzenci: Prof. Dr hab. Jan Klapśte Dr hab. Krzysztof Jaworski prof. UWr Redakcja: Adam Świątek Korekta: Martyna Tondera Skład i złamanie: Małgorzata Manterys-Rachwał Okładka: Emilia Dajnowicz Indeks: Zbigniew Rzepka ’ublikacja dofinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego ISBN 978-83-7638-206-7 KSIĘGARNIA AKADEMICKA ul. św. Anny 6, 31-008 Kraków tel. /faks: 012 431 -27-43, 012 663-11 -67 e-mail: akademicka@akademicka. pl Księgarnia internetowa: www akarłpmirka nl Spis treści Przedmowa.................................................................... 11 I. Wprowadzenie............................................................... 13 1. 1. Wstęp. O konieczności studiów archeologicznych nad wsią późnośredniowieczną na Śląsku.......................................... 13 1. 2. Zakres merytoryczny opracowania..................................... 15 Zagadnienie definicji osadnictwa (15). Zakres znaczeniowy terminu „osadnictwo wiejskie” (16-17). Objaśnienie niektórych pojęć stosowanych w pracy (17). 1. 3. Zakres terytorialny i chronologiczny................................ 18 Zakres terytorialny pracy (18). Dolna granica chronologiczna (18-19). Górna granica chronologiczna (19-20). 1. 4. Zakres kwerendy..................................................... 20 Kwerenda biblioteczna i archiwalna (20-21). Kwerenda muzealna (21). 1. 5. Cele i układ książki................................................ 22 Analityczny i syntetyczny etap interpretacji danych źródłowych oraz ich podział pomiędzy poszczególne partie książki (22-23). Zasady doboru i prezentacji ilustracji (23). II. Osadnictwo wiejskie XIII-XVI w. jako problem badawczy archeologii........ 25 II. 1. Główne tendencje w archeologii późnośredniowiecznych osad wiejskich. Zarys dziejów badań, ich uwarunkowania i metody...................... 25 II. 1. a. Archeologia średniowiecznych wsi opuszczonych.............. 26 Początkowy okres badań opuszczonych wsi z późnego średniowiecza (26-29). Dalszy rozwój badań wsi opuszczonych do lat 90. XX w. (29-31) Metodyka badań wsi opuszczonych (31-33). Wartość poznawcza studiów nad wsiami opuszczonymi (33-34). II. 1. b. Średniowieczne osadnictwo wiejskie jako przedmiot badań ratowniczych............................................................ 34 Relacja badań ratowniczych osadnictwa wiejskiego do studiów akademickich nad tym zagadnieniem (34-35). Badania ratownicze przy dużych inwestycjach wydobywczych i budowlanych w latach 70. i 80. XX w. (35-36). Rozwój badań ratowniczych osadnictwa wiejskiego od lat 80. XX w. i jego uwarunkowania (36-38). Wartość poznawcza wyników bada ratowniczych dawnego osadnictwa wiejskiego (38). Wsie opuszczone jako przedmiot badań ratowniczych (38-39). Specyfi ka wielko- i mało-skalowych badań ratowniczych z perspektywy badań dawnej wsi (39-40). II. Lc. Regionalne studia archeologiczno-osadnicze..................... 40 Uwarunkowania rozwoju badań regionalnych, ich skala i podłoże teoretyczne (40--42). Sposoby zakreślania regionów stanowiących przedmiot badań (42-43). Podstawy metodyczne studiów regionalnych (43-44). 6 Spis treści II. 2. Wkład badań archeologicznych do studiów nad wsią średniowieczną..... 44 II. 2. a. Archeologia o przemianach form osadnictwa wiejskiego........... 45 Znaczenie archeologii w uzupełnianiu i kontroli studiów genetyczno-osadniczych (45). Wkład archeologii do rozpoznania średniowiecznego przełomu w dziedzinie osadnictwa wiejskiego (45-47). Przykłady archeologicznie uchwyconej dwuetapowej kolonizacji wewnętrznej w początkach późnego średniowiecza (47-48). Archeologiczne badania reliktów dawnego rozmierzenia, rozgraniczeń i ogrodzeń (48-50). Wkład archeologii do badań nad zmiennością form osiedli wiejskich (50--52). Zalety źródeł archeologicznych z perspektywy badań dawnych form osadniczych (52). 11. 2. b. Wkład archeologii do badań nad budownictwem wiejskim............ 52 Znaczenie archeologii dla studiów nad dawnym budownictwem (52-53). Przełom wczesnego i późnego średniowiecza w budownictwie wiejskim (53). Kamienne konstrukcje zabudowań wiejskich w badaniach archeologicznych (53-54). Kwestia używania dachówek na wsi (54). Przemiany w rozplanowaniu domów wiejskich w okresie przełomu lokacyjno-kolonizacyjncgo oraz w późnym średniowieczu (ze szczególnym uwzględnieniem modelu domu trójprzestrzennego) (54-55). Urządzenia grzewcze w domach wiejskich (55). Gospodarcze zaplecze późnośredniowiecznego domu chłopskiego (56). Obiekty wziemne, ich funkcje i próby klasyfikacji (56-58). Zaopatrzenie osad wiejskich w wodę (58). Perspektywy i pożądane kierunki badań archeologicznych nad późnośredniowiecznym budownictwem wiejskim (58). 11. 2. c. Gospodarka osad wiejskich w świetle badań archeologicznych...... 59 Specyfika późnośredniowiecznego modelu gospodarki wiejskiej (59). Znaczenie źródeł archeologicznych w badaniach przemian w technikach uprawy ziemi (59- -60). Techniczne wyposażenie rolnika i hodowcy w świetle odkryć archeologicznych (60). Wkład nauk przyrodniczych do studiów archeologicznych nad dawną gospodarką wiejską (60-61). Lokalna perspektywa studiów archeologicznych nad gospodarką wsi średniowiecznej oraz jej związek ze specyfiką bazy źródłowej (61-63). Uwarunkowania środowiskowe osadnictwa wiejskiego w badaniach archeologicznych (63). Nieagrarne gałęzie wiejskiej gospodarki w świetle źródeł archeologicznych (63-66), w tym m. in. młynarstwo (64-65) i kowalstwo (65). 11. 2. d. Struktura społeczeństwa wiejskiego w świetle badań archeologicznych....................................................... 66 Czynniki rozwarstwienia chłopów widoczne przez pryzmat źródeł archeologicznych (66-67). Archeologiczne ślady zróżnicowania wielkości i potencjału gospodarstw chłopskich (67-68). Znaczenie dworu dla społeczności wiejskich oraz zagadnienie zaścianków (69). Rola kościołów w wiejskich zespołach osadniczych z perspektywy archeologii (69-70). Współzależność wsi i miasta w badaniach archeologicznych (70). III. Dotychczasowy dorobek badań archeologicznych późnośredniowiecznego osadnictwa wiejskiego na Dolnym Śląsku................................. 71 III. 1. Dzieje i uwarunkowania dotychczasowych badań................... 71 Ill. l. a. Okres 1.: do 1944 r..................................... 71 Pionierski etap badań (71). Instytucjonalne i prawne ramy badań archeologicznych dawnego osadnictwa wiejskiego w latach 1914-1945 (72). Praktyka dolnośląskich instytucji konserwatorskich względem zabytków późnośredniowiecznych (72-73). Charakterystyka archiwalnej spuścizny przedwojennych instytucji konserwatorskich z perspektywy studiów nad średniowieczną wsią śląską (73-74). Uwarunkowania i metody badań terenowych (74-76). Stan publikacji wyników badań sprzed 1945 r. (76). IILl. b. Okres 2.: 1945-1990 r. .............................................. 76 Początkowy okres polskiego konserwatorstwa archeologicznego na Dolnym Śląsku (76-77). Prawne, instytucjonalne i ideologiczne uwarunkowania badań w okresie Spis treści 7 tzw. Polski Ludowej (77). Badania osadnictwa wiejskiego z późnego średniowiecza na marginesie programów badawczych dotyczących innych okresów (77-78). Ratownicze badania reliktów późnośredniowiecznego osadnictwa wiejskiego (78-79). Ocena jakości i skali badań prowadzonych w lalach 1945-1990 (79-80), w tym efektów programu AZP (80). III. 1. c. Okres współczesny: od 1991 r. ................................ 80 Zmiana uwarunkowań konserwatorskich oraz intensyfikacja badań ratowniczych reliktów osad wiejskich (80-82). Problemy związane z badaniami ratowniczymi (82-84). 111. 2. Problem wsi zanikłych w XIII-XVI w. Dorobek i perspektywy badań archeologicznych.......................................................... 84 Uwagi o stanie badań historycznych i onomastycznych (84-85). Aktualny stan badań archeologicznych (ze szczególnym uwzględnieniem potencjału poznawczego archiwalnej dokumentacji sprzed 1945 r. ) (85-89). 111. 3. Podstawy datowania reliktów późnośredniowiecznego osadnictwa wiejskiego................................................................ 89 Stanowiska datowane w oparciu o typologię naczyń ceramicznych (90). Poza-ceramiczne podstawy chronologii (90-91): datowanie zabytków metalowych (92), stratygrafia nawarstwień (92-93), metody przyrodnicze (93-94), źródła pisane (94). III. 4. Stan badań wykopaliskowych i wartość poznawcza ich wyników: próba podsumowania......................................................... 94 III. 4. a. Próba ogólnej oceny stanu badań według jednolitych kryteriów. 94 Ocena jakości dokumentacji i stopnia jej udostępnienia (94-96). Porównanie stanu badań w poszczególnych okresach (96). Stopień opublikowania wyników badań (96--97). Zróżnicowanie zadokumentowanych nawarstwień i skala prowadzonych badań wykopaliskowych (97-99). Położenie stanowisk badanych względem średniowiecznych osiedli (99-101). Zróżnicowanie formalno-funkcjonalnc obiektów archeologicznych (101-102). 111. 4. b. Terytorialne zróżnicowanie stanu badań.................... 103 Uwagi ogólne (103). Zestawienie stanu badań w wyżynno-górskiej i nizinnej części obszaru badanego (103-105). Stan przebadania późnośredniowiecznego osadnictwa wiejskiego według terytoriów i regionów historycznych (105-109). 111. 4. C. Wnioski................................................... 109 IV. Zróżnicowanie funkcjonalne obiektów archeologicznych jako podstawa interpretacji wyników badań............................................... 111 IV. 1. Uwagi wstępne...................................................... 111 Przyjęte zasady interpretacji nieruchomych zabytków archeologicznych (111). Metody przypisywania funkcji obiektom archeologicznym i możliwości ich zastosowania na materiałach omawianych w pracy (111-114). IV. 2. Podstawy i metody interpretacji funkcjonalnej obiektów archeologicznych odkrytych na stanowiskach XIII-wiecznych o inwentarzu typowym dla wczesnego średniowiecza.................................................... 114 Podstawy wnioskowania o funkcjach obiektów archeologicznych (114-115). Podstawy interpretacji funkcjonalnej obiektów archeologicznych (115-117): cechy formalne i metryczne (115-116), charakterystyka wypełnisk (116-117), kontekst stratygraficzny (117). Problem właściwego doboru analogii dla stanowisk XIII--wiecznych (117). Stosowane klasyfikacje obiektów archeologicznych (117-119). Podstawy wyróżnienia reliktów założeń mieszkalnych (119-120). IV. 3. Podstawy i metody interpretacji funkcjonalnej obiektów archeologicznych odkrytych na stanowiskach związanych z osadnictwem wiejskim o inwentarzu typowym dla późnego średniowiecza.................................. 121 8 Spis treści Czynniki utrudniające interpretację funkcjonalną obiektów archeologicznych (121--122). Możliwości wnioskowania w oparciu o ich charakterystykę formalną, metryczną i fizyczną (122). Kontekstualna metoda interpretacji funkcjonalnej (122-123). Możliwości wnioskowania melakonlekslualnego (123-124). Zagadnienie funkcji budynków zagłębionych w podłoże (125). V. Wiejskie budynki mieszkalne i gospodarcze w świetle badań archeologicznych 129 V. l. Techniki wznoszenia budynków ..................................... 129 Elementy technik budowlanych widoczne w materiale archeologicznym (127-128). Konstrukcja słupowo-plecionkowa (128-129). Konstrukcje zrębowa i ryglowa (129-132). Możliwe konstrukcje budynków odkrytych w Ciccicrzynic (132-133) i Ruszo-wicach (133). Zastosowanie kamienia (133-136) i cegły (136). Konstrukcje ścian sza-chulcowych (136-138). Techniki podparcia (138-139) i pokrycia (139-141) zadaszeń. Ofiary zakladzinowe (141). V. 2. Budynki mieszkalne...................................................... 143 Kwestia zagłębienia budynków mieszkalnych ze schyłku wczesnego (142-144) i późnego średniowiecza (144-145). Powierzchnia budynków mieszkalnych ze schyłku wczesnego (145-146) i późnego średniowiecza (146-148). Domy dwu- (148-149) i trójprzestrzenne (149-150). Orientacja domów i lokalizacja wejść w budynkach ze schyłku wczesnego (150-152) i późnego średniowiecza (152-153) V. 3. Budynki gospodarcze..................................................... 155 Uwagi ogólne (153-154). Zagłębienie w podłoże obiektów gospodarczych w porównaniu z budynkami mieszkalnymi na stanowiskach ze schyłku wczesnego (154-155) i z późnego średniowiecza (155). Głębokość wkopania w podłoże budynków gospodarczych (156-158). Powierzchnia budynków gospodarczych ze schyłku wczesnego (158) i z późnego średniowiecza (158-161). Relacja powierzchni i stopnia zagłębienia późnośredniowiecznych obiektów gospodarczych (161-163) V. 4. Wnętrza budynków: wykończenie i wyposażenie............................. 165 Urządzenia grzewcze (163-165). Sposoby wymoszczenia poziomów użytkowych (165-167). VI. Infrastruktura techniczna związana z osadnictwem wiejskim.......................................... 171 VI. 1. Infrastruktura drożna............................................ 171 Zarys dziejów badań nad późnośredniowiecznymi drogami wiejskimi na Dolnym Śląsku (169-170). Uwarunkowania i metody badań reliktów dróg wiejskich (170--171)]. Cięcia poprzeczne reliktów dróg na Dolnym Śląsku (171-172). Pozostałe odkrycia dróg średniowiecznych (172). Charakterystyka badanych odcinków dróg położonych w osiedlach wiejskich (172-177) i poza nimi (177-178). Podsumowanie (178) V1. 2. Infrastruktura służąca zaopatrzeniu w wodę................................ 180 Uwarunkowania badań i podstawy datowania studni czerpalnych (178-179). Charakterystyka konstrukcyjna studni ze schyłku wczesnego i późnego średniowiecza (179-184). Zagadnienie czystości wody (184). Zbiorowy i indywidualny model użytkowania studni czerpalnych (184-185). Uwarunkowania badań i korekta datowania niektórych sudeckich ujęć wody źródlanej (185). Charakterystyka tych urządzeń (185-187), odkrytych w Szczawnie-Zdroju (185-186) i Bolkowie-Zdroju (186-187). Zabytki ruchome odkrywane wewnątrz szybów studziennych (187). Uwagi podsumowujące (187). VI. 3. Obiekty i urządzenia służące do przemiału zboża........................... 188 Znaleziska kamieni Żarnowych z późnego średniowiecza (188). Omówienie badanych archeologicznie reliktów młynów i związanych z nimi konstrukcji na Dolnym Śląsku (188-191). Gospodarcze zaplecze młynów (191-193). Spis treści 9 VII. Wiejska gospodarka żywnościowa w świetle archeologii................. 195 VII. 1. Archeologiczne ślady pozyskiwania żywności.................... 195 VII. 1. a. Rolnictwo.............................................. 196 Rozrzut zabytków późnośredniowiecznych w obrębie rozłogów wiejskich a stosowane strategie nawożenia pól (196-197). Uwagi o roślinach uprawnych (198). Znaleziska narzędzi rolniczych (198-200). „Pułapka sedymentacyjna” odkryta w Sosnówce (200). Ślady dawnych rozgraniczeń pól w Sudetach (201). Domniemany relikt stodoły z Wierzbnej (201-202). Vll. l. b. Hodowla zwierząt............................................... 202 Uwagi ogólne (202). Hodowla zwierząt i konsumpcja mięsa na wsi w świetle analizy zbiorów kości zwierzęcych ze stanowisk dolnośląskich (202-206). Relikty budynków inwentarskich (206-208). Obiekty potencjalnie związane z wypasem zwierząt i gospodarką łąkową (208-209). Gospodarka wsi o łanowym i niwowym rozmierzeniu rozłogów a zróżnicowanie obiektów archeologicznych odkrywanych poza osiedlami (209-211) VII. 1. C. Inne gałęzie gospodarki żywnościowej........................... 211 Uwagi wstępne (211-212). Łowiectwo i konsumpcja zwierząt dzikich (212). Ślady poławiania ryb i małży (212-213). Hodowla ryb w świetle danych archeologicznych (213-215). VII. 2. Gospodarka rolno-hodowlana a środowisko przyrodnicze.................. 215 Uwagi wprowadzające (215-216). Optymalizacja eksploatacji zajmowanych przez osady wiejskie nisz ekologicznych (216-217). Ekologiczne i geomorfologiczne skutki późnośredniowiecznej intensyfikacji gospodarki wiejskiej (217-219). Argumenty za ich datowaniem już na późne średniowiecze (219-220). Zabiegi mające zapobiec negatywnym skutkom wzmożonej antropopresji (220-221). VII. 3. Przechowywanie żywności: obiekty zasobowe............................. 222 Uwagi wstępne (222). Rodzaje obiektów zasobowych znanych z dolnośląskich materiałów archeologicznych (220-225): wkopane pojemniki (222), kłody-toki (222--223), jamy zasobowe (223-224), piwniczki jamowe (224), piwniczki zasobowe w budynkach (224), komory domostw wieloprzestrzennych (224-225), obiekty wziem-ne o ścianach murowanych z kamienia (225). Elementy wykończenia i wyposażenia obiektów zasobowych (225-226). VII. 4. Obróbka termiczna żywności............................................ 226 Rodzaje urządzeń ogniowych znanych ze źródeł archeologicznych (226). Towarzyszące paleniskom konstrukcje i urządzenia związane z przyrządzaniem strawy (226-227). VII. 5. Depozycja odpadów..................................................... 227 Uwagi ogólne (227-228). Modele depozycji odpadów konsumpcyjnych u schyłku wczesnego i w późnym średniowieczu w świetle analizy rozmieszczenia zwierzęcych szczątków kostnych (228-231). VIII. Archeologiczne ślady wiejskiego rękodzieła i rzemiosła..................... 233 VIII. 1. Archeologiczne świadectwa termicznego przetwórstwa drewna........... 233 Węglarstwo (233-234). Pędzenie smoły i dziegciu (234-238). VIII. 2. Archeologiczne pozostałości wytopu i obróbki metali................. 238 Uwagi ogólne (238-239). Hutnictwo (239-242). Kowalstwo (242-243). Uwagi podsumowujące (243). VIII. 3. Ślady wiejskiego garncarstwa........................................ 244 Zagadnienie ceramiki typu Rusko (244). Nieruchome zabytki archeologiczne wiązane z późnośredniowiecznym garncarstwem wiejskim na Dolnym Śląsku (244-245). 10 Spis treści IX. Organizacja wiejskiej przestrzeni osadniczej w świetle archeplogii........ 247 IX. 1. Przełom w organizacji przestrzennej osadnictwa wiejskiego i problem jego uchwytności metodami archeologii................................. 247 Znaczenie źródeł archeologicznych dla zrozumienia istoty XIII-wiecznego przełomu (247-248). Stosunek wsi śląskiej okresu transformacji do zastanych elementów krajobrazu kulturowego (248-250): ich porzucenie (248-249) lub włączenie w nowo powstający system osadniczy, w tym zakładanie alodiów w miejscu osad ze schyłku wczesnego średniowiecza (249-250) i włączanie grodzisk ze starszych faz wczesnego średniowiecza w obręb lokacyjnych wsi (250). IX. 2. Ślady późnośredniowiecznego rozmierzenia gruntów i kwestia jego trwałości...................................................................... 249 Uwagi wstępne (250-251). Stan przebadania reliktów dawnych rozgraniczeń na terenach omawianych w pracy (251-252). Kwestia trwałości parcelacji osiedli wiejskich (252-253) i rozłogów (253-256) w świetle materiałów archeologicznych. Wewnętrzne reorganizacje obrębów wiejskich (256-257). IX. 3. Osiedla wiejskie i ich przemiany........................................ 258 Możliwości przekształcania siedlisk we wsiach łanowych i niwowych (258). Cofanie się zabudowy na skraju osiedli wiejskich w późnym średniowieczu (258-260). Zajmowanie przez poszczególne siedliska wiejskie podobnego bądź większego obszaru, niż w XIX w. (260-261). Istnienie w późnym średniowieczu przysiółków nieznanych w okresie nowożytnym (261). Uwagi podsumowujące (261-262). Wpływ siedlisk wiejskich na ukształtowanie terenu (262). Miejsce kościołów (262-263) i dworów (263-264) w wiejskich zespołach osadniczych. IX. 4. Gospodarstwa kmiece i folwarczne........................................ 264 Siedliska kmiece w osadach ze schyłku wczesnego średniowiecza (265-268). Relikty zagród kmiecych (268-270) i dworskich (270) z późnego średniowiecza. Zagadnienia kontynuacji i dyskontynuacji zabudowy zagród kmiecych (270-272) oraz ich rozplanowania (272-273). Kwestia ogrodzeń (273). X. Podsumowanie......................................................... 275 XI. Katalog stanowisk................................................... 281 XI. 1. Wstęp......................................................... 281 XI. 2. Katalog ...................................................... 286 Bibliografia............................................................. 447 Skróty bibliograficzne............................................... 447 Opracowania niewydane drukiem........................................ 448 Opracowania wydane drukiem........................................... 456 Słowniki i leksykony (krajoznawcze i onomastyczne)................... 489 Indeks osobowy........................................................... 491 Indeks geograficzny...................................................... 499 Summary.................................................................. 517 Przedmowa Niniejsza książka jest owocem mojej kilkuletniej współpracy z wrocławskim środowiskiem archeologicznym. Nie mogąc wymienić tu z imienia każdego z tamtejszych archeologów, którzy auxilio et consilio pomogli mi w prowadzeniu badań nad dawnym osadnictwem wiejskim, pragnę jednak w sposób szczególny wyróżnić jedną osobę, bez której praca niniejsza z pewnością by nie powstała. Mowa tu o pomysłodawcy jej tematu, Panu Profesorze Jerzym Piekalskim, który nie szczędził swego cennego czasu i energii, by na różne sposoby wspierać realizację tego projektu. Z radością dziękuję więc niniejszym Panu Profesorowi za wielorakie wsparcie i radę, a także za wprowadzenie mnie w dwa zacne gremia, z którymi kontakt ogromnie wzbogacił mnie intelektualnie. Pierwsze z nich to środowisko archeologów średniowiecza związanych z Instytutem Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Zarówno jego doświadczonym Mistrzom, jak też młodszym Koleżankom i Kolegom stacjonującym w pokojach 309 i 206 Instytutu Archeologii, zawdzięczam wiele frapujących dyskusji merytorycznych i udanych doświadczeń terenowych. Z perspektywy niniejszej książki na największe podziękowanie zasłużył przy tym niewątpliwie prof. Krzysztof Jaworski, równie wprawny przewodnik po stromych ścieżkach Sudetów, jak też po meandrach śląskiej archeologii i historiografii. Kilkuletnia przygoda z archeologią wrocławską umożliwiła mi także kontakt z badaczami z Pragi. Szczególnie pozytywny wpływ na rozumienie przeze mnie zjawisk zachodzących na wsi śląskiej w późnym średniowieczu wywarli dwaj z nich: prof. Jan Klápsté, wytrawny znawca archeologii dawnej wsi w Europie Środkowej, oraz dr Tomás Klir, archeolog i historyk gospodarki w jednej osobie, którym niniejszym serdecznie dziękuję za poświęcony mi czas i uwagę. Wyrazy wdzięczności pragnę skierować również do środowiska, które przyjęło mnie jak swego: do krakowskich historyków państwa i prawa. Szczególnie chciałbym przy tym podziękować Pani Prodziekan prof. Dorocie Malec oraz Pani Dziekan prof. Krystynie Chojnickiej, których przychylność i zrozumienie umożliwiły dofinansowanie niniejszej publikacji ze środków Wydziału Prawa i Administracji UJ. Pragnę wreszcie złożyć hołd moim Rodzicom i Żonie, którzy przez kilka lat znosili dzielnie żmudny proces powstawania niniejszej rozprawy oraz trzymali kciuki za jego powodzenie, a także podziękować załodze Wydawnictwa „Księgarnia Akademicka” za sprawne przeprowadzenie mnie przez proces wydawniczy. I. Wprowadzenie 1. 1. Wstęp. 0 konieczności studiów archeologicznych nad wsią późnośredniowieczną na Śląsku Lektura średniowiecznych dokumentów ukazuje późnośredniowieczną wieś na Śląsku głównie jako źródło dochodów księcia, rycerstwa i Kościoła. Gdy jednak w dyplomach i aktach z epoki pojawiają się wzmianki o łanach nieosadzonych, wysadzaniu folwarków, bądź ich rozbudowie, czy też o zasadach wymiaru świadczeń, ich czytelnik uzyskuje wgląd we właściwe podstawy tych dochodów. Podstawy te stanowiła codzienna praca mieszkańców wsi, do której rytmu dopasowane było całe ich życie (Nekuda 2007, s. 7-8). Ta mrówcza praca chłopów, ujęta w określone ramy prawne i przestrzenne, pozostawiała nie tylko pisane, lecz także, a nawet przede wszystkim, materialne ślady. Mimo to, zasadniczą podstawę naukowych studiów nad późnośredniowiecznym osadnictwem wiejskim stanowią do dziś przekazy pisane i źródła ikonograficzne powstałe w tej epoce, a także retrospektywna interpretacja nowożytnych źródeł kartograficznych i etnograficznych. Od połowy XX w. w gronie badaczy zajmujących się wsią późnośredniowieczną: historyków, geografów i etnografów, coraz silniej przebija się jednak także głos archeologów. W wielu krajach europejskich, w tym sąsiadujących ze Śląskiem, studia nad średniowiecznym i wczesnonowożytnym osadnictwem wiejskim przekształciły się wręcz w osobną gałąź archeologii historycznej, ze specyficzną metodyką badań. Dzięki rozwojowi w ostatnich kilkudziesięciu latach archeologicznych badań nad dawną wsią okazało się, że poprawnie pozyskane i zinterpretowane źródła materialne w zestawieniu z innymi rodzajami źródeł pozwalają dostrzec zjawiska dotychczas widoczne słabo, bądź wręcz niewidoczne wcale (Schreg 2006, s. 13; Klir 2010, s. 387; por. też niżej, podrozdz. II. 2). Ogromne możliwości archeologii w tej dziedzinie wyraźnie ukazała wydana niedawno monografia średniowiecznego osadnictwa wiejskiego Moraw pióra jednego z pionierów i klasyków archeologicznych badań dawnej wsi, nieżyjącego już Vladimira Nekudy (2007). Wychodząc od danych archeologicznych i własnej wiedzy na temat morawskiej wsi sprzed okresu kolektywizacji w ubiegłym wieku, Autor ten połączył dane właściwe historiografii, etnografii, historii architektury oraz retrospektywnym studiom historycz-no-osadniczym w jeden, sugestywny obraz. Łączy on analizy paleoetnograficzne, stanowiące esencję archeologii, z kompetentną interpretacją historyczną omawianych zjawisk. Lektura przytoczonej pracy dotyczącej Moraw, będącej wynikiem kilku dziesięcioleci prac terenowych i gabinetowych, pozwala uświadomić sobie głęboką przepaść, jaka dzieli stopień archeologicznego rozpoznania osad wiejskich XIII-XVI w. na południe i na północ od Sudetów. Mimo śmiałych deklaracji sprzed ponad dwudziestu lat (Poklewski 1987, s. 32), żadna z ziem dzisiejszej Polski nie może obecnie pochwalić się stanem archeolo 14 I. Wprowadzenie gicznego przebadania późnośredniowiecznych osad wiejskich choćby porównywalnym z którąkolwiek z krain należących do państw sąsiadujących z Rzecząpospolitą od zachodu i południa. Od tej smutnej, ogólnopolskiej normy nie odbiega Dolny Śląsk, ze stanem badań archeologicznych wsi średniowiecznych jeszcze kilkanaście lat temu określonym bez ogródek jako „katastrofalny” (Buśko, Piekalski 1995, s. 125). Należy wprawdzie przyznać, że od czasu sformułowania tej ponurej oceny, dzięki rozwojowi ratowniczych badań terenowych, nastąpił na Dolnym Śląsku znaczny przyrost nowych danych, jednak diagnoza z 1995 r. pozostaje wciąż aktualna jeśli chodzi o stopień wprowadzenia wyników tychże prac w obieg naukowy oraz ich odniesienie do właściwego im historycznego kontekstu. Nie dziwi to o tyle, że nawet autorzy wydanych drukiem opracowań archeologicznych rzadko tylko wkraczali na niepewny grunt interpretacji historycznej swych odkryć, przeważnie ograniczając się po prostu do przedstawienia pozyskanych materiałów. Tymczasem nawet nieliczne opublikowane wyniki badań (np. Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego w Rusku) przekonują, że także w odniesieniu do Dolnego Śląska rezultaty poszukiwań archeologicznych mogłyby w istotny sposób wzbogacić współczesną wiedzę o życiu codziennym, gospodarce i topografii późnośredniowiecznych wsi. Informacyjny potencjał badań archeologicznych wzrasta tym bardziej, że źródła pisane pozwalające na dość dokładny wgląd w życie codzienne i gospodarkę śląskiej wsi, jak inwentarze gospodarstw kmiecych i folwarcznych czy też urbarze dóbr klasztornych, pochodzą dopiero z XV-XVI w. Bez pomocy danych archeologicznych historycy są zatem często skazani na uzupełnianie informacji źródeł pisanych nielicznymi i nieraz niejednoznacznymi wnioskami ze źródeł ikonograficznych oraz zawodną retrogresją wychodzącą od realiów etnograficznych (por. Heck 1961, s. 99-100; idem 1979, s. 63-64; Korta 2003, s. 144-145, 228-230). Przykłady sąsiadujących ze Śląskiem Moraw, Czech, Dolnych Łużyc i Brandenburgii wskazują tymczasem, że archeologia potrafi ujawnić niuanse zupełnie niewidoczne w źródłach pisanych, takie jak np. rozbieżność czasowa przemian ustroju i topografii wsi, rozplanowanie i wyposażenie domostw oraz zagród w poszczególnych okresach czy też dynamika i periodyzacja zasiedlenia konkretnych regionów¹. Rozpoznanie archeologiczne pozwala tym samym przyodziać w źródłowy, często namacalny i policzalny konkret, zgrubne uogólnienia i retrogresje, na które zdany bywa mediewista sięgający wyłącznie po „tradycyjny” zasób źródeł dziejowych. Brak opracowania problematyki badań archeologicznych osadnictwa wiejskiego wXIII-XVI w. dla Śląska (a także sąsiednich Górnych Łużyc) jest tym dotkliwszy, że stan przebadania innych ziem Korony św. Wacława: Czech, Moraw i Dolnych Łużyc, należy do najwyższych w Europie. Sytuacja taka uniemożliwia wychwycenie wspólnych i swoistych rysów poszczególnych zjawisk oraz wytyczenie właściwych kierunków badań w przyszłości, bynajmniej nie tylko dla Dolnego Śląska. Ponadregionalny aspekt badań nad późnośredniowiecznym osadnictwem wiejskim na Dolnym Śląsku zasługuje na wyraźne podkreślenie. Przecież w okresie wielkiej transformacji społeczno-gospodarczej w XIII w. to właśnie śląskie księstwo Henryka Brodatego stało się jednym z najbardziej udanych przykładów sprawnej przebudowy podstaw władzy, do której głównych instrumentów należały kolonizacja wewnętrzna i reorganizacja osad wiejskich (por. Wójcik 2006, s. 75--82). Śląsk stał się wówczas swoistym poligonem doświadczalnym i rozsadnikiem nowych rozwiązań osadniczych oraz „kuźnią kadr”, z których szeroką ręką korzystali ościenni władcy i możni planujący nowe przedsięwzięcia osadnicze. * ' Por. w podrozdziale II. 2. 1. 2. Zakres merytoryczny opracowania 15 Poza Śląskiem badania archeologiczne w różnoraki sposób przyczyniły się do wzbogacenia obrazu epoki transformacji (XII-XIV w. ), dostrzeżenia zupełnie nowych wątków w dziejach poszczególnych regionów, podważenia obowiązujących schematów historiograficznych i przede wszystkim stworzenia nowych, spójnych modeli interpretacyjnych (por. Klapśte 2005, s. 173-287). Podobnym potencjałem cechować się mogą odkrycia poczynione na Dolnym Śląsku, gdzie w ostatnich latach przebadano m. in. kilka XIII-wiecznych osad wiejskich, które - mimo tradycyjnego (wczesnośredniowiecznego) charakteru odkrytych na tych stanowiskach reliktów kultury materialnej - zostały uwzględnione w niniejszej pracy z powodów przedstawionych w podrozdziale 1. 3. Przemiany w gospodarce i topografii osad wiejskich trwały w Europie Środkowej także po zakończeniu wielkiej przebudowy podstaw gospodarczych i materialnych osadnictwa wiejskiego (por. Mangelsdorf 2005, s. 13). Zmienna koniunktura na płody rolne, nadmierny wzrost antropopresji w wielu okolicach oraz inne czynniki postawiły przed właścicielami i mieszkańcami środkowoeuropejskich wsi, w tym także śląskich, nowe wyzwania. Odpowiedzią na wymagania epoki były różne działania natury gospodarczej bądź osadniczej, m. in. wysadzanie folwarków lub ich rozbudowa, czy też ponowne zasiedlanie łanów i osad opustoszałych bądź rezygnacja z ich zasiedlania (por. Heck 1961, s. 10-15, 45-60, passim). Przynajmniej niektóre ze wskazanych zjawisk, np. proces opuszczania osad wiejskich lub zmiany w ich topografii, mogą być uchwytne na drodze badań archeologicznych. Dzięki temu wprowadzenie do dyskusji nad dziejami śląskiej wsi źródeł archeologicznych może przyczynić się do poszerzenia wiedzy na temat zjawisk gospodarczych i osadniczych dotyczących nie tylko Śląska, lecz także innych krajów wschodniej części Europy Środkowej. 1. 2. Zakres merytoryczny opracowania W polskiej terminologii pojęcie „osadnictwo” ma dość szerokie spektrum znaczeń (por. Kurnatowski 1978, s. 162-163). Świadomość ogromnego zakresu przypisywanego pojęciu „osadnictwa” skłania archeologów do przyjmowania explicite (Woźniak 1960, s. 92; Kobyliński 1988, s. 11) bądź implicite (Łosiński 1982; Ostoja-Zagórski 1982) pojęcia zawężonego, przez Wojciecha Chudziaka przypisanego terminowi „zasiedlenie”. Wedle definicji tego autora, zasiedlenie to „sfera działalności ludzkiej ukierunkowana, poprzez proces habitacji, na uporządkowanie przestrzeni fizycznogeograficznej w celu szeroko rozumianej jej eksploatacji” (Chudziak 1996, s. 8, tam dalsze odsyłacze). Dziedzina tak zakreślonego pojęcia zasiedlenia jest właściwie tożsama z zakresem studiów tradycyjnie określanych jako osadnicze, z akcentem na ich aspekt dynamiczny/diachroniczny. Osadnictwem można zatem określić zbiór środków i produktów procesu zasiedlenia oraz istniejących między nimi współzależności, co pozwala na uwypuklenie aspektu statycz-nego/synchronicznego problemu. Zapożyczając część struktury logicznej i aparatu pojęciowego z klasycznej definicji osadnictwa autorstwa Karola Buczka (1958, s. 71-72), można zatem określić osadnictwo krótko jako system organizacji zasiedlenia. Proponowana struktura terminologiczna, wynikła z przyjęcia terminu „zasiedlenie” w rozumieniu W Chudziaka, powiela opozycję procesu i struktury, wprowadzoną szczególnie wyraźnie przez Zbigniewa Kobylińskiego (1988, s. 11-12), tyle że z nieco odmiennym skojarzeniem pojęć z ich desygnatami. 16 I. Wprowadzenie Chcąc zdefiniować późnośredniowieczne osadnictwo wiejskie, nie lekceważąc realiów omawianej epoki, trzeba odwołać się do prawnego rozróżnienia wsi od miast. Kryterium prawnego statusu osiedla, które w tej właśnie epoce po raz pierwszy od czasów rzymskich zostało określone ze znaczną precyzją, nie rozwiązuje jednak wszystkich problemów klasyfikacyjnych stających przed niniejszą książką. Wątpliwości wystąpić mogą szczególnie w odniesieniu do dwóch grup stanowisk archeologicznych. Pierwsza z nich to relikty osad, które w okresie omawianym w niniejszej pracy zmieniały swój status z wiejskiego na miejski bądź odwrotnie. W tym wypadku o zaliczeniu bądź wykluczeniu danego stanowiska archeologicznego z zakresu tematycznego niniejszej pracy decydowało jego datowanie. Dużo bardziej skomplikowany przypadek stanowiły pozostałości odkrywane w obrębie osiedli podmiejskich, które mimo objęcia ich gruntów i/lub mieszkańców prawem miejskim, w pozostałych dziedzinach życia nadal przypominały bardziej wsie, niż przedmieścia. Dla tej grupy osad postanowiono uczynić odstępstwo od rygorystycznie pojmowanego kryterium prawnego. Wobec braku innej, równie jednoznacznej, metody rozróżnienia osiedli wiejskich i miejskich, sięgnięto przy tym po trzy zespolone kryteria zastępcze: gospodarcze, topograficzne i nazewnicze. Najważniejsze z nich jest kryterium gospodarcze, oparte na założeniu, że osadnictwo wiejskie jest formą organizacji gospodarki rolniczo-hodowlanej (por. Buczek 1958, s. 74; Podwińska 1971, s. 20; Schreg 2006, s. 33-34, gdzie dalsze odsyłacze). W celu odróżnienia wsi podmiejskich objętych prawem miejskim od przedmieść sensu stricto założono także, że te pierwsze musiały zachować wyraźne znamiona odrębności: typową dla osiedli wiejskich formę osadniczą oraz nazwę niewskazującą na bycie przedmieściem². W katalogowej partii niniejszej pracy uwzględniono zatem te wsie włączone do terytorium bądź prawa miejskiego, które utrzymały typowy dla osad wiejskich agrarny profil gospodarczy, odpowiadającą mu formę osadniczą oraz odrębność nazewniczą³. Jedyna definicja późnośredniowiecznego osadnictwa wiejskiego, jaka funkcjonowała dotąd w archeologii polskiej, obejmuje wszelkie materialne relikty przeszłości odkrywane poza murami dawnych miast (Poliński 2003, s. 6). Jej główną zaletą jest prostota, uzyskana jednak kosztem zignorowania przywołanego już powyżej kryterium prawnego, a także zasadniczego dla archeologii podziału stanowisk według ich form i funkcji. W tym kontekście słuszniejsze wydaje się zatem, zalecane w klasycznym zarysie archeologii osadnictwa (Jankuhn 2004, s. 21-32, 94-140) i zastosowane w pierwszym polskim podręczniku archeologii historycznej (Kajzer 1996, s. 156-157), potraktowanie otwartych osad wiejskich jako odrębnego przedmiotu badań obok stanowisk produkcyjnych, zespołów sakralnych i założeń rezydencjonalno-obronnych. Perspektywa ta wydaje się tym bardziej zasadna, że zamiast prostej opozycji miasto-wieś pozwala przyjąć perspektywę bliższą realiom sprzed uwłaszczenia, w których wieś sensu strictiori stanowiła jedynie gromada chłopska, podczas gdy pan gruntowy i ksiądz należeli do osobnych porządków społecznych i prawnych⁴. Całkowita eliminacja z pola widzenia stanowisk o charakterze produkcyjnym, militarnym i kultowym nie jest przy tym ani możliwa, ani wskazana, aczkolwiek zawęże ² Nie uwzględniono zatem osiedli nazywanych wprost przedmieściami (Suburbia, Vorstädte) czy też ulicami (Plateae, Gassen). ’ Por. rekordy katalogowe nr 54 (Grzegorzów), i szczególnie 89 (Lubin-Stary Lubin). ⁴ W szczególności wspólne traktowanie wsi i dworu w opozycji do miasta rzadko przynosi jakąkolwiek użyteczną wiedzę o średniowiecznym społeczeństwie (por. Egan 2005, s. 206, passim). 1.2. Zakres merytoryczny opracowania 17 nie pola badawczego wyłącznie do osadnictwa kmiecego bywa spotykane w literaturze przedmiotu (np. Biermann, Mangelsdorf hrsg. 2005). Spełniając swe specyficzne funkcje, znacznie wykraczające poza obręb wiejskich zespołów osadniczych, stanowiska inne niż osiedla kmiece stanowiły jednak integralne części tych kompleksów (por. Poklew-ski 1987, s. 33-34). Dlatego w niniejszej pracy stanowiska o charakterze produkcyjnym, obronnym i sakralnym uwzględniono w takim zakresie, w jakim wymagała tego wprowadzona powyżej definicja osadnictwa: jako relikty obiektów materialnych służących zagospodarowaniu przestrzeni w celu jej zamieszkania i eksploatacji. Zamki, dwory, kościoły i cmentarze zostały więc wzięte pod uwagę w analizach dotyczących gospodarki, topografii i struktury wiejskich zespołów osadniczych. Jako obiektów cechujących się swoistą, wykraczającą poza zagadnienia osadnicze, problematyką badawczą, nie uwzględniono ich jednak w zamieszczonym na końcu książki katalogu stanowisk, włączając do niego jedynie przebadane archeologicznie elementy związanej z nimi infrastruktury technicznej i zaplecza gospodarczego. W katalogowej części pracy zestawiono także położone poza obrębem miast stanowiska związane z produkcją inną niż rolniczo-hodowlana, wyjątek czyniąc jedynie dla śladów przedsięwzięć górniczych. Te ostatnie, prowadzone z zasady w oparciu o odrębne od wiejskiego prawo, szybko rozsadzały bowiem miejscowe układy społeczne i gospodarcze. Relikty miejsc wydobycia surowców mineralnych i towarzyszące im osady górnicze powinny być zatem traktowane jako osobny od osadnictwa wiejskiego przedmiot badań⁵. Na zakończenie ustępu dotyczącego zakresu merytorycznego pracy Czytelnikowi należy się wyjaśnienie przyjętych w niej znaczeń niektórych stosowanych terminów. Pod pojęciem „osady wiejskiej” rozumiany będzie cały zespół osadniczy złożony z osiedla, zamieszkującej go społeczności i przynależnego obrębu gruntów (por. Poklewski 1987, s. 31-32; Poliński 2003, s. 8-9). „Osiedlami” określane będą skupiska zabudowy mieszkalnej i gospodarczej wraz z przynależną im infrastrukturą. Późnośredniowieczna wieś śląska składała się z reguły z jednego, głównego osiedla, któremu ewentualnie towarzyszyły osobne skupiska zabudowy dworskiej, folwarcznej i/lub zagrodniczej. W takim wypadku główne osiedle określane jest jako „siedlisko” danej wsi. Poza siedliskiem i ewentualnymi innymi osiedlami na obszar osady wiejskiej składały się „rozłogi”, czyli pozostałe przynależne do wsi grunta, podlegające różnorakiemu użytkowaniu gospodarczemu, głównie pola uprawne. We wsiach niwowych zwykle daje się wydzielić także tzw. niwa domowa, na której powstawało siedlisko miejscowości oraz ogrody (por. Burszta 1958, s. 55-58). Wydzielanie niwy domowej nie ma racji bytu we wsiach łanowych, których rozmierzenie polegało zasadniczo na wydzieleniu w obrębie planowanego siedliska odcinków, przez których „poszerzenie" w kierunku granic osady powstawały chłopskie łany (por. Klapśte 2005, s. 231). Zespół powiązanych zabudowań mieszkalnych i gospodarczych, przynależnych z zasady jednej rodzinie, przyjęto w niniejszej pracy nazywać „zagrodą”, w przypadkach niejednoznacznych, przede wszystkim osad ze schyłku wczesnego średniowiecza, sięgnięto zaś, za Sławomirem Moździochem (1997, s. 50), po pojęcie „siedliska” (chłopskiego, w odróżnieniu od siedliska wsi). ⁵ Warto dodać, że problematyka dolnośląskiego górnictwa kruszcowego w XIII-XVII w. niedawno doczekała się obszernego opracowania pióra Tomasza Stolarczyka (2010). Dziękuję Autorowi za udostępnienie maszynopisu tej wartościowej, niestety jeszcze nieopublikowanej pracy. 18 I. Wprowadzenie 1.3. Zakres terytorialny i chronologiczny Praca niniejsza dotyczy Dolnego Śląska, przy czym historyczny trzon badanego obszaru to księstwo śląskie (wrocławskie) w kształcie, jaki przybrało po odłączeniu władztwa opolskiego w 1202 r., wraz z obszarami zajętymi w XIII-XV/XVI w. przez to księstwo i jego ziemie sukcesyjne w drodze kolonizacji (por. Wójcik 2006, s. 59-60). Dla większej części okresu późnośredniowiecznego używanie na określenie tego obszaru nazwy Dolny Śląsk jest jawnym anachronizmem (por. Wójcik 2006, s. 59-60; Mrozowicz 2006, s. 133-134; Żerelik 2007, s. 20-21). W niniejszym opracowaniu sięgnięto jednak po tę nazwę, gdyż oprócz terenu księstwa śląskiego (wrocławskiego) i jego państw sukcesyjnych uwzględnione zostały w nim także, niezaliczane w średniowieczu do Śląska, ziemia kłodzka i wschodnie fragmenty Górnych Łużyc (do linii Nysy Łużyckiej, stanowiącej współczesną granicę Polski). Tereny te włączono do obszaru zainteresowania niniejszego studium ze względu na ich zbliżoną do Śląska problematykę badawczą oraz współczesną przynależność administracyjną do województwa dolnośląskiego. Kierowano się przy tym założeniem, że w związku ze współczesną przynależnością państwową obydwu wymienionych krain słuszniejsze będzie ahisloryczne omówienie ich wraz z Dolnym Śląskiem, niż sztuczne pozostawienie poza nawiasem niniejszej rozprawy, tak jakby te skrawki polskiego terytorium państwowego pozostawały poza zainteresowaniem polskich archeologów. W zakres pracy włączono także leżącą obecnie w granicach Polski część biskupiego księstwa nysko-grodkowskiego. Wprawdzie w okresie nowożytnym to duchowne państewko udzielne było konsekwentnie klasyfikowane jako górnośląskie, jednak wpisany w jego definicję związek z wrocławską centralą, pierwotna przynależność ziemi grodkow-skiej do księstwa śląskiego oraz charakterystyka tutejszego osadnictwa, upodabniająca to terytorium do sąsiednich dystryktów dolnośląskich, dostatecznie uzasadniają omówienie go wraz z nimi. Dolną granicę chronologiczną pracy stanowi połowa XIII w., w archeologii ziem polskich stanowiąca umowną datę przełomu wczesnego i późnego średniowiecza. Cezura ta, przebiegająca w środku okresu cechującego się przemieszaniem elementów uznawanych za typowo wczesno- lub późnośredniowieczne, jest jedynie orientacyjna. Z perspektywy niniejszego opracowania oznacza to, że należy w nim uwzględnić zarówno ewentualne relikty osad reprezentujących późnośredniowieczny model kultury materialnej, założonych już przed połową XIII w., jak też niektóre ze stanowisk cechujących się przewagą elementów kultury materialnej typowych dla schyłku wczesnego średniowiecza. Konieczność wzięcia pod uwagę tych ostatnich wynika stąd, że przynajmniej w niektórych regionach Śląska nowe inicjatywy osadnicze w XIII w., nawet jeśli nie było im dane zaczerpnąć ze strumienia osadników z Zachodu, musiały zaistnieć w środowisku silnie kształtowanym przez nowe standardy gospodarcze: intensyfikację upraw, związek z miejskim rynkiem zbytu, stabilizację siedlisk wiejskich¹". Oddzielanie tych osad od pozostałych jedynie w oparciu o kryterium kultury materialnej nie wydaje się słuszne, szczególnie że niektóre osady wiejskie o inwentarzu zabytkowym typowym dla wczesnego średniowiecza dowodnie istniały w 2. połowie XIII w.⁶ ⁷ W niniejszej pracy uwzględnione zostały zatem ⁶ Uwagi te dotyczą szczególnie zaplecza osadniczego wrocławskiej aglomeracji wczesnomiejskiej, por. Cetwiński 1980, s. 95-134. ⁷ Por. tu np. casus stanowiska nr 4 w Nowym Śleszowie, nr kat. 113. 1.3. Zakres terytorialny i chronologiczny 19 te z osad cechujących się typowym dla wczesnego średniowiecza inwentarzem zabytkowym, dla których ustalono prawdopodobne datowanie zawężone do XII/XIII-XIII w. Oprócz stanowisk wydatowanych archeologicznie i dendrochronologicznie (Ślęza 13, Nowy Śleszów 4), uwzględniono z tej kategorii osad dowodnie jednofazowe stanowiska datowane głównie w oparciu o zabytki ceramiczne, wykazujące jednak wyraźne cechy technologiczne i stylistyczne dające się z dużym prawdopodobieństwem zawęzić do XII/XIII-XIII w. oraz elementy stylistyki późnośredniowiecznej⁸. Ryc. 1.1. Terytoria uwzględnione w opracowaniu. 1. Śląsk w granicach z XIII-XIV w. (księstwo wrocławskie); 2. Księstwo nyskie biskupów wrocławskich; 3. Wschodnia część Górnych Łużyc (obecnie w granicach RP); 4. Ziemia kłodzka. Górną granicę czasową pracy stanowi przełom średniowiecza i nowożytności. W dziejach wsi śląskiej nie był to bynajmniej przełom równie głęboki jak „rewolucja XIII w.” Za przyjęciem takiej cezury przemawia jednak specyfika badawcza oddzielonych nią epok. Badania archeologiczne wsi nowożytnych są wciąż w powijakach. Wynika to głównie z faktu, że znaleziskom z XVI-XVIII w. poświęcano do niedawna jeszcze mniej uwagi niż późnośredniowiecznym, a i współcześnie badane są one głównie w trybie ratowniczym. Nie jest przy tym wykluczone, że rola archeologii w badaniach wsi nowożytnej zawsze pozostanie, z racji przetrwania szerszego zasobu źródeł dziejowych innych kategorii (w tym istniejących do dzisiaj budynków, a także urbarzy, inwentarzy, spisów podatkowych, itp.), odmienna niż w odniesieniu do wieków średnich. ⁸ Mowa tu o stanowiskach nr 33 w Kłodzku, 8 w Radłowicach i nr 3 w Świątnikach, nr kat. 69,140, 185. 20 I. Wprowadzenie Osobny problem to wybranie optymalnej daty oznaczającej przełom średniowiecza i nowożytności. Z punktu widzenia dziejów społeczno-politycznych datą tą jest rok 1526, przyjęty jako cezura m.in. w najnowszej syntezie dziejów Dolnego Śląska (Wrzesiński red. 2006). Data ta oznacza zarazem przełom polityczny (przejście krajów Korony św. Wacława pod berło habsburskie), jak też społeczno-kulturowy (wprowadzenie reformacji). Na polu osadnictwa wiejskiego początek XVI w. przyniósł natomiast pierwsze oznaki przezwyciężania skutków wojen i dekoniunktur XV w., przy czym szczególnie od 2. ćw. XVI w. nasiliły się zjawiska tak osadnicze (Goliński 2006, s. 198-201), jak też społeczno--gospodarcze (Heck 1961, s. 45-51; por. Abel 1966, s. 97-141, szczególnie il. 23-24,28) odmienne od charakteryzujących schyłek średniowiecza. Zaproponowana data koresponduje z grubsza z momentem przełomu w dziedzinie kultury materialnej, ze szczególnym uwzględnieniem zmian w technologii i typologii ceramiki naczyniowej (Stoksik 2007, s. 24, tam dalsze odsyłacze), stanowiącej najliczniejszą grupę znalezisk i główną podstawę datowań. W stołecznym Wrocławiu przełom w dziedzinie wytwórczości ceramicznej nastąpił w 1. poł. XVI w., przy czym dopiero od 2. poł. tego stulecia upowszechniły się zespoły naczyń o jednolicie renesansowej charakterystyce (por. Szwed 2004, s. 344, passim). Wobec słabego, jak dotąd, stopnia przebadania zespołów ceramiki XVI-wiecznej ze stanowisk wiejskich nie sposób zatem wykluczyć, że przynajmniej niektóre rozpoznane jako schyłkowośredniowieczne zbiory zabytków, pozyskane z tych stanowisk, mogły pochodzić z całej 1. poł. XVI w. Przyjmując zatem przełom 1./2. ćw. XVI w. jako górną granicę chronologiczną pracy, trzeba pamiętać o tej „nieoznaczoności” przełomu w dziedzinie kultury materialnej, licząc się z możliwym datowaniem niektórych omawianych w niniejszym opracowaniu nawarstwień nawet do połowy XVI w. 1.4. Zakres kwerendy Kwerenda piśmiennictwa dla celów niniejszej pracy objęła wydane drukiem wyniki badań archeologicznych prowadzonych na obszarze objętym zakresem rozprawy oraz dwie grupy archiwaliów. Pierwszą z nich stanowiły zasoby archiwów Wojewódzkich Urzędów Ochrony Zabytków (dalej: WUOZ) we Wrocławiu (wraz z delegaturami w Legnicy, Jeleniej Górze i Wałbrzychu), Opolu i Zielonej Górze, a przede wszystkim zgromadzone tam sprawozdania z badań terenowych i arkusze map AZP w skali 1:10000’. Jedynie pomocniczą rolę odgrywała przy tym kwerenda w ewidencji stanowisk archeologicznych, stanowiącej z założenia raczej bazę danych konserwatorskich niż naukowych. Mimo to, dla województwa dolnośląskiego przejrzano wszystkie karty ewidencyjne stanowisk średniowiecznych, dostępne w postaci elektronicznej. Największe ewentualne luki w tej części kwerendy mogą wynikać z niepełnej obecnie dostępności spuścizny archiwalnej urzędu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Archeologicznych (dalej: WKZA) i Wojewódzkiego Ośrodka Archeologiczno-Konserwatorskiego (dalej: WOAK) we Wrocławiu. Uzupełnienie tych luk w pewnej przynajmniej mierze umożliwiają jednak komunikaty wydawane na łamach biuletynów WKZA oraz sprawozdania roczne WKZA * ’ Kwerendę sprawozdań z badań zamknięto: w delegaturze Dolnośląskiego WUOZ w Wałbrzychu jesienią 2007 r., w Opolskim i Lubuskim WUOZ w czerwcu 2008 r., a w Dolnośląskim WUOZ we Wrocławiu oraz jego delegaturach w Jeleniej Górze i Legnicy w lutym 2009 r. 1.4. Zakres kwerendy 21 i WOAK publikowane w roczniku „Silesia Antiqua”. Drugą grupę uwzględnionych archiwaliów stanowiły spuścizny przedwojennych instytucji muzealnych i konserwatorskich, przechowywane w Archiwum Państwowym we Wrocławiu (dalej: APWr.), Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu (dalej: MŚlOp.) i Muzeum Archeologicznym we Wrocławiu (dalej: MAWr.)¹⁰ *. Tę część kwerendy uzupełniono dla branego pod uwagę fragmentu Górnych Łużyc przejrzeniem spuścizn pruskich i saskich instytucji konserwatorskich przechowywanych w Kulturhistorisches Museum w Görlitz (dalej: KM Görlitz) i Landesamt für Archäologie w Dreźnie (dalej: LfA Dresden). W kwerendzie muzealnej skupiono się na próbie odnalezienia i oceny zabytków uzyskanych w toku badań prowadzonych przed 1945 r. Poświęcenie dużej uwagi materiałom pozyskanym w tym pionierskim okresie badań było nieodzowne, jako że w wielu przypadkach jedynie ogląd odnośnych zabytków mógł rozstrzygnąć o ich uwzględnieniu lub nieuwzględnieniu w niniejszej pracy oraz poprawności znanych z publikacji bądź dokumentacji archiwalnej datowań. Dotarcie do odnośnych zabytków było o tyle uproszczone, że większość ocalałych zbiorów przedwojennych skupiono w MAWr. i MŚlOp. Kwerenda spuścizn poniemieckich objęła wyszukanie nie tylko zabytków pochodzących ze stanowisk zaliczonych do katalogu pracy, lecz także materiałów odkrytych na stanowiskach o nieokreślonym datowaniu i domniemanych, znanych jedynie z niejednoznacznych wzmianek w archiwaliach bądź publikacjach. Niestety, w większej części odnośne zabytki albo już przed wojną nie zostały zatrzymane w zbiorach wrocławskich (co niejednokrotnie poświadczają adnotacje w archiwalnych teczkach miejscowości), albo zaginęły w trakcie wojny, bądź też z innych przyczyn nie figurują w inwentarzach. W przypadku zabytków ruchomych wydobytych po 1945 r. przeprowadzono kwerendę wybiórczą, na co wpłynęło kilka czynników. Po pierwsze, dla ok. 40% stanowisk badanych po 1945 r. włączonych do katalogu niniejszej pracy dostępne są publikowane bądź archiwalne opracowania, pozwalające wyrobić sobie zdanie na temat podstaw datowania i przynależności typologicznej odnośnych zabytków. Po drugie, większość inwentarzy zabytkowych stanowisk, badanych przeważnie w trybie nadzoru prac ziemnych, stanowiły nieliczne zespoły mało charakterystycznych ułamków naczyń ceramicznych, oprócz ramowego datowania niewnoszące nic do tematu pracy. Po trzecie, znaczna część odnośnych zbiorów była w okresie pisania pracy niedostępna lub nie znajdowały się one jeszcze w zbiorach dolnośląskich jednostek muzealnych ". Po czwarte wreszcie, większość z omawianych zbiorów pochodzi z badań prowadzonych niedawno, co sprawia, że przejrzenie ich wymagałoby każdorazowo zgody nie tylko przechowujących zbiory instytucji, lecz także archeologów prowadzących przedmiotowe badania. W takiej sytuacji uznano za celowe przejrzenie jedynie tych znalezisk pochodzących z badań prowadzonych po 1945 r., których ogląd okazał się szczególnie ważny z punktu widzenia tematu pracy¹². ¹⁰ Jako że podstawą kwalifikacji stanowisk do katalogu nie było wystąpienie zabytków późnośredniowiecznych, lecz uchwycenie nawarstwień z XIII-XVI w., jako pierwsze przejrzano akta miejscowości (Ortsakten) zachowane w zespole Wydział Samorządowy Prowincji Śląskiej (dalej: WSPŚ) w APWr. oraz w zbiorach MŚlOp. Do kwerendy archiwalnej w MAWr. przystąpiono zatem już z gotową listą stanowisk do przejrzenia. " Por. podrozdział XI. 1 i adnotacje w punkcie 7. poszczególnych rekordów katalogu stanowisk. ¹² Np. materiałów ze stanowisk nr 44 w Rusku i nr 8 w Radłowicach, nr kat. 140, 151. 22 I. Wprowadzenie 1.5. Cele i układ książki Celami niniejszej rozprawy są: 1) zebranie i usystematyzowanie wyników badań archeologicznych nad późnośredniowiecznym osadnictwem wiejskim Dolnego Śląska, 2) wydobycie z “surowych” danych archeologicznych treści historycznej, tj. ustalenie znaczenia tych zjawisk w ramach procesu dziejowego¹³. Cele te osiągano w dwóch etapach: analitycznym i syntetycznym, których rozdzielność pozostała widoczna w układzie pracy. Części pracy poświęcone realizacji postawionych przed nią celów poprzedzono natomiast trzema rozdziałami wstępnymi: niniejszym, stanowiącym ogólny wstęp do problematyki książki, drugim, dotyczącym podstaw metodycznych i możliwości poznawczych archeologii osad wiejskich z późnego średniowiecza, oraz trzecim, przedstawiającym stan i potrzeby badań nad tymi zagadnieniami dla Dolnego Śląska. Rozdział II, choć niedotyczący bezpośrednio zasadniczego tematu opracowania, okazał się jednak nieodzowny ze względu na autonomiczny charakter studiów nad osadnictwem wiejskim, rzadko niestety dostrzegany w archeologii nie tylko Śląska, lecz także w ogóle ziem polskich. W żadnej z opublikowanych dotąd prac archeologicznych przeznaczonych dla polskiego czytelnika nie podjęto, jak dotąd, próby krytycznego przedstawienia tego dorobku, w związku z czym obowiązek ten stał się udziałem autora niniejszej rozprawy. Zakres zainteresowań ograniczono przy tym do krajów, których uwarunkowania naturalne i kulturowe pozwalają na próbę przełożenia tamtejszych realiów historycznych i strategii badawczych na teren dolnośląski, tj. do krain Europy Środkowej, Środkowo-Wschodniej i Zachodniej położonych w późnym średniowieczu strefie klimatu umiarkowanego i w kręgu dominacji chrześcijaństwa obrządku łacińskiego. Szczególną uwagę poświęcono przy tym ziemiom sprzężonym ze Śląskiem silnymi więzami dyfuzji i konwergencji: z jednej strony, innym regionom położonym w słowiańsko-niemieckiej strefie kontaktowej, z drugiej zaś: pozostałym krajom Korony św. Wacława. W problematykę badań nad dolnośląskim osadnictwem wiejskim okresu późnego średniowiecza wprowadzić ma Czytelnika rozdział III. W rozdziale tym omówione zostały najpierw dzieje badań terenowych i studiów gabinetowych nad omawianą tematyką i przedstawione pokrótce uwarunkowania wpływające na nie w poszczególnych okresach. Osobno, ze względu na specyfikę tego obszaru badawczego, przedstawiony został stan badań nad średniowiecznymi wsiami opuszczonymi (podrozdz. III.2). W podrozdziale III.3. zostały zaprezentowane i przedyskutowane podstawy datowania uwzględnianych w pracy stanowisk. W ostatniej części rozdziału III (III.4) podjęto próbę całościowej oceny stanu badań, pozwalającą zarazem z grubsza określić spektrum tematów, do których „oświetlenia” przyczynić się może interpretacja wyników przeprowadzonych na terenach omawianych w niniejszej pracy badań archeologicznych nad późnośredniowiecznym osadnictwem wiejskim. Dalsze części pracy, jak wspomniano już wyżej, przedstawiają dwa kolejne etapy opracowania danych: analityczny i syntetyczny. Ten pierwszy można określić jako próbę przekładu rezultatów badań archeologicznych na informacje zdolne posłużyć do opisu procesu historycznego. Przebieg należących tu wnioskowań przedstawiono głównie ¹³ O pojęciu „procesu dziejowego"·. Tabaczyński 1987, s. 44. 23 1.5. Cele i układ książki w dalszej części książki, w rekordach katalogowych poszczególnych stanowisk (przede wszystkim w dziesiątym punkcie każdego z nich). Skupiono się przy tym na krytyce istniejących interpretacji, w miarę potrzeby stawiając także własne hipotezy dotyczące poszczególnych obiektów i nawarstwień, współzależności między nimi oraz datowania, struktury przestrzennej i funkcji omawianych stanowisk archeologicznych. Podstawę dla tych wnioskowań stanowiły głównie dane przedstawione w sprawozdaniach z badań terenowych oraz geograficzne i historyczne konteksty poszczególnych stanowisk. Rozbudowana część interpretacyjna rekordów katalogowych ma za zadanie odciążyć z wywodów hermeneutycznych pozostałe części pracy, stanowiące jej część syntetyczną. Wstęp do syntetycznej części pracy, o zasadniczym znaczeniu dla dalszych wywodów, stanowi rozdział IV, poświęcony zagadnieniom klasyfikacji i interpretacji funkcjonalnej obiektów archeologicznych. Rozdział len w znacznej mierze jest przedłużeniem i podsumowaniem wywodów przedstawianych w poszczególnych rekordach katalogowych, dotyczących podstaw klasyfikacji nieruchomych zabytków archeologicznych. Dalsze rozdziały pracy (V-IX) poświęcone zostały kolejnym, dostrzegalnym przez pryzmat źródeł archeologicznych, elementom składającym się na późnośredniowieczne osadnictwo wiejskie: budownictwu, infrastrukturze, gospodarce i organizacji przestrzeni. W syntetycznej części pracy uwzględnione zostały przy tym nie tylko stanowiska omawiane w jej części katalogowej, lecz to wszystkie odkrycia archeologiczne uznane za przydatne w studiowaniu omawianych kwestii. Ostatni, dziesiąty rozdział syntetycznej części pracy stanowi krótkie podsumowanie jej wyników (rozdział X). Zrozumienie tez przedstawianych w pracy ułatwić ma jej część ilustracyjna. W części tej zrezygnowano zasadniczo z powielania rycin łatwo dostępnych w archeologicznych czasopismach sprawozdawczych oraz monografiach stanowisk archeologicznych, do których odsyłają poszczególne rekordy katalogowe. Wyjątek od tej zasady stanowią ryciny uznane za szczególnie ważne z punktu widzenia określonych, głoszonych w niniejszej pracy twierdzeń. Nie podjęto również starań o udostępnienie niepublikowanych rycin ilustrujących prowadzone w ostatnim dwudziestoleciu prace wykopaliskowe, z których materiały pozostają często wciąż w opracowaniu, wychodząc z założenia, że inicjatywa na tym polu pozostaje w gestii prowadzących odnośne badania. Skupiono się zatem na prezentacji materiałów archiwalnych, przede wszystkim ilustrujących stratygrafię stanowisk oraz podstawy ich datowania. Przedstawiono także wybrane wyniki prac własnych autora rozprawy na stanowiskach nr 3 w Gębczycach i nr 12 w Pieńsku, skupiając się przy tym na zagadnieniach osadniczych omawianych w pracy, co było przyczyną rezygnacji z szerszego zaprezentowania zabytków ruchomych z obydwu stanowisk. Ilustracje podzielono pod względem tematycznym i przyporządkowano poszczególnym rozdziałom. Pociągnęło to za sobą dwuczęściową numerację rycin, w której liczby rzymskie oznaczają rozdział, a oddzielone od nich ukośnikiem liczby arabskie: numer danej ryciny. II. Osadnictwo wiejskie XIII-XVI w. jako problem badawczy archeologii Badania średniowiecznych osad wiejskich sytuują się na styku archeologii osadniczej i archeologii średniowiecza (Schreg 2006, s. 59-63, passim), balansując także na pograniczu innych dyscyplin: historii architektury, etnografii, historii gospodarczej i społecznej, dziejów osadnictwa, geografii i onomastyki. Studia te w rosnącym stopniu angażują także - na etapie prospekcji, badań terenowych i opracowania materiałów - przedstawicieli nauk przyrodniczych. Specyfika osadnictwa wiejskiego sprawia przy tym, że właściwie każda śródgórska dolinka i każda śródleśna polana mogłyby być traktowane jako osobne, z trudem porównywalne z innymi, przedmioty badań. Wszystkie wymienione czynniki składają się na znaczną różnorodność problematyki badań wiejskich. W niniejszym rozdziale, mającym na celu skrótowe przedstawienie dorobku i pól badawczych archeologii osad wiejskich na użytek studium dotyczącego Śląska, przedstawione zostaną kolejno główne tendencje panujące w archeologii osad wiejskich z naciskiem na dzieje, uwarunkowania i metody badań, następnie zaś miejsce archeologii osad wiejskich w studiach nad późnośredniowieczną wsią. 11.1. Główne tendencje w archeologii późnośredniowiecznych osad wiejskich Zarys dziejów badań, ich uwarunkowania i metody Treść niniejszego podrozdziału uporządkowana została wedle kryterium rzeczowego, mimo iż między poszczególnymi uwzględnianymi krajami istnieją pokaźne różnice. Różnice te dotyczą m.in. stosowanych periodyzacji, szczególnie okresów poprzedzających schyłkowe średniowiecze (np. pełne średniowiecze (Hochmittelalter) w Niemczech, młodsze fazy wczesnego średniowiecza w Polsce, okres arpadzki na Węgrzech, okres dawnoruski na Ukrainie), różnych systemów politycznych i prawnych, w których przyszło działać archeologom, czy wreszcie różnych potrzeb badawczych i pobudek, jakie skłaniały badaczy do podejmowania tematyki osad wiejskich. Mimo to układ rzeczowy tekstu okazał się możliwy głównie dzięki temu, że istnieją już w piśmiennictwie naukowym teksty przedstawiające dzieje badań w poszczególnych krajach (Smetanka 1988, s. 11-17; Holi 1995, s. 165-169; Gringmuth-Dallmer 1996; Moździoch 1996; Felgenhau-er-Schmiedt 1996; Pesez 1996; Dyer 1997; Gerrard 2003, s. 99-107, 138-141, 186-188; Kubinyi 2003, s. 247-250; V. Nekuda 2007, s. 24-29) oraz przeglądy przedstawiające stan badań w Europie z podziałem na państwa (R. Nekuda 2006, s. 3-10; V. Nekuda 2005; 26 II. Osadnictwo wiejskie XIII-XVI w. jako problem badawczy archeologii idem, 2007, s. 8-24), do których można sięgnąć w celu bliższego zapoznania się z historią badań i uwarunkowaniami panującymi w poszczególnych okresach w różnych państwach i regionach. 11.1.a. Archeologia średniowiecznych wsi opuszczonych¹⁴ Studia archeologiczne nad średniowiecznym osadnictwem wiejskim długo zdominowane były przez badania osad opuszczonych, które od swego zarania budziły żywe zainteresowanie zarówno regionalistów, jak też historyków gospodarki. Wykopaliska na terenie wsi opuszczonych w XIV-XV w., prowadzone w sposób dyletancki lub półamatorski, miały miejsce sporadycznie już w XIX i na początku XX w. (Smetänka 1988, s. 11-12; Klapśte, Smetänka 1996, s. 331-332; Klfr 2005, s. 61-66; Nekuda 2007, s. 24; Taylor 2010, s. 1-3; por. też poniżej, podrozdz. Ill.l.a). Podobnie jak inne dziedziny archeologii, także studia nad opuszczonymi osadami wiejskimi w okresie międzywojennym były stopniowo włączane w nurt prac dokumentacyjnych prowadzonych przez profesjonalnych badaczy, a same stanowiska zaczęto wówczas identyfikować w sposób właściwy, a nie np. jako pradziejowe cmentarzyska (Holi 1970, s. 369-378; Smetänka 1988, s. 12-13; Taylor 2010, s. 3-5). Za pierwsze większe, metodyczne badania wykopaliskowe średniowiecznej wsi opuszczonej w Europie Środkowej uznaje się badania Paula Grimma na osadzie Hohenrode w południowym Harzu, której młodsza faza zasiedlenia datowana jest na XII-XIV w. (Grimm 1939). Badania w tym regionie były kontynuowane także po II wojnie światowej, a ich efektem były m.in. wykopaliska Waltera Janssena w Königshagen (Janssen 1965; 1967). W Niemczech Zachodnich badania średniowiecznych osad opuszczonych rozwijały się długo w cieniu badań z dziedziny historii gospodarczej i dziejów osadnictwa {Wüstungsforschung, genetische Siedlungsforschung), poszukujących przede wszystkim przyczyn fenomenu opuszczania osad wiejskich oraz jego związków z szerszymi zjawiskami osadniczymi. Rozwój badań terenowych sprawił jednak, że studia archeologiczne nad osadami opuszczonymi zaczęto pojmować także jako osobną gałąź archeologii średniowiecza, cechującą się specyficzną problematyką badawczą (Janssen 1968). W NRD rozpoznanie archeologiczne osadnictwa wiejskiego zostało tymczasem zdominowane przez studia nad wczesnym śre dniowieczem, co sprzyjało raczej Ryc 11.1. Rekonstrukcja rozplanowania opuszczonej wsi badaniom osad ze schyłku tego Móric (wg Nekuda 2007, s. 14, obr. 5:1). ¹⁴ W niniejszym podrozdziale omówiono jedynie prace motywowane badawczo, natomiast wykopaliska ratownicze tego rodzaju stanowisk przestawione zostały w podrozdziale Il.l.b. 11.1 .a. Archeologia średniowiecznych wsi opuszczonych 27 okresu i czasów wielkiej kolonizacji (Mangelsdorf 1994, s. 88; Gringmuth-Dallmer 1996, s. 18, 24-26), niż wsi opuszczonych w XIV-XV w. Systematyczne studium archeologiczne, polegające na inwentaryzacji i dokumentacji reliktów opuszczonych wsi i pól oraz badaniach wykopaliskowych średniowiecznych osiedli, podjęto już w latach 40. i 50. XX w. w Danii (Lerche 2000, s. 115; por. Smetanka 1988, s. 18), Anglii (Gerrard 2003, s. 103-104; por. Lewis 1996, s. 90; Smetanka 1988, s. 19) i na Węgrzech (por. Holi 1995, s. 165; Takacs 2007, s. 57). W Danii pionierskie prace Axela Steensberga z lat 40. XX w. długo nie doczekały się kontynuacji (Kristiansen, Mah-ler 1996, s. 47). Na Węgrzech pierwszorzędną rolę odegrały prowadzone w latach 1948--1949 wykopaliska Isztvana Meri na opuszczonej w końcu XVI w. osadzie Móric (ryc. II.l), podczas których wypracowano metodykę badań tego rodzaju stanowisk (por. Holi 1995, s. 165; Palóczi-Horvath 1996, s. 199). Równolegle do badań w Móric w Transdanubii prowadzono pod kierunkiem Alojsa Balinta wykopaliska w Nyarsapat (w latach 1948-1953, zob. też ryc. II.2) na Wielkiej Nizinie Węgierskiej (Palóczi-Horvath 1996, s. 200; por. Ne-kuda2007, s. 15-16). Już w tym pionierskim okresie badania archeologiczne wsi opuszczonych na Węgrzech zyskały charakterystyczny kierunek i styl, skupiając się na studiowaniu topografii siedlisk oraz ewolucji domów wiejskich, ich dyspozycji i wyposażenia. Ryc. 11.2. Rekonstrukcja układu opuszczonej wsi Nyarsapat (wg Pàlóczi-Horvath 1998, s. 198, fig. 6). W Anglii badania wsi opuszczonych były od 1952 r. koordynowane przez Deserted Medieval Village Research Group - najstarszą z grup badawczych zajmujących się archeologią średniowiecza w tym kraju (Biddle 1995, s. 107-108; Aberg 1998, s. 9). Wcześnie sięgnięto tam także po metodę prospekcji lotniczej (Gerrard 2003, s. 114-115). Badania wsi opuszczonych, animowane przez środowisko skupione wokół historyka Mauricea Beresforda i archeologa Johna G. Hursta, wkrótce nabrały rozmachu, osiągając szczytowe natężenie w 1968 r., gdy prace badawcze prowadzono równolegle aż na 29 stanowiskach (Gerrard 2003, s. 101-102), ze sztandarowym Wharram Percy w Yorkshire na czele. Impuls do podjęcia badań wsi opuszczonych wyszedł w Anglii ze strony historyków, co nakierowało uwagę badaczy w początkowym okresie na datowanie i wyjaśnienie okoliczności opuszczenia poszczególnych wsi. Badania archeologiczne szybko odniosły pierwsze sukcesy w tej dziedzinie, przyczyniając się m.in. do obalenia historiograficznego mitu, 28 II. Osadnictwo wiejskie XIII-XVI w. jako problem badawczy archeologii jakoby za opuszczenie większości zanikłych wsi w Anglii odpowiedzialna była epidemia Czarnej Śmierci z 1349 r. W latach 60. XX w. angielski model badań średniowiecznych osad wiejskich i kon-ceptualizacji ich wyników został przeszczepiony przez Robina Glasscocka do Irlandii. Badacz ten twórczo dostosował angielską metodykę do warunków Zielonej Wyspy, inaugurując nurt badań osad wiejskich wykopaliskami osady otwartej w Liathmore w hrabstwie Tipperary i umocnionej w Kilmagoura w hrabstwie Cork (Barry 2001, s. 111). Od lat 50. XX w. rozwijały się badania średniowiecznych wsi opuszczonych na terenie Czechosłowacji. Pierwsze większe wykopaliska wsi opuszczonej w tym państwie stanowiły prace prowadzone w latach 1955-1957 przez Belo Pollę w Zalużanach-Nemesanach na Słowacji (Poiła 1982, s. 81-82); w latach 50. XX w. przebadano także fragmenty dwóch późnośredniowiecznych wsi w Czechach (por. Smetanka 1988, s. 14). Wkrótce jednak to Morawy przejęły „palmę pierwszeństwa” w badaniach opuszczonych średniowiecznych osad wiejskich, a to dzięki badaniom rozpoczętym w latach 60. XX w. pod przewodnictwem Vladimira Nekudy (Nekuda 2007, s. 25). Badania prowadzone w Czechach i na Morawach właściwie od samego początku podążyły w nieco odmiennych kierunkach (Smetanka 1988, s. 15-17). Badacze morawscy skupili się przede wszystkim na badaniu pojedynczych wsi opuszczonych. Rozpoczęte w 1960 r. badania osad Pfaffenschlag, Mstenice i Konuvky (Nekuda 2007, s. 25) miały dać początek wieloletnim kampaniom wykopaliskowym, które doprowadziły do powstania korpusu danych archeologicznych, unikalnego w skali Europy ze względu na całkowite przebadanie kilku wsi. Tymczasem w Czechach zrezygnowano z wieloletnich badań pojedynczych stanowisk, stawiając na strategię bardziej urozmaiconą. Badacze czescy sięgnęli przede wszystkim szeroko po środki archeologii niedestrukcyjnej, szczególnie dokładne pomiary geodezyjne widocznych powierzchniowo reliktów osiedli, a także systematyczne planowanie badań i analizę pozyskanych zbiorów danych z użyciem metod statystycznych i modelowania matematycznego (por. Klapśte, Smetanka 1982, s. 12-15)'⁵. Badanie osad wiejskich w sposób kompleksowy, często w skali całych mezoregionów¹⁵ ¹⁶, z użyciem szerokiego instrumentarium badawczego, lecz bez badań wykopaliskowych obejmujących całe stanowiska, określa się często jako tzw. „strategię mozaiki” (Klapśte, Smetanka 1982, s. 12; 1996, s. 332; Smetanka 1988, s. 15-17; por. też Nekuda 2007, s. 22). Jak wskazuje powyższy przegląd początkowych stadiów badań opuszczonych osad wiejskich w Europie, studia archeologiczne nad tą problematyką podjęto szczególnie intensywnie w krajach obfitujących w stanowiska tego rodzaju. Kładziono przy tym szczególny nacisk na okresy, z których pochodziło najwięcej wsi opuszczonych, wzbudzając zarazem zainteresowanie ze strony innych dyscyplin historycznych. W Czechach i na Morawach głównymi przedmiotami badań archeologicznych stały się zatem osady opuszczane w XIV-XV w., w okresie tzw. kryzysu agrarnego i wojen husyckich (Nekuda 1994, s. 105-108), w Anglii wsie opuszczone głównie u schyłku średniowiecza, a na Węgrzech osady wyludnione w kilku falach od XIII do XVII w. (Holi, Paradi 1982, s. 10-12; Kubinyi 2003, s. 248-249). Badania archeologiczne średniowiecznych wsi opuszczonych wpisały się w nurt zaawansowanych już studiów z dziedziny historii osadnictwa i gospo ¹⁵ Pierwszorzędną rolę, jeśli chodzi o wypracowanie standardów takich wielotorowych badań wsi opuszczonych, odegrały prace prowadzone u schyłku lat 60. XX w. w Svidne (zob. Smetanka 1988, s. 51, passim). ¹⁶ Por. o tym także niżej, rozdz. II.1 .c. 11.1 .a. Archeologia średniowiecznych wsi opuszczonych 29 darki (por. Beresford 1954; Abel 1955;Scharlau 1957; Villages désertés 1965). Archeologia wniosła do tych badań nie tylko specyficzne metody, lecz także swoisty kwestionariusz badawczy, skupiony na szczegółowym studium gospodarki i kultury materialnej osad wiejskich. Dzięki temu studium archeologiczne osad opuszczonych spotkało się z żywym zainteresowaniem pozostającej pod przemożnym wpływem szkoły „Annales” historiografii francuskiej, co zaowocowało badaniami średniowiecznych wsi opuszczonych, w tym pierwszej przebadanej na większą skalę wsi późnośredniowiecznej Drący w Bur-gundii (Pesez 1996, s. 171)¹⁷. Od schyłku lat 60. XX w. zaczęły wchodzić w obieg naukowy prace podsumowujące wyniki badań i systematyzujące stan wiedzy w odniesieniu do poszczególnych regionów i krajów: południowego Harzu (Janssen 1967), Węgier (Holi 1970), Francji (Archéologie 1970), Anglii (Beresford, Hurst ed. 1971), Niemiec południowo-zachodnich (Fehring 1973), zachodniej Nadrenii Ryc· H-3. Rekonstrukcja opuszczonej wsi Szentkirâly (wg Pśló-(Janssen 1975), Czech (Sme- czi-Horvâth 1998, s. 197, fig. 5). tanka 1972; Klâpstë, Smetânka 1982; Smetânka 1988), Moraw (Nekuda 1982), Niemiec wschodnich (Mangelsdorf 1982) i Słowacji (Habovstiak 1985, s. 227-245). Równolegle kontynuowano badania terenowe, z coraz większym - szczególnie w Czechach, Skandynawii i Anglii - przeorientowaniem w stronę archeologii krajobrazu i badań regionalnych¹⁸ W 1969 r. na Węgrzech rozpoczęto badania dwóch kolejnych ważnych stanowisk: Sarvaly (Holl, Paradi 1982, s. 13) i Szent-kirâly (Pâlôczi-Horvâth 2007, s. 111, por. ryc. II.3), a wiatach 1982-1984 przeprowadzono badania opuszczonej wsi Szentmihâly (por. Holi 1995, s. 167-168). Na Słowacji w latach 70. i na początku lat 80. XX w przebadano m.in. fragmenty późnośredniowiecznych wsi w miejscowościach Poltâr, Pavl’any-Krigov, Svinica i Chl’aba (HabovStiak 1985, s. 277-278; 304-307, 314-316; Hanuliak 1989). W Czechach rozwijały się badania terenowe m.in. na Ćernokostelecku (Klapśte 1978; Klâpstë, Smetânka 1981) i Tâborsku (Krajic 1983), a także trwało opracowywanie wyników badań ze Svidné, uwieńczone monografią stanowiska (Smetânka 1988). Na Morawach dobiegły końca badania terenowe w Pfaffenschlagu (1972), których rezultaty wkrótce doczekały się publikacji (Nekuda 1975), oraz rozpoczęto wieloletnie badania wsi opuszczonej Bystrec (1975). Do grupy krajów, w których prowadzono badania opuszczonych wsi średniowiecznych, dołączyła Austria, gdzie w 1977 r. zaczęto badania wykopaliskowe opuszczonej w XIV w. wsi Hard (Felgenhauer-Schmiedt 2008, s. 5; zob. też ryc. II.4 niżej), a wkrótce także szersze, multidyscyplinarne studia nad problematyką wsi opuszczonych (Feigl, Kusternig hrsg. 1983). Wykopaliska w Turyngii, prowadzone głównie przez badaczy weimarskich, ¹⁷ W badaniach tych niebagatelny był udział badaczy polskich z ówczesnego IHKM PAN (por. Poklewski-Koziełł 2002, s. 83-88). l" Por. niżej, podrozdz. II.l.c. 30 II. Osadnictwo wiejskie XIII-XVI w. Jako problem badawczy archeologii choć skupione na wczesnym średniowieczu (por. Gringmuth-Dallmer 1996, s. 18, 22), przyniosły też interesujące odkrycia związane z późniejszym okresem, włącznie z całkowitym przebadaniem założenia obronnego i towarzyszącego mu osiedla w Gommerstedt (Timpel 1982). Rozwojowi badań terenowych towarzyszyła prezentacja i dyskusja ich wyników, których plon stanowiły publikacje zbiorcze i przeglądowe”. Od lat 80. XX w. wielo-sezonowe badania wykopaliskowe wsi opuszczonych motywowane jedynie celami naukowymi (research driven excavations) wytracały swój dotychczasowy impet, a uwagę archeologów w coraz większym stopniu poczęły angażować badania ratownicze¹⁹ ²⁰. Ko- terenowe na stanowiskach, które dotychczas przez kilkadziesiąt lat skupiały zainteresowanie badaczy średniowiecznej wsi: w 1990 r. odbyły się ostatnie sezony badań w Wharram Percy i Szentkirâly, w 1999 r. w Hard, a w 2003 r. w opuszczonej wsi Bystrec na Morawach. Trwające niejednokrotnie po kilkadziesiąt sezonów (np. Wharram Percy 42 lat, Mstënice 40 lat) badania wykopaliskowe osad średniowiecznych zaowocowały monografiami kilku wiejskich zespołów osadniczych przebadanych w całości lub prawie w całości²¹. Kompleksowych monografii doczekało się Ryc. 11.4. Plan opuszczonej wsi Hard w Dolnej Austrii z naniesionymi numerami gospodarstw i odległościami między domami (wg Felgenhauer-Schmiedt 2008, s. 42, il. 39). lejno zamykano badania ¹⁹ Warto tu wymienić 7. tom periodyku „Archaeologia Historica” (1982), 25. tom rocznika „Histo-ricka Geografie” (1986) oraz 12. tom czasopisma „Siedlungsforschung: Archäologie, Geschichte, Geographie” (1994). ²⁰ Od tej reguły zdarzały się jednak wyjątki, szczególnie w Europie Zachodniej, gdzie np. wieloletnie, rozpoczęte w 1992 r. badania opuszczonego rybackiego osiedla Walraversijde były finansowane przez władze samorządowe Zachodniej Flandrii (Pieters 1997; Durnez 2006, s. 103). ²¹ Są to: Pfaffenschlag (Nekuda 1975) i Mstenice (V. Nekuda 1985, R. Nekuda, V. Nekuda 1997; 2000; por. też R. Nekuda 1996) na południowych Morawach, Gommerstedt w Turyngii (Timpel 1982), Bystrec na Drahanske Vrchovine (Belcredi 2006), Vriemenseen w Dolnej Saksonii (Hesse 2003) i Hard w dolnoaustriackiej Waldviertel (Felgenhauer-Schmiedt 2008). Są wśród nich relikty wsi kmiecych (By- Il.l.a. Archeologia średniowiecznych wsi opuszczonych 31 także kilka średniowiecznych wsi opuszczonych jedynie częściowo przebadanych metodą wykopaliskową²². Często najlepiej zachowanymi, a przy tym najsilniej przyciągającymi zainteresowanie badaczy, elementami takich zespołów były ruiny założeń obronnych i/lub kościoły wiejskie, i to one w pierwszym rzędzie stawały się przedmiotem badań (por. Nekuda 1982, s. 42; Ruttkay 1999, s. 23-29)²³. Warto przy tym zaznaczyć, że w niektórych krajach, w tym w Polsce, badania średniowiecznych wsi opuszczonych w ogóle utknęły na pionierskim etapie i nie wyszły poza poziom interesujących lecz jednak przyczynków (np. Parczewski 1974, s. 70; 2007, s. 24-31), z konieczności skupionych na interpretacji materiałów wczesnośredniowiecznych (tak np. Leciejewicz 1997). Wieloletnie wykopaliska w obrębie średniowiecznych wsi opuszczonych doprowadziły do wypracowania specyficznej metodyki badań archeologicznych tego rodzaju stanowisk (Janssen 1968; R. Nekuda 1994; Bors 2007, tam dalsze odsyłacze). Wstęp do badań wsi opuszczonych z późnego średniowiecza stanowi inwentaryzacja stanowisk, której niezbędnym etapem jest kompleksowa kwerenda historyczna. Musi ona uwzględnić dość szerokie spektrum źródeł, od średniowiecznych wzmianek o poszczególnych miejscowościach, poprzez XIX-wieczne mapy katastralne, aż po nazwy działek polnych i rewirów leśnych. Pomocą w inwentaryzacji i doborze stanowisk służyć mogą opracowania historyczne i historyczno-archeologiczne, prezentujące stan badań dla różnych regionów, oraz zestawienia wsi opuszczonych na poszczególnych terenach²⁴. W regionach, w których pozostałości opuszczonych w średniowieczu osad nie zostały po porzuceniu wzięte pod uprawę ani nie zniszczyła ich nowoczesna gospodarka leśna, bardzo dobre rezultaty daje rozpoznanie terenowe oparte na pomiarach wysokościowych stanowisk (por. Smetanka 1988, s. 26-37). W okolicach takich pozostałości zabudowań wiejskich, szczególnie tych zaopatrzonych w mury i podmurówki, zachowują się bowiem w stanie pozwalającym na inwentaryzację i dokumentację obiektów widocznych w postaci form wypukłych (kopce w miejscach budynków, wały na miedzach, ruiny murów²⁵) i wklęsłych (rowy, kotlinki w zapadliskach obiektów wziemnych) oraz można liczyć się z przetrwaniem także reliktów zagospodarowania przestrzeni znajdujących się poza siedliskami wiejskimi (miedze, drogi, itp.). Klasyczny przykład inwentaryzacji terenowej dobrze zachowanych reliktów osad opuszczonych z Europy Środkowej stanowią prace Erwina Ćerneho na Drahanske Vrchovine (por. Ćerny 1992; 1992a; 1996). Wieloletnie prace rozpoznawcze i pomiary prowadzone przez tego badacza doprowadziły do zarejestrowania w lesistym terenie Wysoczyzny reliktów ponad 60 wsi opuszczonych w postaci widocznych w terenie reliktów zabudowań, dróg i pól. Inny region cechujący się dobrym stanem zachowania reliktów osad jest Ćernokostelecko w środkowych Czechach (Klapśte strec, Pfaffenschlag), kmieco-folwarcznych z siedzibą pańską (Mstenice, Gommersledl, 2. faza w Hard) oraz osad składających się jedynie z siedziby rycerskiej (Vriemenseen, 1. faza w Hard, tzw. Kleinhard). ²² Było lak m. in. w przypadkach wsi Svidna w Czechach (Smetanka 1988), Sarvaly w węgierskiej Transdanubii (Holi, Paradi 1982), czy Pagram w ziemi lubuskiej (Theune red. 2007). ²³ Jako przykłady takiej sytuacji można wymienić Zalużany-Nemeśany na Spiszu (Poiła 1962), Kónigshagen w Harzu (Janssen 1965) czy Gommerstedt w Turyngii (Timpel 1982). ²⁴ Opracowania takie dostępne są dla Czech (Roubik 1959), Moraw (Nekuda 1961), a także pewnych regionów Niemiec, m. in. Dolnych Łużyc (Bóhnisch 1960; 1980), niektórych krain Brandenburgii (Mangelsdorf 1983; 1994; Schneider 1988), Kreichgau w Szwabii (Hildebrandt hrsg. 1997), powiatu Lip-pe (Gerking 1995) czy też rejonu zakola Menu, tzw. Maindreieck (Obst 2002). Dla Badenii-Wirtembergii por. Schreg 2009a, gdzie dalsze odsyłacze. ²⁵ W tym nawet o wys. do ok. 2 m, por. R. Nekuda 1995, s. 409. 32 II. Osadnictwo wiejskie XIII-XVI w. jako problem badawczy archeologii 1978; Klapśte, Smetanka 1998, s. 226). Prowadzone tam od lat 70. XX w. pomiary wysokościowe opuszczonych osad z pierwszej fazy XIII-wiecznej kolonizacji (Klapśte, Smetanka 1981; 1998, s. 228-229) pozwoliły na zadokumentowanie w opuszczonych osiedlach skupisk obiektów pozostałych po siedliskach chłopskich oraz relikty stawów i dalszych obiektów²⁶ (Klapśte, Smetanka 1998, s. 230-234, fig. 3-6). Ryc. 11.5. Mapa wysokościowa opuszczonej wsi Laźany z oznaczonymi linią przerywaną reliktami obiektów antropogenicznych (wg Klapśte, Smetanka 1998, s. 234, fig. 6). 1. zapora spiętrzająca staw; 2-4. relikty założenia obronnego; 5-10. nawsie; 11,12,20. relikty gospodarstw. Wsie opuszczone stanowią o tyle wdzięczny przedmiot badań niedestrukcyjnych, że w przeciwieństwie do miejscowości do dziś istniejących, są dostępne dla różnych technik obserwacji²⁷. Dzięki temu archeologiczne rozpoznanie terenowe zyskuje pierwszorzędne znaczenie zarówno w identyfikacji siedlisk i pól osad wiejskich znanych ze źródeł pisanych i kartograficznych, jak też w lokalizacji osad poza tym nieznanych (por. R. Nekuda 1994, s. 113-114). Techniki rozpoznania terenowego: fotografia lotnicza, archeologiczne badania powierzchniowe, pomiar wysokościowy, metoda fosforanowa, pomiary georada-rowe i magnetometryczne, obserwacja wyznaczników botanicznych itp., nie tylko okazują się pomocne na etapie planowania badań wykopaliskowych, lecz także pomagają określić lokalizacje, kształty i zasięgi obiektów, ich skupisk, czy wreszcie całych siedlisk wiejskich. Nieinwazyjne metody badań, uzupełnione o kwerendę historyczno-archiwal- ²⁶ Np. w osadzie „ve Spalenem" w pobliżu wsi Vyźlovka młyńskiego jazu i ruiny młyna, a w osadzie „Laźany” pozostałości zabudowań folwarcznych (zob. ryc. II.5). ²⁷ W niektórych przypadkach nawet fotografii lotniczej (Gerrard 2003, s. 114-115, 200; Gojda 1996; Balek, Unger 1996; 1996a). 11.1 .a. Archeologia średniowiecznych wsi opuszczonych 33 ną, toponomastyczną i wywiad terenowy, tworzą katalog tzw. archeologii ekstensywnej (por. Fau, Hamon 1998, s. 130-131). Katalog ten w ostatnich kilkunastu latach, dzięki powstaniu odpowiedniego oprogramowania i dostępności komputerów osobistych o odpowiednich parametrach, uzyska! wsparcie w postaci niezwykle praktycznego narzędzia, jakim są systemy informacji geograficznej (GIS). Określane tą nazwą rodziny oprogramowania ułatwiają planowanie prospekcji terenowej oraz analizę pozyskanych danych, poszerzając moc informacyjną rezultatów badań. Zastosowanie szerokiego wachlarza technik prospekcji archeologicznej pozwala uzyskać znaczną ilość rzetelnych danych już przed rozpoczęciem wykopalisk (por. Klâpstè, Smetânka 1982, s. 13; Belcredi, I laśek 1999). Zakres informacji uzyskiwanych metodami nieinwazyjnymi pozwala nie tylko na wyróżnienie zagród kmiecych, lecz nawet na ustalenie funkcji poszczególnych obiektów. Kompleksowe badania oparte o niedestrukcyjne metody dokumentacji terenowej podejmowane w poszczególnych regionach (por. Sme-tânka 1988, s. 26-37; R. Nekuda 1994, s. 113) przyczyniają się do poszerzenia wiedzy o zjawiskach osadniczych późnego średniowiecza oraz ułatwiają planowanie dalszych przedsięwzięć badawczych. W tym nurcie studiów osadniczych, w którym metoda wykopaliskowa jest programowo traktowana jako jedna z kilku stosowanych obok siebie technik dokumentacji, wciąż, jak kilkadziesiąt lat temu, prym wiodą badacze czescy (por. ostatnio: Vareka [et al.] 2006; Dudkovâ [et al.] 2008; Klir 2008, s. 105-165, 325-338; idem 2010, s. 387, przyp. 2). Równolegle do intensyfikacji rozpoznania stanowisk metodami niedestrukcyjnymi następuje poszerzanie spektrum badań specjalistycznych towarzyszących wykopaliskom: analiz technologicznych i surowcowych zabytków ruchomych, badań paleobotanicznych zbiorów makroszczątków i prób pyłkowych, ekspertyz archeo-zoologicznych zbiorów kości zwierzęcych. Archeologiczne badania średniowiecznych osad opuszczonych pozwalają na poznanie zagadnień skądinąd słabo przebadanych, co jest szczególnie ważne w odniesieniu do stuleci XIII-XIV. Był to okres przełomowy w dziejach europejskiej wsi, niemniej jednak niedostatecznie rozświetlony przez źródła pisane (por. Mangelsdorf 1983, s. 231 )²a. W ujęciu Rostislava Nekudy ( 1994), oprócz możliwości rozpoznania w drodze prospekcji archeologicznej osad nieznanych z innych źródeł (1), istotny jest wkład badań archeologicznych w poznanie rozplanowania osad (2), budynków mieszkalnych (3) i obiektów gospodarczych (4). Za Vladimirem Nekudą (1984) warto dodać do tej listy problematykę społeczeństwa i gospodarki zaginionych wsi, a za Zdënkém Mëfinskim (1987) także zagadnienie relacji osadnictwa i środowiska przyrodniczego. Uzupełnianie istniejących w historiografii luk badawczych wiedzą uzyskaną poprzez badania archeologiczne wsi opuszczonych niesie jednak ze sobą dwa niebezpieczeństwa. Po pierwsze, badania archeologiczne obejmują relikty tych wsi, które kiedyś okazały się inwestycjami chybionymi, po wyludnieniu niewartymi ponownego zasiedlenia. Po drugie natomiast, studia archeologiczne opierają się z natury rzeczy na próbkowaniu, rozjaśniając badane zagadnienia w sposób punktowy i fragmentaryczny²’. Zrównoważenie tych immanentnych braków jest możliwe jedynie poprzez ujęcie w zakresie ²⁸ ²⁹ ²⁸ Sytuacja ta wynika z niedostatku lub zupełnego braku pochodzących z tego czasu źródeł szczegółowych, w rodzaju urbarzy, inwentarzy gospodarstw kmiecych i folwarcznych czy gromadzkich ksiąg sądowych. ²⁹ Niezależnie od tego, czy selekcja danych następuje, jak w modelu morawskim, na etapie doboru stanowisk do badań, czy jak w modelu czeskim: poprzez ograniczenie ich zakresu. 34 II. Osadnictwo wiejskie XIII-XVI w. jako problem badawczy archeologii archeologicznego studium osad wiejskich nie tyko wsi opuszczonych, lecz także do dziś istniejących, oraz umieszczenie jednostkowych wyników badań w szerszym kontekście zjawisk osadniczych zachodzących w poszczególnych regionach. Oba wymienione środki zaradcze zostały zastosowane w europejskiej archeologii średniowiecznej wsi. Zanim jednak przedstawione zostaną efekty sięgnięcia po nie, trzeba koniecznie zatrzymać się nad najważniejszym obecnie nurtem badań archeologicznych średniowiecznych zespołów wiejskich - badaniami ratowniczymi. 11.1.b. Średniowieczne osadnictwo wiejskie jako przedmiot badań ratowniczych Pojęcie „badania ratownicze” w kontekście rozpoznania archeologicznego średniowiecznych zespołów wiejskich obejmuje szerokie spektrum różnych działań, które w praktyce łączy jedna, lecz zasadnicza cecha - konieczność dostosowania zakresu oraz czasu prospekcji i eksploracji do warunków wynikających z zasięgu i tempa konkretnej inwestycji. W tej obszernej kategorii zmieszczą się zatem zarówno nadzory archeologiczne wąskich wykopów instalacyjnych, jak też szerokoprzestrzenne badania całych siedlisk wiejskich. Skala i zakres terenowych badań ratowniczych dawnych osad wiejskich są ściśle uzależnione od tego, jak dużą wartość poznawczą przypisuje się tego rodzaju studiom w danym kraju i regionie, a także na ile naukowe wartościowanie tych stanowisk znajduje odzwierciedlenie w obowiązującym ustawodawstwie dotyczącym ochrony i konserwacji zabytków oraz praktyce urzędów odpowiedzialnych za ochronę dziedzictwa kulturowego. Uznanie reliktów średniowiecznego osadnictwa za zabytki zasługujące na badania ratownicze jest przy tym zwykle pochodną uznania ich w danym kraju za obiekty warte badań archeologicznych w ogóle. W praktyce oznacza to, że wykopaliska ratownicze następują dopiero w ślad za czysto „akademickimi” badaniami wsi opuszczonych, będąc przy tym często opóźnione względem nich nawet o kilkadziesiąt lat. Nie dziwi zatem, że w Anglii, gdzie motywowane względami poznawczymi badania wsi opuszczonych trwały na dużą skalę od wczesnych lat 50. XX w., zwrot ku badaniu wsi średniowiecznych w ogóle, a nie tylko osad opuszczonych u schyłku średniowiecza, nastąpił dopiero na XV dorocznym posiedzeniu Medieval Villages Research Group w 1971 r. (Aberg 1998, s. 9). W niektórych przynajmniej przypadkach powolne przebijanie się późnośredniowiecz- RyC> y ₆ p|ₐₙ Sjₑc||¡ₛkₐ csót, pierwszej średniowiecznej wsi przebadanych osad wiejskich do ₙej w znacznej mierze w trybie ratowniczym na Węgrzech (wg Pàlóczi-dyskursu naukowego -Horvath 1998, s. 199, fig. 7). Il.l.b. Średniowieczne osadnictwo wiejskie jako przedmiot badań ratowniczych 35 nie przeszkodziło jednak osobom odpowiedzialnym za ochronę zabytków i archeologiczne badania ratownicze dość wcześnie zająć się także tą grupą stanowisk. W Polsce, gdzie późnośredniowieczna wieś dopiero obecnie staje się przedmiotem badań równoprawnym z reliktami osiedli pradziejowych, pozostałości osad z XIII-XV w. były sporadycznie badane w trybie ratowniczym już przed II wojną światową (por. Hensel, Hilczer-Kurna-towska 1980, s. 322-323) i w pierwszym trzydziestoleciu powojennym (Gajewski 1965; Augustyniak 1968; Boguwolski 1970). Na Węgrzech natomiast pierwsze szerokopłasz-czyznowe badania ratownicze siedliska wsi z późnego średniowiecza miały miejsce już w latach 40. XX w. (Päloczi-Horväth 1998, s. 200-201; por. Irasne Melis 2002; 2004), zatem w okresie, gdy nawet „akademickie” badania archeologiczne średniowiecznych osad opuszczonych w tym kraju wkraczały dopiero w fazę pionierską. Ochroną prawną z zasady najwcześniej i w najpełniejszym zakresie objęte zostały zabytki cechujące się własną formą terenową: gródki stożkowate, kościoły i ruiny kościołów, pojedyncze zabytki architektury i techniki (domy, młyny, spichrze) i zespoły dworskie, ewentualnie dobrze zachowane w terenie relikty wsi opuszczonych. Jako ostatnie ochroną prawną obejmowane są siedliska wsi do dziś istniejących; w wielu krajach dopiero współcześnie staje się to obowiązującym standardem. Stosowane są przy tym rozmaite rozwiązania prawne, zależnie od miejscowych uwarunkowań³⁰. Powolne przebijanie się do świadomości badaczy i decydentów dużej wartości poznawczej zabytków z późnego średniowiecza odkrywanych przy okazji działań inwestycyjnych oraz jeszcze wolniejsze wprowadzanie w życie odnośnych rozwiązań prawnych sprawiły, że w czasie, gdy „akademickie” badania opuszczonych osad z XIII-XV w. toczyły się już pełną parą, ratownicze badania archeologiczne średniowiecznych wsi stawiały dopiero pierwsze kroki. Nawet w łużyckim zagłębiu wydobycia węgla brunatnego, obecnie znanym jako największy w Europie Środkowo-Wschodniej teren ratowniczych badań dawnych wsi, żadna z miejscowości od 1924 r. kolejno niszczonych przez ekspandujące odkrywki aż do lat 60. XX w. nie doczekała się badań archeologicznych (Spazier 2005, s. 255-256), a spośród wsi zniszczonych w latach 70. i 80. jedynie ok. 1/4 objęto wybiórczym i powierzchownym rozpoznaniem archeologicznym (Spazier 2005, s. 257-258). Mimo iż badania ratownicze osad wiejskich skupione były z początku na grodziskach, kościołach i reliktach osadnictwa wczesnośredniowiecznego, z czasem w ich programach zaczęły się pojawiać także relikty otwartego osadnictwa z XIII-XVI w. W dawnym bloku wschodnim przodowały w tym względzie wspomniane już łużyckie zagłębie węglowe w NRD i region Mostu w CSRS. W NRD można się było przy tym odwołać do istniejących już doświadczeń w dziedzinie prospekcji archeologicznej w obrębie funkcjonujących siedlisk miejscowości w postaci prób wykorzystania planigrafii znalezisk powierzchniowych (Grimm, Schmidt 1956). Głównym celem pierwszych badań na Dolnych Łużycach było uchwycenie przebiegu rozwoju siedlisk wiejskich od najstarszych, słowiańskich punktów osadniczych poczynając (Gustavs 1973, s. 177). Priorytet śledzenia rozwoju przestrzennego siedlisk wiejskich, tyle że z perspektywą rozszerzoną aż po okres nowożytny, przyświeca dolnołużyckim badaniom siedlisk wiejskich do dziś (Spazier 2005). W przeciwieństwie do Dolnych Łużyc, region Mostu w północno-zachodnich Np. w kraju związkowym Saksonia w RFN siedliska wiejskie o metryce średniowiecznej są współcześnie z urzędu, bez uprzednich badań rozpoznawczych, rejestrowane pod numerem 1 w miejscowości, zaś w sąsiednim województwie dolnośląskim w Polsce zapewnia się ochronę siedliskom wiejskim poprzez obejmowanie ich strefami ochrony konserwatorskiej. 36 11. Osadnictwo wiejskie XIII-XVI w. jako problem badawczy archeologii Czechach mógł się pochwalić własną ekspozyturą terenową Statniho Archeologickeho Ustavu, istniejącą od lat 50. XX w. i z założenia nastawioną na badania ratownicze. Dzięki takiemu połączeniu archeologii ratowniczej i akademickiej, prace prowadzone w regionie Mostu dały asumpt do przestudiowania w skali całego mezo-regionu przemian osadniczych we wczesnym średniowieczu oraz uchwycenia istoty przełomu w osadnictwie, który w tej okolicy nastąpił w XIII w. (Klapśte 1997, s. 337-338; idem 1999, s. 13; idem 2005, s. 243-244). Prace archeologiczne prowadzone na Dolnych Łużycach i w regionie Mostu zaowocowały konferencjami i wydawnictwami, które dobitnie wykazały dużą wartość naukową odkryć dokonanych dzięki badaniom ratowniczym (Ćerna hrsg. 1987; Agthe 1989; Gramsch, Wetzel ed. 1991). Niemniej jednak w tym samym okresie wiele ogromnych inwestycji w krajach tzw. demokracji ludowej, takich jak ekspansja odkrywek i zwałowisk zewnętrznych KWB „Turów” i “Bełchatów” w Polsce, obywało się w ogóle bez dokumentacji archeologicznej. Archeologia ratownicza średniowiecznych osad wiejskich towarzysząca dużym inwestycjom także w RFN rozwinęła się w znacznym stopniu dzięki kopalnictwu węgla brunatnego. W nadreńskim zagłębiu węglowym, gdzie w okresie powojennym archeologia właściwie stale towarzyszyła wydobyciu, przełom w dziedzinie badań nad osadnictwem średniowiecznym stanowiły lata 70. XX w. i projekt badań średniowiecznej parafii Lohn (Paffgen 1992; Recker 1997; 1999; Paffgen, Recker 1998, s. 36). Badania terenowe w ramach tego projektu toczyły się w latach 1976-1986³¹. Od 1988 r. trwają prace badawcze obejmujące sąsiednią parafię Geuenich (Paffgen, Recker 1998, s. 37). Od lat 70. XX w. badania ratownicze średniowiecznych osad wiejskich zagrożonych dużymi inwestycjami rozwijały się także w Anglii. Udało się tam połączyć skutecznie szerokoprzestrzenne badania ratownicze ze sprawnie prowadzonym opracowaniem i naukowo poprawną prezentacją wyników badań. Trudny do przecenienia wkład w rozwój archeologii wiejskiej wniosły badania ratownicze prowadzone przy okazji budowy miasta Milton Keynes, podjętej w latach 60. XX w. Budowa nowego, dużego miasta była inwestycją o skali porównywalnej z rozbudową kopalń odkrywkowych; pracami badawczymi objęto tam obszar 90 km² położonych w obrębie osiemnastu parafii. Wśród dwudziestu badanych szerokoprzestrzennie stanowisk znalazło się kilka średniowiecznych wsi. Dzięki ich przebadaniu i opracowaniu, prowadzący te badania Milton Keynes Archaeological Unit stał się instytucją wiodącą w dziedzinie badań archeologicznych osad wiejskich w Anglii (Gerrard 2003, s. 139). Lata 80. i szczególnie 90. XX w. rozpoczęły nowy etap w badaniach ratowniczych osad wiejskich. Na przełom ten złożyło się kilka przyczyn. Po pierwsze, w okresie tym archeologia średniowiecznych osad wiejskich stała się uznaną subdyscypliną archeologii średniowiecza w kilku krajach europejskich, w których dotąd uprawiana była sporadycznie lub nie była uprawiana wcale, m.in. w Norwegii (Skrę 1996, s. 63), Szwajcarii (Schmaedecke 1996, s. 8), Danii (Kristiansen, Mahler 1996, s. 47), Estonii (Valk 2006, s. 214-216), Belgii i Luksemburgu (De Meulemeester 1996, s. 160). Po drugie, w latach 80. i 90. w całej Europie nastąpił wszechstronny rozwój badań ratowniczych, które z powodu uwarunkowań prawnych, instytucjonalnych i ekonomicznych z wolna stawały się w niektórych państwach głównym sposobem zawodowego uprawiania archeologii. Wkrótce * ⁱ ³¹ Opiekę merytoryczną nad nimi sprawował z inicjatywy Berndta Paffgena Reński Uniwersytet Fryderyka Wilhelma w Bonn, a badawcze zamknięcie projektu stanowiły prace doktorskie Udo Reckera i Berndta Steinbringa, dotyczące archeologii Lohn i pozostałych miejscowości parafii. 11.1 .b. Średniowieczne osadnictwo wiejskie jako przedmiot badań ratowniczych 37 też, szczególnie w byłym bloku wschodnim, inwestycje infrastrukturalne i przemysłowe otworzyły dla badań ratowniczych nowe perspektywy. Po trzecie, w latach 80. i 90. miało miejsce szersze niż wcześniej uwzględnienie w programach badań ratowniczych stanowisk ze średniowiecza. Pewien wpływ na większy, niż dotąd, nacisk na badania wsi średniowiecznych miało sprzężenie zwrotne, jakie zaistniało wówczas między wykopaliskami ratowniczymi osad wiejskich a ich badaniem naukowym³². Odkrycia dokonywane w wyniku badań ratowniczych zaczęły odgrywać coraz większą rolę w ramach studiów problemowych i regionalnych, a zainteresowanie badawcze problematyką wiejską prowadziło nie tylko do upowszechnienia się badań ratowniczych średniowiecznych osad wiejskich w kolejnych krajach, lecz również do rozbudowy programów badań ratowniczych „w głąb” poprzez zwrócenie uwagi także na skromne relikty odkrywane przy okazji inwestycji wąskoprzestrzennych oraz poszerzenie pola obserwacji na obiekty i znaleziska nowożytne. W latach 90. XX w. wiodącym rejonem ratowniczych badań archeologicznych osadnictwa wiejskiego pozostały Dolne Łużyce. Badania archeologiczne i im towarzyszące osiągnęły tam skalę pozwalającą na wydawanie osobnej serii poświęconej jedynie ich wynikom, pt. Ausgrabungen im Niederlausitzer Braunkohlenrevier. Wykopaliska w łużyckim okręgu wydobywczym, sięgające też poza granice Brandenburgii, na Górne Łużyce, objęły głównie siedliska wsi istniejących do współczesności, wysiedlonych w związku z ekspansją odkrywek (por. Spazier 2005, s. 260-265). W łużyckim zagłębiu węglowym wykopaliska szerokoprzestrzenne obejmujące 22% powierzchni siedliska wiejskiego miały miejsce we wsi Wolkenberg (Spazier 2005, s. 261-262; Heber 2005), a obejmujące docelowo całą niwę domową: w sąsiadujących miejscowościach Kausche (Spazier 2005, s. 262-264; Be-ran 2003) i Klein Górigk (Schóneburg 2006). Wykopaliska w Kausche i Klein Górigk zostały poprzedzone prospekcją powierzchniową obejmującą cały obszar miejscowości, ze skartowaniem zagęszczenia znalezisk powierzchniowych pochodzących z poszczególnych arów (Spazier 1999, s. 166-169). Możliwość podjęcia w obrębach siedlisk wiejskich szerokoprzestrzennych badań wykopaliskowych doprowadziła do wypracowania charakterystycznej metodyki polegającej na dokumentacji substancji zabytkowej od stojących domów począwszy, a na pradziejowych obiektach wziemnych kończąc. Szczególny przypadek tego rodzaju badań stanowiły prace prowadzone we wsi Horno, gdzie oprócz wykopalisk obejmujących całość siedliska uwzględniono studia z dziedziny historii architektury, etnografii, językoznawstwa, geomorfologii, dendrochronologii i innych dziedzin, pozwalające na zadokumentowanie wszystkich uznanych za ważne elementów struktury osadniczej i społecznej od pradziejów do współczesności (Bónisch hrsg. 2005). Poza łużyckim zagłębiem węglowym wielkoskalowe badania wsi wysiedlonej z powodu planowanej dużej inwestycji przeprowadzono jeszcze w dwóch miejscach w Niemczech Wschodnich. Pierwsze z nich to Breunsdorf pod Lipskiem, wieś zniszczona wskutek poszerzenia odkrywki pobliskiej kopalni węgla brunatnego. Badania objęły tam całe siedlisko wiejskie i cały przekrój chronologiczny dziejów i pradziejów miejscowości, od współcześnie stojących budynków poczynając. Badania w Breunsdorfie zamknięto trzy-tomową monografią (Scholz 1998; Oexle hrsg. 2002; Smolnik hrsg. 2011), sukcesywnie ³² Efektem i zarazem motorem tego twórczego napięcia stało się ogólnoeuropejskie forum badaczy średniowiecznych i wczesnonowożytnych osad wiejskich, organizujące międzynarodowe konferencje pt. „Ruralia” (wiatach 1996-2011 r. ukazało się 8 tomów tego wydawnictwa). Osadnictwu wiejskiemu poświęcono także 6. tom materiałów kongresu mediewistycznego w Brugii (Boe, Verhaeghe ed. 1997). 38 II. Osadnictwo wiejskie XIII-XVI w. jako problem badawczy archeologii publikowane będą także wyniki równie szeroko zakrojonych badań sąsiednich wsi Heuersdorf i Großhermsdorf (por. Scheidemantel 2011, s. 56-66). Kolejne wielkoskalowe badania na obszarze wsi wysiedlanej dotyczyły Diepensee, miejscowości położonej na terenie budowy berlińskiego międzynarodowego portu lotniczego. W latach 1999-2006 przebadano archeologicznie ok. 2/3 siedliska tej wsi (Eickhoff hrsg. 2006). Bezprecedensowa jest skala omówionych wykopalisk: badania w Kausche objęły powierzchnię 9 ha, w Klein Görigk 9,8 ha, w Diepensee 13 ha, a w Horno aż 24 ha. Wyniki szerokopłaszczyznowych wykopalisk prowadzonych w siedliskach wsi istniejących do współczesności z dwóch względów należy uznać za komplementarne wobec wyników badań wsi opuszczonych już w wiekach średnich. Po pierwsze, badania wsi istniejących pozwalają przyjrzeć się rozwojowi przestrzennemu osad w przeciągu kilku, a nawet kilkunastu stuleci. Oznacza to wybitne pogłębienie perspektywy historyczno--osadniczej, niemożliwe z reguły do uzyskania w obrębie wsi opuszczonych, które wprawdzie stawały nieraz (np. Mstenice) na osadach starszych, jednak nie istniały już u schyłku średniowiecza i w epoce nowożytnej, co pozostawia poza nawiasem studiów osadniczych tak ważny w dziejach wsi okres rozbudowy folwarku w XV-XVI w. Po drugie, wsie istniejące do współczesności, w przeciwieństwie do tych opuszczonych już w XIV-XV w., przedstawiają sobą inwestycje udane, które przetrwały próbę czasu i zmiennych koniunktur. Niestety, znaczny stopień zniszczenia reliktów średniowiecznych przez młodsze nawarstwienia, jak też ograniczenia czasu i zakresu badań wynikające z ich ratowniczego charakteru, mogą powodować obniżenie wartości poznawczej odkryć dokonywanych w siedliskach wsi istniejących do czasów obecnych. Dorobek archeologicznych badań ratowniczych w siedliskach wiejskich poucza jednak, że nawet w warunkach badań ratowniczych, przy odpowiednio ustalonych zasadach współpracy z inwestorem i organizacji pracy, dokumentacja archeologiczna może osiągać wysoki poziom, nie zawsze uzyskiwany nawet w badaniach „akademickich” (por. Moździoch 1997, s. 50). Przykładami zastosowania w trakcie badań ratowniczych pracochłonnych, lecz ważnych badawczo metod dokumentacji, są przypadki sporządzania planigrafii zabytków masowych podczas prospekcji (Spazier 1999) czy wręcz w trakcie eksploracji stanowisk (Bentz 2002). Wykopaliska ratownicze towarzyszące dużym inwestycjom infrastrukturalnym, wydobywczym i urbanistycznym dotyczą nie tylko wsi do dziś istniejących, lecz także średniowiecznych wsi opuszczonych. Lata 90. XX w. przyniosły wiele odkryć tego rodzaju. W Anglii prowadzone w latach 90. XX w. badania ratownicze na obszarze powstającego wówczas miasta Milton Keynes dały m.in. opracowanie i publikację znalezisk z Tattenhoe i Westbury (Ivens [et al.) 1995). Także we Francji archeologia średniowiecznych osad wiejskich złapała „drugi oddech” dzięki badaniom ratowniczym, których efektem było m.in. przebadanie w latach 1987-1994 wsi z XIII-XV w. Trainecourt w Normandii (Tau-pin 1996; zob. ryc. II.7). Urządzanie terenów wystawowych na EXPO w Hanowerze przyniosło wykopaliska ratownicze w Edingerode oraz usystematyzowanie wiedzy o innych wsiach opuszczonych na obecnym terenie miasta (Gärtner 2004). Największe skupisko przebadanych niedawno w trybie ratowniczym wsi opuszczonych stanowi aglomeracja berlińska i Brandenburgia, gdzie przebadano znaczne części wsi Hellersdorf (Seyer 1994), Miltendorf, Damsdorf (Biermann 2005a, s. 107-110, tam dalsze odsyłacze) i Göritz (Mangelsdorf 2003). Il.l.b. Średniowieczne osadnictwo wiejskie jako przedmiot badań ratowniczych 39 Ryc. 11.7. Plan średniowiecznej wsi Trainecourt w Normandii, w XIV-wiecznej fazie zasiedlenia (wg Taupin 1996, s. 213, fig. 2). 1. budynki mieszkalne; 2. zabudowania gospodarskie; 3. droga; 4. studnia; 5. palenisko. Stosunkowo rzadko opuszczone wsie, folwarki i przysiółki późnośredniowieczne badane są przy okazji dużych inwestycji infrastrukturalnych. Wynika to z faktu, że drogi ekspresowe, autostrady i obwodnice z zasady omijają istniejące do dziś siedliska wiejskie, z których większość trwa w swych lokalizacjach średniowiecznych³³. Sporadycznie przy okazji inwestycji infrastrukturalnych zdarzają się jednak także odkrycia późnośredniowiecznych osad wiejskich, co dla krajów, gdzie wsie i folwarki z późnego średniowiecza dotąd stawały się przedmiotem badań bardzo rzadko i z reguły przypadkowo, oznacza duży postęp w badaniach. Do krajów takich należy Polska, która właśnie budowom dróg, zbiorników zaporowych i gazociągów zawdzięcza nie tylko odkrycia osad ze schyłku wczesnego średniowiecza (Szwed 2003; Gralak 2004), lecz także pierwsze większe badania i opracowania badanych w trybie ratowniczym fragmentów wsi i folwarków z późnego średniowiecza oraz wczesnej epoki nowożytnej (Marcinkowski 1999; Kołomański 2000; Dzieduszycki 2004; Mazurek 2005; Florek, Sadowski 2006; E. Pawlak, P. Pawlak 2007). Podobnie wygląda sytuacja w Estonii (Valk2006, s. 214-215) i Chorwacji (por. np. Minichreiter, Marković 2008), gdzie badania pozostałości osadnictwa wiejskiego z późnego średniowiecza dotyczyły dotąd ewentualnie jedynie cmentarzysk, i dopiero rozwój ” Przy okazji budowy i rozbudowy dróg w Europie Środkowej odkrywane są raczej osady z XII--XIII w. (por. np. Takacs 2000, s. 242-243; Gediga, Kosicki, Żygadło 2001), co zresztą jest nie bez znaczenia dla studiów nad przebiegiem kolonizacyjno-lokacyjnego przełomu XII-XIV w. 40 II. Osadnictwo wiejskie XIII-XVI w. jako problem badawczy archeologii badań ratowniczych od lat 80. XX w. wydobył na światło dzienne także liczniejsze relikty osiedli wiejskich z tego okresu. Z terenu Węgier wspomnieć należy o zadokumentowanych przy okazji budowy autostrady MO reliktach opuszczonej w XVI w. wsi Szentdienes, gdzie w trybie ratowniczym przebadano zarówno część obejść kmiecych, jak też siedzibę rycerską (Irasne Melis 2005). Obok szerokoprzestrzennych badań średniowiecznych osad wiejskich, dynamicznie rozwijającą się dziedziną ratowniczej archeologii są współcześnie badania i nadzory prowadzone w siedliskach wiejskich przy okazji małych inwestycji infrastrukturalnych i budowlanych. Do niedawna badania tego rodzaju prowadzono raczej sporadycznie, niekoniecznie w odpowiedniej skali uwzględniając przy tym substancję zabytkową z późnego średniowiecza i wczesnej epoki nowożytnej, a ich wyniki w niezadowalającym stopniu trafiały w obieg naukowy (por. Klapśte, Smetanka, Tomaśek 2000, s. 297-298; Klapśte, 2002, s. 328; Spazier 2005, s. 264). Stopniowe branie pod ochronę prawną sięgających średniowiecza siedlisk wiejskich w poszczególnych krajach skutkuje jednak w ostatnich latach lawinowym przyrostem prowadzonych w ich obrębie badań ratowniczych. Wyniki tych badań, z racji małych rozmiarów objętych nimi przestrzeni, rzadko pozwalają na wyciąganie daleko idących wniosków dotyczących przemian zabudowy poszczególnych działek i całych siedlisk (Spazier 2005, s. 264-265). Dostępne wyniki badań jednostkowych (por. np. Novaćek, Vareka 1996; Brauning 2002) oraz przeglądy regionalne (Henker 2008) wskazują jednak, że nawet skromne badania ratownicze towarzyszące niewielkim budowom, naprawom dróg bądź montażowi sieci telekomunikacyjnej, wodociągu lub kanalizacji, mogą przyczynić się do dokładniejszego poznania wczesnych dziejów poszczególnych wsi. Wyniki tych małych przedsięwzięć ratowniczo-dokumentacyjnych są tym bardziej ważne, że każda wieś cechowała się własną specyfiką, i zdobycie wiarygodnych danych dotyczącej jak największej liczby miejscowości zwiększa statystyczną istotność wyciąganych w oparciu o ten materiał wniosków uogólniających. 11.1 .c. Regionalne studia archeologiczno-osadnicze Przedmiotem badań archeologicznych, obok pojedynczych punktów osadniczych, mogą być różnie definiowane regiony (por. Kurnatowski 1974). Regionalne badania archeologiczno-osadnicze mogą być prowadzone na różnych poziomach: w makroskali, obejmując całe kraje, oraz w obrębie mikro- i mezoregionów (Klapśte, Smetanka 1998, s. 226). Zwrot archeologii osad wiejskich ku badaniom regionalnym na większą skalę narastał od lat 60. XX w. Programy badań średniowiecznych osad wiejskich coraz rzadziej skupiały się na rozkopywaniu osiedli w celu umieszczenia ich w archeologicznych ciągach typologiczno-chronologicznych bądź w ramach wypracowanych przez historyków teorii rozwoju gospodarczego. Badania wsi opuszczonych wiązały się często z inwentaryzacją stanowisk w skali regionalnej, która rozwijała się niejednokrotnie w wieloletnie przedsięwzięcia badawcze³⁴. W Anglii i na Morawach, dzięki wieloletnim programom badawczym dotyczącym wsi opuszczonych, pojawiły się zarówno możliwości, jak i potrzeba szerszego rozpoznania współzależności wiążących gospodarcze strategie mieszkańców tych wsi z geoekosystemami, w których żyli. Takie poszerzenie kwestionariusza badawczego zbliżyło studia nad osadnictwem wiejskim do archeologii środowiskowej i archeologii krajo- ³⁴ Tak np. prace Erwina Ćerneho na Drahanske Vrchovine; por. też wyżej, podrozdz. II. 1.a. 11.1 .c. Regionalne studia archeologiano-osadniae 41 brązu, prowadząc do ewolucji badan pojedynczych osiedli wiejskich w kierunku studiów dotyczących mikroregionów osadniczych (por. Merinsky 1987; Poklewski 1987, s. 34-35; Lewis 1996, s. 90; Dyer 1997, s. 55; Gerrard 2003, s. 140; Taylor 2010, s. 6-7). Tendencja ta dotyczyła nie tylko krajów, gdzie osady późnośredniowieczne badano od lat, lecz także Polski, gdzie późne średniowiecze pozostawało wówczas niemal programowo poza zainteresowaniem archeologów. Studia mikroregionalne, wnoszące interesujące treści do badań nad późniejszym średniowieczem, prowadzono w Polsce na marginesie badań zespołów osadniczych z wczesnego średniowiecza: Spicymierza nad Wartą (Poklewski 1975) i Piotrawina nad Wisłą (Sułowska 1984). Impulsem dla poszukiwań archeologicznych obejmujących całe wiejskie zespoły osadnicze stały się także badania późnośredniowiecznych założeń obronnych w Kościelnej Wsi (Kajzer red. 1994) i Zgłowiączce (Andrzejewska 1996) na Kujawach oraz studia nad najdawniejszą siecią parafialną Lubelszczyzny (Chyżewska-Sułowska 1972). O ile w przytoczonych wyżej przypadkach regionalne studia osadnicze wyrastały z potrzeb dostrzeżonych podczas badań pojedynczych stanowisk bądź mikroregionów, w Czechach przyjęto zupełnie inną strategię, od początku nakierowaną na studiowanie zjawisk osadniczych w skali mezoregionalnej (Klapśte, Smetanka 1982, s. 12-15). Badacze czescy wychodzili przy tym z założenia, że to właśnie ta skala badań najściślej oddaje zarówno krajobrazowe zróżnicowanie kraju, jak też faktyczną organizację badań terenowych (Klapśte, Smetanka 1998, s. 226). Badania mezoregionów pozwalają też połączyć w poznawczą całość wyniki badań osad wiejskich i miast (Klapśte, Smetanka, Tomaśek 2000, s. 295). Z czasem podjęto także studia w makroskali, obejmujących całe historyczne ziemie bądź odpowiadające im skalą obszary, np. ziemię chełmińską w Polsce (Poliński 2003) czy Norrland w Norwegii (Lagerstedt 2007). Prowadzeniu badań regionalnych nad osadnictwem wiejskim sprzyjają wielkoskalowe badania ratownicze, wymagające zarówno szerokiej prospekcji, jak też poszukiwań prowadzonych na większych obszarach. Badania prowadzone w łużyckim zagłębiu węglowym, choć z racji swej skali i znaczących wyników stały się podstawą regionalnych studiów problemowych (Spazier 2005; Frey 2007), nie zostały ujęte ramy specjalnego regionalnego projektu badawczego. Własnych projektów badawczych wynikających z zagrożenia stanowisk zniszczeniem doczekało się natomiast osadnictwo regionu Mostu w północno-zachodnich Czechach oraz wsie należące do dawnych parafii Lohn i Geuenich w Nadrenii³⁵. Teoretyczne ramy zachodzącemu w latach 70. i 80. XX w. zwrotowi archeologii średniowiecznych osad wiejskich ku studiom regionalnym nadała - krystalizująca się w tym czasie jako odrębna subdyscyplina - archeologia osadnictwa. W zamyśle pierwszego jej kodyfikatora, Herberta Jankuhna, archeologia osadnictwa miała stanowić samodzielną pod względem metodycznym gałąź genetycznych studiów osadniczych (Jankuhn 2004, s. 19-20). Archeolodzy zostali zatem włączeni wraz z geografami i historykami w szerszy nurt badań multidyscyplinarnych, w Europie Środkowej koordynowanych przez założony w 1974 r. „Arbeitskreis fur Genetische Siedlungsforschung”. W ogólnych ramach archeologii osadnictwa, cele i metody archeologicznych studiów regionalnych pozostały przy tym mocno urozmaicone. Archeologiczne projekty regionalne pozwalają bowiem poznawać zarówno wzajemne współzależności poszczególnych punktów osadniczych (np. hierarchię osad, relacje punktów centralnych z zapleczem osadniczym), jak też ³⁵ Por. wyżej, podrozdz. II.l.b. 42 II. Osadnictwo wiejskie XIII-XVI w. jako problem badawczy archeologii miejsca tych punktów w obrębie zajmowanych przez nie geoekosystemów i strategie ich gospodarczej eksploatacji (por. Dyer 1997, s. 56-58; Gerrard 2003, s. 149-150). Punkt ciężkości badań regionalnych grawituje zatem pomiędzy problematyką przemian struktur osadniczych, hierarchii osad, stopnia koncentracji i organizacji osadnictwa, a kwestiami typowymi dla archeologii środowiskowej i krajobrazu. Nie mniej różnorodne, bo także zależne od podejmowanych tematów, są sposoby wydzielania regionów dla potrzeb projektów badawczych. Wyróżnianie obszarów poddanych badaniu, w archeologii pradziejowej samo w sobie stanowiące skomplikowaną procedurę zestawiania i prób wyważenia różnych czynników (Kurnatowski 1974, s. 549-550), w archeologii średniowiecza jest znacznie ułatwione. Dla średniowiecza znane są bowiem w ogólnym zarysie struktury władzy, gospodarki i zarządu stanowiące antropogeograficzne ramy ówczesnych dziejów, dzięki czemu badacz może sięgnąć po realia z czasów poddawanych badaniu. Dla przykładu: w celu określenia granic obszaru przynależnego poszczególnym osadom średniowiecznym nie trzeba, jak w przypadku osiedli pradziejowych, wykreślać poligonów Thyssena lub stosować podobnych metod przybliżeń, lecz wystarczy retrospektywnie odtworzyć obręby miejscowości w oparciu o mapy katastralne z epoki separacji gruntów i średniowieczne dane o areałach wsi. Metoda ta, przy uwzględnieniu miejscowych tradycji i nazw polnych, pozwala odtworzyć nawet granice wsi opuszczonych, rozdzielone do innych obrębów. Jeśli przedmiotami badania są większe całości, dane historyczne często pozwalają także na mniej lub bardziej dokładne zakreślenie ich granic, co umożliwia prowadzenie studiów dotyczących poszczególnych parafii (Sułowska 1984; Recker 1997; Paffgen, Recker 1998; Recker 1999; Andersson, Svensson 1997; Svensson 2007), hrabstw (Lewis 1997; idem 1998), archidiakonatów (Rozwałka 1999), włości (Poklewski 1975), czy wręcz całych historycznych ziem (Poliński 2003; Lagerstedt 2007). Wybór jako przedmiotu badań regionu historycznego ma tę zaletę, że ułatwia analizę danych poprzez usunięcie części niewiadomych. Studiowanie zjawisk osadniczych i gospodarczych w ramach ziemi lub księstwa pozwala zawęzić krąg zleceniodawców osadnictwa i upewnia, że badane osady istniały pod jedną zwierzchnością polityczną i w zbliżonych warunkach społeczno-prawnych. Opracowanie osad należących do jednej parafii umożliwia dla odmiany przestudiowanie reliktów grupy ludzi, która z całą pewnością stanowiła kiedyś społeczność co niedziela spotykającą się pod parafialnym kościołem, wymieniającą tam informacje i rzeczy. Badania nakierowane na regiony historyczne najlepiej sprawdzają się, jak wskazują przytoczone powyżej przykłady, w makro- i mikroskali, przy czym zaletą małych regionów jest ich homogeniczność, a dużych, przeciwnie - zróżnicowanie warunków społeczno-politycznych i przyrodniczych w ich obrębie. Im większe zróżnicowanie form krajobrazu, osadnictwa i gospodarki panowało wewnątrz danej dużej jednostki terytorialnej, tym więcej można się dowiedzieć o motywach postępowania dawnych mieszkańców i właścicieli osad poprzez śledzenie współwystępowania i wykluczania się różnych zjawisk. Ten sam schemat działa w przeciwną stronę, gdy za podstawę wydzielenia regionu podlegającego badaniom służą nie kryteria historyczne, lecz przyrodnicze. Im większa jednolitość krajobrazowa regionu, tym bardziej pożądana okazuje się jego niejednorodność pod względem nazw miejscowych, form własności, gospodarki i osadnictwa, stanowiąca punkt zaczepienia dla prowadzonych analiz. Szansa sięgnięcia w studiach nad średniowieczem po historyczne granice jednostek politycznych czy administracyjnych nie odbiera archeologom możliwości zastosowania innych kryteriów wyznaczania regionu badanego, bądź przynajmniej mniej sztywnego 11.1.c. Regionalne studia archeologiczno-osadnicze 43 stosowania kryteriów historycznych. Badacze korzystają z tej możliwości chętnie, gdyż z perspektywy badań archeologiczno-osadniczych tylko niektóre granice historyczne, wśród nich granice pojedynczych wiejskich zespołów osadniczych, parafii czy całych ziem historycznych, okazują się przydatne. Inne, np. granice włości możnowładczych i klasztornych, lenn zamkowych czy nawet dystryktów miejskich, to zjawiska w znacznej mierze wynikłe z czynników przygodnych z punktu widzenia potrzeb studium archeologicznego. Studium to jest bowiem skupione na strukturach osadniczych i strategiach gospodarczej eksploatacji geoekosystemów, co sprawia, że dane historyczne włączane są do analizy często dopiero na etapie interpretacji wyników badań. Dlatego też nawet projekty biorące za główne punkty odniesienia konkretne ośrodki monastyczne: Trzebnicę na Śląsku (Kaźmierczyk, Młynarska-Kaletyn, Podwińska 1968) czy Lehnin w Brandenburgii (Brather 1993; Matthes 2000), dotyczące przy tym regionów dość jednolitych krajobrazowo, nie zostały ograniczone do posiadłości tych zgromadzeń. Z tej także przyczyny w archeologii średniowiecza rację bytu mają projekty badawcze w ogóle niesięgające po granice historyczne, skupione na regionach wydzielonych w oparciu o kryteria krajobrazowe (Fau, Hamon 1998; Gerrard 2003, s. 188; Kónig 2009; Schreg 2009). Ciekawe rozwiązanie pośrednie między dążeniem do uzyskania historycznego kryterium wyróżniania regionów a koniecznością zakreślenia obszarów porównywalnych do celów analizy wybrali badacze czescy w projektach dotyczących wiejskiego zaplecza ośrodków miejskich. Dla potrzeb tych projektów wokół wybranych miast wyznaczono okrąg o promieniu 11 km, czyli ok. 1 mili czeskiej (Klapśte, Smetanka, Dragoun 1983, s. 387-388, obr. 1; Klapśte 1999, s. 14; Tomaśek, Stary 1999, s. 157; Klapśte, Smetanka, Tomaśek 2000, s. 295). Metoda taka pozwala na zakreślenie regionów porównywalnych wielkościowo dla celów analiz gospodarki i osadnictwa, ale w oparciu o kryterium metryczne, korespondujące ze średniowieczną rzeczywistością gospodarczą (choć bez traktowania z nadmiernym pietyzmem historycznych granic dystryktów). Instrumentarium studiów regionalnych na etapie terenowym zasadniczo nie różni się od zasobu metod służących prospekcji i nieinwazyjnemu badaniu pojedynczych stanowisk archeologicznych³⁶. Wstępnym warunkiem powodzenia regionalnych projektów badawczych jest dobrze przeprowadzona inwentaryzacja stanowisk i baza danych zawierająca ich wielostronną charakterystykę (por. Lewis 1996, s. 92-95), angażująca szerokie spektrum informacji bynajmniej niepochodzących wyłącznie ze źródeł sensu strictiori archeologicznych. Zestaw używanych narzędzi rozpoznania archeologicznego oraz zasób danych pozyskanych z użyciem procedur typowych dla innych dyscyplin zależą od tematu konkretnego studium. W projektach skoncentrowanych na strategiach gospodarczych i archeologii krajobrazu szczególnie dużą rolę odgrywać będą analizy paleobotaniczne oraz studium archiwalnych materiałów kartograficznych i danych etnograficznych³⁷. W projektach skupionych na śledzeniu przemian osadniczych na przykładzie wsi opuszczonych pomocna okazuje się kwerenda historyczna, inwentaryzacja powierzchniowa stanowisk oraz pomiar geodezyjny reliktów zabudowy wiejskiej. Jak wskazują przykłady Cernoko-stelecka (Klapśte, Smetanka 1981; iidem 1998) czy też enklawy piasków eolicznych koło Sadske (Klir 2008; idem 2010a, s. 56-60) w środkowych Czechach, konsekwentnie zasto ³⁶ Por. wyżej, w podrozdz. Il.l.a. ³⁷ Przykładem takiego przedsięwzięcia jest projekt dotyczący strategii gospodarczych mieszkańców parafii Dalby w Szwecji (Svensson 2007, s. 190-193, passim). 44 II. Osadnictwo wiejskie XIII-XVI w. Jako problem badawczy archeologii sowana dokładna prospekcja i pomiary terenowe pozwalają nawet bez większych badań wykopaliskowych uzyskać koherentne wizje zachodzących w danym regionie przemian osadniczych. Zwykle jednak celem regionalnych programów badawczych jest przeprowadzenie badań wykopaliskowych przynajmniej w skali sondażowej. Dobre rozpoznanie terenu przy użyciu środków „archeologii ekstensywnej” pozwala przy tym na właściwe zakreślenie pola badawczego i dobranie stanowisk w oparciu o ich wstępną klasyfikację. Taką kolejność postępowania przyjęto np. w studium dotyczącym płaskowyżu Aubrac w Langwe-docji, dzieląc osady na stałe i czasowe, zanim poddano je badaniom sondażowym (Fau, Hamon 1998, s. 130). W podobnym studium prowadzonym na terenie East Midlands w Anglii, w którym nacisk położono na śledzenie procesu koncentracji osadnictwa w pełnym średniowieczu, badania sondażowe wykonano dopiero po wstępnej kwerendzie, w oparciu o zbiory informacji historycznych z 1086, 1327 i 1524 r. oraz XIX-wieczne dane katastralne (Lewis 1998, s. 60-66). Podstawowym wymaganiem w projektach regionalnych jest systematyzacja postępowania badawczego, często powiązana z jego powtarzalnością, tak aby wyniki badań stanowiły próbę istotną statystycznie dla całości zbioru i nadawały się do dalszej obróbki analitycznej. Jeszcze przed okresem szerokiej informatyzacji studiów regionalnych podjęto działania mające na celu usystematyzowanie działań terenowych i analitycznych poprzez wdrożenie metod statystycznych i modelowania (Klapśte, Smetanka 1982, s. 13), zakładanie sondaży w postaci regularnych siatek (Gerrard 2003, s. 200) czy dzielenie terenów poddanych badaniu na równe rastry, w obrębie których przyznawano wartości poszczególnym współczynnikom (Matthes 2000, s. 161). Nadzwyczaj dobre efekty przynosić mogą odpowiednio usystematyzowane badania powierzchniowe. Okazują się one przydatne zarówno w studiach skupionych na technice uprawy roli i gospodarczej eksploatacji przestrzeni (Poklewski 1975, s. 39-57), jak też przy ocenie skali i przebiegu procesów podepozycyjnych (Gerrard 2003, s. 200). Współcześnie walną pomocą w studiach regionalnych służą, wspominane już wyżej, Systemy Informacji Geograficznej (por. Longley [et al.] 2006). Ogromną zaletą GIS jest oferowana przez nie możliwość symulacji i modelowania, co przy odpowiednio skonstruowanym wirtualnym modelu terenu znacznie ułatwia testowanie hipotez. 11.2. Wkład badań archeologicznych do studiów nad wsią średniowieczną Archeologia osad wiejskich wkracza coraz głębiej na tereny do niedawna będące wyłączną domeną badań opartych na źródłach pisanych i ikonograficznych. Miarą powodzenia wysiłków badawczych archeologów są frapujące przykłady dużych zbieżności rezultatów studiów archeologicznych z wnioskami wynikającymi z analizy przekazów pisanych (por. np. Poklewski 1975, s. 91-92; Klapśte 2002, s. 328-329, 332). W niniejszym podrozdziale wkład archeologii do całokształtu badań nad średniowiecznym osadnictwem wiejskim zostanie przedstawiony w porządku odpowiadającym z grubsza kolejnym stadiom procesu badawczego, zmierzając zasadniczo od skutków ku przyczynom: od przemian w topografii i architekturze wsi po kwestie gospodarki i społeczeństwa osad wiejskich w XIII - poł. XVI w. 11.2. Wkład badań archeologicznych do studiów nad wsią średniowieczną 45 ll.2.a. Archeologia o przemianach form osadnictwa wiejskiego Przed archeologią osadniczą, będącą w zamyśle jej twórców jednym z nurtów histo-ryczno-genetycznych studiów nad osadnictwem (Jankuhn 2004, s. 19-20), od samego początku postawiono typowe dla tego nurtu badawczego cele, takie jak: wyjaśnienie genezy wsi, przebieg i sposoby organizacji kolonizacji wiejskiej, kształtowanie się różnych form zabudowy siedlisk wiejskich i rozmierzenia przynależnych im rozłogów oraz uwarunkowania tych zjawisk. Problemy te w odniesieniu do wieków średnich należały od dawna do dziedziny badań mediewistycznych oraz, szczególnie w nurtach badawczych zakorzenionych w tradycji niemieckiej, badań opartych na retrogresji znanych z XVIII-XIX w. form osadniczych (por. Szulc 1995, s. 9-17, 22-23). Studium genetyczno-osadnicze nieposiłkujące się środkami archeologicznymi z racji charakteru swych źródeł i metod tworzy dość statyczne wizje dawnego osadnictwa. Głównym aksjomatem tych badań, warunkującym skuteczność stosowanej w nich retrogresji, jest niewielka zmienność rozmierzenia wsi lokacyjnych od średniowiecza do XVIII-XIX w. Niekiedy zresztą założenie względnej stałości rozmierzenia i zabudowy znajduje potwierdzenie w materiale źródłowym³⁸. Można jednak wskazać także przykłady przeciwne, gdy na powstanie form osadniczych poznawalnych przez pryzmat źródeł z XVIII i XIX w. walny wpływ miały kolejne parcelacje, komasacje, spustoszenia, rozbudowy i inne zdarzenia, skutecznie zacierające pierwotny zamysł rozplanowania i zabudowy danej miejscowości (por. Podwińska 1971, s. 51-52). Jeśli dodać do tego brak dla średniowiecza dokładnych źródeł kartograficznych w rodzaju planów katastralnych, okaże się, że jedynie archeologia pozwala uzyskać oparty na źródłach, a nie na przyjętych z góry założeniach, wgląd we wczesne etapy kształtowania się i przemian form osadnictwa wiejskiego. Jednym z najistotniejszych tematów oświetlanych przez archeologię osad wiejskich jest geneza wsi późnośredniowiecznej jako formy prawnej, gospodarczej i osadniczej cechującej się trwałą organizacją przestrzenną. Narodziny wsi takiej, jaką znamy z późnego średniowiecza i okresu nowożytnego, polegały na przekształceniu typowych dla wczesnego średniowiecza osad „długotrwałych, lecz zmiennych” (por. Klapśte, Sme-tanka, Tomaśek 2000, s. 297; Jeżek, Klapśte, Tomaśek 2002, s. 347; Klapśte 2002, s. 328, passim), w osady wiejskie cechujące się stałością lokalizacji, rozmierzenia i parcelacji. Paradoksalna definicja osady długotrwałej, lecz zmiennej (dlouhodobe a promenlive) zasadza się na konstatacji, że choć osady we wczesnym średniowieczu nieraz zmieniały swe lokalizacje (Nekuda 2004, s. 386-387), to jednak ich grupy zajmowały pewne trwałe „pola”, eksploatowane przez stulecia (Podwińska 1971, s. 240-274; Hooke 1996, s. 81, 83, passim·, Klapśte 2005, s. 187-189; Schreg 2006, s. 51-52; Hardt 2008, s. 147--151, tam dalsze odsyłacze). Dopiero parcelacja tych jednostek połączona z wytyczeniem liniowych granic włości, a także powstanie stabilnych siedlisk wiejskich, doprowadziły do ukształtowania wsi w postaci zbliżonej do znanej z epoki nowożytnej. Nowym siedliskom wiejskim często towarzyszyły przy tym siedziby rycerskie i możnowładcze, kościoły parafialne oraz zastępujące dawne żalniki „po polach i lasach” cmentarze przykościelne. Istotę przemian zachodzących na przełomie wczesnego i późnego średniowiecza częściowo oddaje pojęcie „nukleacji”, czyli przejścia od osad rozproszonych (dispersed) ³⁸ Np. w studium regionalnym dotyczącym Eigensche Kreis na Górnych Łużycach XX-wiecznemu autorowi udało się utożsamić konkretne gospodarstwa i łany chłopskie znane mu z autopsji ze wzmiankowanymi w XIV-wiecznym urharzu (Huth 1963, s. 90-93, passim). 46 II. Osadnictwo wiejskie XIII-XVI w. jako problem badawczy archeologii do skupionych (nucleated). Tego rodzaju binarna opozycja, choć w porównaniu z innymi próbami podziału osad otwartych dość dobrze dostosowana do potrzeb archeologii (Schreg 2006, s. 33-34), nie jest jednak ani dość uniwersalnym i dokładnym (Lewis 1996, s. 98; Dyer 1997, s. 57; Gerrard 2003, s. 187), ani dostatecznie zobiektywizowanym (O’Keefe 2000, s. 103-104) narzędziem pojęciowym. Pojęcie „nukleacji” nie wystarcza zresztą, by objąć całą treść rewolucji w osadnictwie wiejskim, jaką przyniósł przełom wczesnego i późnego średniowiecza. Niezbywalną częścią tej rewolucji była bowiem, obok koncentracji osadnictwa wiejskiego, związana z nowymi metodami gospodarowania stabilizacja siedlisk i granic wiejskich zespołów osadniczych (por. Klapste, Smetanka, Tomaśek 2000, s. 294). Z perspektywy archeologicznej większość zjawisk dotyczących przestrzennej translokacji osadnictwa jest widoczna niejako z dwóch stron: porzucania osad i cmentarzysk poprzedzających etap transformacji oraz powstawania nowych, stabilnych siedlisk wiejskich. Zjawiska te można przy tym względnie dokładnie datować dzięki nałożeniu się w znacznej części Europy Środkowej transformacji osadnictwa wiejskiego z przełomem w technologii wyrobu ceramiki naczyniowej. Jeśli do wymienionych czynników dodać rozwój badań osadnictwa wiejskiego w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat, nie zdziwi, że aktualnie prymat w dziedzinie badań nad genezą późnośredniowiecznej wsi należy właśnie do archeologów (Klapśte 2005; Schreg 2006). W znacznej mierze dzięki badaniom archeologicznym ustalono, że zjawisko koncentracji i stabilizacji osadnictwa zachodziło we Francji już ok. X-XI w., w Anglii ok. XI-XII w., a w Niemczech południowo-zachodnich ok. przełomu XII/XIII w. (Klapśte 2005, s. 218). W dalej na wschód położonych krajach Europy Środkowej nasilenie przemian topografii osad wiejskich nastąpiło w XII-XIV w. (por. Podwińska 1971, s. 71; Klapste, Smetanka, Dragoun 1983, s. 417-420; Caplovic, Habovstiak 1996, s. 270; Beres 1998, s. 177-178; Palóczi-Horvath 1998, s. 194; Klapśte, Smetanka, Tomaśek 2000, s. 297; Klapśte 2002, s. 327-328). Studia archeologiczne pozwoliły też rozpoznać kilka charakterystycznych rysów tych przemian, niewidocznych wcześniej dla badaczy osadnictwa, oraz wyostrzyć obraz innych. Na wschodnich peryferiach Europy łacińskiej, gdzie w rozbudowie i przemianie osadnictwa wiejskiego udział kolonizacji zewnętrznej i przyniesionych z zachodu zwyczajów prawnych był duży, archeologom udało się dostrzec rozbieżność chronologiczną przemian w topografii osad wiejskich i przenoszenia wsi na nowe prawo (Klapśte, Smetanka, Tomaśek 2000, s. 298; Klapśte 2002, s. 330; 2005, s. 241). Wniosek taki wprowadza znaczną dynamikę do obrazu przełomu w osadnictwie wiejskim, analogicznie do wyników uzyskanych dla wczesnych miast, gdy nadanie przywileju lokacyjnego okazało się być tylko częścią procesu powstawania miasta nowego typu. Dzięki badaniom archeologicznym udało się także w niektórych miejscach uchwycić początkowe etapy późnośredniowiecznej kolonizacji (por. Klapśte 2005, s. 219-220). Szczególnie wymowne są przykłady Kausche i Klein Górigk na Dolnych Łużycach, gdzie odkryto zespoły zagród minimalnie starsze, niż XIII-wieczne lokacyjne wsie, o odmiennym od nich układzie, zasięgu i orientacji (Bónisch 2011, s. 272-275, passim; por. także Schóneburg 2005; idem 2006a, s. 175-176; Frey 2007, s. 254). Podobnych przykładów tymczasowego zamieszkania przez osadników zastanych osiedli słowiańskich bądź powstawania przed założeniem regularnych wsi lokacyjnych niewielkich osad „inicjalnych” znalazłoby się zresztą pomiędzy Odrą a Łabą znacznie więcej (Nowakowski 2011, s. 26; Bónisch 2011, s. 271-283, tam dalsze odsyłacze). 11.2. Wkład badań archeologicznych do studiów nad wsią średniowieczną 47 Ryc. 11.8. Rekonstrukcja wsi opuszczonej Duppel z XII/XIII w. (tzw. Machnower Krummes Fehn) w Berlinie-Zehlendorfie (wg Gringmuth-Dallmer 1996, s. 27, il. 5). W Breunsdorfie w Saksonii wieś regularnie rozmierzoną z dworem, powstałą na przełomie XII/XIII w„ poprzedziła osada XII-wieczna, której materiał zabytkowy wykazywał czytelne analogie frankońskie (Kenzler 2002, s. 103). W osadzie opuszczonej z przełomu XII/XIII w. na terenie Berlina-Zehlendorfu (tzw. Machnower Krummes Fehn) pierwszą fazę zasiedlenia stanowiło natomiast samotne założenie obronne (Muller v., Orgel-Kóhne L., Orgel-Kóhne A. 1980, s. 13-14; Gringmuth-Dallmer 1996, s. 24-25). W przypadku opuszczonej w XIV w. wsi Hard w Dolnej Austrii pierwszą fazę osadniczą, datowaną na XII/XIII - 1. poł. XIII w., stanowił samotny dwór rycerski. Dopiero w kolejnym etapie na południe od tej osady jednodworczej powstała krótka, zamknięta ulicówka z dziesięcioma gospodarstwami chłopskimi i dworem (Felgenhauer-Schmiedt 2008, s. 152). Przytoczony powyżej przykład osady w Berlinie-Zehlen-dorfie pozwala zwrócić uwagę na kolejny ważny wynik badań archeologicznych osad z przełomu wczesnego i późnego średniowiecza. Osada ta, istniejąca u schyłku XII i w pierwszej tercji XIII w., cechowała się przemieszaniem standardów typowych dla miejscowego osadnictwa słowiańskiego (budownictwo, kultura materialna, brak pomieszczeń inwentarskich), jak też regularnym rozmierzeniem i ogrodzeniem charakterystycznym dla inicjowanych przez władców terytorialnych przedsięwzięć kolonizacyjnych (zob. ryc. II.8). Tym samym stanowiła przykład wczesnego etapu kolonizacji z zastosowaniem niepełnego instrumentarium środków oraz z szerokim sięgnięciem po miejscowych osadników (por. Hardt 1999, s. 281). Niewykluczone, że podobnie można interpretować przynajmniej niektóre z dol-nołużyckich tzw. „osiedli inicjalnych”, niewiele starszych od regularnych, lokacyjnych wsi (por. Bónisch 2011, s. 278-282). Liczne rozmieszczone na Śląsku, Morawach i w Czechach miejscowości o nazwach Wola, Ujazd i Lgota/Lhota wskazują, że niedostateczna podaż zachodnich kolonistów nie stanowiła dla miejscowych władców przeszkody nie do przebycia we wdrażaniu polityki budowy władztwa przez kolonizację (por. Klapśte 2005, s. 248-250). Potwierdzenie tej konstatacji środkami archeologii powiodło się w przypadku Bratronic na Krivoklatsku w Czechach, gdzie pierwszą fazę kolonizacji zwartych obszarów puszczańskich reprezentowała osada o tradycyjnych cechach budownictwa i kultury materialnej. Wraz z innymi, podobnymi osadami w okolicy, pierwotna osada w Bratronicach zastąpiona została ok. przełomu XIII/XIV w. osiedlami założonymi w miejscach współczesnych siedlisk, na co nałożyły się także przemiany własnościowe (Jeżek 1999, s. 271, 291, 294). Podobna do stwierdzonej na Krivoklatsku dwuetapowa kolonizacja puszcz została uchwycona także w Rudawach, gdzie główną falę kolonizacyjną, reprezentowaną przez typowe wsie leśno-łanowe, poprzedziła starsza faza osadnictwa, w której zakładano jednostronne 48 II. Osadnictwo wiejskie XIII-XVI w. jako problem badawczy archeologii rzędówki i okolnice o promieniście lub pasmowo rozmierzonych nadziałach ziemi (Christi 2004, s. 65,73; por. też Kenzler 2009). Spektakularny przykład dwuetapowej kolonizacji wewnętrznej stanowi Ćernokostelecko w Czechach, gdzie od lat 70. XX w. prowadzono systematyczne badania polegające na inwentaryzacji i pomiarach opuszczonych wsi (por. Klapśte, Smetanka 1981). Badania te ujawniły relikty założonych w 1. poł. XIII w. osad wykazujących zarówno cechy dość archaiczne (niewielkie, gęsto rozmieszczone siedliska wiejskie, pozbawione śladów regularnego rozmierzenia), jak też typowe dla osadnictwa powstałego wskutek systematycznej kolonizacji (podmurówki kamienne, młyny wodne). Osady te zostały opuszczone między schyłkiem XIII a początkiem XV w. i częściowo zastąpione nowymi wsiami w formie typowych, dużych owalnie (Klapśte, Smetanka 1998, s. 228-229). Przytoczone przykłady wskazują, że inicjalny etap przemiany form osad wiejskich na przełomie wczesnego i późnego średniowiecza cechował się znaczną żywiołowością i rozmaitością rozwiązań lokalnych. Przynajmniej w niektórych regionach kolonizacja wiejska bądź akcja lokacyjna prowadzone według względnie jednolitego wzorca następowały dopiero jako drugi etap przebudowy. Sytuacja taka miała miejsce bynajmniej nie tylko w Europie Środkowej, o czym świadczą np. wyniki badań prowadzonych w Bedfordshire i Buckinghamshire w Anglii. Uchwycono tam wczesną fazę skupienia i stabilizacji osad wiejskich (tzw. „proto-nucleations”), wyraźnie mniejszych od młodszych wsi lokacyjnych i w przeciwień stwie do nich rzadko wykazujących regularność zabudowy (Lewis 1996, s. 97). Uzyskany dzięki archeologii obraz przemian osad wiejskich na przełomie wczesnego i późnego średniowiecza ukazuje trudny do rozplątania splot dyfuzji i konwergencji idei, czy też raczej wdrażanie w różnych regionach podobnych rozwiązań, jednak z poprawką na lokalne potrzeby i możliwości (por. Klapśte 2005, s. 219-220, passim). Systematyczna kolonizacja wiejska obszarów w skali Europy peryferyjnych wprowadziła jako standard dla wsi nowo zakładanych bądź przenoszonych na nowe prawo wymóg regularnego rozmierzenia. Pewne symptomy tej przemiany można uchwycić w Europie Środkowej już u schyłku wczesnego średniowiecza (por. Nekuda 2004, s. 390--395, passim), jednak zasadniczym jej motorem było związanie renty feudalnej z upra Ryc. 11.9. Rekonstrukcja rysunkowa przebadanego fragmentu siedliska opuszczonej wsi Damsdorf z odtworzonymi przebiegami rozgraniczeń działek kmiecych (wg Biermann 2005, s. 109, il. 24). 11.2. Wkład badań archeologicznych do studiów nad wsią średniowieczną 49 wianym przez pojedynczych chłopów areałem, a nie np. wielkością posiadanego przez nich sprzężaju³’. Badania archeologiczne pozwalają niejednokrotnie na całkiem dokładny wgląd w pierwotne rozmierzenie zakładanych w XII-XIV w. osad wiejskich. W opuszczonej wsi Bystrec na Morawach udało się nawet zaobserwować nie tylko przebieg pierwotnej linii, wedle której ustawiono w rzędzie domy osadników - jej utrzymanie wymagało niejednokrotnie dodatkowych zabiegów budowlanych (Belcredi 2000, s. 188) - lecz także ponowne rozmierzenie części rzędu zabudowy, gdy zaistniała taka potrzeba w związku z zagrożeniem powodziowym (Belcredi 2000, s. 187; zob. też ryc. 11.10). W przypadku opuszczonej wsi Damsdorf stwierdzono podzielenie całej niwy siedliskowej na parcele, z których ostatecznie tylko na niektórych powstały zagrody osadników. Na nieosadzo-nych działkach odkryto natomiast obiekty prawdopodobnie użytkowane wspólnie przez mieszkańców wsi, m.in. studnię, piekarnię i glinianki, oraz ślady rzemiosła (Biermann 2005a, s. 109-110). Podobnych przypadków, gdy pierwotne założenie niwy domowej okazywało się za duże w porównaniu z liczbą faktycznie osadzonych łanów, stwierdzono zresztą więcej (Biermann 2005a, s. 112-113; Klir 2008, s. 206). Prospekcja lotnicza i badania wykopaliskowe średniowiecznych osad wprowadziły w obieg naukowy odkrycia pozostałości rowów i płotów otaczających osiedla wiejskie (Biermann 2005a, s. 93-98; Balek, Unger 1996, s. 430). W oparciu o materiały z północno--wschodnich Niemiec, gdzie stopień archeologicznego przebadania tego rodzaju reliktów jest największy, ustalono, że granica niwy domowej przybierała formę płotu³⁹ ⁴⁰ (Biermann 2005a, s. 93-95; Eickhoff hrsg. 2006, s. 13-14, il. 29-30), rowu lub zespołu rowów i wałów (Biermann 2005a, s. 95-98; Schóneburg 2006a, s. 169; Jeute 2011, s. 37, il. 2, s. 39), bądź kombinacji rowów i płotów (Schóneburg 2006a, s. 173; Jeute 2011, s. 39). Poszerzeniu listy wsi ogrodzonych sprzyja prospekcja lotnicza (por. Denecke 1974; Balek, Unger 1996; iidem 1996a). Płoty, wały i rowy otaczające wsie w Europie Środkowej spełniały zarazem funkcje praktyczne, obronne i własnościowo-prawne (Habovśtiak 1985, s. 213--214; Biermann 2005a, s. 104-106). Lista znanych współcześnie późnośredniowiecznych wsi ogrodzonych oddaje przy tym wciąż raczej niedostateczny stan badań, niż rzeczywisty zasięg tego zjawiska (por. Mangelsdorf 2005, s. 13; Biermann 2005a, s. 97-98). Płoty i rowy służyły nie tylko rozgraniczeniu niw domowych i rozłogów, lecz także rozdzieleniu poszczególnych działek we wsiach (por. Biermann 2005a; Eickhoff hrsg. 2006, s. 16; Jeute 2011, s. 37-39). Rowy wewnątrz siedlisk wiejskich spotykane są dość często na terenie dawnego Królestwa Węgier, gdzie występowały zarówno wśród ludności madziarskiej, jak też słowiańskiej, już u schyłku wczesnego (Meri 1962; Takacs 1998, s. 188; Palóczi-Horvath 1998, s. 196; Iras-Melis 1997; Iras-Melis 1997; Ruttkay 1999, s. 21-23), a także w późnym średniowieczu (Takacs 1998, s. 188; Ruttkay 1999, s. 23-29). Rowom odkrywanym na Węgrzech i Słowacji przypisuje się zresztą rozmaite funkcje. Uznanie ich za granice działek i siedlisk nie jest bynajmniej jedyną możliwą propozycją (Takacs 1998, s. 188; Iras-Melis 1997, s. 164; por. Nekuda 2004, s. 273). ³⁹ Na Śląsku rozwiązanie takie zastosowano jeszcze w dobrach trzebnickich w pocz. XIII w. (KDŚ1 1, nr 104: Si habet quatuor vel plures boves, vel duos boves etequum tantumdem; si tantum duos vel equum habet, medietatem predicte solutionis debet; qui alienis bobus proprium terram colit, mensuram siliginis; arans alienis bobus alienam terram, mensuram avene; por. leż Heck 1979, s. 58). ⁴⁰ Byt to tzw., za Joachimem Herrmannem, „typ Düppel”. 50 II. Osadnictwo wiejskie XIII-XVI w. jako problem badawczy archeologii Ryc. 11.10. Opuszczona wieś Bystrec na Morawach, a. plan siedliska z podziałem na parcele (wg Bel-credi 2000, s. 198, fig. 10). b. plan południowego szeregu zabudowy z zaznaczonymi liniami dwukrotnego rozmierzenia (wg Belcredi 2000, s. 191, fig. 2). 1. prawdopodobne linie pierwszego i drugiego rozmierzenia wsi; 2. odkryte budynki; 3. rekonstruowany przebieg granic działek; 4. potok; 5. droga; 6. poziomice co 5 m; 7. poziomice co 1 m. Badania archeologiczne objęły zarówno wsie założone na surowym korzeniu, jak też powstałe na miejscu osad wczesnośredniowiecznych. Analiza stref powierzchniowego występowania najstarszych zabytków ruchomych oraz uchwyconych wykopaliskowo najstarszych obiektów wziemnych (por. np. Brather 1993; Spazier 2005, s. 257-261) pozwala badaczom na wyróżnienie „rdzeni osadniczych” (Siedlungskerne), których rozbudowa doprowadziła do powstania późnośredniowiecznych siedlisk wiejskich. Kiedy indziej znów wczesnośredniowieczne osady zostawiono poza obrębem nowo powstałych założeń lokacyjnych (Spazier 2005, s. 260). Zmienność form osad wiejskich obserwowana była także później, co jest o tyle zrozumiałe, że chłopi do schyłku średniowiecza wciąż rozporządzali prawem wychodu (por. Mangelsdorf 2005, s. 13). Przemiany form siedlisk wiejskich, rozpoczęte w okresie przebudowy podstaw gospodarczych i przestrzennych osadnictwa, potrafiły trwać po schy- 11.2. Wkład badań archeologicznych do studiów nad wsią średniowieczną 51 łek średniowiecza czy wręcz w epoce nowożytnej (Spazier 2005; por. też Rósener 1985, s. 68, 70-71). Przemożny wpływ na osadnictwo wiejskie miała zmienna koniunktura na płody rolne, skutkująca różnym w poszczególnych okresach naciskiem na gospodarkę czynszową bądź folwarczną. Późny, wtórny wpływ dworu na osadnictwo wiejskie dostrzegła Ines Spazier (2005, s. 261-264) w Kausche i Wolkenbergu na Dolnych Łużycach, wskazując na likwidację u schyłku średniowiecza części zagród kmiecych w celu wzniesienia zabudowań dworskich. Wyniki badań prowadzonych na Dolnych Łużycach pozostają wciąż przedmiotem, niekoniecznie zbieżnych interpretacji roboczych (por. Heber 2005, s. 290-291; Frey 2007, s. 245). Mimo wszystko są to wyniki bardzo wymowne, bo uzyskane w drodze badań wykopaliskowych znacznych części bądź całych siedlisk wiejskich. Najważniejszym efektem tych prac na polu metodyki jest wykazanie, że w drodze badań archeologicznych można uchwycić zjawiska całkowicie umykające narzędziom poznawczym z „klasycznego” instrumentarium badań historyczno-osadniczych (por. Spazier 2005, s. 265-266). Dla przykładu, w przytaczanym już wielokrotnie przypadku Kausche ani źródła pisane, wzmiankujące miejscowość dopiero w XVI w., ani nowożytne dane kartograficzne, nie pozwoliłyby uzyskać choćby ułamka tych danych, jakich do rekonstrukcji wczesnych (XIII-XV/XVI w.) dziejów tej wsi dostarczyły badania archeologiczne. Nie w każdym regionie i okresie formy osad wiejskich ulegały dynamicznym zmianom. W części Węgier niepoddanej okupacji tureckiej stwierdzono na licznych przykładach znaczną stałość rozplanowania siedlisk wiejskich od XIV--XVI do XVIII w. (Paloczi-Horvath 1998, s. 198). Coraz częściej prowadzone badania w obrębie osiedli wiejskich upewniają wręcz o tym, że nie tylko ogólne rozplanowanie siedlisk, lecz także pojedyncze parcele potrafią wykazywać znaczną trwałość przez stulecia. Gwoli przykładu, w Libkovicach w północnych Czechach płot przebadanej archeologicznie działki przesunął się od XIII do XX w. zaledwie o 30 cm (Novaćek, Vareka 1996, s. 317). W Breunsdorfie w zachodniej Saksonii powiodło się natomiast wykazanie istnienia kolejnych budynków gospodarczych w tych samych miejscach w obrębie poszczególnych działek od XII/XIII do XX w. (por. Kenzler 2002, s. 105). Przykłady potwierdzonej archeologicznie stałości rozmierzenia siedlisk wiejskich podpierają kanoniczny aksjomat studiów Ryc. 11.11. Opuszczona wieś Bystrec na Morawach: próba powiązania zinwentaryzowanych śladów granic działek polnych z przypuszczalnymi granicami zagród w siedlisku wsi (wg Belcredi 2000, s. 200, fig. 12). 1. relikty budynków; 2. granice działek siedliskowych; 3. granice działek polnych. 52 II. Osadnictwo wiejskie XIII-XVI w. jako problem badawczy archeologii historyczno-osadniczych, jakim jest założenie dużej trwałości lokacyjnego rozmierzenia wsi. Nie sposób przy tym zaprzeczyć, że nawet ramy metodycznie rozmierzonych siedlisk i rozłogów były dość elastyczne, by znieść pewne przemiany, takie jak rozrost siedlisk czy rozbudowa lub parcelacja dworów w ich obrębie. Przemiany te, wobec niedostatku źródeł pisanych z XIII-XIV w, oświetlić mogą częstokroć tylko badania archeologiczne. Podstawową przewagą studiów archeologicznych nad dociekaniami opartymi na innych niż kopalne kategoriach źródeł jest to, że studium archeologiczne z założenia dotyczy obiektów powstałych w badanej epoce i relacji pomiędzy nimi, nie zaś realiów odtwarzanych w oparciu o wieloznaczne przekazy współczesne bądź późniejsze mapy i plany. Dzięki temu archeolodzy, rozporządzając odpowiednio zachowanymi i przebadanymi reliktami osad wiejskich, mogą wypowiadać się o konkretnych formach rozplanowania ich siedlisk (por. Nekuda 1982, s. 39-42; Pâlôczi-Horvâth 1998, s. 199-202; 2006; Ruttkay 1999, s. 23-29; Mangelsdorf 2005, s. 12, tam dalsze odsyłacze) oraz rozmierzenia rozłogów (Klapśte, Smetânka 1982, s. 11-12; Ruttkay 1999, s. 32-33; Kubinyi 2003, s 248, przyp. 32; Nekuda 2007, s. 156-160). Badacze nie są przy tym skazani na ekstrapolację punktowych danych uzyskanych dzięki szerokoprzestrzennym badaniom ratowniczym. W niektórych regionach Europy istnieją przecież całe okolice niezasiedlone przed okresem rozkwitu kolonizacji wiejskiej, zupełnie wyludnione w XIV-XV w, i niepoddane ponownie uprawie ornej. Co więcej, w niektórych z nich pozostałości zasadniczo jednofazowych opuszczonych wsi zachowały się bardzo dobrze, włącznie z reliktami pól (por. ryc. II. 11), co pozwala na przeliczenie zagród i oszacowanie areału przypadających na jedną zagrodę gruntów (por. Klâpstê, Smetânka 1998; Nekuda 2007, s. 156-160). Ten stale poszerzający się zasób źródeł pozwala archeologom z powodzeniem włączyć się do dyskusji dotyczących fizjograficznych, kulturowych i gospodarczych uwarunkowań zastosowania poszczególnych sposobów rozmierzenia siedlisk wiejskich i pól (por. Nekuda 1982, s. 39-43; Klapśte, Smetânka 1982, s. 15, 17; Mêfinskÿ 1987, s. 119-121; Lewis 1996, s. 98; Gerrard 2003, s. 187-188). 11.2.b. Wkład archeologii do badań nad budownictwem wiejskim Omówionym wyżej przemianom form osadnictwa wiejskiego w XIII-XV/XVI w. towarzyszyły zasadnicze zmiany wewnątrz samych osiedli, dotyczące konstrukcji, wyposażenia, dyspozycji i wielkości budynków. Kwestie te w odniesieniu do czasów nowożytnych stanowią jeden z głównych przedmiotów zainteresowania etnografii i historii architektury. Uwaga ta dotyczy także schyłku średniowiecza, gdyż do naszych czasów przetrwała pewna liczba budynków wiejskich z tego okresu, a rozwój dendrochronologii prowadzi do odkrywania dalszych obiektów średniowiecznych, bądź przynajmniej starszych elementów konstrukcyjnych w obrębie domów nowożytnych·". Postęp prac badawczych dotyczących średniowiecznych budynków, które stoją do dziś, może być walną pomocą dla badań archeologicznych nad dawnym budownictwem wiejskim (por. Klapśte, Smetânka 1982, ⁴¹ Dla przykładu, z Czech znana jest stojąca izba zrębowa z 1494 r. (Klapśtć 2005, s. 256-259), w południowych Niemczech najstarszy istniejący budynek z zachowanym średniowiecznym zrębem szkieletu nośnego to dom z Hofstätten wzniesiony w 1367/1368 r., przy czym znane są tam także konstrukcje, w których użyto drewna ściętego w 1280 r. (Bedal 2002, s. 240-243), a w Norwegii do dziś istnieje ok. 150 domów zrębowych z XII-XV w. (Vafeka 2004, s. 66). 11.2. Wkład badań archeologicznych do studiów nad wsią średniowieczną 53 s. 13-14; Mérinsky 1987, s. 111,124; Vareka 2004). Niestety, tylko nieliczne miejscowości mogą się pochwalić tak starą substancją budowlaną istniejącą do współczesności. W wielu krajach Europy Środkowej pewną cezurę, po której przekroczeniu w górę następuje skokowy wzrost liczby zachowanych zabytków architektury wiejskiej, stanowi dopiero wojna trzydziestoletnia (por. Mangelsdorf2005, s. 11 -12). Dla wcześniejszych okresów znaczenie stale narastającego korpusu danych archeologicznych jest ogromne, a dla newralgicznej w dziejach wsi europejskiej epoki transformacji niemal wyłącznie dane archeologiczne pozwalają na badanie problemów związanych z budownictwem wiejskim. Podobnie jak w odniesieniu do przemian zachodzących w topografii osad wiejskich, przełom wczesnego i późnego średniowiecza w dziedzinie budownictwa cechował się zarówno silnymi akcentami lokalnymi, jak też powszechnością pewnych wątków. W dziedzinie konstrukcji domów ewolucja u schyłku wczesnego i w początkach późnego średniowiecza zmierzała ku zanikowi budowli słupowych oraz upowszechnieniu trwałych budynków naziemnych, zwykle ramowych bądź zrębowych, często wznoszonych na podmurówkach kamiennych bądź z kamiennymi podkładami pod podwaliny lub rygle. Oznaczało to zerwanie z liczącą tysiące lat tradycją domostw opartych na wkopanych w ziemię słupach na rzecz technik nieraz bardziej wymagających pod względem umiejętności ciesielskich, lecz gwarantujących większą trwałość budowli (Klâpstë 2005, s. 221 --223). Upowszechnienie domów naziemnych o trwałej konstrukcji wiązało się ściśle ze zjawiskiem stabilizacji osad wskutek wprowadzenia stałej parcelacji, stanowiącej nową podstawę organizacji gospodarki wiejskiej i poboru świadczeń. W świetle badań archeologicznych zasadnicza przemiana stylu budownictwa zgodnie ze wskazanymi tendencjami miała miejsce w szeregu krajów Europy łacińskiej w XI/XII-XIV w.⁴² Przemiany w technikach budowlanych domów wiejskich przebiegały równolegle do innych zjawisk związanych z lokacyjno-kolonizacyjnym przełomem, zatem we wschodniej części Europy Środkowej głównie w XIII-XIV w. Powstała wskutek opisanych pokrótce przemian nowa regionalizacja budownictwa wiejskiego korespondowała niekiedy z podziałami regionalnymi odziedziczonymi po wczesnym średniowieczu, nie miała natomiast wiele wspólnego z geografią etniczną (Donat 2005, s. 54-55). Wątki etniczne przejawiały się jednak czasem w zwyczajach budowlanych, np. we wschodniej części Europy Środkowej można dostrzec trwającą w głąb epoki nowożytnej szczególną predylekcję osadników słowiańskich do tradycyjnej konstrukcji zrębowej, a niemieckich: do szkieletowej (por. Jeźek, Klapśtć, Tomaśek 2002, s. 352-353). Dzięki badaniom archeologicznym wiadomo przy tym, że zjawisko powstawania trwale, regularnie rozmierzonych siedlisk wiejskich i przemiany w budownictwie wiejskim mogły, lecz nie musiały, następować równocześnie⁴³. Zastosowanie budulca kamiennego w konstrukcjach ścian i podmurówek przybierało w późnym średniowieczu postać tzw. suchych murów, spajanych gliną. W niektórych kra ⁴² M.in. w Niderlandach, Anglii, Jutlandii, Szwajcarii, Niemczech, Szwecji, Szkocji, na Połabiu, w Czechach, na Morawach oraz w znacznej części Królestwa Węgier, por. Skrę 1996, s. 64; Skov 2002, s. 32; Rensbro 2002, s. 43; Schreg 2002, s. 116-117; Ruttkay 2002, s. 169-170; Palóczi-Horvath 2002, s. 308; Vareka 2004, s. 70, 73, 75, 99-101, 155-156, 175-176, 185-188, 208-209, 217, 280, 289, passim; Mangelsdorf 2005, s. 12; Pearson 2005, s. 47; Donat 2005, s. 50-53; Nekuda 2007, s. 93. ⁴³ Pouczają o tym przykłady opuszczonej wsi Bystfec na Morawach (Klapśtś 2005, s. 266-270, 274--276; por. Belcredi 2006) oraz osady badanej na stanowisku w Wodarg na Pomorzu Przednim (Frey 2011, s. 105-106), gdzie zmiany konstrukcyjne (odejście od konstrukcji słupowych, a w przypadku wsi morawskiej także powstawanie domostw trójprzestrzennych) zachodziły w końcu XIII - pocz. XIV w., już w trakcie istnienia wsi lokacyjnych. 54 II. Osadnictwo wiejskie XIII-XVI w. Jako problem badawczy archeologii jach, np. w Niederlandach, stwierdzono także użycie podmurówek ceglanych (por. Vafeka 2004, s. 155-156). Najsolidniejszą konstrukcją wyróżniały się mury spichrzy (Smetânka 1988, s. 103; Felgenhauer-Schmiedt 2008, s. 73-74). Spichrze i sienie były też najczęściej całkowicie murowane (por. Vafeka 2004, s. 266; Nekuda 2007, s. 125) lub przynajmniej osadzone na podmurówkach wyższych niż inne partie domostw (Felgenhauer-Schmiedt 2008, s. 257). Uchwycenie w ruinach opuszczonych wsi morawskich licznych elementów kamiennej architektury pozwoliło na odkrycie nawet takich detali konstrukcyjnych jak kamienne progi i ślady posadowienia biegunów drzwi (Nekuda 2007, s. 101-104). Badania prowadzone na terenie wsi opuszczonych w Austrii (Felgenhauer-Schmiedt 2008, s. 114), Czechach (Kaspar, Smejtek, Vafeka 1999, s. 107, tam dalsze odsyłacze), na Morawach (Nekuda 2007, s. 104) i w Niemczech (Theune 2004, s. 273) wskazują, że już w XIII-XV w. mogły być używane w konstrukcjach domów wiejskich dachówki. Znaleziska te bywają interpretowane albo jako pochodzące z zadaszeń budowli o szczególnie reprezentacyjnej formie architektonicznej (Theune 2004, s. 273), albo jako elementy konstrukcyjne zadaszeń domów kmiecych. W tym drugim przypadku służyłyby jednak raczej nie do pokrycia całych połaci dachów, lecz w charakterze zdobnego elementu wieńczącego ich kalenice (por. Kaspar, Smejtek, Vafeka 1999, s. 107; Nekuda 2007, s. 104). W okresie przełomu wczesnego i późnego średniowiecza (XII-XIV w.) w całym omawianym regionie nastąpiły znaczne zmiany w rozplanowaniu domostw, dostrzegalne przez pryzmat źródeł archeologicznych. W krainach, gdzie we wczesnym średniowieczu przeważały tzw. długie domy (głównie w basenie Morza Północnego), przełom wczesnego i późnego średniowiecza oznaczał wyprowadzenie części funkcji gospodarczych do osobnych budynków (Skrę 1996, s. 64), zasadniczo jednak dom przetrwał jako duże założenie wielofunkcyjne (Zimmermann 2002, s. 164-165)⁴⁴. W krainach, gdzie u schyłku wczesnego średniowiecza przeważały otoczone obiektami gospodarczymi domy jedno-, sporadycznie dwuprzestrzenne, standardem późnośredniowiecznym stały się natomiast domy trójprzestrzenne złożone z izby, sieni i komory oraz ich odmiany, powstające zwykle w drodze zmiany dyspozycji pomieszczeń lub też rozbudowy bądź redukcji podstawowego, trójprzestrzennego wzorca (por. Nekuda 1982, s. 53-54; 2007, s. 88-101; Smetânka 1988, s. 94-96; Felgenhauer-Schmiedt 2002; Pâlôczi-Horvâth 2002, s. 308). Domy jedno-i dwuprzestrzenne nie znikły przy tym z krajobrazu wsi nawet tam, gdzie dominował model trójprzestrzenny (por. np. Klâpstë, Smetânka 1982, s. 18; V. Nekuda 1982, s. 49-51; 2007, s. 19-20, 100; R. Nekuda 1995, s. 402, 407). W wielu regionach Europy Środkowej, szczególnie w jej wschodniej części, typowy dom chłopski pozostał założeniem jedno- bądź dwuprzestrzennym nieraz jeszcze w epoce nowożytnej (por. np. Vafeka 2004, s. 296-297). W późnym średniowieczu rzadkością stały się natomiast wziemne budynki mieszkalne, które nie zanikły jednak zupełnie (np. Bystfec, ob. nr 57, Pagram, zagroda 2; por. też: Smetânka 1988, s. 99; Ruttkay 1999, s.26-27; Pâlôczi-Horvâth 2002, s. 317). Dzięki badaniom archeologicznym, przede wszystkim wielosezonowym wykopaliskom obejmującym całe wsie opuszczone na Morawach i w Dolnej Austrii (Mstënice, Pfaffenschlag, Bystfec, Hard), udało się zarysować zasadnicze drogi powstawania sze- ⁴,¹ Uznaje się nawet za możliwe, że najstarsze pierwowzory pótnocnoniemieckich domów halowych, stanowiących do XX w. powszechny typ wielofunkcyjnej chłopskiej budowli mieszkalno-gospodarczej w Niemczech Północnych i Niderlandach, stanowią rozwinięcie domów typu Gasselte B ze schyłku wczesnego średniowiecza (Donat 2005, s. 53). Także w Anglii jeden z głównych typów domostw późnośredniowiecznych nawiązywał do tradycyjnego długiego domu (Vareka 2004 s. 90). 11.2. Wkład badań archeologicznych do studiów nad wsią średniowieczną 55 rokofrontowych domów złożonych z izbą, sienią i komorą/spichrzem oraz ich bardziej rozbudowanych wariantów, zbieżne z hipotezami postawionymi w oparciu o materiały etnograficzne (por. Moszyński 1967, s. 566-570; Frolec 1982; 1987, s. 67). Jedną z tych dróg była rozbudowa domu dwuprzestrzennego, a drugą (szerzej udokumentowaną w źródłach archeologicznych i etnograficznych) - połączenie jednoprzestrzennego domu z wolno stojącym spichrzem, co prowadziło do powstania sieni (por. Felgenhau-er-Schmiedt 2002; R. Nekuda 1995, s. 405-409; Paloczi-Horvath 2002; Ćaplović 2007, s. 113-115; V. Nekuda 2007, s. 88-101, tam dalsze odsyłacze). Układ pomieszczeń w domu tego typu przybierał rozmaitą postać: prostą, hakową, a nawet dwutraktową (por. Nekuda 2007, s. 93-97). Jak wskazuje przykład opuszczonej wsi Bystrec na Morawach, sień w domu trójprzestrzennym nie musiała być przy tym koniecznie pomieszczeniem opatrzonym ze wszystkich stron trwałymi ścianami, lecz mogła stanowić przestrzeń częściowo tylko osłoniętą (R. Nekuda 1995, s. 402; Belcredi 2006, s. 294-295), co także znajduje pewne analogie etnograficzne (por. Moszyński 1967, s. 566-568). Upowszechnienie domu trójprzestrzennego nastąpiło w Austrii, Czechach i na Morawach zasadniczo w 2. poł. XIII i XIV w. (Nekuda 1982, s. 54-55; Smetanka 1988, s. 94-96; Felgenhauer--Schmiedt 2002, s. 263-263), zaś w Królestwie Węgier głównie w XIV w., trwając jednak jeszcze w XV w. (Ćaplović, Habovśtiak 1996, s. 272; Palóczi-Horvath 1998, s. 198--199; 2007, s. 113; Ćaplović 1997, s. 113-115; Ruttkay 2002, s. 269-270). Sień pozostawała aż do XV w. pomieszczeniem zimnym (Nekuda 2007, s. 111), a pomieszczenie mieszkalne do schyłku średniowiecza przybierało postać tzw. czarnej, czyli kurnej izby, wyposażonej w urządzenie/-a grzewcze pozbawione wyciągu kominowego (por. Vareka 2004, s. 267). Zwykle piec współwystępował przy tym z paleniskiem otwartym, co też doskonale zgrywa się z danymi etnograficznymi (Nekuda 1982, s. 51-52; por. też Moszyński 1967, s. 537). Szerzenie się na wsi kominów, izb bezdymnych, palenisk w sieniach i tzw. czarnych kuchni, służących do codziennego gotowania bez zbędnego zadymiania pomieszczeń mieszkalnych, miało miejsce zasadniczo już w okresie nowożytnym (Klapśte 2005, s. 257), jednak w świetle badań archeologicznych wprowadzanie tych innowacji rozpoczęto już w średniowieczu (por. Holi 1979, s. 51; Smetanka 1988, s. 98). Nastąpiło wówczas rozdzielenie funkcji urządzeń ogniowych: w izbie pozostał jedynie piec bądź palenisko służące do ogrzewania pomieszczenia, podczas gdy palenisko służące celom kuchennym zakładano w sieni bądź wydzielonej z sieni czarnej kuchni. Palenisko kuchenne sąsiadowało zwykle przez ścianę z piecem w izbie, i kolejnym etapem rozwoju tego układu było zakładanie w izbach pieców opalanych z zewnątrz, od strony sieni bądź kuchni (o takim rozwiązaniu w Móric i Szentkiraly Sabjan 2007, s. 145; Palóczi-Horvath 1997, s. 510-511). Schyłek średniowiecza przynosi także pojawienie się w domach wiejskich pierwszych prostych pieców zaopatrzonych we wpychane w ścianki kafle przybierające kubkowate formy (Sabjan 2007, s. 146-147; por. także Bedal 2002, s. 253-254). Przykładu bardzo już rozwiniętego zespołu urządzeń grzewczych dostarczają domy z Szentkiraly na Węgrzech, gdzie w izbach znajdowały się piece kaflowe opalane od zewnątrz, od strony przylegającego do izby pomieszczenia kuchennego, gdzie znów mieściły się piece kopułkowe i przylegające do nich paleniska otwarte (Palóczi-Horvath 1997, s. 511; 2007, s. 113; Sabjan 2007, s. 140-147). Dzięki badaniom archeologicznym znane są także inne, niż urządzenia grzewcze, elementy wyposażenia średniowiecznych domów wiejskich. Licznie odkrywane są na terenie osad wiejskich okucia budowlane, fragmenty mechanizmów zamków, kłódki, skoble, klucze i wrzeciądze (por. Smetanka 1988, s. 125--126, obr. 27, 30; Ćaplović 1999; Nekuda 2007, s. 108-109; Eickhoff hrsg. 2006, il. 39). 56 11. Osadnictwo wiejskie XIIΙ-ΧVI w. jako problem badawczy archeologii Intensyfikacja rolnictwa i hodowli oraz związane z tymi zjawiskami skoszarowanie zwierząt prowadziły do rozbudowy domostw chłopskich w wielofunkcyjne zespoły obiektów o różnorakim układzie, co stanowi o wielości rozwiązań nawet w obrębie poszczególnych wsi. Różnice dotyczyły zarówno stopnia rozbudowania założeń o połączone z domem lub wolno stojące pomieszczenia gospodarcze, głównie inwentarskie i magazynowe, jak też układu zabudowy w obrębie zagrody (por. Vareka 2004; R. Nekuda 2006; V. Nekuda 2007, s. 130-142). Jak słusznie wskazał Jan Klapśte (2005, s. 270-273), wiele zależało w tym względzie od praktycznych potrzeb i inwencji poszczególnych gospodarzy. Przekształcenia i rozbudowa zagród wiejskich trwały w późnym średniowieczu, co można śledzić na przykładzie przebadanych całkowicie wsi opuszczonych. Dla przykładu, niektórzy mieszkańcy najmłodszej fazy zanikłej w XIV w. wsi Hard, zamieszkujący zasadniczo domostwa trójdzielne, dostawiali do nich jedynie niewielkie pomieszczenia inwentarskie, w których mogła się mieścić jedna krowa bądź kilka owiec lub kóz (Fel-genhauer-Schmiedt 2008, s. 73; por. ryc. II.4). Tymczasem już w oddalonych o zaledwie kilkanaście kilometrów Mstenicach, opuszczonych ok. 100 lat później, poszczególne domostwa wraz z przyległą zabudową gospodarczą tworzyły znaczne zespoły budynków o wzajemnie uzupełniających się funkcjach i rozmaitym układzie (por. Felgenhauer--Schmiedt 2008, s. 136). Badania wsi opuszczonych odsłoniły szerokie spektrum obiektów tworzących, wraz z domami mieszkalnymi, chłopskie zagrody. Wydzielono wśród nich studnie, budynki inwentarskie, zagrody dla zwierząt, wolno stojące spichrze, zagrody dla zwierząt, gnojow-niki, wozownie, brogi i stodoły (por. Smetanka 1988, s. 103-107; Klapste 2005, s. 251-256; R. Nekuda 2006, s. 51-74; Palóczi-Horvath 2007, s. 114; V. Nekuda 2007, s. 19, 118-130). Morawskie i czeskie spichrze, z zasady będące budowlami o solidnej konstrukcji, pozostały obiektami wolno stojącymi, jeśli nie zostały włączone w obręb trójprzestrzennych domostw w charakterze komór. Budynki inwentarskie na Morawach zasadniczo nawiązywały do osi domu, nie będąc jednak, jak w modelu Wohnstallhaus, dostępne z sieni. Identyfikację pomieszczeń inwentarskich w przypadku Mstenic dodatkowo ułatwiły odkryte w zagrodach kanały odprowadzające, łączące budynki inwentarskie z gnojownikami (por. Smetanka 1988, s. 105; Nekuda 2007, s. 121-123). W Szentkiraly na Węgrzech odkryto ruinę XV-wiecznej stajni wzniesionej w konstrukcji szachulcowej (Palóczi-Horvath 2007, s. 114) oraz chlewiki wziemne. Zagłębione pomieszczenia inwentarskie pozostały zresztą stałym elementem krajobrazu wsi węgierskiej w epoce nowożytnej (por. Aszt 2005). Już w XII-XIV w. pojawiły się we wsiach wschodniej części Europy Środkowej stodoły, choć w wielu wsiach wciąż istniały jedynie brogi (Smetanka 1988, s. 101, 103-104; Nekuda 2007, s. 129-130; por. też w niniejszej pracy ryc. V.l). Co znamienne, w Mstenicach i Svidne stodoły, osiągając dość znaczne rozmiary, wystąpiły od razu w postaci całkowicie rozwiniętej: z przejazdowym na wylot boiskiem i zapewne dwoma sąsiekami, co potwierdza domniemania etnografów odnośnie do chronologii stodół, oparte jedynie na wnioskowaniu pośrednim (por. Dołżycka 1994, s. 271-272). W wielu krainach Królestwa Węgier ważny element zagród stanowiły, zarówno we wczesnym, jak też w późniejszym średniowieczu, usytuowane poza zabudowaniami paleniska, interpretowane jako relikty pieców chlebowych, wędzarskich bądź służących do prażenia ziarna (por. Habovśtiak 1985, s. 100-103; Takacs 1998, s. 183-186; Ruttkay 1999, s. 21-22; Ćaplović 1999, s. 49-50; Sekelj-Ivanćan 2000; por. Nekuda 2004, s. 371). W skład zagród chłopskich w późnym średniowieczu wchodziły różnorakie obiekty wziemne. W ΧΙΙ-ΧΙΥ w. sięgające tradycją pradziejów samodzielnie stojące półziemianki 11.2. Wkład badań archeologicznych do studiów nad wsią średniowieczną 57 zostały stopniowo zastąpione piwniczkami, często powiązanymi z zabudową naziemną (Baumhauer 2005, s. 357; Biermann 2006, s. 139). Jednoznaczne rozróżnienie ziemianek od piwniczek napotyka zresztą zwykle przeszkody wynikające z charakteru podstaw źródłowych w postaci braku pewnych danych dotyczących głębokości, powiązania z zabudową naziemną, konstrukcji poszczególnych obiektów itp. (Baumhauer 2005, s. 357; Biermann 2006, s. 134). W tym kontekście jedynie w odniesieniu do obiektów najlepiej zachowanych i najpełniej przebadanych można próbować odnieść zaproponowaną dla strefy niemieckojęzycznej listę siedmiu kryteriów, które mają pomóc w odróżnieniu ziemianek i piwnic: orientacji, głębokości, wydzielonego wejścia, powierzchni, poziomu użytkowego, techniki konstrukcji, zagłębienia w podłoże względem współczesnego danemu obiektowi poziomu użytkowego i ewentualnych poszlak wskazujących na związek z budynkiem naziemnym (Baumhauer 2005, s. 352-357). Sam autor zaproponowanej listy kryteriów wskazał przy tym, że nawet ich zastosowanie bynajmniej nie gwarantuje pewnego określenia charakteru danej budowli⁴⁵. Piwniczki pełniły w obrębie zagród wiejskich rozmaite funkcje. Są one uchwytne nie tylko za pośrednictwem źródeł archeologicznych, lecz także etnograficznych. Skalę styku obydwu dyscyplin na gruncie interpretacji funkcjonalnej obiektów zagłębionych dobrze ilustruje przykład odkryć z Breunsdorfu w zachodniej Saksonii. Dzięki kunsztownej analizie wyników badań tej wsi autorstwa Hauke Kenzlera (2002, s. 104-108), gospodarcza rola ziemianek w Breunsdorfie została uchwycona retrogresywnie od realiów XX w. aż do obiektów z osady XIII-wiecznej. Ziemianki związane z rozpoczętą na przełomie XII/XIII w. fazą osadniczą, umiejscowione we frontowych częściach zagród, zostały tam od XIV w. zastąpione piwniczkami pełniącymi konkretne zadania gospodarcze (tzw. Milchkeller), nieraz aż do XIX w. trwającymi w tych samych miejscach. Przenikanie się danych etnograficznych i archeologicznych na obszarze studiów nad obiektami wziemnymi wynika z faktu, że to właśnie na przełom wczesnego i późnego średniowiecza przypadła zasadnicza zmiana funkcji ziemianek, polegająca na wyprowadzeniu zadań mieszkalnych do budowli naziemnych bądź minimalnie tylko zagłębionych. Jako pomieszczenia chłodne, cechujące się niewielką, lecz stałą wilgotnością powietrza oraz małymi wahaniami temperatur, piwnice świetnie nadawały się na spiżarnie. Te same cechy czyniły z nich miejsca odpowiednie dla zajęć związanych z przetwarzaniem mleka oraz tkactwem. Lista funkcji piwnic nie kończy się jednak na wymienionych zadaniach, zdarzało się bowiem, że służyły one jako pomieszczenia do pracy używane prawdopodobnie w zimie, a świadectwa ich zamykania od wewnątrz wskazują także, iż mogły służyć jako schronienie (por. Schmaedecke 1996, s. 12; 1998, s. 18; Fau, Hamon 1998, s. 131; Kenzler 2002, s. 105--106; Frey 2005, s. 77-79; Eickhoff hrsg. 2006, il. 39; Biermann 2006, s. 138-139; Nekuda 2007, s. 118-120; Viklund 2011; Furrer 2011; Arnold, Rösch 2011). Ściany piwniczek w osadach wiejskich wznoszono w rozmaitych technikach. Niektóre z obiektów klasyfikowanych jako piwniczki były prawdopodobnie reliktami piwnic tzw. jamowych (por. Bohdanowicz 1996, s. 24-32) lub założeń o bliżej nieokreślonej konstrukcji ścian; w przypadku innych odtwarzana jest konstrukcja ramowa (por. Biermann 2006, s. 123-134). Piwniczki murowane występowały w niektórych wsiach w mniejszości, w innych zaś - jako przeważający typ konstrukcyjny (por. Holl 1979, s. 50; ⁴⁵ Poszczególne kryteria mogą być także dyskusyjne, a niektóre, np. kryterium orientacji, zupełnie nie przystawać do realiów innych terenów niż zachodnie Niemcy. Mimo to sama próba ustalenia listy kryteriów dystynktywnych dla piwnic i ziemianek zasługuje ze wszech miar na uwagę. 58 II. Osadnictwo wiejskie XIII-XVI w. jako problem badawczy archeologii Biermann 2006, s. 134; Frey 2005; Nekuda 2007, s. 118-120). W świetle analizy autorstwa Katrin Frey (2005, s. 77-79), piwnice murowane mogły stanowić niższe kondygnacje reprezentacyjnych budynków dworskich i chłopskich, których wyższa kondygnacja była zamieszkiwana, bądź podpiwniczenie tzw. spichrzy obronnych (Wehrspeicher). Tę ostatnią lokalizację piwnic potwierdzają także odkrycia z Moraw. Podobnie w Sarvaly na Węgrzech pięć piwnic kamiennych stanowiło podpiwniczenia komór kilkuprzestrzen-nych domostw (Holi 1979, s. 50). W kamiennych piwniczkach w Niemczech nie brakuje też znalezisk związanych z metalurgią, co wskazuje, że mogły one również pełnić funkcje warsztatów. Piwnice murowane nie wiązały się przy tym z inicjalnym etapem kolonizacji na prawie niemieckim, lecz z 2. poł. XIII - 1. poł. XV w, i niewykluczone są ich związki z budownictwem miejskim (Frey 2005, s. 79-82; por. też Bedal 2002, s. 250). Na południowych Morawach, Słowacji i w części Węgier na terenie późnośredniowiecznych osad wiejskich oprócz zwykłych czworokątnych piwnic odkrywane są podziemne korytarze i schowki o funkcjach związanych być może z uprawianym w tych krajach sadownictwem (por. Caplovic 1997, s. 113; idem, 1999, s. 47-48). Przełom wczesnego i późnego średniowiecza przyniósł we wschodniej części Europy Środkowej zmiany w sferze zaopatrzenia gospodarstw chłopskich w wodę. W licznych wsiach wraz z kolonizacją z udziałem osadników zachodnich pojawiły się studnie w każdym gospodarstwie, co dotychczas było zjawiskiem typowym dla świata germańskiego. Wciąż jednak wiele wsi rozporządzało wspólnymi ujęciami, co wynikało zwykle ze względów praktycznych. Rozwiązaniem pośrednim było używanie jednej studni przez kilka gospodarstw (Biermann 2005a, s. 165-166; Pâlôczi-Horvâth 2005, s. 233-234). Przeważającym typem konstrukcyjnym pozostały studnie o cembrowinach drewnianych, najczęściej zrębowych, obok nich jednak pojawiały się coraz liczniejsze studnie kamienne (Biermann 2005a, s. 154-155; Pâlôczi-Horvâth 2005, s. 234-235). Postęp badań archeologicznych nad wsią późnośredniowieczną i nowożytną powinien z czasem doprowadzić do sporządzenia przez archeologów własnych, niezależnych od retrospekcji etnogeograficznej, schematów rozprzestrzenienia różnych rozwiązań w dziedzinach konstrukcji, wyposażenia i dyspozycji domów mieszkalnych i całych zagród, oraz dyfuzji i rozwoju tych wzorców. Na obecnym etapie badań czynione są już takie próby (np. Pâlôczi-Horvâth 2002, s. 309, 312-317). Co więcej, próbuje się zestawiać wyniki badań archeologicznych i istniejące typologie etnograficzne. Próby te obejmują zarówno typy domów i zagród, analizowane głównie z perspektywy ich układu (Kubinyi 2003, s. 248; Nekuda 2007, s. 135-136, 140, 142), jak też pojedyncze elementy wyposażenia, np. piece (Sabjân 2007). Dotychczasowe wyniki analiz porównawczych danych archeologicznych i etnograficznych wskazują na ich jedynie częściową zbieżność (Kubinyi 2003, s. 248; Klapśte 2005, s. 256-257). Dalsze postępy w rozpoznawaniu przebiegu przemian w budownictwie od średniowiecza do współczesności zależą w dużej mierze od narastania kolejnych wyników badań archeologicznych, w tym wsi nowożytnych, oraz ich zazębiania się z wynikami badań datowanych metodą dendrochronologiczną budynków stojących do dnia dzisiejszego, których liczba w poszczególnych regionach wciąż zwykle przekracza liczbę domów przebadanych wykopaliskowo (por. Vareka 2004, s. 189). 11.2. Wkład badan archeologicznych do studiów nad wsią średniowieczną 59 II.2.C. Gospodarka osad wiejskich w świetle badań archeologicznych Opisane powyżej przemiany w topografii osad wiejskich oraz zabudowie i wyposażeniu zagród chłopskich były uwarunkowane przede wszystkim gospodarczo. Przełom wczesnego i późnego średniowiecza przyniósł bowiem przeorientowanie gospodarki wiejskiej, porównywalne chyba tylko z rewolucją neolityczną. Istotę tego przewrotu stanowiła intensyfikacja gospodarki rolno-hodowlanej ujęta w ramy regularnej trójpolów-ki i stałego rozmierzenia działek, związanego z ustaleniem kwot powinności świadczonych z konkretnych areałów. Z przełomem wczesnego i późnego średniowiecza wiązało się także ścisłe powiązanie gospodarstw wytwarzających żywność z rynkami miejskimi (por. Rósener 1985, s. 37-62; Klapśte 2005, s. 173-187). Między intensyfikacją i urynkowieniem gospodarki wiejskiej nastąpiło brzemienne w skutki sprzężenie zwrotne, które stworzyło system współzależności zasadniczo różny od znanego wcześniej. System ten znacznie odbiegał od realiów ekonomicznych wczesnego średniowiecza, w których rolnik mógł sobie pozwolić na „podprodukcję” i nie był tak związany koniecznością optymalnego wykorzystania konkretnego areału (por. Klir 2008, s. 82, passim; idem 2009). Odmienny, w porównaniu z wcześniejszymi okresami, charakter gospodarki wiejskiej w późnym średniowieczu narzuca współczesnym badaczom pewien katalog pytań nakierowanych na wydajność ówczesnej techniki upraw, ekologiczne konsekwencje zwiększonej skokowo antropopresji, sposoby radzenia sobie gospodarstw z czynnikami ryzyka czy wreszcie granice rentowności gospodarki prowadzonej w poszczególnych osadach. Wiedzy niezbędnej do rozstrzygania tych kwestii jedynie częściowo dostarczyć mogą źródła pisane i ikonograficzne, ukazujące gospodarczą stronę życia wsi i to głównie z perspektywy pańskich włodarzy i rachmistrzów. Źródła archeologiczne potrafią tymczasem nie tylko przybliżyć niepoddające się badaniu inną drogą aspekty technologiczne i typologiczne różnych zjawisk, lecz także przemówić w imieniu chłopów, czyli głównych uczestników i znawców wiejskiego gospodarowania (por. Svensson 2007, s. 189-190). Siła archeologii na polu badań gospodarki wiejskiej spoczywa w jej zdolności ukazywania przebiegu zjawisk osadniczych i gospodarczych na konkretnych przykładach. Umożliwia to wzbogacenie w detale i konkretne dane źródłowe ogólnych i na poły intuicyjnych wizji historiograficznych, co dobitnie ukazuje przykład badań nad średniowiecznym przełomem w technice uprawy roli. Jednym z ważniejszych elementów tego przełomu było zgranie intensywnego rolnictwa z hodowlą poprzez skoszarowanie zwierząt i wprowadzenie planowego nawożenia pól (por. Chmielewski, Dąbrowski 1964, s. 322-323; Rósener 1985, s. 140). Zjawisko to, przez pryzmat źródeł pisanych widoczne w sposób niewyraźny i często z opóźnieniem, okazało się dość dobrze uchwytne dzięki powierzchniowemu rozpoznaniu archeologicznemu poszczególnych mikroregionów (por. Klapśte 2005, s. 283-284). Przełom w technice uprawy wyraźnie uchwycono na obszarze spicymierskiej włości grodowej, gdzie wielosezonowym badaniom wykopaliskowym osiedli towarzyszyła szeroko zakrojona prospekcja powierzchniowa rozłogów, uzupełniona badaniami sondażowymi (Poklewski 1975, s. 39-45). Prace te umożliwiły zidentyfikowanie pięciu prostokątnych pól o areale ok. 5 ha każde, cechujących się znacznym, choć nierównomiernym zagęszczeniem ułamków naczyń ceramicznych z X-XII w., ośmiu podobnych pól cechujących się dużym zagęszczeniem i równomiernym rozrzutem ułamków naczyń z XII-XIV w. oraz równomiernego rozrzutu ułamków naczyń z XIV-XVI w. na całej powierzchni uprawianej współcześnie, z niejakim zagęszczeniem jedynie wokół siedliska 60 II. Osadnictwo wiejskie XIII-XVI w. jako problem badawczy archeologii miejscowości (Poklewski 1975, s. 45-55). Analiza tych wyników doprowadziła do konstatacji, że do ok. połowy XIV w. w spicymierskiej włości prowadzono ekstensywną uprawę zbóż połączoną z intensywną uprawą ogrodową wybranych działek nawożonych prawdopodobnie kompostem. System ten został w późnym średniowieczu zastąpiony intensywnym wykorzystaniem całego dostępnego areału (Poklewski 1975, s. 56-57)⁴⁶. Jakość prowadzonej w późnym średniowieczu gospodarki rolno-hodowlanej zależała od jej wyposażenia technicznego. Sporadycznie zachowane inwentarze dóbr folwarcznych i chłopskich z XIV-XV w. oraz przedstawienia ikonograficzne dotyczące zajęć ludności wiejskiej umożliwiają pewien wgląd w zaopatrzenie gospodarstw w narzędzia i sprzęty. Wyłącznie archeologia pozwala jednak na poznanie tego wyposażenia ze wszystkimi detalami technicznymi: cechami metrycznymi zabytków, charakterystyką fizyczną materiału, itp. W warunkach szczególnych, przede wszystkim w przypadku osad opuszczonych w sposób nagły, badania archeologiczne pozwalają wręcz poznać kompletne wyposażenie poszczególnych gospodarstw. Przegląd znalezisk z opuszczonych w średniowieczu osad wiejskich daje wgląd właściwie w każdą dziedzinę pracy ich mieszkańców. Uprawa zbóż jest oświetlona krok po kroku: od karczunku (siekiery, motyki służące do karczowania), poprzez orkę (radlice, lemiesze, kroje płużne, styki do zdrapywania ziemi z części pracujących narzędzia), bronowanie (zęby brony), żniwa (sierpy, kosy, obręcze do mocowania ostrzy na kosisku, babki do klepania kos, osełki), zwózkę plonów (okucia wozowe i elementy uprzęży), młockę (gązewki i kapice cepów), aż po siekanie słomy w tzw. ladach (siekacze). Z przyrządów związanych z hodowlą można wymienić: znaleziska zębów wideł do siana i do nawozu, dzwonków krowich, nożyc owczarskich oraz oporządzenia i narzędzi związanych z końmi (wędzideł, podków, strzemion, kopystek, ostróg, zgrzebeł). Wyposażenie ogrodnictwa i winiarstwa ilustrują znaleziska motyk, dwuzębnych haczek, okuć szpadli i koserów (Holi, Paradi 1982, s. 55-59 i tablice; Kubinyi 1984, s. 252-253; Ćaplović 1999, s. 43-53; Klapśte 2005, s. 279-286; Nekuda 2007, s. 142-155; Beranova, Kubaćśk 2010, s. 56-57, 63-66, 104, 106, passim). Archeologiczne rozpoznanie średniowiecznego gospodarstwa wiejskiego może sięgać jeszcze głębiej dzięki współpracy z naukami przyrodniczymi. Przykładem poszerzenia tą drogą pola badawczego są dotyczące Moraw ustalenia na temat techniki sprzętu zbóż, oparte na analizach składu gatunkowego odkrytych na stanowiskach zbiorów nasion towarzyszących zbożom chwastów (por. Mćrinsky 1987, s. 122). Niezależnie od ustalenia listy gatunków i odmian uprawianych w poszczególnych wsiach (por. Merinsky 1987, s. 114-115; Pesez 1996, s. 174; Ćaplović 1999, s. 48; Palóczi-Horvath 2007, s. 115), analizy makroszczątków i pyłków roślinnych umożliwiają także wgląd w strukturę całych Ryc. 11.12. Rekonstrukcja rysunkowa siedliska opuszczonej wsi Pfaffenschlag na Morawach (wg Nekuda 2005, s. 278, II. 15). ⁴⁴ Do podobnych wniosków w oparciu o materiały z Wysp Brytyjskich doszedł Richard Jones (2011), nie przedstawiając jednak równie jednoznacznej ich interpretacji. 11.2. Wkład badan archeologicznych do studiów nad wsią średniowieczną 61 zbiorowości roślinnych w poszczególnych mikroregionach. W przypadku opuszczonej wsi Pfaffenschlag analiza taka umożliwiła ustalenie udziału rolnictwa i hodowli w gospodarce wsi (Nekuda 1982, s. 57-58). Casus osady Pfaffenschlag, gdzie gospodarka hodowlana angażowała prawdopodobnie areał porównywalny jak rolnictwo, zwraca uwagę na kwestię hodowlanej specjalizacji niektórych wsi i regionów⁴⁷. Wgląd w strukturę hodowli zwierząt umożliwiają studia nad zbiorami kości zwierzęcych (por. Nekuda 1982, s. 58; 1984, s. 211; Mefinsky 1987, s. 113). Analiza składu gatunkowego zbiorów kości zwierzęcych z poszczególnych stanowisk bardziej przybliża wprawdzie poznanie struktury konsumpcji niż przekroju hodowli (Alba-rella 2005, s. 133-134), umożliwia ona jednak także wgląd w fenotypy poszczególnych osobników. Dzięki temu archeolog uzyskuje dane dotyczące wieku uboju, wzrostu, siły i stanu zdrowia zwierząt, co pozwala określić przydatność hodowanych odmian do określonych celów i preferencje hodowców względem nich (por. Pesez 1996, s. 174; Albarella 1997; Klápsté 2005, s. 286-287). Dane archeologiczne przyczyniają się często do zniuansowania ogólnikowych wizji powstających w historiografii i uwypuklenia uwarunkowań lokalnych. Świetnym przykładem takiej roli archeologii jest, przywołana już powyżej⁴⁸, teza o rozbieżności chronologicznej przebudowy osadniczo-gospodarczej i prawnej wsi w wybranych mezore-gionach Czech w XIII-XIV w. (por. Klápsté 2002, s. 330; 2005, s. 241). Teza ta prowadzi do powstania bardziej złożonej, a zarazem bliższej rzeczywistemu przebiegowi badanych zjawisk, wizji przełomu gospodarczego i osadniczego. Wyraźnie pod prąd utartych twierdzeń historiografii zmierzają wyniki interdyscyplinarnego studium dotyczącego parafii Dalby w Szwecji. W świetle przeprowadzonych tam analiz pyłkowych, w rejonie przebadanych w okolicy wsi Backa leśnych przysiółków, w X-XIII w., gdy w Europie trwało optimum klimatyczne i kwitła kolonizacja wiejska, zaprzestano wypasu zwierząt. Intensyfikacja użytkowania tych terenów na większą skalę, i to z dużym naciskiem na rolnictwo, miała natomiast miejsce w XIV-XV w. (Svensson 2007, s. 192-193), gdy w większej części Europy trwał w najlepsze tzw. kryzys agrarny, powiązany ze znacznym spadkiem cen płodów rolnych (por. Abel 1966, s. 51-61). Zjawisko to można potraktować jako wyjątek potwierdzający regułę, gdyby nie fakt, że znajduje ono analogie od Grenlandii po północną Rosję, w tym także w Óstergotland i Nárke, czyli w regionach w Skandynawii wcale nie marginalnych (Svensson 2007, s. 193). Według prowadzących badania w parafii Dalby, klucz do rozwiązania zagadki intensyfikacji rolnictwa u schyłku średniowiecza stanowi zrozumienie motywów, jakie stały za tym zjawiskiem. Chodzi mianowicie o zmianę podstaw utrzymania miejscowych chłopów, którzy jeszcze w X-XIII w. skutecznie uzupełniali swe dochody zajęciami niezwiązanymi z rolnictwem i hodowlą, po czym, straciwszy te źródła zarobkowania, musieli postawić na strategie skupione na rolnictwie (Svensson 2007, s. 194-198). Nacisk kładziony na lokalne uwarunkowania to wątek przewijający się w różnych archeologicznych programach badawczych poświęconych gospodarce wiejskiej schyłku średniowiecza. Lokalne uwarunkowania występują z reguły jako przeciwwaga dla szeroko przyjętego w historiografii przekonania o prymacie czynników makroekonomicznych wśród przyczyn wpływających na zjawiska gospodarcze schyłkowych wieków średnich. ⁴⁷ Duże znaczenie hodowli udało się dzięki badaniom archeologicznym potwierdzić m.in. w przypadku Szentkiraly na Węgrzech (Palóczi-Horvath 2007, s. 114-115). ⁴" W podrozdziale II.2.a. 62 II. Osadnictwo wiejskie XIII-XVI w. jako problem badawczy archeologii Przekonanie to jest skutkiem szerokiej recepcji tez Wilhelma Abela, który w przebiegu sekularnego trendu relacji cen płodów rolnych do innych towarów upatrywał głównego czynnika fali pustoszenia osad wiejskich w XIV-XV w. Pierwszym archeologiem, który rzucił wyzwanie teorii Abela, był Walter Janssen (1975). W oparciu o wyniki własnych studiów nad wsiami opuszczonymi między Mozelą a Renem badacz ten wskazał na wcześniejszą chronologię fali opuszczania wsi w badanym przez siebie regionie i odmienny zestaw przyczyn prowadzących do tego zjawiska. Dalsze uwagi, wysuwane przez archeologów w sprawie przyczyn zjawiska pustoszenia osad u schyłku średniowiecza, niezmiennie zmierzają w podobnym kierunku - odżegnywania się od monokauzalnych prób objaśnienia zjawiska pustoszenia osad wiejskich oraz wskazywania na wyjątkowe dla poszczególnych regionów czy miejscowości przyczyny ich opuszczenia (Schneider 1988, s. 241; Lewis 1998, s. 68; Matthes 2000, s. 152-153). Katalog przyczyn porzucania wsi w późnym średniowieczu rozrasta się dzięki temu znacznie, obejmując szerokie spektrum zjawisk, m.in. zmiany poziomu wód gruntowych, jałowienie nadmiernie eksploatowanych gleb w marginalnych położeniach czy też rozrost pobliskich organizmów miejskich. Głównym powodem rozdźwięku między perspektywą makroekonomiczną a archeologiczną, którego nie należy zresztą przeceniać, jest różnica źródłowych podstaw twierdzeń formułowanych w obu paradygmatach. Studium skupione na demograficznych i ekonomicznych trendach sekularnych z założenia traktuje większość uwarunkowań lokalnych jako zjawiska przygodne, poszerzające wprawdzie margines niepewności, jednak bez szkody dla właściwego kierunku badań. Tymczasem charakter danych archeologicznych nie pozwala ani na chwilę stracić z oczu uwarunkowań wyjątkowych dla konkretnych stanowisk i mikroregionów. Stopień wyjątkowości sytuacji poszczególnych stanowisk ilustruje przytoczone przez Jana Klapśte (2005, s. 268-269) zestawienie wsi opuszczonych Bystrec na Morawach i Svidna w Czechach. Obydwie wsie opuszczone zostały z powodu zmian w obiegu wody zachodzących wskutek antropopresji w ich bezpośrednim otoczeniu, jednak bliższy ogląd obydwu sytuacji ukazuje ich zasadniczą odmienność: podczas gdy mieszkańcom Svidne doskwierał prawdopodobnie niedostatek wody, Bystrec opuszczono wskutek niemożności poradzenia sobie ze skutkami przyspieszonego spływu powierzchniowego⁴⁹. Warto pamiętać, że perspektywa archeologiczna nieskontrolowana z pomocą innych źródeł też często dąży do nie zawsze uprawnionych uogólnień, przede wszystkim do nadmiernego podkreślenia czynników przyrodniczych dla zjawisk osadniczych. Jednoznacznie przeciwko przyjmowaniu takich deterministycznych schematów myślowych przemawiają publikowane w ostatnich latach studia Tomasa Klira (2008; 2010a). Wskazują one, że osady wiejskie mogły powstawać i przynajmniej przez pewien czas istnieć nawet w bardzo niesprzyjających im okolicznościach: w wybitnie niekorzystnych niszach ekologicznych (por. tu szczególnie Klir 2010a, s. 53-56), z dala od miejskich rynków zbytu, wśród innych miejscowości, zajmujących korzystniejsze dla gospodarki wiejskiej pozycje (Klir 2008, 2009). Skupienie studiów archeologicznych na detalach często wyjątkowych dla poszczególnych stanowisk praktycznie wyklucza indukcyjne uogólnienia o zasięgu obowiązywania szerszym niż zakres rzeczowy danego studium. Ta specyficzna „ułomność” źródeł archeologicznych, stanowiąca przecież zarazem ich siłę, nie wyklucza przy tym prób syntezy o zasięgu regionalnym (por. Mangelsdorf 1983, s. 250, 254-255; 1994, s. 275-294), a na- ⁴⁹ Por. tu także Klapsie 2002, s. 329 (przykład należącej do zgromadzenia doksańskiego wsi Mury). 11.2. Wkład badań archeologicznych do studiów nad wsią średniowieczną 63 wet ponadregionalnym. Szczególnie w tym drugim przypadku badania archeologiczne stanowisk związanych z dawnym osadnictwem wiejskim, przede wszystkim reliktów wsi opuszczonych, powinny być jednak traktowane jako case studies, i wplatane w szersze koncepcje podbudowane wiedzą z dziedziny historii gospodarczej (por. Klir 2008, s. 14--17, passim·, idem 2010, s. 373-380; idem 2010a, s. 52-53). Dość dobrze uchwytne z perspektywy archeologii są uwarunkowania środowiskowe wiejskiej gospodarki, dające się badać zarówno w odniesieniu do pojedynczych osad, jak też na poziomie mezoregionalnym. W nizinnych regionach wschodnich Niemiec, szczególnie w środkowych partiach dorzeczy rzek o niskich spadkach, jak Szprewa i Ho-bola, pierwszorzędnym czynnikiem odpowiedzialnym za pustoszenie osad okazała się charakterystyka obiegu wody w poszczególnych mikroregionach (Mangelsdorf 1994, s. 280-282; Matthes 2000, s. 164, 167; por. też Theune 2009). Wokół klasztoru Lehnin stwierdzono, że dopiero wspólne przebadanie określonych cech obiegu wody, pokrywy glebowej i ukształtowania powierzchni pozwala na wskazanie prawdopodobnych czynników przyrodniczych wpływających na opuszczanie i/lub translokację osad wiejskich. Na terenach nizinnych, cechujących się wysokim poziomem wód gruntowych i wolnym spływem cieków, opuszczone zostały przede wszystkim osady położone w strefach najbardziej narażonych na zabagnienie, jednak dodatkowymi czynnikami ryzyka w poszczególnych mikroregionach okazały się: skrajnie niska żyzność gleb oraz zbyt niski udział szybko przesychających gleb piaszczystych (Matthes 2000, s. 168, 170). W położeniach wyżynnych przewaga gleb na podłożu piaszczystym z tego samego powodu (ich słabej zdolności retencyjnej) okazała się czynnikiem niesprzyjającym osadnictwu (Matthes 2000, s. 171). Warto przy tym pamiętać, że na czynniki środowiskowe duży wpływ miała działalność ludzka. W przypadku regionów nizinnych szczególnie widoczny jest wpływ sztucznie wywołanego wzrostu retencji na stan cieków i zbiorników wodnych oraz poziom wód gruntowych (Gringmuth-Dallmer 2002, s. 368-369). W regionach wyżynnych i górskich trudne do przecenienia znaczenie przypisać należy konsekwencjom podjętego w okresie burzliwej kolonizacji w XII-XIV w. wylesienia wyższych partii stoków. Podstawowym skutkiem tej dość brutalnej ingerencji w równowagę ekologiczną poszczególnych krain było niekontrolowane spłukiwanie pokrywy glebowej na wylesionych stokach oraz wzmożona akumulacja aluwiów na nizinach (por. tu: Christl 2004, s. 69, oraz niżej, w podrozdz. VII.2). Nieodzowną częścią gospodarki wiejskiej były zajęcia niezwiązane bezpośrednio z uprawą roli i hodowlą. Poszczególne cechy tych gałęzi wytwórczości, np. ich organizacja przestrzenna i poziom techniczny, są widoczne przez pryzmat dystrybucji, typologii i technologii wyrobów poszczególnych pracowni oraz dzięki badaniom samych warsztatów. Według Gersona H. Jeute (2005, s. 155), aż w 47% badanych archeologicznie osad wiejskich w Europie Środkowej znane są ślady produkcji niezwiązanej z rolnictwem i hodowlą; dla wschodnich Niemiec odsetek ten wynosi 54%. Zajęcia te można podzielić na trzy grupy: 1) zlokalizowane na wsi głównie ze względu na bliskość surowca i opału (hutnictwo, smolarstwo, wapiennictwo), 2) rzemiosła uprawiane także w mieście, lecz znajdujące licznych odbiorców na wsi (kowalstwo, garncarstwo, browarnictwo) oraz 3) młynarstwo, zajmujące we wsiach specyficzną pozycję społeczną i prawną. Szczególnie interesujący badawczo jest przypadek drugi: rzemiosł uprawianych i na wsi, i w mieście, gdyż zakłada on bądź to konkurencję producentów, bądź uzupełnianie się asortymentów wyrobów rzemieślników wiejskich i miejskich, lub wreszcie rozłączność grup ich odbiorców. W opozycji wieś-miasto nie powinno przy tym, zgodnie z realiami epoki, 64 II. Osadnictwo wiejskie XIII-XVI w. jako problem badawczy archeologii zabraknąć trzeciego komponentu: dworu, który często występował jako inicjator przedsięwzięć gospodarczych na wsi. Warto przy tym nadmienić, że od schyłku średniowiecza coraz częściej skala przedsięwzięć gospodarczych podejmowanych poza ośrodkami miejskimi i ich luźny związek z osadnictwem wiejskim czynią z nich przedmiot wart osobnych badań. Mowa przede wszystkim o tych rzemiosłach, które w późnym średniowieczu doznały znacznego rozwoju w dziedzinie technologii i organizacji pracy, i odtąd uprawiane były w ramach dużych przedsiębiorstw. W dziedzinie hutnictwa przełom stanowiło wprowadzenie na szerszą skalę zmechanizowanych kuźnic, co pociągało za sobą także wzrost profesjonalizacji (por. Gringmuth-Dallmer 2002, s. 366-367; Jeute 2006, s. 88). W późnym średniowieczu nastąpiła także przemiana w dziedzinie smolarstwa (por. Jeute 2006, s. 86-87; idem 2007, s. 366-367) i węglarstwa (por. Groenewoudt 2007, s. 328), polegająca na odejściu od małych jam w stronę dużych mielerzy i pieców mielerzowych. Duże przedsięwzięcia wydobywcze, hutnicze i nakierowane na eksploatację zasobów leśnych tworzyły w społeczeństwie nową jakość, wytwarzając też własne zaplecze osadnicze⁵⁰. Różnicę między rzemiosłem wiejskim a rzemiosłem usytuowanym tylko w wiejskim krajobrazie dobrze ilustrują uwagi badaczy ośrodków wytwórczości ceramicznej w Westfalii i Dolnej Saksonii. Dostrzegli oni różnicę między miejscowym rzemiosłem wiejskim, nastawionym na lokalne rynki zbytu, a zorientowanymi na eksport centrami, w których pracowali wyspecjalizowani rzemieślnicy, zamieszkujący osady przesuwające się okresowo wraz z miejscami produkcji, w ślad za złożami najlepszych glin (Kónig, Alper 2007, s. 395-396). Z punktu widzenia potrzeb mieszkańców wsi oraz liczebności rzemieślników danych profesji, najważniejszymi rzemiosłami wiejskimi były młynarstwo i kowalstwo. Obecność w danej wsi młyna lub młynów (wodnych lub wiatrowych) wyróżniała ją spośród sąsiednich miejscowości, zasadniczo jednak chłop nie rnusiał jechać do młyna dalej niż kilka kilometrów⁵¹. Późnośredniowieczne młyny wodne stały się przedmiotem badań archeologicznych m.in. w Czechach (Klapśte, Smetanka 1982, s. 20; Kaspar, Smejtek, Vareka 1999, s. 107; Marikova 2005, s. 98-103), na Morawach (Nekuda 2007, s. 185-186), Śląsku (Bagniewski, Kubów 1977), w Niderlandach (De Meulemeester 1996, s. 162-163; De Meulemeester, Dewilde 1998, s. 47, passim), na Mazowszu (Bender 1974; Błoński 2008) i Pomorzu (Górzyńska, Górzyński, Majewski 2009)⁵². Młynarz mógł, oprócz swego głównego zajęcia, parać się także innymi zawodami. Archeologiczne świadectwo tego zjawiska uzyskano w Ptakowickim Młynie na Śląsku, gdzie pozostałościom młyna wodnego towarzyszyła jama dziegciarska⁵³. Dla Ptakowic-kiego Młyna istnieją także poszlaki wskazujące na mielenie w nim, oprócz zboża, rudy żelaza. Niewątpliwie często młynarz posiadał własny ogród, łąkę czy wręcz nadział pola. ⁵⁰ O czym szerzej, z przywołaniem przykładów z Anglii, Moorhouse 2007, s. 315-318. ⁵¹ Z szacunków przeprowadzonych dla regionu Zauche w Brandenburgii wynika, że jeden młyn przypadał tam w późnym średniowieczu na cztery wsie (Gringmuth-Dallmer 2002, s. 368-369), a we wsiach niewielkiego księstwa wrocławskiego ok. 1430 r. działało aż 77 młynów wodnych (R. C. Hoffmann 1989, s. 261-262, mapa 9.1). Warto jednak pamiętać, że liczba młynów w jednej miejscowości osiągać mogła nawet 4 (por. Päloczi-Horvälh 2007, s. 115). ⁵² Z zanikłych Konüvck na Morawach znane są także domniemane pozostałości wiatraka, jednak interpretacja odnośnego obiektu archeologicznego jest dyskusyjna, por. Nekuda 1984, s. 211; Mechuro-va 1998, s. 161; Marikovä 2005, s. 96-97. ⁵³ Dziegieć mógł służyć jako materiał smarny zarówno do mechanizmów młyna, jak też do wozów, którymi chłopi przywozili do młyna zboże i odbierali mąkę, por. Bagniewski, Kubów 1977, s. 14-15. 11.2. Wkład badań archeologicznych do studiów nad wsią średniowieczną 65 Rolno-hodowlaną gospodarkę młynarza potwierdzają znaleziska archeologiczne z Ter-vuren w Belgii, gdzie u schyłku średniowiecza młyn, pierwotnie składający się jedynie z pomieszczenia roboczego, zawierającego odpowiednie mechanizmy, został rozbudowany o kuchnię, stajnię, izbę, oborę i chlew (De Meulemeester, Dewilde 1998, s. 47). Wprawdzie młyn z Tervuren był założeniem związanym z zamkiem, nie wsią, jednak świadectwo źródeł pisanych wskazuje, że także wiejscy młynarze prowadzili własną gospodarkę rolno-hodowlaną. Nie mniej ważne niż młynarstwo było na wsi rzemiosło kowalskie. Do uruchomienia warsztatu kowalskiego, podobnie jak młyna, często oprócz pana gruntowego uprawniony był także sołtys⁵'¹. Relikty wiejskich pracowni kowalskich znane są m.in. z Moraw (Mstênice, Bystrec: Nekuda 2007, s. 187-188), Czech (Klâpsté, Smetânka 1982, s. 15, 21), Irlandii (Barry 1998, s. 83), Węgier (Takacs 2007, s. 62-63) i wschodnich Niemiec (Gringmuth-Dallmer 2002, s. 366; Eickhoff hrsg. 2006, s. 27). Odkrycia samych pracowni kowalskich są wprawdzie nieliczne, jednak znaleziska żużli związanych z przekuwaniem żelaza oraz dane źródeł pisanych wskazują, że swojego kowala mogła mieć u schyłku średniowiecza każda większa wieś (por. Ćaplović, Habovśtiak 1996, s. 274; Ćaplović 1999, s. 54; Gringmuth-Dallmer 2002, s. 370). Część osób parających się kowalstwem mogła uprawiać to zajęcie równolegle do zajęć rolniczo-hodowlanych (Schmaedecke 1998, s. 15--16; Jeute 2005, s. 157-158; Nekuda 2007, s. 189; Lagerstedt 2007 s. 202), prawdopodobnie działali także kowale wędrowni (Jeute 2005, s. 157-158; 2006, s. 88), istnieli też jednak na wsi rzemieślnicy zajmujący się wyłącznie obróbką żelaza (por. Schmaedecke 1998, s. 16). Badania archeologiczne i archeometryczne pozwalają bliżej przyjrzeć się technologicznemu poziomowi wiejskich warsztatów. Studia porównawcze kowalstwa miejskiego i wiejskiego z Czech wskazują, że oferta niektórych przynajmniej kowali wiejskich była skupiona na wykonywaniu prostych czynności i przedmiotów oraz naprawach uszkodzonych narzędzi (por. Klâpstè, Smetânka 1982, s. 15, 21). Wyniki badań prowadzonych na Węgrzech i w Norwegii wskazują jednak, że także kowale wiejscy potrafili zajmować się szeroką gamą czynności związanych z produkcją i obróbką żelaza: przekuwaniem rudy na sztaby żelazne, przetwarzaniem złomu, uszlachetnianiem surowca (Takacs 2007, s. 62; Lagerstedt 2007, s. 202-204). Podobnie jak kowalstwo, także nierozerwalnie związane z nim hutnictwo żelaza i węglarstwo zorganizowane były rozmaicie. Dość często jednak, nawet w późnym średniowieczu, hutnictwo żelaza bywało pobocznym zajęciem rolników (Tauber 2007, s. 22; Lagerstedt 2007, s. 202, 204-206), a węglarstwo - także wiejskich kowali (Bond 2007, s. 277-280). Jak wskazują przykłady z Anglii, również garncarstwo bywało uprawiane sezonowo, jako dodatkowe zajęcie niektórych chłopów⁵⁴ ⁵⁵. Wyniki badań archeologicznych pozwalają stwierdzić, że rozkwit garncarstwa wiejskiego miał miejsce w XIII-XIV w. (Nekuda 1984, s. 212; 2007, s. 189; Gringmuth-Dallmer 2002, s. 371; Mellor 2005, s. 151). Głównymi ośrodkami produkcji garncarskiej stały się zasadniczo w późnym średniowieczu lokacyjne miasta, jednak niektóre ośrodki poza miastami nie tylko przetrwały, ale wręcz, jak ⁵⁴ W tym kontekście interesująco przedstawia się przypadek Angersjó w Norrlandzie, gdzie udało się archeologicznie wykazać, że miejscowy kowal pracował na działce należącej do najbogatszej rodziny chłopskiej (Lagerstedt 2007, s. 204). ⁵⁵ Z tym nurtem produkcji wiązane są wyroby warsztatów cechujących się pewnym konserwatyzmem w zestawieniu z grupą zakładów, które znacznie szybciej od nich wychwytywały nowinki technologiczne i stylistyczne, por. Mellor 2005, s. 150, 152-153. 66 II. Osadnictwo wiejskie XIII-XVI w. jako problem badawczy archeologii wskazuje przykład morawskich Lośtic, świetnie prosperowały u schyłku wieków średnich (por. Nekuda 2007, s. 189). W Anglii wiejskie warsztaty garncarskie nieraz nie ustępowały miejskim ani jakością wyrobów, ani sprawnością organizacji pracy, choć większe było w ich przypadku uzależnienie od zapewnianych przez pana gruntowego surowców (Mellor 2005, s. 151-154). Ważnym elementem infrastruktury wsi średniowiecznej, często wzmiankowanym w przywilejach lokacyjnych w związku z określaniem prerogatyw sołtysa, była karczma. Identyfikacja karczmy samymi tylko metodami archeologicznymi jest zadaniem wybitnie trudnym (por. Jeute 2006, s. 89; idem 2007, s. 264), jednak w pewnych warunkach możliwym do wykonania. W opuszczonej wsi Seacourt w Anglii wśród trzynastu odkrytych obiektów uznanych za pozostałości budynków wyróżniono jeden, wyraźnie większy, opatrzony brukowanym wejściem, który jako jedyny był zapewne pozostałością budowli piętrowej. W zespole ułamków naczyń ceramicznych pochodzących z tego obiektu stwierdzono ponadto nadreprezentację dobrych naczyń stołowych, przyjmując w związku z tym, że obiekt ten był reliktem karczmy (Mellor 2005, s. 157). Charakterystyka zespołu naczyń ceramicznych, zawierającego m.in. egzemplarze wczesnej kamionki żytawskiej i mużakowskiej, w zestawieniu z lokalizacją stanowiska, nasunęła badaczom pomysł funkcjonowania karczmy także na stanowisku nr 2 w Luboszowie (Kałagate 2008). Jako archeologiczne wskazówki funkcjonowania karczem traktowane są też znaleziska reliktów pieców chlebowych oraz śladów produkcji dziegciarskiej (por. Jeute 2005, s. 156-157). Wśród uchwyconych archeologicznie rzemiosł uprawianych na wsi można wymienić jeszcze szklarstwo (Nekuda 2007, s. 189-191), wapiennictwo (Jeute 2005, s. 159; idem 2006, s. 91), produkcję cegły (Bereś 2007, s. 66), garbarstwo (Eickhoff hrsg. 2006, s. 27) i obróbkę metali kolorowych (por. Biermann 2003; Krabath 2007; Jeute 2006, s. 88-89; Theune hrsg. 2007, s. 284). Źródła pisane upewniają, że lista rzemiosł wiejskich powinna być jeszcze dłuższa. Ogólnie jednak na wschód od Łaby stopień zaangażowania osad wiejskich w produkcję rzemieślniczą nie był w późnym średniowieczu porównywalny ze stwierdzonym dla tego samego okresu choćby w Nadrenii (Gringmuth-Dallmer 2002, s. 371). Sytuacja ta nie dziwi, jeśli zważyć na obwarowanie miejskiego rzemiosła i zbytu jego wyrobów miejskimi przywilejami. Tym niemniej, nawet w okresie silnie rozbudowanego monopolu miast, sięgnięcie po dochody z zajęć niezwiązanych z rolnictwem i hodowlą niewątpliwie mogło być atrakcyjne zarówno dla chłopów, jak też ich panów. Il.2.d. Struktura społeczeństwa wiejskiego w świetle badań archeologicznych Od czasu powstania prawnie jednolitego stanu kmiecego trzon społeczności wiejskiej tworzyła wspólnota chłopska, Universitas rusticorum (por. Rósener 1985, s. 160-174). Wspólnota ta nie stanowiła grupy homogenicznej, przy czym osobą z założenia wyniesioną ponad chłopów był sołtys dzierżący łany wolne i przywileje prowadzenia różnych przedsięwzięć gospodarczych. Za Wernerem Rósenerem (1985, s. 199-200) wymienić można siedem czynników rozwarstwienia społeczności chłopskiej: 1) nierówny od początku nadział ziemi, 2) stopień rozdrobnienia i komasacji własności pod wpływem czynników demograficznych, 3) prawna podstawa relacji z panem gruntowym, 4) różne relacje z rynkami zbytu, 5) różne możliwości pracy poza rolnictwem i hodowlą, 6) zasady dziedziczenia, 7) możliwość wychodźstwa. Spośród wymienionych czynników tyl 11.2. Wkład badań archeologicznych do studiów nad wsią średniowieczną 67 ko dwa (nr 3 i 7) nie poddają się w żadnym stopniu obserwacji przez pryzmat źródeł archeologicznych. O kwestii zajmowania się przez ludność wiejską zajęciami niezwiązanymi z rolnictwem i hodowlą wspomniano już w podrozdziale dotyczącym gospodarki (II.2.c). W tym miejscu warto jedynie dodać, że w sprzyjających okolicznościach możliwe jest zidentyfikowanie w oparciu o dane archeologiczne nie tylko materialnych reliktów wykonywania w określonej zagrodzie zawodów typowo rzemieślniczych, jak np. kowalstwo, lecz także wskazanie gospodarstw wyspecjalizowanych w określonej dziedzinie gospodarki żywnościowej. Świetnego przykładu takiej sytuacji dostarczyło studium Sabinę Felgenhauer--Schmiedt (2011), dotyczące opuszczonej wsi Hard w Dolnej Austrii, w którym autorka, dzięki umiejętnemu skojarzeniu danych archeologicznych, historycznych i etnograficznych, zidentyfikowała dom nr VIII jako siedzibę kapuściarza (Krautsieder). O demografii i dziedziczeniu archeologia nie jest w stanie powiedzieć wiele, zdarzają się jednak przykłady uchwycenia śladów tych zjawisk, z których jeden z najbardziej spektakularnych pochodzi z opuszczonej wsi Sarvaly na Węgrzech. W toku badań archeologicznych na tym stanowisku stwierdzono, że do domu nr 8 dobudowano tam dodatkową izbę, co mogło wyniknąć z pozostania na ojcowiźnie dwóch dorosłych braci (por. Holi 1979, s. 51). Ryc. 11.13. Zróżnicowanie wielkości działek kmiecych w opuszczonej wsi Svidna (wg Jeźek, Klapśte, Tomaśek 2002, s. 349, fig. 3). W przeciwieństwie do wymienionych kwestii, na polu dociekań dotyczących nierówności gospodarczej chłopów (punkty 1, 3, 5) dane archeologiczne mogą mieć znaczenie wręcz decydujące, szczególnie dla niedostatecznie oświetlonego źródłami pisanymi okresu przełomu w XII-XIV w. (por. Klapśte 2005, s. 274-276). Badania obejmujące znaczne części późnośredniowiecznych osad wiejskich dostarczyły, dzięki analizie szerokości działek kmiecych, zupełnie nowych danych do problemu genezy nierówności nadziałów 68 II. Osadnictwo wiejskie XIII-XVI w. jako problem badawczy archeologii ziemi w nowo zakładanych wsiach. Dla przykładu, w Csót na Węgrzech działki kmiece osiągały szerokość 15, 20 i 30 m (por. Palóczi-Horvath 1998 i ryc. II.6 w niniejszej pracy), w Damsdorfie w Brandenburgii 18, 22,5, 25, 26,5 i 30 m (Biermann 2005, s. 110), a w Pfaffenschlagu na Morawach: 18, 27 i 36 m (Nekuda 2007, s. 142)⁵⁶. Bez skomplikowanych przeliczeń można więc stwierdzić, że podstawą rozmierzenia działek kmiecych był jeden bazowy moduł, co dobrze ilustruje przykład Svidne w Czechach (ryc. 11.13). Nie brak jednak także przykładów wsi, w których nadziały były zbliżone do siebie. Przykładowo w opuszczonej wsi Bystrec w południowym rzędzie zabudowy działki cechowały się równymi szerokościami wynoszącymi 70 m⁵⁷ * ⁵⁹, a w Diepensee średnia szerokość działki wynosiła 24 m (Eickhoff hrsg. 2006, s. 16). Nierówność gospodarstw kmiecych jest widoczna nie tylko w różnych szerokościach parcel należących do poszczególnych gospodarzy, lecz także, czy wręcz przede wszystkim, w różnicach w ich wyposażeniu⁵“, zabudowie i rozplanowaniu. Typowe dla zagród bogatszych chłopów jest także wystąpienie ponadprzeciętnej liczby budowli gospodarczych, szczególnie inwentarskich i zasobowych. Do najbardziej wymownych obiektów w przypadku gospodarstw kmiecych należą stodoły, w XII-XIV w. wciąż jeszcze występujące głównie w kontekstach dworskich (por. Ćaplović 1999, s. 46-47; Nekuda 2007, s. 174-175; Felgenhauer-Schmiedt 2008, s. 98-99). W oparciu o analizę liczby, jakości i powierzchni obiektów w obrębie zagrody w Mstenicach z dużym prawdopodobieństwem wydzielono dwa gospodarstwa niewiele ustępujące skalą tamtejszemu dworowi. Obejmowały prawdopodobnie półtorałanowe nadziały ziemi, przy czym jedno z nich uznano za sołeckie (Nekuda 2007, s. 142). Także w Breunsdorfie w Saksonii udało się w materiale archeologicznym dostrzec skupienie gospodarstw bogatszych w centrum wsi, wokół kościoła, z zagrodami uboższych mieszkańców skupionymi na skrajach osiedla, co odpowiadało realiom znanym z okresu nowożytnego (Scheidemantel 2011, s. 56). Na przeciwnym biegunie społeczności chłopskiej - niż sołtys, młynarz i kmiecie półtorałanowi - stali ogrodnicy i zagrodnicy. Ich gospodarstwa w morawskim Pfaffenschlagu zidentyfikowano w podobny sposób jak gospodarstwa najbogatszych chłopów w Mstenicach, poprzez analizę zagród⁵’. Warto przy tym zaznaczyć, że zaobserwowana w badanych archeologicznie osadach wiejskich nierówność społeczna nie była w warunkach późnośredniowiecznych wyjątkiem, lecz regułą (por. Rósener 1985, s. 209-213)⁶⁰. ⁵⁶ W przypadku Pfaffenschlagu działki o szerokości 36 m odpowiadały zapewne gospodarstwom jednołanowym, a szerokie na 18 m - uposażonym półłankami (cf. Nekuda 2007, s. 142, 159-160). ⁵⁷ Jednak już na północ od potoku Rakovnik szerokości nadziałów wynosiły 50 i 100 m (por. Bel-credi 1999). ⁵* Analiza inwentarza ruchomego pozwala na wskazanie zagród bogatszych kmieci nawet w przypadku stanowisk przebadanych częściowo, co ilustruje przykład obiektu nr 1/58 w mazowieckiej osadzie z XV-XVI w. w Brulinie-Koskach (Musianowicz 1975, s. 365). ⁵⁹ Za pozostałości gospodarstw zagrodniczych zostały uznane w Pfaffenschlagu obejścia z dwu-przestrzennymi domami mieszkalnymi, pozbawione dodatkowych budynków gospodarczych (Nekuda 1984, s. 205, 207-208; 2007, s. 142). ⁶⁰ Warunkiem sprawnego funkcjonowania ówczesnej gospodarki wiejskiej było istnienie zarówno gospodarstw przekraczających wielkość przeciętnego nadziału chłopskiego, zdolnych w razie potrzeby do dużych nakładów inwestycyjnych, a nawet zmiany profilu gospodarowania, jak też nadziałów niepeł-norolnych, których posiadacze najmowali się do pracy w gospodarstwach kmiecych bądź w folwarkach, szczególnie w okresach, gdy te najbardziej potrzebowały rąk do pracy (szczególnie żniwa). 11.2. Wkład badań archeologicznych do studiów nad wsią średniowieczną 69 Ważnym elementem wiejskiego społeczeństwa był dwór, często inicjujący przedsięwzięcia gospodarcze i osadnicze. Klasycznym przykładem takiej roli dworu jest opuszczona wieś Hard w Austrii, której pierwszą fazę zasiedlenia stanowiła samotna siedziba rycerska (tzw. Kleinhard, por. Felgenhauer-Schmiedt 2008). Mieszkańcy wiejskich dworów nie stanowili przy tym w żadnym kraju grupy jednolitej pod względem prawnym i majątkowym, przez co każda wieś cechowała się sobie tylko właściwą odmianą społecznej hierarchii i rozpiętości majątkowej mieszkańców. Dzięki swym podstawom źródłowym archeologia ma szczególną szansę zaobserwować widoczny przez pryzmat używanych w poszczególnych zagrodach mobiliów dystans pomiędzy poszczególnymi gospodarstwami kmiecymi a dworem. W Konuvkach, opuszczonej wsi na Morawach, dwór, w odróżnieniu od domów kmiecych, był wyposażony w piec kaflowy i szyby okienne, a jego mieszkańcy używali importowanych naczyń szklanych. Dwór cechował się także szczególnym zagęszczeniem przedmiotów występujących również w gospodarstwach wiejskich, lecz rzadziej, takich jak naczynia lośtickie, ceramiczne lampki i naczynia szklane miejscowej produkcji (por. Klapśte 2005, s. 259). W przypadku wsi opuszczonej Hard w Dolnej Austrii udało się natomiast wydzielić trzy grupy zabytków, których częstotliwość wystąpienia korelowała z zamożnością poszczególnych gospodarstw (por. Felgenhauer--Schmiedt 2008, s. 120). Pierwszą grupę stanowiły zabytki występujące tylko w kontekście dworskim (np. militaria, żelazny stilus, przedmioty z metali kolorowych, ceramiczny destylator, polewana figurka ceramiczna). Kolejna grupa to zabytki odkrywane i we wsi, i w dworze, jednak we wsi występujące sporadycznie (np. naczynie miniaturowe, dzbany i pucharki ceramiczne, podkowy). Ostatnią grupę stanowią zabytki odkrywane masowo i we wsi, i w zabudowaniach dworskich (np. grafitowe naczynia zasobowe, naczynia kuchenne). W Hard dostrzeżono także brak pewnych zabytków znanych z należących do wyższej szlachty zamków i związanych z rycerską kulturą stołu, co znacznie ułatwia określenie kręgu społecznego, z jakim należy wiązać mieszkańców tamtejszego dworu. Szczególny przypadek osad wiejskich, a zarazem dworskich, stanowią zaścianki szlacheckie, czyli wsie zasiedlone przez ludzi szlachetnie urodzonych, lecz osobiście zajmujących się pracą na roli. Osady takie powstawały wszędzie tam, gdzie istniała drobna szlachta. Przykładem przebadanej archeologicznie wsi tego typu jest opuszczona wieś Sarvaly na Węgrzech, gdzie odkryto m.in. znaczną liczbę militariów⁶¹. Podobnie jak dwór, ważnym, choć nie zawsze występującym elementem wsi średniowiecznej był kościół. We wsiach powstających w wyniku XIII-wiecznej kolonizacji często to właśnie społeczność chłopska była fundatorem świątyni, gdzie potem mogła się modlić i znajdować miejsce wiecznego spoczynku bez konieczności starania się o posługę duchową w jakimś odległym kościele parafialnym. W dużych, leśno-łanowych wsiach powstających w toku regularnej kolonizacji terenów leśnych standardem stało się wręcz, że każda wieś miała swój kościół parafialny bądź filialny. Świątynia wraz z przylegającym do niej terenem, oprócz oczywistej roli miejsca modłów i wiecznego spoczynku, pełniła często także dodatkowe funkcje w wiejskiej społeczności: siedziby sądu, targu czy wreszcie miejsca zbrojnej obrony. Przynajmniej część tych funkcji widoczna jest dla archeologów, ⁶¹ Należy przy tym pamiętać, że sama tylko obecność militariów nie może być traktowana jako dostateczny dowód szlacheckiego stanu dawnych użytkowników poszczególnych działek i budynków, zarówno ze względu na szeroko rozbudowane obowiązki militarne sołtysów, jak też nierzadkie w późnym średniowieczu przypadki posiadania broni przez chłopów. 70 II. Osadnictwo wiejskie XIII-XVI w. jako problem badawczy archeologii szczególnie gdy mogą oni liczyć na wsparcie źródeł pisanych, ikonograficznych i analogii etnograficznych. Szczególną rolę kościoła w wiejskim zespole osadniczym jako jedne z pierwszych ukazały badania Waltera Janssena na terenie opuszczonej osady Kónigshagen w Harzu (Janssen 1965). Rozwój form osadniczych przebiegał w Kónigshagen w sposób szczególny. Główną budowlą osady było ΧΙΙ-wieczne założenie umocnione typu motte otoczone podwójną palisadą, a z czasem wieńcem zabudowań mieszkalnych. W XIII w. stołp został przekształcony w kościół, a zabudowa dookolna zaczęła służyć celom gospodarczym jako warsztaty i magazyny (por. Janssen 1965, s. 174-176, 191-201). Zbliżone rozwiązanie, polegające na otoczeniu kościoła zabudową dookolną, znane jest z wielu regionów Niemiec, Alzacji i z Siedmiogrodu. W Alzacji od XII w. wzmiankowane były należące do chłopów cellaria (tzw. Gaden), w których trzymali oni swe zapasy zboża na zasiew i inne cenne przedmioty. Tego rodzaju depozyt, nawet przy niewielkiej obronności przykościelnej zabudowy, zabezpieczał chłopską własność poprzez autorytet reprezentowanej w wiejskim kościele władzy duchownej (por. De Meulemeester, Matthys 1998, s. 166). Założenie takie przebadano archeologicznie w Riehen w kantonie bazylejskim w Szwajcarii, odkrywając pozostałości rozmieszczonych dookoła kościoła piwniczek (De Meulemeester, Matthys 1998, s. 166-167). Częstą w Europie Środkowej metodą wzmacniania obronności kościołów było otaczanie ich fosą (tak np. w Heuersdorfie: Scheidemantel 2011, s. 57). Interesującym przykładem badanej archeologicznie osady rozciągającej się wokół kościoła jest osada odkryta w Szarszo w Panonii podczas badań ratowniczych towarzyszących budowie autostrady M7. Kościół i otoczony rowem cmentarz o XIII-wiecznej metryce został w XIV-XV w. otoczony nową, położoną 15 m dalej, fosą. W obrębie tej fosy powstała osada wiejska z typowymi, trójprzestrzennymi domami chłopskimi (Be-lenyesy 2007, s. 104-107). Przemiana zabudowy terenu sąsiadującego z kościołem przyniosła zmiany także w funkcjonowaniu samej świątyni i cmentarza: wzrosło zagęszczenie pochówków wokół kościoła i w jego wnętrzu, gdzie pojawiły się nawet jamy zasobowe (Belenyesy 2007, s. 107). Osady wiejskie funkcjonowały w szerokim systemie współzależności gospodarczych i społecznych, wiążących je także ze społecznościami miejskimi. W Europie Środkowej częstym zjawiskiem była inkorporacja podmiejskich wsi przez miasta, które w ten sposób poszerzały swe bezpośrednie zaplecze agrarne i zmniejszały swą alimentacyjną zależność od okolicznych dóbr rycerstwa⁶². Przenikanie się środowisk wiejskich i miejskich przybierało przy tym postać nie tylko wrastania chłopów w społeczności miejskie, lecz także infiltracji mieszczan na terenach wiejskich. Możliwym archeologicznym przykładem takiej sytuacji jest casus opuszczonej wsi Hellersdorf na terenie Berlina. Badania prowadzone na tym stanowisku przyniosły odkrycie niewielkiego, zagłębionego budynku w konstrukcji ramowej, dzięki analizie odkrytego w jego wypełnisku inwentarza ruchomego uznanego za pozostałość kantoru kupieckiego. Analiza brandenburskich źródeł pisanych z późnego średniowiecza wskazała przy tym, że prawdopodobnym przedmiotem handlu w Hellersdorfie mogło być zboże, w którego dalszym eksporcie pośredniczyli berlińscy kupcy (Seyer 1994, s. 254). ⁶² Mieszkańcy wchłoniętych przez miasta osad stawali się wówczas niejednokrotnie tzw. Ackerbürger, zachowując i uprawiając nadal swe działki. III. Dotychczasowy dorobek badań archeologicznych późnośredniowiecznego osadnictwa wiejskiego na Dolnym Śląsku lll.l. Dzieje i uwarunkowania dotychczasowych badań Dzieje i uwarunkowania badań archeologicznych późnośredniowiecznych osad wiejskich na Dolnym Śląsku zostaną przedstawione w podziale na trzy okresy, z których każdy cechował się specyficznymi uwarunkowaniami badawczymi, w tym różnym ustawodawstwem dotyczącym ochrony zabytków, odmienną organizacją badań oraz specyficznymi zainteresowaniami archeologów. Ill.l.a. Okres 1.: do 1944 r. Początki badań wykopaliskowych późnośredniowiecznych osad wiejskich na Śląsku wiążą się z inicjatywami tutejszych miłośników starożytności. Po raz pierwszy fragment późnośredniowiecznej wsi przekopano w latach 1867-1869 z inicjatywy miejscowego proboszcza K. J. T. Haupta w Górzycy w pow. lubińskim (nr kat. 42). Paradoksalnie, materiały z tych wykopalisk nie przepadły dla nauki jedynie dzięki słabej jeszcze wówczas znajomości późnośredniowiecznych zabytków ceramicznych, przez co dokonane w Górzycy odkrycia zostały wzięte za pradziejowe i jako takie opublikowane (Haupt 1869; 1871). Także kolejne wykopaliska późnośredniowiecznej wsi na Śląsku, prowadzone w 1879 r. w obrębie opuszczonej wsi na gruntach Krzydliny Małej przez dziedzica Mojęcic H. von Köckritza, zawdzięczają częściową przynajmniej publikację dokonanemu na tym stanowisku odkryciu zabytków pradziejowych (von Köckritz 1888). Na relikty być może późnośredniowieczne zwrócono uwagę także w trakcie prac prowadzonych w Ryczynie w 1891 r.⁶³ Początki badań średniowiecznych osad wiejskich na Śląsku przypominały zatem sytuacje znane z innych krajów regionu, m.in. Moraw (por. Nekuda 2007, s. 24) i Czech (Smetanka 1988, s. 11-12). Relikty średniowiecznych wsi nie były wówczas uznawane za równie ważny przedmiot badań archeologicznych jak stanowiska pradziejowe ani przez prowadzących wykopaliska w terenie amatorów, ani przez badaczy działających w środowiskach muzealnych i akademickich. ⁶³ Miano wówczas odkryć paleniska XV-wiecznych domostw (Bericht Ritschen 1891, s. 214). Por. też niżej, nr kat. 21, pkt 10. 72 III. Dotychczasowy dorobek badan archeologicznych... Zasadniczy przełom w badaniach średniowiecznych wsi na Śląsku wyznaczają akty prawne dotyczące Prus, powołujące do życia oficjalną, państwową ochronę zabytków: „Preußische Ausgrabungsgesetz” z 26 III 1914 (nr 11342) oraz dotyczące jej przepisy wykonawcze z 30 VII 1920. Odnośne przepisy ustanawiały obowiązek meldowania znalezisk pradziejowych do odpowiednich instytucji, które miały zajmować się gromadzeniem i dokumentacją odkryć. Do 1931 r. na Dolnym Śląsku rolę tę pełniły muzea, przede wszystkim Śląskie Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Starożytności (Schlesisches Museum für Kunstgewerbe und Altertümer), od kilkudziesięciu lat zajmujące się koordynowaniem bieżącej dokumentacji odkryć pradziejowych. Od 1931 r. główną instytucją odpowiedzialną za zbiory pochodzące z odkryć przypadkowych i dokumentacji terenowych, zaopatrzoną w odpowiedni ku temu personel i zaplecze dokumentacyjne, stał się Krajowy Urząd do Spraw Ochrony Zabytków Prahistorycznych (Landesamt für vorgeschichtliche Denkmalpflege, od 1937: Landesamt für Vorgeschichte), dalej zwany po prostu Urzędem⁶⁴. Część terytorium uwzględnianego w niniejszej pracy należąca do rejencji opolskiej pozostawała natomiast pod opieką konserwatorską odpowiedniego urzędu górnośląskiego z siedzibą w Bytomiu. Mały wycinek obecnie polskiego terytorium w południowo-wschodniej części Górnych Łużyc należał do Saksonii i podlegał jurysdykcji odpowiednich instytucji drezdeńskich. Zasady działania wspomnianych instytucji śląskich, formy prowadzonej w nich dokumentacji oraz losy ich spuścizn zostały wyczerpująco opisane w licznych pracach Krzysztofa Demidziuka, wielokrotnie cytowanych w niniejszym opracowaniu. Działalność drezdeńskiego odpowiednika wrocławskiego Urzędu była zorganizowana w podobny sposób, opierając się na współpracy z siecią społecznych konserwatorów zabytków w poszczególnych powiatach (Amthauptmannschaften). System taki, w panującej w międzywojennych Niemczech atmosferze przychylności wobec badań pradziejowych jako elementu kształcenia patriotycznego, zapewniał dość szeroką współpracę czynników urzędowo odpowiedzialnych za ochronę i konserwację zabytków archeologicznych z lokalnymi środowiskami zainteresowanymi badaniem dziejów lokalnych i regionalnych (Heimatforschung). W przypadku stanowisk związanych z późnośredniowiecznym osadnictwem wiejskim zachodziła jednak pewna sprzeczność pomiędzy oficjalnie uznawanym zakresem zainteresowania archeologii a wyzwaniami stawianymi przed urzędową ochroną zabytków w terenie. Zasadniczo stanowiska późnośredniowieczne bywały przed 1945 r. jedynie sporadycznie uznawane za przedmiot zainteresowania archeologii. Zarazem jednak zarówno pracownicy odnośnych urzędów, jak też działający licznie w terenie miłośnicy dawnych dziejów i społeczni konserwatorzy zabytków zwykle nie odmawiali odkryciom datowanym na późne średniowiecze (deutsches Mittelalter, frühdeutsche Zeit) naukowej wagi. W niektórych przypadkach pracownicy wrocławskiego Urzędu wręcz explicite wskazywali w urzędowej korespondencji na duże znaczenie historyczne zabytków późnośredniowiecznych rejestrowanych w kontekstach archeologicznych i przy użyciu metod typowych dla badań pradziejowych⁶⁵. Z drugiej strony, w wielu wypadkach pracownicy Urzędu bez ogródek powiadamiali osoby działające w terenie, że zabytki późnośrednio ⁶,¹ Częścią opisanej struktury stała się od 1928 r. delegatura zamiejscowa ds. pruskiej części Górnych Łużyc (powiaty zgorzelecki, lubański i Hoyerswerda), z siedzibą w Zgorzelcu (Górlitz). ⁶⁵ Tak było m.in. w przypadku znalezisk ze studni w Wawrzeńczycach w pow. oławskim (APWr., WSPS 748, s. 375) oraz odkryć dokonanych w Zaciszu w pow. kłodzkim (APWr., WSPŚ 684, s. 182). 111.1. Dzieje i uwarunkowania dotychczasowych badań 73 wieczne nie należą właściwie do zakresu ich zainteresowania (por. np. APWr., WSPŚ 684, s. 510-514; 743, s. 254; 760, s. 353; 761, s. 77)M. Taka postawa Urzędu pociągała za sobą określone konsekwencje dotyczące przede wszystkim losów wydobytych na poszczególnych stanowiskach zabytków ruchomych. W wielu przypadkach znalezisk późnośredniowiecznych zwyczajnie nie zabierano ze stanowisk (APWr., WSPŚ 692, s. 221; 754, s. 793). Przysłane do Urzędu zabytki z XIII--XVI w. nieraz odsyłano bądź pozostawiano znalazcom (APWr., WSPŚ 659, s. 178; 761, s. 77), chyba że ci nie zgłosili chęci ich odzyskania; wówczas zabytki po prostu wyrzucano bądź zezwalano znalazcom na ich zniszczenie (np. APWr., WSPŚ 765, s. 450). Największą szansę na przetrwanie w zbiorach muzealnych miały siłą rzeczy zabytki o szczególnych walorach wystawienniczych oraz pochodzące ze stanowisk z różnych względów uznanych za ważne, np. położonych w Masywie Ślęży. Jeśli już zabytki późnośredniowieczne uznano za warte przechowywania w zbiorach o charakterze publicznie dostępnym, trafiały one często do lokalnych i regionalnych izb muzealnych. Jedynie niewielką część zabytków z późnośredniowiecznych osad wiejskich uznano za warte zachowania w krajowych zbiorach muzealnych; trafiły one do działu średniowiecznego Śląskiego Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Starożytności we Wrocławiu. Skutkiem opisanych tu pokrótce praktyk jest przetrwanie po zawierusze II wojny światowej i licznych reorganizacjach muzealnictwa śląskiego jedynie pewnej części odnośnych zbiorów. Pozostają one pod opieką Muzeum Archeologicznego we Wrocławiu (zabytki z dawnej prowincji dolnośląskiej), Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu (zabytki z dawnej prowincji górnośląskiej) oraz Kulturhistorisches Museum w Görlitz (spuścizna górnołużyckiej delegatury wrocławskiego Urzędu). Trwała niedostępność znacznej części zabytków pochodzących z badań przedwojennych nakazuje tym większą uwagę poświęcić dotyczącym tych znalezisk archiwaliom. Wrocławski Krajowy Urząd ds. Prahistorii był jednostką wzorcowo urządzoną i obsadzoną kompetentnym personelem merytorycznym. W okresie międzywojennym rozporządzano już także dość ściśle datowanymi zbiorami zabytków późnośredniowiecznych, których znajomość pozwalała pracownikom Urzędu w sposób prawidłowy określić chronologię przedmiotów wytworzonych w XIII-XVI w. W archiwalnych aktach miejscowości znajdują się odwołania do dotyczących datowania znalezisk opinii dr. Christiana Giindela, świadczące o dbałości o prawidłową, skonsultowaną ze specjalistą atrybucję chronologiczną zabytków. W związku z tym datowania poszczególnych stanowisk podawane w archiwaliach z okresu międzywojennego można uznać za nie mniej wiarygodne niż atrybucję chronologiczne z czasów o pół wieku późniejszych (okres badań AZP). Pewien problem stanowić może jednak niejednolitość terminologii określających chronologiczne ramy późnego średniowiecza oraz nie zawsze konsekwentne użycie niektórych pojęć. O ile bowiem określenia takie, jak frühgeschichtlich (jako synonim slawisch), spätslawisch czy deutsches Mittelalter niemal ściśle korelują z okresami chronologii archeologicznej (odpowiednio wczesnym średniowieczem, młodszymi fazami wczesnego średniowiecza i późnym średniowieczem), to znów pojęcia szersze (takie jak frühdeutsch, mittelalterlich) lub niejednoznaczne (np. frühmittelalterlich, spätmittelalterlich) pozostawiają pewien obszar nieoznaczoności. Obszar ten trudno zignorować, jako * ⁶⁶ Dla przykładu, odkrycie podczas badań sondażowych w Wilczycach ułamków naczyń z późnego średniowiecza skwitowane zostało lakonicznym określeniem badań jako „bezowocnych" (erfolglos, zob. APWr., WSPŚ 746, s. 583-585). 74 III. Dotychczasowy dorobek badań archeologicznych... że sporadycznie w samych aktach miejscowości pochodzących ze spuścizny Urzędu zdarza się niekonsekwentne użycie odnośnych terminów, np. spätmittelaterlich na określenie stanowiska ewidentnie nowożytnego z XVI-XVII w.⁶⁷ lub (częściej) frühmittelalterlich na określenie stanowiska z 2. pol. XIII-XV/XVI w. (Seger 1932, s. 23; APWr., WSPŚ 701, s. 416; 704, s. 149; 693, s. 223; 697, OA Goschütz-Neudorf). Można również zaobserwować niekonsekwentne użycie umownych barw oznaczających chronologię znalezisk, gdy stanowiska późnośredniowieczne bywają oznaczane właściwą dla okresu wcześniejszego kredką fioletową, a wczesnośredniowieczne przeznaczoną dla „epok historycznych” czarną, bądź to samo stanowisko raz barwą czarną, a raz fioletową (np. APWr., WSPŚ 659, s. 167, 168). Pewnym utrudnieniem dla użytkownika spuścizny archiwalnej Urzędu jest także wspólne (czarne) oznaczenie barwne dla stanowisk późnośredniowiecznych i nowożytnych oraz pojawiające się czasem datowania niektórych stanowisk ramowo na „późne średniowiecze-nowożytność”. Ryc. 111.1. Kopia awersu i rewersu kartki korespondencyjnej zawierającej meldunek M. Wolfa, naczelnika gminy w Stobrawie, dotyczący odkrycia pucharka średniowiecznego w Starych Kolniach, z dnia 6111931 r. (za: APWr., WSPŚ 666, s. 133r, 133v). Wskazane powyżej mankamenty przedwojennych badań osad wiejskich z późnego średniowiecza nie mogą przesłonić dwóch szczególnych walorów prac prowadzonych przed 1945 r. Są to mianowicie: osobiste, emocjonalne zaangażowanie osób odpowiedzialnych za meldowanie i dokumentację znalezisk oraz wiedza tych osób dotycząca lokalnych uwarunkowań. Stanowiska późnośredniowieczne zwykle zawdzięczały bowiem dokumentację miejscowym miłośnikom starożytności, przeważnie wiejskim nauczycielom oraz kapłanom wyznania ewangelickiego lub katolickiego, a także powiatowym konserwatorom zabytków. Dla osób tych odkrycia średniowieczne stanowiły część dziejów ich własnych małych ojczyzn, trwających nieprzerwanie co najmniej od późnego średniowiecza, z czym wiązała się pamięć na temat poszczególnych działek i budynków, ⁶⁷ Tak w przypadku odkryć z Solnik w pow. kożuchowskim: „Altschlesische Blätter” 1932, s. 63; APWr., WSPŚ 683, s. 433. Warto wspomnieć, że zastosowanie przymiotnika „średniowieczny” na określenie znalezisk nowożytnych zdarza się także współcześnie: Jaszewska 1999, s. 3; 1999a; Wodejko 2004. 111.1. Dzieje i uwarunkowania dotychczasowych badań 75 ich nowożytnej sytuacji własnościowej i rozplanowania. Jak bardzo pomocna mogła być wiedza mieszkańców w badaniach realiów średniowiecznych i wczesnonowożytnych, wskazują przykłady Krakowian w pow. trzebnickim, Proszkowej w pow. wołowskim i Starych Kolni w pow. opolskim, gdzie wiedza XX-wiecznych mieszkańców znacznie ułatwiła lokalizację i/lub interpretację pochodzących z późnego średniowiecza odkryć archeologicznych (por. APWr., WSPŚ 666, s. 98; 773, s. 63; 778, s. 135 oraz rekordy nr 75, 131 i 164 w części katalogowej). Lokalni informatorzy byli w stanie przekazać także dane niezwiązane bezpośrednio z odkryciami, lecz potencjalnie przydatne, takie jak miejscowe tradycje dotyczące osad opuszczonych. Niektórzy z terenowych animatorów ochrony zabytków archeologicznych, z racji swego zacięcia regionalistycznego bądź naukowego zainteresowania tematyką średniowiecznego osadnictwa, wykazywali przy tym nawet wyraźnie większe zainteresowanie stanowiskami średniowiecznymi niż etatowi pracownicy Urzędu, naukowo zajmujący się tematyką pradziejową⁶⁸. ^3^ W 11 t t « 1 » tr. BriM AntbTorttthsr in Stoberan teilt heut· telefoaleeh alt, d&i an dea da· Landwirt und laaftar Anton Din|i«rau in Xltkffln «la GofU (Taotntom) Tollrttndlg erhaltan ¿ofundon werden lot« Dfe GofU lot Bem Lehrer Klneobefokl In AltkOLn nr Aufbewahrung Bbergoben worden« Die nmdotella lat unberührt. Braalen,4en 5« 2« 1996 Mbc. |w» '*-4-7—-v fr***·. 'M- * ²¹⁸ Obiekt len nie został dołączony do przedstawionej w rozdziale V.3 (tabele V.5 i V.6) listy Pra"' dopodobnych pozostałości budynków gospodarczych, ze względu na jego częściowe tylko przecięcie przez wykop instalacyjny i wynikające stąd niepełne rozpoznanie (por. tu także komentarz w rekordzie katalogowym stanowiska). VII. 1. Archeologiczne ślady pozyskiwania żywności 209 Slęzie (nr kat. 181: stan, nr 11-12, obiekty nr 26 i 173/12) i Zawoni (nr kat. 216) mogły być nawet reliktami budynków, jednak dostępne na ich temat dane nie pozwalają określić bliżej długości ich użytkowania ani uściślić pełnionych przez nie funkcji. Jeszcze trudniej zinterpretować niewielkie jamy odkryte w Goszowicach (nr kat. 44), Golnicach (nr kat. 40), Luboszowie (nr kat. 90), Ślęzie (stan, nr 11-12: nr kat. 181) i Sośnicy (nr kat. 162) oraz domniemane dołki posłupowe, których wystąpienie odnotowano w Kluczach (nr kat. 67). Przynajmniej część jam odkrywanych w pobliżu potencjalnych terenów pastwiskowych mogła stanowić pozostałości szałasów-kleci, służących pasterzom za tymczasowe obozowiska (por. tu domniemany relikt tego rodzaju obiektu, odkryty w Sulechowie, nr kat. 172). Interpretację taką wspiera odkrycie w zespole podobnych jam na stanowisku nr 1 w Luboszowie także prawdopodobnego reliktu jamy zasobowej (obiekt nr 130). Przedstawiona powyżej lista ośmiu stanowisk położonych w pobliżu terenów łąkowych nie wyczerpuje zbioru miejsc, w których mogły zostać odkryte obiekty archeologiczne związane z prowadzonym w późnym średniowieczu wypasem zwierząt. Oprócz terenów łąkowych, służących do pozyskiwania siana na paszę bądź jako pastwiska, okresowo spasane były także pola uprawne. W gospodarce trójpolowej, w późnym średniowieczu przeważającej na Śląsku i ziemiach ościennych, każdy grunt przeznaczony pod uprawę niebędący ogrodem co trzeci rok ugorował; do wypasania bydła nadawały się także pozostające po żniwach ścierniska. W niektórych okresach roku spasanie ugorów i ściernisk obejmowało dwie trzecie areału rozłogów, we wsiach pozbawionych szerszych terenów pastwiskowych odgrywając pierwszorzędną rolę w wykarmieniu żywego inwentarza (por. Nyrek 1992, s. 62-63). Jeszcze częściej niż w schemacie trójpolowym ugorowały grunta podlegające dwupolówce, który to system w niektórych okolicach Europy Środkowej stosowany bywał jeszcze do niedawna (por. Ćaplović 1999, s. 42). Rozważając problem spasania gruntów ugorujących w systemie trój- lub dwupolo-wym, trzeba koniecznie uwzględnić gruntownie odmienną specyfikę wsi łanowych i ni-wowych. We wsiach niwowych istniał przymus polny, określający przeznaczenie poszczególnych pól w danym roku zgodnie z trójpolowym kalendarzem upraw. Podział łanowy pozostawiał natomiast wolną rękę poszczególnym gospodarzom, gdyż nadziały chłopskie rozciągają się w tym modelu rozmierzenia pól bezpośrednio za zagrodami. W praktyce oznaczało to znaczną elastyczność gospodarstw, których właściciele mogli w dość dowolny sposób prowadzić uprawę swoich łanów, nie poddając całego ich areału rygorom trojpolówki. Sytuacja taka niewątpliwie odbijała się także na stosowanych przez gospodarzy strategiach hodowli. Najczęściej spotykaną modyfikacją wzorca trójpolowego we wsiach o rozmierzeniu łanowym stanowiło zmniejszanie się intensywności upraw kosztem hodowli w miarę oddalania się od siedliska wsi²¹⁹. Przy samej zagrodzie znajdowały się wówczas stale uprawiane ogrody, dalej zaś pola uprawiane w systemie trójpolowym, pola obsiewane co drugi rok, wreszcie grunta traktowane przeważnie jako pastwiska, płynnie przechodzące w las. Opisana różnica pomiędzy wsiami łanowymi i niwowymi powinna wpływać zarówno na rozrzut, jak też na funkcjonalne zróżnicowanie powstałych w późnym średniowieczu obiektów archeologicznych odkrywanych poza ówczesnymi osiedlami. Ze względu na niemożność uściślenia funkcji większości obiektów archeologicznych odkrywanych poza osiedlami wiejskimi, na użytek zestawienia charakterystyki obiektów odkrywanych w obrębie rozłogów wsi łanowych i niwowych posłużono się ich wysoce uproszczoną 21» Por. wyżej, podrozdz. VII.1. 210 VII. Wiejska gospodarka żywnościowa w świetle archeologii klasyfikacją, wynikającą z możliwych funkcji przypisanych odnośnym obiektom archeologicznym w katalogu niniejszej pracy. Najliczniejszą grupę obiektów archeologicznych odkrywanych poza siedliskami odnośnych wsi stanowiły niewielkie jamy o niedającym się sprecyzować przeznaczeniu. Występowały one w otoczeniu wsi o rozmierzeniu niwo-wym i łanowym, częściej wokół tych pierwszych (dwukrotnie więcej stanowisk), choć liczniej wokół tych drugich²²⁰. Przewagę liczebną wsi niwowych w grupie stanowisk, gdzie wystąpiły niewielkie jamy o nieokreślonej funkcji, można w sposób prosty wyjaśnić ich niewątpliwą przewagą liczebną wśród wsi uwzględnionych w niniejszej pracy. Tak samo należy zapewne interpretować dwukrotną przewagę wsi niwowych wśród miejscowości, na których gruntach odkryto relikty średniowiecznych palenisk²²¹. Tym razem to jednak na polach rozmierzonych w układzie niwowym jamy paleniskowe wystąpiły liczniej niż we wsiach łanowych, trzeba jednak przyznać, że przewaga ta wynika przede wszystkim ze znacznej liczby palenisk odkrytych w 1935 r. w Lubinie-Przylesiu. Przegląd dwóch najliczniejszych grup obiektów archeologicznych występujących poza siedliskami wiejskimi nie prowadzi zatem do rozstrzygnięcia w kwestii różnic gospodarczych między wsiami o łanowym i niwowym rozmierzeniu pól. Nowe dane do tej kwestii przynosi zestawienie pozostałych kategorii obiektów archeologicznych odkrywanych poza osiedlami wiejskimi. Jedne z nich okazują się występować jedynie we wsiach łanowych, inne zaś - niwowych. W obrębie rozłogów wsi łanowych odkryte zostały obiekty mogące być reliktami budynków gospodarczych (nr kat. 143: ob. nr 22, 144: ob. nr 5, 170: ob. nr 12-16), oraz interpretowane jako jamy gospodarcze (zob. nr kat. 109, 143). Znacznie dłuższa jest lista kategorii obiektów archeologicznych odkrywanych wokół wsi niwowych. Są wśród nich jamy odpadowe (zob. nr kat. 93 i 168) i zasobowe (zob. nr kat. 58, 90, 99, 180 i 198), a także rozległe płaty warstwy kulturowej (zob. nr kat. 40 i 181), możliwy relikt ziemianki (obiekt nr 17 w Górcu, nr kat. 48), obiekt interpretowany jako możliwa pozostałość kadłuba drewnianego (w Ligocie Trzebnickiej: nr kat. 87) oraz jamy o nieokreślonych funkcjach i dość znacznych głębokościach (zob, nr kat. 43, 110, 156 i 190). Zróżnicowanie obiektów archeologicznych odkrywanych wokół wsi o niwowym rozmierzeniu okazuje się zatem znacznie większe niż wokół wsi łanowych. Do różnic pomiędzy wsiami o niwowym i łanowym rozmierzeniu pól, widocznych przez pryzmat odkryć archeologicznych dokonywanych w obrębie ich rozłogów, należy dodać także występowanie obiektów archeologicznych wokół wsi łanowych w skupiskach, Próbując wyjaśnić przedstawione różnice pomiędzy wsiami łanowymi i niwowymi, trzeba sięgnąć do zaprezentowanych powyżej różnic między strategiami gospodarczymi, jakie można było rozwijać w obydwu wymienionych rodzajach osad wiejskich. Obecnosc w obrębie rozłogów wsi łanowych (Radoniów, Strzelno) domniemanych pozostałości budynków wskazuje, że prawdopodobnie istniały fragmenty łanów przez dłuższy okres wyłączone spod uprawy ornej. Nie widać bowiem powodów, dla których miano by stawiać budynki na gruntach wyłączanych z uprawy tylko na rok co dwa lub trzy lata, w okresie normalnego w gospodarce dwu- i trójpolowej ugorowania. Przypuszczenie to zgadza się z przedstawionym wyżej domniemaniem większej elastyczności gospodarstw w systemie łanowym, objawiającej się pewną dowolnością w zagospodarowaniu dostępnego areału. ²²⁰ Odnośne detale zob. nr kat. 63,90,91,97, 102, 103, 109, 119, 120, 122, 130, 132, 142, 143,145, 170,181,198. ²²¹ Zob. nr kat. 12, 30, 89, 104, 109 (ob. nr 18, 27), 142 (ob. nr 14 i 15), 144 (ob. nr 1 i 10). VII.1. Archeologiczne ślady pozyskiwania żywności 211 W takim razie jednak trudno w oparciu o obiekty archeologiczne odkrywane poza siedliskami wsi łanowych wnioskować na temat hodowli, gdyż mogły one sprawować także rozmaite inne funkcje w ramach sposobów zagospodarowania łanów stosowanych przez poszczególnych gospodarzy. Uwaga ta dotyczy w szczególny sposób obiektów archeologicznych odkrywanych w niewielkim oddaleniu od siedlisk wiejskich, gdzie w świetle przedstawionego powyżej schematu intensyfikacji upraw w miarę zbliżania się do siedliska należy się liczyć także z ich rolniczym, a nie hodowlanym przeznaczeniem²²². W przeciwieństwie do wsi łanowych, we wsiach o rozmierzeniu niwowym to właśnie zajęcia hodowlane, konkretnie wypas stad bydła na ugorujących polach, są najbardziej prawdopodobną przyczyną powstania nawarstwień rejestrowanych współcześnie jako obiekty archeologiczne. Przypuszczenie to jest o tyle prawdopodobne, że to właśnie następujące regularnie co trzy lata spasanie ugoru było bez wątpienia główną czynnością potencjalnie zostawiającą uchwytne archeologicznie ślady, jaką prowadzono na gruntach wsi niwowych. Ślady te, jak wskazuje przedstawiony powyżej przegląd rodzajów odnośnych obiektów archeologicznych, wiązały się zapewne nie tylko z samym wypasem, lecz także z pobytem w obrębie rozłogów grup ludzi tymże wypasem się zajmujących. Prawdopodobieństwa temu przypuszczeniu przydaje fakt, że w warunkach gospodarki wsi niwowych z przymusem polnym także wypas żywego inwentarza przybierał formy zorganizowane, poprzez zlecanie opieki nad stadami bydła przez wspólnotę wiejską wybranej spośród siebie bądź wynajętej grupie osób. Obiekty archeologiczne odkrywane w obrębie rozłogów wsi niwowych są najprawdopodobniej w większej części śladami urządzania sobie „miejsca pracy” przez takie grupy poprzez wykopywanie ziemianek i jam zasobowych oraz zasypywanie ich odpadami. Można się domyślać, że obiekty tego rodzaju nawet w okresie ugorowania pól powstawały raczej na miedzach, by nie utrudnić następującej po ugorowaniu uprawy roli. Przedstawiona interpretacja obiektów archeologicznych odkrywanych poza siedliskami wsi niwowych jako powiązanych z wypasem bydła na ugorach jest jedynie roboczą hipotezą, nieznajdującą bezpośredniego oparcia hermeneu-tycznego w wynikach badań archeologicznych. Słuszność tego przypuszczenia powinna zostać zweryfikowana w toku dalszych badań. Vll.l.c. Inne gałęzie gospodarki żywnościowej Gospodarka rolno-hodowlana zaspokajała większość potrzeb żywnościowych mieszkańców średniowiecznej wsi, jak też zapewniała, dzięki możliwości sprzedaży owoców jej produkcji, podstawy materialne ich bytu. Wszelkie inne gałęzie gospodarki żywnościowej odgrywały w życiu średniowiecznej wsi rolę pomocniczą, może za wyjątkiem hodowli ryb, która w niektórych regionach Śląska stała się od XIV w. ważną i intratną dziedziną produkcji, szczególnie w dobrach wielkiej własności (por. Nyrek 1992, s. 82-■85, passim). Obecny stan badań archeologicznych nie pozwala ocenić rzeczywistej skali wkładu do całości wiejskiej produkcji innych niż rolnictwo i hodowla zwierząt gałęzi gospodarki żywnościowej. Niektóre z tych dziedzin, np. zbieractwo leśne, nie są wręcz w ogóle widoczne przez pryzmat dostępnych współcześnie danych archeologicznych, co ²² Do czego nie należy się jednak nadmiernie przywiązywać, gdyż rolnicza przydatność poszcze-6° nych części danego łanu zależała od wielu różnych czynników, a formy jego eksploalacji: od decyzji gospodarza. 212 VII. Wiejska gospodarka żywnościowa w świetle archeologii jest głównie wynikiem braku planowych badań późnośredniowiecznych osad wiejskich oraz odpowiednich analiz archeobotanicznych. Dostępne dane archeologiczne pozwalają jedynie na sformułowanie kilku uwag na temat wiejskiego łowiectwa, rybołówstwa oraz hodowli ryb na Dolnym Śląsku w XIII - pocz. XVI w. Polowanie na drobną zwierzynę, uprawiane przez rolników europejskich od tysiącleci, także na średniowiecznym Śląsku mogło stanowić pewne uzupełnienie prowadzonej przez nich gospodarki żywnościowej. Ważnym motywem skłaniającym chłopa do polowania była także chęć ochrony własnego inwentarza żywego przed zakusami drapieżników oraz upraw rolnych przed tratowaniem przez dziką zwierzynę. Niewykluczone zatem, że część obiektów archeologicznych odkrywanych poza siedliskami wiejskimi lub na ich skraju może stanowić ślady paści bądź innego rodzaju pułapek związanych z polowaniem uprawianym przez mieszkańców wsi. Na terenach omawianych w niniejszej pracy nie odnaleziono jednak jak dotąd ani jednego obiektu archeologicznego, w przypadku którego udałoby się wykazać jego łowieckie przeznaczenie. Śladami łowieckich zajęć mieszkańców wsi dolnośląskich mogą być kości zwierząt dzikich odkryte na dwóch stanowiskach spośród omawianych w niniejszej pracy. W zbiorze kości zwierzęcych z opuszczonej wsi łRzeczeń (stanowisko Bystrzyca Oławska 37) wystąpiła jedna kość zająca (Sobociński 1969, s. 176, tab. 2) oraz fragment kości udowej głuszca (Bubieniowa 1969, tab. 2). Obydwa gatunki cenione są ze względu na ich mięso, a zające dodatkowo także skórki (por. Bobiatyński 1825, s. 90, 262). W zbiorze kości ze stanowiska Radłowice 8 wystąpiły natomiast trzy kości wiewiórcze i dwie żabie (Pazda 1995, s. 243). Wiadomo, że na wiewiórki polowano aż w głąb epoki nowożytnej, jednak ze względu na ich łupieże (Bobiatyński 1825, s. 135-136), a mięso żabie mogło służyć jako zanęta przy połowach ryb (Moszyński 1967, s. 89). Niezależnie od tego, czy mięso żabie i wiewiórcze gościło także w jadłospisie dawnych mieszkańców Śląska (w oparciu o dostępne źródła nie sposób tego w sposób pewny ani potwierdzić, ani wykluczyć), zwraca uwagę zupełny brak w zbiorach szczątków kostnych pochodzących z późnośredniowiecznych śląskich osad wiejskich kości zwierzyny grubej. Taka struktura odnośnych zbiorów mogłaby sugerować skuteczność regale łowieckiego, ograniczającego ludności pospolitej możliwości polowania na większe ssaki leśne. Dość znamienny jest zupełny brak kości zwierząt dziko żyjących w najliczniejszym zbiorze kości zwierzęcych uzyskanym z dolnośląskiej osady wiejskiej, wydobytym na stanowisku Ślęza 13. Sytuacja taka wydaje się nie być efektem przypadku (tak Chrzanowska, Krupska 2003, s. 475), lecz raczej skutkiem przeznaczenia rozległych areałów na lessach podwrocławskich pod uprawy rolne. Zjawisko to doprowadziło do redukcji połaci zalesionych i, co za tym idzie, marginalizacji łowiectwa w gospodarce żywnościowej podwrocławskich osad wiejskich (por. Szwed 2003, s. 434). Znaczenie rybołówstwa w gospodarce żywnościowej dolnośląskiej wsi w późnym średniowieczu jest równie słabo oświetlone przez źródła archeologiczne jak problematyka wiejskiego łowiectwa. Jedynie na dwóch stanowiskach dolnośląskich odkryto późnośredniowieczne relikty wiązane przez archeologów z połowem ryb, i to w obydwu przypadkach w sposób jedynie hipotetyczny. Z połowem ryb mogła się wiązać konstrukcja odkryta w 1968 r. na terenie wsi Bolesławice, obecnie dzielnicy miasta Bolesławiec (stanowisko nr 38 w Bolesławcu, nr kat. 9). Położenie tej konstrukcji, złożonej z odcinka muru kamiennego i kilkuwarstwowego pokładu belek sosnowych, sugeruje, że mogłaby-ona tożsama ze wzmiankowanym w źródłach pisanych jazem, tzw. Królewskim, Kónig-swehr (LBŚwJaw 3, nr 598). Weryfikacja tego przypuszczenia wymagałaby jednak szer VILI. Archeologiczne ślady pozyskiwania żywności 213 szego niż obecnie udostępnienia wyników badań z 1968 r. oraz dodatkowej kwerendy archiwalnej. Skrzynią do przechowywania ryb miał być natomiast obiekt odkryty w 1974 r. w Ziębicach-Nieszkowie (nr kat. 217). Była to wzniesiona z połowizn belek budowla prostokątna w konstrukcji zrębowej o wymiarach 3,07 x 1,76 m, wkopana w podłoże na głębokość 0,4 m i zaopatrzona w drewnianą podłogę. Niestety, w odnośnych publikacjach nie podano uzasadnienia przedstawionej interpretacji funkcjonalnej, choć brak otworu drzwiowego przemawia za stwierdzeniem, że odkryty w Nieszkowie obiekt był rodzajem skrzyni, a nie zwykłym budynkiem. Oprócz przytoczonych danych dotyczących połowu ryb, podczas badań prowadzonych na terenie dolnośląskich stanowisk związanych z osadnictwem wiejskim późnego średniowiecza pozyskano także przesłanki wskazujące na poławianie małży. W wypełni-sku obiektu nr 342 w XIII-wiecznej osadzie w Mściwojowie odkryto, oprócz licznych kości zwierzęcych, muszlę małża (nr kat. 101). Pięć muszli nieokreślonych mięczaków odkryto również w wypełnisku obiektu nr 17, odkrytego podczas badań ratowniczych w Górcu w 2000 r. (nr kat. 48). Brak odpowiednich ekspertyz archeozoologicznych uniemożliwia pewne stwierdzenie, do jakich gatunków mięczaków należały muszle odkryte we wskazanych kontekstach archeologicznych. Najbardziej prawdopodobne wydaje się, że były to muszle pospolitych, jadalnych małży słodkowodnych z rodzaju Unio lub Ano do nta. Na późnośredniowiecznym Śląsku gospodarczo ważniejsza od połowu ryb była ich hodowla. Wymagała ona dość rozbudowanej infrastruktury w postaci stawów rybnych i ograniczających je grobli z przepustami oraz rowów lub kanałów, pozwalających na regulację zawartości wody w stawach. Niestety, stan rozpoznania archeologicznego dolnośląskiej gospodarki stawowej późnego średniowiecza znacznie odbiega od stopnia opracowania tych zagadnień w historiografii śląskiej (por. Nyrek 1992, s. 82-94, tam dalsze odsyłacze). Sytuacja taka jest wynikiem wątłego jak dotąd zainteresowania archeologów materialnymi reliktami gospodarki stawowej późnego średniowiecza, które nie doczekały się inwentaryzacji w żadnym z subregionów Dolnego Śląska. Stawiska i groble nie należą przy tym do obiektów łatwych do wydatowania. Mimo niedostatecznego stanu badań, można jednak przytoczyć z terenów historycznego Dolnego Śląska kilka przykładów zabytków, mogących być pozostałościami średniowiecznych stawów rybnych. Domniemanie hodowlanego przeznaczenia istnieje w przypadku dwóch stawów wymienionych w podrozdziale VI.3 jako możliwe stawy młyńskie, odkrytych w Moczydlnicy Klasztornej (nr kat. 98) oraz na stanowisku nr 3B wGębczycach (nr kat. 33). Właściwa interpretacja znaczenia gospodarczego pozostałości dawnych stawów i grobli odkrytych na obydwu wymienionych stanowiskach wymaga kontynuacji przeprowadzonych tam badań archeologicznych. Co ciekawe, choć wyniki dotychczas prowadzonych badań archeologicznych na stanowisku nr 3 w Gębczycach nie pozwalają na jednoznaczną interpretację odkrytych w części dominialnej tego stanowiska (stanowisko 3B) grobli i stawisk, można w oparciu o nie pokusić się o postawienie pewnych hipotez dotyczących gospodarki stawowej prowadzonej u schyłku średniowiecza nieopodal, w pobliżu współczesnego siedliska Gębczyc. Jest to możliwe dzięki skojarzeniu ustalonej metodami archeologicznymi chronologii osadnictwa na stanowisku nr 3 z danymi źródeł pisanych. Dotychczasowe badania sondażowe doprowadziły do opracowania dość dokładnej chronologii stanowiska Gębczyce 3, które zamieszkiwane było zapewne od 2. poł. XIII lub przełomu XIII/XIV w. do ok. połowy XV w. Dolna granica chronologiczna stanowiska określona metodami archeologicznymi zgadza się z datą pierwszej wzmianki o wsi Gębczyce 214 VII. Wiejska gospodarka żywnościowa w świetle archeologii (SR 3552). Ze wzmianki tej, traktującej o dziesięcinie ze wsi, można także wydeduko-wać ówczesny obszar Gębczyc. Przy założeniu, że zgodnie ze śląskim zwyczajem kwota dziesięciny wynosiła jeden wiardunek z łanu, wieś Gębczyce powinna, płacąc w początku XIV w. pięć grzywien i cztery skojce, liczyć nieco ponad 20 łanów. Obszar ten niemal dokładnie odpowiada areałowi Gębczyc przed 1945 r„ co oznacza, że opuszczona w XV w. osada badana na stanowisku nr 3 nie stanowi siedliska innej, nieznanej osady, lecz jest tożsama z pierwotnym, najstarszym siedliskiem Gębczyc. Pytanie o powody przeniesienia siedliska wsi w miejsce, gdzie stoi ono obecnie, naprowadza na kolejny ślad historyczny w postaci wzmianki z 1497 r., odnoszącej się do sporu pomiędzy Hansem Czirnem z Przeworna a plebanem z Białego Kościoła. Sprawa dotyczyła szkód, jakie przybory wody w pewnym stawie założonym na polecenie Czirna poczyniły na gruntach należących do uposażenia kościoła parafialnego w Białym Kościele (Górlich 1853, s. 37-38). Staw ten powstał najprawdopodobniej właśnie w Gębczycach, które nieco później poświadczone były jako należące do dominium Czirnów (por. Goliński 2007, s. 22-23). Nowy staw, wzmiankowany w 1497 r., jest zapewne tożsamy z istniejącym do dziś Stawem Zamkowym (Schlossteich), którego groble już w okresie międzywojennym porastać miały kilkusetletnie drzewa (por. Brucksch 1926). Dzięki ukształtowaniu terenu, na którym został założony, Staw Zamkowy obejmuje większy areał niż można by było porównywalnym wysiłkiem uzyskać na terenach położonych dalej w górę zasilającego staw cieku, przepływającego też przez stanowisko nr 3. Zbieżność chronologiczna opuszczenia starego siedliska wsi i dworu na rzecz nowej lokalizacji oraz powstania stawu przy tym nowym siedlisku wskazuje na szerszy zamysł gospodarczy właścicieli wsi, stojący za translokacją siedliska Gębczyc. Jest przy tym prawdopodobne, że większy staw rybny był od początku częścią tego zamysłu, na co wskazuje jego bezpośrednie sąsiedztwo z dworem²²³. Interesujące dane do poznania średniowiecznej gospodarki stawowej wniosły badania archeologiczne wyprzedzające założenie sztucznego zbiornika retencyjnego „Sosnówka” w latach 1988-1989, prowadzone na stanowisku nr 17 w Sosnówce. W trakcie wskazanych badań odkryto kompleks trzech stawów wraz z towarzyszącymi im elementami infrastruktury: szałasem i mostkiem kamiennym. W toku badań lat 1988-1989 nie uzyskano niezbitych dowodów średniowiecznej metryki kompleksu obiektów odkrytego na stanowisku Sosnówka 17, stąd też nie został on uwzględniony w katalogu niniejszej pracy. Mimo braku jednoznacznych wskazówek przemawiających za datowaniem omawianego stanowiska na późne średniowiecze, prowadzący odnośne badania zasugerowali jednak jego średniowieczną metrykę (Kaźmierczyk, Jaworski 1989, s. 10). Mogli się przy tym powołać na przesłanki pośrednie, lecz dość wymowne, jako że kompleks stawów zarejestrowany na stanowisku nr 17 w Sosnówce (stawy nr 1-3) został częściowo naruszony przez młodsze inwestycje: nie tylko stawy XIX-wieczne, lecz także starszy od nich zespól stawów nr 4-6. Stawy nr 1-3 stanowiły zatem najstarszy element całej sekwencji budowlanej w dolinie Czerwonki i w jej pobliżu, stąd też uzasadnione wydaje się domniemanie, że dokumentują one najstarszy, średniowieczny etap zagospodarowania tego terenu. Zespół stawów odkryty na stanowisku nr 17 w Sosnówce, w przeciwieństwie do młodszych stawów powstałych w tej okolicy, nie był zasilany przez potok Czerwonkę, lec² zbierał wody z pobliskich zboczy i źródełek. Staw nr 1 osiągał powierzchnię ok. 1,5 ara i był odgrodzony od północy groblą o długości 20, szerokości 3 i wysokości 1,5 m (Kaz- ²²³ O translokacji Gębczyc por. także niżej, w podrozdziałach IX.2-3 (w tym ryc. IX.7). VII.2. Gospodarka rolno-hodowlana a środowisko przyrodnicze 215 mierczyk, Jaworski 1989, s. 4-5). Staw nr 2, osiągający powierzchnię ok. 0,3 ha, był zasilany wodą prowadzoną za stawu nr 1. Powstał on przez odgrodzenie fragmentu doliny groblą poprzeczną o długości 31, szerokości do 3,5 oraz wysokości ok. 1,5 m oraz groblą boczną o długości 6, szerokości 2 i wysokości do 0,4 m. Na dnie tego stawu odkryto dwa rowy o szerokości ok. 1 m i głębokości ok. 0,6 m każdy, stykające się przy grobli czołowej stawu, z których jeden wiódł w kierunku grobli bocznej, a drugi w stronę przepustu w grobli odgradzającej stawy 1 i 2 (Kaźmierczyk, Jaworski 1989, s. 5-7). W rowach tych gromadziły się zapewne ryby podczas spuszczania wody ze stawu (Kaźmierczyk, Jaworski 1989, s. 6). Trzeci staw, wysunięty najdalej na północ, zaczynał się aż 140 m od grobli czołowej stawu nr 2 i był zasilany zarówno wodą ze stawu nr 2, jak też przez dodatkowy dopływ wody z najbliższego otoczenia. Zbiornik ten był ogrodzony trzema groblami, z których boczne (wschodnia i zachodnia) zostały zniszczone przy budowie młodszych założeń hodowlanych, natomiast północna grobla zaporowa zachowała się na długości 55 m, osiągając szerokość 8,3 m i wysokość 1,1 m (Kaźmierczyk, Jaworski 1989, s. 7-8). Prawdopodobnie z hodowlą ryb związany był także szałas, którego pozostałości odkryte zostały przy stawie nr 2 (Kaźmierczyk, Jaworski 1989, s. 12-13). Badania kompleksu stawów rybnych odkrytego na stanowisku nr 17 w Sosnówce pozwalają bliżej poznać techniki, przy pomocy których starano się w sposób racjonalny wykorzystać górskie tereny podmokłe. Budowniczowie kompleksu stawów umiejętnie wykorzystali topografię terenu, minimalizując w ten sposób własny wysiłek poświęcony na wznoszenie grobli. Uwagę zwraca także staranna technika budowy samych nasypów, które dzięki wzajemnemu klinowaniu się użytych do ich wzniesienia kamieni do schyłku XX w. zachowały znaczną spójność (Kaźmierczyk, Jaworski 1989, s. 4-5), oraz solidna konstrukcja wzniesionego z kamiennych płyt mostka nr 1 przerzuconego nad kanałem odprowadzającym wodę ze stawu nr 1 do stawu nr 2 (Kaźmierczyk, Jaworski 1989, s. 8-10). Sposób wzniesienia grobli zapewnił kompleksowi stawisk odkrytemu na stanowisku Sosnówka 17 znaczną trwałość. W celu ściślejszego datowania tych obiektów oraz ich odniesienia do szerszego tła podkarkonoskiej gospodarki rybnej należałoby uzupełnić badania lat 1988-1989 o dalsze studia archeologiczne i archiwalne. VII.2. Gospodarka rolno-hodowlana a środowisko przyrodnicze Intensyfikacja gospodarki rolno-hodowlanej oraz ustalenie trwałych lokalizacji osiedli wiejskich i rozmierzenia ich rozłogów skutkowało koniecznością ustalenia nowych, długofalowych strategii gospodarczych. Strategie te musiały się znacznie różnić od stosowanych we wczesnym średniowieczu, opartych na okresowej zmianie lokalizacji osiedli oraz ekstensywnej, komplementarnej eksploatacji zasobów poszczególnych geoekosys-temow. Rozpowszechnienie szeregu innowacji uniezależniło przy tym rolników w nieznanym dotąd stopniu od charakterystyki fizykochemicznej zalegających w zasiedlanych okolicach gleb (por. Gringmuth-Dallmer, Altermann 1985, s. 347), jednak wprowadzenie stałego rozmierzenia pól i stabilnej lokalizacji siedlisk wiejskich przyczyniało się zarazem do wzrostu znaczenia czynników geomorfologicznych. Zjawisko to jest szczególnie widoczne w przypadku wsi leśno-łanowvch. Zakładano ie na gliniastych glebach gór- 216 VII. Wiejska gospodarka żywnościowa w świetle archeologii cieków, ułatwiającej rozmierzenie, komunikację oraz dostęp do wody i nadrzecznych pastwisk (por. Klapśte 2005, s. 189). Konsekwencje przemian w gospodarce rolno-hodowlanej dla form i lokalizacji osad wiejskich omówiono szerzej w rozdziale IX. W niniejszym podrozdziale nacisk zostanie położony na dostrzegalne przez pryzmat źródeł archeologicznych współzależności pomiędzy poszczególnymi elementami środowiska przyrodniczego a wpływającymi na nie społecznościami wiejskimi, które można podzielić na: 1) zabiegi i przedsięwzięcia mające na celu optymalizację eksploatacji gospodarczej zajmowanych przez osady wiejskie nisz ekologicznych, 2) konsekwencje ludzkich działań gospodarczych dla równowagi ekologicznej i geomorfologii poszczególnych mikroregionów, 3) zabiegi i przedsięwzięcia mające zapobiec negatywnym skutkom zmian w geoekosystemach wywołanych przez antropopresję. Optymalizacja sposobów użytkowania gospodarczego poszczególnych nisz ekologicznych może być przedmiotem badań archeologicznych tylko w takim stopniu, w jakim pozostawiała uchwytne archeologicznie ślady. W związku z tym, archeologia pozwalana śledzenie przede wszystkim tych zjawisk związanych z optymalizacją gospodarki rolno--hodowlanej, które osiągały znaczną skalę. Zjawiskami takimi były niewątpliwie opuszczanie, zakładanie lub przenoszenie całych osiedli wiejskich bądź znaczniejsze inwestycje związane z pracami ziemnymi, po których pozostają uchwytne archeologicznie relikty w postaci np. stawisk czy grobli. Właściwe badanie strategii optymalizacji eksploatacji środowiska przyrodniczego w osadach wiejskich wymaga także studiów nakierowanych ściśle na problematykę gospodarczą i środowiskową, angażujących cały wachlarz nauk wspierających. Jak dotąd, studiów tego rodzaju na Śląsku, Górnych Łużycach i w ziemi kłodzkiej nie prowadzono. Sytuacja ta sprawia, że poszukiwanie śladów strategii mających na celu jak najwydajniejszą eksploatację gospodarczą geoekosystemów w omawianych regionach skazane jest na kojarzenie danych pozbawionych szerszego kontekstu. Co więcej, nawet w odniesieniu do tak, zdawałoby się, jednoznacznych zjawisk, jak zmiany lokalizacji całych osiedli wiejskich, opisanie ich gospodarczego tła nie jest łatwe. Wprawdzie sam domysł przede wszystkim gospodarczych uwarunkowań translo-kacji i opuszczania osad wiejskich cechuje się znacznym prawdopodobieństwem, tym niemniej szczegółowe motywacje wpływające na określone decyzje dotyczące lokalizacji osiedli oraz ich wzajemne proporcje pozostają trudne do rozpoznania. Niewątpliwie jednak to dążenie do optymalizacji sposobów gospodarczego użytkowania poszczególnych mikroregionów legło u podstaw przemieszczeń osadniczych u samego zarania omawianego w niniejszej pracy okresu, gdy znaczna część osad o inwentarzach typowych dla wczesnego średniowiecza została opuszczona na rzecz nowych siedlisk wiejskich²²⁴. Jak daleko sięgała interwencja ludzka w ekosystemy w okresie lokacyjnej przebudowy podstaw osadnictwa wiejskiego, dobitnie pokazują wyniki badań na trasie podwrocławskiego odcinka autostrady A4 w rejonie Wilkowic i Wojkowic. Podczas badań tych stwierdzono, że lokacja Wojkowic pociągnęła za sobą zmianę biegu koryta Żurawki (Kopeć [et al.| 2001, s. 215-217). Kalkulacje gospodarcze, mające na celu lepsze wykorzystanie dostępnych zasobow w istniejącej aktualnie sytuacji demograficznej i rynkowej, stanowiły zapewne główny czynnik sprawczy reorganizacji przestrzennych, opuszczania i przenoszenia osiedli wiejskich także po okresie lokacyjno-kolonizacyjnego przełomu. Ówczesne przemian) ²²,¹ Por. szerzej w podrozdziale IX.3.a. VII.2. Gospodarka rolno-hodowlana a środowisko przyrodnicze 217 w osadnictwie wiejskim, m.in. stały „kontredans" osadnictwa czynszowego i folwarcznego, stanowiły przeważnie odpowiedź na wyzwania wynikające z koniunktur gospodarczych. Niedostatek kompleksowych studiów mikroregionalnych uniemożliwia niestety dokładniejsze prześledzenie motywacji, jakie kierować mogły właścicielami opuszczanych i przenoszonych osiedli wiejskich. W niektórych przypadkach aktualny stan badań archeologicznych oferuje jednak przynajmniej dostateczny punkt wyjścia dla tego rodzaju badań. Klasycznego przykładu reorganizacji wewnętrznej miejscowości w celu optymalnego wykorzystania istniejących w jej obrębie zasobów naturalnych dostarczają wyniki badań archeologicznych prowadzonych na stanowisku nr 3 w Gębczycach (nr kat. 33), skojarzone z wymową dotyczących tej wsi źródeł pisanych²²⁵. Składniki przeprowadzonej w Gębczycach w XV w. reorganizacji przestrzennej stanowiły: przeniesienie siedliska wsi bliżej środka jej obrębu oraz założenie przy nowym osiedlu większego stawu, co wskazuje zapewne na wzrost opłacalności hodowli ryb w tym czasie. Śladem kalkulacji gospodarczych mających na celu optymalizację eksploatacji określonych nisz ekologicznych było także opuszczanie osad wiejskich w 2. poł. XIV-XV w. Spośród osad badanych archeologicznie, warto wymienić opuszczoną wieś Constantin (nr kat. 77) oraz towarzyszącą grodom ryczyńskim osadę *Rzeczeń (nr kat. 21-22). W obydwu przypadkach stopa zwrotu inwestycji, jakich należałoby dokonać w celu gospodarczej odbudowy tych podupadłych wXV/XVI w. wsi, okazała się zapewne zbyt niska. W pierwszym przypadku właścicielom bardziej opłaciło się obrócenie obszaru wsi w grunta uprawne, łąki i las, przyłączone do sąsiednich osad. W przypadku zaginionego *Rzeczenia właściciel zdecydował zaś wręcz o porzuceniu całego terenu osady, otoczonej słabej jakości glebami bielicowymi, co sprawiało, że większego pożytku można było się spodziewać z rosnącego w tym miejscu lasu niż z wegetującej osady rolniczej. Podobnych przykładów można by przytoczyć więcej, zasadniczo jednak wykraczają one poza temat niniejszej monografii, gdyż nie dotyczą osad badanych archeologicznie. Jak wskazują przytoczone przykłady, optymalizacja sposobów użytkowania gospodarczego poszczególnych nisz ekologicznych przybierała na Dolnym Śląsku, podobnie jak w innych krajach europejskich, nieco inną postać na początku badanego okresu (XIII - 1. poł. XIV w.) i w jego młodszym odcinku (2. poł. XIV-XV/XVI w.). U zarania późnego średniowiecza istotę przemian gospodarczych stanowiła racjonalizacja metod wyzyskiwania zasobów dostępnych w obrębach poszczególnych miejscowości sprzężona zjego intensyfikacją. W późniejszym okresie dokonywano korekt w istniejącym systemie, polegających już jednak nie tylko na wzroście intensyfikacji użytkowania zasobów, lecz także na jej spadku w odniesieniu do części gruntów wcześniej uprawnych (obróconych w lasy, łąki i pastwiska) oraz specjalizacji w bardziej niszowych gałęziach hodowli (np. stawy rybne). Obraz ten pozostaje w zgodzie z dotychczasową wiedzą historiograficzną (por. Heck 1961, s. 45-51, 60, passim; 1979a, s. 80-81), wskazującą na nastanie w 2. poł. XIV-XV w. fali pustoszenia osad wiejskich oraz rozwoju w tym czasie produkcji niszowej, zarowno w dziedzinie hodowli (folwarki z owczarniami, stawy rybne), jak też ogrodnictwa (np. tzw. „kapuściarze” wokół aglomeracji wrocławskiej). Intensyfikacja gospodarki rolno-hodowlanej pozostawiała trwałe ślady w krajobrazie, powodując znaczne zmiany w szacie roślinnej i geomorfologii poszczególnych regionów. Najważniejszym zjawiskiem wynikającym z przełomu lokacyjno-kolonizacyjnego na 225 Por. wyżej, podrozdział VII.l.c. 218 VII. Wiejska gospodarka żywnościowa w świetle archeologii Śląsku było trwałe wylesienie jego rozległych połaci, w tym stref wyżynnych i górzystych o znacznym nachyleniu stoków (por. Wytyczak 1981). Nie ulega wątpliwości, że ogołocenie znacznych obszarów Śląska z lasów wpłynęło na spadek zdolności retencyjnej pozbawionych roślinności leśnej gleb, przyspieszenie spływu powierzchniowego i wzmożoną erozję stokową. Ciąg dalszy tego procesu stanowiły: wzrost zagrożenia powodziowego oraz akumulacja aluwiów na nizinach. Brak odpowiednich studiów interdyscyplinarnych nakierowanych na przebadanie tej problematyki utrudnia jej szczegółowe rozpoznanie, w świetle dostępnych danych archeologicznych można jednak wnosić o znacznej skali akumulacji aluwiów w dolinach, rozpoczętej już w późnym średniowieczu. O skali tego zjawiska świadczy miąższość nawarstwień odłożonych w dolinach rzecznych ponad warstwami, w których wystąpiły zabytki późnośredniowieczne. Wartość tę, w sposób pośredni świadczącą zarówno o skali erozji, jak też o wzroście zagrożenia powodziowego, można w oparciu o źródła archeologiczne prześledzić dla kilku systemów rzecznych na Śląsku i wschodnich Górnych Łużycach. Nie uwzględniono przy tym stanowisk, w przypadku których aluwia zalegające ponad nawarstwieniami o metryce średniowiecznej zostały osadzone prawdopodobnie już w okresie nowożytnym²²⁶. W górnym dorzeczu Nysy Łużyckiej wgląd w skalę akumulacji aluwiów od późnego średniowiecza umożliwiają odkrywki wykonane w 1998 r. po stronie niemieckiej, przy rozbudowie drogi krajowej B99 w Zittau-Weinau, gdzie miąższość aluwiów odłożonych ponad warstwą zawierającą zabytki średniowieczne wyniosła 2 m (LfA Dresden, teczka Zittau). Jeszcze większą skalę osiągnęła akumulacja osadów rzecznych w środkowym biegu rzeki, na gruntach Żarki nad Nysą, gdzie zabytki średniowieczne odkryto w żwirowni na głębokości ok. 4 m. Dokonane w latach 60. i 70. XX w. odkrycia wskazują wręcz, że na omawianym terenie mieściła się cała osada²²⁷, stanowiąca być może pierwotne siedlisko Żarki nad Nysą, opuszczona najpewniej właśnie z powodu wzrastającego zagrożenia wylewami Nysy. Sytuację w dorzeczu Nysy Kłodzkiej ilustrują znaleziska z trzech stanowisk położonych w jego górnej i środkowej części. W Kłodzku-Ustroniu znaleziska z XIII-XV w. wystąpiły nad samą Nysą pod ok. 4 m osadów (APWr., WSPŚ 684, s. 261-263). Podobną miąższość osiągały osady zalegające w dolinie Budzówki (lewego dopływu Nysy) nad zabytkami wczesnośredniowiecznymi w Ząbkowicach-Sadlnie (3,7 m, por. „Altschlesi-sche Blatter” 1940, s. 35; 1941, s. 64), oraz ponad zabytkami z późnego średniowiecza w środkowym biegu Nysy, w Wyszkowie Śląskim (Romiński 1973). Głębokość zalegania zabytków średniowiecznych w Kłodzku-Ustroniu wskazuje, że prawdopodobnie wystąpiły one pod warstwą mady rzecznej, osiągającej nieco niżej, na odcinku Pilce-Kamieniec Ząbkowicki, miąższość 1-3 m. Na odcinku tym pod spągiem mady wystąpiły konstrukcje wydatowane metodą dendrochronologiczną na późny okres wpływów rzymskich (Chmal 2002, s. 25). Miąższość 4-6 m osiągały warstwy aluwiów osadzone ponad nawarstwieniami późnośredniowiecznymi w nizinnej partii Śląska. Skalę nawarstwienia osadów rzecznych w środkowym biegu Odry ilustrują odkrycia z czterech stanowisk położonych w obrębie obecnych dzielnic Wrocławia: Pilczyc (APWr., WSPŚ 653, s. 704, 708-709), Osobowk (APWr., WSPŚ 754, s. 241-242) i Rędzina (APWr., WSPŚ 659, s. 99-100), gdzie zabytki późnośredniowieczne odkryto pod sedymentami o miąższości 4-5 m. Nieco większą ²²⁶ Por. np. znaleziska z Wrocławia-Zacisza: APWr., WSPŚ 652 s. 32-33. ²²⁷ Por. rekord katalogowy nr 61. VII.2. Gospodarka rolno-hodowlana a środowisko przyrodnicze 219 miąższość aluwiów zalegających ponad nawarstwieniami średniowiecznymi udało się stwierdzić w dolnym dorzeczu Bobru, w Gryżycach. Zabytki z XIII-XVI w. wystąpiły tam podó m nawarstwień piaszczystych (APWr., WSPŚ 763 s. 1043-1047). O tym, że akumulacja aluwiów osiągała znaczną skalę już w górnych biegach rzek mających swe źródła w Sudetach, upewniają odkrycia z Kudowy-Zdroju-Zakrza, gdzie zabytki późnośredniowieczne zalegały pod warstwą aluwiów o miąższości 1,5 m (APWr., WSPŚ 684, s. 463-467), oraz z Mościska, gdzie zabytki wczesnośredniowieczne odkryto na głębokości aż 2,5 m (APWr., WSPŚ 753, s. 516-521). Są to nieco wyższe wartości niż podawane w oparciu o badania geografów przez Agnieszkę Latochę (2007, s. 125-127, szczególnie tab. 5 na s. 127), wynoszące 0,3-1,2 m²²“. Skalę akumulacji w dorzeczu rzeki płynącej na całej długości biegu przez tereny nizinne ilustrują natomiast odkrycia z Wie-rzowic Małych w pow. górowskim, gdzie miecz z późnego średniowiecza odkryty został pod nawarstwieniami o miąższości 2 m (APWr., WSPŚ 706, s. 400). Dane przytoczone powyżej domagają się uzupełnienia o analizę geomorfologiczną i sedymentologiczną, leżące jednak poza zakresem kompetencji autora niniejszego studium. Na gruncie nauk historycznych można jedynie spróbować w oparciu o przytoczone przykłady wysunąć kilka sugestii dotyczących datowania początków wzmożonej erozji wywołanej antropopresją w Sudetach Zachodnich i Środkowych oraz wynikającej z niej akumulacji osadów rzecznych na Dolnym Śląsku. Podstawowym problemem utrudniającym interpretację przytoczonych przykładów nawarstwienia się aluwiów na stropie osadów antropogenicznych o metryce wczesno- lub późnośredniowiecznej jest brak jednoznacznego rozwarstwienia chronologicznego tych sedymentów. W żadnym ze wskazanych powyżej przypadków ogólnikowe opisy stratygrafii zawarte w dokumentacji archiwalnej nie pozwalają na rozstrzygnięcie tego dylematu. Wzmianki o odkryciu zabytków z późnego średniowiecza oraz głębokości ich zalegania wskazują jedynie początkowe momenty pewnych sekwencji sedymentacyjnych. Nie sposób jednak przeważnie stwierdzić, czy narastanie wskazanych osadów rozpoczęło się jeszcze w wiekach średnich, czy już w okresie nowożytnym. Wyjątek stanowią przywołane powyżej znaleziska z Ząb-kowic-Sadlna i Mościska, gdzie pod nawarstwieniami aluwialnymi wystąpiły warstwy zawierające zabytki wczesnośredniowieczne, co sugeruje początek odkładania osadów w 2. poł. XIII-XV w. W większości przywołanych przypadków jednak sam fakt, że warstwy osadów rzecznych wystąpiły ponad nawarstwieniami zawierającymi materiał późnośredniowieczny, którego zalegania na wtórnym złożu nieraz nie sposób zresztą całkowicie wykluczyć, zdaje się przemawiać raczej za nowożytną metryką tych warstw. Zgadzałoby się to ze spotykanym w piśmiennictwie twierdzeniem, że dopiero tzw. „druga kolonizacja w XVI w., a może nawet rozwój uprawy ziemniaka od XVIII w„ przyniosła decydujące złamanie równowagi ekologicznej w wyżynno-górskiej części Śląska, prowadzące do przyspieszenia spływu powierzchniowego wód opadowych i coraz częstszych powodzi (por. Nyrek 1992, s. 41-44; Latocha 2007, s. 128). Istnieją jednak przesłanki przemawiające za rozpoczęciem intensywnej sedymentacji aluwiów już w XIII-XV w. Przede wszystkim trzeba wskazać na jasną korelację pomiędzy denudacją pozbawionych szaty leśnej stoków a odkładaniem osadów w dolinach * Przy braku pełnego opisu odnośnych nawarstwień oraz niewielkiej wciąż liczbie prób nie należy z 'ej różnicy wyciągać daleko idących wniosków, szczególnie, że miąższość aluwiów na określonych od-iKach biegu poszczególnych cieków jest wynikiem lokalnych warunków, przez co może być np. w górnym biegu rzeki wyższa niż w dolnym, por. Latocha 2007, s. 125. 220 VII. Wiejska gospodarka żywnościowa w świetle archeologii rzecznych. Zjawisko to zostało zauważone w ziemi kłodzkiej, gdzie współczesność epizodów wylesienia na terenach nowo zakładanych wsi i sedymentacji w dolinach rzecznych potwierdziły radiowęglowe datowania próbek pobranych zarówno ze spągowych partii deluwiów stokowych, jak też z rzecznych aluwiów (Latocha 2005, s. 143; eadem 2006, s. 352-353). Wobec tak bezpośredniego sprzężenia pomiędzy kolonizacją, denudacją i sedymentacją trudno wyobrazić sobie, by okres burzliwego rozwoju osadnictwa wiejskiego w poł. XIII - pocz. XIV w., nieraz prowadzącego do zakładania całych dystryktów w dziewiczej puszczy, nie spowodował wzmożenia procesów denudacyjnych oraz akumulacji przemieszczonego w ich wyniku materiału w dolinach cieków. Jest to tym mniej praw-dopodobne, że w podobnych sytuacjach na Drahanske Vrchovine i w Rudawach procesy erozji gleb i akumulacji aluwiów spowodowane przez prowadzoną w XII-XIV w. kolonizację wiejską osiągnęły tak znaczną skalę, że stały się jedną z przyczyn regresu osadniczego w 2. poł. XIV-XV w. oraz głównymi przyczynami zaniku niektórych wsi (por. Christl 2004, s. 69; Klapśte 2005, s. 268-269). Hipotezę dość intensywnej sedymentacji aluwiów w dolinach lewych dopływów środkowej Odry już w XIII-XV/XVI w. wspierają niewątpliwie datowania warstw mady rzecznej przeprowadzone w dolinie górnej Oławy: w pobliżu Gębie (przyspieszenie sedymentacji od XII w.: Teisseyre 1994, s. 91) oraz na stanowisku nr 11 w Strzelinie (osadzenie warstwy mady w XIII-XV/XVI w.: Cholewa, Błażejewski 1995, s. 2-4). Także porównanie częstości powodzi katastrofalnych, wzmiankowanych w źródłach jako „wielkie”, w dolinie Nysy Kłodzkiej w XV i XVI w., a przede wszystkim niewielka różnica między częstotliwością wzmianek o takich wydarzeniach między XV a XVI stuleciem, przemawiają za wystąpieniem skutków ekologicznych zasiedlenia obszarów górskich już w średniowieczu (por. Łach 2007, s. 132). Warto przy tym zaznaczyć, że wzmożona sedymentacja dotyczyła w XIII-XV/XVI w. nie tylko dolin rzecznych, lecz także zbiorników wód stojących. Poświadczają to przykłady zapełnionych osadami stawów, odkrytych w Kurzątkowicach (Kosicki 1997, s. 244-247) i pod Legnicą (stanowisko Legnica 136, nr kat. 85; por. Piwko 2005a)²²⁹ ²³⁰. Jeśli więc intensyfikacja rolnictwa na z dawna zasiedlonych terenach Niziny Śląskiej przyczyniła się w późnym średniowieczu do zapełniania koluwiami tamtejszych zbiorników wodnych, tym bardziej wiarygodne wydaje się przypuszczenie, że zasiedlenie znacznej części Sudetów i ich przedpola musiało odcisnąć swe piętno na tempie erozji wylesionych stoków i akumulacji aluwiów w dolinach rzecznych już przed XVI w. Obecny stan badań nie pozwala jednak ani na potwierdzenie tej hipotezy, ani tym bardziej na ocenę skali odnośnych zjawisk, co powinno stać się celem dalszych studiów na gruncie nauk historycznych i przyrodniczych. Z Dolnego Śląska znane jest jak dotąd tylko jedno odkrycie archeologiczne w sposób bezpośredni dokumentujące jeden ze sposobów zapobiegania negatywnym skutkom ekologicznym rozbudowy osadnictwa wiejskiego i poszerzenia areału upraw rolnych w późnym średniowieczu. Jest to znalezisko pola terasowego na stanowisku nr 22 w Sosnówce (nr kat. 161), omówione już szczegółowo powyżej²³“. Prosta „pułapka sedymentacyjna, której relikt odkryto w Sosnówce, jeśli jej datowanie na późne średniowiecze jest słuszne, byłaby wczesnym prekursorem regularnego terasowania pól, powszechnie wprowadzonego w Sudetach dopiero ok. poł. XIX w. (Latocha 2005, s. 145; eadem 2006, s. 351). ²²⁹ Przypadków takich akurat w regionie legnickim było więcej, na co zwrócił uwagę już Wojciech Walczak (1970). Za wskazanie mi tej publikacji dziękuję prof. Krzysztofowi Jaworskiemu. ²³⁰ W podrozdziale VII.1.a. VII.2. Gospodarka rolno-hodowlana a środowisko przyrodnicze 221 Ujemnym skutkom gospodarki rolno-hodowlanej w rejonach górskich i wyżynnych starano się głównie zapobiec poprzez ochronę lasów przed degradacją i dalszą wycinką. Środek ten zastosowano w Sudetach nie tylko w XVI w. (por. NyTek 1992, s. 44), lecz także znacznie wcześniej, w okresie wielkiej kolonizacji Pogórza. Świadczy o tym dokument Karola IV i królowej Anny z 4 IV 1356 r„ wyliczający zobowiązania władcy względem przyszłych poddanych w księstwach świdnickim i jaworskim, w którym wyliczono imiennie podlegające ochronie kompleksy leśne²¹¹. Wystawcy dyplomu zobowiązali się zachować wymienione lasy i puszcze istniejące we wzmiankowanych dystryktach, nie podejmując w ich obrębie dalszej kolonizacji wiejskiej. Królewskiej woli uczyniły wkrótce zadość zmiany koniunktury na płody rolne, a w XV w. także wydarzenia wojenne, które nawiedziły Śląsk. Nastąpił wówczas regres osadnictwa wiejskiego, którego ofiarą padły w znacznej mierze wsie założone w warunkach niesprzyjających gospodarce rolnej, w tym górskie (por. Heck 1961, s. 10-13; 1979, s. 74-75). Tylko część opuszczonych osad została zasiedlona na nowo, niektóre zaś porzucono na zawsze. Relikty tych osad czekają wciąż na badania, nie tylko archeologiczne. Jedynie kompleksowe przebadanie pozostałości opuszczonych w 2. poł. XIV-XV w. wsi²¹², z uwzględnieniem studiów archeologicznych, archiwalnych, gleboznawczych i ar-cheobotanicznych, może umożliwić ocenę przyczyn ich trwałego porzucenia. Likwidacja osad rolniczych nie była przy tym równoznaczna z rezygnacją z zyskownego zagospodarowania ich obrębów, lecz raczej z zastąpieniem rolnictwa gospodarką leśną i stawową. Zmiana ta była niewątpliwie korzystna z punktu widzenia równowagi poszczególnych geoekosystemów, gwarantując zwiększenie retencji wodnej, podniesienie poziomu wód gruntowych oraz spowolnienie spływu powierzchniowego i spłukiwania gleby ze stoków. Przy obecnym stanie badań nie sposób niestety stwierdzić, czy i na ile czynniki te wpływały na decyzje gospodarcze właścicieli dóbr ziemskich w Sudetach i na ich przedpolu. Chęć zapobieżenia ujemnym skutkom nadmiernie rozbudowanego rolnictwa w okolicach górskich mogła niewątpliwie leżeć na sercu niektórym spośród nich, którzy, jak np. Schaffgotschowie, dzierżyli wielkie kompleksy dóbr obejmujące zarówno tereny górskie, jak też nizinne. Podobną sugestię przedstawiłem w innym miejscu w odniesieniu do dóbr zgromadzeń Marienhal i Marienstern na Górnych Łużycach (Fokt 2009, s. 211--212). Trzeba jednak przyznać, że zarówno w tym przypadku, jak też w odniesieniu do Śląska, brak pewnych dowodów wskazujących na świadome i racjonalne działanie własności gruntowej w celu ochrony dolin przed skutkami nadmiernych wylesień poprzez celowe zmniejszenie intensywności eksploatacji posiadłości wyżynnych. ²¹¹ Lehns- und Besitzurkunden Schlesiens und seiner einzelnen Fürstenthümer im Mittelalter, ed. C. Grünhagen, H. Markgraf, t. 1, Leipzig 1881, s. 506: „(...) die nachgeschribnen vorste und weide, byna-meⁿ d,e vorste by der Swidnicz, by Richembach, bei Landeshute, bei dem Hayn, bei Friburg, bei Hersberg, bei Greifemberg, zum Czoboten und die weide zum Rusk und die weide zum Zerner, die heide zum Bun-czelow und binamen alle vorste, weide und gebirge der obgenanten lande, vesten, stete und weichpilde, die 'ezundsein und zu kumftigen czeiten werden mugen“. O metodyce interdyscyplinarnych badań osadnictwa wiejskiego terenów górskich i wyżynnych Por. ostatnio Klir 2010. 222 VII. Wiejska gospodarka żywnościowa w świetle archeologii VI 1.3. Przechowywanie żywności: obiekty zasobowe W rozdziale IV niniejszej pracy, przy okazji dyskusji nad podstawami klasyfikacji funkcjonalnej obiektów archeologicznych, wymieniono trzy kategorie pozostałości założeń przeznaczonych do przechowywania zapasów żywności, które można próbować wyróżnić w materiałach pochodzących z archeologicznych badań dolnośląskich osad wiejskich z późnego średniowiecza. Były to mianowicie: 1) jamy będące pozostałościami wkopanych w podłoże pojemników, 2) jamy stanowiące relikty kadłubów leżących/ toków/kłód, 3) niewielkie objętościowo, głębokie jamy zasobowe. Na stanowiskach związanych z osadnictwem wiejskim XIII - pocz. XVI w., badanych archeologicznie na terenach omawianych w niniejszej pracy, wyróżniono ponadto cztery dalsze rodzaje obiektów zasobowych, mianowicie: 4) relikty piwnic jamowych, 5) podpiwniczenia budynków naziemnych, 6) domniemane komory domów trójprzestrzennych, 7) obiekty wziemne obudowane kamieniem. Przedstawiona lista nie obejmuje kompletnego zestawu budynków i urządzeń służących do przechowywania żywności, jakich można spodziewać się na dolnośląskiej wsi w późnym średniowieczu. Szczególnie znamienny jest brak jakichkolwiek śladów naziemnych spichrzy, na południe od Sudetów stanowiących niemal nieodzowny element kmiecych zagród (por. R. Nekuda 2006, s. 56-60). Obraz przekazywany w niniejszym podrozdziale będzie zatem prawdopodobnie daleki od kompletności. Uwagi dotyczące poszczególnych kategorii obiektów archeologicznych, przedstawiane w kolejności zaprezentowanej powyżej, zostaną zamknięte krótkim komentarzem dotyczącym sposobów przechowywania artykułów żywnościowych w przeznaczonych do tego pomieszczeniach oraz używanych w tym celu pojemników. Do pierwszej z wymienionych grup reliktów związanych z przechowywaniem żywności: pozostałości wkopanych pojemników, zaliczyć można jedynie dwa obiekty archeologiczne odkryte na obszarach omawianych w niniejszej pracy. Pozostałości tego rodzaju obiektów wyróżniały się specyficznym układem nawarstwień wypełnisk, zachowującym negatyw naczynia wstawionego pierwotnie w jamę: kosza, cebra lub beczki²³³. Obiekty tego rodzaju udało się wyróżnić na dwóch dolnośląskich stanowiskach będących pozostałościami osad wiejskich, w tym jednym o inwentarzu typowym jeszcze dla wczesnego średniowiecza i jednym położonym w obrębie siedliska lokacyjnej wsi. Były to stanowiska Ślęza 13 (nr kat. 182) oraz Czernica 10 (nr kat. 28). Pojemnik organiczny w jamie zarejestrowanej jako obiekt nr 455 na stanowisku Ślęza 13 wkopany był na głębokość co najmniej 0,82 m (por. Szwed 2003, s. 453, ryc. 27), a w jamie nr 3 na stanowisku Czernica 10 - co najmniej 0,5 m (por. Łaciuk 1999, s. 43-44, ryc. 14-16). W obydwu przypadkach przekroje obiektów z zachowanymi w nich negatywami pojemników sugerują, że do jam wstawione były beczki. Trzeba jednak nadmienić, że pod obiektem nr 3 w Czernicy odkryto negatyw plecionki, która, jeśli nie wymoszczono nią dna jamy w celach izolacyjnych bądź innych, mogła także pochodzić z dna kosza. Badania na obydwu wzmiankowanych stanowiskach nie dostarczyły niestety danych, które mogłyby przyczynić się do określenia, co konkretnie przechowywano we wkopanych w podłoże pojemnikach. Pozostałość tzw. kłody, zwanej także tokiem (Bohdanowicz 1994, s. 213-214), czyli pojemnika powstałego z wydrążonego pnia drzewa, znana jest z jednego stanowiska ²¹³ Por. wyżej, rozdz. IV.2, oraz ryc. VII.. Vll.3. Przechowywanie żywności: obiekty zasobowe 223 spośród wszystkich 218 omawianych w niniejszej pracy. Jest to obiekt nr 15 odkryty na stanowisku nr 20 w Boguszycach (nr kat. 8; por. Limisiewicz 2005, s. 40-41), więc w obrębie osady wprawdzie XIII-wiecznej, lecz w swym inwentarzu i zabudowie trzymającej się wzorców typowych dla wczesnego średniowiecza. Ten domniemany relikt drewnianego toku osiągał szerokość 0,4 m i długość ok. 1,5 m²³³ ²³⁴. Jako pozostałość podobnego pojemnika drewnianego można interpretować jeszcze jeden obiekt średniowieczny odkryty na Dolnym Śląsku, tym razem na stanowisku o inwentarzu typowym dla późnego średniowiecza. Jest to fragment podłużnej jamy o szerokości ok. 0,9 m i długości ponad 1 m, odkryty na stanowisku Ligota Trzebnicka 138 (nr kat. 87; por. Opalińska-Kwaśnica 2001, s. 7-9). Uznanie tego obiektu za relikt toku drewnianego nie jest niestety jedyną dopuszczalną interpretacją, szczególnie że omawianą jamę odkryto poza jakimkolwiek osiedlem wiejskim. Kolejną grupę obiektów z dużym prawdopodobieństwem służących do przechowywania produktów żywnościowych stanowią dość głębokie jamy o niewielkiej objętości. Wydzielenie tej grupy jam z całego zbioru obiektów wziemnych pozostaje zabiegiem do pewnego stopnia arbitralnym, zwykle jednak oparte jest na szerszej podstawie niż same przesłanki metryczne²³⁵. Obiekty archeologiczne odkrywane na stanowiskach uwzględnianych w niniejszej pracy, które z dużym prawdopodobieństwem można uznać za „klasyczne” jamy zasobowe opisanego typu, osiągały głębokość nie mniejszą niż 0,6 m oraz powierzchnię na poziomie odkrycia nie większą niż ok. 1,2 m². Jamy zasobowe tego rodzaju odkryto w siedliskach sześciu istniejących do dziś wsi o metryce średniowiecznej: Bielawy (obiekty nr 2-3: Borowski 2004), Budziwojowa (obiekt nr 17: Lesiuk 2008, s. 6, ryc. 18), Dziadowej Kłody (obiekt nr 1: Durbajło, Lissak, Piszczatowski 1995, s. 3, rys. 3), Górca (stanowisko nr 14, obiekty nr 11, 13: Borkowski, Jarysz 2000, s. 4-5, tabl. 11-13), Górzyna (stanowisko nr 19, jama nr 4: Romanow 1993, s. 2-3, rys. 1) i Lubina-Starego Lubina (wykop I, obiekt nr 2: Mularczyk 1993, s. 96), przeważnie zapewne w obrębie parcel kmiecych. Obiekty zasobowe omawianej kategorii odkryto również na terenie wsi opuszczonych w średniowieczu, wśród których były dwie osady o inwentarzu typowym dla wczesnego średniowiecza, badane na stanowiskach Radłowice 8 (jamy nr 3 i 11: Pazda 1995, s. 233-234) i Ślęza 13 (obiekty nr 13,125: Szwed 2003, s. 411), oraz trzy o inwentarzu typowym dla późnego średniowiecza, na stanowiskach Jaszyce 1 (zapewne obiekty nr 3 ¡4:Kaźmierczyk, Młynarska-Kaletyn, Podwińska 1968, s. 195-198, fig. 16-18), Niedoradz 14 (obiekt nr 525: Leciejewska, Kałagate 2006) i Tomice B (obiekty nr 15-18: Błażejewski, Żygadło 1993, s. 8-9). Obiekty zasobowe występowały tam zwykle, podobnie jak we wsiach do dziś istniejących, w obrębie skupisk obiektów interpretowanych jako siedliska kmiece. Jedynie na stanowisku Tomice B jamy zasobowe tworzyły osobne skupisko, co może wiązać się z funkcjonowaniem na tym stanowisku gospodarstwa folwarcznego²³⁶. Jamy zasobowe wystąpiły także poza siedliskami osad wiejskich, na stanowiskach: Luboszów 1 (obiekt nr 130: Augustyniak 2007, s. 14), Mokronos Górny (zob. Bogusze-wicz, Koniarek, Pozorski 2000, s. 3-4,8, ryc. 3) oraz Ślęza 10 (obiekt nr 108: Gralak [et al.] ²³³ Należy przy tym brać poprawkę na nieregularną formę odnośnego obiektu archeologicznego, która stawia pod znakiem zapytania jego funkcjonalną interpretację przedstawioną przez prowadzącego badania, a nawet antropogeniczną metrykę tej jamy. Por. odpowiedni wywód w podrozdziale IV.3. ²⁵⁶ Por. szerszy komentarz w rekordzie katalogowym stanowiska (nr kat. 187), oraz poniżej, w pod- rozdziale IX.3-4. 224 VII. Wiejska gospodarka żywnościowa w świetle archeologii 2006). W tej grupie reprezentowane są wyłącznie stanowiska o inwentarzach typowych dla późnego średniowiecza, a same jamy zasobowe mogły wiązać się z wypasem bydła poza siedliskami wiejskimi²³⁷. Oprócz wyliczonych powyżej niewielkich jam, funkcje zasobowe sprawowały niewątpliwie także niektóre inne obiekty archeologiczne odkrywane na stanowiskach związanych z osadnictwem wiejskim późnego średniowiecza. Wątły zasób danych, jaki dociera do interpretatora wyników wykopalisk przez „sita” procesów podepozycyjnego i badawczego, pozwala niestety zidentyfikować tylko niektóre z nich. Mowa tu przede wszystkim o reliktach zagłębionych partii piwniczek jamowych, które, z racji wkopania w podłoże, niewątpliwie nadawały się do przechowywania wymagających chłodu produktów organicznych. W materiałach archeologicznych najłatwiej zidentyfikować piwniczki o mniejszym metrażu, przyjmując zdroworozsądkowe założenie, że w przeciwieństwie np. do pracowni lub budynków inwentarskich, nie wymagały one dłuższego przebywania ani częstego i swobodnego poruszania się w ich wnętrzach ludzi lub zwierząt. Sięgając po przytoczone kryteria metryczne, należałoby zatem poszukiwać reliktów wziemnych części piwniczek jamowych wśród obiektów archeologicznych zaliczonych do wydzielonej w podrozdziale V.3 pierwszej grupy wielkościowej²³⁸. Przypuszczenie, że reliktów piwniczek należy poszukiwać w tym właśnie zbiorze, znajduje potwierdzenie w wynikach badań prowadzonych na stanowisku nr 14 w Nie-doradzu (nr kat. 104). Średnia powierzchnia obiektów archeologicznych uznanych przez prowadzących badania na tym stanowisku za relikty założeń o przeznaczeniu zasobowym wynosiła ok. 1,74 m², wahając się w przedziale ok. 0,9-2 m². Obiekty te zagłębione były w podłoże średnio na 0,72 m od poziomu odkrycia. Małe piwniczki zasobowe nie były przy tym wynalazkiem typowym dla osad o inwentarzu typowym dla późnego .średniowiecza. Szczegółowa ocena, na ile budynki tego rodzaju rozpowszechnione były na Śląsku już we wczesnym średniowieczu, wykracza bez wątpienia poza ramy niniejszego studium. Warto jednak wskazać, że autorom monografii badanej na stanowisku nr 8 w Wilkowicach osady z poł. XII-XIII w. udało się w oparciu o przesłanki metryczne i stratygraficzne wydzielić jamy tego rodzaju, osiągające powierzchnie ok. 1-3 m², w osobną podgrupę obiektów zasobowych (zob. K. Nowaczyk, L. Nowaczyk 2007, s. 338). Zasobowe funkcje pełniły prawdopodobnie często podpiwniczenia ulokowane wewnątrz budynków. Jak dotąd, na terenach omawianych w niniejszej pracy relikty tego rodzaju obiektów odkryto jedynie w obrębie pozostałości osiedli wiejskich o inwentarzach typowych dla wczesnego średniowiecza. Spośród uwzględnianych w tej rozprawie reliktów XIII-wiecznych osad wiejskich wymienić należy następujące stanowiska: Boguszyce 20 (ob. nr 9: Limisiewicz 2005, s. 29), Nowy Śleszów 4 (ob. nr 114S: Gralak 2004, ryc. 42), Ślęza 13 (ob. nr 7, 8, 12, 89: Szwed 2003, s. 406), oraz być może Radłowice 8 (Pazda 1995, s. 234). Przy obecnym stanie przebadania archeologicznego reliktów osadnictwa wiejskiego na Śląsku nie sposób niestety wyrokować, czy i na ile brak znanych podpiwniczeń wewnątrz budynków na stanowiskach o inwentarzach typowych dla późnego średniowiecza oznacza rzeczywisty spadek popularności tego sposobu przechowywania płodów rolnych. Specyficzne przykłady obiektów służących przechowywaniu żywności stanowią komory domostw wieloprzestrzennych. Analogie archeologiczne (Nekuda 2007, s. 88-101) ²³⁷ Por. wyżej, podrozdział VII.1.b. ²³⁸ Grupa ta obejmuje obiekty wziemne, których przybliżona powierzchnia mieściła się w przedziale 1-3 m², a średnia wynosiła ok. 2,25 m², por. wyżej, tab. V.7. VII.3. Przechowywanie żywności: obiekty zasobowe 225 i etnograficzne (Bohdanowicz 1994, s. 169-193) pouczają, że w domach trójprzestrzennych jedno z pomieszczeń pełniło funkcje izby mieszkalnej, drugie sieni, a trzecie komory lub spichrza. W komorze przechowywano zwykle ziarno, ewentualnie inne płody rolne. Jak wspomniano w rozdziale V, jedyne znane obecnie z Dolnego Śląska pewne relikty wiejskich domostw trójprzestrzennych odkryto na osadzie XIII-wiecznej, odkrytej na stanowisku Ślęza 13. Niewątpliwy związek tej osady z przedlokacyjnym etapem zasiedlenia stawia pod znakiem zapytania możliwość zastosowania w interpretacji odkrytych w jej obrębie budowli trójdzielnych schematu typowego dla rozwiniętej wsi lokacyjnej²³⁹. Ostatnią grupą obiektów prawdopodobnie zasobowych, które powinny zostać omówione w tym miejscu, stanowią wziemne obiekty o ścianach murowanych z kamienia. Do tej grupy można zaliczyć obiekty odkryte w Krzyżowej i zaginionej wsi Constantin w pobliżu Krzydliny Małej (nr kat. 77,78), o których, ze względu na okoliczności ich odkrycia i dokumentacji, wiadomo bardzo mało. Obiekt odkryty w Krzyżowej, w rzucie czworokątny o wymiarach 0,4 x 0,6, był głęboki na 0,6 m. Z przybliżonych rozmiarów otoczonych wieńcami kamiennymi jam odkrytych w opuszczonej wsi Constantin, podanych przez prowadzącego wykopaliska, można wnosić, że były one nieco większe od obiektu odkrytego w Krzyżowej. Mimo to można przypuścić, że te niewielkie obiekty wziemne o ścianach murowanych z kamienia mogły pełnić w gospodarstwach wiejskich zbliżone funkcje. Być może, na wzór obiektów odkrytych na Starym Mieście w Jeleniej Górze, które również przybierały rozmaity kształt w rzucie (Grabowski 2009, s. 226-227, ryc. 8-9), należy te znaleziska interpretować jako niewielkie piwniczki czy wręcz chłodnie. Źródła archeologiczne pozwalają na poznanie pewnych elementów wykończenia i wyposażenia jam i budynków o przeznaczeniu zasobowym. W kilku przypadkach na stanowiskach omawianych w niniejszej pracy, przede wszystkim będących pozostałościami osad o inwentarzu typowym dla wczesnego średniowiecza, udało się zadokumentować pozostałości izolacji ścian jam i budynków zasobowych. W jamie nr 81 na stanowisku Kłodzko 33 w Kłodzku-Książku (Romanow 1974, s. 188, ryc. 10:c-d) oraz obiekcie nr 525 na stanowisku Niedoradz 14 (Leciejewska, Kałagate 2006, s. 33) odkryto ślady wyłożenia ścian okładziną drewnianą. Relikt izolacyjnej warstwy polepy uchwycono natomiast w obrębie obiektu nr 4 na stanowisku Świątniki 3 (nr kat. 185). Do przechowywania artykułów spożywczych służyć mogły różnego rodzaju naczynia: klepkowe, plecionkowe lub ceramiczne. Jeśli obiekt zasobowy nie był opatrzony drewnianą podłogą, w jego spągu lub wypełnisku mogły zachować się odciski wypełnionych zapasami naczyń. Przykład takiej sytuacji stanowić może obiekt nr 1 na stanowisku Bogu-szyce 20, w którego pylastym wypełnisku zidentyfikowano przewarstwienia próchnicze interpretowane jako ślady wgnieceń po stojących niegdyś w jego wnętrzu pojemnikach (Limisiewicz 2005, s. 25-26). Interesującą grupę zabytków związanych prawdopodobnie z przechowywaniem płodów rolnych stanowić mogą fragmenty naczyń ceramicznych z domieszką grafitu, odkryte na stanowiskach nr 13 w Górcu (Gralak 2010, s. 16), nr 33 w Masywie Ślęży (nr kat. 183) oraz nr 12 w Pieńsku (nr kat. 124). W starszym piśmiennictwie dotyczącym Śląska kładziono nacisk na zastosowanie tego rodzaju naczyń w rzemiośle (Kaźmierczyk 1970,313-314, Lodowski 1979,102-103). Nowsze badania wskazują jednak, że masa garncarska zawierająca grafit, ze względu na jego hydrofobowe własności i cechy fizyczne sprzyjające formowaniu dużych naczyń, świetnie nadaje się do wytwarzania wielkich naczyń zasobowych (Rzeźnik, Stoksik 2008, s. 31, 34, passim; por. też Szerzej o tym w podrozdziale V.2. 226 VII. Wiejska gospodarka żywnościowa w świetle archeologii Felgenhauer-Schmiedt 2008, s. 29, 107). W związku z tym, przynajmniej fragmenty gru-bościennych naczyń odkryte w Górcu i Pieńsku uznać można z niejakim prawdopodobieństwem za ułamki średniowiecznych „zasobnie” ²⁴⁰. Vll,4. Obróbka termiczna żywności Obróbka cieplna produktów żywnościowych stanowiła niezbędny etap ich przygotowania do spożycia, a czasem także konserwacji. Obecny stan badań archeologicznych pozwala stwierdzić, że do obróbki termicznej pokarmów na wsi dolnośląskiej w późnym średniowieczu służyły ogniska i paleniska. Jedynie na stanowisku Gniewomierz 11 miał zostać odkryty piec (obiekt 51 A: Kabaciński, Kirkowski, Wysocka 2003), jednak przyjęcie takiej interpretacji wymaga pełniejszego, niż zawarte w sprawozdaniu z odnośnych badań, uzasadnienia. Nie można bowiem wykluczyć, że obiekt ten stanowił jedynie miejsce wtórnej depozycji pozostałości palenisk. O tym, że w osadach wiejskich późnego średniowiecza zdarzało się gromadzenie pozostałości palenisk w specjalnych jamach odpadowych, świadczy odkrycie tego rodzaju jamy w pobliżu opuszczonej wsi Hard w Dolnej Austrii (Felgenhauer-Schmiedt 2008, s. 75). Z dolnośląskich osad wiejskich ze schyłku wczesnego oraz późnego średniowiecza znane są zarówno paleniska umiejscowione w budynkach, jak też zlokalizowane poza budynkami. Paleniska i ogniska zakładane na otwartej przestrzeni były prawdopodobnie użytkowane w okresie letnim, gdy nie trzeba było ogrzewać wnętrz mieszkalnych (por. K. Nowaczyk, L. Nowaczyk 2007, s. 338). Przykład obiektu nr 44S na stanowisku Nowy Śleszów 4 (nr kat. 113) poucza, że ten sam budynek mieszkalny mógł być wyposażony w jedno palenisko wewnątrz i drugie na zewnątrz (Gralak 2004, s. 115-116). O przeznaczeniu niektórych przebadanych archeologicznie reliktów palenisk i ognisk do obróbki termicznej pokarmów świadczą odkrywane przy nich ślady pomocniczych urządzeń. Relikt prostej konstrukcji związanej zapewne z przygotowywaniem strawy, w postaci otaczających ognisko śladów po wbitych w podłoże żerdziach, odkryto przy obiekcie nr 4 na stanowisku Boguszyce 20 (Limisiewicz 2005, s. 26-27). Na stanowisku Świątniki 3 (nr kat. 184) w jednej z jam przypaleniskowych odkryto fragment kamienia Żarnowego, który mógł pełnić funkcje związane z gotowaniem potraw. Bliżej nieokreślony związek z przygotowywaniem strawy mógł mieć także kamień o wymiarach 0,5 x 0,5 m, osadzony na krawędzi paleniska (ob. 4S) na stanowisku Nowy Śleszów 4 (Gralak 2004, s. 116, ryc. 41). Zadania związane z przygotowywaniem pokarmów przy palenisku mógł spełniać także fragment dachówki odkryty w wypełnisku obiektu nr 1 odkrytego w Byt-kowie (nr kat. 23). Na możliwość taką wskazuje przykład dachówek odkrytych w pobliżu palenisk w opuszczonej wsi Hard w Górnej Austrii, gdzie prawdopodobnie służyły one do odstawiania zawierających potrawy naczyń (Felgenhauer-Schmiedt 2008, s. 114). Podobnym celom, lub gromadzeniu żaru, służyć mogły także odkryte w domach nr 1 i 5 w Hard przydenne partie naczyń ceramicznych (Felgenhauer-Schmiedt 2008, s. 70-71)· Aktualnie jednak nieznane są analogiczne znaleziska ze Śląska. Jako pozostałość jamy ²,⁰ Część odnośnych fragmentów naczyń w Pieńsku wystąpiła przy tym w wypełnisku obiektu nr 74, który ze względu na swą głębokość i formę mógł spełniać funkcję zasobowe (por. Fokt 2007, s. 7-8, idem 2011), jednak większa ich liczba zalegała powyżej, w j.s. H9. VII.5. Depozycja odpadów 227 służącej do przygotowania pokarmów (ein Kochloch) zinterpretowano natomiast obiekt archeologiczny odkryty na stanowisku nr 4 w Przesieczanach na Górnych Łużycach (nr kat. 136), jednak dostępny zasób danych dotyczących tego obiektu nie pozwala na potwierdzenie ani sprecyzowanie tej hipotezy. Na stanowisku nr 20 w Boguszycach wyróżniono także palenisko z towarzyszącą mu jamą, zawierającą naprzemianlegte warstwy popiołu i gliny. W świetle wiarygodnego wywodu autora odnośnego opracowania, w jamie towarzyszącej palenisku potrawy prawdopodobnie dogotowywały się w żarze (Limisiewicz 2005, s. 11-14). Podobną strefę „dochodzenia” potraw, związaną z drugą fazą konstrukcyjną paleniska, wyróżniono także wewnątrz obiektu nr 17 w obrębie tej samej osady z XIII w. (Limisiewicz 2005, s. 44-46). Zespoły położonych poza budynkami palenisk i towarzyszących im głębokich jam o wypełniskach zawierających znaczną ilość spalenizny wystąpiły także na innym XIII-wiecznym stanowisku o inwentarzu typowym dla wczesnego średniowiecza: Świątniki 3 (pary obiektów nr 2-3 i 10-18). W sprawozdaniu z badań prowadzonych w 1957 r. (Bukowska-Gedigowa 1959) towarzyszące paleniskom jamy zostały wprawdzie uznane za zasobowe, jednak skład ich wypełnisk oraz występowanie w bezpośrednim sąsiedztwie palenisk pozwalają przyjąć analogiczną interpretację tych zespołów obiektów, jak przedstawiona dla obiektu nr 21 na stanowisku Boguszyce 20. Reliktem zespołu paleniska i jamy przypaleniskowej mógł być także obiekt nr 8 odkryty na stanowisku Tomice B (nr kat. 187: Błażejewski, Żygadło 1993, s. 7), jednak stratygrafia wypełniska tego obiektu oraz jego niepełne przebadanie uniemożliwiają przyjęcie takiej interpretacji jako jedynej możliwej²,¹¹. Niewielka liczba znanych ze wsi dolnośląskich reliktów palenisk wyposażonych w konstrukcje pomocne w przygotowaniu strawy utrudnia wnioski uogólniające dotyczące sposobów termicznej obróbki pokarmów. Ewentualne uogólnienia są tym trudniejsze, że większość omówionych obiektów archeologicznych została odkryta na stanowiskach o inwentarzu typowym dla wczesnego średniowiecza. Trudno także sprecyzować, jakim konkretnie zabiegom poddawano pokarmy w poszczególnych ogniskach i paleniskach. Jedynie w przypadku obiektu nr 4 odkrytego na stanowisku nr 20 w Boguszycach dzięki otaczającym go reliktom żerdek można przypuścić, że służył on do pieczenia pokarmów na prowizorycznym ruszcie. Ekspertyza kości zwierzęcych odkrytych na stanowiskach nr 43 i 44 w Rusku wykazała natomiast, że były one gotowane (Wiszniowska, Stefaniak 1996,163). VII.5. Depozycja odpadów Archeologiczne ślady depozycji odpadów, powstających na każdym etapie wiejskiej gospodarki żywnościowej, ilustrują zarówno pozbywanie się resztek po produkcji i konsumpcji, jak też dalsze ich wykorzystywanie. Z perspektywy badań nad gospodarką wiejską najważniejsza jest możliwość rozpoznania przez archeologów przemian w strategiach nawożenia pól²⁴¹ ²⁴². Oprócz ozprowadzania odpadów po ogrodach i polach wraz ²⁴¹ Por. komentarz w rekordzie katalogowym stanowiska (nr kat. 187). Kwestia ta została już szerzej omówiona powyżej, w podrozdziałach II.2.b i VII.1.a niniejszej Pracy. 228 VII. Wiejska gospodarka żywnościowa w świetle archeologii z nawozem, obserwacji archeologicznej poddaje się także ich składowanie w jamach odpadowych. Jamy te były zapewne najczęściej wykorzystywanymi wtórnie wkopami o innym pierwotnym przeznaczeniu, zapełnianymi śmieciami dopiero po zakończeniu ich użytkowania²⁴³. Istnieje jednak także dość liczba grupa obiektów archeologicznych, w przypadku których trudno wskazać ich pierwotną funkcję inną niż składowania odpadów²⁴⁴. Sytuacja ta może świadczyć zarówno o wykopywaniu niektórych jam specjalnie w celu złożenia w nich odpadków, jak też o ograniczeniach poznawczych, które nie pozwalają na odtworzenie pierwotnych funkcji niektórych obiektów wziemnych w oparciu o źródła archeologiczne, przy czym ta druga ewentualność wydaje się bardziej prawdopodobna. O tym, że znaczną część zdeponowanych w jamach odpadowych resztek stanowiły pozostałości po działaniach związanych z gospodarką żywnościową, przekonują ich przeważnie ciemne, próchnicze wypełniska, powstałe wskutek humifikacji materii organicznej. Nie sposób jednak w sposób jednoznaczny wyróżnić jam odpadowych związanych z określonymi rodzajami i etapami działań wytwórczych lub konsumpcji. Jest zresztą możliwe, że większa część, jeśli nie wszystkie wiejskie jamy odpadowe badane metodami archeologicznymi, to założenia powstające ad hoc, zwykle poprzez zasypanie już istniejących wkopów różnorakimi odpadkami. Jamy odpadowe okazują się zatem źródłami pomocnymi raczej w studiowaniu przemian w rozplanowaniu zagród i długości użytkowania obiektów wziemnych²⁴⁵ niż w rozpoznawaniu uwarunkowań i sposobów depozycji odpadów powstających jako uboczny wytwór wiejskiej gospodarki. Przy obecnym stanie badań mocno utrudnione jest także śledzenie sposobów rozporządzania poszczególnymi rodzajami odpadów. Uwaga ta dotyczy przede wszystkim, ze względu na brak odpowiednich analiz archeobotanicznych, preferencji mieszkańców wsi względem składowania odpadów organicznych pochodzenia roślinnego. Znacznie lepiej przedstawia się stan rozpoznania sposobów depozycji odpadów rzeźnych i kuchennych pochodzenia zwierzęcego, ponieważ zwierzęce szczątki kostne zwykle zachowują się w nawarstwieniach archeologicznych w dużo lepszym stanie niż rozpoznawalne makroskopowo szczątki roślinne. Poza tym obecność kości zwierzęcych i ich fragmentów w nawarstwieniach jest z reguły odnotowywana nawet w pobieżnych, wstępnych sprawozdaniach z badań archeologicznych. Nie jest przy tym całkowicie pewne, czy wszystkie szczątki kostne zwierząt odkrywane w warstwach związanych z osadnictwem wiejskim późnego średniowiecza są odpadami kuchennymi, stołowymi i rzeźnymi, niewątpliwie jednak większość z nich można zaliczyć do tych grup²⁴⁶. Przegląd miejsc depozycji zwierzęcych szczątków kostnych na stanowiskach omawianych w niniejszej pracy wskazuje, że w 23 przypadkach fragmenty kości zwierzęcych ²⁴³ Por. przykłady takich założeń w Bielawie (nr kat. 2), Czernicy (nr kat. 28, obiekt nr 5), Cnie-womierzu (nr kat. 37, obiekty nr 51, 60 i 62), Godkowie (nr kat. 38), Górcu (nr kat. 47, obiekty nr 11--13; nr kat. 48, obiekt nr 17), Kobylej Głowie (nr kat. 71, obiekt nr 5); Kurowie Wielkim (nr kat. 83), Ligocie Pięknej (nr kat. 86), Starym Lubinie (nr kat. 89, obiekty nr 8/II i 14/11); Łapczycach (nr kat. 92), Przerzeczynie-Zdroju (nr kat. 134, obiekt nr 5), Stogach (nr kat. 168), Ślęzie (nr kat. 182, obiekt nr 13) i Wrocławiu-Oporowie (nr kat. 208, szczególnie obiekty nr 3 i 6). ²⁴⁴ Tak m.in. w Boguszycach (nr. kat. 8, obiekty nr 3,10,24,26,27,12), Małaszowicach (nr kat. 93), Osieku (nr kat. 116), Pełczycach (nr kat. 122), Pielaszkowicach (nr kat. 123), Świątnikach (nr kat. 184: obiekt nr 1), Tomicach (nr kat. 188: ob. nr 3 i 6), Wilczkowicach (nr kat. 198) i Wroclawiu-Stablowicach (nr kat. 210). ²⁴⁵ Co omówione zostanie w podrozdziale IX. 1. ²⁴⁶ Por. wyżej, podrozdział VII.l.b. VII.5. Depozycja odpadów 229 odkryto w wypełniskach obiektów archeologicznych, w 15 przypadkach w warstwach kulturowych w obrębie osiedli wiejskich, a w 6 przypadkach zarówno w obiektach wziem-nych, jak też w warstwach kulturowych. W 26 obiektach odkrytych na 10 stanowiskach stwierdzono obecność kości zwierzęcych w nawarstwieniach powstających prawdopodobnie w trakcie ich użytkowania (domostwa mieszkalne, paleniska). W odniesieniu do 24 obiektów z 12 stanowisk istnieją przesłanki wskazujące, że kości zwierzęce trafiły do nich jako do miejsc depozycji odpadów. Szczegółowa analiza strategii depozycji kości zwierzęcych w obrębie osiedli możliwa jest jedynie dla tych stanowisk, na których przebadano odpowiednio rozległy areał, wyróżniając w sposób prawdopodobny różne kategorie obiektów archeologicznych. Spośród reliktów osiedli wiejskich omawianych w niniejszej pracy, analizę taką umożliwiają osady średniowieczne odkryte na stanowiskach: Niedoradz 14 (nr kat. 104), Nowy Śleszów 4 (nr kat. 113) i Radłowice 8 (nr kat. 140). Aby umożliwić wychwycenie ewentualnych trendów w strategiach depozycji zwierzęcych szczątków kostnych, do analizy dołączono także dwa stanowiska, na których przebadano osiedla wiejskie z młodszej fazy wczesnego średniowiecza o datowaniu wykraczającym wstecz poza XIII w.: Partynice 6 (wg Kolenda 1999; eadem 2001) i Wilkowice 8 (wg K. Nowaczyk, L. Nowaczyk 2007). Porównując poszczególne kategorie obiektów archeologicznych, wzięto pod uwagę te z nich, w których wystąpiło co najmniej dziesięć fragmentów kości zwierzęcych²⁴⁷. Porównanie oparto na kategoriach obiektów archeologicznych wydzielonych dla poszczególnych stanowisk, pomijając przy tym tymczasowo stanowisko Ślęza 13 ze względu na trudność w jednoznacznym przypisaniu funkcji znacznej części odkrytych tam obiektów archeologicznych. Przeprowadzając porównanie pomiędzy grupami obiektów archeologicznych zaliczonych do poszczególnych kategorii, wzięto pod uwagę trzy zmienne: udział w tych grupach obiektów archeologicznych, w których odkryto więcej niż dziesięć fragmentów kości zwierzęcych, sumy zwierzęcych szczątków kostnych odkrytych w wypełniskach obiektów zaliczonych do poszczególnych kategorii oraz średnie liczby kości zwierzęcych odkrytych w wypełniskach obiektów należących do tych grup. Każda ze zmiennych posłużyła jako podstawa do przyznania poszczególnym kategoriom obiektów archeologicznych lokat, które polegało na pogrupowaniu ich w kolejności rosnącej zgodnie ze wzrostem zmiennych, zaczynając od 1. Następnie podsumowano wartości lokat i ustawiono poszczególne kategorie obiektów archeologicznych według tej samej zasady; im wyższa suma, tym większa skala depozycji kości zwierzęcych w obiektach danej kategorii. Podsumowanie lokat pozwala na zobrazowanie nie tylko skali depozycji kości zwierzęcych w obiektach zaliczonych do różnych grup, lecz także relatywnych różnic pomiędzy kategoriami w tej mierze (tabela VII.3). Przedstawione w tabeli VII.3 porównanie stanowisk archeologicznych wskazuje, że wzorce depozycji kości zwierzęcych stosowane w osadach XIII-wiecznych o inwentarzu typowym dla wczesnego średniowiecza nie różniły się od wzorców znanych z innych badanych archeologicznie osad o podobnym inwentarzu, lecz szerszym datowaniu. W obydwu grupach osad powstałych w młodszej fazie wczesnego średniowiecza zwierzęce szczątki kostne odkrywane są przede wszystkim w obiektach o przeznaczeniu mieszkalnym i zasobowym, przy czym można sądzić, że w wypełniskach tych pierwszych znajdowały się ²⁴⁷ Ten arbitralny zabieg miał na celu wyeliminowanie obiektów, w których wypełniskach zwierzęce szczątki kostne stanowiły jedynie niewielką domieszkę, w celu przeprowadzenia porównania na obiektach, w których depozycja kości zwierzęcych była bardziej celowa i systematyczna. 230 VII. Wiejska gospodarka żywnościowa w świetle archeologii one na pierwotnym, a tych drugich na wtórnym złożu. Kości zwierzęce są też dość licznie odkrywane w obrębie rozmaitych jam o przeznaczeniu gospodarczym. Od przedstawionego obrazu nie odbiega osiedle badane na stanowisku Ślęza 13, wyróżniające się jedynie szczególnie dużą skłonnością mieszkańców do depozycji kości zwierzęcych w budynkach mieszkalnych. Na 1536 kości zwierzęcych i ich fragmentów odkrytych w wypełniskach średniowiecznych obiektów archeologicznych badanych na stanowisku Ślęza 13 aż 862, czyli ponad połowa, zostały odkryte w wypełniskach obiektów mieszkalnych²⁴¹’. Stanowisko (nr kat.) Kategorie obiektów archeologicznych / wartości zsumowanych lokat 1. 2. 3. 4. Partynice 6 Jamy gospodarcze/10 Jamy zasobowe/9 Obiekty mieszkalne/8 Jamy przetwórcze/3 Wilkowice 8 Budynki/10 Jamy zasobowe/9 Jamy/8 Paleniska/ 4 Radłowice 8 (140) Obiekty mieszkalne/ 5 Obiekty zasobowe/4 Nowy ŚIeszów4 (113) Budynki mieszkalne/9 Budynki mieszkalne Obiekty zasobowe/9 Obiekty lub gospodarcze/9 gospodarcze/3 Niedoradz 14 (104) Jamy/ 5 Jamy zasobowe/4 Tabela Vll.3: Skala depozycji zwierzęcych szczątków kostnych w obiektach zaliczonych do różnych kategorii formalno-funkcjonalnych i funkcjonalnych, w których wypełniskach wystąpiło ponad 10 kości zwierzęcych, na wybranych stanowiskach archeologicznych na Dolnym Śląsku (objaśnienie metody w tekście). Od wzorca depozycji zwierzęcych szczątków kostnych zaobserwowanego w osiedlach pochodzących z późniejszych faz wczesnego średniowiecza wyraźnie odbiega schemat zaobserwowany na stanowisku nr 14 w Niedoradzu. Kości zwierzęce i ich fragmenty nie wystąpiły tam w wypełniskach obiektów będących reliktami budynków mieszkalnych i gospodarczych (nie licząc dwóch ułamków kości z obiektu nr 575), lecz jedynie wewnątrz mniejszych jam gospodarczych i zasobowych. Wyraźny kontrast pomiędzy stanowiskiem Niedoradz 14 a omówionymi osadami o inwentarzu typowym dla wczesnego średniowiecza zdaje się wskazywać na zmianę wzorca depozycji odpadów odzwierzę-cych w XII-XIV w. Za przypuszczeniem tym mogą przemawiać także przykłady osad, na terenie których nie odkryto wcale zwierzęcych szczątków kostnych (np. Gębczyce 3). Przyczyną takiego stanu rzeczy mogą być jednak zarówno wzorce depozycji odpadów od-zwierzęcych, opierające się na ich składowaniu poza siedliskami wiejskimi (por. tu: Fel-genhauer-Schmiedt 2008, s. 120), jak też nie sprzyjające przetrwaniu kości zwierzęcych cechy fizykochemiczne spotykanych na poszczególnych stanowiskach gleb. W przypadku Śląska za pierwszym z przedstawionych wyjaśnień przemawiają odkrycia jam odpadowych zawierających kości zwierzęce poza siedliskami wiejskimi w Górcu, Małaszowicach i Stogach (nr kat. 48, 93, 168), których lokalizacja sugeruje chęć pozbycia się odpadów rzeźnych, kuchennych i/lub pokonsumpcyjnych z osiedli. Warto jednak pamiętać, że wskazane trzy przykłady mogą ilustrować działania wyjątkowe, a nie stanowiące regułę, np. składowanie z dala od osiedli szczątków zwierząt padłych w wyniku zarazy. M" Wzięło przy tym pod uwagę jedynie obiekty w sposób najsilniej uzasadniony przydzielone do tej kategorii (nr 14-15, 18, 62-63, 66, 89, 90, 781-784, 791-792, 793). VII.5. Depozycja odpadów 231 Przeciw przedstawionemu powyżej przypuszczeniu o zmianie reguł depozycji zwierzęcych szczątków kostnych w XII-XIV w. przemawia skład inwentarzy większości odkrytych na Śląsku reliktów wiejskich budynków mieszkalnych z 2. poł. XIII - pocz. XVI w. W wypełnisku obiektu nr 6 na stanowisku Ruszowice 35 (nr kat. 153) odkryto aż 126, w nawarstwieniach obiektu nr 4-5/II na stanowisku nr 1 w Lubinie-Starym Lubinie (nr kat. 89) - 37, a wewnątrz obiektu nr 1 na stanowisku nr 7 w Trzebnicy (nr kat. 188) - 16 ułamków kości zwierzęcych. Zwierzęce szczątki kostne wystąpiły także w wypeł-niskach obiektów będących domniemanymi mieszkalnymi częściami kilkuprzestrzen-nych domostw na stanowisku nr 11 w Gniewomierzu (nr kat. 37). Okazuje się zatem, że spośród obiektów archeologicznych o prawdopodobnej funkcji mieszkalnej, odkrytych na stanowiskach o inwentarzach typowych dla późnego średniowiecza, kości zwierzęce nie wystąpiły jedynie w obrębie pozostałości budynków badanych na stanowiskach nr 1 wBytkowie (nr kat. 23) i nr 14 w Niedoradzu (nr kat. 104). Co więcej, porównanie średniej liczebności zespołów zwierzęcych szczątków kostnych odkrytych w wypełniskach wymienionych powyżej obiektów mieszkalnych badanych na stanowiskach Ruszowice 35, Lubin-Stary Lubin 1 oraz Trzebnica 7 ze średnią liczebnością kości zwierzęcych odkrytych w wypełniskach obiektów mieszkalnych na stanowiskach wymienionych w tabeli VII.3 oraz na stanowisku Ślęza 13 (z uwzględnieniem obiektów, w których wypełniskach wystąpiło co najmniej 10 fragmentów kości zwierzęcych) wskazuje, że średnia skala depozycji kości w obydwu grupach założeń mieszkalnych była bardzo podobna. W sposób szczególnie jasny wniosek ten wynika z porównania średniej dla obiektów o inwentarzach późnośredniowiecznych, równej 59,67 kości/ obiekt, ze średnią średnich wartości dla poszczególnych stanowisk o inwentarzach typowych dla wczesnego średniowiecza, wynosząca 59,93 kości/obiekt. Wyniku porównania nie zmienia także podstawienie po stronie obiektów o inwentarzach wczesnośredniowiecznych wartości średniej wyliczonej dla wszystkich odnośnych reliktów budynków, równej 70,16 kości/obiekt, ani też policzenie średniej jedynie dla obiektów odkrytych na stanowiskach uwzględnionych w niniejszej pracy, wynoszącej 89,73 kości/obiekt. Wymowę przedstawionego porównania osłabia niestety bardzo mała liczba założeń mieszkalnych odkrytych na stanowiskach o inwentarzach typowych dla późnego średniowiecza. Z przedstawionych powyżej danych nie wynika w każdym razie, by w XIII-XIV w. miała miejsce rewolucyjna zmiana na polu depozycji kości zwierzęcych w obrębie domostw mieszkalnych. Istnieją jednak przesłanki, by stwierdzić, że przynajmniej w niektórych wsiach zaistniała wówczas tendencja do wyrzucania kości poza domostwa, a nawet poza osiedla. Weryfikację tego przypuszczenia oraz ewentualną ocenę skali wskazanego zjawiska umożliwić mogą jedynie badania wykopaliskowe kolejnych późnośredniowiecznych osad wiejskich na Dolnym Śląsku. VIII. Archeologiczne ślady wiejskiego rękodzieła i rzemiosła Zajęcia niezwiązane bezpośrednio z produkcją i przetwarzaniem żywności stanowiły wprawdzie margines aktywności mieszkańców późnośredniowiecznych wsi, jednak w przypadku niektórych miejscowości i gospodarstw dworskich bądź chłopskich ich znaczenie mogło być duże. Wśród nieagrarnych gałęzi produkcji wiejskiej można wyróżnić, nawiązując do podziału zaproponowanego przez Gersona H. Jeute (2005, s. 155), dwie grupy. Pierwszą stanowiły rodzaje aktywności wytwórczych analogiczne do znanych z ówczesnych miast, związane przede wszystkim z zaopatrzeniem samych mieszkańców wsi i dworów w przedmioty i materiały codziennego użytku. Na drugą grupę zajęć nie-związanych z wytwarzaniem żywności uprawianych na wsi w późnym średniowieczu składały się natomiast te związane z wydobyciem i przetwórstwem surowców: drewna, rud, kruszców i kamienia. W niniejszym rozdziale omówione zostaną obydwie grupy przedsięwzięć gospodarczych, z wyłączeniem jedynie, zgodnie z zastrzeżeniem przedstawionym w podrozdziale 1.2, inicjatyw górniczych. Vlll.1. Archeologiczne świadectwa termicznego przetwórstwa drewna Do najważniejszych pozarolniczych zajęć mieszkańców wsi należało termiczne przetwórstwo drewna, czyli produkcja węgla drzewnego, smoły, dziegciu i potażu (por. Gring-muth-Dallmer 2002, s. 370). Te związane nierozerwalnie z lasem gałęzie produkcji rozwinęły się przede wszystkim w północnej, nizinnej części Śląska, gdzie wielka kolonizacja XII-XIV w. pozostawiła nietknięte rozległe kompleksy leśne. Odbiciem tego stanu rzeczy jest aktualnie znany zbiór archeologicznych pozostałości zajęć nieagrarnych związanych z przetwórstwem leśnym, skupiających się w północno-zachodniej części Śląska. Dostępne dane archeologiczne sugerują, że na Śląsku w późnym średniowieczu wypalano węgiel dwiema metodami. Pierwszą z nich, lepiej poświadczoną źródłowo, było wypalanie węgla drzewnego w jamach. Pozostałość takich jam odkryto prawdopodobnie w Bobrownikach Odrzańskich w powiecie zielonogórskim (nr kat. 6) oraz Niezgodzie w powiecie milickim (nr kat. 105). Niestety, w pierwszym przypadku zupełnie nieznane są choćby przybliżone rozmiary odnośnego obiektu archeologicznego, w drugim zaś zarowno datowanie jamy uznanej za związaną z wyrobem węgla drzewnego, jak też jej domniemana funkcja, nie zostały w sposób wystarczający uzasadnione. Odkrycia z Bobrownik Odrzańskich, znane niestety jedynie z pobieżnej dokumentacji opisowej, przemawiają za tym, że do wypalania węgla drzewnego stosowano oprócz jam także naziemne mielerze. Za przypuszczeniem tym przemawia odkryta na tym stanowisku warstwa miału 234 VIII. Archeologiczne ślady wiejskiego rękodzieła i rzemiosła węglowego. Warstwy tego rodzaju są typowe dla stanowisk związanych z dawną produkcją węgla drzewnego w mielerzach naziemnych, zwykle wznoszonych w tych samych miejscach (por. Bond 2007, s. 286). Współwystępowanie na jednym stanowisku zarówno jam, jak też reliktów naziemnych mie-lerzy, może wskazywać na zmianę metod pracy węglarzy w późnym średniowieczu bądź równoległe stosowanie w tym czasie obydwu wskazanych technik produkcji węgla drzewnego, jednak zarówno podstawy datowania, jak też stopień zadokumentowania odkryć z Bobrownik uniemożliwiają wyciąganie z tej obserwacji daleko idących wniosków. Odkrycia z Niezgody i Bobrownik Odrzańskich wyczerpują listę uchwyconych archeologicznie reliktów późnośredniowiecznego węglarstwa śląskiego. Rzekome odkrycie mielerza z Puszczy Przemkowskiej (nr kat. 133), dokonane w 1934 r., nie wiązało się bowiem najpewniej z produkcją węgla, lecz z suchą destylacją Ryc. Vl!l.1. Fragmenty naczyń ceramicznych związanych prawdopodobnie z destylacją smoły drzewnej, odkryte w Puszczy Przemkowskiej, ze zbiorów Muzeum Archeologicznego we Wrocławiu (nr inw. MMW/A/IW1483, stary nr 802:1934). Rys. K. Fokt. Skala 1:2. drewna bądź dalszym przetwarzaniem produktów tego procesu (por. niżej). Pędzenie i przetwórstwo smoły w późnym średniowieczu są w dolnośląskich materiałach archeologicznych poświadczone znacznie lepiej niż wypalanie węgla drzewnego, choć także w odniesieniu do tych gałęzi produkcji leśnej ilość i jakość dostępnej dokumentacji odbiegają od pożądanych standardów. Szczególnie pomocne w badaniu dawnego maziarstwa są związane z nim zabytki ruchome. Pierwszą grupę tego rodzaju znalezisk stanowią fragmenty naczyń ceramicznych wykonanych w technologii i stylistyce późnośredniowiecznej, opatrzonych otworami w dnach. Znaleziska tego rodzaju znane są z Jędrzychowa w pow. polkowickim (nr kat. 62, por. APWr., WSPS 729, s. 639) i Mo-kronosu Górnego w pow. wrocławskim (stan, nr 1: APWr., WSPŚ 659, s. 463-464). Drugą, najliczniejszą grupę fragmentów naczyń technicznych związanych ze średniowiecznym maziarstwem stanowią ułamki grubościennych pojemników o formach prawdopodobnie garnkowatych, pokrytych nieregularnie rozłożonymi, szerokimi na 2-6 mm nacięciami o skośnym układzie (por. ryc. VIII. 1). Fragmenty tego rodzaju pojemników odkryto na Dolnym Śląsku w Chocianowskim Lesie (nr kat. 24) i Puszczy Przemkowskiej (nr kat. 133) oraz Kolsku w pow. zielonogórskim (WSPS 701, s. 238,248), przy czym na dwóch pierw- Vlll.1. Archeologiczne świadectwa termicznego przetwórstwa drewna 235 szych stanowiskach wystąpiły one w kontekście zabytków nieruchomych, które można powiązać z produkcją i przetwórstwem smoły. Do trzeciej grupy zabytków ruchomych wiązanych ze średniowiecznym maziarstwem zaliczyć można fragment górnej partii pojemnika ceramicznego odkryty na gruntach dawnego folwarku Bóckey w Szklarach Górnych (por. APWr., WSPŚ 729, s. 84). Fragment ten pochodził prawdopodobnie z naczynia o tulipanowatym kształcie bądź misy, z wylewem silnie wychylonym na zewnątrz (zob. ryc. VIII.2). Ułamki grubościennych naczyń ceramicznych interpretowanych jako służące przy wytopie smoły drzewnej znane są także z okolic folwarku Schafhorst pod Konotopem (por. „Altschlesische Blatter” 1938, s. 84; APWr., WSPŚ 701, s. 266-272), jednak brak dostatecznie szczegółowych opisów tych zabytków oraz jakichkolwiek podstaw ich datowania uniemożliwiają głębszą interpretację tego znaleziska. Zabytki wydzielone powyżej jako pierwsza grupa znalezisk ruchomych związanych ze średniowiecznym maziarstwem mogłyby poświadczać pędzenie smoły lub dziegciu z użyciem dwóch naczyń: górnego, w którym odbywał się proces technologiczny, oraz dolnego, do którego ściekał gotowy produkt (por. Oettel 1989, s. 235-245). Technika ta, w zmodyfikowanej nieco postaci (z górnym naczyniem obróconym do góry dnem i perforowaną płaszczyzną rozdzielającą oba naczynia), była stosowana aż w głąb okresu nowożytnego, i to nie tylko w Europie Wschodniej (Moszyński 1967, s. 388-389; Oettel 1989, s. 244-245), lecz także we wschodnich prowincjach Prus, gdzie używali jej chłopi zajmujący się ubocznie maziarstwem (por. Oettel 1989, s. 245). Niedostępność zabytków zaliczonych do pierwszej grupy znalezisk związanych z późnośredniowiecznym smolar-stwem dolnośląskim uniemożliwia niestety stwierdzenie, czy otwory w ich dnach zostały wykonane intencjonalnie, z zamysłem przeznaczenia ich do wyrobu smoły lub dziegciu, ⁿⁱe Pozwalając zatem na całkowite potwierdzenie stosowania opisanej techniki w 2. poi. XIII - pocz. XVI w. Ryc. Vlll.2. Fragmenty naczyń ceramicznych związanych prawdopodobnie z destylacją smoły drzewnej, odkryte w pobliżu folwarku Bóckey w Szklarach Górnych, ze zbiorów Muzeum Archeologicznego we Wrocławiu (nr inw. MMW/A/IV/2007, stary nr 1939:230). Rys. K. Fokt. Skala 1:2. 236 VIII. Archeologiczne ślady wiejskiego rękodzieła i rzemiosła Znacznie szersze pole do interpretacji istnieje w odniesieniu do zabytków zaliczonych do drugiej grupy. Fragmenty grubościennych naczyń ceramicznych zdobione analogicznie do naczyń drugiej grupy odkryto na stanowiskach związanych z XIII--wieczną wytwórczością maziarską nad Pechsee w okolicy Berlina (Todtenhaupt, Kurzweil 1997, il. 17) oraz na stanowisku nr 14 w Uhyst na Górnych Łużycach (Oettel 1989, il. 20:8-10, 12), a także poza jednoznacznym kontekstem stratygraficznym w Krausnick na Dolnych Łużycach (Oettel 1989, il. 25:4) i Starym Tomyślu w Wielkopolsce (Hensel, Hilczer-Kurnatowska 1987, s. 242, ryc. 120). W Uhyst fragmenty grubościennych naczyń z nacięciami zalegały na wtórnym złożu w odkrytym tam ceramicznym bruku. Ustalenie pierwotnych funkcji naczyń tego rodzaju umożliwia jednak znalezisko znad Pechsee, gdzie pozostałości znaczonych nacięciami pojemników ceramicznych odkryto w obrębie obiektu interpretowanego jako służący do przetwarzania uzyskanej w piecu maziarskim smoły drzewnej poprzez jej destylację. Konstrukcje takie znane są nie tylko z okolic Berlina (Todtenhaupt, Kurzweil 1997, s. 102-103, 106-110), lecz także ze stanowiska Stezov 6 w południowo-zachodnich Czechach (Noväcek, Vareka 1997, s. 90, fig. 4:1) oraz być może z Schopsdorfu na Górnych Łużycach (por. Oettel 1989, s. 264-265, przyp. 36). Znamienne, że opisy odkryć dokonanych na przywołanych stanowiskach odpowiadają temu, co wiadomo o odnośnych znaleziskach ze Śląska. W wypełniskach dwu kopców odkrytych w Chocianowskim Lesie oprócz fragmentów ceramiki technicznej odkryto warstwy ziemi zabarwionej na czarno i czerwono wskutek działania ognia oraz bryły węgla drzewnego, a wydobyte z jednego z nich fragmenty przydenne naczyń miały zawierać żużel i piasek. Porowatą substancję przywartą do wewnętrznej strony ścianek zawiera!}' także ułamki naczyń odkryte w 1933 r. w Puszczy Przemkowskiej²·”, które znaleziono w kontekście fragmentu muru, skupiska gliny oraz prawdopodobnie węgla drzewnego. Wyliczone cechy znalezisk śląskich odpowiadają wymogom procesu technologicznego odtwarzanego dla przywołanych stanowisk z Niemiec i Czech, oraz formom konstrukcji, w jakich odbywała się tam destylacja smoły drzewnej. Glina służyła do wylepiania podestów, na których stały ceramiczne pojemniki, oraz oblepiania ich z zewnątrz. Węgiel powstawał wskutek spalania drewna, jakim obkładano naczynia, na których ściankach od strony wewnętrznej pozostawał zwykle osad, stanowiący uboczny produkt destylacji. Miejsca, w których odbywało się oczyszczanie smoły drzewnej w drodze jej destylacji, bywały przy tym (jak na stanowisku nr 6 w Steżove) otoczone kamiennymi fundamentami. W świetle przytoczonych danych za dostatecznie uzasadnione można uznać przypuszczenie, że przynajmniej obiekt odkryty w 1933 r. w Puszczy Przemkowskiej był pozostałością urządzenia służącego do destylacji smoły drzewnej. Interpretacji takiej nie sposób wykluczyć także w odniesieniu do pozostałych obiektów archeologicznych odkrytych na przywołanych stanowiskach, istnieją jednak przesłanki nakazujące ostrożność w tym względzie. Szczególnie zagmatwany jest przypadek kopców odkrytych w Chocianowskim Lesie. Wiadomo bowiem, że przydenne partie grubościennych naczyń odkryte we wnętrzu jednego z tych obiektów były wstawione jedna w drugą, co przemawia za ich wtórną depozycją (podobnie jak obecność w jego wypełnisku popiołu i żużli), oraz że jeden z kopców osiągał wysokość aż 1,75 m. Brak niestety danych pozwalających na rozstrzygnięcie, czy nasyp zawierający wstawione jedna w drugą przydenne partie naczyń był tożsamy ²¹⁹ Złogi substancji o zbliżonej charakterystyce makroskopowej wystąpiły przy dnie naczynia dziegciarskiego odkrytego w Dąbrowie Górniczej-Slrzemieszycach Wielkich (Rogaczewska 2008, labl. XV:21). VIII. 1. Archeologiczne świadectwa termicznego przetwórstwa drewna 237 z kopcem o podanej wysokości czynie. W każdym razie, nasyp o znacznej wysokości 1,75 m nie był na pewno reliktem konstrukcji służącej do destylacji smoły drzewnej, lecz prędzej zasypaną odpadami ruiną pieca do wytopu tej substancji lub wręcz hałdą odpadów poprodukcyjnych. Wobec tego jedynie drugi, niższy kopiec można byłoby interpretować jako relikt konstrukcji związanej z destylacją (a nie wytopem) smoły drzewnej, za czym przemawia obecność ułamków naczyń zaliczonych do grupy drugiej w wypełniskach obydwu nasypów. W przypadku obiektu odkrytego w Puszczy Przemkowskiej w r. 1934, opatrzonego odcinkiem muru, równie prawdopodobne wydaje się powiązanie go z wytapianiem smoły drzewnej w drodze py-rolizy, jak też jej późniejszym uszlachetnianiem poprzez destylację. Podstawy do rozstrzygnięcia pomiędzy tymi dwiema możliwościami mogłoby przynieść jedynie ponowne odkrycie w zbiorach muzealnych odnośnych zabytków ruchomych. Trzecia grupa wyróżnionych na Dolnym Śląsku ułamków naczyń ceramicznych dających się powiązać z wytwórczością maziarską, reprezentowana przez znalezisko z dawnego folwarku Bóckey, nie poddaje się jednoznacznej interpretacji ze względu na brak danych o pełnej formie naczynia oraz jego kontekście stratygraficznym. Warto jednak wspomnieć, że fragmenty naczyń o podobnie uformowanych górnych partiach znane są ze stanowisk pochodzących zarówno z wczesnego (por. Bialekova 1997, il. 5), jak też późnego średniowiecza (Novaćek, Vareka 1997, fig. 6:13), na których stosowano wytop smoły drzewnej w systemie jamowym bądź jamowo-mielerzowym. Naczynia takie mogły służyć do zbierania gotowego produktu suchej destylacji drewna, nie sposób jednak dowieść, że nie mogły one być stosowane także do przechowywania smoły bądź jej dalszego przetwarzania. Poza śladami wytopu i przetwórstwa smoły drzewnej, na Śląsku odkryto także jeden obiekt niewątpliwie związany z pędzeniem dziegciu z kory brzozowej. Była to jama opatrzona obudową drewnianą, zadokumentowana na północ od ruiny młyna badanej w 1974 r. w Ptakowicach (nr kat. 137). Zagłębienie to, którego strop wystąpił na głębokości 0,95 m pod współczesnym poziomem terasy zalewowej Ptakowickiego Potoku, było od głębokości 1,95 m obudowane konstrukcją z desek. Cztery dranice o długości ok. 1,1 m umieszczone pod skosem umacniały krótsze boki czworokątnej w rzucie jamy, o dłuższych bokach obudowanych deskami kładzionymi poziomo (Bagniewski, Kubów 1977, s. 14-15, ryc. 11, por. też wyżej ryc. VIII.3). W przydennej partii jamy odkryto warstwę substancji organicznej zawierającej znaczną ilość kory brzozowej. Wniosek prowadzących odnośne badania, jakoby odkryta w pobliżu młyna jama miała związek z pędzeniem dziegciu, jest zatem wiarygodny. Drewniana obudowa odkrytej w Ptakowicach jamy stanowiła zapewne stałą, nadającą się do wielokrotnego użytku 238 Vili. Archeologiczne ślady wiejskiego rękodzieła i rzemiosła podstawę dla dolnego naczynia, do którego ściekał wydestylowany dziegieć. Zwęglenie górnych krańców obudowy wskazuje przy tym, że wystawały one prawdopodobnie na powierzchnię, stykając się ze stosem, którym obkładano górne naczynie zawierające ścinki kory brzozowej. Przedstawione w niniejszym podrozdziale świadectwa termicznego przerobu surowca drzewnego na Śląsku w późnym średniowieczu ukazują szeroki wachlarz stosowanych technik i uzyskiwanych wyrobów. Dzięki dostępnym danym archeologicznym zidentyfikowane zostały ślady wypalania węgla drzewnego w jamach węglarskich i zapewne także mielerzach naziemnych, wytapiania smoły drzewnej oraz jej dalszego oczyszczania w przeznaczonych do tego celu konstrukcjach podobnych do znanych z krajów ościennych, a także wytapiania dziegciu z kory brzozowej w przydomowej jamie. Ślady zajęć związanych z przetwórstwem drewna skupiały się w pobliżu źródeł surowca, w dużych kompleksach leśnych północnego Śląska, z dala od osad wiejskich, co jest dość normalne dla omówionych rodzajów wytwórczości. Jedynie jama dziegciarska odkryta w Ptakowi-cach znajdowała się w bezpośrednim sąsiedztwie młyna, zaspokajając prawdopodobnie jego bieżące potrzeby (por. Bagniewski, Kubów 1977, s. 15). VIII.2. Archeologiczne pozostałości wytopu i obróbki metali O ile górnictwo i wytop szlachetnych kruszców podlegały zasadniczo monarszej wyłączności i kontroli, to już pozyskiwanie i przetwarzanie surowców służących do produkcji wyrobów z żelaza i jego stopów stanowiły w znacznej mierze przedmiot zainteresowania szerokiego grona właścicieli i mieszkańców wsi. Obok omówionego w poprzednim podrozdziale przetwórstwa drzewnego, hutnictwo żelaza stanowiło jeden z filarów niezwią-zanej z gospodarką żywnościową wytwórczości wiejskiej. Organizacyjną inicjatywę w tej dziedzinie przejawiały w późnym średniowieczu przede wszystkim dwory, których właściciele mieli możliwość uzyskiwania przywilejów na eksploatację zasobów rud darniowych i paliwa w postaci węgla drzewnego, a także rozporządzali zasobami niezbędnymi do uruchamiania hut i hamerni. Prymat inicjatywy dworskiej, idący w parze z upowszechnianiem się mechanicznych kuźnic, których budowa wymagała znacznych nakładów, odbiegał od sytuacji znanej z wczesnego średniowiecza. Archeologicznym odbiciem tej różnicy jest wyraźny kontrast pomiędzy licznymi odkryciami pozostałości pieców hutniczych z XII - 1. poł. XIII w. a niewielką liczbą tego rodzaju odkryć datowanych na 2. poł. XIII--XV/XVI w. Trudno zarazem przypuszczać, by przejście od przedlokacyjnych do lokacyjnych uwarunkowań gospodarczych przyniosło całkowity kres inicjatywie pojedynczych kmieci bądź wiejskich kowali w dziedzinie wytapiania żelaza z rudy, jednak tego rodzaju indywidualna, przydomowa produkcja hutnicza niewątpliwie przestała być dominującym standardem. O ile trudno wątpić w prymat dworów w dziedzinie wytopu żelaza z rud w późnym średniowieczu, przynajmniej jeśli chodzi o skalę tej produkcji, to już w dalsze przetwarzanie tego metalu zaangażowane były niewątpliwie dość szerokie kręgi mieszkańców wsi. Niezależnie od ewentualnych uroszczeń miast względem monopolu wyrobów swojego rzemiosła oraz prawdopodobnej wyższości technicznej wytworów kowalstwa miejskiego nad produktami kowali wiejskich (por. Pleiner 1969, s. 563), ci ostatni niewątpliwie mieli rację bytu w gospodarce późnego średniowiecza, a ślady ich działalności bywają odkry VIII.2. Archeologiczne pozostałości wytopu i obróbki metali 239 wane podczas badań archeologicznych²⁵⁰. Kowale wiejscy zapewne nie hołdowali daleko posuniętej specjalizacji, wykonując prace niezbędne mieszkańcom wsi na co dzień, takie jak podkuwanie koni czy też produkcja prostych narzędzi i osprzętu budowlanego, oraz dokonywali bieżących napraw zepsutych przedmiotów. Były to prace na tyle niezbędne, że to właśnie kowale, pracujący pod opieką panów bądź sołtysów poszczególnych wsi, byli, obok młynarzy, rzemieślnikami najczęściej spotykanymi na śląskiej wsi w późnym średniowieczu (por. Heck 1961, s. 43). Archeologiczne pozostałości metalurgii wiejskiej z 2. poł. XIII-XV/XVI w. znane są z kilkunastu stanowisk dolnośląskich. Materiały z tych stanowisk nie zostały dotąd opublikowane, a zabytki nie są dostępne, co utrudnia odtworzenie stosowanych tam rozwiązań technicznych, choćby poprzez typologię odkrytych na stanowiskach odpadów (żużli). W niektórych przypadkach dostępna współcześnie charakterystyka odnośnych znalezisk jest niekompletna, a ich późnośredniowieczna metryka daleka od pewności. Do grupy tej należy zaliczyć znaleziska z Rzeszotar pod Legnicą (APWr., WSPŚ 725, OA Liegnitz-■Riistern), Osieka (APWr., WSPŚ 731, s. 42-43) i Mleczna (APWr., WSPŚ 731, OA Mlitsch, s. l-5v) w pow. lubińskim oraz Nowej Wsi Goszczańskiej w pow. sycowskim (stan, nr 3: APWr., WSPŚ 697, OA Goschiitz-Neudorj). Niestety, do grupy znalezisk niejednoznacznych ze względu na niepewne datowanie lub niedostatecznie określony kontekst stratygraficzny zaliczyć trzeba także domniemane archeologiczne świadectwa wiejskiego odlewnictwa, znane z Domasławic w pow. oleśnickim (por. APWr., WSPŚ 698, s. 24-27; por. Demidziuk 200la, s. 335, nr 131), Mańczyc w pow. strzelińskim (APWr., WSPŚ 768, s. 467; Vermehrung 1935-1936, s. 402), Śliwic w pow. oleśnickim („Altschlesische Blätter” 1939, s. 117; Czarniak, Fokt 2009²⁵¹) oraz Goli w pow. namysłowskim („Altschlesische Blätter” 1937, s. 163). Nawet jednak po wyeliminowaniu wyliczonych odkryć, do omówienia w niniejszym podrozdziale pozostaje dziesięć stanowisk związanych z wiejską metalurgią uprawianą na Dolnym Śląsku w późnym średniowieczu, wszystkie powiązane z wytopem i przetwarzaniem żelaza. Kierując się kryterium lokalizacji stanowisk względem osiedli wiejskich i cieków oraz charakterystyką odkrytych na ich terenie zabytków nieruchomych i ruchomych, niemal połowę z nich można z dużym prawdopodobieństwem powiązać z wytopem żelaza z rudy i wstępną obróbką mechaniczną jego produktów poza siedliskami wiejskimi, pozostałe zaś - z obróbką produktów hutnictwa żelaza w osiedlach wiejskich. Trzy z pięciu stanowisk położonych poza osiedlami wiejskimi, w Górzycy (nr kat. 42), Trzęsowie (nr kat. 189) i Rynarcicach (nr kat. 154), były usytuowane zgodnie z głównymi zasadami rządzącymi lokalizacją miejsc produkcji hutniczej - nie tylko z dala od zabudowań, lecz także po stronie zawietrznej względem nich. Stanowiska w Górzycy i Rynarcicach leżały także w bezpośrednim sąsiedztwie cieków, co z perspektywy hutnictwa jest bardzo korzystne ze względu na konieczność płukania rudy oraz ewentualnie także napędzania mechanizmów kuźniczych (miechów, młotów) przy użyciu kół wodnych. Warto przy tym zaznaczyć, że wstępne rozdrabnianie rudy nie musiało następować na terenie stanowisk hutniczych, gdyż można było w tym celu wykorzystać istniejącą niezależnie od nich infrastrukturę w postaci młynów wodnych²⁵². ²⁵⁰ Por. wyżej, w podrozdziale II.2.C. Por. też KĘSA Śliwice, stan, nr 1: AZP 80-30/54 i Śliwice, stan, nr 5: AZP 79-30/34 w WUOZ we Wrocławiu. Bezpośrednie świadectwo archeologiczne przemiału rudy żelaza w młynie wodnym przyniosły adania młyna w Ptakowicach, por. wyżej, w podrozdziale VI.3. 240 VIII. Archeologiczne ślady wiejskiego rękodzieła i rzemiosła Ryc. Vlll.4. Kopie archiwalnych zdjęć pozostałości kotlinkowego pieca hutniczego odkrytego w 1936 r. w Trzęsowie (wg APWr., WSPŚ 691, s. 373). Największe z dolnośląskich stanowisk z późnego średniowiecza, które można łączyć z hutnictwem żelaza, odkryto w 1867 r. w Górzycy. Na stanowisku tym zarejestrowano pozostałości ok. 20 okrągłych lub owalnych kopców o znacznych średnicach 8-30 kroków i wys. do 3 stóp (ok. 0,87 m). Stanowisko w Górzycy zostało wprawdzie początkowo uznane za pradziejowe cmentarzysko, jednak formy i zdobienia przedstawionych na ilustracjach załączonych do sprawozdawczych tekstów K. J. T. Haupta (1869; 1871) ułamków naczyń ceramicznych nie pozostawiają wątpliwości co do ich późnośredniowiecznej metryki. Określenie funkcji stanowiska jest już jednak znacznie trudniejsze, niż skorygowanie jego datowania. Duża liczba znalezionych pod opisanymi kopcami i pomiędzy nimi żużli oraz przedmiotów żelaznych o rurkowatym kształcie pozwala wprawdzie na wskazanie ich związku z hutnictwem żelaza jako najbardziej prawdopodobnej interpretacji, którą jednak trudno przyjąć bez zastrzeżeń. Szczególne wątpliwości budzą znaczne rozmiary odkrytych w Górzycy kopców i obstaw kamiennych. Dlatego też, biorąc pod uwagę nieprzystawal-ność XIX-wiecznego rozpoznania przeprowadzonego na stanowisku do współczesnych standardów dokumentacyjnych, przedstawiona interpretacja rzekomego cmentarzyska w Górzycy jako miejsca wytopu żelaza musi jednak pozostać tylko roboczą hipotezą. Ze stanowiskiem w Górzycy wiązać się mogła stała zabudowa na fundamencie ceglanym, której relikty odkrył M. Treblin w 1939 r. Wielkość stanowiska, obecność stałej zabudowy oraz bliskość dworu wskazują, że domniemane cmentarzysko w Górzycy mogło byc pozostałością dworskiej kuźnicy, a w każdym razie zakładu zajmującego się metalurgią Właściwe uzasadnienie tego przypuszczenia wymagałoby jednak nowych badań weryfikacyjnych na omawianym stanowisku. Pozostałe odkrycia wiązane z wytopem żelaza z rudy, znane z obszarów wiejskich Dolnego Śląska, to ślady mniejszych przedsięwzięć hutniczych. Na wyciągnięcie wniosków dotyczących stosowanej technologii wytopu pozwalają przy tym jedynie znaleziska z Trzęsowa (nr kat. 189) i Krzeczyna Wielkiego. Na stanowiskach tych wytop żelaza odbywał się niewątpliwie w piecach kotlinkowych typu dymarskiego. W Trzęsowie odkryto nawet relikty dwóch takich pieców, przy czym dość dokładnie zadokumentowano tylko jeden z nich (por. ryc. VIII.4). Obiekt ten stanowił przydenną partię kotlinki pieca o średnicy 1 m, otoczoną obstawą kamienną. Jej ciągłość przerywały od stro VIII.2. Archeologiczne pozostałości wytopu i obróbki metali 241 ny południowo-wschodniej dwa kanały, prawdopodobnie służące jako drogi dostępu powietrza do komory piecowej (por. ryc. VIII.5). Wedle opisu zawartego w archiwalnej dokumentacji, drugi odkryty w Trzęsowie relikt pieca hutniczego był podobny do wyżej opisanego, a w jego wnętrzu odkryto kloce żużla pozostałe po wytopie żelaza. Kloc twardego żużla o średnicy 0,59 i wysokości 0,27 m, datowany towarzyszącymi mu ułamkami naczyń ceramicznych na późne średniowiecze, odkryto także w 1942 r. Krzeczynie Wielkim. Zabytki te zostały ujawnione podczas karczowania starego drzewa na podwórku jednej z posesji położonych na wschód od dworu (APWr., WSPŚ 729, s. 262, 727)²⁵³. Wytop żelaza na omawianym stanowisku odbywał się prawdopodobnie z użyciem podobnej techniki jak w Trzęsowie - w piecu kotlinkowym typu dymarskiego. Położenie reliktów hutnictwa odkrytych w Trzęsowie i Krzeczynie Wielkim może przy tym wskazywać na inną niż dworska inicjatywę, stojącą za prowadzonym tam wytopem żelaza. Hyc. VIII.5. Kopia archiwalnego rysunku dokumentacyjnego reliktu pieca hutniczego odkrytego w 1936 w Trzęsowie (wg APWr., WSPŚ 691, s. 372). Skala 1:20. W odniesieniu do pozostałych dwóch stanowisk dolnośląskich położonych poza siedliskami wiejskimi, a związanych prawdopodobnie z późnośredniowiecznym hutnictwem wiejskim, brak podstaw, by odtworzyć stosowane w ich obrębie techniki wytopu. Ze stanowiska nr 2 w Rynarcicach pochodzą znaleziska żużli i ceramicznych dysz, a ze Stanowisko być może tożsame ze wzmiankowanym w katalogu K. Demidziuka (2001, s. 66, 242 VIII. Archeologiczne ślady wiejskiego rękodzieła i rzemiosła stanowiska nr 6 w Księginicach (nr kat. 80) - żużli zdeponowanych w jamie, gdzie trafiły zapewne jako odpady. W pierwszym wypadku można wnioskować o dokonywanym na stanowisku wytopie żelaza, w drugim zaś, ze względu na niewielkie rozmiary żużli, o dalszej obróbce (przekuwaniu) uzyskanego poprzez wytop materiału. Liczniejsze stanowiska prawdopodobnie związane z obróbką żelaza już po jego wytopie znane są z siedlisk wiejskich. Możliwe, że z odkuwaniem łupek żelaznych z bryłek żużla wiązać należy znaleziska tych Ryc. Vlll.6. Przebijak odkryty na stanowisku 3B w Gębczycach w 2007 r. (nr inw. Gę 3B/6, stan po konserwacji w Pracowni Archeometrii i Konserwacji Zabytków Archeologicznych Instytutu Archeologii UWr.). Fot. K. Fokt. ostatnich w wypełniskach obiektów archeologicznych, znane z Górca w pow. strze-lińskim (nr kat. 47) oraz Lubina-Starego Lubina (nr kat. 89). Brak pełniejszego opisu odkrytych na wskazanych stanowiskach żużli uniemożliwia jednak ich jednoznaczne powiązanie z działalnością kuźniczą prowadzoną w siedliskach wiejskich. Sceptycyzm jest szczególnie wskazany w przypadku znalezisk ze Starego Lubina, gdzie w II fazie zasiedlenia, poprzedzającej uwzględnianą w niniejszej pracy fazę III, działał ośrodek metalurgiczny. Z dużo większym prawdopodobieństwem można wnioskować o dalszej obróbce produktów wytopu żelaza z rudy w przypadku stanowiska nr 7 w Gniewkowie (nr kat. 36). Bryłki żużla odkryte na tym stanowisku zalegały dość licznie w określonych nawarstwieniach, będących prawdopodobnie warstwami powstałymi przez akumulację odpadów, m.in. kuźniczych. Za sprowadzaniem do osiedli wiejskich niedokładnie lub też wcale niesortowanych produktów wytopu żelaza przemawia odkrycie dokonane w Kwielicach (nr kat. 84). W wypełnisku zadokumentowanej w tej miejscowości jamy wystąpić miały bowiem zarówno żużle, jak też kęsy wytopionego żelaza. Niewielka skala badań przeprowadzonych w Kwielicach uniemożliwia niestety pełniejszą interpretację tego znaleziska. Przeciw przypuszczeniu trafiania do siedlisk wiejskich nieposortowanych produktów wytopu i dalszego ich przerobu na miejscu przemawiają wyniki badań sondażowych przeprowadzonych na stanowisku nr 3 w Gębczycach (nr kat. 33). Podczas trzech sezonów przeprowadzonych dotychczas wykopalisk w dominialnej (3B) i kmiecej (3A) części najstarszego siedliska Gębczyc udało się jak dotąd odkryć dwie łupki żelazne, w tym jedną dość dużą (por. ryc. VIII.8), natomiast ani jednego kawałka szlaki, stanowiącej odpad powstający podczas obkuwania łupek. Za tym, że w dominialnej części stanowiska (3B) mógł działać kowal, przemawiają znaleziska przebijaka (por. ryc. VIII.6) i przecinaka (badania 2009 r.) oraz odkryte w obydwu częściach stanowiska podkowy końskie i ich fragmenty (por. ryc. VIII.7). Nie mniej interesujących znalezisk dostarczyły wykopaliska na terenie opuszczonej wsi *Rzeczeń. W wykopie II odkryto tam zbiór zabytków metalowych zawierający m.in. dwie zapadki zamków, dwa skoble, jedno okucie drzwi i przebijak. Takie skupienie metalowych części mechanizmów zamykających w niewielkim wykopie oraz wystąpienie w tym zespole narzędzia służącego do obróbki metalu sugerują działanie w poz- Vili.2. Archeologiczne pozostałości wytopu i obróbki metali 243 nośredniowiecznym *Rzeczeniu wyspecjalizowanego warsztatu kowalsko-ślusarskiego (por. niżej, nr kat. 22)²⁵⁴. Ryc.VIII.7. Podkowa typu IV/1 wg J. Kaźmierczyka, odkryta na stanowisku 3B w Gębczycach w sezonie 2007 (nr inw. Gę3B/10), wraz z podkowiakami, pierwotnie tkwiącymi w jej otworach (stan po konserwacji w Pracowni Archeometrii i Konserwacji Zabytków Archeologicznych Instytutu Archeologii UWr.). a. widok z boku; b. strona dolna; c. strona górna. Rys. i fot. K. Fokt. Relikty średniowiecznego hutnictwa i kowalstwa na Dolnym Śląsku, omówione pokrótce w niniejszym podrozdziale, nie pozwalają, ze względu na niewielką liczbę odkryć, a także brak badań metalograficznych żużli i lupek żelaznych oraz gotowych wyrobów, na daleko idące wnioski. Można jednak stwierdzić, że w głąb późnego średniowiecza trwał na Śląsku wytop żelaza w piecach kotlinkowych. Stanowiska, na których prowadzono wytop żelaza z rudy, lokalizowano zwykle zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i ergonomii w pobliżu cieków, z dala od siedlisk wiejskich, często po zawietrznej. Jak wskazuje odkrycie z Krzeczyna Wielkiego, gdzie kloc żużla odkryto w obrębie siedliska wsi, nawet od dość zwykle restrykcyjnie przestrzeganych reguł lokalizacji hutnictwa poza osiedlami zdarzały się jednak wyjątki. Wykopaliskami nie objęto dotąd, nie licząc enigmatycznego stanowiska w Górzycy, reliktów kuźnic z późnego średniowiecza, co powinno stać się celem badań w przyszłości. Prawdopodobnych śladów działania warsztatu kowalskiego w postaci półwytworów żelaznych lorych średniowieczna proweniencja nie jest niestety pewna) dostarczyły także badania ratownicze w Sośnicy (nr kat. 162). 244 VIII. Archeologiczne ślady wiejskiego rękodzieła i rzemiosła VIII.3. Ślady wiejskiego garncarstwa Większość danych wywiedzionych ze źródeł archeologicznych, dotyczących zajęć niezwiązanych z gospodarką żywnościową, jakimi zajmować się mogli mieszkańcy dolnośląskich wsi w XIII-XV/XVI w., odnosi się do gałęzi gospodarki wiejskiej opisanych w podrozdziałach VIII. 1-2. Jedynie nieliczne wyniki badań archeologicznych rzucają snop światła na najpopularniejsze po kowalstwie rzemiosło uprawiane na wsi - garncar- stwo. W dotychczasowym piśmiennictwie archeologicznym temat produkcji garncarskiej na wsi dolnośląskiej w późnym średniowieczu został poruszony jedynie na marginesie odkryć dokonanych w Rusku. Udało się tam bowiem wyróżnić lokalny typ ceramiki, którego wytwórcy sięgali po lokalne złoża glin zawierających kaolinit. Co ciekawe, ceramika „typu Rusko”, jak określono tę grupę wyrobów, znana jest bynajmniej nie tylko z bezpośredniej okolicy tej miejscowości, ale także z ośrodków miejskich, m.in. Wrocławia, Świdnicy, Dzierżoniowa i Świebodzic (por. Rzeźnik, Trzciński 1996; Jaworski 1998, s. 38-39). Oprócz znalezisk z Ruska, na zagadnienie garncarstwa wiejskiego na Śląsku nieco światła rzucają odkrycia z kilku miejscowości z zachodniej czę- Ryc. Vlll.8. Łupka żelazna odkryta w 2008 r. na stanowisku nr 3A w Gębczycach (stan po konserwacji w Pracowni Archeometrii i Konserwacji Zabytków Archeologicznych Instytutu Archeologii UWr.). Fot. K. Fokt. ści tego kraju. Jako piec garncarski zinterpretowany został obiekt archeologiczny nr 9b odkryty w wykopie I w Starym Lubinie (nr kat. 89). Domniemany piec został wzniesiony na ruinie budynku (obiekty nr 9-9a) z poprzedzającej omawianą w niniejszej pracy II fazy osadniczej, w wypełnionym żółtym piaskiem wkopie. Obiekt 9b przyjmował kształt cylindryczny, osiągając szerokość ok. 1 m oraz głębokość ok. 1 m. Szerokość obiektu uchwycona w wykonanym cięciu profilowym była, w świetle sprawozdania z odnośnych badań, równa jednej z jego cięciw; średnica pieca była niewątpliwie większa. Ścianki i dno jamy oblepione były gliną, a kilkanaście centymetrów ponad jego dnem miano odkryć pozostałości glinianego rusztu. Ścianki, dno i opatrzony otworami wykonanymi przy użyciu żerdek drewnianych ruszt osiągały grubość kilkunastu centymetrów. W wypełnisku reliktu pieca odkrytego w Starym Lubinie odkryto zbiór ułamków naczyń ceramicznych datowany na XIV-XV w., zdeponowany jednak zapewne wtórnie i stanowiący w związku z tym tertninus ad quem funkcjonowania omawianego obiektu jako pieca garncarskiego (por. Mularczyk 1993, s. 96, 131-133, rys. 11). Ratowniczy tryb badań oraz częściowe tylko przebadanie domniemanej pozostałości pieca uniemożliwiają jego pełną rekonstrukcję, można jednak stwierdzić, że był to obiekt dwukomorowy o pionowym ciągu, ładowany zapewne od góry Jak wskazują analogie z innych stron Europy Środkowo-Wschodniej, była to najpowszechniejsza odmiana wiejskich pieców garncarskich w tym regionie w późnym średniowieczu VIII.3. Ślady wiejskiego garncarstwa 245 (Takacs 2007, s. 65-66; Vagner 2007, s. 85). Także lokalizacja pojedynczego pieca garncarskiego w siedlisku miejscowości nie odbiega od schematów znanych z innych krajów Środkowej i Zachodniej Europy (por. Schmaedecke 1998, s. 18; Vagner 2007, s. 97). Powodzenie produkcji garncarskiej zależało od możliwości wydobycia odpowiedniego surowca i jego należytego przygotowania. Nie sposób niestety stwierdzić, czy którykolwiek z obiektów archeologicznych uznanych w katalogu niniejszej pracy za pozostałości jam służących wydobyciu gliny²⁵⁵ lub piasku²⁵⁶ mógł mieć związek z wytwórczością garncarską. Z dwóch stanowisk znane są natomiast jamy służące prawdopodobnie do gromadzenia oczyszczonej gliny, być może używanej przez lokalne warsztaty garncarskie. Gliniankę tego rodzaju, obudowaną obstawą kamienną, odkryto w 1938 r. w Grzybia-nach (nr kat. 55). Interpretację tego obiektu jako jamy służącej do przechowywania gliny przeznaczonej na masę garncarską wysunęli jego odkrywcy, mogąc się przy tym powołać przede wszystkim na jałowy, gliniasto-ilasty skład wypełniska jamy. Przypuszczenie to wydaje się najbardziej prawdopodobnym z możliwych, choć przyznać trzeba, że dostępne dane nie pozwalają uznać go za pewnik. Można spekulować, że domniemana glinianka odkryta w Grzybianach, położona w środku wsi, w pobliżu kościoła, mogła stanowić pozostałość po wizycie we wsi wędrownego rzemieślnika. Jamy służące prawdopodobnie do gromadzenia gliny odkryto także na stanowisku Legnica 136 (nr kat. 85), z dala od osiedli. Brak niestety pewnych przesłanek wspierających średniowieczną metrykę wskazanych obiektów archeologicznych, trzeba jednak wskazać, że sąsiadowały one z innymi jamami, datowanymi na późne średniowiecze. lss Górzec 14 (nr kat. 47): obiekt nr 12, ęórzec (nr kat. 48): obiekt nr 18 na południe od wsi, Sła-węcice 8 (nr kat. 156): obiekt nr 2. ²S⁶ Kaźmierzów N1 (nr kat. 66): obiekt nr 3, Stogi 2 (nr kat. 168): jama nr 1, Środa Śląska 9 (nr kat. 183). IX. Organizacja wiejskiej przestrzeni osadniczej w świetle archeologii Zmiana modelu gospodarczego, jaka nastąpiła na Śląsku i ziemiach ościennych wXII-XIV w., pociągnęła za sobą głęboką przebudowę struktur osadniczych²⁵⁷. W pracy niniejszej, szczególnie w jej rozdziałach V-VII, omówiono już znaczną część przejawów ¡konsekwencji tej osadniczej „rewolucji XIII w.” W bieżącym rozdziale przedyskutowane zostaną kolejno: uchwytne metodami archeologii zjawiska związane z przebiegiem przełomu w organizacji osadnictwa wiejskiego na Śląsku (IX. 1), problem trwałości późnośredniowiecznego rozmierzenia gruntów (IX.2), materialne ślady rozplanowania osiedli wiejskich w późnym średniowieczu oraz przemian w tej dziedzinie (IX.3), a także problematyka wewnętrznej organizacji śląskich zagród kmiecych i folwarcznych w świetle źródeł archeologicznych (IX.4). IX.1. Przełom w organizacji przestrzennej osadnictwa wiejskiego i problem jego uchwytności metodami archeologii W okresie przebudowy podstaw gospodarki na Śląsku i w ziemiach ościennych w XII--XIV w. typowe dla wczesnego średniowiecza osady nastawione na wielostronną, ekstensywną eksploatację nisz ekologicznych, w obrębie których istniały, zostały stopniowo zastąpione siecią stabilnych siedlisk wiejskich i dworów, opatrzonych trwałą zabudową (w tym obronną i sakralną) oraz rozgraniczonymi dokładnie parcelami pod zabudowę, działki uprawne, łąki, lasy i pastwiska. Sięgając po terminologię używaną w ekologii krajobrazu²⁵⁸, przemiany w strukturze i rozplanowaniu osad wiejskich na przełomie wczesnego i późnego średniowiecza można opisać jako próbę przekształcenia osiedli z płacht, niestanowiących o obliczu krajobrazu kulturowego, w stałe elementy matrycy, czy też, posługując się mniej dyskusyjną terminologią, ich wtopienia w krajobrazowe tło. Istota tej wielkiej reformy jest zasadniczo znana; źródła pisane umożliwiają nawet dla niektórych regionów, takich jak okolice fundacji henrykowskiej czy włość trzebnicka, wgląd w dość wczesne etapy przemian (por. Heck 1979, s. 58). O ile jednak dzięki „standardowemu zasobowi źródeł historycznych znane są w przybliżeniu ramy prawne ówczesnych zjawisk i wiele ich aspektów gospodarczych, stosunkowo mało wiadomo o przemianach O pojęciu struktur osadniczych por. Kobyliński 1988, s. 11-12. Dyskusja podstawowych pojęć: Cieszewska 2004. 248 IX. Organizacja wiejskiej przestrzeni osadniczej w świetle archeologii w dziedzinach lokalizacji osad wiejskich oraz topografii osiedli. Bez źródeł archeologicznych mediewiści są na tych polach skazani na zawodną retrogresję w oparciu o zasób nowożytnych źródeł kartograficznych, wspieraną wiedzą pozaźródłową badaczy oraz danymi onomastycznymi i etnograficznymi. “Rewolucja XIII w.” na polu struktur osadniczych nie stała się jak dotąd przedmiotem systematycznych badań archeologicznych dotyczących Śląska, ziemi kłodzkiej ani Górnych Łużyc. Trzeba zaś podkreślić, że tylko solidne studia mikroregionalne, sięgające także po dane innych niż archeologia dyscyplin, są w stanie wnieść naprawdę nowe, twórcze treści do studiów nad przebiegiem zmiany modelu osadniczego na omawianych ziemiach, jaka zaszła w XII-XIV w. Wobec braku tego rodzaju studiów mikroregional-nych, w materiałach archeologicznych dostrzegalne są jedynie, podobnie jak w dziedzinie zmian w sposobach gospodarowania²⁵⁹, generalne zarysy przemian w organizacji osadnictwa wiejskiego. Nawet jednak na tym dość wysokim poziomie ogólności analiza źródeł materialnych jest w stanie ukazać niewidoczne w inny sposób szczegóły przemian strukturalnych w osadnictwie wiejskim. W nielicznych, jak dotąd, przypadkach przez pryzmat źródeł archeologicznych widoczne jest samo zjawisko ustanawiania i stabilizacji osiedli wiejskich o znacznej trwałości. Dla zilustrowania tego procesu można na razie wesprzeć się jedynie wstępnymi wynikami badań ratowniczych przeprowadzonych w dwóch mikroregionach położonych w dawnym księstwie legnickim: w pobliżu Żarka i Męcinki (Bakszas, Piwko 1977; iidem 1979; Bakszas, Kaźmierczyk, Piwko 1978) oraz na południe od Mściwojowa (Piwko 2000). W obydwu przypadkach następujące po sobie osady wczesnośredniowieczne istniały w miejscach położonych coraz bliżej istniejącego współcześnie siedliska, co wskazuje, że założenie istniejących do dziś osiedli zamknęło w tych mikroregionach proces translokacji siedzib ludzkich. Podobne zjawisko dostrzeżono m.in. na terenie nieodległych Dolnych Łużyc, na stanowisku nr 7 w Sękowicach koło Gubina (por. Lewczuk 1996, s. 331). Głównym zagadnieniem związanym z przebudową osadnictwa wiejskiego u progu późnego średniowiecza, w którego rozpoznaniu dopomóc mogą badania archeologiczne, jest stosunek ówczesnych mieszkańców Śląska i ziem ościennych do odziedziczonych po poprzednim okresie elementów krajobrazu kulturowego. Można przy tym wyróżnić dwie drogi postępowania z zastanymi elementami sieci osadniczej: ich porzucanie oraz włączanie do powstających według nowych zasad wiejskich zespołów osadniczych. Znamienny dla przebiegu transformacji osadniczych XII-XIV w. jest przy tym fakt, że znaczną część reliktów wczesnośredniowiecznych osad i miejsc grzebalnych odkryto poza obrębem osiedli współczesnych. Taki stan rzeczy kontrastuje z lokalizacją osiedli i cmentarzy z późnego średniowiecza, znajdujących się w przytłaczającej większości właśnie w obrębie siedlisk do dziś istniejących. Wniosek ten można podbudować zarówno ogólnym oglądem danych dotyczących Śląska i ziem ościennych, zawartych choćby w ewidencji AZP, jak też opierając się na kilku względnie dokładniej przebadanych regionach, a więc przede wszystkim okolicach Wrocławia i Trzebnicy. Co ciekawe, translokacja w związku z lokacją spotykała, na równi z osadami z XI-XIIW ⁱ także osiedla zakładane u samego schyłku wczesnego średniowiecza, w XIII w., wśród nich omówione w niniejszej pracy osady wiejskie odkryte na stanowiskach Boguszyce 20, Radłowice 8, Ślęza 13 i Świątniki 3 (nr kat. 8, 140, 182, 185). Jeśliby nie ograniczać się do nielicznych osad o inwentarzach typowych dla wczesnego średniowiecza, które spełniły Por. wyżej, podrozdział VII. 1. IX. 1. Przełom w organizacji przestrzennej osadnictwa wiejskiego i problem jego uchwytności metodami archeologii 249 warunki uwzględnienia w katalogu niniejszej pracy, grupa osiedli wiejskich ze schyłku wczesnego średniowiecza, które w XIII w. ustąpiły wsiom lokacyjnym, byłaby zapewne znacznie liczniejsza, m.in. o wczesnośredniowieczne fazy stanowisk nr 4 w Radzikowie (por. tu Pankiewicz 2005, s. 57) i nr 8 w Wilkowicach (zob. niżej, nr kat. 199, pkt 8). Niemała liczba osiedli wiejskich założonych w 2. poł. XII - 1. poł. XIII w. i opuszczonych jeszcze w XIII w., wskazuje na znaczną dynamikę zachodzących wówczas przemian w osadnictwie. Chcąc wyjaśnić przyczynę tak nagłej zmiany strategii, jaka stać musiała za opuszczeniem osad po maksymalnie kilkudziesięciu latach od ich powstania, należy zwrócić uwagę na zmienność polityki osadniczej książąt w toku stulecia XIII. W pierwszych dziesięcioleciach lego burzliwego wieku rozbudowa osad na prawie miejscowym oraz zakładanie wsi na prawic niemieckim toczyły się odrębnymi torami i w osobnych regionach, i dopiero z czasem osady na prawie rodzimym zostały poddane rygorom nowego modelu gospodarki. Sprawiło to zapewne, że rozwiązania organizacyjne zastosowane nawet w najmłodszych osadach na prawie rodzimym w sposób dość nagły okazały się przestarzałe i uznano zapewne za bardziej opłacalną zupełną przebudowę niektórych osad wiejskich, wraz z translokacją osiedli, niż ewentualne próby poprawiania ich dochodowości w odziedziczonych, tradycyjnych ramach społeczno-prawnych²⁶⁰. Wprowadzeniu nowego ładu planistycznego nie musiało jednak koniecznie towarzyszyć (choć zapewne często, a może przeważnie, towarzyszyło) porzucenie starszych osiedli i cmentarzy. Znane są przypadki kontynuacji osiedli wczesnośredniowiecznych w 2. poł. XIII-XV/XVI w., jak choćby, spośród wsi omówionych bliżej w niniejszej pracy, w Górcu (nr kat. 47). Ciekawego przykładu kontynuacji nie tylko lokalizacji zabudowy wiejskiej, lecz także rozplanowania osiedla pomiędzy wczesnym a późnym średniowieczem, dostarczyły badania ratownicze przeprowadzone w Kawicach pod Legnicą (nr kat. 64). W miejscowości tej droga z XIII-XV w. powielała przebieg starszego traktu, brak szerszych badań uniemożliwia jednak pełną ocenę stopnia kontynuacji rozplanowania siedliska pomiędzy XI-XIII a XIII-XV w. Ze Śląska znany jest także potwierdzony metodą archeologiczną przykład kontynuacji w późnym średniowieczu sakralnej funkcji przed-kościelnego cmentarza z XII - pocz. XIII w. Mowa tu o cmentarzysku odkrytym w Nowym Kościele koło Złotoryi, na terenie którego stanął w XIII w. późnoromański kościół (Lasota, Rozpędowski 1971; por. też Wachowski 1975, s. 107). Omawiając przykłady trwania funkcji i układów wczesnośredniowiecznych punktów osadniczych w obrębie założeń późnośredniowiecznych, nie można tracić z oczu faktu, że przywołane elementy kontynuacji stawały się jednak częściami nowej jakościowo struktury osadniczej. Wczesnośredniowieczna osada w Kawicach nie była po prostu nadal zamieszkiwana w późnym średniowieczu, lecz włączono ją w obręb nowego, większego siedliska wiejskiego. Także cmentarz w Nowym Kościele nie tylko był nadal użytkowany w XIII w., lecz także został wyposażony w element typowy dla nowo wprowadzanego modelu - wiejski kościół parafialny. Głębokość zachodzącej w XII-XIV w. transformacji ukazują przykłady osad wczesnośredniowiecznych, na miejscu których powstały od 2. poł. XIII w. alodia. Przykłady takich sytuacji znane są ze źródeł pisanych, m.in. dotyczących dóbr augustianów ²W Zjawisko osad „okresu przejściowego" na Śląsku domaga się przy tym jak najszybszego przeba-ania w ramach odpowiednio szeroko skrojonego, obejmującego co najmniej Czechy, Morawy, Wielko-P°lskę, Pomorze i Niemcy Wschodnie, studium porównawczego (por. tu uwagi przedstawione wyżej, w podrozdziale II.2.a). 2S0 IX. Organizacja wiejskiej przestrzeni osadniczej w świetle archeologii z wrocławskiego Piasku (Pobóg-Lenartowicz 1994, s. 69-70). Przerabianiu chłopskich osad na prawie rodzimym w dobra alodialne towarzyszyło niejednokrotnie, np. w Tyńcu Małym, powstawanie w ich sąsiedztwie kmiecych osad lokacyjnych. Przywołanie świadectwa źródeł archeologicznych pozwala na stwierdzenie, że zjawisko to nie było bynajmniej ograniczone do posiadłości wskazanego powyżej zgromadzenia. Osady o typowych dla wczesnego średniowiecza inwentarzach odkryto w bezpośrednim sąsiedztwie późniejszych folwarków w Bieńkowie (nr kat. 4), Biskupicach Widawskich (stan, nr 4: APWr, WSPŚ 771, s. 776-777), Boguszycach (nr kat. 8), Łapczycach (nr kat. 92), Strze-szowie (nr kat. 171), Ściborzu (MŚlOp., OA Stiibendorf, Kr. Neisse) i Wilczycach (APWr, WSPŚ 746, s. 583-585, 612). Przynajmniej w przypadku odkryć z Bieńkowa, Boguszyc, Łapczyc i Wilczyc osady wczesnośredniowieczne poprzedzające folwarki zostały wyda-towane ze znacznym prawdopodobieństwem naXII-XIII w., co pozwala sądzić, że alodia weszły w tych miejscowościach w bezpośrednią sukcesję starszych osiedli. Ze względu na brak dostatecznie ścisłych datowań samych folwarków (archeologicznych lub historycznych), przypuszczenie to w większości przypadków musi niestety pozostać jedynie roboczą hipotezą. Oprócz reliktów osiedli bezpośrednio poprzedzających przebudowę osadnictwa wiejskiego w XII-XIV w., mieszkańcy Śląska i ziem ościennych zastali także pozostałości struktur starszych, w postaci grodzisk powstałych w IX-X w. Także one zostały umiejętnie wkomponowane w nowo powstające wiejskie zespoły osadnicze. Na majdanie grodziska z X w. w Koźlicach na Górnych Łużycach powstała nawet późnośredniowieczna zabudowa mieszkalna, związana prawdopodobnie z najstarszą fazą wsi lokacyjnej²⁶¹. Grodzisko z X-XI w. w Rzymówce koło Złotoryi zostało natomiast wykorzystane jako cmentarz, co jest o tyle dziwne, że we wsi tej nie było nigdy kościoła (por. Bykowski 1981, s. 53 , 56; 1982, s. 65, 68). Idąc za sugestią badacza grodziska, Karola Bykowskiego (1981, s. 56), przyjąć należy, że ciał dziewięciu osób pochowanych w ośmiu grobach, stratygraficznie późniejszych od nawarstwień osadniczych majdanu, z nieokreślonych bliżej względów świadomie nie złożono do ziemi na cmentarzu przykościelnym. Wobec braku przesłanek w sposób jednoznaczny przemawiających za proponowanym w sprawozdaniach z badań datowaniem odnośnych pochówków na XIII-XIV w. nie sposób jednak wykluczyć, że zmarli pochowani na grodzisku w Rzymówce zostali tam złożeni nieco wcześniej, w XII - 1. poł. XIII w„ gdy użytkowano jeszcze na Śląsku cmentarze pozakościelne. IX.2. Ślady późnośredniowiecznego rozmierzenia gruntów i kwestia jego trwałości Według przedstawionej we wstępie do niniejszego rozdziału wizji przemian form osadnictwa wiejskiego w XII-XIV w., podstawową manifestacją przestrzenną przeprowadzonej wówczas reformy powinno być powstanie rozmierzonych in saecula saeculorum działek, stanowiących od tego czasu osnowę wiejskiego życia i gospodarki: niw polnych oraz pasm w ich obrębie, łanów, zagród, placów, pastwisk, łąk, lasów oraz innych obszarów o z góry określonym areale, przeznaczeniu gospodarczym i przynależności własnościowe) (dworska, kmieca, wspólnotowa itp.). Podział taki stanowił istotę późnośredniowieczne) ²⁶¹ Por. niżej, podrozdział IX.3. 1Х.2. Siady późnośredniowiecznego rozmierzenia gruntów i kwestia jego trwałości 251 Ryc. IX.1. Kopia archiwalnego planu Mirosławie (wg APWr., WSPŚ 660, s. 543). 1. przebieg zachowanego reliktowo wału otaczającego dolną część siedliska wsi wg Fritza Geschwendta. racjonalizacji gospodarki wiejskiej²⁶², i jako taki legł u podstaw dalszych reform, na czele z największą uwłaszczeniową w XIX w. Najważniejsze rodzaje obiektów archeologicznych umożliwiających poznanie kształtu rozmierzenia działek w XIII-XV/ XVI w. to relikty dróg, rowów oraz naziemnych konstrukcji przebiegających po linii dawnych granic działek. Stan przebadania średniowiecznych dróg wiejskich na Śląsku przedstawiono już powyżej, w rozdziale VI. W tym miejscu pozostaje zatem jedynie pokrótce skomentować dotychczasowe studia nad innymi rodzajami materialnych śladów dawnych rozgraniczeń, w których badaniu archeolodzy zajmujący się średniowiecznym Śląskiem mają już pewne osiągnięcia. Dzięki prowadzonym pod egidą Instytutu Archeologii Uniwerystetu Wrocławskiego od lat 70. XX w. badaniom nad reliktami dawnego kopalnictwa kamienia, rud i kruszców, dość dobrze poznane są sposoby rozgraniczania działek górniczych²⁶³. Ślady parcelacji niezwiązane z górnictwem zostały natomiast w sposób systematyczny rozpoznane między Podgórzynem a Sosnówką (Kaźmierczyk, Jaworski 1991), w okolicy Wlenia (Buśko 1991) oraz w Masywie Ślęży (Domański 2002, s. 108-110, tam dalsze odsyłacze). Dzięki przywołanym badaniom można obecnie stwierdzić, że do rozdzielania działek i całych obrębów służyło już w wiekach średnich co najmniej kilka rodzajów obiektów, zdolnych przetrwać kilkaset lat, wśród nich rozmaite kopce graniczne, znakowane krzyżami kamienie oraz słupy i płyty kamienne (por. Buśko 1991, s. 97-100; Kaź-mierczyk, Jaworski 1991, s. 132-147). W rozgraniczaniu niewielkich działek pomocne były także rowy (Kaźmierczyk, Jaworski 1991, s. 145). Z punktu widzenia potrzeb niniejszej pracy przydatność przywołanych opracowań jest mała, gdyż większość z omawianych w nich znaków granicznych nie stanowi śladów parcelacji gruntów wiejskich. Ciąg graniczny na Ślęży oddzielał zapewne posiadłości książęce od części masywu należącej do augustianów z wrocławskiego zgromadzenia na Piasku (Domański 2002, s. 108-110, passim), a najstarsze linie uchwycone w rejonie Wlenia odbijały granice jurysdykcyjne zamku i miasta oraz wewnętrzny podział terytorium miejskiego (Buśko 1991, s. 115-121). Także w przypadku odkryć z rejonu Podgórzyna i Sosnówki większość oznaczeń granicznych wiązała się najpewniej nie z podziałem rozłogów wsi, lecz z górniczym użytkowaniem terenu, szczególnie jego fragmentu oznaczonego jako stanowisko nr 5 (Kaźmierczyk, Jaworski 1991, s. 132, 136, 138-139). Część odkrytych tam znaków miała jednak według prowadzących odnośne badania związek z rozgraniczeniem Sosnówki i Podgórzyna oraz z podziałami pól w najdalszej od siedliska wsi strefie podgó- Por. wyżej, podrozdział II.2.a. Najnowszy przegląd lej problematyki zawiera niepublikowana rozprawa doktorska Tomasza Stolarczyka (2010). 252 IX. Organizacja wiejskiej przestrzeni osadniczej w świetle archeologii rzyńskich łanów (por. niżej). Niestety, datowanie bezwzględne śladów dawnego rozmie-rzenia gruntów na pograniczu Podgórzyna i Sosnówki opiera się jedynie na przesłankach pośrednich, co nakazuje znaczną ostrożność w wyciąganiu dalej idących wniosków. Uwaga ta dotyczy także pozostałych odkryć dokonanych na Dolnym Śląsku, potencjalnie związanych z sięgającym wieków średnich rozgraniczeniem obrębów wiejskich, zakreślaniem granic niw domowych oraz wewnętrznymi podziałami rozłogów. Jednym z najciekawszych obiektów tego rodzaju ze Śląska są wały otaczające południową część siedliska Mirosławie w pow. wrocławskim, odkryte i zinwentaryzowane w okresie międzywojennym (zob. ryc. IX. 1). Zostały one wówczas bez dostatecznej argumentacji uznane za relikty umocnień wczesnośredniowiecznych (por. APWr., WSPŚ 660, s. 543; Geschwendt 1921, s. 45-46, passim), choć znacznie bardziej przypominają odkrycia obwałowań otaczających często średniowieczne siedliska wiejskie²⁶⁴. Wały, kopce i rowy potencjalnie związane z późnośredniowiecznym rozmierzeniem gruntów wiejskich znane są także m.in. z Bródna w pow. średzkim (Bykowski 1976, s. 39; 1977, s. 47-48)²⁶⁵, Brzeźnicy w pow. żagańskim (APWr., WSPŚ 763, teczki Kreis Sprottau, Briesnitz/Ober Briesnitz), Bartnik w pow. lwóweckim (Demidziuk 1999b, s. 207), Łącznej w pow. wałbrzyskim (APWr. 776, s. 407-484; Demidziuk 2000, s. 220) oraz Miechowej (Raschke 1939, s. 107-108), Proślic (MŚlOp., OA Proschlitz, Kr. Kreuzburg) i Ciecierzyna (Raschke 1939, s. 57-58) w pow. kluczborskim. Listę tę można by znacznie wydłużyć, sięgając do dalszych archiwaliów i piśmiennictwa regionalistycznego (np. Vug 1890). Z perspektywy niniejszego podrozdziału takie mnożenie znalezisk jest jednak o tyle bezcelowe, że bez weryfikacyjnych badań archeologicznych, najlepiej połączonych z dodatkową kwerendą biblioteczno-archiwalną i pomiarami w terenie, późnośredniowieczne datowanie większości z tych obiektów pozostaje jedynie domniemaniem. Uwaga ta w najmniejszym stopniu dotyczy reliktów rozmierzenia związanych z wsiami opuszczonymi w średniowieczu i ponownie niezasiedlonymi; problem jednak w tym, że na Śląsku także one czekają dopiero na inwentaryzację. Z przedstawionych powyżej uwag wynika, że wszelkie oparte na źródłach archeologicznych sądy dotyczące późnośredniowiecznej parcelacji terenów wiejskich muszą się z konieczności opierać przede wszystkim na niewielkim katalogu przebadanych archeologicznie odcinków dróg i rowów datowanych na późne średniowiecze. Dane przedstawione w tabeli VI.2 wskazują jednoznacznie na stałość przebiegu dróg wewnątrz osiedli wiejskich od średniowiecza (nieraz wczesnego, jak w przypadku Kawie, nr kat. 64) do współczesności. Wyniki badań prowadzonych w Kamionkach Dolnych, Pieszycach Górnych i Średnich, Przerzeczynie-Zdroju, Rusku oraz Szczepanowie (nr kat. 125, 126, 128,134, 151, 178) pouczają jednak, że zasadnicza stałość lokalizacji dróg mogła się jednak wiązać z pewnymi zmianami ich przebiegu. Warto przy tym zaznaczyć, że domniemane zmiany położenia ciągów komunikacyjnych w Pieszycach Średnich i Przerzeczynie-Zdroju mogły się wiązać z rozbudową działek, na których stały tamtejsze kościoły. Zmiana przebiegu drogi w Rusku miała natomiast miejsce poza właściwą zabudową siedliska wsi, na terenie prawdopodobnie pierwotnie gromadzkim bądź dworskim²⁶⁶. Wymienione trzy przypadki ²⁶⁴ Por. o tym wyżej, w podrozdziale II.2.c. ²⁶⁵ Por. tu także komentarz w rekordzie katalogowym nr 16. M Za przypuszczeniem tym przemawia położenie na odnośnym stanowisku nienależącej pia*' dopodobnie do żadnej zagrody studni, na północ od niego działek zagrodniczych, a na południe dominialnych (por. Mbl. 2951/5064 Striegau). IX.2. Ślady późnośredniowiecznego rozmierzenia gruntów i kwestia jego trwałości 253 zmiany biegu dróg wewnątrz osiedli wiejskich między średniowieczem a współczesnością wiązałyby się zatem z reorganizacją wybranych terenów wspólnotowych w obrębie siedlisk, nie zaś z reparcelacją całych osiedli, włącznie z zagrodami chłopskimi. Bardziej nawet interesujące, niż znaleziska średniowiecznych traktów pod współczesnymi pasami drożnymi, mogą okazać się przypadki braku tego rodzaju odkryć w miejscach, gdzie należałoby ich oczekiwać. W tym kontekście należy koniecznie przywołać odkrycia z Dziadowej Kłody (nr kat. 32) i Lubina-Starego Lubina (nr kat. 89). Mimo przebadania kilkudziesięciometrowych odcinków głównych dróg obydwu wskazanych miejscowości nie tylko nie odkryto pod nimi ciągów komunikacyjnych z późnego średniowiecza, lecz także zarejestrowano w wykopach instalacyjnych obiekty archeologiczne w postaci jam, których występowanie w ciągu dróg byłoby nielogiczne. Oznacza to, że pomiędzy uchwyconymi w omawianych wykopach średniowiecznymi fazami zasiedlenia a okresem współczesnym w przywołanych wsiach miała miejsce reparcelacja związana ze zmianą przebiegu głównych dróg. W przypadku Starego Lubina dzięki odkryciu traktu XVII-wiecznego biegnącego w linii współczesnej drogi (zaliczonego do IV fazy osadniczej), można nawet określić przybliżoną chronologię tego wydarzenia (por. Mularczyk 1993, s. 86, 109). Na zmianę przebiegu głównej drogi pomiędzy późnym średniowieczem a współczesnością zdają się także wskazywać odkrycia z Gilowa w powiecie dzierżo-niowskim (nr kat. 35). W tym przypadku jednak przeprowadzenie drogi pod zagrodami, zamiast nad nimi, nie wymagało żadnych zmian w rozmierzeniu siedliska, lecz jedynie wspólnej inicjatywy gospodarzy siedzących na sąsiadujących łanach. Podobnie jak osiedla wiejskie, znaczną stałością rozmierzenia powinny cechować się przynależne do nich rozłogi, poddane w późnym średniowieczu trwałej reorganizacji przestrzennej. Zarówno w systemie niwowym, jak też łanowym, stałość rozmierzenia była przy tym względna i częściowa. W pierwszym przypadku stabilność podziału na parcele polne dotyczyła poszczególnych niw, ale już niekoniecznie pasm w ich obrębie. W przypadku wsi łanowych, których właściciele ze względu na zabezpieczenie przychodów utrudniali często alienację i trwałe dzielenie pierwotnych nadziałów, stabilność średniowiecznego podziału na łany powinna być znaczna, szczególnie że pola często oddzielone były drogami i wałami z kamieni gromadzonych na miedzach. Archeologiczną weryfikację tych twierdzeń na konkretnych przykładach umożliwiają badania przeprowadzone na kilku stanowiskach dolnośląskich. Aż cztery odcinki dróg datowanych na późne średniowiecze w jednej niwie polnej (por. ryc. IX.2) odkryto na stanowisku nr 2 w Strachowie (nr kat. 169). Dwa z tych odcinków, oznaczone sygnaturami A i B, przebiegały zgodnie z linią podziału omawianej niwy, po linii północ-południe, w tym jeden niemal dokładnie pod drogą współczesną, naniesioną także na przedwojenną mapę topograficzną (Mbl. 3077/5267 Nimptsch). Niestety, datowanie tych akurat dwóch odcinków dróg polnych na późne średniowiecze jest uzasadnione jedynie przesłankami pośrednimi. W przeciwieństwie do nich solidnie datowane odcinki dróg oznaczone jako C i D oddają podziały gruntów zasadniczo zatarte we współczesnym układzie traktów komunikacyjnych i działek polnych, choć częściowo z nim Korespondujące (ramię odcinka D przebiegające po linii wschód-zachód). Podobną sytuację częściowej zgodności przebiegu średniowiecznych granic działek z rozmierzeniem znanym z XIX-XX w. stwierdzić można w przypadku stanowiska nr 2 w Nowej Wsi pod Bolesławcem (nr kat. 109). Odkryte tam liniowe skupienie obiektów archeologicznych, przez prowadzących odnośne badania uznane za ślad dawnej drogi, nie koresponduje wprawdzie z żadną z dróg uchwyconych na przedwojennej mapie topograficznej (Mbl. 2697/4659 Kittlitztreben), lecz przebiega równolegle do nich, oddając 254 IX. Organizacja wiejskiej przestrzeni osadniczej w świetle archeologii zasadniczą ideę rozmierzenia łanowego. Ciekawego kontrprzykładu dla sytuacji zastanej w Nowej Wsi, wskazującego na nowożytną metrykę rozmierzenia łanowego, dostarczyły badania przeprowadzone na obwodnicy Kamiennej Góry, w miejscowości Przedwojów (nr kat. 132). Odkryty na tym stanowisku ciąg obiektów archeologicznych przebiegał po linii SSW-NNE, odbiegającej od kierunku rozgraniczeń łanów znanych z przedwojennej mapy topograficznej (Mbl. 3072/5262 Landeshut). 1-----------2 Ryc. IX.2. Położenie odcinków średniowiecznych dróg odkrytych na stanowisku nr 2 w Strachowie (nr kat. 169) wg A. Kulczyckiej-Leciejewiczowej (1997, s. 203, ryc. 136), uzup. K. Fokt. A-D. oznaczenia odkrytych odcinków dróg; 1. przebieg współczesnych granic działek (wg geoportal.gov.pl, stan na 2010 r.); 2. przebieg odcinków dróg odkrytych podczas badań archeologicznych. Omawiając archeologiczne ślady rozmierzenia rozłogów wiejskich w późnym średniowieczu, nie sposób pominąć, mimo ich niepewnego datowania, przywołanych już powyżej odkryć dokonanych w 1988 r. między Podgórzynem a Sosnówką. Obiekty odkryte na stanowisku oznaczonym numerem 3, w postaci kamieni z krzyżami i kopców kamienno-ziemnych, zostały przez prowadzących badania uznane za relikty punktów granicznych oznaczających pole o wymiarach 105 x 26,5 m, z czasem rozszerzone do wymiarów 105 x 32,5 m (Kaźmierczyk, Jaworski 1991, s. 138-139, 142, 148-149). Jeśli za podstawę obliczeń przyjąć wymiar pręta wynikający z podziału pierwotnej długości i szerokości pola przez liczby naturalne, najbardziej prawdopodobnym okaże się rozmierzenie tej działki według pręta o długości zbliżonej do miary chełmińskiej (ok. 4,35 m). Pier’ wotnie zatem omawiany skrawek ziemi zostałby rozmierzony w wymiarze 6 x 24 pręta, licząc tym samym ok. czterech morgów. Wykrojony tak z nieuprawnych terenów łąkowych wycinek gruntu przebiegał prostopadle do pasm gruntu i dróg polnych, biorących swo) początek w Podgórzynie, obejmując na długość standardowe szerokości dwóch łanów²⁶⁷· Jako że nie udało się zaobserwować żadnych podziałów biegnących w poprzek odkrytego ²⁶⁷ Czyli 2x12 prętów, przy standardowym wymiarze dużego łanu równej 12 x 270 prętów: Bernard 1931, s. 56. IX.2. Ślady późnośredniowiecznego rozmierzenia gruntów i kwestia jego trwałości 255 pola, można przypuszczać, że albo ślady tych podziałów zatarł czas, albo rzeczywiście jeden z podgórzyńskich gospodarzy dysponował nadziałem dwułanowym. Ponadprzeciętny areał tego gospodarstwa mógł wiązać się ze szczególnym statusem jego właściciela bądź ze znacznym na jego terenie udziałem podmokłych nieużytków. W trakcie badań prowadzonych między Podgórzynem a Sosnówką odkryto także kilka znaków, według prowadzących odnośne badania mających wskazywać na odmienny niż współcześnie, przebieg granicy tych wsi w średniowieczu (stanowisko 4A: Kaźmierczyk, Jaworski 1991, s. 142, 149-150, fot. 9-10; stanowiska nr 9,13 i 14: Kaźmierczyk, Jaworski 1991, s. 142-144, Ryc. IX.3. Rzut pozostałości kamiennego kopca granicznego rozdzielającego obręby Sosnówki i Podgórzyna, odkrytego na stanowisku nr 13 w Sosnówce (wg Kaźmierczyk, Jaworski 1991, s. 144, ryc. 4a). 1. kamień z wnętrza kopca; 2. kamień z obudowy konstrukcyjnej; 3. rekonstruowany pierwotny zasięg kopca. 156, 158-159). Byłby to bardzo ciekawy przykład dużej niestabilności obrębów wiejskich, o których wiadomo skądinąd, że od czasu rozmierzenia zmieniały się w stopniu niewielkim, głównie przez dodawanie domiarek, parcelacje gruntów osad zanikłych oraz lokalne korekty graniczne. Niestety podstawy datowania wskazanych wyżej znaków granicznych, przybierających postać kopców kamienno-ziemnych, są równie wątłe, jak przesłanki określające chronologię pozostałych obiektów związanych z rozgraniczeniami działek odkrytych podczas cytowanych badań. Pod znakiem zapytania postawić można także funkcję znaków rozgraniczających wsie, przypisywaną kopcom odkrytym na stanowiskach nr 4 i 9. O ile bowiem nasypy nr 13 i 14 (por. ryc. IX.3-4) znajdują się przy korycie potoku Czerwonak, także w XIX-XX w. rozdzielającego obręby Podgórzyna i Sosnówki, to już stanowiska nr 4 (por. ryc. IX.5-6) i 9 położone są dość głęboko wewnątrz nowożytnych granic Podgórzyna, stosunkowo niedaleko siedliska tej miejscowości. Co więcej, odkryte tam znaki usytuowane są przy drogach polnych wychodzących z siedliska Podgórzyna wzdłuż rozpoczynających się tam łanów, w miejscach przepraw i/lub skrętów dróg (por. Kaźmierczyk, Jaworski 1991, ryc. 2). Są to zatem punkty, w których znaki graniczne mogły być potrzebne dla trwałego rozgraniczenia nadziałów łanowych, w związku Ryc. IX.4. Rzut pozostałości kamiennego kopca granicznego rozdzielającego obręby Sosnówki i Podgórzyna, odkrytego na stanowisku nr 14 w Sosnówce (wg Kaźmierczyk, Jaworski 1991, s. 144, ryc. 4b). Oznaczenia jak na ryc. IX.3. 256 IX. Organizacja wiejskiej przestrzeni osadniczej w świetle archeologii z czym przedstawiona przez prowadzących odnośne badania propozycja, jakoby rozdzielały one obydwie wzmiankowane miejscowości, nie jest jedyną dopuszczalną hipotezą. Nie sposób więc w oparciu o te akurat znaleziska z pogranicza Podgórzyna i Sosnówki wykazać wyraźnej zmienności obrębów wiejskich w tym miejscu od chwili wstępnego rozmie-rzenia tych wsi w późnym średniowieczu do czasów nowożytnych. Z Dolnego Śląska brak też jak dotąd innych odkryć archeologicznych, które nakazywałyby wątpić w zasadniczą stabilność obrębów wiejskich. Względna stałość granic obrębów wiejskich nie stała na przeszkodzie ich wewnętrznym reorganizacjom. Zmiany rozmierzenia całych wsi mogły następować w przypadku ich ponownego zasiedlania po spustoszeniu lub też zmian w organizacji przestrzennej osad spowodowanych dążeniem do optymalnego zagospodarowania przynależnych do nich gruntów. Klasycznym przykładem tej drugiej sytuacji jest, opisany już szerzej w podrozdziale VII.l.c, casus translokacji siedliska wiejskiego i osiedla dworskiego w Gębczycach w powiecie strzelińskim (nr kat. 33). Nowe siedlisko zostało założone ok. 1 km od starego i w przeciwieństwie do niego cechowało się ścisłym związkiem przestrzennym dworu i osiedla kmiecego (por. ryc. IX.7). Ryc. IX.5. Widoki frontalny i boczny kamienia granicznego 4A odkrytego na gruntach Podgórzyna (stanowisko Sosnówka 4), wg Kaźmierczyk, Jaworski 1991, s. 145, ryc. 5. 1. powierzchnia zniszczona erozją; 2. powierzchnia kamienia zachowana. Ryc. IX.6. Kamień graniczny odkryty na stanowisku Sosnówka 4A (wg Kaźmierczyk, Jaworski 1991, s. 146, fot. 9-10). a. przed, b. po odsłonięciu dolnej partii obiektu. IX.2. Ślady późnośredniowiecznego rozmierzenia gruntów i kwestia jego trwałości 257 Pewne przesłanki przemawiające za translokacją siedliska w późnym średniowieczu udało się zebrać także w przypadku Bródna w powiecie średzkim²⁸⁸. Asumpt do postawienia takiej hipotezy dało datowanie na sam schyłek wieków średnich (XV-XVI w.) zabytków odkrytych we współczesnym siedlisku Bródna oraz brak w zbiorze zabytków z tej miejscowości znalezisk starszych. W celu wyjaśnienia późnego datowania zabytków archeologicznych z Bródna sięgnięto do źródeł pisanych, co pozwoliło na stwierdzenie poszerzenia obrębu wsi w jej zachodniej części w początku XV w. Skutkiem poszerzenia obrębu mogło być założenie nowego siedliska wsi, tożsamego z istniejącym do współczesności. Ślady kolejnego osiedla wiejskiego przeniesionego w późnym średniowieczu zostały być może odkryte na stanowiskach nr 9-10 w górnołużyckich Jędrzychowicach (nr kat. 61). Położenie tego znacznego osiedla oraz jego późnośredniowieczne datowanie sugerują, że mogło ono stanowić pierwotne siedlisko Żarki nad Nysą. Niestety, zaproponowane w niniejszej pracy propozycje rekonstrukcji przemian w usytuowaniu siedlisk w Bródnie i Żarce nad Nysą są oparte w znacznej mierze na niejednoznacznych poszlakach. Jedynie w odniesieniu do Gębczyc można powołać się na dość wymowne wyniki badań archeologicznych, skojarzone z danymi historycznymi pozwalającymi uznać proponowaną rekonstrukcję przemian przestrzennych tej wsi za wiarygodną. Ryc. IX.7, Plan Gębczyc z okresu międzywojennego (wg APWr., WSPŚ 767, s. 312) z zaznaczonymi miejscami poszukiwań zaginionej osady. 1. stanowisko nr 3A; 2. stanowisko nr 3B; 3. miejsca poszukiwań osady z wynikiem negatywnym; W. staw Wiesenpeter; M. Staw Młyński (Miihlteich). Por. tu wywód w punkcie 10. w rekordzie katalogowym nr 16. 258 IX. Organizacja wiejskiej przestrzeni osadniczej w świetle archeologii Omówione w niniejszym podrozdziale odkrycia wyczerpują aktualny wkład archeologii w poznanie zasad i form rozmierzenia gruntów wiejskich na terenach omawianych w niniejszej pracy w późnym średniowieczu. Znaczne poszerzenie bazy źródłowej byłoby możliwe w drodze weryfikacji datowania, inwentaryzacji i pomiarów reliktów dawnego rozmierzenia znanych z dotychczasowego piśmiennictwa i archiwaliów oraz powiązanych z wsiami opuszczonymi. IX.3. Osiedla wiejskie i ich przemiany Omówione w poprzednim podrozdziale przykłady zgodności i niezgodności współczesnych lokalizacji dróg oraz podziałów parcel wiejskich ze średniowiecznym stanem rzeczy potwierdzają, że rozmierzenie siedlisk dokonane w późnym średniowieczu było zasadniczo trwałe. W co najmniej trzech przypadkach: Ruska, Starego Lubina i Dzia-dowej Kłody, udało się jednak zaobserwować nowożytną reparcelację siedlisk wiejskich bez zmiany ich lokalizacji. Przykłady te zdają się potwierdzać zdroworozsądkową tezę, że zupełną lub znaczną reorganizację przestrzenną siedlisk łatwiej było przeprowadzić we wsiach o rozmierzeniu innym niż łanowe. Wynikało to z istniejącej w tych miejscowościach rozdzielności gruntów, na których stało siedlisko wsi, od rozłogów. Rozmierzenie łanowe ułatwiało natomiast przekształcenia w mikroskali, gdyż każdy łan był w znacznym stopniu samodzielnym ogniwem łańcucha gospodarstw. W sumie zatem stwierdzić można, że względna stałość parcelacji gruntów przeprowadzonej u progu okresu omawianego w niniejszej pracy nie stała na przeszkodzie przekształceniom, i to nawet znacznym, siedlisk wiejskich. Były one możliwe nie tylko, czy nawet nie tyle wbrew zasadom rozmierzenia wsi, lecz wręcz przeciwnie, dzięki elastyczności tych zasad. System osad wiejskich, powstały na Śląsku w późnym średniowieczu, godził zatem przeciwieństwa: wymóg trwałości parcelacji z koniecznością dostosowywania form osadniczych do zmieniających się wymagań gospodarczych i społecznych. Tylko archeologia umożliwia zaobserwowanie przekształceń form siedlisk wiejskich na wczesnym etapie ich funkcjonowania w nowych warunkach społecznych, prawnych i gospodarczych, stworzonych przez lokacyjno-kolonizacyjny przełom XII-XIV w. Z terenów omawianych w niniejszej pracy brak niestety całościowych badań, które pozwoliłyby na pełną obserwację rozwoju osiedli wiejskich w XIII-XV/XVI w. Istnieją jednak odkrycia pozwalające na śledzenie pewnych epizodów ze średniowiecznych dziejów rozwoju przestrzennego niektórych osiedli wiejskich. Część z nich ilustruje bezpośrednio zjawiska zachodzące w 2. poi. XIII - pocz. XVI w., inne zaś jedynie różnice w zasięgu i rozplanowaniu osiedli pomiędzy tym okresem a czasami nowożytnymi. Dane archeologiczne uwzględniane w niniejszej pracy poświadczają kilka zjawisk: 1) porzucanie zabudowy na skraju osiedli wiejskich w późnym średniowieczu, związane ze zmianami ich rozplanowania, położenia lub wielkości, 2) tożsamość średniowiecznych zasięgów niektórych siedlisk wiejskich z ich zasięgami nowożytnymi, 3) zajmowanie przez niektóre osiedla wiejskie większego obszaru w średniowieczu niż w okresie nowożytnym, 4) istnienie w 2. poł. XIII - pocz. XVI w. przysiółków niefunkcjonujących już w okresie nowożytnym. Większość z wydzielonych powyżej grup odkryć archeologicznych pozwala jedynie na statyczne porównanie późnośredniowiecznych i nowożytnych zasięgów poszczególnych osiedli. Tylko odkrycia ujęte w pierwszej grupie umożliwiają niemal bezpośredni wgM 1X3. Osiedla wiejskie i ich przemiany 259 w przekształcenia osiedli, jakie następowały w 2. poł. XIII - pocz. XVI w. Niestety, niewielki zasięg rozpoznania archeologicznego utrudnia pełną interpretację przypadków cofnięcia się siedlisk wiejskich w późnym średniowieczu, znanych z czterech miejscowości: Koź-lic i Pieńska na Górnych Łużycach (nr kat. 74,124) oraz Ruska i Tomic na Dolnym Śląsku (nr kat. 151 i 188). Przynajmniej jednak w przypadkach Tomic i Koźlic zjawisko to było prawdopodobnie powiązane z większymi zmianami w rozplanowaniu siedlisk wiejskich. Ryc. IX.8. Lokalizacja stanowiska oznaczonego sygnaturą B w Tomicach na tle obrębów wiejskich sprzed 1945 r. (na podkładzie Mbl. 3015/5166 Zobten am Berge), oznaczona cyfrą 1. Opuszczenie osady odkrytej na stanowisku oznaczonym sygnaturą B w Tomicach, położonej bezpośrednio na północny wschód od współczesnego siedliska wsi, mogło odzwierciedlać zmianę lokalizacji tamtejszego folwarku. Przemawia za tym alodialna przynależność gruntów w tej części obrębu Tomic, którą poświadczają źródła pisane. Bez pełniejszego rozpoznania rozwoju osadnictwa w Tomicach nie sposób jednak uznać tej hipotezy za w pełni uzasadnioną. Porównywalnie hipotetyczną rekonstrukcję przedstawić można dla Koźlic, gdzie relikty założeń mieszkalnych datowane na XIII-XIV w. zostały odkryte na majdanie X-wiecznego grodziska. Grodzisko w Koźlicach leży współcześnie na zapleczu jednej z parcel, na skraju siedliska wsi. Odkrycie na jego majdanie aż trzech budynków mieszkalnych wskazuje, że prawdopodobnie najstarszy późnośredniowieczny układ tej wsi różnił się znacznie od znanego z map topograficznych XIX-XX w. Domysł ten potwierdzają liczne znaleziska powierzchniowe ułamków późnośredniowiecznych naczyń ceramicznych z pobliskiego stanowiska nr 13, położonego, podobnie jak grodzisko, w północnej części siedliska. Można zatem przypuścić, że pierwotnie zabudowa Koźlic przybierała postać bardziej zwartą, skupiając się w rejonie, który z czasem został zajęty przez północną części istniejącej do dziś ulicówki (por. Fokt, Rodak 2008). Datowanie obiektów późnośredniowiecznych odkrytych na majdanie grodziska wskazuje przy tym, ze zrⁿiana układu zabudowy zaszła prawdopodobnie już u schyłku średniowiecza. 260 IX. Organizacja wiejskiej przestrzeni osadniczej w świetle archeologii O ile w odniesieniu do odkryć dokonanych w Koźlicach i Tomicach można przynajmniej stawiać hipotezy mające wyjaśnić ich miejsce w całym procesie przemian rozplanowania siedlisk wiejskich, to już podobnej interpretacji nie poddają się znaleziska z Ruska. Jak wspomniano w poprzednim podrozdziale, teren stanowiska nr 44 w Rusku mógł stanowić w średniowieczu część gruntów gromadzkich bądź dworskich położonych na skraju Ryc. IX.9. Lokalizacja punktów osadniczych związanych z domniemaną najstarszą późnośredniowieczną fazą osadnictwa w Koźlicach, pow. zgorzelecki (na podkładzie Mbi. 4855 Görlitz). 1. stanowisko nr 1 (grodzisko wczesnośredniowieczne, na którego majdanie odkryto obiekty mieszkalne z XIII-XIV w.); 2. stanowisko nr 13 (powierzchniowe ślady osadnictwa XIII-XIV w.); 3. dawna karczma sądowa. siedliska wsi. Zaobserwowane w toku badań archeologicznych zmiany w rozplanowaniu skraju siedliska w Rusku świadczą o spadku intensywności użytkowania tego terenu w XIV-XV w., gdy rozebrana została drewniana droga i towarzyszący jej płot, a zrębowa studnia zamieniona w kloakę. Jedynym elementem infrastruktury pozostałym w tym rejonie wsi w XV w. była zatem młodsza droga o nawierzchni brukowanej. W ten sposób doszło jak gdyby do cofnięcia się granicy siedliska do jego wnętrza. Przyczyny i okoliczności takiego przebiegu zmian w zagospodarowaniu zachodniego skraju zabudowy wiejskiej w Rusku wyjaśnić mogą jednak tylko dalsze badania wykopaliskowe i studia archiwalne. Analogicznie należałoby skomentować wyniki badań przeprowadzonych w latach 2006-2007 na stanowisku nr 12 w Pieńsku (nr kat. 124). Wyniki odnośnych wykopalisk wskazują na spadek intensywności użytkowania tego terenu jeszcze w późnym średniowieczu, jednak wyjaśnienie okoliczności tego zjawiska wymyka się możliwościom poznawczym archeologii. Warto jednak wskazać, że podobnie jak w przypadku Ruska, teren stanowiska nr 12 w Pieńsku jest położony na samym skraju siedliska tej miejscowości, i to w miejscu, które z racji cyplowego położenia nie stanowiło zapewne części żadnego gospodarstwa kmiecego (lokalizacja taka nie zapewniała łatwej komunikacji hipotetycznego gospodarstwa z nadziałem gruntu). Jeszcze trudniej, niż którekolwiek z powyżej wymienionych, poddają się interpretacji odkrycia zasypanych w późnym średniowieczu obiektów archeologicznych położonych na skrajach siedlisk wiejskich w Górcu, Kurowie Wielkim i Mierzowie (nr kat. 47,83, 96). Wobec cząstkowego jedynie rozpoznania odnośnych stanowisk nie sposób bowiem rozstrzygnąć, czy zaprzestanie użytkowania odkrytych na ich terenie jam wiązało się ze zmianami w rozmiarach i/lub układzie całych siedlisk wiejskich, położonych na ich skraju działek użytkowanych wspólnie, czy wręcz pojedynczych gospodarstw chłopskich. Przystępując do omówienia dalszych spośród wydzielonych powyżej grup odkryć archeologicznych ilustrujących przemiany form średniowiecznych osiedli wiejskich, rozpocząć wypada od stanowisk, na których udało się dostrzec znaczną zgodność średnio IX.3. Osiedla wiejskie i ich przemiany 261 wiecznych i współczesnych zasięgów siedlisk. Zgodność ta manifestuje się w szczególny sposób na dalekich peryferiach osiedli wiejskich, w przypadku których szczególnie prawdopodobne jest domniemanie, że nie należały one do pierwotnego, średniowiecznego obszaru zabudowy. Właśnie w takich miejscach, na dalekich skrajach współczesnych siedlisk, odkryte zostały obiekty archeologiczne datowane na 2. poł. XIII - pocz. XVI w. w Jędrzychowie, Kaźmierzowie, Starym Lubinie i Nowej Wsi Wrocławskiej (nr kat. 62, 66,89,112). Odkrycia te dowodzą, że już w późnym średniowieczu obszary zajęte przez zabudowę tych miejscowości osiągały rozmiary porównywalne ze znanymi z czasów bliskich współczesności. W dwóch przypadkach osiedla późnośredniowieczne w miejscowościach omawianych w niniejszej pracy okazały się nawet wykraczać poza zasięg zabudowy wiejskiej z XIX-XX w. Sytuację taką udało się stwierdzić w odniesieniu do folwarku w Borowie (nr kat. 11) oraz środkowej części siedliska wiejskiego w Kawicach (nr kat. 64). Stanowiska archeologiczne omawiane w niniejszej pracy dostarczyły także pewnej liczby przykładów późnośredniowiecznych przysiółków, które nie były zasiedlone w okresie nowożytnym. Odkrycia obiektów archeologicznych położonych poza siedliskami wiejskimi, które można by wiązać z zanikłymi średniowiecznymi przysiółkami, pochodzą mianowicie z Bielawy i Grabowna Wielkiego (nr kat. 3, 51) oraz stanowisk nr 11 w Gniewomierzu, 1 w Jaszycach, 14 w Niedoradzu i 35 w Ruszowicach (nr kat. 37, 58, 104, 153). W odniesieniu do reliktów osadnictwa odkrytych na stanowisku nr 14 w Niedoradzu należałoby także wziąć pod uwagę możliwość, że osada te nie była osobnym przysiółkiem, lecz częścią osiedla o zabudowie rozproszonej, które dopiero z czasem przeszło reorganizację przestrzenną wyrażającą się w powstaniu zwartego siedliska wiejskiego. Z odmiennym scenariuszem przemian strukturalnych należy liczyć się w przypadku osady badanej na stanowisku nr 11 w Gniewomierzu, gdzie udało się wychwycić możliwe ślady rozmierzenia na regularne parcele kmiece w liczbie co najmniej trzech²⁶⁹. Oprócz hipotezy, że był to przysiółek istniejącego w trwającej do współczesności lokacyjnego Gniewomierza, należy zatem brać pod uwagę także inną ewentualność, mianowicie że cała wieś była przynajmniej przez jakiś czas w późnym średniowieczu rozmierzona inaczej niż wynikałoby to z oglądu map topograficznych i katastralnych z XIX-XX w. W takiej sytuacji nie można wykluczyć, że siedlisko późnośredniowiecznego Gniewomierza znajdowało się właśnie na stanowisku nr 11, nie zaś tam, gdzie zlokalizowane jest współcześnie. Przedstawione powyżej zestawienie archeologicznych świadectw przemian zasięgu i układu osiedli wiejskich w późnym średniowieczu odzwierciedla niedostateczny stan badań oraz problemy z dokładniejszym datowaniem stanowisk. Mimo to, z danych zaprezentowanych powyżej oraz w odnośnych rekordach katalogowych wysnuć można kilka ogólniejszych wniosków. Przede wszystkim, osiedla wiejskie późnego średniowiecza okazują się mniej stabilne niż można by domniemywać w oparciu o porównanie wyabstrahowanych modeli osadnictwa panujących we wczesnym i późnym średniowieczu. Skali dynamiki siedlisk nie powinno się oczywiście przeceniać, pamiętając postawioną na początku niniejszego podrozdziału tezę, że stosowane w późnym średniowieczu metody rozmierzania osiedli wiejskich pozostawiały ich właścicielom i mieszkańcom spory margines swobody, jeśli chodzi o kształtowanie układu i zasięgu zabudowy. Elastyczność tego systemu była na tyle duża, że nawet zakładanie nowych przysiółków odbywać się mogło do pewnego stopnia w narzuconych przez początkowe rozmierzenie ramach. 269 Por. niżej, w podrozdziale IX.4. 262 IX. Organizacja wiejskiej przestrzeni osadniczej w świetle archeologii Przynajmniej jednak część przytoczonych w niniejszym podrozdziale przykładów, szczególnie odkrycia z Tomic, Koźlic i Niedoradza, zdają się wskazywać na reorganizacje przestrzenne, obejmujące jeśli nie całe osiedla, to znaczne ich części, z pozostawieniem fragmentów obszaru dotąd zasiedlonego poza obrębem zabudowy. Wraz z omówionymi w poprzednim podrozdziale przykładami translokacji całych siedlisk wiejskich, przywołane tu wyniki badań wskazują, że zarówno w późnym średniowieczu, jak też we wczesnym okresie nowożytnym, osiedla wiejskie ulegały wciąż dość intensywnym przekształceniom, których efekty bynajmniej nie zawsze musiały mieścić się w ramach przestrzennych zakreślonych w czasie lokacyjno-kolonizacyjnego przełomu XII-XIV w. Należy przy tym mieć na względzie, że zanim nowy kształt osadnictwa wiejskiego uległ utrwaleniu, niewątpliwie konieczne były korekty rozmierzenia i położenia poszczególnych osiedli wiejskich, mające na celu dostosowanie ich do zmieniających się warunków ekonomicznych i ekologicznych. Niektóre z przytoczonych powyżej przykładów, przede wszystkim odkrycia dokonane w Koźlicach i Niedoradzu, a może także Gniewomierzu, sugerują w dodatku, że sam proces reorganizacji przestrzennej osiedli mógł w określonych sytuacjach zachodzić później niż zasadniczy zrąb przebudowy społeczno-gospodarczych podstaw wsi śląskiej, lub być rozłożony na kilka etapów. Przekształcenia zachodzące w osiedlach wiejskich dotyczyły nie tylko ich zasięgów i układów, lecz także ukształtowania powierzchni terenu w ich obrębie. Działo się tak, mimo iż zakładaniu i reorganizacji siedlisk wiejskich w późnym średniowieczu towarzyszył zamysł wprowadzenia rozwiązań długotrwałych. Zasada ta niosła ze sobą lokalizowanie osiedli w miejscach zapewniających optymalne wykorzystanie dostępnej przestrzeni oraz minimalizujących ich narażenie na różnego rodzaju klęski żywiołowe, np. częste powodzie. Wyniki badań z co najmniej kilku wsi śląskich sugerują przy tym, że ich mieszkańcy starali się dodatkowo poprawiać walory lokalizacji siedlisk poprzez nadsypywanie warstw niwelacyjnych w narażonych na zalewanie obniżeniach²⁷⁰. Ważnym elementem topografii siedlisk były znajdujące się w nich zbiorniki wodne. Z terenów omawianych w niniejszej pracy znane są jedynie archeologiczne świadectwa częściowego zasypywania takich zbiorników, co udało się stwierdzić podczas badań w Radeczu na Dolnym Śląsku (nr kat. 139) i Gozdaninie na Górnych Łużycach (nr kat. 45). Wyniki badań przeprowadzonych na stanowisku nr 76 w Radeczu wskazują na kolejną ważną kwestię dotyczącą organizacji wiejskiej przestrzeni osadniczej: miejsce, jakie zajmowały w niej kościoły i towarzyszące im cmentarze²⁷¹. W świetle badań przeprowadzonych na przywołanym stanowisku, odkryty tam fragment zbiornika wodnego mógł pierwotnie łączyć się ze stawami położonymi na wschód i zachód od miejscowego kościoła, który tym samym znajdowałby się na swego rodzaju półwyspie o szerokości ok. 200 m. Niestety, ciekawe rezultaty badań w Radeczu dalekie są od pewności, zarówno z racji niewielkiego zasięgu prac dokumentacyjnych, jak też z powodu wątłych podstaw datowania przywołanych odkryć. Ślady płytkich fos otaczających kościoły wiejskie udało się odkryć podczas badan w Górzynie (nr kat. 49) i Lubinie-Starym Lubinie (nr kat. 89). Fosy otaczającej kościół w Górzynie, której wycinek odkryto w 1993 r., nie udało się niestety wydatować. W nawarstwieniach mulistych zalegających w fosie w Starym Lubinie odkryto natomiast materia!)' ²⁷⁰ Tak w Gilowie (nr kat. 35) oraz na stanowiskach Gorzupia Dolna 32 (nr kat. 41) i Górzec H (nr kat. 47). ²⁷¹ Por. też wyżej, podrozdział II.2.d. IX.3. Osiedla wiejskie i ich przemiany 263 XVI-wieczne (Mularczyk 1993, s. 102), co wskazuje na jej późnośredniowieczną metrykę. Rezultaty badań przeprowadzonych w Starym Lubinie w 1993 r. pozostają zatem w zgodzie z wynikami poszukiwań prowadzonych tam wcześniej przez Martina Treblina (APWr., WSPŚ 730, s. 14; 731, s. 6; por. też odpowiednie artykuły w „Lübener Stadtblatt” z 11 X 1939 i „Liegnitzer Tageblatt” z 30 V 1944), stawiając natomiast pod znakiem zapytania ewentualny związek tej fosy z wczesnośredniowieczną fazą zasiedlenia stanowiska. Odkryta w Starym Lubinie fosa osiągała szerokość kilkunastu metrów i głębokość ok. 0,9 m. Według prowadzącego odnośne badania była ona zasilana wodami strugi, dopływu Ba-czynki, w związku z czym jej dno zostało wylepione warstwą gliniastą, mającą zapobiegać nadmiernemu wsiąkaniu wody w żwirowe podłoże (Mularczyk 1993, s. 169-170). Wizualnemu wyeksponowaniu kościołów oraz przydaniu im cech obronnych, oprócz ich odpowiedniej lokalizacji, służyć mogło sztuczne nadsypywanie wzniesień, na których były stawiane. Bezpośrednie archeologiczne świadectwo nadsypywania wzgórza kościelnego pochodzi z Lubina-Starego Lubina (Mularczyk 1993, s. 101-102), brak jednak podstaw, by datować to zdarzenie na późne średniowiecze. Ślady prowadzonych w XIII--XVI w. prac ziemnych odkryto także podczas badań sondażowych na wzgórzu kościelnym w Żelaznym Moście (nr kat. 218). Prace te polegały jednak wyłącznie na rozprowadzeniu na szczycie wzgórza kościelnego zarówno w późnym średniowieczu, jak też w okresie nowożytnym, warstw niwelacyjnych, i poszerzenie w ten sposób wypłaszczenia szczytowego pagórka. Problematyce prac ziemnych podejmowanych w średniowieczu wokół wiejskich kościołów archeolodzy śląscy poświęcili także nieco uwagi na marginesie swych obowiązków konserwatorskich (por. „Altschlesische Blätter” 1940 s. 83; APWr., WSPŚ 664 s. 5; 666, s. 115; 667, s. 414; 683, s. 240-241; 699, OA Striegendorf Kr. Grottkau; 711, OA Grafenort, Kr. Habelschwerdt·, 729, s. 627; MŚlOp., OA Steinsdorf, Kr. Neisse). Temat ten zasługuje jednak z pewnością na dogłębniejsze niż dotychczas przestudiowanie na gruncie naukowym, nie tylko konserwatorskim i regionalistycznym. Nie mniej ważnym elementem wiejskich zespołów osadniczych, niż kościoły i otaczające je tereny, były rycerskie alodia. W ich skład wchodziły siedziby pańskie, związane z nimi gospodarstwa folwarczne, a niejednokrotnie także osiedla zagrodnicze. Wprawdzie pozostałości dworów i gródków, jako relikty założeń o przeznaczeniu rezydencjonalnym i obronnym, nie należą same w sobie do tematu niniejszej pracy, pisząc jednak o organizacji przestrzennej osad wiejskich nie sposób pominąć materialnych reliktów głównej siły odpowiedzialnej za nią, czyli zwierzchności pańskiej. Ze źródeł pisanych znane są ze Śląska i ziem ościennych liczne historie translokacji, parcelacji i podziałów wiejskich dóbr rycerskich oraz ich tworzenia poprzez kolonizację czy też komasację oraz alody-zację łanów sołeckich i czynszowych. Niejednokrotnie w XIII-XVI w. ten sam folwark przechodził kolejno kilka wysadzeń i ponownych scaleń oraz zmieniał profile produkcji, zależnie od zmiennego przebiegu koniunktur na płody rolne. Zjawiska te powinny być [akże uchwytne poprzez swoje materialne ślady w postaci opuszczonych osiedli folwarcznych i zagrodniczych czy też rozgraniczeń niezgodnych ze współczesnym przebiegiem delimitacji działek. Jednoznaczne określenie związku tego rodzaju odkryć archeologicznych z inicjatywą dworską jest przy tym niezwykle trudne, gdyż źródła pisane rzadko zawierają wiadomości uzasadniające takie skojarzenia. Brak także na Śląsku wiejskich zespołów osadniczych przebadanych kompleksowo, gdzie zarówno alodia, jak i osiedla ™iece, zostałyby rozpoznane metodami archeologii. Mimo przedstawionych trudności, w odniesieniu do co najmniej kilku stanowisk omawianych w niniejszej pracy przeprowadzone badania archeologiczne umożliwiły 264 IX. Organizacja wiejskiej przestrzeni osadniczej w świetle archeologii wgląd w miejsce osiedli alodialnych w obrębie całych wiejskich zespołów osadniczych. Na pierwszym miejscu wymienić trzeba wzmiankowane już wyżej przypadki możliwego wejścia późnośredniowiecznych alodiów w sukcesję starszych osiedli kmiecych. Z perspektywy właścicieli odnośnych miejscowości tego rodzaju przedsięwzięcia cechowały się znaczną opłacalnością. Kmiecie z zastępowanych alodiami osiedli na prawie rodzimym prawdopodobnie ustępowali ze swoich gruntów za niewielkim odszkodowaniem, zasilając grupy pracujących na alodiach zagrodników lub chłopów uczestniczących w przedsięwzięciach osadniczych na gruntach immunizowanych. Osobny problem stanowi translokacja alodiów w obrębie osad wiejskich. Zjawisko to udało się uchwycić metodami archeologicznymi na wzmiankowanym już powyżej stanowisku B w Tomicach (nr kat. 188). W rekordzie katalogowym tego stanowiska postarano się wykazać, w oparciu o analizę możliwych funkcji należących do wyznaczonych skupisk obiektów archeologicznych, że stanowiły one zapewne pozostałości osiedla folwarcznego. Skojarzenie archeologicznego datowania przedmiotowego stanowiska na XIII w. oraz pochodzących z lat 1375-1386 wzmianek o tanach alodialnych w tej samej części obrębu wsi pozwala domyślać się, że przenosiny osiedla folwarcznego w Tomicach miały miejsce w XIII/XIV - poł. XIV w. Szczególny przypadek translokacji alodium, połączonej z przeniesieniem całego siedliska wiejskiego, udało się uchwycić dzięki badaniom wykopaliskowym w Gębczycach (nr kat. 33). Porównanie opuszczonego w XV w. siedliska tej miejscowości, badanego archeologicznie na stanowisku nr 3, ze współczesnym, pozwala wychwycić wyraźną różnicę wzorca współistnienia wsi i dworu. Stare siedlisko Gębczyc składa się z dwóch wyraźnie wydzielonych części: dominialnej (3B), z założeniem umocnionym i prawdopodobnie młynem, oraz kmiecej (3A). Nowe siedlisko wsi wyrosło natomiast przy samym dworze i związanym z nim stawie rybnym, którego założenie legło być może u podstaw przemieszczenia całego osiedla²⁷². Scenariusz zarysowany dla Gębczyc może więc wskazywać na kapitalne znaczenie decyzji pańskiej nie tylko dla lokalizacji siedlisk wiejskich, lecz także dla ich wewnętrznej struktury. Przedstawione w niniejszym podrozdziale przykłady obrazują znaczny potencjał danych archeologicznych w wyjaśnianiu przemian rozplanowania osiedli wiejskich na omawianych w niniejszej pracy ziemiach w późnym średniowieczu, wskazując jednak zarazem na przeszkody, uniemożliwiające pełne wykorzystanie możliwości tej grupy źródeł. Największą z nich nie są przy tym ograniczenia wynikające z natury danych archeologicznych, lecz niedostatek odpowiednich case studies z Dolnego Śląska i ziem ościennych. IX.4. Gospodarstwa kmiece i folwarczne Podstawę organizacji przestrzennej całych osad wiejskich stanowiły pojedyncze gospodarstwa kmiece i alodialne, same także cechujące się swoistym uporządkowaniem wewnętrznym. Zależało ono od potrzeb i pomysłów ich właścicieli, stosując się jednak zapewne także do pewnych schematów typowych dla określonych regionów i rodzajo"’ zabudowy. Współcześnie żadne źródła nie umożliwiają systematycznego przeglądu istniejących w późnym średniowieczu typów zabudowy kmiecych i alodialnych zagród, ²⁷² Por. wyżej, ryc. IX.7 oraz podrozdziały VII.1.c i IX.2. IX.4. Gospodarstwa kmiece i folwarczne 265 podobnego do znanego z atlasów etnograficznych. Istnieją jednak dane archeologiczne, które pozwalają na wychwycenie pewnych zjawisk w jednostkowych przypadkach konkretnych wsi śląskich, kłodzkich i górnołużyckich. Zagrody, czy też, za Sławomirem Moździochem (1997, s. 50), siedliska kmiece, istniały na Śląsku już w osiedlach wiejskich ze schyłku wczesnego średniowiecza. Twierdzenie to wspierają odkrycia z omawianych w niniejszej pracy osad XIII-wiecznych o inwentarzach typowych dla okresu wczesnośredniowiecznego, gdzie relikty budynków mieszkalnych wystąpiły w skupiskach wraz z pozostałościami budowli i urządzeń o przeznaczeniu gospodarczym. Na stanowisku nr 4 w Nowym Śleszowie (nr kat. 113) trzem prawdopodobnym budynkom mieszkalnym towarzyszyły jamy gospodarcze o bliżej nieokreślonym przeznaczeniu i paleniska. Na stanowisku nr 8 w Radłowicach udało się wyróżnić pozostałości dwóch przypuszczalnych siedlisk, przy czym przy obydwu domniemanych budowlach mieszkalnych istniały obiekty zasobowe, przy jednym zaś wystąpiło także palenisko. Bardziej zróżnicowane skupiska obiektów archeologicznych odkryto na stanowiskach nr 20 w Boguszycach i nr 13 w Ślęzie, co ilustrują tabele IX. 1 i IX.2. Nrob. Funkcja (wg Limisiewicz 2005) Skupisko obiektów 2 Budynek mieszkalny Skupisko południowo-zachodnie 5 21 Palenisko z jamą przy pa leniskową 22 Budynek gospodarczy 23 Budynek gospodarczy 3 Jama odpadowa 20 Dół na glinę 6 Budynek gospodarczy Skupisko północne 10 Jama odpadowa 19 Palenisko 7 Budynek gospodarczy Skupisko południowe 1 Budynek gospodarczy 4 Ognisko 8 Budynek mieszkalny 9 Budynek mieszkalny 11 Budynek mieszkalny 26 Jama odpadowa 27 Jama odpadowa 14 Budynek mieszkalny Skupisko wschodnie 15 Kłoda 16 Budynek mieszkalny 17 Budynek mieszkalny 18 Budynek gospodarczy 25 Jama zasobowa 28 Isbela IX.1. Funkcje obiektów archeologicznych zaliczonych do poszczególnych skupisk na stanowisku nr 20 w Boguszycach wg Limisiewicz 2005. 266 IX. Organizacja wiejskiej przestrzeni osadniczej w świetle archeologii Nrob. Skupisko Funkcja ob. wg Szwed 2003 Próba reinterpretacji 2 1 półziemianka gosp. z paleniskiem półziemianka gosp. lub wziemna cz. bud. mieszk. 3 1 półziemianka gosp. ts. 4 1 półziemianka gosp. ts. 4a 1 funkcja nieokreślona ts. 5 1 półziemianka mieszk.? ts. 6 1 ob. gosp. ts. 7 2 naziemny bud. mieszk. z piwniczką bud. gosp. 8 2 półziemianka mieszk.? ts. 9 2 ziemianka gosp.? ts. 10 2 ob. gosp. ts. 11 2 ob. gosp. ob. zasobowy? 12 2 podpiwniczona półziemianka? ob. zasobowy? 781-784 2 ziemianka mieszk. ts. 14-15 3 2 ob. mieszk. i 1 gosp. dom 3-przestrzenny 16 3 półziemianka mieszk. ts. 17 3 ziemianka mieszk. ziemianka 21 3 palenisko ts. 18 4 półziemianka mieszk. ts. 455 4 ob. gosp.? jama po wkopanym pojemniku 22 5 bud. naziemny ts. 24 5 palenisko ts. 25 5 ob. gosp. ts. 59-61 6 półziemianka mieszk. półziemianka mieszk. lub bud. gosp. 62-63 6 półziemianka mieszk. dom 3-przestrzenny 64 6 półziemianka mieszk.? półziemianka 65 6 ziemianka mieszk.? ziemianka 66 6 półziemianka mieszk. ts. 67 6 półziemianka mieszk.? półziemianka 68 6 ziemianka mieszk. ziemianka 69-70 6 ob. gosp. ts. 72 6 palenisko ts. 85 7 półziemianka gosp.? ts. 86-86a 7 ob. gosp. ts. 87 7 ob. gosp. ts. 88 7 ziemianka mieszk. ziemianka 89 7 bud. naziemny mieszk. z piwniczką ts. 90 7 półziemianka mieszk. ts. 120-121 8 półziemianka mieszk.? ts. 186-187 8 bud. naziemny mieszk. ts. 226 8 półziemianka gosp.? ts. 790 9 szałas gosp.? ts. 791-792 9 półziemianka mieszk. ts. IX.4. Gospodarstwa kmiece i folwarczne 267 Nrob. Skupisko Funkcja ob. wg Szwed 2003 Próba reinterpretacji 793 9 półziemianka mieszk. z piwniczką ts. 794 9 ziemianka mieszk. ziemianka 795 9 palenisko ts. Tabela IX.2. Domniemane funkcje obiektów archeologicznych zaliczonych do poszczególnych skupisk na stanowisku Slęza 13. Numery skupisk obiektów archeologicznych wg Szwed 2003 (podstawy reinterpretacji funkcji obiektów: por. podrozdział IV.2 i rekord katalogowy stanowiska, nr 182). Skróty: jak w katalogu; ponadto: ts. - 'to samo'(co w poprzedniej rubryce). Spośród 15 prawdopodobnych siedlisk kmiecych, których pozostałości zidentyfikowano na omawianych w niniejszej pracy stanowiskach o inwentarzach typowych dla wczesnego średniowiecza²⁷³, w przypadku siedmiu istnieje możliwość wystąpienia dwóch lub trzech obiektów mieszkalnych w ich obrębie²⁷⁴. Biorąc pod uwagę możliwość zniszczenia wszelkich pozostałości naziemnych obiektów mieszkalnych przed badaniami archeologicznymi, należy liczyć się z ewentualnością, że sytuacji tego rodzaju pierwotnie było jeszcze więcej. W żadnym z tych przypadków, szczególnie w odniesieniu do obiektów plecionkowych ze stanowiska nr 20 w Boguszycach, nie można stanowczo wykluczyć następczego funkcjonowania kolejnych budynków mieszkalnych w poszczególnych siedliskach. Biorąc jednak pod uwagę krótkotrwały charakter osadnictwa na wspomnianych stanowiskach, należy liczyć się z możliwością współczesnego użytkowania dwóch lub trzech budynków mieszkalnych przynajmniej w niektórych z przedmiotowych domniemanych siedlisk kmiecych. Zjawisko to mieściłoby się zresztą w ramach staropolskich obyczajów prawnych, odbijając instytucję niedziału²⁷⁵, w której żonaci synowie pozostawali we wspólnym gospodarstwie z ojcem bądź bracia wspólnie gospodarowali na ojcowiźnie. Dwa domniemane siedliska kmiece na stanowisku Boguszyce 20 i co najmniej trzy na stanowisku Ślęza 13 mogły być wyposażone w dwa lub więcej budynków gospodarczych. Do obiektów tych odnieść można te same uwagi, co do reliktów założeń mieszkalnych -nie wszystkie ich pozostałości musiały zostać odkryte, mogły one należeć do różnych faz użytkowania poszczególnych siedlisk, a ewentualne równoczesne istnienie większej liczby budowli gospodarczych wiązać się mogło z utrzymywaniem się kilku małych rodzin z jednego gospodarstwa (źrebu). Z perspektywy niniejszej pracy ważna wydaje się jednak nie tylko liczebność obiektów gospodarczych przypadających na siedlisko kmiece, której być może nigdy nie uda się oszacować w oparciu o same źródła archeologiczne, lecz także ich różnorodność. W omawianych w niniejszym podrozdziale domniemanych siedliskach kmiecych domostwom towarzyszyły bowiem zwykle oprócz zabudowań gospodarczych w postaci budowli naziemnych bądź półziemianek także jamy zasobowe, paleniska i niewielkie jamy gospodarcze, a czasem też inne obiekty o różnym przeznaczeniu. Co więcej, w osa Nie wliczono tu skupisk obiektów, w których nie odkryto nawet domniemanych reliktów założeń mieszkalnych. Do liczby tej nie wliczono dwóch siedlisk odkrytych na stanowisku nr 4 w Nowym Śleszowie, C zie według Autora monografii obecność dwóch założeń mieszkalnych wynikała z ich funkcjonowania jedno po drugim. O instytucji niedziału por. Waldo 1967. 268 IX. Organizacja wiejskiej przestrzeni osadniczej w świetle archeologii dzie badanej na stanowisku Ślęza 13 część założeń mieszkalnych stanowiły domy trójprzestrzenne, w których niektóre pomieszczenia prawdopodobnie służyły jako komory. Biorąc do tego pod uwagę, że badania archeologiczne ujawniają jedynie część reliktów dawnej zabudowy, stwierdzić należy, że źreby kmiece w XIII-wiecznych przedlokacyj-nych osiedlach śląskich stanowiły zapewne jednostki gospodarcze nieodbiegające znacznie od gospodarstw chłopskich znanych z późniejszych okresów pod względem stopnia złożoności i wydajności prowadzonej w nich produkcji. Kmiecie prowadzący tego rodzaju gospodarstwa mogli zatem zostać z powodzeniem włączeni w nurt kolonizacji na prawie niemieckim, co też rzeczywiście miało miejsce już przed 1241 r. Wniosek ten przywodzi na myśl przewijające się już w niniejszej pracy twierdzenie, że późnośredniowieczny przełom w gospodarce i osadnictwie wiejskim był przede wszystkim skokiem organizacyjnym, a nie np. technicznym. Idąc tym tropem, warto zwrócić uwagę, że układ domniemanych siedlisk kmiecych wydzielonych na omawianych w niniejszej pracy stanowiskach o inwentarzach typowych dla wczesnego średniowiecza sprawia wrażenie dość chaotycznego. Wychwycenia ewentualnego porządku w ich ramach nie ułatwiają obiektywne przeszkody przywoływane już w dwóch poprzednich ustępach jako utrudniające interpretację odkryć skupisk obiektów archeologicznych, uznanych za relikty kmiecych siedlisk. Warto jednak w tym kontekście zwrócić uwagę na fakt, że nawet w przypadku osady odkrytej na stanowisku Boguszyce 20 - gdzie dla znacznej części zarejestrowanych obiektów archeologicznych o rozmaitych pierwotnych funkcjach udało się z pewnym prawdopodobieństwem ustalić lokalizację wejść - odkrycie jakichkolwiek zasad rządzących układem budynków i urządzeń w obrębie domniemanych siedlisk jesl co najmniej trudne. W oparciu o dostępne dane dotyczące kilkunastu domniemanych siedlisk kmiecych wyróżnionych w przywoływanych tu osadach o inwentarzach typowych dla wczesnego średniowiecza nie sposób wyabstrahować jakichkolwiek reguł dotyczących układu obiektów w ich obrębie, rodzaju tych obiektów czy zasad rozmierzenia kmiecych siedlisk-zagród. Brak odpowiednio opracowanych i udostępnionych rezultatów badań archeologicznych z osad o inwentarzach typowych dla późnego średniowiecza uniemożliwia porównanie zagród wiejskich z 2. poł. XIII - pocz. XVI w. do siedlisk kmiecych znanych z XIII--wiecznych osad okresu przejściowego. Nadzieję na zmianę tego stanu rzeczy pozwalają jednak żywić znaczne areały przebadane na stanowiskach nr 12 w Smardach Górnych (nr kat. 158), 14 w Niedoradzu (nr kat. 104) i 11 w Gniewomierzu (nr kat. 37), na których odkryto obiekty archeologiczne o rozmaitym przeznaczeniu. Na podparte kompletną ar gumentacją źródłową próby wydzielenia ewentualnych reliktów zagród chłopskich na tych stanowiskach wypadnie poczekać do czasu pełnego opracowania wyników prowadzonych tam badań, jednak nawet w oparciu o udostępnioną przez ich autorów wstępna dokumentację można pozwolić sobie na kilka uwag dotyczących tego zagadnienia. Wyróżnienie na stanowisku nr 14 w Niedoradzu dwóch reliktów założeń mieszkalnych z późnego średniowiecza nakazuje spodziewać się na tej osadzie co najmniej dwóch gospodarstw. Oba domniemane obiekty mieszkalne dzieli odległość nieco ponad 100 m, różniły się one także znacznie pod względem rozmiarów. Każdemu z tych domost" (obiekty nr 448 i 575) towarzyszyła pólziemianka o długości 4-5 m (obiekty nr 204 i 639) oraz grupa mniejszych jam gospodarczych, w przypadku obiektu nr 448 pięciu (obiekty nr 205, 331, 456, 724, 731), a obiektu nr 575 czterech (obiekty nr 548, 635, 641,642). Wobec wstępnego charakteru wykorzystanych w niniejszej pracy sprawozdań z badan brak dostatecznych danych, by bliżej scharakteryzować obydwie domniemane zagród) IX.4. Gospodarstwa kmiece i folwarczne 269 czy też siedliska, ani nawet rozstrzygnąć, czy istniały one współcześnie. Warto jednak nadmienić, że liczba obiektów wziemnych towarzyszących poszczególnym domostwom na stanowisku nr 14 w Niedoradzu nie odbiegała w sposób zasadniczy ani od sytuacji opisanych powyżej dla osiedli ze schyłku wczesnego średniowiecza, ani od liczby obiektów satelitarnych względem domu mieszkalnego, odkrytych na jednodworczej osadzie z późnego średniowiecza badanej na stanowisku nr 52 w Kruszynie (Kołomański 2001, s. 10: pięć półziemianek, kowadło, palenisko, jama zasobowa). Wydzielenie skupisk obiektów archeologicznych stanowiących pozostałości dawnych zagród może okazać się dość trudne w odniesieniu do osady badanej w Smardach Górnych. Na przeszkodzie jasnemu wyróżnieniu siedlisk stanąć może znaczna liczba odkrytych na tym stanowisku założeń interpretowanych jako mieszkalne, choć warto zarazem zaznaczyć, że tylko w jednym z tych potencjalnych reliktów domów odkryto palenisko. Pewien problem stanowić może także duże zagęszczenie obiektów archeologicznych na omawianym stanowisku oraz rozpoznanie jedynie wycinka dawnej osady, w strefie objętej inwestycją w chwili badań, a zarazem niezniszczonej przez wcześniejsze prace ziemne. Inaczej niż w Smardach Górnych, obiekty archeologicznie odkryte na stanowisku nr 11 w Gniewomierzu dość wyraźnie układają się w skupiska, trudno jednak w sposób pewny wyróżnić tam relikty założeń mieszkalnych. Jeśli jednak przyjąć postawioną w niniejszej pracy hipotezę, że pozostałościami domów były zespoły obiektów nr 6-8 i 60-62²⁷⁶, można zaproponować dwie alternatywne rekonstrukcje dotyczące układu i rozmiarów zagród w badanej pod Gniewomierzem osadzie. Zależnie od tego, czy skupisko obiektów archeologicznych położone pomiędzy wskazanymi parami jam uznane zostanie za relikt osobnej zagrody, czy też nie, na całym obszarze przebadanym na stano- Ryc· IX.1O. Schemat układu trzech zagród, rekonstruowanego dla stanowiska nr 11 w Gniewo-mierzu; opr. K. Fokt wg dokumentacji badań (Kabaciński, Kirkowski, Wysocka 2003). Z. zabudowa; ° podwórze. Por. uwagi w rekordzie katalogowym stanowiska oraz rozdziałach IV-V. 270 IX. Organizacja wiejskiej przestrzeni osadniczej w świetle archeologii wisku należałoby się liczyć z wystąpieniem dwóch lub trzech reliktów obejść kmiecych z późnego średniowiecza. Biorąc pod uwagę znaczną odległość pomiędzy zespołami jam 60-62 i 6-8, bardziej prawdopodobne jest, że liniowe skupienie obiektów archeologicznych położone niemal dokładnie w połowie odległości między nimi na arach 42,43,44, 32 i 33 było reliktem osobnego gospodarstwa. Osie tego środkowego skupiska obiektów archeologicznych oraz przywołanych par jam 60-62 i 6-8 biegną w przybliżeniu równolegle po linii SW-NE. Układ taki sugeruje, że zagrody w Gniewomierzu przybierały kształt czworokątny i składały się z podwórzy z zabudową mieszkalną i gospodarczą skupioną na jednym z boków, ustawioną szczytowo do wyjazdu z parceli. Sądząc po usytuowaniu osady względem Wierzbiaka, wejścia do gospodarstw powinny się znajdować od strony północno-wschodniej, jednak przebadanie tylko wycinka całego stanowiska uniemożliwia zweryfikowanie tego przypuszczenia. Umiejscowienie obiektu nr 5 w pobliżu zespołu jam nr 6-8, lecz na północ od nich, wskazuje, że zabudowa zajmowała prawdopodobnie południowo-wschodnie boki podwórzy. Położenie obiektów nr 20 i 26 w linii prostopadłej do biegnących w kierunku SW-NE linearnych skupisk obiektów archeologicznych sugeruje także, że przynajmniej niektóre zagrody mogły być zabudowane nie tylko wzdłuż boku południowo-wschodniego (zapewne więc na lewo od wejścia), lecz także w głębi, na tylnym skraju. Wyliczone powyżej osady wyczerpują listę dolnośląskich stanowisk o inwentarzach typowych dla późnego średniowiecza, na których udało się odkryć prawdopodobne pozostałości całych zagród chłopskich. Na terenach omawianych w niniejszej pracy nie zostało natomiast, jak dotąd, przebadane w całości żadne gospodarstwo alodialne. Badania na terenie gospodarstw folwarcznych, bądź w ich bezpośrednim otoczeniu, przyniosły, jak dotąd, punktowe rozpoznanie nawarstwień, nie dając tym samym podstaw do dywagacji o ich rozplanowaniu i organizacji (por. nr kat. 10-11, 23, 50, 116, 123, 213). Jedynie na stanowisku oznaczonym sygnaturą B w Tomicach (nr kat. 188) przeprowadzono w 1993 r. cięcie profilowe przez prawdopodobny obszar XIII-wiecznego folwarku. Obiekty archeologiczne będące pozostałościami tego domniemanego alodium zarejestrowano w wykopie instalacyjnym na odcinku 120 m, w szczególnym zagęszczeniu zaś na długości 85 m. Z racji przebiegu wykopu po krawędzi terasy dolinnej można domyślać się, że w partii wykopu pod wodociąg, cechującej się szczególnym zagęszczeniem obiektów archeologicznych, natrafiono na skraj osiedla, którego południowa krawędź osiągałaby tym samym rozciągłość ok. 20 prętów wrocławskich. Analiza prawdopodobnych funkcji obiektów archeologicznych odkrytych w omawianej strefie przywodzi przy tym do wniosku, że południowa pierzeja zabudowy gospodarstwa dzieliła się na partie odmienne pod względem spełnianych zadań, z przewagą obiektów zasobowych na krańcu zachodnim i odpadowych na skraju wschodnim. Przykład domniemanego alodium w Tomicach pokazuje, że nawet przebadanie niewielkiej części dawnego gospodarstwa może przyczynić się do rozpoznania ważnych elementów jego rozplanowania i układu. Konstatacja ta jest o tyle ważna, że przytłaczająca większość odkryć archeologicznych potencjalnie mogących rzucić nieco światła na zagadnienie kształtu wiejskich zagród w późnym średniowieczu pochodzi z badań pozwalających na jedynie punktowe rozpoznanie układów nawarstwień i planigrafii znalezisk Odkrycia te można podzielić z grubsza na dwie grupy: poświadczające kontynuację oraz dyskontynuację zabudowy poszczególnych partii zagród. Obydwa rodzaje znalezisk są interesujące z punktu widzenia studiów nad rozplanowaniem zagród wiejskich, jednak możliwość ich należytego wykorzystania znacznie ogranicza luka badawcza, obejmuj?· IX.4. Gospodarstwa kmiece i folwarczne 271 ca epokę wczesnonowożytną. O ile bowiem zabytki późnośredniowieczne bywały dokumentowane już w pionierskim okresie śląskiej archeologii osad wiejskich²⁷⁷, a sposoby rozplanowania i użytkowania wiejskich gospodarstw stosowane w XIX-XX w. znane są zasadniczo z rozmaitych prac etnograficznych, krajoznawczych i regionalistycznych, to okres XVI-XVIII w. dopiero w ostatnich latach zaczyna być należycie uwzględniany w niektórych przynajmniej terenowych badaniach archeologicznych (por. np. Lesiuk 2008, s. 19-20, passim; Czarniak, Fokt 2009). W większości przypadków nie sposób zatem porównać odkryć związanych z zabudową i układem gospodarstw w późnym średniowieczu, które same w sobie nie są zbyt liczne, ze znaleziskami z epoki bezpośrednio po nim następującej. Tym bardziej znamienne okazują się przykłady trwania zabudowy wiejskiej w tych samych lokalizacjach od średniowiecza aż do XIX-XX w. Z Dolnego Śląska przywołać można w tym kontekście znaleziska z Drwalowic, Krakowian, Proszkowej i Raculi (nr kat. 31,75,131, 138). Szczególnie wymowne są odkrycia średniowiecznych ofiar zakładzino-wych, zdeponowanych pod konstrukcjami domów istniejących do XX w., znane z Drwalowic i Proszkowej. W tej pierwszej miejscowości zabytki późnośredniowieczne zalegały pod belką progową starego domu wzniesionego w konstrukcji szachulcowej, i zostały odkryte przy okazji jego rozbudowy. W Proszkowej natomiast naczynia ceramiczne z późnego średniowiecza odkryto w 1935 r. poniżej piwnicy, która należała niegdyś do domu mieszkalnego, wówczas już nieistniejącego. Mniej jednoznacznymi świadectwami trwałości lokalizacji domów średniowiecznych są odkrycia z Krakowian i Raculi. W pierwszym przypadku znaleziska datowane na późne średniowiecze wystąpiły w miejscu, gdzie według właścicielki miał stać najstarszy znany dom na odnośnej działce, porzucony przed 1808 r. w związku z budową nowego budynku mieszkalnego w mniej podmokłym miejscu. W Raculi zabytki późnośredniowieczne, w tym całe naczynie ceramiczne, odkryto natomiast przy wyburzaniu starej stodoły. Należy jednak zaznaczyć, że nieznany jest ich dokładny kontekst stratygraficzny, a same znaleziska dokumentują wprawdzie być może kontynuację miejsca, w którym stał budynek, niekoniecznie zaś jego funkcji. Niewykluczone, że z kontynuacją lokalizacji domów późnośredniowiecznych przez współczesne zabudowania mieszkalne wiązać należy odkrycia z Bogdanowa i Brzezimierza (nr kat. 7, 18). Zadokumentowane w tych miejscowościach obiekty wziemne znajdowały się bowiem na zapleczu współczesnych domów mieszkalnych, nie wiadomo jednak, czy i jak mogły one być związane także z ewentualną, poprzedzającą te domy zabudową średniowieczną. W oparciu o przedstawiony powyżej nieliczny zbiór odkryć poświadczających z większym lub mniejszym prawdopodobieństwem kontynuację lokalizacji budowli średniowiecznych w głąb nowożytności, można przypuścić, że największą trwałością miejsca i funkcji cechowały się budynki mieszkalne. Przykłady dyskontynuacji miejsca dotyczą natomiast budynków i urządzeń o przeznaczeniu gospodarczym. Dla łatwiejszego omówienia odnośnych odkryć zostaną one podzielone na dwie grupy: pochodzące z frontowych oraz tylnych części działek kmiecych. Uprzedzając dalszy wywód, stwierdzić trzeba, M grupa pierwsza jest wyraźnie mniej liczna od drugiej, mimo iż znaczna, jeśli nie większa częsc inwestycji nadzorowanych archeologicznie, dotyczy właśnie wycinków parcel położonych w ich frontowych partiach. Por. wyżej, podrozdział Il.l.a. ni IX. Organizacja wiejskiej przestrzeni osadniczej w świetle archeologii We frontowych strefach działek w Godkowie, Górzynie i Kaźmierzowie (nr kat. 38, 49,66) odkryto relikty dość znacznych zabudowań o nieokreślonym bliżej przeznaczeniu gospodarskim. Warto przy tym zaznaczyć, że odkrycia z Godkowa i Górzyna nie pochodzą z działek zabudowanych w XX w., zatem założenie istnienia w tych miejscach zagród w średniowieczu jest jedynie domniemaniem. Jedynie w Bielawie (nr kat. 1) we frontowej strefie działki zadokumentowano trzy niewielkie, głębokie jamy, prawdopodobnie zasypane odpadami w XIV-XV w., z których przynajmniej niektóre mogły pierwotnie służyć jako obiekty zasobowe. Niewielkie jamy, w tym zasobowe, paleniskowe i odpadowe, dużo częściej odkrywane były na Dolnym Śląsku w tylnych częściach działek kmiecych. Odkrycia tego rodzaju obiektów archeologicznych znane są z Górzyna, Kobylej Głowy, Kurowa Wielkiego i Wilczkowie (nr kat. 49, 70, 83, 198). Znaleziska pozostałości większych budowli położonych w tylnych strefach zagród znane są z terenów omawianych w niniejszej pracy jedynie z dwóch miejscowości, przy czym relikty odkryte w Konradowie (nr kat. 73) mogły stanowić ruiny budynku murowanego o bliżej nieokreślonym przeznaczeniu, zaś obiekt wziemny odkryty w Nowej Wsi Wrocławskiej (nr kat. 112) - zagłębioną partię piwniczki, nie wiadomo jednak, czy wolno stojącej, czy powiązanej z jakimś budynkiem. Wyliczone w powyższych ustępach przykłady obiektów archeologicznych porzuconych i zasypanych w późnym średniowieczu niekoniecznie wskazują na znaczne zmiany w rozplanowaniu wiejskich zagród w tym czasie. Większość z wymienionych obiektów archeologicznych stanowiły bowiem małe jamy, pierwotnie służące do przechowywania płodów rolnych, palenia w nich ognisk i zapewne innych, nieczytelnych z dzisiejszej perspektywy przeznaczeń, po zaprzestaniu ich użytkowania w pierwotnych celach zapełniane treścią odpadkową bądź warstwą kulturową. Obiekty tego rodzaju funkcjonowały zapewne krótko, zaś analiza ich losów nie mówi nic o zasadniczych zmianach w rozplanowaniu działek, które niosłyby ze sobą ważne informacje o ówczesnym społeczeństwie i gospodarce. W oparciu o przedstawiony materiał można jedynie wychwycić tendencję do skupiania się niewielkich jam gospodarczych w tylnych częściach działek. Trudno jednak odnieść tę wiedzę do rozplanowania poszczególnych zagród w późnym średniowieczu, które, wobec ich jedynie punktowego rozpoznania, pozostaje zasadniczo nieznane. Więcej informacji o układzie i funkcjonowaniu zagród kmiecych można uzyskać dzięki odkrytym archeologicznie reliktom budynków gospodarczych. Jakiekolwiek wnioskowanie oparte na analizie tych zabytków jest jednak o tyle trudne, że przeważnie ich przeznaczenie nie jest znane. Jedynie w odniesieniu do obiektów odkrytych we frontowych częściach działek w Godkowie i Górzynie, ze względu na ich dość znaczne powierzchnie, można zastanawiać się nad pierwotnie inwentarskim przeznaczeniem tych założeń²⁷⁸. Jeśli uznać to przypuszczenie za słuszne, zrozumiała okaże się ich przydrożna lokalizacja. Jako że zarówno Godków, jak i Górzyn, są wsiami o niwowym rozmierzeniu pól, umieszczenie budynków inwentarskich przy drodze było po prostu praktyczne, gdyż poszczególni gospodarze nie wypasali bydła na gruntach znajdujących się za domami, lecz w różnych miejscach obrębu, zależnie od lokalizacji pastwisk i aktualnie spasanych ugorów. Wyrywkowy charakter rozpoznania archeologicznego przeprowadzonego w obydwu wymienionych miejscowościach nie umożliwia niestety ani pełnego wykazania inwentarskiego przeznaczenia odnośnych budowli, ani stwierdzenia, czy ich opuszczenie wiązało ²⁷⁸ O Godkowie por. też w rekordzie katalogowym nr 38 i podrozdziale VII. 1 .b. IX.4. Gospodarstwa kmiece i folwarczne 273 się ze zmianą rozplanowania zagród, do których należały, czy też z ich opustoszeniem. Świadectwem zmiany rozplanowania zagrody może być natomiast relikt późnośredniowiecznej piwnicy odkryty w Nowej Wsi Wrocławskiej, przy założeniu, że pierwotnie zlokalizowany był on na krawędzi parceli. Porzucenie i zasypanie tego obiektu wziemnego świadczyłoby o zwiększaniu głębokości działki kmiecej, która pierwotnie wynosiłaby ok. 30 m. Jako ślad zabiegu mającego na celu poszerzenie powierzchni użytkowej parceli traktować można zapewne także warstwę niwelacyjną odkrytą na stanowisku nr 42 w Wojnarowicach (nr kat. 202). Szczególny wkład do studium rozplanowania zagród kmiecych w średniowieczu i jego trwałości wnoszą odkrycia średniowiecznych studni, poczynione w obrębie gospodarstw wiejskich. W obydwu znanych ze Śląska przypadkach (Wawrzęcice 23, Wią-zów-Biskupice 14: nr kat. 194, 195) studnie średniowieczne zostały bowiem odkryte w miejscach, gdzie zupełnie nie spodziewali się tego właściciele odnośnych gospodarstw. Z tych dwóch przykładów nie można jednak wyciągać zbyt daleko idących wniosków, gdyż studnie trwające w lokalizacjach średniowiecznych do współczesności mogą być po prostu, ze względu na pogłębianie szybów i wymianę cembrowin, trudniej uchwytne archeologicznie niż takie, których użytkowania w pewnym momencie zaniechano. Ostatnim zagadnieniem, na którego poruszenie pozwala obecny stan badań archeologicznych nad wiejskimi zagrodami z późnego średniowiecza, jest problem otaczających je ogrodzeń. Pozostałość obiektu ograniczającego prawdopodobnie kmiece siedlisko odkryto tylko na jednym stanowisku spośród ponad dwustu ujętych w katalogu niniejszej pracy. Był to rów o szerokości sięgającej 1,92 m i głębokości 0,4-0,56 m (obiekt nr 14a), zadokumentowany na odcinku niemal 38 m na stanowisku nr 35 w Ruszowicach pod Głogowem (nr kat. 153). Rów ten przebiegał w przybliżeniu po linii północ-południe, ok. 30 m na wschód od obiektu nr 6, stanowiącego zapewne pozostałość domu mieszkalnego. Nieznajomość pełnego planu osady odkrytej na stanowisku Ruszowice 35 uniemożliwia niestety zweryfikowanie przypuszczenia prowadzącego badania (Hendel 1999, s. 46), jakoby wspomniany rów pełnił funkcje graniczne. Jedyne na Śląsku odkrycie płotu z późnego średniowiecza, ograniczającego zagrodę, znane jest z nieuwzględnianego w katalogu niniejszej pracy stanowiska nr 52 w Kruszynie pod Bolesławcem. Po niegdysiejszym płocie stanowiącym ogrodzenie tego jednodwor-czego osiedla pozostał tam rząd sześciu dołków posłupowych osiągających szerokości od 15 do 24 cm (Kołomański 2001, s. 7-8). Fragment nieco skromniejszego ogrodzenia z późnego średniowiecza odkryto podczas badań prowadzonych w 1995 r. w Rusku (nr kat. 152), Przebadany tam odcinek płotu składał się z rzędu brzozowych palików o średnicach 10-15 cm, przeplatanych brzozowymi witkami. Funkcja odkrytego w Rusku ogrodzenia nie jest znana, jednak jest prawdopodobne, że zagrody kmiece bywały często ogradzane płotami plecionkowymi. W świetle danych etnograficznych, umiejętne użycie techniki plecionkowej pozwalało uzyskać rozmaite, pożądane przez budowniczych efekty tak praktyczne, jak i estetyczne (por. Kłodnicki 1995, s. 11-14, passim). X. Podsumowanie Przedstawiona rozprawa była próbą zmierzenia się z problematyką późnośredniowiecznego osadnictwa wiejskiego w regionie, w którym nigdy dotąd nie było ono przedmiotem systematycznych badań archeologicznych. Sytuacja ta sprawiła, że współczesny stan archeologicznych badań terenowych i gabinetowych nad problematyką poruszaną w niniejszej pracy można określić jako niezadowalający, co w odniesieniu do różnych tematów szczegółowych, pól badawczych i perspektyw poznawczych można uzasadnić w oparciu o dane przedstawione w III rozdziale niniejszej pracy oraz w jej części syntetycznej (rozdziały V-IX). Największym mankamentem współczesnych badań archeologicznych dawnego osadnictwa wiejskiego na Dolnym Śląsku jest całkowita dominacja w tej dziedzinie prac ratowniczych, których zakres i cele wynikają z uwarunkowań pozanaukowych. Niezależnie od przyrostu wartościowych danych o dawnym osadnictwie wskutek wykopalisk i nadzorów towarzyszących rozmaitym inwestycjom, na obecnym etapie niezbędne jest wdrożenie odpowiednich studiów akademickich, nakierowanych na rozwiązywanie konkretnych problemów związanych z dawną gospodarką i osadnictwem w określonych mikro- i mezoregionach. Czas skończyć z sytuacją, w której zakres zainteresowania archeologów problematyką późnośredniowiecznego osadnictwa wiejskiego jest określany li tylko przez przypadkowe odkrycia towarzyszące inwestycjom, i nie wykracza poza nadzorowane wykopy instalacyjne. Można to uczynić na dwa sposoby: z jednej strony, poprzez objęcie stanowisk związanych z osadnictwem wiejskim należytą ochroną prawną, z drugiej zaś - przez poddanie ich studium naukowemu, w którym odkrycia archeologiczne zajęłyby należne im miejsce źródeł służących rozumieniu procesu dziejowego. Warto w tym miejscu przypomnieć, że obydwa remedia na niedostateczny stan badań zaczęły już być na Dolnym Śląsku z powodzeniem stosowane. Na podkreślenie zasługuje szczególnie systematyczne obejmowanie ochroną prawną siedlisk wiejskich dzięki konsekwentnej w tej dziedzinie praktyce Dolnośląskiego WUOZ. Stan przebadania reliktów osad wiejskich na Dolnym Śląsku, choć niedostateczny, me jest przy tym bynajmniej beznadziejny. Nawet to, co stanowi jego główną słabość, czyli punktowy charakter rozpoznania reliktów osad wiejskich z późnego średniowiecza i niewielka przeciętnie skala prowadzonych badań, zawiera w sobie pierwiastek sprzyjajmy lepszemu przestudiowaniu omawianej problematyki. Możliwe okazuje się bowiem objęcie w jednej rozprawie całości wiedzy o wszelkich stanowiskach związanych z osadnictwem wiejskim niemałego przecież regionu, jakim jest Dolny Śląsk, na których wystąpi y nawarstwienia z późnego średniowiecza: tych położonych w obrębie istniejących do zis Siedlisk wiejskich, tych będących pozostałościami wsi dawno porzuconych, a nawet o enigmatycznych śladach ludzkiej działalności położonych poza osiedlami. Zebranie ta-ego zestawu danych o tak różnych grupach stanowisk archeologicznych we względnie 276 X. Podsumowanie jednolitej bazie danych niewątpliwie może się przyczynić do optymalnego rozpoznania badanej problematyki, jakkolwiek dwuznacznie nie brzmiałby ten przymiotnik w kontekście niezadowalającej przecież skali prowadzonych dotychczas badań. Aby odkrycia archeologiczne mogły zostać poprawnie odczytane jako świadectwa dawnej rzeczywistości, konieczne jest „zdekodowanie” zawartych w nich treści historycznych, co też stało się głównym celem niniejszej pracy. Jako podstawa do odkrycia „zaszyfrowanych” w źródłach archeologicznych śladów dawnego procesu dziejowego posłużyła interpretacja funkcjonalna nawarstwień archeologicznych, której zasady, ograniczenia i możliwości przedstawiono szerzej w rozdziale IV. Warunkiem powodzenia takiej interpretacji jest przy tym możliwie głębokie wejrzenie w dziejowy kontekst odkryć archeologicznych, w rozdziale IV niniejszej rozprawy określone jako metakontekstualna droga ich interpretacji. Nie jest to oczywiście niezawodny środek na wszystkie bolączki wynikające z obecnego stanu badań, jednak przegląd rezultatów analiz zaprezentowanych w katalogu pracy i rozdziałach VI-IX pozwala stwierdzić, że odniesienie często niepozornych i, wydawałoby się, niemych odkryć archeologicznych do odpowiedniego dla nich kontekstu historycznego (np. stosowane metody rozmierzenia osad i zagospodarowania ich obszaru) oraz skojarzenie ich z odkryciami znanymi z krajów o wyższym stopniu zaawansowania badań nad osadnictwem wiejskim (które starano się przeglądowo zaprezentować w rozdziale II) zwiększa ich wymowę wielokrotnie. W niektórych przynajmniej sytuacjach wystarczyło to, by z „magmy” bezimiennych i pozornie niezbyt różniących się od siebie nawzajem jam wydobyć ślady średniowiecznych domostw, siedlisk-zagród, miedz i innych zespołów obiektów o określonych miejscach i funkcjach w obrębie poje dynczych gospodarstw i całych wsi. Dzięki przedstawionej drodze rozumowania udało się w niniejszej pracy wychwycić pewne prawidłowości także tam, gdzie ich się bynajmniej nie spodziewano. Do tych nieoczekiwanych efektów niniejszej rozprawy zaliczyć można np. omówiony w jej VII rozdziale związek między sposobami rozmierzenia rozłogów a rodzajami obiektów archeologicznych odkrywanych poza osiedlami wiejskimi. Należy przy tym koniecznie zachować świadomość, że najbardziej nawet kunsztowne rozumowanie dedukcyjne nie jest w stanie zastąpić brakujących danych szczegółowych, które umożliwiałyby indukcyjną interpretację konkretnych jednostek stratygraficznych Często całe dostępne współcześnie dla archeologów zespoły danych dotyczących poszczególnych stanowisk nie wystarczają zatem do wysnuwania kategorycznych, zerojedynkowych twierdzeń o przeznaczeniu i sposobach powstawania poszczególnych nawarstwień, lecz pozwalają jedynie na pewne zawężenie pól dopuszczalnych hipotez. Mimo to, infor-matywna wartość wniosków wyciąganych w oparciu o źródła archeologiczne okazuje się znaczna, głównie dlatego, że hipotezy wywiedzione z archeologicznych podstaw źródłowych pozwalają nader często wypowiadać się o zjawiskach i dziedzinach życia, o których inne grupy źródeł dziejowych uparcie milczą. Udało się zatem w niniejszej pracy uzyskać i omówić w oparciu o źródła archeologiczne pewne dane dotyczące m.in. technik nawożenia pól, sposobów użytkowania rozłogów, konstrukcji i wielkości budynków, czy tez wiejskiej infrastruktury technicznej. Szczególne znaczenie przypisać należy wychwyceniu pewnych zjawisk z dziedziny planowania przestrzennego, dotychczas analizowanych jedynie, wobec braku szczegółowych map i planów wsi z XIII-XV w., w oparciu o źródła pisane i retrospektywne studia historyczno-osadnicze. Przedstawione w niniejszej pracy odkrycia archeologiczne w znacznej mierze po twierdzają dotychczasowe ustalenia historiografii, a czasem nawet je wzmacniają, Ja choćby w odniesieniu do późnośredniowiecznych alodiów powstałych na miejscu star X. Podsumowanie 277 szych osiedli kmiecych. Ważna jest także konstatacja, że żadnej z omówionych w niniejszej pracy osad wiejskich cechujących się typowym dla wczesnego średniowiecza inwentarzem zabytkowym nie sposób uznać za reprezentującą model przejściowy pomiędzy tradycyjnymi wzorcami gospodarowania i układu przestrzennego osad a powstającym wXIII w. w oparciu o wzorce zachodnie modelem lokacyjnym, późnośredniowiecznym. Wszystkie te osady porzucone zostały najpóźniej w 3. ćwierci XIII w., poświadczając tym samym scenariusz znany ze źródeł pisanych - książęcą reglamentację dostępu do narzędzi budowy władztwa przez kolonizację i lokacje w pierwszych dziesięcioleciach XIII w. oraz ekspansję od połowy tegoż stulecia nowych standardów także na terenach z dawna zasiedlonych. Najważniejszym rezultatem zaprezentowanych w niniejszej pracy analiz nie jest jednak wychwycenie w materiale archeologicznym zjawisk znanych już z innych źródeł, lecz wnioski, które prowadzą do poszerzenia tej wiedzy poprzez: 1) zniuansowanie i uszczegółowienie obiegowych w historiografii twierdzeń, 2) uzupełnienie współczesnej wiedzy na temat średniowiecznej wsi śląskiej o szczegóły nieznane ze źródeł innych, niż archeologiczne. Nawiązując do kolejności rozdziałów syntetycznej części pracy, krótkie podsumowanie jej wyników rozpocząć powinno omówienie zjawisk zachodzących w późnym średniowieczu na polu wiejskiego budownictwa. Pojęciem najkrócej opisującym wyniki dociekań na tym obszarze badawczym jest różnorodność. Dotyczy ona najbardziej nawet podstawowych cech domów mieszkalnych, takich jak ich orientacja czy głębokość wkopania w podłoże. Trzeba stwierdzić, że na późnośredniowiecznym Śląsku obok założeń typowych dla nowego modelu, naziemnych na podkładach lub podmurówkach kamiennych, istniały także mieszkalne obiekty zagłębione w podłoże, nawet na głębokość ok. 1 m. Dzięki prowadzonym dotychczas badaniom udało się wychwycić także znaczną różnorodność stosowanych w budownictwie wiejskim konstrukcji, w tym, obok trwającej zapewne powszechności budynków zrębowych, znaczne już w późnym średniowieczu rozprzestrzenienie budownictwa szachulcowego oraz dość wczesną obecność konstrukcji przysłupowej. Współczesny stan badań nie pozwala niestety na rzetelne ujęcia liczbowe, ilustrujące udziały budowli wznoszonych w konkretnych reżimach budowlanych, ani wychwycenie specyfiki poszczególnych regionów, jednak znany już obecnie zbiór reliktów późnośredniowiecznych budynków niewątpliwie będzie mógł posłużyć za punkt wyjścia dla tego rodzaju analiz w przyszłości, w miarę postępu dalszych badań. W oczy rzuca się także znaczne zróżnicowanie rozplanowania założeń mieszkalnych, gdyż znane są z osad późnośredniowiecznych prawdopodobne relikty domów jednoprzestrzennych, złożonych z izby z przedsionkiem, oraz możliwe pozostałości budowli złożonych z izby z porównywalną wielkościowo sienią (Gniewomierz 11) oraz jednego założenia trójprzestrzennego o dyspozycji L-kształtnej (Ruszowice 35). Relikty domów trójprzestrzennych znane są także z osady badanej na stanowisku Slęza 13, co może wskazywać na miejscowy rozwój tej formy architektonicznej na Śląsku już w 1. poł. XIII w. Warto przy tym podkreślić, że mimo pozorów kontynuacji (zagłębione domy jednoprzestrzenne, wyłącznie otwarte paleniska w domach), domy późnośre-mowieczne reprezentują już nowy model budownictwa mieszkalnego, cechując się np. wyraźnie większymi metrażami od domostw poprzedzającego okresu. W pracy niniejszej udało się także uchwycić pewne prawidłowości dotyczące późnośredniowiecznych zabudowań gospodarskich, przede wszystkim dodatnią korelację ich głębokości ¹ powierzchni, oraz wprowadzić hipotetyczny podział tych założeń na cztery grupy 278 X. Podsumowanie wielkościowe, do pewnego stopnia korespondujące z możliwymi funkcjami odnośnych obiektów archeologicznych. Wskazanie na techniczną i konstrukcyjną różnorodność trafnie opisuje nie tylko archeologicznie dostrzegalne relikty związane z wiejskim budownictwem, lecz także znane z ziem omawianych w niniejszej pracy pozostałości średniowiecznej infrastruktury komunikacyjnej. Zwraca przy tym uwagę znaczne rozpowszechnienie dróg i powierzchni brukowanych, wskazujących na dbałość społeczności wiejskich o trwałe utwardzenie ciągów komunikacyjnych. Stosunkowo jednolicie prezentuje się natomiast zbiór wiejskich studni z Dolnego Śląska, obejmujący, w odróżnieniu od sytuacji znanych z ośrodków miejskich, niemal wyłącznie obiekty ocembrowane w technice zrębowej. W pracy niniejszej udało się przy tym wykazać, że na późnośredniowiecznym Śląsku znane były dwa modele użytkowania studni: gromadzki i indywidualny. Także na późne średniowiecze przypadały prawdopodobnie początki niektórych użytkowanych do dziś sudeckich ujęć wód mineralnych, już wtedy wyposażonych w proste urządzenia ułatwiające czerpanie wody z warstw wodonośnych. Spośród omawianych w niniejszej pracy reliktów infrastruktury technicznej najsłabiej przebadane są pozostałości urządzeń związanych z przemiałem zboża, reprezentowane przez znalezisko jednego zrujnowanego młyna wodnego z Ptakowic oraz kilku odkryć młynów i związanych z nimi konstrukcji domniemanych bądź niedostatecznie udokumentowanych. Niewystarczający jest stopień archeologicznego rozpoznania gospodarki późnośredniowiecznych osad wiejskich na Dolnym Śląsku, zarówno jej gałęzi związanych z wytwarzaniem i przetwarzaniem żywności, jak też pozostałych, o charakterze rękodzielniczym i rzemieślniczym. Mimo to, w pracy niniejszej udało się wychwycić pewne zjawiska poszerzające współczesną wiedzę o sposobach gospodarowania, takie jak zbieżność form rozmierzenia osad wiejskich z różnorodnością odkrywanych w obrębie ich rozłogów obiektów archeologicznych czy też współwystępowanie w późnym średniowieczu co najmniej dwóch wzorców depozycji odpadów kuchennych (w obiektach mieszkalnych i poza nimi). Wśród samych omawianych obiektów archeologicznych można wyróżnić pozostałości urządzeń służących różnorakim celom gospodarczym, w tym m.in. domniemanej stodoły (Wierzbna) czy też jamy po wkopanej beczce (Czernica). Badania archeologiczne dostarczyły także przesłanek wskazujących na możliwe ekologiczne skutki intensyfikacji gospodarki rolnej i kolonizacji wewnętrznej przede wszystkim w południowej części Śląska. Należy jednak przy tym z naciskiem podkreślić, że te wstępne wnioski dotyczące wzrostu denudacji stoków w górnych partiach dolnośląskich dorzeczy oraz akumulacji aluwiów na nizinach powinny zostać jak najpilniej uzupełnione dodatkowa, kompetentną analizą sedymentologiczną i geomorfologiczną. Spośród pozostałości zajęć o charakterze nieagrarnym znane są z Dolnego Śląska ślady węglarstwa, maziarstwa (ściślej: wytopu i destylacj smoły drzewnej), hutnictwa żelaza, kowalstwa i garncarstwa Zwraca przy tym uwagę prawdopodobna dwutorowość wiejskiej gospodarki, w które) można wyróżnić nurt dworski, który reprezentowałyby np. kuźnice, jak dotąd niebadane archeologicznie, ale znane ze źródeł pisanych, oraz nurt kmiecy, którego prawdopodobne pozostałości stanowiłyby np. znane z północno-zachodniej części omawianego terenu piece dymarskie typu kotlinkowego. Sięgnięcie po dane archeologiczne przy analizie śladów średniowiecznego planowa nia przestrzennego umożliwiło nie tylko uszczegółowienie współczesnego obrazu prze mian w topografii osad wiejskich w XIII-XVI w., lecz także dostrzeżenie większej i'¹Z X. Podsumowanie 279 oczekiwana dynamiki osad wiejskich w tym okresie. Pomijając już translokację osiedli, będącą wynikiem regularnego rozmierzenia obszarów wiejskich w XII-XIV w., można wskazać także przykłady zmian zasięgów siedlisk wiejskich w toku omawianego w niniejszej pracy okresu, a także opuszczanie i przenoszenie poszczególnych osiedli: wsi, alodiów i przysiółków. Większość z tych zjawisk nie musiała w sposób drastyczny naruszać zasad rozmierzenia poszczególnych wsi, szczególnie że dotyczyły one najczęściej ich fragmentów skrajnych i prawdopodobnie także terenów gromadzkich. Także od tej zasady znalazłyby się jednak wyjątki, takie choćby jak casus osiedla w Gniewomierzu. Pozostałości tej osady późnośredniowiecznej odkryto poza siedliskiem wsi współczesnej, która bez tej wiedzy uzyskanej dzięki badaniom archeologicznym zostałaby, w oparciu o źródła pisane i kartograficzne, niechybnie uznana za założenie XIII-wieczne. Obok jednoznacznych przykładów dyskontynuacji istnieją także poszlaki wskazujące na znaczną trwałość zabudowy niektórych wsi. Stabilność rozplanowania panowała w pewnym stopniu zapewne także wewnątrz poszczególnych zagród kmiecych i gospodarstw alodialnych. Istnieją jednak dość liczne przesłanki wskazujące na znaczną dynamikę rozplanowania zagród gospodarskich, nie tyko w postaci zasypywanych już w średniowieczu jam (co nie dziwi, zważywszy nieraz dość tymczasowy charakter tego rodzaju urządzeń), lecz przede wszystkim studni z XIII-XV w., odkrytych w 1. poł. XX w. w miejscach, w których nie spodziewali się ich gospodarze odnośnych działek. Bliższa analiza problematyki kontynuacji i dyskontynuacji rozplanowania siedlisk i zagród wymaga przy tym niewątpliwie studium rozbudowanego o analizę przemian przestrzennych, które miały miejsce już w okresie nowożytnym. Przedstawione powyżej uwagi podsumowujące upewniają o tym, że cel postawiony przed niniejszą pracą okazał się możliwy do zrealizowania nawet mimo niezadowalającego stanu badań terenowych. Pozostaje żywić nadzieję, że szersza, niż dotąd publikacja materiałów źródłowych pochodzących z przebadanych już na Śląsku osad wiejskich oraz ewentualna dyskusja twierdzeń postawionych w niniejszej pracy w sposób znaczący poszerzą wiedzę o istocie życia i pracy mieszkańców wsi śląskiej w XIII-XVI w. Wskazane byłoby również podjęcie dalszych systematycznych badań nad dolnośląskim osadnictwem wiejskim z późnego średniowiecza, zarówno poprzez ujęte w karby naukowych celów opracowywanie narastających zespołów danych pochodzących z badań ratowniczych, jak też poprzez wdrożenie programów badawczych nakierowanych na rozwiązywanie konkretnych zagadnień i studiów mikroregionalnych, w tym dotyczących osad wiejskich opuszczonych w XIV-XV w. XI. Katalog stanowisk XI.1. Wstęp W niniejszym katalogu uwzględniono stanowiska wiejskie badane w trybie wykopaliskowym, badań sondażowych, nadzorów prac ziemnych oraz doraźnych dokumentacji ratowniczych, na których wystąpiły nawarstwienia datowane na XIII - pocz. XVI w.¹ Nie uwzględniono natomiast stanowisk badanych jedynie powierzchniowo, na których wystąpiły np. przebarwienia ziemi zawierające materiał zabytkowy z późnego średniowiecza. Wskutek przemieszczeń mas ziemi w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat, średniowieczne nawarstwienia podlegały bowiem niejednokrotnie redepozycji, i zwykle tylko badania wykopaliskowe mogą jednoznacznie rozstrzygnąć, czy widoczne powierzchniowo przebarwienia są średniowiecznymi warstwami in situ, czy też nie (por. tu: Domański 1996; Bykowski [et al.J 2005a, s. 52-53). W katalogu nie uwzględniono także stanowisk, na których zidentyfikowane zostały jedynie nawarstwienia o ramowym datowaniu na późne średniowiecze i wczesną epokę nowożytną: jeśli bowiem nie stwierdzono w ich obrębie osobnego poziomu osadniczego z XIII-XVI w., jest możliwe, że materiały późnośredniowieczne wystąpiły w tych warstwach na wtórnym złożu. Nie wzięto także pod uwagę stanowisk określonych jako późnośredniowieczne, lecz wydatowanych na XVI w., jeśli w dotyczących ich opracowaniach zabrakło dostatecznych podstaw tak zawężonego datowania. W przypadku odkryć zadokumentowanych przed 1945 r. uwzględniono jedynie te stanowiska, których datowanie na okres późnośredniowieczny potwierdzone zostało przynajmniej oglądem odnośnych zabytków przez pracownika LfVD lub jednego z powiatowych społecznych konserwatorów zabytków, doświadczonych w pracy z materiałami średniowiecznymi (np. Martina Treblina lub Alexandra Daslera) i odpowiednimi adnotacjami w aktach miejscowości (OA). Jeden rekord katalogowy z zasady odpowiada jednemu stanowisku zarejestrowanemu przez odpowiedni WUOZ bądź wydzielonemu przez prowadzących badania bez * Zasady klasyfikacji stanowisk jako wiejskich przedstawiono powyżej, w podrozdziale 1.2, a kryteria datowania w podrozdziale 1.3. W związku z zamknięciem kwerendy archiwalnej w lutym 2009 r. Por· "yżeji Przyp. 11) nie udało się uwzględnić w formie osobnego rekordu katalogowego bardzo interesujących wyników badań na stanowisku nr 13 w Górcu (Gralak 2010). Rekordów katalogowych nie otrzymały także trzy stanowiska badane w latach 2005-2006, których zaklasyfikowanie do niniejszego ’ ogu nie wynikało w sposób bezsprzeczny ze wstępnych sprawozdań znajdujących się w odpowiednie WUOZ, a okazałoby się słuszne w świetle danych opublikowanych w 2011 r.: Budziszów Wielki 20 . 2011, s. 247), Niedoradz 6 (Kałagate, Jaszewska 2011, s. 457-459) oraz Nowa Wieś Wrocławska (Kendelewicz, Nowaczyk, Waniek 2011, s. 310). 282 XI. Katalog stanowisk nadawania nowego numeru w ewidencji AZP². W przypadku gdy badacze nie przypisali swych odkryć do konkretnych stanowisk, grupowano je kierując się istnieniem w obrębie siedliska oddzielnych części, różniących się topograficznie i historycznie³ lub posiadających własne nazwy⁴. Wyniki badań na poszczególnych stanowiskach przedstawiono w postaci rekordów, które, wraz z odsyłaczami do poszczególnych stanowisk, zostały uporządkowane alfabetycznie. Każdy rekord katalogu dotyczy jednego stanowiska oraz składa się z nagłówka i dziesięciu bądź jedenastu punktów. W nagłówku umieszczono liczbę porządkowy w ramach ciągłej numeracji wynikającej z porządku alfabetycznego nazw, a po ukośniku kategorię, do której dane stanowisko zostało zaliczone⁵. Stanowiska w katalogu ułożono alfabetycznie według obowiązujących współcześnie nazw urzędowych miejscowości, w obrębie jednej miejscowości rosnąco według numerów stanowisk w miejscowości, a w przypadku braku takowych numerów - rosnąco według roku prowadzenia badań. W punkcie pierwszym podano drukiem wytłuszczonym kolejno: nazwę miejscowości, jej współczesną przynależność powiatową, numer stanowiska w miejscowości (jeśli został nadany), a w nawiasie okrągłym numer stanowiska na obszarze AZP (jeśli został nadany). W związku z tym, że nazewnictwo stanowisk w ewidencji AZP niekoniecznie koresponduje z granicami miejscowości, w niektórych przypadkach konieczne było dodatkowe wskazanie w tej części punktu pierwszego, na gruntach jakiej miejscowości leżało dane stanowisko. Kierowano się przy tym granicami obrębów sprzed 1945 r. W drugiej części punktu pierwszego rekordu, po ukośniku, umieszczono nazwę niemiecką danej miejscowości w brzmieniu sprzed 1930 r. (chcąc uniknąć podawania efemerycznych, motywowanych politycznie nazw z lat 30-tych i 40-tych XX w.), przynależność powiatową z 1930 r. oraz ewentualnie numer stanowiska w ewidencji LfVD. W punkcie drugim każdego rekordu zamieszczono wybrane dane historyczne dotyczące XIII-XVI w. Punkt ten nie ma stanowić syntezy dziejów miejscowości w późnym średniowieczu, lecz jedynie przedstawić jej punkty najważniejsze z perspektywy potrzeb niniejszej pracy. Dane historyczne dobrano zatem pod kątem dziejów gospodarki i osadnictwa, starając się także uwzględnić fakty ważne dla codziennego życia i pracy dawnych mieszkańców poszczególnych miejscowości, jak stan społeczny właścicieli w poszczególnych okresach, obecność lub brak siedziby rycerskiej, obecność i status kościoła, wzmianki o młynach, karczmach czy wreszcie o rodzajach oraz skali świadczeń dziesięcinnych i czynszowych mieszkańców. Kwerendą objęto źródła dokumentowe wydane drukiem w wykazanych w bibliografii edycjach źródłowych oraz przeglądowe prace toponoma-styczne i krajoznawcze (SNGŚ; SGTS; Knie 1845; Bena 2003; Domański 1967). Punkt trzeci rekordów stanowi opis geograficznego położenia stanowiska. Na początku punktu wskazano mezoregion (wg Kondrackiego 2002), w jakim znajduje się miejscowość. W przypadku mezoregionów szczególnie rozczłonkowanych lub zróżnicowanych podano także mikroregion. Następnie pokrótce opisano położenie stanowiska w obrębie form terenowych i względem cieków, w miarę możliwości i potrzeby dodając też dane ² Co od lat 90-tych XX w. zdarza się niestety nagminnie, zwiększając jedynie chaos w ledwo w z grubsza uporządkowanej ewidencji. ³ Por. tu rekordy dotyczące Kobylej Głowy, nr kat. 70-71. ⁴ Np. Pieszyce Górne i Dolne, Kamionki Górne i Dolne, nr kat. 125-128. ⁵ Zaliczenie stanowisk do poszczególnych kategorii nastąpiło wedle kryteriów przedstawiony^ wyżej, w podrozdziale II.4. XI.1. Wstęp 283 dotyczące pokrywy glebowej (zawarte także w punkcie 6.). Zasadniczymi źródłami tej części punktu 3. były odpowiednie sprawozdania z badań archeologicznych oraz mapy topograficzne. W punkcie czwartym zawarto w pierwszej kolejności dane historyczno-osadnicze dotyczące siedliska danej miejscowości oraz sposobu rozmierzenia jej rozłogów. Opis odpowiada stanowi zarejestrowanemu na niemieckich mapach topograficznych w skali 1:25000 z końca XIX i pocz. XX w., uzupełnionemu oglądem współczesnej szachownicy pól. Przywołane mapy nie umożliwiają pełnego wglądu w sięgające wieków średnich formy osadnicze, przyjęto jednak za Wilhelmem Bernardem (1931, s. 7), że stanowią one dobry punkt wyjścia do wnioskowania o dawnych formach osadniczych, a przy tym jedyny wspólny dla wszystkich miejscowości Śląska. Dlatego też zrezygnowano zasadniczo z prób retrogresywnego odtworzenia pierwotnych form rozmierzenia siedlisk i rozłogów w oparciu o dane historyczne, wychodząc z założenia, że z perspektywy celów niniejszej pracy jest to sprawa drugorzędna. W razie sięgnięcia w omawianym punkcie do innych, niż mapy topograficzne, źródeł, zostały one wyszczególnione obok znajdujących się z zasady w odnośnych odsyłaczach numerów (starych i nowych) konkretnych arkuszy mapy topograficznej w skali 1:25000 (Messtischblatt = Mbl.). Wobec możliwej niezgodności danych nowożytnych i średniowiecznego stanu rzeczy, w podziale siedlisk wiejskich nie zastosowano pełnej typologii strukturalno-agrarnej wg Haliny Szulc (1963, s. 33-82; 1968, s. 32-37), wydzielając jedynie wsie folwarczne, jako nie mieszczące się w żadnej z pomyślanych dla wsi kmiecych typologii kształtów siedlisk, oraz ulicówki, wsie placowe, wielodrożnice i rzędówki. W przypadku ulicówek i rzędówek za kryterium odróżniające przyjęto gęstość zabudowy, a jako wsie placowe określono jedynie osady z wyraźnym, zabudowanym bądź niezabudowanym, nawsiem. W kwestii rozmierzenia pól ograniczono się do podziału na układy pasmowo-bloko-we, blokowe, niwowe, blokowo-niwowe i leśno-łanowe, jako że bez osobnych studiów nie sposób rozróżnić nieregularnych układów niwowych od regularnych niwowo-ła-nowych ani układów pierwotnie blokowych od pól wtórnie skomasowanych w bloki (por. Szulc 1968, s. 40-46, passim). Pomocą w interpretacji danych dotyczących siedlisk i rozłogów służyć powinny zestawione w punkcie drugim każdego rekordu dane historyczne, a także formy siedlisk, często korespondujące z pewnymi typami rozmierzenia pól (por. Schlenger 1930, s. 15, 21; Szulc 1968, s. 40). Dla wsi leśno-łanowych nie podawano osobnej charakterystyki rozłogów i siedliska, jako że wieś tego typu z definicji jest tańcuchówką o łanowym rozmierzeniu pól. Informacje dotyczące form siedlisk i układu rozłogów były pomijane, jeśli uznano je za mało ważne dla konkretnych stanowisk, takich jak np. ślady produkcji dziegciarskiej i węglarskiej w kompleksach leśnych czy siedliska wsi opuszczonych. W dalszej kolejności w punkcie czwartym opisano lokalizację danego stanowiska względem siedliska miejscowości lub w jego obrębie, podając też w miarę możliwości numer odnośnej działki ewidencyjnej. Głównym źródłem danych ewidencyjnych był serwis geoportal.gov.pl, sporadycznie także sprawozdania z badań⁶. W sytuacjach, gdy okalizacje opisowe i odwołania do działek ewidencyjnych nie pozwalały na dość dokładne umiejscowienie stanowisk, podawano także ich współrzędne geodezyjne w układzie UWG 1992 (kod EPSG 2180), na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 8 VIII 2000 r. Jeśli zachodził ten drugi przypadek, zaznaczano to w odpowiednim odsyłaczu. 284 XI. Katalog stanowisk (Dz. U. z 2000r. Nr 70, poz. 821) stanowiącym obowiązujący układ odniesienia współrzędnych geodezyjnych w RP⁷. Punkty 2., 3. i 4. niniejszego katalogu mogłyby zostać wzbogacone dodatkowymi danymi, szczególnie poprzez włączenie danych retrospektywnych oraz niepublikowanych źródeł pisanych i kartograficznych. Pobieżne bądź wybiórcze potraktowanie niektórych kwestii wynika z optyki niniejszej pracy, zogniskowanej na interpretacji danych archeologicznych, z natury punktowych i szczegółowych, do której nadmiernie pogłębione dywagacje, dotyczące socjotopografii czy stosunków własnościowych w poszczególnych miejscowościach, niewiele wnoszą. W punkcie piątym każdego rekordu opisano tryb i skalę prowadzonych na stanowiskach badań archeologicznych, których wyniki przedstawione zostały w danym rekordzie. W miarę możliwości przekazano w tym punkcie dane metryczne dotyczące wykopów, ich lokalizacje oraz informacje o technice prac badawczych, a także lata prowadzenia badań i odpowiedzialny za nie podmiot (naukowy, muzealny bądź komercyjny). Punkt szósty stanowi opis odkryć wchodzących w zakres niniejszej pracy, dokonanych na danym stanowisku. Stopień szczegółowości tego punktu zależy głównie od stopnia opublikowania wyników badań na poszczególnych stanowiskach. W przypadku stanowisk, których opracowania wydano drukiem w postaci monografii (np. Ślęza 13, Nowy Śleszów4, Wilkowice 8, Strzelno 8), ograniczono się do skrótowego, syntetycznego ujęcia ich wyników. W przypadku prac, których monograficzne opracowania są dopiero przygotowywane (np. Niedoradz 14, Boguszyce 20, Gębczyce 3, Pieńsk 12) starano się szerzej, niż w przypadku stanowisk mających już opracowania wydane drukiem, opisać wyniki badań, skalę własnej interpretacji uzależniając od liczby danych udostępnionych za pośrednictwem sprawozdań. Najwięcej uwagi poświęcono stanowiskom badanym wyłącznie w ramach niewielkich prac dokumentacyjnych towarzyszących inwestycjom liniowym, które prawdopodobnie nigdy nie doczekają się publikacji. W punkcie szóstym postarano się przede wszystkim zwięźle scharakteryzować zadokumentowaną na poszczególnych stanowiskach sytuację stratygraficzną. Punkt siódmy zawiera krótki opis inwentarza ruchomego pochodzącego z danych badań oraz nazwę instytucji, w której przechowywane są odnośne zbiory. W opisie ceramiki naczyniowej kierowano się stosowaną współcześnie dla Śląska typologią sięgającą systemu Józefa Kaźmierczyka (1970, s. 283-290; „klasyczna” postać typologii: Busko, Piekalski, Wiśniewski 1992, s. 136-139; Niegoda 1999, s. 159-161), z korektami Pawła Rzeźnika (2005, s. 96-101). W drugiej części punktu siódmego, odsyłającej do instytucji przechowujących zbiory, w wielu przypadkach umieszczono adnotację, że miejsca przechowywania zbiorów nie ustalono. Nie oznacza ona, że zbiory zaginęły; mogą one znajdować się w magazynach tymczasowo niedostępnych⁸, w zbiorach nie zinwentaryzowanych, w dyspozycji prowadzących badania lub pod opieką innych instytucji, niż te, do których powinny trafić z racji prowadzenia przez nie odnośnych badań bądź ustalonych granic obszarów, z których zabytki gromadzone są w poszczególnych zasobach. Spośród ⁷ Wyjątek w tym względzie uczyniono tylko dla jednego stanowiska (Turoszów, nr kat. 190). wk¹⁰ rego miejscu znajduje się obecnie odkrywka KWB „Turów”, podając koordynaty Gaussa-Krugera wzięte z dokumentacji archiwalnej i ułatwiające umiejscowienie stanowiska na odpowiednim arkuszu pr« wojennej mapy topograficznej. , , “ Przede wszystkim w dawnej składnicy WOAK w Lubiążu, co zaznaczano w ounosn) przypadkach. Xl.1. Wstęp 285 instytucji uprawnionych do przechowywania zbiorów archeologicznych uwzględniono w niniejszej pracy następujące (w nawiasie podano skróty ich nazw zastosowane w katalogu): Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego (IAr. UWr.), Instytut Archeologii i Etnologii PAN, oddział we Wrocławiu (IAiE PAN W-w), Muzeum Archeologiczne Oddział Muzeum Miejskiego Wrocławia (MAWr.), Muzeum Okręgowe w Wałbrzychu (MOkr. Wałbrzych), Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze (MK JG), Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze, oddział zamek w Bolkowie (MK JG, o/Bolków), Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu (MŚlOp.), Muzeum Archeologiczne Środkowego Nadodrza w Zielonej Górze z siedzibą w Świdnicy koło Zielonej Góry (MAŚN), Muzeum Regionalne w Środzie Śląskiej (MR Środa Śl.), Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Głogowie, Muzeum Miedzi w Legnicy, Muzeum Dawnego Kupiectwa w Świdnicy, Muzeum im. Jana Dzierżona w Kluczborku, Muzeum Ziemi Lubińskiej im. J. Wyżykowskiego w Lubinie, Izbę Regionalną w Dzierżoniowie⁹. Punkt ósmy poszczególnych rekordów ma na celu przedstawienie datowania i perio-dyzacji stanowisk. Samo proponowane datowanie danego stanowiska zapisano drukiem wytłuszczonym, po nim zaś zwykłą czcionką: uzasadnienie przedstawionej chronologii. W miarę potrzeby dołączono do tego punktu ustęp tekstu poświęcony podstawom datowania odkrytych obiektów i nawarstwień oraz ewentualnie periodyzacji danej osady. W punkcie dziewiątym każdego rekordu katalogowego zamieszczono odsyłacze kolejno do archiwaliów dotyczących danego stanowiska oraz do traktującego o nim piśmiennictwa wydanego drukiem. W przypadku stanowisk wielokulturowych ograniczono się przy tym do odesłania Czytelnika do piśmiennictwa dotyczącego średniowiecznych faz zasiedlenia stanowisk. W punkcie dziesiątym każdego rekordu przeprowadzono interpretację dokonanych na poszczególnych stanowiskach odkryć. W pierwszej kolejności skupiono się na określeniu funkcji poszczególnych obiektów i warstw, z uwzględnieniem ich dającej się odtworzyć pierwotnej postaci, zawartości wypełnisk, możliwego przebiegu procesów pode-pozycyjnych oraz położenia w obrębie poszczególnych działek i całego siedliska wsi bądź względem niego. W miarę możliwości, w oparciu o źródła pisane starano się odnieść odkrycia archeologiczne do dziejów poszczególnych miejscowości i ich części. Jeśli pozwalała na to skala badań i stopień udostępnienia ich wyników, próbowano także zanalizować wzajemne relacje obiektów w oparciu o przypisane im domniemane funkcje. Oprócz rekordów poszczególnych stanowisk w katalogu zamieszczono także odsyłacze, kierujące do odpowiednich rekordów, na wypadek gdyby nazwa miejscowości, pod którą dane stanowisko może być znane lub wzmiankowane w tekście pracy, nie zgadzała się z nazwą odpowiadającą aktualnej przynależności administracyjnej, przyjętą jako obowiązująca w katalogu. Nazwy instytucji skracano w katalogu według wzorów podanych w podrozdziale II. I oraz powyżej, w komentarzu do 7. punktu rekordów katalogowych; ponadto zastosowano w katalogu skróty tam nie zaprezentowane: IHKM PAN (Instytut Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk), BDZ (Biura Dokumentacji Zabytków przy Wojewódzkich Konserwatorach Zabytków). Na oznaczenie stron świata zastosowano skróty aⁿgielskie W, S, N i E, a nazwę danej miejscowości, stosowaną w obrębie dotyczącego jej 9 7 f f la pomoc w ustaleniu miejsc przechowywania zabytków winien jestem wdzięczność i podziękowania pracownikom poszczególnych instytucji muzealnych oraz dr dr Aleksandrze Pankiewicz, Ewie Lisowskiej i Sylwii Rodak. 286 XI. Katalog stanowisk rekordu katalogowego, skrócono do inicjału/-ów. Dla większej zwięzłości zastosowano także skróty dla często powtarzających się wyrazów pospolitych, orientując się przy tym na usus znany z piśmiennictwa archeologicznego, historycznego i geograficznego¹⁰. XI.2. Katalog Baumgarten: zob. Oława, m. pow. 1/V 1. Biała, pow. nyski, stan. B / Bielau, Kr. Neisse. 2. Wieś i sołtystwo wzmiankowane od 1231 r. (SUB 2, nr 418; sołtystwo już w 1284 r. podzielone: SUB 5, nr 154), młyn od 1284 r. (SUB 5, nr 155), pleban od 1284 r. (SUB 5, nr 217), karczma od 1296 (SUB 6, nr253). Wieś w pocz. XIV w. licząca 41 małych łanów, w tym 2 parafialne, 8 sołeckich, karczmę i młyn 2-kołowy (LF A II 72, s. 11), w poł. XIV w. wc wsi 6-lanowc alodium z domem i ogrodem, w którym hodowano 200 owce (RegSl 1, nr 762). 3. Płaskowyż Głubczycki. Teren równinny o minimalnej wystawie N, prawa krawędź doliny Białej Głuchołaskiej, p.d. Nysy Kłodzkiej. 4. Wielodrożnica z dworem w cz. środkowej, o niwowo-blokowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 3248/5569 Neisse (West)). Stan, położone w siedlisku wsi. 5. Nadzór prac ziemnych związanych z montażem lokalnej sieci telefonicznej (BDZ Opole), 1993. Prowadzono dokumentację liniowych wykopów instalacyjnych. 6. Podczas nadzoru prac ziemnych w profilu wykopu zarejestrowano, oprócz jam datowanych na wczesny neolit, jamę wydatowaną na późne średniowiecze. 7. Inw.: Brak danych. 8. XIII-XVI w. 9. Piśm.: Molenda, Rapiński 1996, s. 119. 10. Siad osadnictwa. Dostępne dane nie pozwalają na uściślenie funkcji odkrytej jamy. Białka: zob. Legnica, pow. legnicki, stan, nr 136. 2/1 1. Bielawa, pow. wrocławski / Piihlau, Kr. Oels. 2. Wieś ryc., wzmiankowana od 1391 r. (Knie 1845, s. 518; Fras [et al.[ 1998, s. 12). 3. Równ. Oleśnicka. Din. partia łagodnego stoku wysoczyzny ograniczającej dolinę Oleśniczki, o wysuwie umiarkowanej NE. 4. Ulicówka o zabudowie dwurzędowej i niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 4869 Sibyllenort). Stan, położone na działce nr 42/3, w środkowej cz. siedliska wsi (por. Borowski 2004, s. 251, ryc. 1). Frontowa, przydrożna cz. działki pozbawiona zabudowy XIX-wiecznej (por. Mbl. 4869 Sibyllenort). 5. Nadzór archeol. przy kopaniu rowów fundamentowych w związku z budową domku jednorodzinnego Borowski 2004. Dokumentację prowadzono w rowach fundamentowych, obejmujących pow. 8 x 11,8 o głęb. 0,8 m. ¹⁰ Użyto mianowicie następujących skrótów i skrótowców: archeol. - archeologiczny; bp, bpi, bpstwo - biskup, biskupi, biskupstwo; cer. - ceramiczny; cz. - część; din. - dolny; fragm. - fragment/-y; gl. - główny; głęb. - głęboko«., gtog. - głogowski; gosp. - gospodarczy; grn. - górny; grz. - grzywna/grzywny; hist. - historyczny; j.s. - jednos stratygraficzna; jez. - jezioro; k-i, k-ł par. - kościół, kościół parafialny; l.d. - lewy dopływ; m-o - miasto; niem. niemiecki; ob. - obiekt; p. - pod; p.d. - prawy dopływ; pkt - punkt; podrozdz. - podrozdział; poj. - pojezierze, po" - powiat/powierzchnia; poz. - poziom; pś. - późnośredniowieczny; rozdz. - rozdział; ryc. - rycerski, rycina (zależn« od kontekstu); stan. - stanowisko; szer. - szerokość; s.v. - sub verbo: śrw. - średniowieczny; w-wa - warstwa." kult. - warstwa kulturowa; wróci. - wrocławski; wś. - wczesnośredniowieczny; wym. - wymiar/-y; wys. - wyso wzg. - wzgórze/-a; zab. - zabytek/-ki. XI.2. Katalog 287 6. Wyróżniono 4 ob. archeol. (por. Borowski 2004, s. 252, ryc. 2-3) wkopane w stanowiącą calec żółtoszarą glinę (j. s. 4). Ob. nr 1 (j. s. 3a), zarejestrowany w wykopie pod fundament W, widoczny w ścianach W i E wykopu, cechował się ukośnymi ściankami i osiągał dł. 0,98 m w stropie, spągiem sięgając poniżej dna wykopu. Wypełnisko ob. stanowiła szara próchnica z drobnymi kamieniami i fragm. kości. Ob. nr 2, o kolebkowatym spągu sięgającym poniżej dna wykopu osiągał dł. 1,1 m, wypełniony był ciemnoszarą próchnicą z wtrąceniami żółtej gliny oraz dużą przymieszką węgli drzewnych i polepy. W S profilu N wykopu fundamentowego wystąpiły ob. nr 3 (j. s. 3c) i 4 (j. s. 3d), z których nie pozyskano materiałów datujących, jednak tożsama pozycja stratygraficzna (wkopane w j.s. 4, p. j.s. 2) sugeruje ich współczesność obiektom nr 1 -2. Ob. nr 3 przybierał postać kolebkowatej w przekroju jamy o dł. w stropie 1,72 m, jego wypełnisko stanowiła jasnoszara próchnica 7. dużą ilością węgli drzewnych i polepy. Ob. nr 4, położony W od ob. nr 3, cechujący się prostymi ściankami i równym, poziomym dnem, osiągał głęb. 0,4 m, wypełniony zaś był szarą próchnicą z nielicznymi węglami i bryłkami polepy. Ponad ob. archeol. zalegała w-wa szarej próchnicy z wtrąceniami żółtej gliny (j. s. 2), o miąższości zmniejszającej się z S na N, przykryła współczesną w-wą orną (j. s. 1). 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. grupy technologicznej C, w tym 13 z ob. (12 z ob. 1 i 1 z ob. 2) i 14 z hałdy (por. Borowski 2004, s. 253 i ryc. 4-5, s. 254-255), 1 fragm. kafla piecowego (z hałdy), 1 fragm. kości zwierzęcej. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIV-XV w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Piśm.: Borowski 2004. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Pozycja odkrytych ob. w obrębie siedliska wsi wskazuje, że należały one zapewne do jednego z gospodarstw chłopskich, prawdopodobnie działki obecnie oznaczonej nr. 42/8, przed parcelacją jej cz. przydrożnej na działki budowlane. Znaczna głęb. jam sugeruje ich pierwotnie zasobową funkcję; skład wypełnisk ob. (szczególnie nr 2 i 3) wskazuje przy tym na ich wtórne zapełnienie odpadami. Jedynie ob. nr 4, odbiegający formą i głęb. od pozostałych, zapewne różnił się od nich także funkcją, którą trudno jednak określić nie znając pierwotnej głęb. ob. i przebiegu jego spągu. Jednorodność chronologiczna zespołu fragm. naczyń cer. odkrytych w omawianych ob. przemawiałyby nie tyle za późną metryką miejscowości (tak Borowski 2004, s. 253), ile raczej za zmianą rozplanowania konkretnej parceli w XIV-XV w., polegającą na zasypaniu usytuowanych przy drodze jam. 3/II 1. Bielawa, pow. dzierżoniowski / Langenbielau, Kr. Reichenbach. 2. W dokumencie fundacyjnym kolegiaty św. Krzyża z 1288 r. przy jednej z prebend wzmiankowane 10 dużych łanów in Bela (SUB 5, nr 367). W pocz. XIV w. B. Din. płaciła 12 grz. dziesięciny, co przelicza się na areał 48 łanów (I.F B 519, s. 86); pleban k-ła par. wzmiankowany w 1318 r. (SR 3842). Din. Dwór należał w XIV w. przeważnie do Haugwitzów, a częstymi posiadaczami czynszów i gruntów we wsi byli mieszczanie dzierżoniowscy (SGTS 20, s. 86; por. LBŚwJaw s.v. Bielau, Nieder-). W XV w. B. kilkukrotnie padła ofiarą zniszczeń wskutek działań wojennych i klęsk żywiołowych (por. SGTS 20, s. 86). 3. N stok G. Sowich. Kulminacja i N skłon garbu terenowego ograniczającego od NW odcinek doliny Bielawicy, grn. partia stoku, wys. 279-283 m n.p.m., wystawa N, NNE. 4. Wieś leśno-łanowa (por Mbl. 3134/5365 Langenbielau). B. Din., 2 schodzące się w ciągi nowożytnej zabudowy i droga wylotowa w kierunku Piławy Grn. na NE skraju miejscowości, N od Din. Dworu, przy granicy z gruntami Dzierżoniowa (Tymciów 2003a, rys. 2, 3; por. też przebieg granic miejscowości przed 1945 r.: MAWr., MA-A-115, s. 11). Teren położony poza siedliskiem lokacyjnej wsi. Przybliżone współrzędne wykopu XI: x 317572, y 334290; lokalizacje pozostałych wykopów: pkt 6. * 5. Nadzór archeol. w trakcie prac ziemnych przy budowie kanalizacji telekomunikacyjnej (firma „Taunus ), 2003. Prace prowadzono w obrębie wykopów liniowych o szer. ok. 0,4 m i głęb. ok. 1 m, przebiegających współczesnym poboczem, dokumentując łącznie 11 ode. w obrębie miejscowości (wykopy I—XI). 6. Nawarstwienia pś. odkryto na 5 ode. wykopów: W wykopie II, o dł. 4 m, położonym na W poboczu drogi, przy posesji nr 15 przy ul. T. Kościuszki, p. nowożytnymi w-wami wyrównawczymi na głęb. 0,8-0,9 m wystąpiła ciemnobrunatna gliniasto-próchnicza w-wa interpretowana jako w-wa kult. (j. s. 5, por. Tymciów 2003a, s. 14, rys. 5). W Drugie skupisko reliktów śrw. odkryło w wykopach usytuowanych na E poboczu ul. Dzierżoniowskiej. wykopie III na wys. posesji przy ul. Dzierżoniowskiej nr 12 p. w-wami nowożytnymi na głęb. ok. 0,5 m stwierdzono strop w-wy przepalonej na czerwono gliny o miąższości ok. 0,2 m (j. s. 4) a p. nią w-wę spale-mzny w postaci dużych węgli i popiołu (j. s. 5), uznane za pozostałości po zniszczonym budynku szachulco-wym. W wykopie IV na wysokości posesji przy ul. Dzierżoniowskiej nr 10 p. w-wami nowożytnymi na głęb. 288 XI. Katalog stanowisk 0,7-0,8 m wystąpi! strop w-wy ciemnobrunatnej próchnicy zawierającej grudki polepy, węgielki i 1 ułamek naczynia, interpretowanej jako śrw. w-wa kult. (Tymciów 2003a, s. 14-15, rys. 6-7). W wykopie VIII na przy posesji Dzierżoniowska nr 4 p. w-wami nowożytnymi na głęb. ok. 0,7 m wystąpiła w-wa ciemnobrunatnego humusu z gliną, zawierająca węgle, ułamki naczyń cer. i bryłki polepy (j. s. 4, por. Tymciów 2003a, s. 17, rys. 11; oznaczenie profilu na rysunku nie zgadza się z podanym w tekście, zgadza się natomiast nr wykopu). W wykopie XI przy ul. Pilawskiej p. nawarstwieniami nowożytnymi odkryto w-wę spalonego drcwni (j. s. 4), której strop wystąpił na głęb. ok. 0,6 m, zalegającą na w-wie ciemnoszarego humusu zawierającego duże bryły polepy (j. s. 5), z których pozyskano ułamki naczyń pś. Oprócz wykopów III i XI, także w wykopach VI i VII (w dalej na N położonej cz. ul. Kościuszki) p. nowożytnymi w-wami wystąpiły j.s. interpretowane jako ruiny budowli w konstrukcji szachulcowej, których datowania nie udało się jednak określić. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., w tym: w wykopie II: 3 ułamki naczyń datowane na XV w. (j. s. 5), w wykopie III: 2 ułamki naczyń datowane na XV-XVI w. (j. s. 5), w wykopie IV: 1 ułamek naczynia datowanym XV w. (j. s. 4), w wykopie VIII: 3 ułamki naczyń datowane na XV w. (j. s. 4), bryły polepy, węgle drzewnetwwy-kopie XI: 3 ułamki naczyń datowane na XV/XVI w. (j. s. 4-5). Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywanie 8. K. XIV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. Ze względu na niewielką liczbę pozyskanych zabytków datujących chronologia nawarstwień uznanych za śrw. nic jest pewna. Dodatkowe wątpliwości budzi wystąpienie na dnie wykopu V nawierzchni drogi datowanej na XVI w., a na niej jeszcze młodszego bruku. Bruk ten zalegał na głęb. ok. 0,7 m, porównywalnej z poziomem zalegania stropów nawarstwień uznanych za śrw. w nieodległych wykopach III i IV. Tę różnicę poziomów zalegania nawarstwień śrw. można jednak wytłumaczyć różnym charakterem nawarstwień uchwyconych w wykopie V (nawierzchnia drogi) i w wykopach III-IV (przydrożne krawędzie zagród). 9. Arch.: Tymciów 2003a. 10. Osiedle: przysiółek. Wśród nawarstwień datowanych na średniowiecze wyróżniono ruiny budynków w konstrukcji szachulcowej (wykop III, XI) oraz ode. w-wy kult, (wykopy II, IV, VIII). Ponad nawarstwieniami śrw. zalegał)· nowożytne w-wy kulturowe i wyrównawcze (IV, Vili, XI) lub tylko wyrównawcze (wykop II, III). Wobec próchniczego składu wypełnisk oraz zawartej w nich treści kulturowej (węgle, polepa, fragni, naczyń ceramicznych), nie budzi wątpliwości interpretacja tych nawarstwień jako kult., podobnie jak określenie nawal-stwień odkrytych w wykopach III i XI jako pozostałości po spalonej zabudowie (nie uchwyconych jednak m situ). Uznanie w-w przepalonej gliny i spalenizny z wykopów III i XI za resztki budynków szachulcowych, dość prawdopodobne w świetle ogólnej wiedzy o tradycyjnym budownictwie wiejskim Śląska i śrw. budów nictwie wiejskim w Europie Środkowej, nie wynika jednak bezpośrednio z zadokumentowanych w B. układów stratygraficznych. Trudno bowiem wskazać, dlaczego pozostałości płatów wypełniających ściany szachulcow miałyby zalegać w postaci w-wy odrębnej od przepalonych konstrukcji szkieletu drewnianego - i to raz ponad nimi (wykop III), a raz poniżej (wykop XI). Niemniej jednak zarówno relikty zniszczonej zabudowy, jak iw zadokumentowane ode. w-wy kult., poświadczają istnienie na stan, osady w XV-XVI w. Domniemany traki komunikacyjny tego przysiółka miał przebieg rozbieżny z przebiegiem ulic w omawianej strefie miejscowości znanym od 2. poł. XIX w., który, jak wskazują wyniki badań 2003 r., sięga co najmniej XVI w. Położenie osady sugeruje jej związek z pobliskim alodium (Din. Dworem), jednak w świetle wzmianki z 1375 r. w miejscu odkrycia nawarstwień pś. (an dem ende zu Bele kegen Reichembach gelegen) znajdowały się wówczas 2 tan) sołeckie lub czynszowe należące do sołtystwa, niezwiązane własnościowo z dworem (LBŚwJaw I, nr 971) Grunta te mogły być tożsame z działkami wzmiankowanymi w 1329 r. jako należące do rodziny sołtysów Ł Din. co najmniej od 2 pokoleń (SR 4847). W świetle wzmianki z 1375 r„ na odnośnym terenie nie istniała jeszcze wówczas żadna zabudowa, co zgadza się z datowaniem archeologicznym odkryć z. 2003 r. Zniszxzenia, jakich doznała B. w okresie wojen husyckich, pozwalają domyślać się, że rozwój osadnictwa na stan, nastąpi nie wcześniej, niż w 2. poł. XV w. 4/1 1. Bieńków, pow. polkowicki / Pinquart, Kr. Glogau, OT Klein Schwein. 2. Osada folwarczna związana ze Swininem, wymienianym w źródłach od 1311 r. jako wieś rycerska (pot Nowakowski 2008, s. 551, tam dalsze odsyłacze). B. wzmiankowany pośrednio (przydomki mieszczan głóg-od 1432 r„ w r. 1500 dziedzictwo i siedziba Hansa Hungera (CDS 28, s. 265, passim). . 3. Wzg. Dałkowskie. Dno doliny niewielkiego cieku, l.d. strugi, l.d. Moskorzynki; N krawędź rózeg łąki. Przybliżone współrzędne: x 414394, y 302335. XI.2. Katalog 289 4. Folwark i osada przyfolwarczna o blokowo-niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2557/4462 Polkwitz/ Herwegen). Stan, położone NNW od siedliska B. 5. Ratownicze badania wykopaliskowe podjęte wskutek odkrycia na skarpie w Grodowcu wtórnie zdeponowanych materiałów z osad wś. położonych na gruntach B. (KA UWr.), 1999. 6. Po usunięciu w-wy ornej na pow. 4 arów, z której zdjęto mechanicznie w-wę próchnicy o miąższości ok. 0,4 m, zaobserwowano zarys nieregularnego, płytkiego ob. wziemnego o nierównym, kolebkowalym dnie (Rzeźnik 2000, s. 391, ryc. 4). W spągu ob. zalegała w-wa spłaszczonej, próchniczej, czarnej ziemi z węglami drzewnymi i drobnymi grudkami surowej gliny. W stropie ob. zalegała głównie gliniasta ziemia barwy brązo-wo-szarej z plamami glini stej w-wy brązowo-czarnej. 7. Inw.: W wypełnisku oh. zalegało 100 ułamków ceramiki naczyniowej, w tym 10 datowanych ogólnie na XI-XIII w., 84 ze schyłku wczesnego średniowiecza (w tym z wylewami zbliżonymi do form pś. z okapem, por. Rzeźnik 2000, ryc. 5 a-f) i 6 w typie pś. (Rzeźnik 2000, ryc. 5 g-k), wypalonych na kremowo, szaro i niejednolitych barwnie, z wylewami z okapem i kolbowatymi; fragm. przedmiotu żelaznego, grudki polepy i węgla drzewnego. Zbiory: IAr. UWr. 8. XIII w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Rzeźnik 2000a. Pism.: Rzeźnik 2000, s. 390-392. 10. Osada. Odkryty na stan, w B. ob. archeol. stanowi prawdopodobnie pozostałość din. partii budynku wzniesionego w nieokreślonej konstrukcji naziemnej, zapewne ramowej bądź zrębowej. Najniższa w-wa wypeł-niska stanowi zapewne relikt poz. użytkowego, przy czym zarówno rozmiary ob., jak też zawartość w wy-pelnisku drobin węgla drzewnego i grudek polepy dopuszczają możliwość jego mieszkalnej funkcji (wobec braku jednoznacznie stwierdzonych pozostałości paleniska nie sposób jednak uznać mieszkalną funkcję ob. za wykazaną). 5/II 1. Bierzyce, pow. trzebnicki / Perschütz, Kr. Trebnitz, Fdst. 1. 2. Osada w 1224 r. wzmiankowana jako posiadłość trzebnickiego zgromadzenia cysterskiego (KDS1. 3, nr 296: villa nomine Berice), w 1253 r. w posiadaniu ołbińskiego opactwa św. Wincentego (Fras [et al.) 1998, s. 13), w XIV-XV w. wieś ryc. z sołtystwem i łanami czynszowymi (SR 3371,3915,5662,6835,6846; Fras [et al.) 1998,s. 14-15)". 3. Równ. Oleśnicka. Lewy stok doliny Mielnicy, p.d. Dobrej, l.d. Widawy, wystawa duża SW. 4. Krótka zamknięta ulicówka o niwowym układzie pól (por. wycinek mapy z 1753 r. w: Młynarska--Kaletynowa red. 2003a, mapa nr 9; Mbl. 2768/4769 Perschütz). Stan, położone poza siedliskiem wsi, NW od Bierzyc, przybliżone współrzędne: x 376835, y 372697. 5. Dokumentacja odkrycia przypadkowego dokonanego podczas budowy silosu na paszę na działce Fryderyka von Szeliha (LfVD), 1936. 6. Na głęb. 2,5 m odkryto zalegającą p. 3 płaskimi kamieniami o średnicach wynoszących 0,3,0,3 i 0,35 m czarno-żółtą w-wę gliniastą, z której wydobyto zab. pś. 7. Inw.: 50 ułamków naczyń cer., w tym 8 fragm. wylewów, 8 zębów końskich, 1 fragm. szczęki lub żuchwy świńskiej z zębami. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika. 9· Arch.: APWr., WSPS 774, s. 300-302; MAW MA-A-113, s. 26. Piśm.: "Altschlesische Blätter” 1936, s. 203. 10. Osada, infrastruktura komunikacyjna. Odkryty na stan, zespół zab. ruchomych wskazuje, że była to prawdopodobnie strefa depozycji odpadów 8OSP·. pokryta następnie dużymi, płaskimi kamieniami. Położenie stan, poza siedliskiem wsi i na stoku doliny *s azuje, że brukowanie to mogło stanowić ode. ciągu komunikacyjnego, wobec szczupłości dostępnych danych trudno jednak wykluczyć inne możliwości. Położenie stan, wskazuje na jego możliwy związek z dworem ærzycach oraz brak związku z komunikacją dalekosiężną (por. Nowakowa 1951, mapa). Biskupice: zob. Wiązów-Biskupice, pow. strzeliński. Dokument lokacyjny wsi Dockcrn (Tokary) i Brcsinkcn, z których druga utożsamiana jest z B. (tak zdaniem *y awców regestu: SR 2224, oraz SNGt) 1, s. 52; Fras 1998, s. 13), ze względu na całkowicie odmienną formę toponi-lⁿⁿe8° właściciela, może dotyczyć innej osady, która zapewne weszła w obręb lokacyjnej wsi Tokary. 290 XI. Katalog stanowisk 6/IV 1. Bobrowniki Odrzańskie, pow. nowosolski / Bobernig, Kr. Grünberg, Fdst. 3. 2. Wieś wzmiankowana od 1417 r., w XV w. wchodziła w skład lenna otyńskiego w posiadaniu Zabellii zów, a od 1516 r. Rechenbergów (Andrzejewski 2007, s. 94-95, 306; por. też CDS 24, s. 82, 172). 3. Pradolina Warciańsko-Odrzańska. Śródleśny garb terenowy, łagodny stok SSW, wys. ok. 104 m n.p.m. 4. Poza siedliskiem wsi, w lesic położonym N od B„ należącym do A. Schönkncchta, przylegającym odS do Hohe Heide (współczesny rewir 181, przybliżone współrzędne x 451458, y 275517). 5. Dokumentacja ratownicza odkrycia przypadkowego dokonanego podczas karczunku (z ramienn L(VD W. Hoffmann, z pomocą kantora Dehmela i nauczyciela Müllera), 1930. 6. Na głęb. ok. 0,4 m odkryto naczynie pś. umieszczone w w-wie węgla drzewnego oraz jamę wypełniona węglami. Nawarstwienia były silnie zniszczone karczunkiem. 7. Inw.: Naczynie cer. z uchem polewane częściowo od wewnątrz, pokrywka cer. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (ocena odkrywców i pracowników LfVD). 9. Arch.: APWr., WSPŚ 700, s. 182; MAWr., MA-A-111, s. 17. Piśm.: "Altschlesische Blätter” 1930,s.28. 10. Ślad produkcji węglarskiej. Opis odkrycia wskazuje na ślady działalności węglarskiej w postaci jamy do wypału węgla drzewnego oraz być może w-wy miału węglowego moszczącego teren, na którym zakładano mielerze. Opis naczynia pi. wyklucza jego związek z procesem produkcyjnym; jego wystąpienie w w-wie węgli wskazuje raczej na moment zaprzestania używania terenu stan, przez węglarzy. Zastanawiające jest równoległe wystąpienie dwóch technologii wypału węgla drzewnego, jednak wobec wątłych podstaw datowania nie sposób wykluczyć, że w-wa węgli i jama nie były używane współcześnie. 7/II 1. Bogdanów, pow. średzki, stan. A / Neuhof, Kr. Neumarkt. 2. Od 1175 r. własność zgromadzenia lubiąskiego cystersów (KDŚ11, nr 55, przyp. 51), sądząc po zmianie nazwy (z B. na Nova Curia), już przed 1244 r. wieś przekształcona w klasztorne alodium (zob. SUB 2, nr 275), stanowiące ośrodek zarządu okolicznych dóbr (por. SR 6233). 3. Równ. Wrocławska, mikroregion: Równ. Kącka. Lewa krawędź doliny Strzegomki, p.d. Bystrzycy, wystawa mała S. Naturalne podłoże na stan, stanowi jasnobrunatno-szary piasek. 4. Wielodrożnica z k-łem w cz. środkowej i dworem w cz. W, o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por Mbl. 2889/4965 Kostenblut). Stan, położone na posesji nr 41 (działka nr 149/5, por. Dwojak, Kułak, Łęcki2002, ryc. 13) w S cz. siedliska wsi. 5. Nadzór archeol. wykopów p. sieć telekomunikacyjną związanych z realizacją zadania „Modernizacji sieci telekomunikacyjnych w SN Wrocław SR/0/336” (firma „Dwojak”), 2002. Prace dokumentacyjne prowadzono w obrębie liniowych wykopów instalacyjnych o szer. 0,2-0,5 m i głęb. 0,4-1,2 m. 6. W profilu N wykopu o głęb. 0,7 m biegnącego po linii W-E za domem nr 41 odkryto 3 ob. wziemne, z których położony najdalej na E ob. nr 1 okazał się wkopem zapewne XX-wiecznym. Dalej na W p. współczesną w-wą niwelacyjną (j. s. 3) i szczątkową w-wą kult, w postaci warstewki szarobrunatnej, piaszczyste) próchnicy (j. s. 2) na głęb. 0,46-0,54 m wystąpiły stropy 2 zwężających się silnie w dół wkopów, wypełnionych brunatną, piaszczystą próchnicą zawierającą grudki polepy (j. s. 1), których spągu nie uchwycono w całości w obrębie wykopu. Dłuższy wkop W (ob. nr 3) osiągał w stropie dł. 2,2, a mniejszy wkop E (ob. nr 2) 0,9 n. W rzucie na poz. dna wykopu oba ob. rozszerzały się na S. 7. Inw.: Z ob. nr 2: ułamek naczynia ceramicznego pś. (ze stropu ob.) i 2 grudki polepy, z ob. nr 3:4 ułamki naczyń cer. pś., 3 z. okresu wpływów rzymskich, 4 fragm. kości, 4 bryłki polepy. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XHI-XVI w. Podstawy datowania: ceramika, stratygraficzna pozycja ob. 9. Arch.: Dwojak, Kułak, Łęcki 2002, s. 25-26, ryc. 6, 13, 22:A, fot. 43. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Wobec częściowego uchwycenia obu ob. oraz ich niereg. form nie sposo określić ich funkcji (por. Dwojak, Kułak, Łęcki 2002, s. 26). Stanowią one prawdopodobnie ślad zapleczagosp-jednej z zagród tej cz. wsi. Zaobserwowane w rzucie rozszerzanie się ob. nr 2 i 3 na S może wynikać z obniża®¹ się terenu w tym samym kierunku. XI.2. Katalog 291 8/1 1. Boguszyce, pow. oleśnicki, stan, nr 20 (AZP 77-32/38) / Bogschiitz, Kr. Oels. 2. Wieś wzmiankowana od 1288 r. jako zobowiązana do świadczenia dziesięciny w gotówce i małdratowej (tzw. Małe B.) wróci, kolegiacie św. Krzyża (SUB 5, nr 367), w 1310 r. obejmująca co najmniej 6-lanowe alodium oraz 4,5 łanu czynszowego (SR 3098); w 1318 r. wzmiankowany pleban (SR 3842). 3. Równ. Oleśnicka. Teren falisty, lewa krawędź doliny potoku Leśny, p.d. Oleśnicy, p.d. Widawy; łagodny stok o wystawie W. 4. Ulicówka o niwowo-blokowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2769/4770 Oels}. Stan, położone S od siedliska B„ ponad byłym folwarkiem Randowshof (późn. PGR Boguszyce-Rzędów). 5. Ratownicze badania wykopaliskowe w związku z budową obwodnicy Oleśnicy (firma „ AKME”), 2005. Badania prowadzono w obrębie pasa inwestycyjnego o wym. 40 x 250 m, wydłużonego po linii W-E. 6. Na stan, odkryto łącznie 28 ob. archeol., w większości możliwych do przypisania kilku skupiskom. Skupisko SW składało się z 7 ob. archeol.: 1. Ob. nr 2: w rzucie nieregularnie owalny o wym. 1,45 x 2,6 m, zorientowany po osi SW-NE, w przekroju nieckowaty o głęb. sięgającej 0,3 m, otoczony (z przerwą przy krawędzi SW) dołkami posłupowymi. Gł. w-wę wypełniska stanowiła brunatna próchnica; w stropie ob. wystąpiły grudki polepy, a w miejscu największego rozszerzenia przegłębienie z drobinami węgla drzewnego. 2. Ob. nr 5: w rzucie nieregularnie owalny o wym. 2,6 x 1 m, wydłużony po linii NW-SE, w przekroju nieckowaty o głęb. 0,1 m, wypełniony czarno-szarą próchnicą ze skupiskami polepy. Na krawędzi SW odkryto 3 dołki posłupowe. 3. Ob. nr 21: w rzucie nieregularnie owalny, wydłużony po osi W-E, na poziomie odkrycia o wym. 1,7 x l m, 0,15 m niżej osiągający wym. 3,05 x 2,05 m. Wyróżniono cz. W i E obiektu, zinterpretowane odpowiednio jako pozostałości loku paleniska i jamy przypiecowej osiągającej głęb. 0,9 m (por. niżej, pkt 10, oraz rozdz.). 4. Ob. nr 22: w rzucie nieregularnie owalny, wydłużony po osi W-E, o wym. 2,3 x 1,5 m, w przekroju nieckowaty o głęb. 0,1-0,15 m i nierównym dnie. Na obwodzie ob. uchwycono płytkie dołki posłupowe. 5. Ob. nr 23: w rzucie gruszkowaty, wydłużony po osi W-E (wymiarów ob. w rzucie nie podano w odnośnym sprawozdaniu), o głęb. 0,18-0,28 m oraz wypełnisku złożonym z zalegającej wyżej szarej w-wy próchniczej i niższej w-wy próchniczo-piaszczystej; w którym stwierdzono 2 negatywy po belkach. 6. Ob. nr 3: złożony ze starszej jamy o głęb. 0,18 m i wkopanej w nią młodszej jamy o głęb. 0,12 m, o łącznych wym. w rzucie wynoszących 1,3 x 0,6 m. 7. Ob. nr 20: w rzucie nicrcg. o wym. ok. 2 x 1 m, w przekroju nieckowaty o maksymalnej głęb. 0,43 m i niereg. przebiegu spągu, złożony z kilku przecinających się jam o gliniastych wypełniskach. W pobliżu skupiska SW zadokumentowano 3 ob. archeol., związane może ze skupiskiem ciągnącym się dalej naN, poza granicą inwestycji: 1. Ob. nr 6: w rzucie owalny, wydłużony po linii W-E, o wym. na poz. odkrycia ok. 2 x 1 m, wypełniony szarą próchnicą z drobinami węgli i polepy, o dnie nieckowatym i głęb. do 0,2 m. 2. Ob. nr 10: w rzucie prawie okrągły o wym. 0,8 x 0,9 m, wypełniony szarą spiaszczoną próchnicą z grudkami polepy, o głęb. sięgającej 0,22 m. 3. Ob. nr 19: w rzucie niereg. o wym. 1,2 x 1,25 m, o w-wach układających się koncentrycznie, z cen-tralną jamą o wym. 0,5 x 0,6 m. W przekroju ob. przyjmował postać półkolistą o głęb. do 0,38 m; wypełnisko stanowiły w-wy przesycone spalenizną i grudkami polepy. W odległości 0,1 m od ob. wystąpił dół po słupie. Kolejne skupisko obiektów wystąpiło przy krawędzi S wykopu. Składało się ono z 8 ob. archeol.: 1. Ob. nr 7: w rzucie nieregularnie owalny o wym. 2,85 x 1,5 m, wydłużony po linii W-E, osiągał głęb. 0,18 m i składał się prawdopodobnie z dwóch nałożonych na siebie, płytkich jam, otoczonych dołkami posłupowymi, przy wym młodsza z nich była węższa i dłuższa od starszej. 2. Ob. nr 1: w rzucie na poz. odkrycia przybierający sz alt prostokąta o zaokrąglonych narożach, o wym. 1,9 x 1,3 m, wydłużonego po linii N-S, cechował się nierównym dnem i głęb. do 0,3 m. 3. Ob. nr 4: w rzucie wrzecionowaty, wydłużony po linii W-E, o wym. 1,35 x 'S m, cechowałsię nierównym dnem i głęb. do 0,2 m, otoczony niewielkimi dołkami posłupowymi. 1 ? 4. Ob. nr 8: w rzucie na poz. odkrycia przybierający kształt prostokąta o zaokrąglonych narożach, o wym. sld *''4 m "dłużonego P° linii N-S. W przekroju jama przybierała kształt nieckowaty, o dnie niemal pła-s m, i glęb. do 0,35 m; w układzie nawarstwień ob. stwierdzono 2 poziomy użytkowe z pozostałościami pale-ms oraz relikty zawalonej konstrukcji naziemnej. lin N Ob ⁿr kształtem w rzucie zbliżony do wydłużonego trapezu o wym. 0,8-1,3 x 2,25 m, wydłużony po ,ⁿⁿ -S, w przekroju wykazywał wielowarstwowe wypełnisko, rozdzielone smugami próchnicy i spalenizny ⁿ crprctowanymi jako pozostałości po deskach podłogi. 292 XI. Katalog stanowisk 6. Ob. nr 11: wrzucie nieregularnie owalny, wydłużony po osi N-S, osiąga! wymiary I,2x 2 m, w przekroju byl nieckowaly o dość równym dnie. Obiekt cechował się wypelniskiem złożonym z kilku warstw, z których najniższą uznano za relikt poziomu użytkowego. 7. Ob. nr 26: w rzucie trójkątny o podstawę dł. 0,8 m i wys. 0,9 m, w przekroju nieckowaly o glęb. do 0,17 m. 8. Ob. nr 27: w rzucie owalna o wym. 0,7 x 0,8 m, w przekroju nicckowala o głęb. do 0,23 m. Pomiędzy S i SW skupiskami obiektów wystąpił ob. nr 24, w rzucie nieregularnie okrągły o średnicy 0,65 m, w przekroju nieckowaly o głęb. do 0,18 m; jego przynależność do omawianej osady śrw. uznano ;a niepewną (Limisiewicz 2005, s. 34-35). Przy N krawędzi wykopu wystąpiły ob. nr 12 i 13, odległe od siebie i zapewne funkcjonalnie niezwiązane. Ob. nr 12, w rzucie jajowaty o wym. 0,6 x 0,65 m, w przekroju jajowaty, osiąga) głęb. 0,3 m. Ob. nr 13, w rzucie przybierający kształt wydłużonego po linii NW-SE pólowalu o wym. 1,7 x 1,15 m, w przekroju przybierał kształt nieckowaty o niemal równym dnie, osiągając głęb. do 0,3 m. Przy narożu N zaobserwowano 3 dołki posłupowe, nie stwierdzono za to paleniska. Ostatnie skupisko obiektów wystąpiło w E cz. terenu badanego; w jego skład wchodziło 7 obiektów: 1. Ob. nr 14, w rzucie pięcioboczny o zaokrąglonych narożach, wydłużony po linii NW-SE, osiągał mak symalnc wym. 2,5 x 1,7 m. W SW narożniku wystąpił placek przepalonej gliny, przecinający poz. użytkowyob. w postaci w-wy czarnoszarej spiaszczonej próchnicy z bryłkami polepy. 2. Ob. nr 15: płytki, w rzucie przybierający postać wydłużonego (ok. 1,5 m), nieregularnego owalu, wydłużony po linii W-E, w cz. E był głębszy i szerszy. 3. Ob. nr 16: w rzucie przybierający kształt kwadratu o zaokrąglonych narożach, skierowanych w kierunku głównych stron świata, o wym. 2-2,4 x 2-2,4 m, z poszerzeniem w narożniku NE, w przekroju nieckowaly o nierównym dnie. 4. Ob. nr 17: w rzucie zbliżony kształtem do wydłużonego po linii SW-NE owalu o wym. 2,6 x 1,2 m, z pozostałościami trzech kolejno użytkowanych palenisk. 5. Ob. nr 18: w rzucie w przybliżeniu prostokątny o zaokrąglonych narożach, o wym. 1,8 x 0,9 m, wydłużony po linii W-E, opatrzony od N asymetrycznie umieszczonym aneksem. W przekroju kolebkowaty i płaskodenny, obiekt cechowała się wypelniskiem złożonym zasadniczo z dwóch warstw przedzielonych smugami czarnej próchnicy. 6. Ob. nr 25: wrzucie kolisty o średnicy ok. 1,1 m, silnie zniszczony orką i korytarzykami małych ssaków, o wypełnisku kilkuwarstwowym, otoczony dołkami poslupowymi, w przekroju nieckowaty o głęb. do 0,15 m. 7. Ob. nr 28: złożony z 2 jam, z których młodsza, owalna o wym. 1,6 x 0,7 m, płytka, zorientowana była po linii SE-NW, przecinała starszą o wym. 0,6 x 0,9 m, o głęb. 0,4 m, zorientowaną po linii SW-NE. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. wś. i pś„ wśród których przeważały fragm. naczyń wś. wykonanych w technice tradycyjnej, obtaczanych, w tym 85% cechujących się domieszką tłucznia, jednak z domieszką naczym o cechach domieszkowania i wypału typowych dla ceramiki stalowoszarej bądź bardzo do niej zbliżonych (łącznie ok. 7%). Ok. 25% ułamków naczyń wykazało także pś. cechy stylistyczne, głównie w postaci № brzegów z okapem, które wystąpiły we wszystkich ob. (w tym zawierających najbardziej archaiczne zespoh ułamków naczyń) oraz zdobienia szerokimi żłobkami dookolnymi. Dostrzeżono przy tym brak lub b. nisli udział znanych z innych stan. XIII-wiecznych naczyń z cylindryczną szyjką i tzw. kryzą oraz ułamków naczyr. zdobionych radełkiem obrotowym (por. Pankiewicz 2005). Ponadto odkryto na stan, bryły polepy, węgle drzewne, przepalone kamienie, zbiór kości zwierzęcych, bryłki żużla oraz zabytki wydzielone w postaci 5 fragm. przedmiotów żelaznych (krzesiwo, fragm. ostrza noża, 2 sztabki, być może skorodowane szydła lub przebijaki, oraz fragm. kółka, być może ramy sprzączki: Killińsb [et al.] 2005, s. 119). Zbiory: firma „AKME”. 8. XIII w. Podstawy datowania: ceramika (por. szerszy wywód w: Pankiewicz 2005). 9. Arch.: Kitliński [et al.] 2005, s. 5-50, 57-106, 121-127, rys. 1-2. 10. Osada. Przypisanie ob. funkcji oraz odtworzenie ich konstrukcji przeprowadzono w sprawozdaniu pnewa®* z podaniem podstaw wnioskowania, w oparciu przede wszystkim o kryteria metryczne i skład wypelⁿ W analizie uwzględniono także przebieg powstawania wypełnisk ob. (por. w rozdz. IV.2). Wyróżniono tern pozostałości: a) w skupisku SW: 1 budynku mieszkalnego (ob. nr 2), 2 budynków gosp. (ob. nr 22. ¹ pieca z jamą przypiecową (ob. nr 21), jamy odpadowej (ob. nr 3) i dołu na glinę (ob. nr 20) oraz 1 bud) o nieokreślonej funkcji (ob. nr 5, por. Limisiewicz 2005, s. 11). b) w hipotetycznym skupisku N: 1 bu ) gospodarczego (ob. nr 6), jamy odpadowej (ob. nr 10) i paleniska (ob. nr 19). c) w skupisku S: 3 bud)™ mieszkalnych (ob. nr 8,9, 11), 2 budynków gosp. (ob. nr 1,7), 2 jam odpadowych (ob. nr 26,27) oraz og XI.2. Katalog 293 (ob. nr 4). d) w skupisku E: 3 budynków mieszkalnych (ob. nr 14, 16, 17), 1 budynku gospodarczego (ob. nr 18), 1 jamy zasobowej (ob. nr 25), 1 konslrukcji zasobowej interpretowanej jako tzw. kłoda (ob. nr 15) oraz 1 jamy o nieokreślonej funkcji. Zaproponowane przez prowadzących badania rekonstrukcje technik budowlanych są w większości przypadków przekonująco uargumentowane, o ile powołują się na dane zarejestrowane w terenie. Mniej wiarygodnie brzmią natomiast interpretacje oparte wyłącznic na formalnych podobieństwach określonych obiektów do innych (szczególnie ob. nr 6, 14), jednak w dostępnej dokumentacji brak podstaw, by przedstawić równie prawdopodobne kontrhipolezy. Podane przez prowadzących badania propozycje interpretacji funkcjonalnych obiektów są prawdopodobne, choć nie zawsze dostatecznie uargumentowane. Z dość drobiazgowej analizy wypełniska i formy ob. nr 23 nie wynika, dlaczego miałby być on, przy maksymalnej uchwyconej głęb. 0,28 m, piwniczką, i to akurat na zboże (tak Limisicwicz 2005, s. 16). Ob. nr 5 i 25, zawierające niewiele materiału zabytkowego, płytkie, nieregularne w rzucie, mogły być przeglębieniami najwyżej zalegających w-w stan, (ornej i poziomu iluwialnego pod nią), w odniesieniu do ob. nr 15, ze względu na jego kształt i wypełnisko, należy liczyć się z nieantropo-geniczną metryką (choć przeciwną interpretację sugeruje liczba odklytych w jego wypełnisku zab.); podobnej sytuacji nie sposób wykluczyć w odniesieniu do niewielkich ob. nr 12, 24, 26, 27. W przypadku ob. nr 3 i 10 analiza ich wypełnisk oraz niewielka ilość materiału zabytkowego pozwalają domniemywać, że mogły być one nowożytnymi wkopami; ostrożność interpretacyjną nakazuje także niewielka głęb. i nieregularny kształt ob. nr 7. Wątpliwości wzbudzać może znaczna liczba zarejestrowanych na stan. ob. mieszkalnych (25% wszystkich ob., w tym nawet po 3 w obrębie 1 skupiska), szczególnie że tylko w ob. nr 8, 14 i 17 odkryto zachowane paleniska. Trzeba jednak wskazać, że w przypadku ob. nr 2, 9 i 11 pierwotna obecność palenisk została przekonywająco uargumentowana przez Autora opracowania, a w sprawozdaniu wskazano nawet możliwe lokalizacje hipotetycznych urządzeń grzewczych. Jedynie w przypadku ob. nr 2 przytoczone argumenty nie przekonują, gdyż, w przeciwieństwie do ob. nr 9, nie odkryto w nim śladów podłogi, co uniemożliwia wykluczenie, że przepalone kamienie i drobiny węgla znalazły się w poz. użytkowym przy okazji wysypywania na ob. warstwy wyrównawczej. Brak dowodów, by ob. uznane za mieszkalne były użytkowane równocześnie; przeciwnie, seria przesłanek wskazuje, że osada istnieć mogła dłużej, niż przez 1 pokolenie. W świetle przeprowadzonej przez prowadzących badania analizy, ob. nr 2 wzniesiono po rozebraniu ob. nr 5 (co wynika z ich różnych poziomów wkopania i bliskiego sąsiedztwa; w przypadku ob. nr 5 dodatkowym argumentem za jego starszeństwem był brak widocznych dołków posłupowych przy krawędzi SE, wskazujący na rozebranie tej ściany w związku ze wniesieniem ob. nr 2, por. Limisiewicz 2005, s. 10-11), ob. nr 7 mógł być reliktem 2 zbudowanych jeden po drugim budynków, a w ob. nr 8 zarejestrowano 2 poziomy użytkowe. Wniosek, że osada w B. trwała dłużej, niż. przez 1 pokolenie, potwierdzają także wyniki analizy zab. cer., wskazujące na różnice chronologiczne materiałów z wypełnisk ob. zaliczonych do tych samych skupisk (Pankiewicz 2005, s. 65-67). W świetle datowania stan, metodami archeologicznymi dopuszczalne jest funkcjonowanie osady od schyłku XII po 3. ćw. XIII w.; taki terminus ad quem wzmacniają pierwsze wzmianki z pocz. XIV w., wskazujące na istnienie wsi rozmierzo-nej na łany, opłacającej dziesięcinę gotówkową i małdratową oraz wyposażonej w alodium. Trudniejsza jest interpretacja danych dokumentu fundacyjnego kapituły kolegiackiej św. Krzyża z 1288 r., gdzie wyróżniono cz. B„ z których jedna świadczyła dziesięcinę w gotówce, a druga małdratową, zaś obok B. wymieniono nieznane skądinąd ’Miodary. Niewykluczone zatem, że zastąpienie wś. struktur osadniczych lokowaną wsią w dzisiejszym obrębie B. przebiegało stopniowo. W każdym bądź razie, cz. tego procesu stanowiło opuszczenie stan, nr 20, z czasem zastąpionego fohvarkiem nowo powstałej wsi (późniejszym Randowshof), oddalonym znacznie od jej siedliska. Także nieodległe stan, nr 8 w Sokołowicach (por. niżej, nr kat. 160) zostało zapewne wk. XIII w. zastąpione folwarkiem Gęsia Górka, z tą jednak różnicą, że powstaniu folwarku nie towarzyszyło tam założenie wsi (o powstawaniu folwarków w miejscu likwidowanych osad wś. por. też niniejszej pracy podrozdz. IX. 1.). Boleslawice, pow. bolesławiecki; zob. Bolesławiec-Bolesławice, pow. bolesławiecki. 294 XI. Katalog stanowisk 9/1 1. Bolesławiec-Bolesławice, pow. bolesławiecki, stan, nr 38 (AZP 76-15/23)'²/ Tillendorf, Kr. Bunzlau. 2. Wieś wzmiankowana od 1264 r. (SUB 3, nr 475), założona na miejscu starszej osady, k-ł wzmiankowany od 1270 r. (SUB 4, nr 111-112), należał do wrocł. konwentu krzyżowców z gwiazdą. Wieś ryc., w posiadaniu m.in. rodziny von Landeskrone i Kittlitzów (SGTS 2/1, s. 141; por. też Jurek 1996, s. 285). Grunta i czynsat w B. były przedmiotem częstego obrotu, w którym uczestniczyli głównie okoliczni rycerze (por. LBŚwJaw 1-3, passim s.v. Tillendorf). 3. Pogórze Kaczawskie, Dolina Bobru. Lewa terasa nadzalewowa i stok doliny Bobru. 4. Łańcuchówka o jednostronnym łanowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2758/4759 Bunzlau). Stan, położone poniżej siedliska Bolesławie, ok. 0,3 km NF. od k-ła. Teren obecnie niezabudowany, do pocz. XX w stanowił posiadłość dworską¹³. 5. Nadzór archeol. prac przy układaniu sieci telekomunikacyjnej (MK JG), 1999. Dokumentację prowadzono w obrębie wykopów liniowych o szer. do 0,5 m i głęb. do 1 m. Nawarstwienia stan, uchwycono na dL ok. 0,1 km. 6. P. współczesnymi i nowożytnymi nawarstwieniami wyrównawczymi na głęb. ok. 0,6 m uchwycono strop zgliniałej w-wy próchniczej o barwie ciemnoszarej do czarnej, uznanej za śrw. w-wę kult. 7. Inw.: 43 ułamki naczyń cer. pś., w większości wypalonych na barwę szaro-beżową, w mniejszej liczbie ceglastą lub pomarańczową, w tym fragm. z ciemnobrązową polewą, 1 fragm. kołnierza kafla piecowego Zbiory: MK JG. 8. XV-XV1 w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Miszczyk, Rzeszowski, Wilk 1999. Piśm.: Ciuk 1968; Kaletyn 1970, s. 259-260,264; Wilk 1999, s. 149-150. 10. Infrastruktura hydrotechniczna. Wg Autorów sprawozdania stanowisko związane było, ze względu na położenie w zasięgu wylewów Bobru, raczej z hipotetycznym młynem, niż z siedliskiem wsi. Za słusznością tego wniosku przemawia samo położenie stan.; mniej wiarygodnie brzmi powoływanie się na jego zalewowe położenie, jako że pś. w-wakull. wystąpiła wprost p. współczesnymi w-wami niwelacyjnymi. Intuicyjne przypuszczenie Autorów, że w pobliżu stan, istniał młyn lub inne urządzenie hydrotechniczne, wspierają dwa źródła. Pierwsze to wzmianka z 1399 r. o jazie zwanym Królewskim, położonym E od Bolesławie. Urządzenie to wymienione zostało przy okazji opisu lokalizacji pewnego ogrodu (LBŚwJaw 3, nr 598:...u/ des egenanten Hentschels Sydoltis wezen, die an dem Bobir czy Tilendorf nohen bey des konigen weregelegin ist, und uf eyme gartin fur dem stat czum Bonczlaw gelegin...). Drugiej przesłanki, wskazującej na istnienie w rejonie stan, urządzeń hydrotechnicznych, dostarczył)'badania wykopaliskowe prowadzone w 1968 r., podczas których odkryto ode. muru spajanego zaprawą wapienna oraz kilkuwarstwowe moszczenia z belek sosnowych. Ob. te wystąpiły niemal bezpośrednio SE od odkrytych w 1999 r. nawarstwień ze schyłku średniowiecza (Ciuk 1968, s. 65). Brak podstaw datowania odkryć z 1968r. oraz ścisłej lokalizacji Königswehr uniemożliwiają bezpośrednie powiązane tych urządzeń z odkrytą w 1999r. w-wą kulturową. Przesłanki te tłumaczą jednak dostatecznie przyczyny powstania tej w-wy, wskazując na intensywne wykorzystanie gospodarcze W brzegu Bobru w B. już w XIV w. Bolków-Zdrój: Zob.: Stare Rochowice, pow. jaworski. 10/III 1. Boreczek, pow. strzeliński / Wäldchen, Kr. Strehlen. 2. Miejscowość wzmiankowana od pocz. XIV w. (LF B nr 377, s. 75); w 1338 r. poświadczona w nkl własność alodialna mieszczan wrocł. (SR 6180). 3. Równ. Wrocławska. Wypłaszczenie szczytowe cypla wysoczyzny, na której położona jest miejscowość, o wystawie małej okrężnej. * ¹¹ ¹² W 1999 r. stan, otrzymało podczas badań sygnaturę A, jednak wobec położenia zadokumentowanyc na warstwień pś. w bezpośredniej bliskości odkryć z lat 60-tych XX w. uznano za uprawnione objęcie ich nr. nadanym zarejestrowanemu wówczas stanowisku. ¹¹ W sprawozdaniu (Miszczyk, Rzeszowski, Wilk 1999) zapewne omyłkowo zlokalizowano stan, przy ul. ar” carskiej, w rzeczywistości przebiegającej na prawym, „miejskim" brzegu Bobru. XI.2. Katalog 295 4. Wieś folwarczna o blokowo-niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 5168 Wäldchen). Środkowa cz. miejscowości, na dziedzińcu dworu. 5. Odkrycia przypadkowe w trakcie prac ziemnych, zameldowane w LfVD (hr. Stosch), 1935. 6. Podczas prac ziemnych odkryto cz. przebarwienia o dl. 6 m i głęb. 1,5 m, w którego wypełnisku wystąpiły zab. ruchome. Całkowity rozmiar ob. nie został ustalony. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., kości zwierzęce, polepa. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: APWr., WSP$ 770, s. 347. Pism.: Demidziuk 2004, s. 242, nr 696. 10. Osada: siedlisko wsi.Wobec niepełnej dokumentacji trudno określić funkcję odkrytego ob. archeol. [ego lokalizacja wskazuje na możliwy związek z zapleczem gosp. miejscowego dworu. Borek: zob. Wrocław-Borek, miasto-powiat Wrocław. 11/11 1. Borów, pow. dzierżoniowski / Bohrauseifersdorf, Kr. Jauer. 2. Współczesna miejscowość powstała z 2 osad, w średniowieczu należących do różnych dystryktów¹’. Alodium B„ położone na N skraju siedliska sąsiedniej wsi Roztoka, w XIV w. miewało z nią powiązania majątkowe (LBŚwJaw 1, nr 1083), podobnie jak z sąsiednim Seiffersdorfem (por. LBŚwJaw 3, nr 1196), pozostając przeważnie w rękach Czirnów i Schwcinichcnów. 3. Wzg. Strzegomskie. Prawy stok doliny Nysy Szalonej. 4. Miejscowość złożona z 2 dawnych obrębów: rycerskiego folwarku Bohrau w cz. W i krótkiej ulicówki SeifTersdorf w ci. E (por. Mbl. 2950/5063 Hohenfriedeberg). Stan, położone przy samym dworze Borów (por. niżej, pkt 5: współrzędne wykopów). 5. Nadzór archeol. prowadzony w trakcie prac ziemnych przy budowie sieci wodociągowej (firma „Tau-rus"), 2004. Prace prowadzono w wykopach liniowych o szer. ok. 0,4 m i głęb. do 1,62 m, w omawianej cz. wsi dokumentując 3 profile (wykopy I-II, VII) o dl. 5 m każdy. Wykopy I-II usytuowano po E stronie drogi do Roztoki, wykop VII po W stronie drogi. Przybliżone współrzędne wykopu nr I: x 349286, y 306237, wykopu nr II: x 349030, y 306204. 6. W wykopie I na stropie calcowej gliny, p. dwiema młodszymi w-wami próchniczymi wystąpiła ciemnobrunatna w-wa próchnicza zawierająca wtręty gliniaste, bryłki polepy i węgielki drzewne, interpretowana jakow-wa kult. (j. s. 3). W wykopie II p. 3 młodszymi w-wami próchniczymi wystąpiła ciemnobrunatna w-wa próchnicza zawierająca wtręty gliniaste, bryłki polepy i węgielki drzewne, uznana za w-wę kult. (j. s. 4). 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., w tym 7 z wykopu I (j. s. 3) i 7 z wykopu II (j. s. 4). Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XV w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Tymciów 2004. 10. Osada: folwark. Lokalizacja stan, nie pozostawia wątpliwości co do jego związku z alodium Borów. Warto nadmienić, że w 2004 r. odkryto także w wykopie VII, położonym m. wykopami I i II po przeciwnej stronie drogi, nawarstwienia uznane za destrukt budowli szachulcowej, datowane na XVI-XVII w. Odkrycia te wskazują zapewne na zasięg gospodarstwa dworskiego wykraczający w XV-XVII w. poza zespół działek nr 151; pełniejszą interpretację mogą umożliwić jedynie dalsze badania archeol. lub studia archiwalne. 12/11 1- Borszyn Mały, pow. górowski, stan, nr 5 / Kaltebortschen, Kr. Guhrau, Fdst. 5. 2· W 1310 r. (SR 3100, 3121) wzmiankowane 3 cz. Borszyna jako należące do dystryktu górowskiego i zobowiązane do dziesięciny dla kapituły głóg., zapewne tożsame z późniejszymi wsiami tej nazwy (Kalte-, onische- i Heinzebortschen). W 1375 r. Borszyn wzmiankowany w akcie podziału ziemi górowskiej (CDS 28, s. 31). 8· Wysoczyzna Leszczyńska. Teren równinny, krawędź doliny strugi, wystawa mała N. dliska wsi, przybliżone współrzędne x 426265, y 334055. W świetle planu katastralnego miejscowości z 1816 r., obu ' P°F ⁿ'^·' “*· Dwoistą strukturę wsi dostrzegli autorzy SGTS 19, s. 55-56, nie rozdzielając jednak dziejów 296 XI. Katalog stanowisk na terenie stan, znajdował się w pocz. XIX w. dworski ogród rekreacyjny (por. APWr., WSPŚ 704. s. 144); przed 1788 r. teren len mógł należeć do wspólnych dla wsi i dworu terenów łąkowych. 5. Dokumentacja ratownicza odkrycia przypadkowego na zlecenie LfVD (W. Grande), 1929. 6. Podczas usuwania korzeni ściętej jabłoni na glęb. 0,3 m odkryło ode. brukowanej drogi, posadowionej na calcu. Bruk z dużych, płaskich kamieni, osiągający szer. 2,8-3 m, odsłonięto na dł. 16 m. Na pow. bruku zalegały śrw. zab. ruchome. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., ułamki kafli piecowych pś., w tym 1 z fragm. przedstawienia figuralnego (wg W. Grande: przedstawienie świętego). Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8.2. poł. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: APWr., WSPŚ 704, s. 144-145; MAWr., MA-A-111, s. 42. Pism.: “Altschlesische Blätter” 1929, s. 92. 10. Infrastruktura komunikacyjna: droga brukowana. Wg prowadzącego dokumentację terenową, odkryty bruk stanowił zapewne ode. drogi prowadzącej do dworu. Brak możliwości jednoznacznej weryfikacji tej hipotezy, jednak przemawia za nią dobra jakość brukowania. z użyciem kamieni starannie dopasowanych i ułożonych płaskimi stronami do góry, przy równoczesnym położeniu stan, poza szlakami handlu dalekosiężnego (por. Nowakowa 1951. mapa). 13/III 1. Borszyn Mały, pow. górowski, stan, nr 12 / Kaltebortschen, Kr. Guhrau, Fdst. 12. 2. Dane hist. nt. miejscowości: por. wyżej, nr kat. 12. 3. Wysoczyzna Leszczyńska. Teren równinny, lekko falisty, wystawa mała W, prawy stok doliny niewielkiej strugi. 4. Opis hist.-osadniczy miejscowości: por. wyżej. Stan, położone SE od siedliska miejscowości, przybliżone współrzędne x 424715, y 334853. 5. Odkrycie podczas inspekcji terenu przez społecznego konserwatora zabytków (W. Grande), zameldowane do LfVD, 1932. 6. Na stan, odkryto ob. wziemny w rzucie owalny, wydłużony po linii N-S, o wym. 1,5 x 0,6 m, osiągający głęb. do 0,8 m. Wypełnisko ob. było nasycone węglem drzewnym. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś.. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (opinia pracownika LfVD). 9. Arch.: WSPŚ 704, s. 149. 10. Ślad osadnictwa. Odkrywca zinterpretował ob. jako palenisko. W świetle przedstawionego w dokumentacji archiwalnej składu wypełniska (węgiel i ułamki naczyń cer.) interpretacja ta jest prawdopodobna. Lokalizacja ob. na skraju obrębu wsi wskazuje, że był on zapewne jedynie śladem doraźnej działalności gosp. mieszkańców B. Μ. 14/IV 1. Bożków, pow. kłodzki / Eckersdorf, Kr. Glatz. 2. Wieśzk-lem par. wzmiankowane od 1355 r. (Neuling 1884, s. 21). 3. Mikroregion: Wzg. Włodzickie. Lewa krawędź doliny potoku, l.d. Ścinawki. 4. Wieś leśno-łanowa (por. Mbl. 5465 Neurode). Stan, położone w S cz. siedliska wsi, przybliżone współrzędne x 296833, y 328295. 5. Odkrycie przypadkowe podczas budowy boiska, zameldowane do LfVD, 1937. 6. Podczas prac ziemnych na głęb. 1,3 m odkryto w-wę spalenizny zawierającą ułamki naczyn cer. ps 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś.. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: APWr., WSPŚ 684, s. 205-208. 10. Ślad osadnictwa. Zakres badań i dokumentacji nie pozwalają na określenie metryki i znaczenia odkrytych nawarstwień 15/1 1. Brochocinek, pow. strzeliński / Nass Brockguth, Kr. Strehlen. 2. W XIV-XV w. wieś rycerska (por. LBŚwJaw 1, nr 268, 975; KatDok 9, nr 520)¹⁵. IS Wzmianka z 1318 r. (SR 3824), określająca obszar wsi na 7 łanów, ze względu na zbyt mały areał ¿W® prawdopodobnie nie B. (Nass-Brockguth), lecz Brochocina (Durr-Brockguth). XI.2. Katalog 297 Ryc. Xl.1. Kopia szkicu archiwalnego, przedstawiającego lokalizację i strukturę obiektu wziemnego odkrytego w Brochocinku, nr kat. 15 (wg APWr., WSPŚ 768, s. 674). 3. Równ. Wrocławska. Grn. partie łagodnego stoku wysoczyzny stanowiącej wododział l.d. Małej Slęzy, wystawa umiarkowana S. 4. Krótka ulicówka (por. Mbl. 3016/5167 [ordansmiihl i 3077/5267 Nimptsch) o niwowym rozmierzeniu rozłogów. Stan, położone w S rzędzie zabudowy wsi (prawdopodobnie w niezabudowanej obecnie, E cz. działki 12/1), przy szosie, m. zabudowaniami istniejącymi w 1929 r. (APWr., WSPŚ 768, s. 614). 5. Dokumentacja znaleziska przypadkowego dokonanego podczas prac budowlanych (nauczyciel Schrötter w porozumieniu z LfVD), 1929. 6. P. w-wą czarnej ziemi ogrodowej o miąższości 0,8 m wystąpiły kamienie ustawione pionowo w czwo-rokąl, a wewnątrz tej konstrukcji w-wy zbitej polepy „nieraz tworzącej mur” (mcldunckz 14 V 1929 r.: APWr., WSPŚ 768, s. 613), zawierające węgle drzewne iiragm. naczyń ceramicznych. W świetle obserwacji dokonanych w trakcie niszczenia obiektu, był on wkopany w ilaste podłoże i wydłużony po linii N-S, osiągając wymiary wnętrza 2x4 m(por. ryc. XI. 1). Materiały zabytkowe wystąpiły gł. w zewn. partiach wypełni-ska obiektu. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (opinia C. Giindela i rysunek wylewu naczynia: APWr., WSPŚ 768, s. 620). 9. Arch.: APWr., WSPŚ 768, s. 608-620. Piśm.: “Altschlesische Blätter“ 1929, s. 61; Demidziuk 2004, s. 153, nr 406. 10. Osiedle: siedlisko wsi. W świetle doniesień odkrywcy, wprost wskazującego na identyczność wypełniska ob. i znanych sobie gruzowisk po wyburzonych zabudowaniach wiejskich, najbardziej prawdopodobna jest interpretacja ob. jako pozostałości obudowanej kamieniami piwniczki zagruzowanej pozostałościami szkieletowych ścian. Interpretację E. Petersena (APWr., WSPŚ 768, s. 608) wskazującą na piec chlebowy, należy, wobec znacznych rozmiarów ob„ odrzucić jako jedynie roboczą hipotezę niepotwierdzoną charakterem znalezisk. W świetle opisu odkrywcy (APWr., WSPŚ 768, s. 618-619), mur piwniczki mógł być przynajmniej częściowo ceglany. Opis konstrukcji w momencie odkrycia wskazuje jednak na mur wzniesiony z kamieni łamanych stawianych w pionie, co zgadza się także ze szkicem połowym, wskazującym na użycie w ścianie N ob. płaskiego kamienia o wys. 0.5 i szer. 0,6 m (APWr., WSPŚ 768, s. 614). 16/11 1. Brodno, pow. średzki / Breitenau, Kr. Neumarkt. 2· Wieś od 1235 r. w posiadaniu zgromadzenia trzebnickiego (SUB 2, nr 100); wg urbarza z 1410 r. posia-a ° oⁿo wówczas w B. 18 łanów świadczących czynsz pieniężny w wys. 16 skojców każdy oraz kilka działek zajmowanych przez łąki, lasy i stawy (CDS 4, s. 263). W 1319 r. poświadczony młyn (SR 3875). W 1353 r. wykazano we wsi 10 łanów czynszowych i podobną liczbę alodialnych, w 1425 r. było w B. 45 łanów kmiecych 'karczma (LBWr, s. 91, nr 170; RBWr, s. 251, nr 163; por. też Goliński 2006, s. 33-34, 36-37, lab. 2). 3. Pradolina Wrocławska. Wieś położona n. starorzeczem Odry, na lewej terasie nadzalewowej strugi Florka, l.d. Odry. 4. KróLka, otwarta ulicówka o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2764/4765 Regnitz). Stan. śrw. po-°żone w środkowej cz. siedliska wsi, w N cz. posesji nr 26, 42 i 10. , 5· Nadzór archcol. oraz ratownicze prace wykopaliskowe w trakcie budowy kanalizacji dla wsi B. (MR W u,· ’ ^race badawcze prowadzono w obrębie wykopów instalacyjnych o głęb. do 2,5 m i szer. 1-3 m. ymki badań opracowane w 2006 r. 298 XI. Katalog stanowisk 6. W środkowej cz. siedliska wsi, w zespołach wykopów inwestycyjnych oznaczonych jako BII/2, BII/3 i Bill, na stropie piaszczystego calca lub pradziejowych (V okres epoki brązu/okres halsztacki C) nawarstwień kult, wystąpiła w-wa kult, pś., przeważnie w postaci jasnobrązowej spłaszczonej gliny zawierająca ułamki naczyń pś. W-wa ta uchwycona została na obszarze o maksymalnych wymiarach 50 x 50 m (Jerzyk, Wasilewski Borowski 2006, mapa 7). W profilach wykopów p. przyłącza do domów na ode. Bill (por. Jerzyk, Wasilewski, Borowski 2006, ryc. 25, 26) miąższość w-wy kult. pś. wynosiła ok. 0,35-0,5 m, a jej strop uchwycono już ok. 0,15 m poniżej współczesnego poziomu użytkowego. W obrębie ode. Bil strop w-wy kult, zalegał uchwycono głębiej, p. większą liczbą nowożytnych nawarstwień niwelacyjnych. Przeciętna miąższość pś. w-wy kult, wahała się w granicach 0,1-0,4 m. 7. Inw.: Łącznie z różnych nawarstwień na trasie inwestycji pozyskano 149 zabytków pś., w większości ułamków naczyń cer., a poza tym 4 fragm. kości zwierzęcych. Zbiory: MR Środa Śl. 8. XV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Jerzyk, Wasilewski, Borowski 2006, ryc. nr 3, 13, 15, 25-26, mapy nr 4, 7; WUOZ W-w, KĘSA Brodno, stan. 3/77-24/12; Brodno, stan. 13/77-24/22; Brodno, stan. 14/77-24/23. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Odkrycia z 1998 r. potwierdzają, zgodnie ze słowami opracowujących ich wyniki Autorów, śrw. metrykę wsi, dobrze skądinąd poświadczoną w źródłach pisanych. Niewielki zasięg odkrytej w-wy kult. pś. wynika zapewne ze zniszczenia jej cz. przez w-wy nowożytne. Trudniej wyjaśnić późne i wąskie datowanie wydobytych z w-wy kult, zabytków, które, wobec znacznej liczebności próby, nie powinno być wynikiem przypadku (jeśli w miejscu współczesnego siedliska B. istniały w-wy kult, z XII-XIV w., zalegające w nich zabytki powinny zostać przecież odkryte na wtórnym złożu). Niewystąpienie w obecnym siedlisku B., mimo znacznej glęb. wykopów, ani nawarstwień, ani zab. ruchomych z XII-XIV w. wskazuje, że najstarsze siedlisko wsi z tego okresu mogło się znajdować w innym miejscu. W świetle obecnego rozpoznania archeol., w granicach obrębu B. znajduje się 2 nieodległe stan., będące zapewne pozostałościami opuszczonych siedlisk wiejskich z XII-XIV w. Są to stan, nr 13-14 (stare nr. 6-7), położone na W skraju obrębu, przy granicy z Rzeknicą, niestety badane jedynie powierzchniowo (Bykowski 1976, s. 39; idem 1977, s. 47-48). Stan, te otoczone są wałem owys. 0,5-1 m, obejmującym obszar równy ok. 2 łanom flamandzkim (por. Mbl. 2764/4765 Regnitz; por. ryc. X1.2:1), a N od nich znajduje się stan, nr 12 (stary nr 3, por. ryc. XI.2:2), na którym przebadano wykopaliskowo m.in 30 ob. wś. datowanych na X-XII w. (Bykowski 1977, s. 47). Ryc Xl.2. Lokalizacja wybranych stanowisk archeologicznych w Bródnie (nr kat. 16) na tle mapy topograficznej! 2764/4765 Regnitz) z zaznaczonymi granicami obrębów sprzed 1945 r. I.Stan. nr 13-14.2. Stan, nr 12. Skala 1:50000. egnitz yy liii \ 1 ~· li« ”*·..< f · T*··.. \ / / -O ŁOT ♦ ioł· OT k X Ł ■ JF ßreitej>äui 7 ąrjgabjirK·/ · - ; OTry Z1 '' Ä.. >₽ / ¡»W»! ' ‘ a* nBlES 5<:WZ5f. .« ot lis rt liii •z '■ Si.. . ¡¿1&S3B ' *-*' XI.2. Katalog 299 Wg miejscowej tradycji, w miejscu tym powinno się jednak znajdować stare siedlisko nie B„ lecz Rzeczycy, a w świetle wyrywkowych danych historycznych z 1. ćw. XIII w. w rejonie stan, nr 12-14 powinny zaś znajdować się osady i źrebią zwane "Kozy, "Sławkowo i "Sztuczkowo (por. Moepert 1935, s. 64; Goliński 2006, s. 36), ewentualnie też "Tarchowice (Treblin 1911/12, s. 104-105). Nazwa 'Kozy oznaczała przede wszystkim przeprawę przez Odrę (położoną poniżej młyna w B., a powyżej przeprawy zwanej Lubiąską), a "Sztuczkowo i 'Stawkowo były źrebiami usytuowanymi iuxta lub super Kozi, więc prawdopodobnie na S od przeprawy, co odpowiada lokalizacji stan, nr 12-14. W świetle sentencji rozjemczych w sporze zgromadzenia lubiąskiego zjanem Kurzbachem i aktu sprzedaży dóbr Kurzbacha z lat 1319-1322 (SR 3875, 4130, 4223), jeszcze wtedy cystersi lubiąscy zachowywali prawa do przeprawy przy osadzie "Koza oraz drogi do Chomiąży, zapewne przez "Kozę prowadzącej. Jan Kurzbach posiadał wówczas Rzeczycę oraz, cząstki w Chomiąży i B., co sugeruje, że "Koza pozostawała wówczas w rękach cystersów i znajdowała się m. tymi wsiami. Zapewne w latach 1410-1425 całość lub cz. obrębu osady 'Koza została włączona do B., jak wskazuje przyrost areału tej wsi m. 1353 a 1425 r. aż o 25 łanów (por. wyżej, pkt 2). Rozrost wsi mógł pociągnąć za sobą translokację siedliska, co tłumaczyłoby wystąpienie w uchwyconej w 1998 r. w-wie kult, jedynie materiałów datowanych na XV-XVI w. Domniemanego starszego siedliska B. należałoby zatem poszukiwać nie w W cz. obecnego obrębu wsi, gdzie do XIV w. znajdowały się posiadłości lubiąskie, lecz w jego cz. E, od 1235 r. poświadczonej w rękach zgromadzenia trzebnickiego"’. 17/V 1. Brodów, pow. lubiński, stan, nr 10 (AZP 71-21/68) / Brodelwitz, Kr. Liiben. 2. Wieś rycerska wzmiankowana od 1305 r. (por. Nowakowski 2008, s. 433, tam dalsze odsyłacze); wXV/XVI w. w rękach kożuchowskiej rodziny mieszczańskiej Wunschów (CDS 24, nr 69, 83, 107; CDS 28, s.4). 3. Wzg. Dałkowskie. Teren lekko pagórkowaty, dolina strugi, p.d. Rudnej, l.d. Odry. 4. Wieś placowa z zabudowanym nawsiem i dworem na skraju W, o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. МЫ. 2558/4463 Raudten). Stan, położone w siedlisku wsi. 5. Badania powierzchniowe i doraźna dokumentacja znaleziska przypadkowego z ramienia BDZ w Legnicy (S. Wuszkan), 1993. 6. Przy budowie szklarni właściciel ogrodu natrafi! na 2 skupiska ułamków naczyń cer. pś., zalegających w dolach o głęb. do ок. 1 m, w których wystąpiły również przepalone kamienic. 7. Inw.: 238 ułamków naczyń cer. pś., 6 fragm. kości zwierzęcych. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (opinia S. Wuszkan). 9. Arch.: WUOZ Legnica, KĘSA Brodów, stan. 10 (AZP 71-21/68). 10. Osada: siedlisko wsi. Sądząc po charakterze znalezisk, w 1993 r. odkryto w-wy odpadkowe związane z funkcjonowaniem śrw. wsi. Dokładniejsza interpretacja odkryć wymagałaby dodatkowych badań archeologicznych. 18/11 1. Brzezimierz, pow. oławski, stan, nr 8 (AZP 84-30/50)¹⁷ / Wiistebriese, Kr. Ohlau. 2. Wieś ryc. z k-łem par. fundowanym w 1. poi. XIII w. (por. tu: Cctwiński 200la, s. 228-231, passim), wXV w. uposażonym 2 łanami ziemi, ogrodami i dworem (KatDok 9, nr 6a), n. którym patronat do 1373 r. sprawowali dziedzice fundatorów, potem książęta brzescy (KatDok 5, nr 402). 3. Równ. Wrocławska. Obszar równinny, wysoczyzna stanowiąca wododział Oławy i Zurawki, p.d. Slęzy. 4. Niewielka wielodrożnica o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 3018/5169 Wunsen). Odkrycia do-onane wS cz. siedliska wsi: działki nr 171/3 (naprzeciw posesji nr 2: profil nr 30) oraz 134/4 (zaplecze zabu-°wań gosp. należących do posesji nr 9). 5. Nadzór archeol. na przebiegu wykopów instalacyjnych p. sieć wodociągową w miejscowościach B„ wny i Pełczyce (MR Środa Sl.), 2005. Przedstawione hipotezy dotyczące rozwoju przestrzennego Bródna, częściowo oparte jedynie na poszlakach, "Tmagają weryfikacji w drodze studiów archiwalnych i prac wykopaliskowych. lów °dkryCⁱa Z ZOO**r' za''czoⁿo d° stan, nr 8, poszerzając tym samym jego zasięg. Autor sprawozdania do punk-₂ "Topienia nawarstwień pś. zaliczy! także profil nr 27 w N cz. wsi (Jarysz 2006, s. 13), gdzie jednak, zgodnie ^“pisern w inwentarzu zabytków, ułamki naczyń pś. wystąpiły w w-wie ornej, nie zaś pś. w-wie kult., dlatego też ode. ⁿ me został uwzględniony w niniejszym rekordzie. 300 XI. Katalog stanowisk 6. Na ode. wykopu o przebiegu N-S, na ode. profilu W oznaczonym nr. 35, zaobserwowano wkopany w piaszczysto-ilasty calec (j. s. 1) nieckowalą jamę, której strop wystąpił na głęb. 0,36 m poniżej współczesnego poziomu użytkowego p. w-wą szarej, gruzelkowatej próchnicy ogrodowej (j. s. 3). Odkryta jama cechowała się lekko tylko pochyłymi ściankami i prawie płaskim dnem; maksymalna głęb. ob. wynosiła 0,62 m, szer.wslro-pie ok. 1,8 m, a w spągu 1,3 m. Wypełnisko ob. stanowiła szarobrązowa próchnica przemieszana z piaskiem (j. s. 2), zawierająca pojedyncze drobiny węgla drzewnego i grudki polepy. Na ode. wykopu o przebiegu W-E, pomiędzy murcm otaczającym k-ł pw. św. Krzyża a drogą krajową nr 396, w profilach S i N (ode. nr 30) p. współczesną w-wą niwelacyjną o charakterze próchniczym i miąższości ok. 0,4 m zarejestrowano zalegającą do głęb. 0,7 m w-wę szarokremowego, ilastego piasku przemieszanego z szarą, miejscami szarobrunatną próchnicą (j. s. 2). j.s. 2, zalegająca wprost na stanowiącym naturalne podłoże żółtym, sypkim piasku (j. s. 3), zawierała niewielkie fragm. cegieł i grudki białej, twardej zaprawy o dużej zawartości frakcji piaszczystej oraz niewielkie bryłki polepy. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer., w tym 3 fragm. brzuśców naczyń z ob. nr 3, 2 z j.s. 2 w profilu nr 30 oni kilka ułamków naczyń pś. i 1 wś. (XI-XII w.) z hałdy i wtórnego złoża; ponadto z j.s. 2 na ode. nr 30 pozyskano grudkę polepy i 1 fragm. kości zwierzęcej. Zbiory: MR Środa Sl. 8. 2. poł. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Jarysz 2006, s. 8-9, 13, tabl. 7-8, fot. 21,25-30, 32-33, 35-36. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Odkryty w profilu nr 35 ob. wziemny nr 3, ze względu na znaczne rozmiary w rzucie, dużą głęb., prawic pionowe ścianki i płaskie dno, mógł pierwotnie pełnić funkcję piwniczki. Nawarstwienia pś. odkryto w S cz. wsi, wobec sąsiedztwa z grodziskiem pś. uznawanej za najstarszą cz. miejscowości, za czym przemawia także znalezisko ułamka naczynia wś. (Jarysz 2006, s. 13). Odkryciewpro-filach nr 32-34 położonych w tej samej, S cz. siedliska podobnego układu stratygraficznego, jak w profilu nr 30 (Jarysz 2006, s. 9) może potwierdzać przypuszczenie starszeństwa S cz. wsi. Wobec znacznej miąższości (ok. 0,7 m) współczesnej w-wy ornej stwierdzonej w wykopach założonych w N cz. siedliska, domniemana młod-szość tej cz. wsi może jednak wynikać raczej z niedostatecznego stanu zachowania odnośnych nawarstwień, szczególnie że na wtórnym złożu materiały pś. wystąpiły także w N cz. siedliska wsi. 19/1 Budziwojów, pow. złotoryjski / Baudmannsdorf, Kr. Goldberg 2. Wieś ryc. należąca do znanej od 1292 r. rodziny Budziwojów (por. Cetwiński 2001, s. 163-164), wzmiankowana od 1362 r., gdy znajdowało się tam warte 400 grz. alodium z folwarkiem, dworem i owczarni, (Róssler 1864, nr 392-393). 3. Równ. Chojnowska. Prawa krawędź doliny strugi, l.d. Brochotki. 4. Ulicówka z dworem na skraju E, o blokowo-niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2760/4761 Hnynw) 5. Prace dokumentacyjne towarzyszące budowie wodociągu zbiorczego dla wsi Budziwojów wraz z przyłączami (firma „Pro Archaeologia"), 2008. Badania polegały na dokumentacji nawarstwień odkrywanych w wykopach instalacyjnych o szer. 0,3-0,4 m i głęb. sięgającej 1,5-1,6 m. 6. Podczas badań odkryto trzy wziemne obiekty archeologiczne datowane na późne średniowiecze: 2 (nr 7-8) odkryte blisko siebie przy posesji położonej na działce nr 80, oraz 1 (nr 17) położony na zewnątrz zabudowań dworskich przy ich SW narożniku. Ob. nr 7 w przekroju przybierał kształt czworokątny, osiągając dl. 0,7 w stropie oraz głęb. 0,7 m. Wypełni' sko ob. stanowił ciemnoszary ił z domieszką drobin węgla drzewnego. Ob. nr 8, o szer. w stropie 1,2 m i glęb 0,8 m, przybierał w przekroju kształt niesymetrycznie nieckowaty. Wypełnisko ob. stanowił szary il z przewar-stwieniami żółtej w-wy ilastej zawierającej domieszkę piasku. Ob. nr 17, w przekroju nieckowaty, mógł stanowić narożnik większej jamy. Osiągał głęb. 0,25 mis® w stropie 1,2 m. Wypełnisko ob. stanowiła szarobeżowa w-wa ilasta przesycony węglem drzewnym i zlasowaną polep?· ,B₂ 7. Inw.: 17 ułamków naczyń cer. pś., w tym 2 zaliczone do grupy technologicznej BO, 14 do grup oraz 1 do grupy C. W ob. nr 7 wystąpiło 6 ułamków naczyń, w tym 3 pochodzące z 1 garnka, w ob. nr 8-1 u¹ mek naczynia, w okolicy ob. nr 7-8 na wtórnym złożu 3, w ob. nr 17 - 3, a w w-wie podglebia, bezposre ponad ob. nr 17 - 2 ułamki naczyń pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XV w. podstawy datowania: ceramika. Autor opracowania wyników badań z 2008 r. słuszni' zwrócił uwagę, że ze względu na niewielką liczebność zbioru ułamków naczyń pś. należy ostrożnie wy wać go na późne średniowiecze. Wyraźna dominacja naczyń należących do grupy technologicznej B sup, * przy tym, że wypełniska ob. pś. powstawały wcześniej, niż u schyłku tego okresu, najpewniej w XIII ' XI.2. Katalog 301 M. Lesiuk wskazał także słusznie, że wydzielenie ułamków naczyń należących do grupy technologicznej BO jest dalekie od pewności, nie sposób więc zawężać chronologię w oparciu o nie (Lesiuk 2008, s. 11). 9. Arch.: Lesiuk 2008, s. 3-4, 6-7, 9, 11-13, 18-20, 50-51, ryc. 9, 12, 16-19,33-35. 10. Osada: siedlisko blisko wsi. Ob. nr 17 został zinterpretowany jako ognisko, ob. nr 7: prawdopodobnie relikt konstrukcji o przeznaczeniu gosp., być może piwniczki (Lesiuk 2008, s. 9). Przedstawione przez Autora interpretacje są przekonujące, choć niewielka objętość ob. nr 7 sugeruje raczej określenie go jako jamy zasobowej. Ob. nr 17 związany był prawdopodobnie z dworem wzmiankowanym w poi. XIV w., a ob. nr 7-8 z zagrodą kmiecą, zapewne poprzedzającą parcelę, na której znajdują się współcześnie. W oparciu o wyniki badań Autor opracowania w sposób ostrożny zarysowa, możliwy rozwój przestrzenny miejscowości. Miał on wziąć swój początek od założenia w ramach kolonizacji prowadzonej przez rodzinę Budziwojów najpóźniej w początku XIV w., po czym najpóźniej p. koniec XIV w. dołączyło także osadnictwo w W cz. wsi (Lesiuk 2008, s. 18-20). W świetle dostępnych danych nie widać jednak dostatecznych podstaw, by sugerować różnicę chronologiczną m. alodium a cz. kmiecą B. 20/1 1. Buków, pow. świdnicki, stan, nr 30 (AZP 82-24/) / Bockau, Kr. Neumarkt. 2. Wieś biskupia wzmiankowana w bulli Innocentego IV z 1245 r.; W pocz. XIV w. wieś obejmowała 60 łanów czynszowych i 6-łanowc alodium (LF D 1, s. 115); w 1359 r. bp Przecław z Pogorzeli nabył wyższe sądownictwo w B. (LBWr., nr 390, s. 116). 3. Równ. Wrocławska. Lewy stok doliny Tarnawki, wystawa mała E. 4. Wieś o układzie przypominającym długą wieś placową z zabudowanym nawsiem (por. Mbl. 2952/5065 Ingramsdorfl. Stan, położone na tyłach posesji nr 78 w S cz. wsi, na N skraju działki nr 166, przybliżone współrzędne: x 348788, y 330544. 5. Nadzór archeol. podczas budowy instalacji wodociągowej (firma „Arch-Sil”), 1994. Prace prowadzono w obrębie wykopów liniowych p. instalacje. 6. W trakcie nadzoru n. pracami ziemnymi bezpośrednio p. współczesną w-wą orną odkryto jamę wkopaną w naturalne podłoże piaszczyste. Wypelnisko jamy stanowiła czarna próchnica przemieszana z piaskiem. Ob. osiągał dł. 2,6 m w stropie i głęb. 0,75 m. Dno jamy było płaskie, o równomiernym przebiegu (por. Piszczatowski, Lissak 1994, s. 2-3, rys. 3). 7. Inw.: 25 ułamków naczyń cer. grup technologicznych B i C, w tym 15 fragm. brzuśców (w tym 1 malowany w ccglastc pasy), 6 fragm. den i przydennych partii naczyń oraz 4 fragm. wylewów (por. Piszczatowski, Lissak 1994, rys. 4-5), niewielkie fragmenty węgli drzewnych i bryłki polepy. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8.2. poł. XIII-XV w. Podstawy datowania: ceramika. Wskazane w sprawozdaniu (Piszczatowski, Lissak 1994, s. 3) datowanie na 2. poł. XIII w. prawdopodobnie odnosi się do dln. granicy chronologicznej. 9. Arch.: Piszczatowski, Lissak 1994. 10. Osada. Odkryta jama, sądząc po jej rozmiarach, stanowi prawdopodobnie pozostałość wziemnej partii budynku o charakterze gosp. Rozmiary ob. oraz spora liczba pozyskanych z wypełniska ułamków naczyń mogą sugerować jego funkcje mieszkalne, jednak niewielka skala badań oraz brak paleniska nie pozwalają na przyjęcie tej hipotezy. Co więcej, czarne, próchnicze wypełnisko sugeruje, że ułamki naczyń cer. mogły trafić do wnętrza ob. jako odpady. Brak wyróżniającego się klepiska bądź w-wy użytkowej w połączeniu z płaskim dnem ob. sugerują, że mógł on być wyposażony w podłogę drewnianą, której pozostałości nie były już wyróżnialne podczas badań archeologicznych lub zostały usunięte w momencie porzucenia ob. Sądząc z położenia odkrytego ob. względem poszczególnych cz. siedliska (por. Piszczałowski, Lissak 1994, rys. 1-2), badany w 1994 r. fragm. miejscowości stanowił cz. zaplecza gospodarczego wsi bądź jednej z zagród położonych w naprzeciwległym rzędzie zabudowy. Wobec braku w-wy kult, i innych ob. w najbliższym otoczeniu odkrytej jamy mało prawdopodobne jest, by stanowiła ona cz. nieistniejącej obecnie zagrody. 302 XI. Katalog stanowisk 21/1 1. Bystrzyca, pow. oławski, stan, nr 36 (AZP 84-32/4)"¹ / Peisterwitz, Kr. Ohlau. 2. Osada wiejska towarzysząca grodom ryczyńskim, opuszczona w XVI w. Rekonstruowana nazwa wsi: ‘Rzeczeń (Domański 1983, s. 327-328; por też wzmianki XV-wieczne w: KatDok 9 s.v. Ryczyn). 3. Pradolina Wrocławska. Prawa terasa nadzalewowa Odry, teren porośnięty lasem liściastym (por. Mbl. 2957/5070 Peisterwitz). 4. Stan, położone ok. 0,12 km W od dużego grodziska Tyczyńskiego. 5. Badania wykopaliskowe (MAWr.), 1962. Na stan, nr 36 założono 2 wykopy sondażowe o wym. 2 x 5 m każdy, zorientowane po linii NE-SW. 6. W obydwu wykopach p. w-wą ściółki leśnej i darni uchwycono w-wę czarnej próchnicy z domieszką piasku, z której pozyskano zab. ruchome. Strop calca (żółtego piasku) wystąpił na głęb. 0,6 m. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. grupy technologicznej C opatrzonych wylewami z okapem i kolbowatymi, fragm. skobla i fragm. (prawie 1/2) podkowy końskiej z 4 otworami na podkowiaki. Zbiory: MAWr. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika, źródła pisane. 9. Piśm.: Kramarek 1969, s. 64, ryc. 47 c-d, 50-51, tab. VII. 10. Osiedle: siedlisko wsi opuszczonej. Znaczna miąższość odkrytej w-wy zawierającej zabytki pś. (do ok. 0,5 m) oraz jej barwa i próchniczy skład wskazują, że obszar stan, nr 26 wchodził prawdopodobnie w obręb niwy siedliskowej istniejącej do XVI w. osady wiejskiej. Warto w tym miejscu nadmienić, że autor sprawozdania z prowadzonych w 1891 r. badań na terenie Tyczyńskiego k-ła doniósł o odkryciu w tymże roku, podczas wykopalisk p. kierunkiem nauczyciela B. Wiehle, palenisk XV-wiecznych domostw opuszczonej wsi N od większego grodziska (Bericht Ritschen 1891, s. 214), nie podając jednak żadnych podstaw przedstawionego datowania tych ob. archeol. 22/1 1. Bystrzyca, pow. oławski, stan, nr 37 (AZP 84-32/5)” / Peisterwitz, Kr. Ohlau. 2. Dane hist. nl. miejscowości: por. wyżej, nr kat. 21. 3. Położenie fizjograficzne stan.: por. wyżej, nr kat. 21. 4. Stan, położone ok. 40 m W od dużego grodziska Tyczyńskiego. 5. Badania wykopaliskowe (MAWr.), 1962. Na stan, nr 37 założono 2 wykopy sondażowe o wym. 2 x5m każdy, zorientowane po linii N-S. 6. W obydwu wykopach p. w-wą ściółki leśnej i darni uchwycono w-wę czarnej próchnicy o miąższości 0,5 m, zalegającą na szarym piasku calcowym, z której pozyskano zab. ruchome. 7. Inw.: Z zab. masowych pozyskano ułamki naczyń cer. pś., opatrzonych wylewami z okapem i kolbowa-tymi, a z sondażu I także 21 kości zwierzęcych (w tym: krowie, świńskie, owca/koza, zając, głuszec). Z zabytków wydzielonych z sondażu I wydobyto: osełkę kamienną o wym. 9 x 3 x 1,5 cm i zabytki żelazne: trapezowalą blachę, 4 gwoździe i sztabkę, zaś z sondażu II wyłącznie zabytki żelazne: 3 fragm. okuć, 2 skoble, 1 gwóźdź, kółko żelazne i przedmiot określony jako dłuto (por. Kramarek 1969, s. 64-66, ryc. 50-53, tab. Vii-Vili). Odkryły w wykopie I fragm. blachy o trapezowatym kształcie zinterpretowano hipotetycznie jako ostrze do obróbki skóry. Kółko żelazne o średnicy 4,5 cm (Kramarek 1969, ryc. 53: b), uznane za ogniwko łańcucha,« względu na kolisty kształt było raczej ramą kolistej sprzączki, ewentualnie cz. wędzidła, co trudno rozstrzy gnąć wobec nieopublikowania przekroju poprzecznego zab. Wśród przedmiotów uznanych za gwoździe 1 b) właściwie sztabką gwoździowatą (Kramarek 1969, ryc. 52: f), a 1, szczególnie masywny i z końcem zagiętym 1 -stronnie (Kramarek 1969, ryc. 52: c), mógł pełnić funkcje nośne dla nieokreślonych dziś bliżej urządzeń u konstrukcji. Wśród przedmiotów uznanych za okucia 2 (Kramarek 1969, ryc. 53: a, e), zaopatrzone w poje dyncze otwory, mogły być zapadkami zamków (por. Krajic 1991, obr. 11). Zab. określony jako dłuto (Kramare 1969, ryc. 53: h), tępo zakończony, należy uznać raczej za przebijak. Zbiory: MAWr. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika, źródła pisane. ¹⁸ Zgodnie z numeracją stan, nadaną w latach 60-tych XX w. i przyjętą w ewidencji AZP, stan, nr 36 i 3?' z°s ⁸-w niniejszym katalogu potraktowane osobno, choć z pewnością stanowiły cz. tej samej wsi. Ze względu na o 80 m m. stan, i fragmentaryczny stan ich przebadania, nic sposób bowiem przyjąć z góry, żc nic były reliktami o nych topograficznie i funkcjonalnie cz. siedliska. ” O przyczynach odrębnego potraktowania w katalogu stan, nr 36 i 37: por. wyżej, przyp. 18. XI.2. Katalog 303 9. Pism.: Kramarek 1969, s. 64-66, ryc. 47 c-d, 49-53, tab. VII-VIII. lO.Osiedle: siedlisko wsi opuszczonej. Z układów stratygraficznych zarejestrowanych na stan, nie sposób wyciągnąć wniosków dotyczących zabudowy osady; znaczna miąższość odkrytych nawarstwień uznanych za pś. w-wy kulturowe (ok. 0,5 m) wskazuje jednak, że w wykopach natrafiono na wycinek intensywnie użytkowanego siedliska wiejskiego. Wniosek ten wspiera także charakter odkrytych na stan, zab., wśród których przeważały odpady kuchenne (ułamki naczyń, kości) oraz metalowy osprzęt budowlany (gwoździe, okucia, skoble). Zestaw zab. metalowych odkrytych w wykopie II (2 zapadki zamków, 2 skoble, 1 okucie drzwi i przebijak) sugeruje istnienie w tym rejonie warsztatu rzemieślnika zajmującego się rzemiosłem ślusarskim, jednak przypuszczenie to wymagałoby potwierdzenia przez dalsze wykopaliska. 23/1 1. Bytków, pow. lubiński, stan, nr 1 (AZP 71-21/50) / Beitkau, Kr. Liiben. 2. Miejscowość niewymieniana w objętych kwerendą źródłach i opracowaniach w okresie objętym tematem pracy. 3. Wzg. Dałkowskie. Teren falisty, grzbiet ograniczający od N dolinę strugi, p.d. Rudnej, l.d. Odry. Naturalne podłoże stan, stanowią w-wy gliniaste, miejscami żwirowo-piaszczystc. 4. Wieś folwarczna o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 4463 Raudten). Stan, położone na E krawędzi przewyższenia, na którym umiejscowiony był dwór (por. Mularczyk 2004, rys. 1), przybliżone współrzędne x 411188, y 309988. 5. Nadzór archeol. robót ziemnych p. instalacje wodociągowe (M. Mularczyk), 2004. Prace dokumentacyjne prowadzono w wykopach liniowych osiągających głęb. 1,5 m i szer. 1 m. 6. W profilu F. wykopu instalacyjnego zadokumentowano fragm. rozległego zagłębienia (oh. nr 1) o łagodnie pochyłej, równej ściance i równym, poziomym dnie, wkopanym ok. 1,4 m poniżej poziomu gruntu. Wypelnisko ob. stanowiła czarna próchnica (w-wa IV), osiągająca miąższość 0,6-0,65 m. W stropie tej j. s., ok. 3 m od krawędzi ob., wystąpiło skupisko przepalonych kamieni, a poniżej i na S od niego soczewka przepalonej gliny osiągająca miąższość 0,4 m. Na tym poziomie zalegała w-wa III: czerwonej, wypalonej gliny, o miąższości 0,1-0,12 m, na krawędzi ob. ograniczona skupiskiem kamieni. Din. kamień skupiska zalegał na tym samym poziomie, co w-wa III. Pozostałe kamienie zalegały powyżej, częściowo na stropie w-wy III, w obrębie zalegającej wyżej w-wy szarej ziemi (w-wa II), n. którą zalegała jeszcze w-wa próchnicza o miąższości 0,2-0,45 m (w-wal). 7. Inw.: Ułamki naczyń cer., z czego z w-wy IV 44 fragm. naczyń, w tym 3 ułamki dachówek i 1 ułamek ceramiki uznany za fragm. prażnicy. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika (por. Mularczyk 2004, ryc. 2-4). 9. Arch.: Mularczyk 2004. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Prowadzący badania wysunął przypuszczenie, że odkryty na N krawędzi ob. układ kamieni to relikt podwaliny ściany, a w-wa III: młodszy poziom użytkowy budynku w postaci klepiska. Płytkie posadowienie konstrukcji kamiennej, charakter użytego w niej materiału (kamienie polne o średnicy do 0,2 m) oraz kształt zachowanego fragm. wskazują, że mogła ona być cz. nie tyle podmurówki, co kamiennego podkładu p. rygiel ściany szkieletowej bądź podwalinę zrębowej (por. w rozdz. VI). Ostrożność w interpretacji nakazuje jednak fragmentaryczność zachowania układu kamieni oraz fakt, że stanął on częściowo na istniejącym już klepisku. Tak późne wzniesienie podkładu kamiennego, wobec braku innych reliktów konstrukcji ścian, nakazuje zasta-ⁿ°Wc się, czy w starszej fazie użytkowania ob. był w ogóle zaopatrzony w ściany i zadaszenie. Za obecnością naziemnej konstrukcji także w starszej fazie przemawia pochyłość ścianki N ob., wytłumaczalna jako zabieg wspierający statykę ścian (por. Bohdanowicz 1995, s. 28-30; teoretycznie możliwe jest także, że w wykopie uchwycono akurat wejście do ob. nr l) oraz funkcjonowanie w obrębie w-wy IV stałego paleniska, opatrzonego wielokrotnie zapewne używanym tokiem glinianym oraz wieńcem kamiennym, bo tak należy zinterpretować soczewkę polepy wraz z przepalonymi kamieniami. Wystąpienie paleniska w stropie w-wy IV wskazuje, zc no ob. było zasypywane kolejnymi poziomami piasku (por. podobne zjawisko na XIII-wiecznym stan. ?za 13; Szwed 2003, s. 405-406) aż do osiągnięcia poziomu gruntu, co zapewne dało asumpt do zastąpienia cesywnie podwyższanego podłoża piaszczystego stałym klepiskiem. funk °eCⁿ°^· Pa'eⁿ'ska oraz znaczne rozmiary ob. (jeden z wym. co najmniej 5 m) sugerują jego mieszkalną w wC · Koⁿⁱeczⁿo*ć częstego podwyższania poziomu ob. kolejną w-wą piasku oraz znaczna liczba odkrytych w wic IV ułamków naczyń wskazują na intensywne użytkowanie ob. a P°uczają analogie z Moraw i Austrii, wystąpienie w wypełnisku ob. nr 1 fragm. dachówek nie musi Ptzesądzać o istnieniu w miejscowości w XII-XIV w. budynków całkowicie krytych dachówką. Charakter 304 XI. Katalog stanowisk w-wy IV (nawarstwione poziomy użytkowe) przesądza natomiast, że fragm. dachówek nie trafiły do wypelni-ska ob. w charakterze odpadów²". 24/VI 1. Chocianowski Las, pow. polkowicki / Kotzenauer Heide, Kr. Lüben, Fdst 5. 2. Książęcy las, związany ze wzniesionym w 1297 r. zamkiem w Chocianowie (por. CDS 7/3, s. 244). W pol. XIV w. zastawiany przez Wacława I Legnickiego mieszczanom legnickim (RegSl 2, por. KalDok 4, nr 70); wzmiankowany był wówczas także jako miejsce wypasu zwierząt (RegSl 2, nr 687, 943) oraz pozyskiwania drewna opałowego i budowlanego (RegŚl 2, nr 943). 3. Wysoczyzna Lubińska. Teren równinny, lekko falisty, wystawa minimalna NF.F., obszar źródliskowy strugi, l.d. Chocianowskiej Wody, l.d. Szprotawy, las szpilkowy (por. МЫ. 4561/2629 Kolzenau). 4. NW od Chocianowa, S od Persel, przysiółka Jakubowa, w dawnym rewirze leśnym nr 78 (po 1945 r. podzielonym m. rewiry 55 i 56). 5. Odkrycie przypadkowe oraz sondażowe wykopaliska nauczyciela Behmischa i dr. Μ. Treblina (za zezwoleniem LfVD), 1940, 1943. 6. Sondażowe wykopaliska przeprowadzono w 2 kopcach położonych po przeciwnych stronach drogi, z których 1 wyniesiony był 1,75 m ponad powierzchnię gruntu. W wypchliskach obydwu kopców wystąpiły fragm. grubościennych naczyń pś„ bryłki węgla drzewnego oraz ziemia przebarwiona wskutek działania ognia na czarno i czerwono. W wypełnisku jednego z kopców miano także odkryć żużle żelazne i popiół, a we wnętrzu stały 3 fragm. przydenne naczyń, w świetle odnośnej notki prasowej wstawione jedno w drugie i zawierające zorsztynizowany żużel oraz osmolony piach. 7. Inw.: Ułamki ciężkich, grubościennych naczyń cer., znaczonych nacięciami, w tym z jednego kopca 4 (z czego 3 partie przydenne stojące, por. odnośne ryciny w APWr., WSPS 730, OA Lüben, bez paginacji). Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIH-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (por. rys. naczynia w APWr., WSPŚ 730, OA Lüben i analogiczne znaleziska z Puszczy Przemkowskiej w zbiorach MAWr., a także w niniejszej pracy ryc. V1II.1). 9. Arch.: APWr., WSPŚ 730, teczka Lüben [bez paginacji]. Piśm.: „Liegnitzer Tageblatt” 30 IX 1943. 10. Stanowisko produkcyjne: Pobieżny opis odkrytych oh. uniemożliwia ich jednoznaczną interpretację. Ułamki grubościennych naczyń zdobionych nacięciami, podobne do analogicznych znalezisk z innych stan, w NW cz. Śląska, zawierające osmolony piach, świadczą o prowadzonym na stan, pędzeniu i przetwórstwie smoły (por. o tym szerzej w podrozdz. VIII.1). 25/IV 1. Chrobrów, pow. żagański / Petersdorf, Kr. Sprottau. 2. W pocz. XIV w. wieś 16-łanowa z k-łem par. uposażonym 1 łanem gruntu (LF E 71, s. 148). Wies ryt., głównie w posiadaniu Kittlitzów, ok. 1376-1399 wzmiankowany pleban (Nowakowski 2008, s. 447, tam dalsze odsyłacze). 3. Równ. Szprotawska. Teren lekko falisty, pokryty osadami piaszczystymi o genezie fluwioglacjalnej, pocięty dolinami strug zmierzających z kierunku N na W. 4. Długa wieś rzędowa o łanowo-pasmowym rozmierzeniu rozłogów (por. МЫ. 2480/4358 Hirsdifddan ¡2553/4458 Mallmitz). Stan, położone w siedlisku wsi, na tyłach zabudowy posesji noszącej przed 1945 r. nr 59. 5. Odkrycie przypadkowe dokonane podczas orki na posesji R Woitha, zameldowane w L(VD (żandarm Posten), 1935. 6. W trakcie orki na bezpośrednim zapleczu zabudowy zagrody natrafiono na skupisko kamieni o nie określonych rozmiarach, których łącznie miano stwierdzić ok. 2-3 m³. Skupisko kamieni sięgało do glęb.o 0,8 m poniżej poziomu gruntu; zab. ruchome pś. wystąpiły na głęb. 0,75 m od pow. gruntu. 7. Inw.: 15 ułamków pochodzących prawdopodobnie z 1 naczynia cer. pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. 2. pol. XIII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika (ocena pracownika LfVD). 9. Arch.: WSPŚ 765, s. 446-452. 10. Osada: siedlisko wsi. , Opis realiów zastanych na stan, nakazuje zastanowienie, czy odkryte ułamki ceramiki pś. nie zna się na wtórnym złożu. Przeciw ewentualności tej przemawia jednak wystąpienie tych zab. p. kamieniami, ²" O możliwych funkcjach dachówek por. w podrozdz. II.2.b oraz VI. XI.2. Katalog 305 jednym poziomie, ich możliwe pochodzenie z 1 naczynia oraz jednolitość chronologiczna zbioru. Fakt, że ani właściciela pola, ani meldujący znalezisko nie dostrzegli w skupisku kamieni wyraźnego poziomu bruku ani ciągów będących potencjalnie pozostałościami podmurówek bądź innych konstrukcji, nie wyklucza całkowicie ich istnienia na stan., szczególnie jeśli konstrukcje te poddane zostały daleko idącej erozji m. momentem ich porzucenia a odkryciem skupiska kamieni w 1935 r. 26/IV 1. Ciechów, pow. średzki, stan, nr 4 (AZP 79-24/28) / Dietzdorf, Kr. Neumarkt. 2. Wieś ryc., wzmiankowana od 1218 r. (przegląd podstawowych danych: Goliński 2006, s. 34, 36), wpocz. XIV w. obejmująca co najmniej 10 łanów (LF D 270, s. 135). 3. Równ. Wrocławska. Teren falisty, stoki i dno doliny potoku, l.d. Sredzkiej Wody, l.d. Odry. 4. Krótka ulicówka o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2825/4865 Neumarkt). Dokładne umiejscowienie stan, nieustalone, zapewne w siedlisku wsi. 5. Odkrycie przypadkowe podczas kopania dołu na ziemniaki, zameldowane przez nauczyciela Herr-manna, 1937. 6. Odkryto jamę o wypełnisku zbliżonym do w-wy ornej, o głęb. ok. 0,9 m. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIV-XV w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: APWr., WSPŚ 739, s. 417-418. Piśm.: “Altschlesische Blätter" 1938, s. 27; Kokoszą 1990 s.v. Ciechów gm. Środa Śl. 10. Ślad osadnictwa. Wg odkrywcy jama miałaby być „starym dołem na wapno” lub podobnym obiektem wziemnym. Niedo-slatek przekazanych w archiwaliach danych nie pozwala na weryfikację tego przypuszczenia. 27/1 1. Ciecierzyn, pow. kluczborski / Neudorf, Kr. Kreuzburg, Fdst. 18. 2. Miejscowości wg G. Raschke tożsama ze wzmiankowaną od pocz. XV w. osadą znajdującą się w posiadaniu Talkenbergów (por. Raschke 1939, s. 58). Wzmianka jako o osadzie nowo założonej w latach 1487-1488, obejmującej cz. kmiecą i alodium (LF G 44, s. 172: Gerhardt Villa est nova plantacio; być może KatDok 9, nr 742). 3. Równ. Opolska. Lewa krawędź doliny strumienia, p.d. Pratwy, l.d. Prosny, o wystawie umiarkowanej N. 4. Wielodrożnica o układzie niereg., z wyraźnie wydzielonym osiedlem przydworskim w cz. W, o blokowo-niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 4764 Reinersdorf, 4875 Pitschen). Stan, położone na SE skraju siedliska wsi, przy wylocie jednej z dróg łączących wieś z szosą biegnącą z Byczyny do Kostowa iMiechowej. 5. Odkrycie przypadkowe przy kopaniu dołu do kopcowania ziemniaków oraz archeologiczne badania sondażowe, 1937. 6. Przy kopaniu dołu gospodarz Brotsack odkrył naczynie z tulejowatym wylewem ustawione p. kamieniem. Po założeniu wykopu sondażowego o wym. 5 x 7 m stwierdzono, że naczynie to zalegało w najgłębszym miejscu jamy o intensywnie czarnym "ypelnisku, zawierającym bryły polepy konstrukcyjnej. Następnie wyróżniono CZ. zarysu czworobocznego ob., częściowo zniszczonego nowożytną drogą, o zadokumentowanych dł. boków 3,5 i 2,5 m i zaokrąglonych narożnikach. Ob. cechował się ciemnym wypełniskiem i otoczony był pasmem czarnej w-wy. Przy dłuższym boku o ■ wystąpił dól posłupowy osiągający głęb. l, ¹ m Poniżej poziomu gruntu. 7. Inw.: Z dołu do kopcowania ziem- m ów. wypalone na barwę żółtobrązową, d^T "^°rⁿ*e przepalone naczynie ₙ. szvik° Cm z W?SM> cylindrycz- X|_3. Późnośredniowieczne naczynia ceramiczne z tulejowatym wy- m. 1 ¹ dodatkowym tulejowatym lewem (wg Raschke 1939, Taf. 9:1), odkryte w Ciecierzynie (nr kat. 27, ewem, zdobione w grn. cz. brzuśca z lewej) i Oleśnie (z prawej). Skala ok. 1:6. 306 XI. Katalog stanowisk bezpośrednio poniżej szyjki wielokrotną linią falistą, a poniżej równoległymi dookolnymi żłobkami rytymi (por. Raschke 1939, Taf. 9:1; por. ryc. XI.3), ułamki naczyń cer. pś. grupy technologicznej C zdobione n»-lowanymi, czerwonymi pasami. Z wykopu sondażowego (wokół ob. czworokątnego): klucz żelazny, prał-miot ze stopu miedzi określony jako guzik, grot bełlu, ułamki naczyń m.in. pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika. Wg oceny G. Raschke, opartej przede wszystkim nawv-stąpieniu fragm. masywnych kolbowatych wylewów naczyń, przeważał na stan, materiał XIII-wieczny,aXlV· -wieczny występował w mniejszości. Wystąpienie naczyń grupy technologicznej C zdobionych czerwoni malaturą, szczególnie rozpowszechnionych w XIV w., nakazuje jednak ostrożność w zawężaniu datowania. 9. Arch.: MŚO, OA Neudorf, Kr. Kreuzburg (jedynie wycinki z. tekstu: Raschke 1939). Piśm.: “Altschlesi-sehe Blätter" 1938, s. 198; Raschke 1939, s. 56-57. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Uchwycony częściowo ob. czworoboczny uznano za pozostałość budynku o ryglowej konstrukcji ścian. Podstawą tej interpretacji było stwierdzenie na krawędzi ob. wyraźnego pasma czarnej w-wy, uznanego za pozostałość rygli (Raschke 1939, s. 57). Opis pasa czarnej w-wy otaczającego obiekt, w narożnikach rozszerzającej się w okrągłe kształty, wskazuje jednak, że naroża budynku opatrzone były okrągłymi słupami o średnicy przewyższającej szer. dln. belek ścian. Teoretycznie możliwe wydaje się także zastosowanie konstrukcji zrębowej z ostatkami (por. Pawlak 2007, s. 40), co jednak jest mało prawdopodobni wobec jednoznacznego opisu narożników ob. jako rozszerzonych w kształty okrągłe. Jako że w sprawozda niu nie wskazano, by rozszerzenia te (zapewne relikty słupów) wystąpiły po wewn. lub zewn. stronie pasa czarnej w-wy, najbardziej prawdopodobne jest, że słupy usytuowane były w linii ścian. Wobec płytkiego posadowienia narożnych słupów, których grn. krańce łączone były zapewne belkami oczepowymi, stabilność budowli w jakimś stopniu zapewniać musiały także elementy poziome ścian. Dostępne dane nie umożliwiają określenia, jakiego rodzaju wypełniania użyto wznosząc ściany, jednak brak w wypełniskuob. polepy sugeruje użycie w tym celu drewna. Ściany budynku można zatem rekonstruować jako oparte na ryglach przyciesiowych bądź sumikowo-łątkowe. Nośną funkcję pełnił niewątpliwie głęboko wkopany słup, którego pozostałości odkryto przy ścianie wzdłużnej ruiny budynku. Jeśli słuszna jest interpretacja ściany, przy której odkryło relikt słupa, jako wzdłużnej, a nie szczytowej (Raschke 1939, s. 57), to nie był on na pewno sochą. Mimo to slup przyścienny mógł być elementem nośnym dachu, odciążającym za pośrednictwem ramy ściany budynku, co jest rozwiązaniem stosowanym w konstrukcji przysłupowej. Wobec niezachowania się przy narożnikach budynku negatywu wkopanego słupa przyściennego bądź konstrukcji nośnej słupa niewkopanego w podłoże, należy uznać, że to zadokumentowany dół posłupowy o głęb. 1,1 m był pozostałością po skrajnym filarze pod pierającym ramę dachu. W takim wypadku szczytowa połać zadaszenia musiałaby opierać się na sciante budynku. Niespotykany zestaw rozwiązań w tak rekonstruowanej technice budowlanej nakazuje przyjąć jako bardziej prawdopodobną możliwość, że odkryty w C. ob. archeol. stanowił pozostałość 2 następujących po sobie budynków: starszego słupowego i młodszego o konstrukcji sumikowo-łątkowej bądź opartego na ryglach przyciesiowych. Brak w ruinach budynku śladów urządzenia ogniowego bądź wylepienia gliną ścian w celu ich ochron) przed działaniem ognia, przemawia przeciw jego mieszkalnej funkcji; wniosek ten nie nosi jednak znamion pewności zc względu na płytkie posadowienie ob. oraz jego niepełne zachowanie. Odkryte w pobliżu ob., Ica poza jego obrębem, różnorodne zab. ruchome wskazują, że budynek był cz. zagrody, gdzie odkładała się zawt rająca przedmioty zagubione i wyrzucone w-wa kulturowa. Odkrytego p. kamieniem naczynia G. Raschkenie nazwał explicite ofiarą zakładzinową, przypuszczając jednak jego intencjonalne umieszczenie p. kamienie® im Hausgrunde. Odkrycia na stan, nr 18 pozwalają przypuścić, że już w XII-XIV w. siedlisko C. (lub też poprzedzające) jego założenie osady) rozciągało się w tym samym miejscu, w którym znajduje się współcześnie. Cieplice - Zdrój. Zob. Jelenia Góra - Cieplice, miasto-powiat Jelenia Góra. 28/11 1. Czernica, pow. świdnicki, stan, nr 10 / Tschirnitz, Kr. Jauer. 2. W pocz. XIV w. wieś bpia, obejmująca 12 łanów i domiarki. Z łanów bpich świadczono vro tytułem czynszu po 4 korce pszenicy, żyta i owsa oraz grz. srebra (LF D 2, s. 115), z 1346 r. pochodzą je dane wskazujące, że istniały też we wsi łany opłacające czynsz jedynie w pszenicy i owsie (RcgŚl 1,ⁿr XI.2. Katalog 307 W pobliżu wsi mieścił się w pocz. XIV w. młyn (LF D 83, s. 122). W 1369 r. poświadczona własność ryc. Haug-wizów (LBŚwJaw 1, nr 363)²¹. 3. Wzg. Strzegomskie. Din. partia prawego stoku doliny Nysy Szalonej, wys. 207-208 m n.p.m., wystawa NW. 4. Ulicówka z wyraźnie wydzielającą się na S częścią przydworską, o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2887/4963 Jauer). Stan, położone w środkowej cz. wsi, w obrębie działki 120/4, współcześnie użytkowanej jako boisko. 5. Nadzór oraz ratownicze badania archeologiczne w trakcie budowy sieci telefonicznej SM Dzierż.ków i SM Jaroszów (firma „Arch-Bud”), 1999. Na stanowisku założono rów sondażowy po osi N-S osiągający dł. co najmniej 37 m, dokumentując w jego profilu (oznaczonym A-A) 5 ob. archeol.. 6. Bezpośrednio p. w-wą orną (j. s. 1), o zmiennej miąższości, w profilu A-A, wystąpiły relikty ob. wziem-nych (numerowanych kolejno z S na N). W S cz. profilu (w obrębie jego pierwszych 4 m) wystąpił ob. nr 1, w przekroju nieckowaty, o dług. 2,4 m, glęb. 0,5 m i 2-warstwowym wypełnisku, złożonym z zalegającej w spągu ob. w-wy ciemnobrunatnej próchnicy z domieszką grudek polepy i piasku (j. s. 3) oraz zalegającej powyżej w-wy brunatnej, spłaszczonej próchnicy. W środkowej partii profilu (14-20 mb) wystąpił zespół 2 ob. archeol.: ob. nr 2, dół posłupowy o maksymalnej średnicy 0,35 m i głębokości ok. 1,3 m, wypełniony szaroczarną w-wą próchniczą, oraz ob. nr 3 o szer. 1,4 m i glęb. 0,5 m, cechujący się wypełniskiem złożonym z ciemnej w-wy próchniczej wypełniającej wnętrze oraz czarnoszarego humusu występującego na obwodzie, z w-wą interpretowaną jako negatyw plecionki w spągu. Ok. 2 m N od ob. nr 3 wystąpił ob. nr 4: jama o stosunkowo pionowych ściankach i nierównym dnie, o szer. 1,65 m i glęb. 0,7 m, wypełniona w-wą brązowej próchnicy. WNodc. profilu (34-37 mb) wystąpił ob. nr 5 o szer. 1,65 m, głęb. 0,7 i ciemnym wypełnisku próchniczym zawierającym bryłki polepy, warstwowanym lessem i nasyconym fragmentami ceramiki naczyniowej, zprzesyconą drobinami węgla drzewnego w-wą próchniczą o barwie brązowej i miąższości 0,2 m w spągu. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. (w tym 2 z ob. nr 4 oraz nieokreślona liczba z ob. nr 1, 3 i 5): 20 fragm. brzuśców, 5 fragm. partii przydennych naczyń; na 6 ułamkach widoczny ornament rytych żłobków. Zbiory: MK JG, o/Bolków. 8. XIV w. Podstawy datowania: ceramika (Łaciuk 1999, s. 42, 64-65). Zab. ruchome nie wystąpiły w ob. nr 2, uznanym jednak za współczesny pozostałym ze względu na jego prawdopodobny związek funkcjonalny (jako dołu po słupie nośnym) z ob. nr 3. 9. Arch.: Łaciuk 1999, s. 42-44, 64-65, rys. 3, 9, 14-18, fot. 1-7. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Ob. archeol. nr 1 i 3 uznane zostały przez prowadzącego badania za ziemianki „w typie mieszkalnym”, ob. nr 2: dól po słupie nośnym związanym z ob. nr 3, zaś ob. nr 4 i 5: relikty półziemianek niepełniących funkcji mieszkalnych (Łaciuk 1999, s. 42-43). Przeciw funkcji mieszkalnej ob. nr 3 (i w ogóle jego klasyfikacji jako półziemianki) przemawiają jego niewielkie rozmiary, szczególnie gdy uwzględni się tylko wewn. w-wę wypełniska, prawie pionowo odciętą od wklinowującej się na obwodzie jamy w-wy zewnętrznej. Ta dwoistość wypełniska może wynikać z dwukrotnego wykopania w tym samym miejscu jamy. Bardziej prawdopodobne jest jednak, wobec lekko pochyłego przebiegu granicy obydwu warstw wypełniska i płaskiego dna obiektu, że ten szczególny układ warstw powstał poprzez wstawienie naczynia z materiału organicznego, po którym dziś nie pozostał ślad, w wykopaną wcześniej, zrazu nieco szerszą bądź osypującą się po bokach, jamę. Stwierdzone w spągu jamy resztki plecionki stanowiłyby więc albo w-wę dodatkowo stabilizującą i izolującą od podłoża dno drewnianego naczynia klep-owego, albo pozostałość dna kosza, stanowiącego brzegi jamy zasobowej. W świetle zarejestrowanego w re-J°nie ob. nr 2 i 3 układu stratygraficznego, oba ob. zostały wkopane w zalegającą na niewielkiej powierzchni w-wę kuli. (Łaciuk 1999, rys. 16, nr 4). Bliskość ob. nr 2 i 3 oraz ich tożsama pozycja stratygraficzna sugerują c unkcjonalny związek. Duże rozmiary słupa, po którym pozostał ob. nr 2, wskazują, że mógł on być jedyną U ^ówną podporą zadaszenia ob. nr 3. W przypadku ob. nr 1 zarówno jego rozmiary, jak też zaleganie w spągowej partii w-wy ciemnobrunatnej P cnmcy z wyraźną domieszka piasku i polepy o średniej miąższości kilkunastu cm (j. s. 3: zapewne relikt podaniu użytkowego) wskazują, że była to pozostałość budynku; czy jednak mieszkalnego, trudno rozstrzygnąć ec ⁿⁱew>elkiej skali przebadania ob. oraz braku wydzielonego w nim paleniska. nie d '^Zm'aⁿ^' KM-wieczne uznawane czasem za odnoszące się do Czernicy (tak SNGS 2, s. 65; SGTS 19, s. 58) s 132)^^ mieiscow°ści. lecz Cierni w pow. świdnickim (por. Markgraf, Schulte w: LF D 2, s. 115; Heś 2007, 308 XI. Katalog stanowisk Ze względu na nieregularną formę i prostą stratygrafię trudno określić funkcję ob. nr 4, jednak znaczni głęb. wkopania sugeruje, że mógł to być pierwotnie ob. zasobowy. Niewykluczone, że przechowywano w nim zapasy w pojemnikach, być może cer., jednak przypuszczenie to jest mniej prawdopodobne, niż w przypadku ob. nr 1 ze stanowiska nr 20 w Boguszycach (por. Limisiewicz 2005, s. 25-26). W półziemiance określonej jako ob. nr 5, poziom użytkowy stanowiła zapewne spągowa w-wa przesycona drobinami węgla drzewnego; zalegające powyżej nawarstwienia wiązać należy z zasypywania «ziemnej partii budowli odpadkami. Wobec niepełnego rozpoznania stratygrafii i planigrafii ob. trudno jednoznacznie wypowiadać się o ich funkcjach i wzajemnych relacjach, które mogłoby wyjaśnić jedynie odkrycie większego areału osady. W świetle datowania odkrytych oh. nie ulega wątpliwości związek odkrytych na stan, reliktów z siedliskiem lokacyjnej wsi, którego układ, w świetle wyników cytowanych badań, w XII-XIV w. odbiegał od współczesnego. 29/IV 1. Dalborowice, pow. sycowski / Dalbersdorf, Kr. Gross Wartenberg, Fdst. 2. 2. W pocz. XIV w. wieś stanowiła jeszcze nową, 5-łanową osadę (LF B 241, s. 65). W pocz. XV «.wzmiankowany pleban (SlKsRach, s. 50, nr 168). 3. Równ. Oleśnicka. Dolina Widawy, wyniesienie piaszczyste w obrębie doliny. 4. Wieś składająca się z cz. N, wielodrożnicowej, oraz S, rzędówki, z folwarkiem w każdej z nich, o bloko-wo-niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 4772 Trembatschau, 4872 Schmograu). Stan. polożoncWod wsi, wyniesienie w dolinie Widawy zw. Schafberg, w obrębie obecnej działki ewidencyjnej nr 415/7 w obrębie Dalborowice. 5. Ratownicza dokumentacja z ramienia L1VD odkrycia przypadkowego, zameldowanego przez prowadzącego prace melioracyjne inspektora Schlinke (Μ. Jahn), 1925. 6. Podczas niwelacji podłużnego wyniesienia na głęb. 0,3-0,5 m wystąpiły skupiska otoczaków, nie noszących śladów łamania ani spalenizny. Kamienie zalegały na stropie stanowiącego naturalne podłoże piasku, zawierającego żelazisle wytrącenia. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. i 2 żelazne ostrza noży. Zabytki wystąpiły wśród kamieni i bezpośrednio ponad nimi. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: APWr., WSPS 697, s. 89-94. Piśm.: Vermehrung 1927, s. 67; Demidziuk 2001a, s. 309, nr 12; idem 2007, s. 35-36, nr 12. 10. Infrastruktura komunikacyjna: droga brukowana. Odkryte skupiska kamieni stanowią prawdopodobnie wynik utwardzania drogi wiodącej dalej na N. Wg Μ. Jahna odkryte relikty mogły być związane z hipotetyczną jednodworczą osadą rybacką położoną po przeciwnej stronie rzeki, niż same D. Dostępne dane nie pozwalają stanowczo przychylić się do tego pomysłu bądź mu zaprzeczyć, warto jednak wskazać, że związek odkrytego ode. drogi z komunikacją dalekosiężnąjesl mało prawdopodobny (por. Nowakowa 1951, mapa). Daleszów Górny. Zob. Kamienna Góra - Daleszów Górny, pow. kamiennogórski. 30/IV 1. Domaszowice - Zalesie, pow. namysłowski, stan. B / Salesche, OT Noldau, Kr. Namslau. 2. Miejscowość wzmiankowana od 1344 r. (Knie 1845, s. 451). 3. Równ. Opolska. Gm. partia stoku wzniesienia ograniczającego od SW dolinę strumienia Oziąbel. 4. Domaszowice: wielodrożnica o niwowym rozmierzeniu rozłogów, z przysiółkiem Zalesie, nowożyt nym założeniem w postaci krótkiej rzędówki. Stan, położone poza siedliskami D. i Z., przybliżone wspolrrę ne x 354576, y 419838. 5. Drugi sezon ratowniczych badań wykopaliskowych na stanowisku kultury łużyckiej, (BDZwUp i Muzeum w Namysłowie), 1987. W sezonie 1986 przekopano areał 0,15 ara; w sezonie 1987 założono'*) '°P o pow. 3,25 ara u szczytu wzniesienia. 6. W sezonach 1986-1987 odkryto łącznie 50 ob. archeol., w tym 4 ob. wziemne nie będące jamami gro bowymi kultury łużyckiej, zawierające materiał średniowieczny - wyłącznie lub przemieszany z pradziejowym (Maccwicz, Spychała, Wuszkan 1989, s. 18-21). Spośród nich ob. nr 29 był niewielką, nieregularną jamą, a<^ nr 43 i 35: położonymi obok siebie, w jednej osi (po linii SSW-NNE), jamami o rzucie prostokąlnym XI.2. Katalog 309 Macewicz, Spychała, Wiiszkan 1989, s. 13, ryc. 2); czwartego ob. pś. nie sposób zidentyfikować w oparciu o teksty odnośnych sprawozdań. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. kultury łużyckiej i pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania (być może magazyny dawnego muzeum w Namysłowie). 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Piśm.: Wuszkan 1937; Macewicz, Spychała, Wuszkan 1989. 10. Siad osadnictwa. Odkryte na stan. ob. wziemne, wobec niewystąpienia innych śladów osadnictwa pś. w pobliżu, są prawdopodobnie jedynie śladami doraźnej działalności mieszkańców Domaszowic poza siedliskiem wsi w późnym średniowieczu. Położenie ob. nr 43 i 35 w jednej osi oraz ich regularny kształt sugerują, że mógł istnieć między nimi związek funkcjonalny. 31/IV 1. Drwalowice, pow. kożuchowski / Wallwitz, Kr. Freystadt. 2. Wieś ryc. wzmiankowana od 1295 r. (SUB 6, nr 196, 202; por. leż Jurek 1996, s. 217), obejmująca 12 łanów i 3 pręty, już w pocz. XIV w. w większej cz. podzielona na folwarki (LF E 126, s. 152); w XV-XV1 w. poświadczona jako siedziba rodziny Unruhc (por. Nowakowski 2008, s. 459, tam dalsze odsyłacze). 3. Wzg. Dałkowskie. Teren falisty, stoki i dno doliny strugi. 4. Krótka ulicówka o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2409/426 Freystadt). Stan, położone w siedlisku wsi. 5. Odkrycie przypadkowe podczas prac budowlanych, opisane i zameldowane przez nauczyciela Neu-manna, 1935. 6. P. progiem rozbudowywanego, starego domu szachulcowego odkryto naczynie miniaturowe. W pobliżu dostrzeżono także jamę wypełnioną ciemną próchnicą, w której wypełnisku nie wystąpiły jednak materiały zabytkowe. 7. Inw.: Miniaturowe naczynie ceramiczne określone jako Salbtópfchen, fragm. naczyń cer. pś.: pucharka, pokrywki. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: APWr., WSPŚ 683, s. 202, 205. Piśm.: „Altschlesische Blatter” 1936, s. 34. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Lokalizacja odkrytego naczynia miniaturowego p. progiem domu sugeruje, że stanowił on cz. lub całość zakładzinowego daru ofiarnego. Charakter użytej zastawy (naczynie miniaturowe, pucharek) odbiega jednak wyraźnie od zwyczajowego składu ofiar zakładzinowych, z reguły deponowanych w garnkach. 32/1 1. Dziadowa Kłoda, pow. oleśnicki, stan, nr 4 / Kunzendorf, Kr. Gross Wartenberg. 2. W pocz. XIV w. wieś świadczyła 4 grz. z tytułu dziesięciny, co przelicza się na areał 16 łanów (LF B 206, s. 62). 3. Równ. Oleśnicka. Prawa terasa nadzalewowa Widawy. 4. Krótka, zamknięta ulicówka z wyraźnie wydzielającą się cz. dworską w N partii siedliska i cz. siedliska położoną na przeciwnym, lewym brzegu Widawy, o niwowym rozmierzeniu rozłogów. Stan, położone w S połowie głównej, prawobrzeżnej cz. miejscowości. 5. Nadzór archcol. na trasie budowy sieci kanalizacyjnej w D. K. (firma „Arch-Sil”), 1995. Prace dokumentacyjne prowadzono w wykopach instalacyjnych o głęb. 2-3 m, przy ul. Parkowej prowadzonych p. jezd-nią, łącznie odkrywając 14 ob. wziemnych, w większości pradziejowych. 6. Na N skraju skupiska ob. odkrytego naprzeciw posesji przy ul. Parkowej nr 19 (przybliżone współrzędne ob.: x 374566, y 409673), p. nowożytnymi nawarstwieniami niwelacyjnymi o miąższości 0,6 m wystąpiła opana w piaszczysty calec niewielka jama w przekroju trapezowata, o S ściance pochyłej, N pionowej i dość nierównym dnie (ob. nr 1). Szer. jamy w stropie wynosiła 0,4 m, a głęb. 0,3 m. Wypełnisko ob. stanowiła ciemnobrunatna w-wa piaszczysta. ?· Inw.: 3 ułamki naczyń cer. pś. i 1 fraem. kości zwierzęcej z ob. nr 1. Zbiory: Nie ustalono miejsca Praechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9· Arch.: Durbajło, Lissak, Piszczałowski 1995, s. 3, fot. 1, rys. 2, 3, 3b. 10. Osiedle: siedlisko wsi. 310 XI. Katalog stanowisk Dostępne dane uniemożliwiają określenie funkcji ob.; jego głęb. i kształt w przekroju sugerują, że mógł on stanowić przydenną partię większego dołu posłupowego bądź małej jamy zasobowej. Lokalizacja ob. nr 1 w ciągu współczesnej drogi sugeruje odmienny, niż obecnie, przebieg ciągu komunikacyjnego w średniowieczu. 33/1 1. Gębczyce, pow. strzeliński, stan. nr3 / Geppersdorf, Kr. Strehlen. 2. Wieś ryc. wzmiankowana po raz pierwszy w 1316 r. (SR 3552); w 1357 r. poświadczona w posiadaniu Henryka z Beczkowa (SGTS 21/1, s. 230), w XV-XV1 w. cz. dominium Czirnów z Gromnika (por. Goliński 2007, s. 22-23). 3. Wzg. Niemczańsko-Strzelińskie, mikroregion: Wzg. Strzelińskie. Lewa terasa nadzalewowa strugi zasilającej stawy w Białym Kościele, p.d. Oławy, łąka położona powyżej tzw. Długiego Stawu (dawn. der Lange Teich). 4. Stan, położone w przedwojennym obrębie Gębczyce, w jego cz. N, po 1945 r. zaliczonej do obrębu Dębniki, działka nr 595/48. Stan, składa się z cz. osadowej (stan. 3A), położonej w W, łąkowej cz. działki 595/48, oraz z cz. dominialnej (stan. 3B), położonej ok. 0,2 km dalej, w zalesionej cz. działki. 5. Badania sondażowe (IAr. UWr.), 2007-2009. W sezonach 2007-2009 na W skraju stan. 3 A założono kilka krzyżujących się wykopów sondażowych (wykop III/07 z aneksami z 2008 r.) oraz nieco dalej na E od nich wykop sondażowy V/09 z aneksami. Na stan. 3B w sezonie 2007 założono wykop 1/07 na wyspie położonej na niższej z odkrytych na stan, stawisk, a w 2009 r. na grobli oddzielającej to stawisko od większego, położonego dalej na E (wykopy IV/09, VI-VII/09; por. ryc. XL4). 6. Na stan. 3A we wszystkich sondażach p. w-wą darni i humusu (j. s. 1) uchwycono nawarstwienia w postaci 2 w-w kult. (j. s. 2-3) zalegających na gliniastym calcu (j. s. 4) oraz ślady wkopanych w j.s. 3 i 4 słupków. W E cz. badanej partii stan, odkryto bruk kamienny (por. ryc. V1.3). Xl.4. Plan badanej w latach 2007-2009 części stanowiska 3B w Gębczycach (nr kat. 33) oraz lokalizacja wykopów¹' IV/09, VI/09, VII/09, Vlla/09 i VIIb/09. Rys. K. Fokt wg pomiarów z lipca 2009 r. Skala 1:400. XI.2. Katalog 311 W wykopie 1/07 na slan. 3B nie odkryto żadnych reliktów zabudowy, lecz jedynie kolejne gliniaste i gli-niaslo-próchnicze w-wy niwelacyjne, zawierające duże kamienie, świadczące prawdopodobnie o sztucznym IV/09, gilzie odkryto wyłącznie nawarstwienia niwelacyjne świadczące o nadsypaniu grobli, na której założono ten sondaż. W ciągu wykopów VI-VIIa-VII odkryto relikty 3 kolejnych faz zasiedlenia stan., z którymi udało się powiązać odkryte w wykopach palenisko, pow. brukowane i ode. fundamentów wzniesionych w technice suchego muru (por. ryc. V.6, V1.4-VI.6). 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. wś. (w tym 1 z wykopu VI/09) oraz pś. grup technologicznych BO, BI, Cl i CZ, gładziki z łupku kwarcowo-serycytowego z Jeglowej²², fragm. przedmiotów żelaznych, w tym ze stan. 3A: 4 noże, fragm. międzyzębia dwuczęściowego wędzidła, ode. łańcucha, fragm. półkoska, obręcz do osadzania narzędzia żniwnego na kosisku, 2 fragm. kluczy, fragm. skobla, gwóźdź, narzędzie (zapewne rodzaj zgłębnika), fragm. skobla, ułamek ramienia podkowy z zaczepem, lupka żelazna; ze stan. 3B: podkowa końska, fragm. podkowy, 2 przebijaki, 9 gwoździ i podkowiaków, 2 ostrza noży, 3 kółka/ogniwka, grocik strzały. Zbiory: IAr. UWr. 8. XIII/XIV-XV w. Podstawy datowania: ceramika, zabytki metalowe. Din. granicę datowania slan. 3A określają odkryte w j.s. 3d na stan. 3A fragm. naczynia ceramicznego o cechach typowych dla garncarstwa wś., choć zbliżonego też do materiałów pś. grupy C2 oraz fragm. naczynia wś. odkrytego w wypełnisku paleniska na stan. 3B. Znaleziska te pozwalają sądzić, że osada zaczęła istnieć nie później, niż w pocz. XIV w., gdy naczynia w tym typie mogły być jeszcze użytkowane. Za dość wczesnym datowaniem obydwu cz. stan, przemawia odkrycie na nich wyłącznie ostrzy noży z trzpieniem, wychodzących z użycia już w XIV w. Zarówno ogólne podobieństwo technologiczne i stylistyczne zespołu ceramiki naczyniowej ze stan, do odkryć z XV-wiecznego zamku na Gromniku, jak też odkrycie na stan. 3B podkowy tego samego typu, co na Gromniku (por. ryc. V1II.7) nie pozostawiają wątpliwości, że stan, funkcjonowało jeszcze w 1. poł. XV w. Znamienne są zarazem różnice w zespole naczyń cer. odkrytych w G. w porównaniu do materiałów gromnickich: wyraźna przewaga wylewów z okapem, obecność naczyń grupy BI oraz zdobionych żłobkami rytymi, a także większy, niż na Gromniku, udział w całości zbioru materiałów zaliczonych do grupy C2²², co łącznie wskazuje, że punkt ciężkości działalności ludzkiej na stan, należałoby umieścić w okresie dawniejszym, niż funkcjonowanie zamku, w XIV w. i samych początkach XV w. 9. Arch.: Fokt 2007; 2008; 2009. Piśm.: Brucksch 1926; Fokt 2010. 10. Osada: siedlisko wsi. Sondażowa skala rozpoznania stanowiska uniemożliwia pełną interpretację dokonanych odkryć. Wyniki badań prowadzonych w jego dominialnej cz. (stan. 3B) nie pozostawiają jednak wątpliwości, że w niedługim okresie funkcjonowania osady można wyróżnić trzy fazy zasiedlenia, w tym 2 młodsze związane z kolejnymi inwestycjami w postaci konstrukcji murowanych. Podobnej periodyzacji nie udało się uchwycić na stan. 3A, gdzie odkryto jedynie prosty układ stratygraficzny złożony z zalegającej na calcu w-wy kult. (j. s. 3) i odłożonej powyżej w-wy akumulacyjnej (j. s. 2). Stan, nr 3 w G. jest z dużym prawdopodobieństwem reliktem najdawniejszego siedliska tej wsi. Za tym, K stan, nr 3 nie stanowi pozostałości innej miejscowości, włączonej z czasem do G„ przemawia tożsamość areału tej wsi, określonego w najstarszej wzmiance o niej (SR 3552) z wielkością jej obrębu sprzed 1945 r„ co wskazuje, że pomiędzy XIV a XX w. obszar miejscowości nie został powiększony poprzez przyłączenie innego osiedla. Przeniesienie siedliska G. mogło mieć związek z działaniami rodu Czirnów, znanymi ze źródeł pisanych z 1497 ᵣ₋> dotyczących sporu prawnego m. Hansem Czirnem na Przewornie a proboszczem Białego Kościoła. Powodem sporu było zalewanie parafialnych gruntów przez wody stawu, założonego przez pozwanego orlich 1853, s. 37-38). Stawem, którego dotyczyła skarga, był najprawdopodobniej Schlossteich w G., jako ze w XVI w. wieś la należała do dominium Czirnów (por. Goliński 2007, passim). Zatem w 1497 r. siedlisko *eJ wsi znajdowało się już tam, gdzie jest ono współcześnie. To znów zgadza się z datowaniem stan, nr 3, które y o zasiedlone do XV w. (por. tu dalsze uwagi w podrozdz. VII.l.c). 312 XI. Katalog stanowisk 34/1 1. Gęsia Górka, pow. oleśnicki / Ganseberg, OT Spahlitz, Kr. Oels. 2. Miejscowość wzmiankowana od 1307 r. jako alodium opłacające dziesięcinę snopową, podarowani wówczas zgromadzeniu trzebnickiemu przez jej dziedzica Lulka Pakosławica (SR 2935). W 1312 r. wzmiankowany w G. G. młyn (SR 3283). 3. Równ. Oleśnicka. Lewa krawędź doliny Oleśnicy; wys. bezwzględna stropu calca na stan. = 155,9 m n.p.m. 4. Osada folwarczna o rzędowym układzie zabudowy i blokowo-niwowym rozmierzeniu pól (por. MM 2769/4770 Oels). Stan, położone na SW od siedliska G. G., na terenie piaskowni, przybliżone współrzędne i 374652, y 389984. 5. Ratownicze sondażowe badania archeologiczne (firma „ARCHEO”), 2001. 6. W krawędzi piaskowni uchwycono zalegającą na stropie piaszczystego calca (j. s. 4) w-wę brązowej próchnicy, piasku, polepy i węgli drzewnych (j. s. 3), w stropowej partii zniszczoną wskutek nowożytnych piat ziemnych, o uchwyconej szer. 6,9 m (po linii W-E) i dług. 2,8 m (po linii N-S). W cz. W j.s. 3 została częściowo zniszczona współczesnymi wkopami (j. s. la), w cz. E ponad nią, a p. w-wą darni (j. s. 1) zalegała niwelacyjni w-wa czystego, żółtego piasku o miąższości 0,08-0,14 m. 7. Inw.: Ułamki naczyta cer. pś„ w tym 8 z j.s. 3; z j.s. 3 także 2 fragm. skorodowanych przcdmiolówżcla-znych (zapewne gwoździ: Wysocka 2001, ryc. 7). Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIV-XV w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Wysocka 2001. 10. Osada. J. s. 3 została uznana, w związku ze swym składem, za relikt budynku szachulcowego (Wysocka 2001, s. 2). Hipotezę tę potwierdza dodatkowo obecność w j.s. 3 przedmiotów żelaznych, które prawdopodobni: są skorodowanymi pozostałościami gwoździ. Brak przebadanego kontekstu stan, nie pozwala wiążąco wypowiedzieć się o jego znaczeniu w miejscowej sieci osadniczej, nie ulega jednak wątpliwości związek reliktów zadokumentowanych na stan, z folwarkiem G. G. 35/VI 1. Gilów, pow. dzierżoniowski / Girlachsdorf, Kr. Reichenbach. 2. W pocz. XIV w. wieś opłacała 10 grz. tytułem dziesięciny, co przekłada się na areał 40 łanów (LF B 533, s. 87); k-ł wzmiankowany od 1335 r. (SR 5409). W 2. poł. XIV w. poświadczona w G. własność rycerska, głównie rodziny von Zirlau (LBŚwJaw 1 -3, passim s.v. Girlachsdorf). 3. Wzg. Niemczańśko-Strzelińskie, mikroregion: Wzg. Gilowskie. Lewy stok doliny potoku, l.d. Piekielnego Potoku, l.d. Slęzy. 4. Wieś leśno-łanowa (por. Mbl. 3076/5266 Lauterbach). Środkowa cz. siedliska wsi, N pobocze drogi. 5. Nadzór archeol. prac ziemnych przy budowie kanalizacji telekomunikacyjnej (firma „Taurus), 1999. Prace prowadzono w obrębie wykopów liniowych o szer. ok. 0,45 m, gtęb. ok. 0,9 m, dokumentując wybrane ode. profili o dl. 5 m. 6. W trakcie nadzoru w obrębie sondażu nr III (profil G-G’), położonego przed domem nr 61 (nr działki 133/4; przybliżone współrzędne profilu x 319544, y 342626), odkryto pś. w-wę kult, w postaci w-wy ciemnej, tłustej próchnicy z domieszką gliny (j. s. 3), zalegającą p. współczesną nawierzchnią oraz dwiema w-wami kuli o nieustalonej chronologii. 7. Inw.: 2 fragm. naczyń cer. zaliczone do grupy technologicznej C, w tym 1 obejmujący wylew, szyjkę i znaczną cz. brzuśca naczynia, a 1 obejmujący dużą cz. dna i brzuśca naczynia, fragmenty węgli drzewny: -grudki polepy (por. Tymciów 1999a, tab. I). Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIV-XV w. Podstawy datowania: ceramika. Mimo niewielkiej liczby odkrytych ułamków naczyn, a towanie zaproponowane przez prowadzącego badania wydaje się dopuszczalne z racji zalegania j.s. 3 P--młodszymi w-wami kult. 9. Arch.: Tymciów 1999a. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Odkryta w-wa kult, poświadcza zasiedlenie rejonu posesji nr 61 od późnego średniowiecza. Zalęgani w tym miejscu kolejnych warsLw kult, sugeruje, że teren podwyższano w związku z bliskością potoku, a r ga mogła pierwotnie przebiegać ponad parcelami. Sugestię braku n. potokiem starej drogi lub przynaj innego, niż współczesny, jej przebiegu, wspiera wystąpienie w nieodległym wykopie I, położonym także na poboczu szosy, dalej na W, ruiny podmurówki budynku szachulcowego, wysuniętego do przodu wzg ? współczesnej zabudowy, którego datowania nic udało się jednak określić (Tymciów 1999a, s. 6-7, rys. XI.2. Katalog 313 36/11 1. Gniewków, pow. świdnicki, stan, nr 7 / Girlachsdorf, Kr. Jauer. 2. W pocz. XIV w. wieś obejmująca 9 kmiecych łanów czynszowych oraz grunta ryc. (LF D 86a, s. 123). WXIV-XV w. własność ryc. (LBŚwJaw 1 -3 passim s.v. Girlachsdorf, SGTS 19, s. 85-86), z murowanym dworem wzmiankowanym w 1370 r. (LBSwJaw 1, nr 405). 3. Wzg. Strzegomskie. Krawędź prawej terasy nadzalewowej Nysy Szalonej. 4. Rzędówka o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2950/5063 Hohenfriedeberg). Środkowa cz. wsi, SW.odb. dworu, na posesjach nr 5 (S cz. stanowiska, działka nr 84/2) i 6 (N cz. stanowiska, działka nr 84/7). 5. Nadzór oraz ratownicze badania archeol. w trakcie budowy sieci telefonicznej SM Dzierżków i SM Jaroszów (firma Arch-Bud), 1999. Zadokumentowano profile W wykopu liniowego w obrębie posesji nr 5 na dl, 7,5 m (profil B-B, przybliżone współrzędne: x 351229, y 305035) oraz w obrębie posesji nr 6, także na dł. 7,5 m (profil C-C, przybliżone współrzędne: x 351279, y 305016). Prace prowadzono w wykopach instalacyjnych o glęb. 1 m. 6. Mimo niewielkiej glęb. wykopów (z pogłębieniem tylko przy ob. nr 2) uchwycono układ nawarstwień powstałych na ciemnobrunatnej, tłustej glinie stanowiącej naturalne podłoże. W calec wkopany był, stwierdzony wprofilu B-B, ob. nr 2 w postaci jamy o dł. 2,2 m, o 2-poziomowym dnie, w płytszej partii osiągającej głęb. 0,2 m, a w głębszej 0,5 m. Wypcłnisko ob. nr 2 stanowiła j.s. 9, próchnicza, zawierająca ceramikę, polepę i żużle po wytopie żelaza. Ponad obiektem nr 2 zalegała j.s. 8: brązowy, tłusty humus, na którym zalegały młodsze nawarstwienia oznaczone jako ob. nr 1 (w profilu B-B, o dł. 3 m i miąższości ok. 0,16 m) i nr 3 (w profilu C-C, o dł. 4,2 m i miąższości ok. 0,2 m). Ich wypełnisko stanowiła czarna próchnica, zawierająca ułamki pś. ceramiki i bryłki żużlu po wytopie żelaza. Ponad ob. nr 1 i 3 wystąpiły w-wy wyrównawcze i współczesna nawierzchnia drogi. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., polepa, żużle po wytopie żelaza, fragment kafla piecowego. Materiały ruchome pozyskano z j.s. 7, 9 (wypelnisk obiektów). Zbiory: MK JG, o/Bolków. 8. XIV-XV w. Podstawy datowania: ceramika, stratygraficzne relacje obiektów. Ob. nr 2 wydatowano na XIV w., a ob. nr 1 i 3 na XV w. 9. Arch.: Łaciuk 1999, s. 46-48, rys. 4, 10, 20-21. 10. Osiedle: siedlisko wsi. W związku z zawartością żużli po wytopie żelaza w wypełniskach, odkryte ob. uznano za związane rdziałalnością produkcyjną, przy czym, jako możliwe alternatywne interpretacje, zaproponowano pierwotne funkcjonowanie ob. nr 1 i 3 jako jam produkcyjnych bądź warstw kult. (Łaciuk 1999, s. 46-48). W związku z podobną pozycją stratygraficzną i wypełniskami ob. nr 1 i 3, ich niewielką miąższością i nietypowym dla jam przebiegiem granic w spągu, bardziej prawdopodobne wydaje się uznanie ob. nr 1 i 3 za relikty w-wy kult. Funkcja jamy produkcyjnej dopuszczalna jest w przypadku ob. nr 2 ze względu na jego formę (płaski, poziomy spąg, wyraźne wkopanie w j.s. 10) oraz wypełnisko zawierające żużle i węgiel drzewny (Łaciuk 1999, s. 47), brak jednak danych pozwalających na przypisanie ob. nr 2 konkretnej czynności wytwórczej. Obecność w wypełniskach ob. 1-3 żużli wskazuje, że na stan, lub w jego pobliżu w XIV-XV w. (lub wXIV w., jeśli żużle w j.s. 7 znalazły się na wtórnym złożu) prowadzono działalność metalurgiczną. Uściślenie charakteru tej działalności byłoby możliwe jedynie w loku dalszych studiów, w tym szczególnie analizy żużli, jednak już samo położenie stan, w obrębie siedliska wsi czyni mało prawdopodobnym, by na jego terenie prowadzono wytop żelaza z rudy. Jest natomiast wyobrażalne, że na stan nr 7 w G. poddawano przekuwaniu przywiezione z właściwego stanowiska hutniczego łupki. 37/11 1. Gniewomierz, pow. legnicki, stan, nr 11 (AZP 78-21/8) / Oyas, Kr. Liegnitz. 2· Wieś wzmiankowana od 1201 r. jako własność zgromadzenia lubiąskiego cystersów (KDŚ11, nr 86; por. W. tamże, nr 90-91), wcześniej w posiadaniu Ilikowiców (por. tu Cetwiński 1982, s. 9-10); od 1335 r. wzmian-owany k-1 par. (SR 3409), w XIV w. wieś posiadaniu Schellendorfów (SR 6223), zaopatrzona była w dwór ⁰ ronny (UBLiegn, nr 217, 282). W poł. XV w. wzmiankowany młyn przy granicy z Raczkową (UBLiegn, nr 758). 3. Równ. Legnicka. Krawędź lewej terasy nadzalewowej Wierzbiaka, p.d. Kaczawy, i E stok ograniczają-nad l°',ⁿę okupienie obiektów oraz w-wę kult, stwierdzono u podnóża stoku i na krawędzi terasy Mbl P'aC⁰Wa Z zabudowaⁿym nawsicm i dworem w cz. NW, o niwowym rozmierzeniu pól (por. 2823/4863 Wahlstatt). Stan. Położone na S od siedliska wsi Gniewomierz, na przeciwnym brzegu "terzbiaka. 314 XI. Katalog stanowisk 5a. Badania archeologiczne w trakcie zadania inwestycyjnego „Gniewomierz III”, 1996 polegającego na melioracji 20 ha gruntów S od Gniewomierza. 5b. Wyprzedzające ratownicze badania wykopaliskowe w zwitku z rozbudową ode. autostrady A4 Krzywa-Wądroże Wielkie (Centrum Badań Archeologicznych Fundacji UAM), 2003: założono wzdłuż autostrady wykop sondażowy o wym. 5 x 100 m, na E krańcu poszerzony do wykopu szerokoprzestrzennego o pow. 26,5 ara (działka 229/9). 6a. W trakcie badań 1996 r. stwierdzono, żc w-wa kult, w niższych partiach stanowiska, bliższych koryta Wierzbiaka, zalega p. w-wą orną o miąższości 0,4-0,45 m, osiągając miąższość 0,15 m, wyżej zaś wyklinowujt się, zaś w-wa orna w partiach stokowych stanowiska osiąga miąższość zaledwie 0,2 m. Wśród ob. wś. datowanych na XI-XIII w., w tym zawierających grudki rudy żelaza, odkryto pś. jamę nr 1 o dł. wynoszącej w stropie 3,6 m. Jama, wkopana w gliniasty calec, miała schodkowate dno, osiągając głąb.odpowiednio: w cz. głębszej 0,48, w płytszej 0,15 m (por. Romanow, Piwko 1996, s. 3-4, rys. 3). Wypełnisko jamy stanowiła szara próchnica zawierająca bryły polepy i drobiny węgla drzewnego, szczególnie gęsto zalegające w spągu płytszej cz. obiektu. Bryły polepy z odciskami drewna, stwierdzone w jego wypelnisku, wskazują ni istnienie ponad ob. konstrukcji naziemnej. Ponad ob. nr 1 zalegała w-wa kult, o miąższości 0,1 m. 6b. W loku badań prowadzonych w 2003 r. odkryto łącznie 72 ob. archeol., z czego 63 w wykopie szera-koprzestrzennym (oznaczonym jako wykop A), spośród których 36 nie wydatowano, 28 datowano na wczesne, a 8 na późne średniowiecze. Wszystkie ob. archeol. pś. wystąpiły w obrębie wykopu szerokoprzestrzennego. Wśród ob. pś. aż 7 były lo płytkie duże jamy, cechujące się 1 -warstwowymi, jednorodnymi wypełniskami próchniczymi: 1. Ob. nr 5, w rzucie kolisty o średnicy 1,6 m, cechował się przekrojem nieckowatym, osiągając glęb. 0,2 m. 2. Ob. nr 6, w rzucie zbliżony do prostokąta o zaokrąglonych narożach opatrzonego korytarzykiem wejściowym w narożniku NW, o wym. 4,4 x 3,3 m, cechował się przekrojem nieckowatym, osiągając głęb. 0,2 m. 3. Ob. nr 7, w rzucie zbliżony do prostokąta orientowanego po linii SWW-NEF. o wym. 3,4 x 1,4 m, cechował się przekrojem nieckowatym, osiągając głęb. 0,28 m. 4. Ob. nr 8, w rzucie zbliżony do owalu orientowanego po linii SWW-NEE rozbudowanego w cz. S, o wym. 5,6 x 3,6 m, cechował się przekrojem nieckowatym, osiągając głęb. 0,3 m. 5. Ob. nr 55, w rzucie osiągający wym. 4,6 x 2,4 m, cechował się głęb. 0,4 m. 6. Ob. nr 60, w rzucie niereg. o wym. 4,7 x 4,06 m, cechował się przekrojem niereg., osiągając glęb. 0,26m. 7. Ob. nr 62, w rzucie niereg. o dług. 4,4 m, cechował się przekrojem nieckowatym, osiągając glęb. 0,4 m Oprócz reliktów półziemianek zadokumentowano 1 ob. pś. (A51) w rzucie zbliżony do prostokąta o zaokrąglonych narożach o wym. 0,9 x 1,6 m, glęb. 0,4 m i nieckowatym przekroju. Wypełnisko ob. stanowiła poddana działaniu wysokiej temperatury glina ze śladami spalenizny, zawierająca liczne ułamki naczyn cer i fragm. kości zwierzęcych. 7a. Inw.: Z jamy nr 1/1996 pozyskano 3 fragm. brzuśców naczyń cer. pś. wypalonych na ceglasto-szarą. kremowo-szarą i szarą barwę, zdobionych rzadkimi żłobkami dookolnymi, węgle drzewne. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 7b. Inw.: Większość zab. ruchomych pś. pozyskanych w 2003 r. pochodziło z wypełnisk ob.; oprócz ułamków naczyń cer. (w tym 32 z ob. nr 5,14 z ob. nr 6,14 z ob. nr 7,98 z ob. nr 8,140 zob. nr 51,43 zob. nr 55,613 zob. nr 60, i 166 zob. nr 62) odkryto w nich także fragm. kości zwierzęcych (wob. nr 5, 8, 51, 55, 60 i 62) oraz fragm. polepy (z ob. nr 60 oraz kilkaset z ob. nr 51). Ponadto z pś. fazą zasiedlenia stan, powiązano 2 osełki kamienne, 8 fragm. przedmiotów żelaznych (z ob. nr 6, 8 i 60) oraz zabytek z metalu nieżelaznego, być może monetę (z ob. nr 5), przy czym 1 fragm. noża i 1 fragm. osełki pozyskano z ob. nr60. Z obiektów wś., oprócz materiałów masowych, pozyskano nóż, ostrogę i kabłączek skroniowy. Ponadto odkryto na stan. 4 noże, nit żelazny, 11 gwoździ, 3 fragm. szkła okiennego oraz 7 fragm. fajek nowożytnych, przy czym cz. materiałów nowożytnych pozyskano z wypełnisk ob. pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. W przypadku jam wś. badanych w 2003 r. zapropono wano datowanie zawężone do 1. poł. XIII w. (Chłodnicki, Kabaciński 2003, s. 10). Wobec nieudostępnienm podstaw datowania, propozycję tak wąskiej chronologii należy potraktować jako hipotezę roboczą, za jej s nością przemawia jednak możliwość założenia miejscowości przez komesa Gniewomira (ojca Imbramaj poł. XII w. (stąd ob. i zab. wś. wspomniane zostały w niniejszym rekordzie katalogowym). , 9. Arch.: Romanow, Piwko 1996, s. 1-10, 12-13, rys. 2; Chłodnicki, Kabaciński 2003, s. 10; Kabacins’, Kirkowski, Wysocka 2003. 10. Osiedle: przysiółek? siedlisko wsi? , Wśród obiektów wś. przeważały jamy paleniskowe, odpadkowe i gospodarcze (razem 17), z ko . była jamą zasobową (odkryto w niej m.in. kości czaszki konia i dzika), 2 ob. uznano za dołki posłupowc, relikt półziemianki. We wczesnym średniowieczu stanowisko mogło pełnić funkcje gospodarczego z p osiedla, gdzie wykonywano m.in. czynności wymagające użycia ognia. Tezę tę podpiera liczne wystąpi XI.2. Katalog 315 paleniskowych i gosp. oraz odkrycie w badanych w 1996 r. obiektach wś. grudek rudy darniowej (Romanow, Piwko 1996. s. 1.13). Dla okresu wś. słuszne wydaje się twierdzenie, że stan, nr 11 stanowiło 1 zespół z sąsiednimi stan. nr 1, 5 i 13 (Kabaciński, Kirkowski, Wysocka 2003). Odkryte na stan. ob. pś. (oprócz uznanego za piec ob. nr 51) prowadzący badania uznali za relikty półzie-mianek. Głęb. rzędu 0,2-0,3 m od poziomu odkrycia nakazują wprawdzie ostrożność w takiej ich klasyfikacji, trzeba jednak mieć na względzie możliwe zniszczenia stropów ob. przez orkę i zdejmowanie nadkładu. Wielkość ob. uzasadnia w każdym razie przypuszczenie Autorów, że były one reliktami budynków, przy czym przypisanie im funkcji mieszkalnych jest pozbawione znamion pewności z. racji niewystąpienia w ich wnętrzach palenisk. Przypuszczenie istnienia na stan. ob. opatrzonych paleniskami wspierałaby interpretacja ob. nr 51 jako miejsca wtórnej depozycji pochodzącej z palenisk polepy (por. niniejszej pracy porozdz. VII.4 i rekord katalogowy nr 134), należy jednak zaznaczyć, że wg prowadzących badania ob. ten sam miał być pozostałością urządzenia ogniowego: pieca. Funkcja mieszkalna jest możliwa w przypadku dużych ob. nr 6 i 8, które mogły nawet tworzyć 1 zespół przykryty wspólnym dachem, otoczony ob. gospodarczymi (nr 5, 7). Za przypuszczeniem tym przemawia zgodna orientacja i bliskie sąsiedztwo ob. nr 6 i 8, wystąpienie w wypełniskach obydwu ob. fragm. gwoździ żelaznych, wskazujące na solidną konstrukcję naziemną, oraz ich różne inwentarze, sugerujące odmienne funkcje (pomieszczenia jadalnego i mieszkalnego w przypadku ob. nr 8 i sieni lub komory wprzypadku ob. nr 6). Podobny zespół stanowić mogły ob. nr 60 i 62, jednak, podobnie jak w przypadku ob. nr 6 i 8, brak danych pozwalających z pewnością ustalić ich współczesne użytkowanie. Niezależnie od pierwotnych funkcji ob. nr 51, 60 i 62, można przypuścić, że w pewnym momencie stały się one miejscami depozycji odpadów, za czy przemawiają ich inwentarze oraz wypełnisko ob. nr 51. Charakterystyka zabytków pś. pozyskanych w 1996 r. wskazuje, że pś. faza zasiedlenia stan, była chronologicznie bliska schyłkowi osady wś. Stwierdzenie, czy podobnie można datować ob. pś, badane w latach 2000-2001, wobec braku bliższych danych nt. wydobytych wówczas zab., jest możliwe jedynie w drodze analizy rozmieszczenia ob. wś. i pś. Za kontynuacją osadnictwa wś. przemawia wystąpienie ob. nr 55 w skupisku ob. wś., jednak bez przecięcia któregokolwiek z nich. Z drugiej strony, ob. nr 51, 60, 62 i 5-8 wystąpiły poza skupiskami ob. wś., a ob. nr 8 założono na ob. wś. nr 13. Wyraźna jest zmiana zabudowy m. okresem wś. i pś., polegająca na zastąpieniu licznych jam o różnym charakterze większymi budynkami naziemnymi bądź pół-ziemiankami. Szczególnie znamienne jest wystąpienie ob. pś. jedynie na krawędzi terasy nadzalewowej, podczas gdy ob. wś., choć szczególnie skupione na krawędzi terasy (Romanow, Piwko 1996, s. 3-4), występowały jednak rozrzucone zarówno na całym obszarze stanowiska nr 11, jak też w jego najbliższym otoczeniu (stan, nr 1: Chlodnicki, Kabaciński 2003, s. 10-11; stan, nr 13: Romanow, Piwko 1996, s. 10). W świetle powyższych “wag, jedynie ob. nr 1/1996 i A55 mogły wiązać się z kontynuacją osady wś., pozostałe zaś stanowiły cz. wsi pś., być może fragm. przysiółka. O tym, że w średniowieczu teren na S od siedliska G. był intensywniej zagospodarowany, niż obecnie, świadczy XV-wieczna wzmianka o młynie funkcjonującym wówczas przy granicy Raczkowej (por wyżej, pkt 2). Do pełniejszej interpretacji odkryć na stan, nr 11 w G. mogłoby się przyczynić szersze udostępnienie wyników badań, szczególnie zaś uściślenie datowań ramowych poszczególnych ob. archeol. i faz osadniczych o interpretacji form i funkcji ob. wydatowanych zalegającym w ich wypełniskach materia-ob., z których nie pozyskano żadnych zabytków ruchomych. wciągnięcie _ lem także licznych 38/11 1. Godków, pow. średzki, stan. A / Guckelhausen, Kr. Neumarkt. 2. Wieś od 1175 r. w posiadaniu lubiąskich cystersów, w pocz. XIII w. cz. osady wzmiankowana jako godke Bruchatego (KDŚ1 1, nr 90; por. Moepert 1935, s. 100-101). Znany z 1339 r. układ opata lubiąskiego ? mieszkańcami, dotyczący wydzierżawienia przez nich 30-morgowych ogrodów klasztornych w zamian za '(2 W'ar<^uⁿ'cu srebra z morgi oraz 4 kur, 3 kop jaj i 3 dni robocizny na dworze w Bogdanowie z każdego 3· Równ. Wrocławska. Lewa krawędź doliny Strzegomki, p.d. Bystrzycy, wystawa mała S. 4. Ulicówka o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2889/4965 Kostenblut). Stan, położone w E Q wsi, na N skraju działki nr 54. 5. Nadzór archeol. wykopów p. sieć telekomunikacyjną, związanych z realizacją zadania „Modernizacja le komunikacyjnych w SN Wrocław SR/0/336” (firma „Dwojak"), 2002. Prace dokumentacyjne prowa- Wⁿ°w obrębie liniowych wykopów instalacyjnych o szer. 0,2-0,5 m i głęb. 0,4-1,2 m. · Podczas dokumentacji ode. wykopu przy posesji nr 16 w jego S i N profilach dostrzeżono w-wę zarc-aną jako ob. nr 1, ostatecznie wskutek obsunięcia się ścian wykopu zadokumentowaną jedynie E ode. w profilu N wykopu. Ob. nr 1, wkopany w ilaste podłoże, wypełniony był w większej cz. brunatną, 316 XI. Katalog stanowisk piaszczysto-ilastą próchnic·) (j. s. 2) i osiągał głęb. 0,4 m. Ob. cechował się płaskim dnem z jednym tylko, zaobserwowanym przeglębieniem przypominającym dół posłupowy oraz lekko pochyłą, równą ścianką od slrony E. Strop ob. nr 1 wystąpił p. podsypką p. współczesną drogę na głęb. 0,3-0,35 m; blisko E skraju ob., w jego stropie, wystąpiła soczewka w-wy próchniczo-żwirowej zawierającej zabytki pś. i nowożytne (j. s. 4), a p. ni) skupisko ułamków kafli (j. s. 3, por. Dwojak, Kułak, Łęcki 2002, fot. 37). 7. Inw.: Z wypcłniska ob. nr 1 (j. s. 2) pozyskano 40 ułamków naczyń cer. pś., 4 bryłki polepy, 3 fragm. nieokreślonych przedmiotów żelaznych, 1 kość zwierzęcą i 1 bryłkę żużla, a z j.s. 3 - 6 fragm. kafli. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Dwojak, Kułak, Łęcki 2002, s. 23, ryc. 6, 12, 16:C, fot. 36-38. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Próchnicze, bogate w ułamki naczyń cer., kilkuwarstwowe wypełnisko ob. nr 1 (j. s. 2-4) wskazuje, że u schyłku średniowiecza ob. ten został zasypany odpadami. Zważywszy na śrw. datowanie zabytków pozyskanych z większej cz. wypelniska (j. s. 2-3) oraz nowożytne zabytków pochodzących z j.s. 4 można przypuścić że zasypywanie ob., a przynajmniej jego końcowy etap, trwało przez dłuższy czas. Umiejscowienie ub. przy gł. drodze miejscowości, jego znaczne rozmiary (15 m dł.) oraz równe dno i ścianki wykluczają zarazem, by od początku pomyślany był jako dół na odpady. W świetle analogii z Niemiec Północnych, obiekt laki mógł być założeniem o przeznaczeniu inwentarskim (por. Biermann 2006, s. 138-139). Wobec niewielkiego zakresu badań nic sposób jednak w sposób bezsporny stwierdzić nawet, czy ob. nr 1 na pewno jamą pozostał) po budynku, czy np. fragm. podwórza zagłębionego względem drogi, którego poziom podniesiono poprzez de-pozycję nawarstwień kult. Ze względu na niepraktyczność pomysłu założenia podwórza na poziomie niższym niż droga, trzeba jednak uznać interpretację ob. nr 1 jako wziemnej cz. budynku za dość prawdopodobną. 39/IV 1. Godzieszówek, pow. świdnicki, stan, nr 1 (AZP 83-21/17) / Günthersdorf, Kr. Schweidnitz. 2. Wieś ryc., w pocz. XIV w. obejmująca 11 łanów, w tym 2 sołeckie, oraz grunta ryc. (LF D 109, s. 124):J. W 1393 r. wzmiankowany folwark w ręku Hansa Reibnitza z Roztoki (LBŚwJaw 2, nr 1220), w XV/XVI w. wraz z Roztoką wieś przejęta przez Hochbergów (SGTS 19, s. 94). 3. Wzg. Strzegomskie. Teren pofałdowany, łagodny stok o wystawie N. 4. Krótka wieś leśno-łanowa (por. Mbl. 2950/5063 Hohenfriedeberg). Stan, położone w siedlisku wsi, posesja o adresie sprzed 1945 Dorfstrasse 8a. 5. Odkrycie przypadkowe podczas prac budowlanych, 1934. 6. Na „niewielkiej głębokości” odkryto zgrupowane obok siebie w równym rzędzie fragm. naczyń pś. 7. Inw.: Fragmenty naczyń cer. pś., w tym pucharka na nóżce. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XV w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: APWr., WSPS 760, s. 350-353. Piśm.: "Altschlesische Blätter” 1934, s. 85. 10. Osiedle: siedlisko wsi. , Mimo braku opisu kontekstu stratygraficznego znaleziska, jego zaproponowana w OA (APWr., WSPS 760, s. 353) interpretacja jako ofiary zakładzinowej jest prawdopodobna ze względu na nagromadzenie naczyn na niewielkiej przestrzeni, ich umieszczenie w równym rzędzie oraz lokalizację w siedlisku wsi. Zwraca uwagę użycie szczególnego, jak na ofiarę zakładzinową, naczynia, jakim był pucharek na nóżce. 40/II 1. Golnice, pow. bolesławiecki, stan, nr 6 (AZP 74-15/6) / Gross Gollnisch, Kr. Bunzlau. 2. W pocz. XIV w. wieś 7-łanowa (LF D 194, s. 131), wchodząca w skład dóbr kliczkowskich, od 1391 r. w dominium Rechenbergów (por. Andrzejewski 2007, s. 64, 313). 3. Bory Dolnośląskie. Prawa grn. terasa nadzalewowa Bobru. 4. Wieś folwarczna o układzie wielodrożnicowym i pasmowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2697/4 Kittlitztreben). Stan, położone na N od siedliska G., przybliżone współrzędne x 393456, y 262693. 5. Ratownicze badania archeologiczne na trasie planowanej budowy autostrady A-18 Olszyna - G. buskie Konsorcjum Archeologiczne), 2006. Łącznie zadokumentowano 1183 ob. archeol., datowane od neo po nowożytność. “ Sądząc z areału i granic obrębu, G. był zapewne najpóźniej założoną wsią w najbliższej okolicy. XI.2. Katalog 317 6. W S cz. przebadanego obszaru wystąpiły 2 obiekty pś. Ob. nr 956, o wym. w stropie 2,84 x 2,4 m, przybierał kształt wydłużonego po linii SW-NE nieregularnego owalu z odgałęzieniem o dług. ok. 0,6 m skierowanym na SE. Ob. nr 956, w przekroju nieckowaty, wypełniony był w-wą szarej zgliniałej próchnicy z domieszką śreilnioziarnistego żwiru i osiągał miąższość 0,76 m. Drugi z odkrytych obiektów pś., nr 1126, na poziomie odkrycia osiągał wym. 11,96 x 7,4 m, a w cięciach profilowych maksymalną głęb. 0,32 m; wypelnisko ob. nr 1126 stanowiła ciemnobrązowa zgliniona próchnica przemieszana z drobnoziarnistym jasnym piaskiem. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer., w tym 2 z ob. nr 956 i 54 z ob. nr 1126. Zbiory: MAŚN. 8. ΧΙΙΙ-Χνί w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Augustyniak 2007. 10. Siad osadnictwa. Odkrycie jedynie 2 obiektów pś. na stan, oraz odległość od siedliska G. przekonuje, że w późnym średniowieczu miał jedynie miejsce krótki epizod zasiedlenia przebadanego fragm. terasy nadzalewowej Bobru, być może związany z pasterskim wykorzystaniem nadrzecznych łąk. 41/1 1. Gorzupia Dolna, pow. żagański, stan, nr 32 (AZP 66-12/107) / Nieder Gorpe, Kr. Sprottau. 2. Wieś Gorzupia wzmiankowana od 1246 r. (SR 646b)²⁵. W XV-XV/XVI w. G. D. poświadczona głównie w rękach Knobelsdorfów (por. Nowakowski 2008, s. 468, tam dalsze odsyłacze). Pleban k-ła par. wzmiankowany od 1353 r. (Neuling 1884, s. 31). 3. Wzg. Dałkowskie. Lekkie wyniesienie na krawędzi prawej nadzalewowej terasy Bobru. 4. Wieś o zabudowie widlicowej (por. Mbl. 2406/4257 Christianstadt). Stan, położone w środkowej cz. wsi, wokół k-ła, działki nr 59/1, 60. 5. Nadzór archeol. na trasie wodociągu dla wsi G. D. i Gorzupia (firma A. Jaszewska), 1999. Prace dokumentacyjne prowadzono w obrębie wykopów instalacyjnych; w wykopie płożonym na N od k-la utrudniała je podchodząca woda. 6. W wykopie położonym na E od k-la (E krawędź działki nr 60) nie stwierdzono znajdujących się in situ nawarstwień pś.; zabytki pś. w wystąpiły jedynie na wtórnym złożu w młodszych w-wach niwelacyjnych. W wykopie położonym na N od k-la (Scz. działki nr 59/1), W odob. nr 1, uchwyconego przy zakręcie wykopu z kierunku N na W, wystąpiła w-wa kult, zawierająca zabytki pś. W-wa ta składała się z tłustej, szarobrunatnej próchnicy o wyglądzie plamistym, zawierającej szczątki organiczne; osiągała ona miąższość 0,3-0,5 m. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer.: łącznie z badań w wykopie po N stronie k-ła pochodzą 4 ułamki naczyń cer. kultury przeworskiej, 11 wś., 227 pś., 120 nowożytnych. Ułamki naczyń pś. pozyskane z w-wy kult, to m.in. fragm. wylewu XV-wiecznego dzbana (Jaszewska 1999, ryc. 103), fragm. misy zdobiony w grn. cz. brzuśca i na grn. pow. wylewu ornamentem radełkowym (tamże, ryc. 101), fragm. analogicznie zdobionego garnka o wylewie zawiniętym do wewnątrz (tamże, ryc. 104), fragm. garnka z wylewem z okapem zdobionym na zewn. pow. ornamentem radełkowym (tamże, ryc. 102) oraz duży fragm. garnka opatrzonego masywnym wylewem z okapem, zdobionego płytkimi żłobkami gotyckimi u nasady szyjki oraz kilkoma rytymi liniami falistymi na brzuścu (tamże, ryc. 11). Zbiory: MASN. 8. XIII-XV w. Podstawy datowania: ceramika. Z nieokreślonych przyczyn w ustępie poświęconym opisowi ob. nr 1 wydatowano go na późne średniowiecze, choć materiały pozyskane z wypełniska wydatowano na XVI-XV1I w. (Jaszewska 1999, s. 4, por. też podobne datowanie dla ob. ze stan, nr 31: tamże, s. 3). 9. Arch.: Jaszewska 1999, s. 4, tab. 10:1-4, 11:1. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Odkryta na stan, w-wa jest typową w-wą odpadkową, na co wskazują zdeponowane w niej fragm. naczyń ps. oraz szczątki organiczne. Znaczna miąższość w-wy kult, może wskazywać, że w badanej cz. siedliska wsi starano się poprzez jej depozycję podwyższyć poziom użytkowy. Wc wzmiance tej nic sprecyzowano, czy chodziło o Gorzupię, czy G. D. Wzmianka z 1426 r. (CDLS 11/1, ^316), przypisywana G. D. (SNGS 3, s. 70), dotyczy natomiast raczej, z racji wymienienia jako właścicieli wsi rodziny Ghdissów, Gorzupi (Gladisgorpe). 318 XI. Katalog stanowisk 42/IV 1. Górzyca, pow. lubiński / Lerchenborn, Kr. Lüben, Fdst. 2-3M. 2. Miejscowość wzmiankowana od 1485 r. (KatDok 9, nr 727); wcześniej być może występująca p. inną nazwą (por. Knie 1845, s. 361). 3. Wysoczyzna Lubińska. Dolina Zimnej Wody, l.d. Baczyny, p.d. Zimnicy, l.d. Odry; teren zalewów i wyniesienia w obrębie doliny. 4. Ulicówka o niwowym rozmierzeniu pól, z dworem i k-lem w cz. E (por. Mbl. 2700/4662 Lerchenbom). Stan, położone na F. skraju wsi, m. dworem i k-lem, na terenie łąk przed 1945 r. nazywanych Storchwiese i Schmalseite. 5a. Badania sondażowe (K. J. T. Haupt), 1867-1869. Ze względu na dużą wilgotność terenu wykonano jedynie niewielkie wykopy sondażowe i pozbierano luźny materiał zabytkowy. 5b. Badania sondażowe (Μ. Treblin), 1939. 6a. Na stan, zaobserwowano ok. 20 kopców, okrągłych lub owalnych (wydłużonych po linii N-S), osiągających średnicę 8-30 kroków (7,53-28,25 m)¹⁷ i wys. do 3 stóp (0,94 m) wyposażonych w obstawy kamienne i nieraz także opatrzone kamieniami w środku. Obstawy składały się z ciągłego suchego muru lub dużych głazów granitowych rozmieszczonych co ok. 4 kroki; częściowo uchwytne były ponad pow. gruntu, częściowo do głęb. 1 stopy (ok. 0,31 m). W 3 miejscach m. kopcami znaleziono ode. prostych, suchych murów. W obrębie kopców i poza nimi, nieraz już na głęb. 1 stopy p. darnią, odkryto dużą liczbę ułamków naczyń pś. i przepalonych kości, zalegających razem z popiołem, węglami drzewnymi, polepą i żużlami. 6b. Wykop sondażowy założono na wyniesieniu o dł. 38 kroków (35,72) po linii W-E, odkrywając p. współczesną próchnicą łąkową w-wę rumowiska gliniano-kamienno-ceglanego o miąższości 0,25-0,4 m, ode. murów ceglanych z cegły „palcówki” o dł. 0,29 m, kamienną podwalinę drewnianego słupa nośnego i jamę paleniskową. 7a. Inw.: W trakcie badań K. J. T. Haupta pozyskano liczne ułamki naczyń cer., w większości prawdopodobnie grupy technologicznej BI, o czym świadczy opis ich barwy oraz porównanie do ceramiki grafitowej. Wśród odkrytych ułamków naczyń były liczne fragm. wylewów oraz pojedyncze duże uchwyty naczyń i pokrywek. Główny motyw zdobniczy stanowił rozbudowany ornament radełkowy. Poza tym odkryto kilkaset silnie skorodowanych rurek metalowych (Haupt 1869, ryc. 1 la-d) o dł. 0,5-2 cali (ok. 1,3-5,2 cm), żużle, węgiel drzewny, kości zwierzęce, przedmioty kamienne i krzemienne (zapewne zabytki pradziejowe na wtórnym złożu), wśród nich 1 prawdopodobnie ciężarek tkacki (Haupt 1869, ryc. 6b). Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. Zabytki uznane za zaginione już ok. 1903 r.; w 1939 r. uzyskano jedynie niesprawdzoną informację, że skrzynki po cygarach pełne ułamków naczyń mogły jeszcze wówczas znajdować się w zbiorach hrabiny von Harrach (APWr., WSPŚ 730, teczka Lerchenbom, s. 11, 15). 7b. Inw.: W trakcie badań sondażowych 1939 r. odkryto ułamki naczyń cer. grupy technologicznej C oraz 2 fragm. przedmiotów żelaznych, interpretowane jako cz. mechanizmów zamków. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (ogląd rycin i ocena Μ. Treblina). 9. Arch.: APWr., WSPS 730, teczka Lerchenbom, s. 3-15; APWr., WSPŚ 729, teczka Lüben, s. 46, 74,79. Piśm.: Haupt 1869, s. 250-256, 265-269, tablice; 1871, s. 71-77, Abb. 7-9; „Niederschlesisches Tageblatt Lieg-nitz" 6 VI 1939; Demidziuk 2001, s. 103-104. 10. Stanowisko produkcyjne? Wyniki badań lal 1867-1869, wobec braku dokumentacji sensu stricto, nie pozwalają na jednoznaczną interpretację odkrytych na stan, konstrukcji. Ze względu na położenie stan, w dolinie strugi, liczne wystąpienie węgla, żużli oraz łupek i rurek żelaznych oraz nietypowy dla śrw. założeń mieszkalnych owalny kształt występujących na stan, kopców, bardziej prawdopodobny od ściśle osadowego jest produkcyjny charakter stan. Za przypuszczeniem tym przemawia także lokalizacja stan, po zawietrznej względem siedliska wsi. Zasób zah. ruchomych przemawia za prowadzonym na stan, wytopem żelaza. Wg Μ. Treblina (APWr., WSPŚ 730, teczka Lerchenbom, s. 12-13), w trakcie badań 1939 r. zidentyfikowano i przebadano pozostałości zamku na wodzie. Przypuszczenie to jest prawdopodobne wobec wystąpień'¹ na stan, ruin budowli murowanej, jednak dostępne dane nie pozwalają przyjąć tej interpretacji jako pewnej, ²⁶ ²⁷ ²⁶ Wobec nieścisłości w numeracji sprzed 1945 r. (APWr., WSPŚ 730, teczka Lerchenbom, s. 12, 15, w rekordzie niniejszym przyjęto numer stan, zaproponowany w teczce zbiorczej pow. lubińskiego (APWr., 730, teczka Kreis Lüben). Stan, niezarcjcstrowanc w ewidencji AZP, prawdopodobnie z powodu nic zaznaczenia g° na odnośnej archiwalnej mapie (MAWr., MA-A-l 12, s. 51). ²⁷ Przyjęto, że sprawozdawcy zastosowali miary pruskie, wartości metryczne podając z dokładnością do 1 cm XI.2. Katalog 319 szczególnie że odkryta budowla mogła nie być reliktem założenia obronnego, lecz np. budynku związanego z domniemaną, działającą na stan, kuźnicą. 43/IV 1. Gostkowice, pow. oławski, stan, nr 10 (AZP 84-29/141) / Eulendorf, Kr. Ohlau, Fdst. 10. 2. Wieś ryc. wzmiankowana od 1329 r. (SR 4840, por. też KatDok 7, nr 161); k-ł par. wzmiankowany od 1333 r. (SR 5230). 3. Równ. Wrocławska. Gm. partia stoku garbu terenowego ograniczającego od E dolinę Zurawki, p.d. Slęzy. 4. Niewielka wieś folwarczna (por. Mbl. 2955/5068 RothsiirbenIRothbach). Stan, położone poza siedliskiem Gostkowic, przy drodze do Nawojowic, na W krawędzi piaskowni. Przybliżone współrzędne: x 339867, y 365145 (wg MAWr., MA-A-114, s. 29). 5. Odkrycie przypadkowe w piaskowni zameldowane do L1VD, 1936. 6. W krawędzi piaskowni zaobserwowano jamę o szer. 1,5 m i głęb. 1 m. Wobec niejednoznacznego określenia w OA możliwe, choć mniej prawdopodobne od podanego, jest też odwrotne przypisanie wartości metrycznych poszczególnym wymiarom. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., fragm. kafla z przedstawieniem zoomorficznym. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika, stylistyka kafla (datowanie przeprowadził L. Zotz). 9. Arch.: APWr., WSPŚ 747, s. 555; MAW, MA-A-114, s. 29. Piśm.: Wg odnośnej karty AZP stan, powinno być wzmiankowane na łamach "Altschlesische Blätter’', tam jednak mowa jest wyłącznie o znaleziskach z okresu wpływów rzymskich ("Altschlesische Blätter” 1937, s. 57). 10. Siad osadnictwa. Niedostateczna liczba danych przekazanych w dokumentacji archiwalnej uniemożliwia jednoznaczną interpretację odkryć. 44/IV 1. Goszowice, pow. nyski, stan, nr 19, właśc.: Frączków, pow. nyski / Franzdorf, Kr. Neisse. 2. W pocz. XIV w. wieś obejmująca 5 łanów, w XIV w. poświadczona własność ryc., w tym rodziny piszą-ccj się z Frączkowa (LF A VI 24, s. 33). 3. Równ. Grodkowska. Din. partia doliny Plączkówki, l.d. Korzkwi, l.d. Cielnicy, l.d. Nysy Kłodzkiej. 4. Wieś folwarczna o układzie ulicówkowym i blokowo- niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 3193/5469 Bechau). Stan, zlokalizowane w piaskowni, ok. 0,3 km na E od b. folwarku we Frączkowie. 5. Ratownicze badania wykopaliskowe (BDZ Opole), 1993. 6. Podczas inspekcji odkryto m.in. jamę wś. i jamę pś. 7. Inw.: Brak danych. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: zapewne ceramika. 9. Piśm.: Molenda, Rapiński 1996, s. 119. 10. Osada: siedlisko wsi. Dolinne położenie stan, wskazuje, że podobnie jak jeszcze do niedawna, prawdopodobnie także WXIII-XVI w. teren Len był używany jako łąka i/lub pastwisko; być może tam właśnie znajdowała się wzmiankowana w 1369 r. łąka zwana Lactusch (LF A 403, s. 33). Ewentualna funkcja odkrytych na stan, jam jest trudna do określenia. 45/IV 1. Gozdanin, pow. zgorzelecki, stan, nr 1 (AZP 79-10/3)²" / Lauterbach, Kr. Görlitz 2. Wieś w posiadaniu ryc. i mieszczańskim, wzmiankowana od schyłku XIV w. (Knothe 1879, s. 613; Bena 2003.S. 186;SGTS 2/1, s. 231)”. Lokalizacja na mapach AZP w PSOZ Jelenia Góra niewłaściwa, a na odnośnej KĘSA nieprawidłowy nr kala ogu wejść KM Görlitz (9:39 zamiast 9:37). Nr stan, w niniejszym rekordzie został przejęty z ewidencji pruskiej. (AZ ⁿ'C ² daⁿXIT’' archiwalnymi (KM Görlitz, OA Lauterbach), ze stan, nr 1 w G. tożsame są stan. AZP nr 2 i 3 79-10/4-5), wydzielone zapewne wyłącznic w oparciu o układ graficzny odpowiednich fragmentów katalogu H· A. Schultza (1939-1940). Sądząc po położeniu i kształcie obrębu, wieś młodsza od otaczających ją miejscowości (por. SGTS 2/1, s. 231). 320 XI. Katalog stanowisk 3. Pogórze Izerskie. Teren falisty stanowiący cz. Równ. Zgorzeleckiej, dno doliny strugi, l.d. Trójnicy, p.d Jędrzychowickiego Potoku, p.d. Nysy Łużyckiej. 4. Wieś folwarczno-kmieca o rozproszonej, rzędowej zabudowie i blokowo-pasmowym rozmierzeniu rozłogów (por. МЫ. 2816/4856 Lichtenberg). Stan, położone w siedlisku wsi, k. Stawu Młyńskiego, w pobliżu dawnej szkoły ewangelickiej i zabudowań dworskich, działka nr 176. 5. Dokumentacja odkryć dokonanych podczas prac ziemnych przy kopaniu kanału obchodzącego Staw Młyński (nauczyciel Schicketanz i G. Hoffmann z ramienia górnołużyckiej ekspozytury LfVD), 1937. 6. W wykopywanym kanale stwierdzono na SF. od stawu zaleganie na głęb. 0,3-0,4 m i dl. ok. 3 m w-wy osadu mulastego zawierającej ułamki naczyń cer. pś. 7. Inw.: Kilkaset ułamków naczyń cer. pś., w tym wczesnej i rozwiniętej kamionki oraz naczyń grupy technologicznej B, noszących ślady silnego przemycia. Zbiory: KM Görlitz. 8. XIV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: KM Görlitz, teczka Lauterbach. Piśm.: “Oberlausitzer Tagespost" 4 V 1937; Schultz 1939-1940, s. 87; “Altschlesische Blätter” 1937, s. 199; Prus 2002, s. 46. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Z układu nawarstwień na stan, wywnioskowano, że w 1937 r. odkryto w-wy niwelacyjne, przykrywające nieistniejącą obecnie cz. stawu od okresu średniowiecza po XVI-XVII w. (por. KM Görlitz, OA Lauterbach). Nazwa stawu wskazuje na jego związek z młynem, prawdopodobnie dworskim. Jak wskazuje odpis notatki O. F. Gandcrta z 1934 r. (KM Görlitz, OA Lauterbach), na stan, już w latach 1904-05, podczas budowy rowu odpływowego w pobliżu szkoły, odkryto zabytki pś. i wczesnonowożytne. 46/1 1. Górka Sobocka, pow. strzeliński / Gorkau, Kr. Strehlen. 2. Miejscowość wzmiankowana w XIII w. p. nazwami ‘Górka i "Domanikowo, w 1208 r. oddana przez Henryka Brodatego Wilkowi i Henrykowi, synom Michała (SUB 1, nr 115; por. Knie 1845, s. 171; SNGŚ 3, s. 82; SGTS21,s. 274)“. 3. Wzg. Niemczańsko-Strzelińskie, mikroregion: Wzg. Lipowe. Teren pagórkowaty, prawa krawędź doliny jednego z niewielkich cieków uchodzących do Małej Slęzy. 4. Niewielka widlica z dworem na styku głównych dróg, o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 3077/5267 Nimptsch). Stan, położone na W skraju obrębu wsi, na N od drogi do Maleszowa (por. Błażejewski, Trzciński 1995, s. 287, ryc. 1). 5. Nadzór archeol. przy budowie wodociągu grupowego w gm. Kondratowice i związane z nim badania sondażowe, 1995. 6. W wykopie instalacyjnym zarejestrowano półziemiankę, z której nie pozyskano materiałów datujących. Wobec niemożności poszerzenia wykopu w miejscu odkrycia ob. wziemnego, ok. 20 m na E od tego miejsca, na terenie nieobjętym uprawą, założono sondaż o wym. 1 x 2,5 m, p. w-wą orną odkrywając szaro-czarną w-wę o miąższości ok. 0,2-0,25 m, zawierającą zab. ruchome. 7. Inw.: 2 ułamki naczynia ceramicznego pś. grupy technologicznej C, 4 datowane na okres wpływów rzymskich, 1 podkowiak. Zbiory: MAWr. 8. XV w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Piśm.: Błażejewski, Trzciński 1995. 10. Siad osadnictwa. Odkryta na stan, w-wa z zabytkami pradziejowymi i pś. mogła być zarówno pozostałością w-wy kult, zanikłej osady (przysiółka?) pś., jak też w-wą akumulacyjną powstałą wskutek przemieszczania materiału mineralnego i zabytków w dól stoku. Przeciw przypuszczeniu istnienia na stan, osady pś. przemawia stokowa lokalizacja i ekspozycja NW miejsca wystąpienia w-wy z zabytkami, jednak definitywne rozstrzygnięcie teg⁰ problemu mogą przynieść tylko dalsze badania. “ Wzmianki z pocz. XIII w. odnoszone do Górki Sobockiej (SNGS 3, s. 82; Knie 1845, s. 171) dotyczą wlaści" Sobótki-Górki (por. KDS1 2, nr 30, s. 32, przyp. 33, tam dalsze odsyłacze). XI.2. Katalog 321 47/1 1. Górzec, pow. strzcliński, stan, nr 14 / Gurtsch, Kr. Strehlen. 2. Alodium z nadania ryc. przed 1149 r. należące do zgromadzenia św. Wincentego na Olbinie³¹; w lalach 1252-1278 wysadzone (w oparciu o wzór prawny Kostomłotów) na 28 łanów sołeckich i czynszowych oraz domiarki, sprzedane bez zobowiązań właścicielom łanów (SUB 3, nr 37; SUB 4, nr 340). W pocz. XIV w. wieś zobowiązana do opłacania 28 miar żyta k-łowi par. w Strzelinie (SR 2660), w poł. XIV w. opactwo wykupiło we wsi prawa książęce (ChrAbb. s. 137-138; por. też KatDok 4, nr 449). Istniejąca karczma wspomniana już w zezwoleniu na lokację (SUB 3, nr 37), karczmarz wzmiankowany też w pocz. XV w. (SlKsRach, s. 47, nr 103). 3. Równ. Wrocławska. I.ewa terasa nadzalewowa Małej Slęzy. 4. Krótka ulicówka o niwowym rozmierzeniu pól, z dworem w N rzędzie zabudowy (por. Mbl. 3017/5168 Wiildchen). Stan, położone w SE cz. siedliska wsi, na zapleczu zabudowań. Wykop przeciął nawarstwienia stan, wobrębie działek nr 99/11 (ob. nr 10-12), na granicy działek nr 101 i 100 (ob. nr 13-15) i na W krawędzi działki nr 100 (zadokumentowany ode. profilu). 5. Nadzór archeol. na przebiegu wykopu p. kanalizację sanitarną Ludów Polski - G., 2000. Prace dokumentacyjne prowadzono w obrębie wykopów instalacyjnych. 6. W obrębie wykopu przebiegającego po linii N-S w SE cz. miejscowości (por. wyżej) zadokumentowano 2 skupiska ob. archeol.: N (ob. nr 10-12, wś. i pś.) i S (ob. nr 13-15, datowane na młodszą epokę kamienia i pś.), odlegle od siebie o 11,3 m (Borkowski, Jarysz 2000, s. 4). Ob. nr 11 -13 wystąpiły p. współczesną w-wą próchnicy ogrodowej; wkopane były w żółty, gliniasty calec oraz zalegającą na nim w-wę brunatnego, gliniastego humusu. Ob. nr 11, w przekroju niereg., o szer. w stropie 1,34 m, a w spągu 0,98 m, osiągał głęb. 0,78 m i cechował się szarobrunatnym, próchniczo-gliniastym wypełni-skiem. Położony dalej na S ob. nr 12, o głęb. 1,1 m, wypełniony szarobrunatną gliniastą próchnicą z domieszką drobnych węgli i grudek polepy, w stropie osiągał szer. 2,8 m, przy dnie 1,3 m. Położony na skraju skupiska S ob. nr 13, w przekroju niereg., wypełniony szarobrunatną gliniastą próchnicą z domieszką grudek węgli ¡polepy, osiągał szer. 0,8 m, a głęb. 0,59 m. Na SWW od opisanych skupisk obiektów, na N skraju W krawędzi działki nr 100, zadokumentowano ode. profilu W wykopu instalacyjnego o dl. 13 m. Na odcinku tym p. współczesnym humusem (j. s. 4), na gliniastym calcu (j. s. 2) wystąpiła rozszerzająca się na S w-wa szarobrunatnego humusu z niewielką liczbą ułamków cegieł (j. s. 3), a w niej na głęb. ok. 1,2 m soczewka w-wy drobnych kamieni (j. s. 1) o dł. 5,5 m oraz na krańcu S profilu na głęb. ok. 1,3 m fragm. podobnej w-wy (j. s. 1), zalegającej jednak na stropie calca³². 7. Inw.: Ułamki naczyń cer., w tym z ob. nr 11 -13 łącznie 6 zaliczonych do grupy technologicznej B (wg inwentarza zabytków i opisów obiektów; zapewne omyłkowo przypisano cz. tych materiałów ob. nr 10: Borkowski, Jarysz 2000, s. 9), z j.s. 1 w profilu W 2 ułamki naczyń grupy technologicznej C, a z j.s. 3-4 w profilu W 3 ułamki naczyń grupy technologicznej B. Ponadto z ob. nr 11 pozyskano grudkę polepy i ułamki naczyń Wś„ z ob. nr 12 fragment kości, a z ob. nr 13 wydobyto ułamki naczyń neolitycznych oraz 3 grudki żużla. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika. Wyłączne wystąpienie w wypełniskach ob. ułamków naczyń grupy technologicznej B sugeruje XIII-wieczną chronologię jam, gdyż w świetle wyników badań na stan, nr 3 w Gębczycach podstawowymi naczyniami używanymi w ziemi strzelińskiej w XIV w. były okazy należące do grupy technologicznej C. Wystąpienie wśród zab. wś. fragm. naczynia cer. zaopatrzonego w wylew z okapem (Borkowski, Jarysz 2000, s. 9) wskazuje na możliwe XIII-wieczne datowanie także przynajmniej cz. osadnictwa wś. na stan. 9. Arch.: Borkowski, Jarysz 2000, s. 4-6, 10-11, tab. 1-2, 5, 11-12, 16, 18:2, 18:3, 19:1, 19:3, fot. 12-15, 18-21. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Ze względu na formę i głębokość, ob. nr 11 i 13 mogły pełnić funkcje zasobowe; ob. nr 12, cechujący się olebkowatym dnem i znaczną głęb., mógł być po prostu dołem, z którego wybierano glinę. Wszystkie ob. zostały prawdopodobnie zasypane już w XI1-XIV w. Niewielka liczba pochodzących z nich zabytków wynika zapewne z małej skali badań, jednak próchniczy charakter i ciemna barwa wypełnisk oraz rodzaj występujących Z alodium tym wiązać należy bardzo interesujące ob. archeol. odkryte na stanowisku nr 13, położonym na P noc od siedliska G. (Gralak 2010, s. 3, mapa 1), w 2009 r. Za umożliwienie mi zapoznania się z wynikami odno-ⁿyc nadań pragnę serdecznie podziękować dr. Tomaszowi Gralakowi z Instytutu Archeologii UWr. Odkrycia opisane w pkt. 6. poprzedziły znaleziska z 1940 r. w obrębie siedliska wsi, za kuźnią, gdzie odkryto caenaczynie pś. (por. WUOZ W-w, KĘSA Górzec, stan. 1/86-29/62). 322 XI. Katalog stanowisk w nich zabytków (bryty żużla, fragm. naczyń i kości) wskazują, że jamy pś. zasypano odpadami. Obecność w wypelnisku ob. nr 13 redeponowanych zabytków zaliczonych do kultury pucharów lejkowatych wskazuje, że przy zapełnianiu tego dużego dołu nie ograniczono się do zasypania go odpadami, dobierając także ziemi; z najbliższej okolicy. Być może podobnie należy interpretować obecność ułamków naczyń wś. w wypelnisku ob. nr 11, jednak zważywszy prawdopodobne XIII-wieczne datowanie zarówno znalezisk wś., jak też zabytków pś. (por. wyżej, pkt 8.) nic sposób wykluczyć trafienia zabytków wś. i pś. do wypełnisk jam wskutek ich równoległego używania. Zaobserwowane na stan. 2 skupiska ob. oddają osobne obszary osadnictwa neolitycznego i wś., za czym przemawiają rozbieżne datowania ob. towarzyszących jamom pś. i redeponowanych w nich starszych zabytków w poszczególnych skupiskach (wś. w skupisku N i neolityczne w skupisku S). Nic nie wskazuje natomiast, by skupiska te odzwierciedlały jakiekolwiek własnościowe lub inne podziały pś. Nawarstwienia zaobserwowane w profilu W świadczą o intencjonalnym podnoszeniu poziomu terenu w strefie zalewowej (j. s. 3) oraz utwardzaniu nawierzchni poprzez wysypywanie jej w-wą drobnych kamieni (j. s. 1; por. Borkowski, Jarysz 2000, s. 11). 48/1 1. Górzec, pow. strzeliński / Gurtsch, Kr. Strehlen. 2. Dane hist. nt. miejscowości: por. wyżej nr kat. 47. 3. Równ. Wrocławska. Prawa terasa nadzalcwowa Małej Slęzy. 4. Opis hist.-osadniczy miejscowości: por. wyżej nr kat. 47. Stan. Położone na S od siedliska wsi; przybliżone współrzędne ob.: por. niżej, pkt 6)”. 5. Nadzór archeol. na przebiegu wykopu p. kanalizację sanitarną Ludów Polski - Górzec, 2000. Zadokumentowano SE profil wykopu instalacyjnego. 6. W wykopie instalacyjnym odkryto 2 jamy pś. Położony bliżej G. (dalej na N; przybliżone współrzędne: x 328538, y 364820) ob. nr 17, o głęb. 0,86 m, wypełniony szarobrunatną gliniastą próchnicą z domieszką drobnych węgli i grudek polepy, w stropie osiągał szer. 2,72 m, a przy dnie 1,8 m. Ob. nr 17 cechował się równym dnem i ściankami do ok. 1/2-2/3 głęb. schodzącymi się do wewnątrz, a poniżej rozchodzącymi do zewnętrz. Położony dalej na S (przybliżone współrzędne x 328284, y 364918) ob. nr 18, wypełniony szarobrunatną gliniastą próchnicą z domieszką drobnych węgli i grudek polepy, osiągał szer. w stropie 2,2 m, przy spągu 1,9 m i głęb. 0,9 m. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. grupy technologicznej B, w tym 1 z ob. nr 17 i 3 z ob. nr 18. Ponadto z wypełniska ob. nr 17 pozyskano ułamek kości zwierzęcej, grudkę polepy i 5 muszli nieokreślonego bliżej zwierzęcia, a z ob. nr 18: 4 grudki polepy. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika. Wystąpienie w wypełniskach ob. wyłącznie naczyń zaliczonych do grupy technologicznej B może sugerować ich XIII-wieczną chronologię (por. wyżej, nr kat. 47). 9. Arch.: Borkowski, Jarysz 2000, s. 6, tab. 1, 6, 14: 3, 15: 2, fot. 23-25. 10. Ślad osadnictwa. Symetryczne ukształtowanie ścianek i płaskie dno ob. nr 17 wskazują, że był on prawdopodobnie wziem-ną partią ob., być może zasobowego, zasypanego zapewne odpadami po zakończeniu użytkowania. Niereg. w przekroju kształt ob. nr 18 wskazuje, że mógł on być np. dołem do wybierania gliny. Wobec niewielkiej skali badań nie sposób określić bliżej funkcji ob. nieruchomych odkrytych na prawym brzegu Małej Slęzy. Zarówno ob. nr 17-18, jak też ob. zadokumentowane na stan, nr 14 (por. wyżej), zasypani prawdopodobnie już w XIII, najpóźniej XIV w., wskazują na zachodzącą w tym okresie zmianę w rozplano waniu osadnictwa w odnośnej cz. wsi G. 49/11 1. Górzyn, pow. lubiński, stan, nr 19 (AZP 71-22/64) / Guhren, Kr. Wohlau. 2. Wieś wzmiankowana od 1306 r. jako posiadłość ryc. rodziny piszącej się z G. (por. Nowakowski 2 s. 470, tam dalsze odsyłacze). 3. Wzg. Dałkowskie. Siedlisko wsi usytuowano w dln. partiach stoków i u podnóża wysoczyzny moreno wej, stan, położone u podnóża stoku zajętej przez łąki kotliny, wystawa SE. . 4. Ulicówka o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2559/4464 Koben i 2532/4564 Steinau). Stan, po⁰ żonę na W skraju siedliska, zaplecze ostatniego domu w S szeregu zabudowy, posesja należąca do OSP Gorzyn (przybliżone współrzędne stan.: x 407254, y 319108). cheol ” Ze względu na niewielką odległość ob. nr 17 i 18, roboczo uznane zostały one za pozostałości 1 stan, an XI.2. Katalog 323 5. Nadzór archeol. prac ziemnych poprzedzających budowę wodociągu dla wsi G„ 1993. Prace polegały na obserwacji i dokumentacji wykopów liniowych o szer. 0,8-1 m i glęb. do 1,5 m. 6. W wykopie biegnącym po W stronie posesji OSP po linii N-S uchwycono 2 jamy (ob. nr 1, 2); dalsze 2 jamy (ob. nr 3,4) wyróżniono w wykopie biegnącym po linii W-E na zapleczu tej posesji; ob. nr 1, 3 i 4 wymalowano na późne średniowiecze, zaś ob. nr 2 związany byl z kult, łużycką. Jamy wystąpiły p. w-wą próchnicy współczesnej o miąższości 0,3 m; wkopane zostały w gliniasty calec. Ob. nr 1, o maksymalnej głęb. 0,7 m, prostych pionowych ściankach i płaskim, poziomym dnie, wystąpił w profilu E. Po wykonaniu poszerzenia wykopu zrekonstruowano pierwotny owalny kształt i wym. obiektu: 3x6m. Wypełnisko ob. nr 1 stanowiła szarobrunatna próchnica, zawierająca drobiny węgla drzewnego, grudki polepy i kilkanaście fragm. naczyń cer. pś. Ob. nr 3 uchwycono w profilu S wykopu; osiągał on głęb. 0,65 m, w przekroju pionowym przybierając kształt kolebkowaty. Po wykonaniu poszerzenia stwierdzono w rzucie owalny, wydłużony po linii W-E, kształt ob., osiągającego wym. 1,05 x 0,9 m. Wypełnisko ob. stanowiła czarna próchnica przewarstwiona piaskiem i gliną, z której pozyskano 5 ułamków naczyń cer. pś. Ob. nr 4, o głęb. I m, prostych pionowych ściankach i prostym płaskim dnie, uchwycono w profilu S wykopu. Mimo zaniechania poszerzenia wykopu, Autor sprawozdania wyraził przypuszczenie, że ob. nr 4 był w rzucie kolisty, przy średnicy 0,65 m. Wypełnisko ob. nr 4 stanowiła szarobrunatna próchnica, z której pozyskano 5 ułamków naczyń cer. pś. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Romanow 1993, s. 1-3. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Jama nr 1, położona najbliżej frontu działki, o dość dużych wymiarach, pionowych ściankach i płaskim dnie, była zapewne reliktem pólziemianki bądź ziemianki gosp., zasypanej z czasem odpadami. Trudna do ustalenia jest funkcja jamy nr 3, wraz z jamą nr 4 położonej w tylnej partii działki. Jeśli słuszna jest rekonstrukcja ob. nr 4 jako cylindrycznego wkopu, byłby on prawdopodobnie pozostałością jamy zasobowej. Umiejscowienie ob. badanych w 1993 r. nie pozostawia wątpliwości, że stanowiły one fragm. wsi lokacyjnej. Zarazem położenie stan, na skraju miejscowości i po przeciwnej stronie, niż większość zabudowy, nie pozwala jednoznacznie stwierdzić, czy należały one do znajdującej się w tym miejscu hipotetycznej zagrody chłopskiej. Przypuszczenie to zdaje się jednak potwierdzać interpretacja form i wypełnisk poszczególnych obiektów. W opisanym układzie przestrzennym, eksplorowane w 1993 r. obiekty mogłyby stanowić cz. chłopskiej zagrody, jednak bez odkrycia pozostałości zabudowy mieszkalnej, inwentarskiej lub opasujących działkę ogrodzeń twierdzenie to pozostaje tylko roboczą hipotezą. Prace prowadzone w 1993 r. na pobliskim stan, nr 18 doprowadziły do odkrycia zasypanej fosy otaczającej k-ł w Górzynie, której nie udało się wprawdzie wydatować, jednak uznano za prawdopodobną jej śrw. metrykę (Romanow 1993, s. 3). 50/1 1. Grabowno Wielkie, pow. oleśnicki / Gross Graben, Kr. Oels. 2. W pocz. XIV w. wieś z k-łem obejmująca 50 łanów (LF B 227, s. 64: Grabowno aliud, nazwane tak w odróżnieniu od młodszego Grabowna Małego). 3. Równ. Oleśnicka. Strefa źródliskowa strugi, p.d. Boguszyckiego Poloku, p.d. Oleśnicy, p.d. Widawy, lekki stok o wystawie małej S. 4. Ulicówka z wyraźnie wydzieloną cz. dworską w SE partii siedliska, o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2708/4670 Festenberg). Stan, położone w SE cz. siedliska, w rejonie b. dworu, w S cz. działki nr 325. 5. Nadzór archeol. prac ziemnych poprzedzających budowę sali gimnastycznej (firma „Taurus”), 2003. tace dokumentacyjne prowadzono w wykopach p. ławy fundamentowe o szer. 0,9 m i wykopach p. fundamenty filarów o wym. w rzucie 2 x 2 m, osiągających głęb. do 2 m. 6. W wykopie IV/03 o dł. 12 m, szer. 0,8 m i głęb. 1,3 m, stanowiącym ode. wkopu p. fundament ściany szczytowej (w odnośnym sprawozdaniu niesłusznie określono przebieg wykopu linią N-S: Tymciów 2003b, s 12) w NW cz. planowanego budynku, zadokumentowano nawarstwienia wyróżnione w profilu W (przybliżone współrzędne E krańca wykopu IV: x 387978, y 390120). p. współczesną, ciemnobrunatną w-wą próch-ⁿⁱl-zą (j. s. 1) na głęb. 0,5 m wystąpi! strop w-wy jasnobrunatnego humusu z gliną, zawierającej duże bryły Po epy, węgle drzewne i fragm. ceramiki pś. (j. s. 2). Poniżej, na calcowym piasku (j. s. 4), zalegała w-wa szarego musu z domieszką piasku i rdzawo-żóltymi przcbarwicniami (j. s. 3), o podobnym składzie i pozycji stra-ygraficznej, jak j.s. 2 w wykopie III. 324 XI. Katalog stanowisk 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. zaliczone do grupy technologicznej C. pozyskane z j.s. 2 w wykopie IV: 4 fragm. wylewów, 7 brzuśców, 5 fragm. kafli garnkowych. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XV-XV1 w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Tymciów 2003b, s. 12-13, 15, 18, rys. 1, 2, 5, fot. 4, 5. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Zarówmo dł., na jakiej uchwycono j.s. 2 w wykopie IV (cała dl. profilu), jak leż jej znaczna miąższość (ok. 0,3 m) i skład wskazują, że była to popożarowa w-wa niwelacyjna, usypana prawdopodobnie z destrukcji dużego budynku szachulcowego lub wręcz kilku budynków. Położenie tej j.s. na terenie nowożytnego folwarku sugeruje powiązanie tego odkrycia z dworem, jednak wykazanie tej relacji dla okresu pś. wymaga dodatkowych badań archiwalnych. 51/III 1. Grabowno Wielkie, pow. oleśnicki / Gross Graben, Kr. Oels. 2. Dane hist. nt. miejscowości: zob. wyżej, nr kat. 50. 3. Rówm. Oleśnicka. Teren falisty, lekki stok o wystawie małej SW. 4. Dane hist.-osadnicze nt. miejscowości: zob. wyżej nr kat. 50. Stan. Położone na S od siedliska wsi, na jednej z działek nr 637. 5. Ratownicza dokumentacja nawarstwień odsłoniętych podczas eksploatacji gliny w gliniance cegielni nr 2 ZPTMB z ramienia KZA W-w, 1964. 6. W profilu na dł. 4 m zaobserwowano pasmo ciemnej ziemi o miąższości ok. 0,3 m, zalegające w układzie nieckowatym na stropie naturalnych nawarstwień gliniastych. W grn. cz. w-wa ta naruszona była zdejmowaniem nadkładu przy użyciu spychacza, które doprowadziło też do zniszczenia SW cz. ob. Wnosząc ze sformułowania sprawozdawcy (Kudła 1964), najwyższą j.s. wypełniska ob., naruszoną przez spychacz, stanowiła w-wa gliny i piasku. Cz. S odkrytego ob. wyklinowywała się i łączyła z warstewką brunatnej ziemi współczesną jego użytkowaniu. Przebadano fragm. ob. o szer. 1 m. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania; przypuszczalnie b. składnica WOAK W-w w Lubiążu. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Piśm.: Kudła 1964; Buśko, Piekalski 1995, s. 125. 10. Osiedle: przysiółek? Opis zarejestrowanego układu nawarstwień wskazuje, że uchwycono fragm. osady: w-wę kult, i jamę o nieokreślonym przeznaczeniu. Niewielka skala badań oraz szczególna lokalizacja stan, w obrębie jedne; z niw, lecz dość blisko siedliska wsi, uniemożliwiają jednoznaczną interpretację odkrycia. 52/IV 1. Gręboszów, pow. namysłowski / Grambschiitz, Kr. Namslau. 2. W pocz. XIV w. cz. wsi (obejmująca zapewne 32 lany) opłacała 8 grz. tytułem dziesięciny należnej biskupowi, cz. zaś płaciła dziesięcinę klasztorowi ołbińskiemu (LF B 238, s. 65); ok. 1488 r. kwota dziesięciny b-piej wynosiła 7 grz. (LF G 68, s. 173). 3. Równ. Opolska. Strefa źródliskowa strugi, l.d. strumienia, l.d. Widawy. 4. Ulicówka z wyraźnie wydzieloną cz. dworską, o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2896/4971 Namslau). Stan, położone w S cz. siedliska wsi, w sadzie położonym przy budynku szkoły. 5. Odkrycie przypadkowe podczas kopania dołka w celu posadzenia drzewa, zameldowane przez nauczy cielą Jaretzke do LfVD, 1934. 6. W dole o głęb. 0,5 m zaobserwowano konstrukcję („Mauerwerk”), mienny, oraz węgle drzewne. W profilach dołu stwierdzono w-wy spalenizny „gruz ceglany”. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. i 2 fragm. przedmiotów żelaznych. Zabytki wystąpiły w ziemi wybranej z dołu. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIV w. Podstawy datowania: ceramika (por. APWr., WSPŚ 737, s. 384). 9. Arch.: APWr., WSPŚ 737, s. 382-384. Piśm.: “Altschlesische Blatter” 1934, s. 104. 10. Osiedle: siedlisko wsi. , - Opis znalezisk wskazuje prawdopodobnie na w-wę powstałą po spaleniu się budynku w kon szachulcowej. nieopisaną jednak jako mur ¹ i przepalonej gliny, opisanej ja⁰ XI.2. Katalog 325 53/1 1. Groblice, pow. wrocławski, stan, nr 13 (AZP 82-30/13) / Grebelwitz, Kr. Ohlau. 2. Wieś ryc., wzmiankowana od 1337 r„ gdy wspomniany też młyn (SR 5944; por. też Jurek 1996, s. 208--209,218), skupiona w lalach 1394-1396 przez wrocł. konwenl krzyżowców z czerwoną gwiazdą (KalDok 7, nr 118,184,299). 3. Równ. Wrocławska. Teren równinny lekko falisty, szczytowa partia wyniesienia stanowiącego wododział Oławy i jej l.d. Szalonej. 4. Ulicówka o obustronnej zabudowie z wyraźnie wydzielonym dworem w cz. NW, o niwowym rozmie-rzeniu rozłogów (por. Mbl. 2893/4969 Gross Nadlitz). Stan, położone poza siedliskiem miejscowości, w obrębie działki nr 39/4 (por. Borowski, Starzyński 1996, ryc. 3), na granicy obrębów Groblice i Zębice (tożsamej z granicą sprzed 1945 r.: MAWr., MA-A-114, s. 14). 5. Inspekcja i ratownicza dokumentacja na placu budowy domu jednorodzinnego (PSOZ W-w), 1996. Zadokumentowano profile wykopów p. fundamenty domu o głęb. ok. 0,8 m. 6. W profilach wkopów fundamentowych p. w-wą orną o miąższości 0,3 m (j. s. 1) zaobserwowano w-wę brązowego piasku o miąższości 0,1 m (j. s. 2), zalegającą b. nierównomiernie na stropie stanowiącego naturalne podłoże żółtego piasku. 7. Inw.: Z j.s. 2 pozyskano 3 ułamki naczyń cer. pś. i 4 kultury łużyckiej (III-IV okres epoki brązu), a ponadto z hałd i pow. działki: 26 ułamków naczyń cer. 34 kultury łużyckiej, po 1 wś. i neolitycznym, odłupek krzemienny i bryłę polepy z odciskiem konstrukcyjnym. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Borowski, Starzyński 1996. Piśm.: Borowski, Starzyński 1997. 10. Siad osadnictwa. Charakter j.s. 2 jest trudny do określenia. Zważywszy na treść wypełniska, nie była to w-wa kult. Położenie badanej cz. stan, w szczytowej partii wyniesienia raczej wyklucza akumulacyjny charakter w-wy, sugerując lakże niewielką skalę denudacji (por. Klimaszewski 1995, s. 80). W tym kontekście słuszna wydaje się sugestia prowadzących badania, którzy zwracając uwagę na nierówny przebieg spągu j.s. 2, stwierdzili, że zalegający w niej materiał był przemieszany w wyniku rozmycia (Borowski, Starzyński 1996). Rozmycie to miało zapewne związek nie ze spływem powierzchniowym, lecz z infiltracją wód w głąb profilu glebowego. Wystąpienie w j.s. 2 ułamków naczyń datowanych na środkową i późną epokę brązu oraz późne średniowiecze poświadcza zatem najprawdopodobniej rolnicze użytkowanie terenu stan, w tych okresach. 54/IV 1. Grzegorzów, pow. jaworski, stan, nr 2 (AZP 8I-21/86)’·¹ / Grógersdorf, Kr. Jauer. 2. Osada położona na gruncie należącym do m-a Jawora (I.BSwJaw 2, nr 568), składająca się w całości z mieszczańskich folwarków¹⁵. 3. Wzg. Strzegomskie. Din. partia lewego stoku doliny strumienia, l.d. Wierzbiaka, p.d. Kaczawy, wystawa mała NE. 4. Krótka rzędówka o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2887/4963 Jauer). Stan, położone w SE a. siedliska miejscowości, na terenie nie objętym w XX w. zabudową (przybliżone współrzędne x 358099, y 306880). 5. Ratownicze badania archeol. na trasie budowy gazociągu Jawor-Legnica (IAiE PAN W-w), 1997. Prace badawcze prowadzono w obrębie wykopów o szer. 2-7 m. 6. Nawarstwienia stanowiska zostały zniszczone przed wejściem na jego teren archeologów; w profilach wykopu p. gazociąg wyróżniono 2 niewielkie jamy pś. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. Zbiory: IAiE PAN W-w. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Domański, Kłosińska, Kosicki, Dwojak 1997, s. 7. Piśm.: Domański, Kłosińska, Kosicki, Dwojak 1999,s. 106. ⁷ 10. Osiedle: siedlisko wsi. W ramach inwestycji stan, otrzymało nr 3. Formalne przyporządkowanie stan, do arkusza AZP nie odpowia-a)ego rzeczywistej lokalizacji, wchodzącej już w obręb arkusza 80-21. G. zaliczono do osad wiejskich w związku z brakiem topograficznego związku jego siedliska z miastem, anek o osadzie jako przedmieściu oraz danych wskazujących na niezwiązane z rolnictwem i hodowlą zajęcia mieszkańców. 326 XI. Katalog stanowisk Skala znalezisk uniemożliwia ich bliższą interpretację. Odkryte jamy świadczą zapewne o nieokreślonych bliżej działaniach gospodarczych prowadzonych w siedlisku miejscowości. 55/III 1. Grzybiany, pow. legnicki¹⁶ / Greibnig, Kr. Liegnitz, Fdst. 2. 2. Wieś książęca, w 1348 r. sprzedana rycerzom von Landeskrone (UBLicgn, nr 153; por. też Jurek 1996, s.; 248), którzy w 1363 r. wydzielili tamtejszy k-ł z parafii w Kunicach (CDS 24, s 118; por. Neuling 1884, s. 33). 3. Równ. Legnicka. F. krawędź kulminacji rozciągniętego po linii NWW-SEF. garbu terenowego. 4. Krótka ulicówka o zwartej zabudowie i niwowo-blokowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2823/4863 Wahlstatt). Stan, położone na W krańcu siedlisku wsi, w obrębie jednej z zespołu działek nr 180,15 m na S od muru przykościelnego cmentarza, w sąsiedztwie zagrody uznawanej w miejscowej tradycji za najstarszą we wsi (APWr., WSPŚ 722, s. 190). 5. Odkrycie przypadkowe podczas kopania dołów w celu posadzenia drzew. Odkrycie zadokumentowane przez współpracownika LfVD (N. Feige), 18-19 XI 1938. 6. Podczas kopania dołów odkryto ułamki naczyń pś. i bryłki polepy. W profilu jednego z dołów zaobserwowano układ kamieni, po odkryciu przybierającego postać wieńca, początkowo uznany za pozostałość paleniska. Strop obstawy kamiennej zalegał poniżej spągu w-wy ornej. W dln. (N) partii wieńca brakowało kilku kamieni; także z tej strony wystąpił w obstawie kamień obrobiony do kształtu cylindrycznego z otworem pośrodku, o średnicy 0,3-0,35 m. Obstawa zwężała się lekko w cz. dln. Wypcłnisko otoczonej obstawą jamy stanowiła glina, zapewne o znacznej zawartości frakcji iłu („Lette, Lehm, und etwas Ton”). Liczne ułamki naczyń pś. miały wystąpić bezpośrednio przy obstawie. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer., w tym kafli piecowych, bryły polepy z odciskami drewna, fragm. szkła, żelazny dzwonek krowi, cylindryczny przedmiot kamienny z otworem. Przedmiot kamienny, z racji wystąpienia w nim jednego otworu, i to na wskroś, nie był z pewnością leżakiem Żarnowym; mógł być ewentualnie biegunem, poruszanym bez użycia mlona (por. przedstawienie tego rodzaju zabytku na polichromii z zamku Karlśtejn: Buśko 2003, s. 270, ryc. 4). Nie mniej prawdopodobne, że omawiany zabytek pierwotnie stanowiła, pracującą brusa. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (ocena przez społecznego konserwatora zabytków i pracownika LfVD). Wystąpienie w zespole żelaznego dzwonka krowiego, fragmentów szkła i kafli piecowych nie dyskwalifikuje podanego w archiwaliach datowania na późne średniowiecze, gdyż lista odkrytych na stan, zabytków (APWr., WSPS 722, s. 190) obejmuje wszystkie zebrane przedmioty, a nie tylko te, które wystąpiły w kontekście odkrytego ob. 9. Arch.: APWr., WSPS 722, s. 188-190. Stanowisko, w przeciwieństwie do stan, nr 1, 3, 4 i 6, nie zaznaczone na odnośnej archiwalnej mapie w zbiorach MAWr. (sygn. MA-A-113, s 39). Piśm.: "Altschlesische Blätter” 1939, s. 79. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Odkryty ob. zinterpretowany został przez odkrywców jako glinianka służąca do przechowywania materiału służącego miejscowemu garncarzowi („Lehmvorratsgrube eines Töpfers”). Wobec pobieżnego opisu wy-pełniska ob. przez jego odkrywcę interpretacja la nie może zostać uznana za pewną, szczególnie że składowana glina mogła mieć inne przeznaczenie, niż użycie w warsztacie garncarskim (np. do celów budowlanych). W każdym razie interpretacja ob. jako składu gliny jest prawdopodobna wobec zaopatrzenia go w kamienną obstawę, uniemożliwiającą pomieszanie nawiezionej, zapewne wyselekcjonowanej gliny z miejscowym podłożem. 56/V 1. Iwno, pow. wołowski / Ibsdorf, Kr. Wohlau, Fdst. 1. 2. Miejscowość wzmiankowana od 1375 r. (CDS 28, s. 32); w pocz. XV w. wspomniany sołtys (ŚIKsRac, s. 62, nr 449), w 1410 r. dziesięcina opłacana zgromadzeniu trzebnickiemu w wys. 1 wiardunku lub w postaci dziesięciny snopowej z każdego z 6 osadzonych wówczas łanów (CDS 4, s. 264). , 3. Obniżenie Scinawskie. Równ. pokryta osadami fluwioglacjalnymi, poprzecinana starorzeczami o s Odry. 4. Wielodrożnica z dworem, o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2632/4564 Steinau). 5. Odkrycie przypadkowe zameldowane do LfVD. 6. Na głęb. 0,3-0,35 m odkryto ułamki naczyń cer. pś. oraz ob. wziemne. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., kości zwierzęce. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. ¹⁶ Stan, nie ujęte w ewidencji AZP. XI.2. Katalog 327 8.2. poi. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (opinia pracownika LfVD). 9. Arch.: WSPŚ 778, s. 560-561. 10. Siad osadnictwa. Brak zadokumentowanego kontekstu stratygraficznego uniemożliwia interpretację odkrytych na stan, ob. wziemnych i zabytków. 57/11 1. Jaczkowice, pow. oławski / Jatzdorf, Kr. Ohlau. 2. Miejscowość wzmiankowana po raz pierwszy w opisującym granice m-a Oławy dokumencie Henryka Vz31 X 1291 r. (SUB 5, nr 33). 3. Równ. Wrocławska. Lewa terasa nadzalewowa Oławy. 4. Jednostronnie zamknięta ulicówka o gęstej zabudowie, z dworem na skraju E, o niwowym rozmierze-niu rozłogów (por. Mbl. 2956/5069 Ohlau). Stan, tożsame z siedliskiem wsi. 5. Nadzór archeol. wykopów p. sieć telekomunikacyjną związanych z realizacją zadania „Rozbudowa II W OT Jelcz-Laskowice - zadanie nr 256” (firma „Dwojak”), 2001. 6. W profilu wykopu na przyłącze biegnącego przy W granicy posesji nr 13 (działka nr 336, por. Dwojak, Łęcki 2001, ryc. 7) p. 2 nowożytnymi w-wami niwelacyjnymi o łącznej miąższości 0,4 m (j. s. 2-3) zadokumentowano stropową partię w-wy szarej, ilastej próchnicy z brunatnymi przebarwieniami i drobinami węgla drzewnego, o miąższości 0,4 m, zinterpretowanej jako w-wa kult. pś. Przy posesji nr 21 (działka nr 233, por. Dwojak, Łęcki 2001, ryc. 9) w N profilu wykopu p. studzienkę telekomunikacyjną osiągającego glęb. 1,2 m, p. zespołem warstw zasypowych starego wkopu kanalizacyjnego zarejestrowano zalegającą na piaszczystym calcu (j. s. 1) w-wę szarej, silnie spłaszczonej próchnicy z niewielkimi drobinami węgla drzewnego (j. s. 2), której uchwycona miąższość sięgała 0,3 m. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., w tym 21 fragm. brzuśców naczyń z j.s. 1 w wykopie przy posesji nr 13 i 1 fragm. brzuśca naczynia z j.s. 2 w wykopie przy posesji nr 21. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XV w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Dwojak, Łęcki 2001, s. 8-11, fot. 22, 23, 25-27, ryc. 7-10. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Uchwyconą przy posesji nr 13 w-wę próchniczą (j. s. 1) Autorzy badań uznali za w-wę kult., narastającą przez dość długi czas (XIII-XV w.: Dwojak, Łęcki 2001, s. 10). Niemniej słusznie Autorzy uchylili się od interpretacji j.s. 2 odkrytej przy posesji nr 21 ze względu na jedynie częściowe uchwycenie tej w-wy, zniszczenie srw. układu stratygraficznego późnonowożylnym wkopem oraz brak skomunikowania z nawarstwieniami odkrytymi w innych punktach wsi (por. Dwojak, Łęcki 2001, s. 11). Kolejnym argumentem przeciw jednoznacznej interpretacji j.s. 2 w wykopie przy posesji nr 21 jest niepewność jej ewentualnego datowania opartego na jedynym pozyskanym z tej w-wy zabytku pś. Za datowaniem tej j.s. na późne średniowiecze przemawia jej zaleganie wprost na calcu oraz silne spłaszczenie, co sugeruje, że była to najstarsza w tym miejscu w-wa antropogeniczna, powstała wprost na naturalnym podłożu. 58/1 1. Jaszyce, pow. trzebnicki, stan, nr 1 (AZP 75-29/114) / Jeschiitz, Kr. Trebnitz. Ł Wg Z. Podwińskiej, teren stan, należał pierwotnie do większej jednostki osadniczej noszącej nazwę Sulislawic, z której w poł. XIII w. wydzielono ostatecznie nowe wsie (Kaźmierczyk, Młynarska-Kaletyn, Pod-wińska 1968, s. 197-198)”. 3. Wzg. Trzebnickie. Teren lekko sfałdowany, wysoczyzna ograniczająca od E dolinę Głębokiego Rowu, Sąsiecznicy, l.d. Baryczy; wystawa mała NNW. 4. Niewielka wieldrożnica z dworem, o niwowym rozmierzeniu pól (por. wycinek mapy z 1753 r. w: Mły-narska-Kaletynowa 2003, mapa nr 9, oraz Mbl. 2706/4668 Trebnitz). Stan, położone NE od siedliska Jaszyc, wo rębie działek nr 59/1 i 59/3 na N skraju obrębu. 5. Sondażowe badania wykopaliskowe w ramach programu kompleksowych badań śrw. osadnictwa wiej-s 'ego w regionie trzebnickim (IHKM PAN), 1962 lub 1965³". Na stan, założono wykop sondażowy o wym. 4x5 m. 0 XIII-wiecznej geografii mikroregionu n. Wiszawą por. Domański 1990, s. 24; o większych całościach osad-W dzielonych na mniejsze wsie por. Podwińska 1971, s. 252-274. I , y*C⁰Paliska opisane w niniejszym rekordzie nie zostały wspomniane w przeglądach sprawozdawczych na nfKZA ani SilAnt dotyczących lat 1962 i 1965, stąd nie sposób rozstrzygnąć, w którym roku się toczyły. 328 XI. Katalog stanowisk 6. W wykopie sondażowym odkryto 4 wkopane w stanowiący naturalne podłoże piasek ob. wziemne o próchniczo-piaszczystych wypelniskach, zawierających drobiny węgla drzewnego. Ob. nr 1 i 2, w rzucie nieregularne, osiągały wym. odpowiednio 2,8 x 2,3 m i 2,2 x 1,4 m oraz cechowały się nierównym przebiegiem spągów i głęb. nie przekraczającą 0,3 m. Towarzyszyły im ob. nr 3 i 4, w rzucie owalne, o wym. w rzucie wynoszących odpowiednio 0,6 x 0,5 i 0,75 x 0,6 m. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., pochodzące m.in. z wypclnisk ob. Zbiory: IAiE PAN W-w. 8. XIV-XV w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Piśm.: Kaźmierczyk, Młynarska-Kaletyn, Podwińska 1968, s. 195-198, fig. 16-18. 10. Osiedle: przysiółek? Ob. nr 1 i 2, ze względu na ich nieznaczną głęb. i nieregularne kształty, uznano za pozostałości budynków naziemnych (Kaźmierczyk, Młynarska-Kaletyn, Podwińska 1968, s. 197). Widoczne w rzucie i profilu ob. nr 1 skupiska węgli drzewnych nie wystarczają, by otworzyć lokalizację paleniska, ani w ogóle uznać, że przynajmniej ten ob. był wyposażony w urządzenie ogniowe. Silna nierówność spągu ob. może przynajmniej częściowo wynikać z przebiegających w piaszczystym podłożu procesów podepozycyjnych. Wobec głęb. ob. nr 3 i 4 nie określonej wprost, choć pośrednio zasugerowano, że była ona większa niż w ob. nr 1 i 2, pozostaje jedynie domyślać się, że owalne w rzucie ob. nr 3 i 4 mogły być zasypanymi jamami zasobowymi. Położenie stan, na skraju obrębu Jaszyc wskazuje, że odkryte ob. można wiązać z domniemanym, nieistniejącym już przysiółkiem tej miejscowości. Znamienne przy tym, że w r. 1965 na stan, przeprowadzono badania sondażowe, podczas których nie uchwycono nawarstwień kult. (Kaletyn, Bagniewski 1965, s. 103). 59/VI 1. Jelenia Góra-Cieplice, miasto-powiat Jelenia Góra / Bad Warmbrunn, Kr. Hirschberg. 2. Wieś wzmiankowana jako Calidus Fons w dokumencie fundacji komandorii joannickiej przez Bernarda Lwóweckiego w 1281 r. wraz z 250 łanami ziemi, z użytkami i nieużytkami (SUB 4, nr 407)”, szybko jednak zbyta przez zakonników (Heś 2007, s. 149-150). W XIV w. dobra we wsi w posiadaniu różnych właścicieli ryc, skupione od nich w latach 1381-141 przez Gocze Schaffa (LBŚwJaw 1, nr A79; 3, nr 1039,1041,1044) ¡przeznaczone dla fundowanej w 1403 r. prepozytury zgromadzenia krzeszowskiego (por. niżej, pkt 10). 3. Kotl. Jeleniogórska. Prawy stok doliny Kamiennej, wystawa mała N. 4. Długa, rozczłonkowana wieś leśno-łanowa (por. Mbl. 3009/5160 Bad Warmbrunn i 3008/5159 Schrei-berhau). Stan, położone w dln. (N) cz. miejscowości, E od zabudowań klasztornych. 5. Nadzór archeol. n. pracami ziemnymi przy budowie sieci C.O. 114/200 (firma „ARGO”), 1998. Prace prowadzono w obrębie wykopów p. instalacje na terenie pl. Piastowskiego i przyległych cz. miejscowoici. Nawarstwienia śrw. wystąpiły w wykopie IV o dł. 10 m, poprowadzonym po linii N-S przy E krawędzi ujęcia wody źródlanej. 6. W S cz. profilu E wykopu IV p. współczesnymi nawarstwieniami zasypiskowymi i wyrównawczym zidentyfikowano cienką w-wę czarnej próchnicy, miejscami spalenizny, uznaną za pozostałość zniszczonej w XIX w. śrw. w-wy kulturowej. W-wa ta została zaobserwowana na dł. 2,8 m, jej strop wystąpił na głęb. 0,8--0,88 m, a spąg - do 1,1 m od współczesnej nawierzchni placu. 7. Inw.: 2 ułamki naczyń cer. pś. grupy technologicznej B, o wypale jasnoszarym: fragm. brzuśca i fragm. przydennej partii naczynia. Zbiory: MK JG. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Grabowski 1998, s. 9-11, ryc. 6, 11. 10. Osada. Niewielki zakres badań uniemożliwia pełną interpretację odkryć. Nie jest wykluczone, że odkryte ułam naczyń pś. zalegały na wtórnym złożu, a zawierająca je j.s. była w-wą niwelacyjną usypaną m.in. ze star szych nawarstwień w ramach funkcjonowania dworskiego browaru bądź innych przedsięwzięć gospodarczy prowadzonych przed XIX w. W takim wypadku zabytki pś. poświadczałyby jedynie zasięg osadnictw w najbliższej okolicy, doskonale skądinąd poświadczony w źródłach pisanych dzięki fundacji w Ciep i prepozytury zgromadzenia krzeszowskiego w 1403 r. W skład nadania wszedł wówczas folwark wraz ze wiązaniami kmieci do robocizny i las zwany Spittelwald ze stawem rybnym; cystersi otrzymali także/ staturientem aąuam calidam, tożsame zapewne z ujęciem wody mineralnej, przy którym zlokalizowano wy ” Nazwa miejscowości świadczy o tym, że od początku jej istnienia znane były mieszkańcom szczególne ściwości tutejszych wód mineralnych (ich charakterystyka: Ciężkowski 1990, s. 19, 28, 35, 74-75, 88). XI.2. Katalog 329 w 1998 r. (LBŚwJaw 3, nr 147, A44). W świetle odnośnych dokumentów, teren ten leżał na obszarze dworskim poza siedliskiem wsi. 60/V 1. Jerzmanice-Zdrój, pow. złotoryjski / Hermsdorf a. d. Katzbach, Kr. Goldberg, Fdst. 4. 2. Wieś wzmiankowana od 1253 r. (por. Knie 1845, s. 225), w 1344 r. wspomniany młyn na Kaczawie (RegŚl 1, nr 225). 3. Pogórze Kaczawskie. Teren pagórkowaty, dln. partia stoku S jednego z tzw. Pieklących Wzgórz (nazwa sprzed 1945: Galgenberg), o wystawie umiarkowanej SE. 4. Rozciągnięta wieś wielodrożna o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2821/4861 Goldberg). Stan, położone na W skraju siedliska wsi, na zapleczu jednego z 3 skrajnych gospodarstw, prawdopodobnie w obrębie działki nr 92. 5. Odkrycie przypadkowe podczas wykopywania dołu na obornik na działce gospodarza Herberta Meie-ra, zameldowane do LfVD (p. Jackisch), 1939. 6. Na głęb. 3 sztychów odkryto 2 dobrze zachowane naczynia pś. z pokrywkami. 7. Inw.: 2 garnkowate bezuche naczynia ceramiczne pś. grupy technologicznej B, zdobione dookolnymi łagodnymi żłobkami tzw. gotyckimi, 2 pokrywki ceramiczne. Jedno z naczyń cechowało się bardziej baniastą formą z łagodnym załomem w grn. cz. brzuśca i zaopatrzone było w brzeg kolbowaty („Lippenrand”), a drugie, wyższe, smukłym kształtem i masywnym brzegiem z tzw. okapem (APWr., WSPŚ 695, s. 49-50). Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XV w. Podstawy datowania: ceramika. Chronologię przypisano naczyniom w oparciu o zachowane w dokumentacji archiwalnej zdjęcia i szkice. Pracownik LfVD wstrzymał się od jednoznacznego wyda-towania zabytków w oparciu o samo zdjęcie (APWr., WSPS 695, s. 52). 9. Arch.: APWr., WSPŚ 695, s. 49-52. Piśm.: “Altschlesische Blätter” 1939, s. 119; Demidziuk 2005, s. 57--58, nr 109-110. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Odkrycie z 1939 r. sugeruje, że już w późnym średniowieczu siedlisko J. osiągało porównywalną z obecną rozciągłość na W. Brak danych nt. kontekstu stratygraficznego odkrycia uniemożliwia jego bliższą interpretację. 61/IV 1. Jędrzychowice, pow. zgorzelecki, stan, nr 9-10⁴⁰ (AZP 78-09/35, 78-09/36), właściwie: Żarka n. Nysą / Sercha, Kr. Görlitz. XI.5. Położenie stanowisk nr 9-10 w Jędrzychowicach (nr kat. 61), na tle mapy topograficznej (Mbl. 2816/4856 Lichtenberg i 2755/4756 Penzig). 1. Stanowiska nr 9-10 (lokalizacja przybliżona). Skala 1:40000. 2. Wieś wzmiankowana od pocz. XIV w. w posiadaniu różnych osób stanu ryc. i mieszczańskiego, a od 1. ćw. XVI w. rady m-a Zgorzelca (Knothe 1879, s. 636; Bena 2003, s. 537). 3. Pogórze Izerskie. Dno doliny i terasa nadzalewowa Nysy Łużyckiej. 4. Krótka ulicówka o zwartej zabudowie i niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2816/4856 Lichtenberg i 2755/4756 Penzig). Stan, położone poza siedliskiem wsi, na S od niego, w Ecz- zbiornika pozostałego po żwirowni (por. ryc.XI.5). 5. Odkrycia przypadkowe podczas eksploatacji żwirowni, zameldowane do WKZA W-w, oraz doraźna dokumentacja odkryć z ramienia WKZA, 1967-1972. 6. W 1967 r. odkryto na głęb. ok. 4 m agm. przepalonych belek i ułamki cerami-pś. W 1968 r. teren ten był już zalany wodą. 1570 r. stwierdzono na terenie odkrywki jamy osa owe, nie odkrywając jednak dystynktyw-ⁿyc materiałów datujących. Najwięcej informacji dotyczy odkryć z 1971 r„ zameldowanych spólne omówienie w niniejszym rekordzie stanowisk nr 9 i 10 wynika z faktu, że oba zostały odkryte w cz. ¹ eksploatowanych sukcesywnie po sobie, brak natomiast podstaw do ich ścisłej lokalizacji, a także dowodów ⁿeczywistej przestrzennej odrębności. 330 XI. Katalog stanowisk urzędowi WKZA w lutym 1972 r. Odkryto wówczas żelazny hak na głęb. 0,5 m oraz nóż na glęb. 1 m. Odkryć tych dokonano podczas zdejmowania nadkładu na kilkuhektarowej powierzchni; miano leż zaobserwować resztki w-wy kult. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś, nóż z trzpieniem umieszczonym asymetrycznie (ryc. XI.6.b), bak żelazny (ryc. XI.6.a). Zbiory: MAWr., MAW/1/1995’¹. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: cermika (opinia T. Kaletyna). Wczesne (do XIV w.) datowanie stan, sugeruje forma odkrytego na nim noża, opatrzonego trzpieniem (por. Jaworski 1994, s. 523). 9. Arch.: Fokt, Rodak 2007, s. 8-9. Piśm.: Kaletyn 1967, s. 71; „Z Otchłani Wieków" 34:1968, s. 129; Kaletyn 1969, s. 287; „Z Otchłani Wieków” 38:1972, s. 259; Kaletyn 1972, s. 279; Prus 2002, s. 59; Fokt 2008b; idem 2009, s. 212; idem w druku. 10. Osada: siedlisko wsi opuszczonej? Xl,6. Zabytki odkryte w 1971 r. na stanowiskach nr 9-10 w Jędrzychowicach (nr kat. 61), ze zbiorów MAWr.: a. hak żelazny (nr inw. M AW/1 /1995/688); b. nóż żelazny (nr inw. MAW/1 /1995/687). ⁴¹ W zbiorach Muzeum natrafiono jedynie na zabytki metalowe odkryte w’ 1971 r. XI.2. Katalog 331 Teren odkryć dokonanych w 1967 r., w świetle słów T. Kaletyna, był w 1968 r. zalany wodą i zamulony. Świadczyłoby to o odmiennej stratygrafii lej cz. Żwirowni w porównaniu do jej cz. W, gdzie po zdjęciu nadkładu występowały jedynie w-wy żwiru, a zamulenie mogło być jedynie wynikiem przebić wody powodziowej z Nysy. Możliwe więc, że w E cz. obecnej Żwirowni oprócz nawarstwień żwiru wystąpiły w większej ilości osady aluwialne. Przegląd danych dotyczących stan, nr 9-10 w Jędrzychowicach wskazuje, że zapewne, zgodnie ze spostrzeżeniami T. Kaletyna, było to dość rozległe stan., stanowiące relikt osady pś. Jej położenie można ograniczyć, dzięki relacjom świadków oraz obserwacji profili w terenie, do SE i środkowo-wschodniej cz. Ż.wirowni (por. Fokt, Rodak 2007, ryc. 5, nr 1), z wyłączeniem skrajnego fragmentu, stanowiącego do lat 80. XX w. nieprzeznaczony do eksploatacji filar. Bliskość siedliska Żarki nad Nysą, skądinąd wzmiankowanej już od początku XIV w. w najstarszej zgorzeleckiej księdze sądowej⁴², sugeruje, że siedlisko tej właśnie miejscowości, z czasem pokryte osadami aluwial-nymi, mogło mieścić się pierwotnie na omawianym stanowisku. Potwierdzenie tego przypuszczenia wymaga dodatkowych studiów archiwalnych. 62/V 1. Jędrzychów, pow. polkowicki / Gross-Heinzendorf, Kr. Lüben. 2. Wieś lokowana przy książęcym zamku, od 1331 na stale w posiadaniu ryc., wzmiankowana od 1331 r„ odr. 1380 wymieniany pleban, od 1419 występowała jako miasteczko (zob. Nowakowski 2008, s. 244-245, tam dalsze odsyłacze). 3. Wysoczyzna Lubińska. Teren równinny, strefa źródliskowa strugi, p.d. Szprotawy. 4. Wieś leśno-łanowa (por. Mbl. 2630/4562 Gläsersdorf). Stan, zlokalizowane w jednej z zagród na NW skraju siedliska, współcześnie prawdopodobnie w obrębie działki nr 162 lub 163. 5. Odkrycie przypadkowe podczas prac przy studni, zameldowane do LfVD (nauczyciel Leitgeb z Polkowic), 1935. 6. Na głęb. ok. 0,75 m odkryto naczynia ceramiczne pś. Sprawozdawca zdołał uratować jedynie cz. zab.; niektóre z fragm. naczyń cer. odkrytych na stan, wyklejały się z innymi fragm. o świeżych przełamach, użytymi jako utwardzenie drogi gruntowej. 7. Inw.: Duże fragm. i ułamki naczyń cer. pś. Zgodnie z opisem sprawozdawcy jedno z naczyń miało wyraźnie wyodrębnioną szyjkę (prawdopodobnie fragm. dzbana), a inne otwór w dnie. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIV-XV w. Podstawy datowania: ceramika (opinia pracownika LfVD: APWr., WSPS 729, s. 640). 9. Arch.: APWr., WSPS 729, s. 639-640. Piśm.: Demidziuk2001, s. 60, nr 103. 10. Osiedle: siedlisko wsi. W odnośnym meldunku nie sprecyzowano, jakie prace prowadzono przy studni, jednak sądząc po niewielkiej głęb. odkrycia naczyń, nie zostały one wydobyte ze studni istniejącej. Odkrycie fragm. naczyń pś. poświadcza zasięg siedliska J. na NW już w XIV-XV w. porównywalny z XX-wiecznym. 63/1 1. Kamienna Góra-Daleszów Górny, pow. kamiennogórski, stan. Kamienna Góra B / Ober Leppers- dorf, Kr. Landeshut. L Wieś wzmiankowana od 1371 r. (Knie 1845, s. 361, por. też LBSwJaw 1, nr 653). 3. Brama Lubawska. Din. partia prawego stoku doliny Bobru, wystawa mała SSE. 4. Wieś leśno-łanowa o rozłogach rozmierzonych jednostronnie (por. Mbl. 3072/5262 Landeshut). Działka nr 127/2. 5. Ratownicze badania wykopaliskowe wyprzedzające budowę obwodnicy Kamiennej Góry (firma »ARGO”), 2004. 6. W wykopie II1/2004, w obrębie ara nr 2, w skupisku obiektów nowożytnych wystąpiła wkopana w calec, nieregularnie owalna w rzucie jama o głęb. 0,25 m i nieckowatym przebiegu spągu. Obiekt wypełniony był ciemnobrunatną, gruzełkowatą, zgliniałą próchnicą. ■ Inw.: 3 ułamki naczyń cer. pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. • XIV-XV w. Podstawy datowania: ceramika. ’· Arch.: Grabowski 2004, fot. 34-35, ryc. 7. Zgorzele⁶"*t⁰ tZW ^zerwoⁿa księga, obecnie przechowywana w lubańskim oddziale APWr., w zespole „Akta Miasta 332 XI. Katalog stanowisk 10. Siad osadnictwa. Odkryte zab. ruchome i nieruchome świadczą o bliżej nieokreślonej działalności gosp. prowadzonej zapewne przez mieszkańców D. G. w XIV-XVI w, przerwanej w XVI w. Na stan, można wyróżnić 2 epizody zasiedlenia: pś. (XIV-XV w.) i nowożytny (XVIII-XIX w.). Wobec braku wśród odkrytych zabytków materiałów z XVI-XVII w. jest mało prawdopodobne, by ułamki ceramiki śrw. zostały nawiezione z siedliska miejscowości w czasie nowożytnego etapu użytkowania stanowiska. Wobec niewielkiej liczby zabytków datujących ob. nr 2 nie sposób niestety z całą pewnością uznać go zi śrw., co najmniej jednak należy liczyć się z użytkowaniem rolniczym stanowiska w XIV-XV w. i zaprzestaniem tej działalności w okresie późniejszym. Kamionki (Dolne / Górne): Zob.: Pieszyce-Kamionki, pow. dzierżoniowski. 64/11 1. Kawice, pow. legnicki, stan, nr 40 (AZP 77-23/55)‘IJ / Koitz, Kr. Liegnitz. 2. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z wykazu dóbr lubiąskiej parafii św. Jakuba z 1217 r. (KDS12, nr 182)·". W świetle dokumentu z 1298 r. (SUB 6, nr 362, 364) była to wówczas wieś ryc. należąca do Sulislawa z K., w której cz. łanów alodialnych nabyło wówczas za 43,5 grz. opactwo lubiąskie. 3. Pradolina Wrocławska. Lewy, łagodny stok doliny Cichej Wody, l.d. Odry, u NE podnóża niewielkiego pagórka. 4. Wielodrożnica o zwartej zabudowie rozłożonej głównie wzdłuż drogi rozciągniętej po linii NNF.-SSW, z dworem grn. w środkowej i dln. w N cz. wsi, o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2763/4764 Par-chwitz). Stan, obejmuje środkową cz. lewobrzeżnej połowy siedliska wsi. 5. Nadzór archeol. prac ziemnych na przebiegu wykopów związanych z budową kanalizacji sanitarnej (Firma „Dwojak”); etap I: 2004 (na lewym brzegu Cichej Wody). 6. W wykopie położonym w sąsiedztwie posesji nr 54 uchwycono p. w-wami próchniczymi NW krawędź ob. wziemnego, z którego wypełniska wydobyto ułamki naczyń cer. datowanych na XI-XII w. W profilu NW wykopu położonego przy posesjach nr 54-55, w ciągu jezdni pomiędzy tymi posesjami, wyróżniono 3 kolejne poziomy użytkowe drogi śrw. Najstarsze poziomy, drogi gruntowej wysypanej piaskiem (j. s. 1-2), wystąpi ty jedynie w N partii profilu; ze starszego z nich pozyskano wyłącznic materiały wś. datowane na XI-XIII w., a z młodszego - fragm. pś. naczyń ceramicznych. Młodsza faza drogi śrw. (j. s. 3) wystąpiła już na całej dł. profilu; jej strop zalegał ok. 0,8-1,2 m poniżej współczesnego poziomu użytkowego. Drogę tę tworzyła piaszczysto-żwirowa podsypka, z której pozyskano pś. materiały ceramiczne, oraz moszczenie faszyną w postaci gałęzi o średnicy 3-5 cm, układanych poprzecznie bądź skośnie względem osi drogi. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., przeważnie zaliczonych do grupy technologicznej C. Zbiory: Nie usta łono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Dwojak, Łęcki 2004, s. 10-12, ryc. 10. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Odkrycia w środkowej cz. siedliska Kawie dowodzą, że rdzeń osadniczy pś. siedliska wsi Kawice stanów ła osada wś., o czym świadczy kontynuacja drogi z XI-XIII w. w późniejszym średniowieczu. Najmłodszy z zadokumentowanych śrw. poziomów drogi został ułożony z faszyny na w-wie podsyp ki piaszczysto-żwirowcj, co wskazuje na próbę kompleksowego, metodycznego rozwiązania problemu na wierzchni, jednak przy użyciu metod tańszych i mniej pracochłonnych, niż moszczenie dranicami bą kiem na podsypce piaszczystej. JJ W niniejszym rekordzie p. nr. stan. 40 w miejscowości omówiono jedynie odkrycia ze środkowej cz aw^ które okazały się pozostałością osady wś. i pś. (cz. siedliska sięgającą na NE mniej więcej do drogi krajowe) n Pozostałą cz. wsi, pozbawioną reliktów wś„ omówiono p. nr. stan. 43. Podział taki odbiega od przyjętego P¹⁷'¹ torów odnośnych sprawozdań, wydaje się jednak lepiej odpowiadać uchwyconym przez tychże Badaczy zja osadniczym. , ■” Miejscowość niesłusznie utożsariiiana ze znaną z dokumentów lubiąskich osadą 'Kozy (tak. m in. "7 SR i SNGS), która w rzeczywistości znajdowała się w pobliżu Bródna i Rzeczycy (por. w niniejszym kata °8ur nr 16, lam dalsze odsyłacze). Przeciw utożsamieniu osady 'Kozy z Kawicami przemawia jej lokalizacja powy prawy tzw. Lubiąskiej (KDS1 1, nr 90), k. Prawikowa (SR 5113), a przede wszystkim wymienienie obydwu osa siebie w cytowanym tu wykazie wsi parafii św. Jakuba z 1217 r. XI.2. Katalog 333 65/11 1. Kawice, pow. legnicki, stan, nr 43 (AZP 77-23/58)⁴⁵ / Koitz, Kr. Liegnitz. 1. Dane hist. dotyczące miejscowości: por. wyżej, stan, nr 40 (nr kat. 64). 3. Pradolina Wrocławska. Stoki doliny Cichej Wody, l.d. Odry. 4. Opis hist.-osadniczy wsi: por. wyżej, stan, nr 40 (nr kat. 64). Siedlisko wsi. 5. Nadzór archcol. prac ziemnych na przebiegu wykopów związanych z budową kanalizacji sanitarnej (Firma „Dwojak”); etap I: 2004, etap II: 2005. Prace prowadzono w wykopach liniowych p. instalacje, w etapie I na lewym, a w etapie IT na prawym brzegu Cichej Wody. 6a: Dokumentacja prowadzona w I etapie inwestycji (2004). W profilu zadokumentowanym w N cz. siedliska, poprzecznym do przebiegu współczesnej drogi, położonym po jej W stronie przy posesji nr 15/16 (naprzeciw b. Din. Dworu), zidentyfikowano p. brukiem związanym z XIX-wiecznym budynkiem 3 kolejne poziomy drogi (j. s. 2,3, 5). Z nawarstwień tych pozyskano ułamki naczyń cer. pś. i nowożytnych, a p. najstarszym poziomem drogi zadokumentowano w-wę próchnicy pierwolnej (j. s. 1), zawierającej wyłącznie zabytki pś. (Dwojak, Łęcki 2004, s. 6-9, ryc. 5). W NW profilu wykopu ciągnącego się m. rejonem dawnego Din. Dworu a przeciskiem p. drogą krajową nr 84 zadokumentowano na dl. 42 m zalegającą na calcu w-wę przesyconej spalenizną próchnicy (j. s. 1), uznaną za pś. w-wę kult.. Strop tej w-wy uchwycono na głęb. ok. 0,7-0,8 m, osiągała ona średnią miąższość ok. 0,15-0,25 m. Po stronie NE j.s. 1 łączyła się płynnie z zalegającym powyżej poziomem próchniczym, tj. młodszą w-wą kult., w której ułamki naczyń cer. pś. wystąpiły na obszarze szerszym, niż zasięg j.s. 1. Srw. w-wa kuli. (j. s. 1) wystąpiła także na W od sklepu, już poza zasięgiem zwartej zabudowy siedliska (Dwojak, Łęcki 2004,s. 9-11). 6b: Dokumentacja prowadzona w II etapie inwestycji (2005). W N cz. wsi, na posesji nr 36, naprzeciw k-la i na E od plebanii, zadokumentowano w-wę nadcalcowej próchnicy zawierającej domieszkę gruzu i żwiru, z której pozyskano 5 ułamków naczyń cer. pś.; wprost na tej w-wie wzniesiono w XIX w. budynek (Dwojak, Łęcki 2005, s. 5). Na S krańcu prawobrzeżnej cz. wsi, na S od stan, nr 40, na ode. 45 m zadokumentowano zalegającą na calcu w-wę ilastej próchnicy z domieszką gruzu, z które wyeksplorowano 8 ułamków naczyń pś. i 2 grudki polepy; dalej na SW stwierdzono wyłącznie nawarstwienia współczesne. Ponadto odkryto nawarstwienia niedatowane zabytkami ruchomymi, które tylko hipotetycznie można wiązać z późnym średniowieczem. W N cz. wsi przy posesji nr 34 obok k-la w II etapie inwestycji zadokumentowano najniższy poziom drogi, wysypanej piaskiem i moszczonej gałęziami (j. s. 1-2, por. też wyżej, stan, nr 40), przykryty nowożytnymi i współczesnymi poziomami użytkowymi traktu. Przy posesji nr 27 odkryto ode. dawnego biegu Cichej Wody, zasypany w nieokreślonym czasie (Dwojak, Łęcki 2005, s. 4-6). Inw.: Ułamki naczyń cer. pś, grudki polepy. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8.2. poł. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Dwojak, Łęcki 2004, s. 1-2, 6-11, 12-13, ryc. 5; 2005, s. 4-7, ryc. 2, 7. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Planigrafia stwierdzonych w obrębie siedliska wsi pś. nawarstwień kult, pozwala stwierdzić, że wieś Kawice już w XIII-XV w. obejmowała obszar zbliżony do siedliska miejscowości dziś istniejącej. Szczególnie znamienne w tym kontekście jest wystąpienie nawarstwień pś. w prawobrzeżnej, peryferyjnej cz. wsi, oraz na jej NW skraju, już poza strefą zwartej zabudowy siedliska. Odkrycia w N cz. wsi (przy posesji nr 15-16) wskazują na 2 zmiany układu sieci drożnej pomiędzy okresem lokacji a XIX w., gdy dawna droga najpierw została przeprowadzona przez teren badany, po czym znalazła się w obrębie jednego z podwórek. 66/1 1. Kaźmierzów, pow. polkowicki, stan. N1 / Arnsdorf, Kr. Liiben. 2· Wieś wzmiankowana od 1432 r. (CDS 28, s. 74, passim). 8· Wzg. Dałkowskie. Prawy stok doliny Moskorzynki, wystawa duża N, wys. ok. 147 m n.p.m. 4. Wielodrożnica z folwarkiem w cz. W, z zabudową skupioną wokół folwarku i na E od niego wzdłuż °s orzynki (por. Mbl. 2557/4462 PolkwitzlHerwegen). Stan, położone na skraju luźnego, prawobrzeżnego łgu rzędowej zabudowy, we frontowych cz. działek nr 134 i 135. ” W niniejszym rekordzie yo może być uznana za efekt omówiono tę cz. siedliska wsi, z której nieznane są odkrycia wś. i która w związku lokacyjnej rozbudowy osady. 334 XI. Katalog stanowisk 5. Nadzór archeol. prowadzony podczas prac ziemnych poprzedzających budowę instalacji gazowej w Kaźmierzowie i Moskorzynie (firma „VERBA"). 2000. Prace prowadzono w wykopach osiągających glęb 1,2 m i szer. 0,4 m. 6. Na nowo odkrytym stanowisku oznaczonym jako N1, w S profilu wykopu zadokumentowano 3 ob wziemne: jamy wypełnione ciemnobrunatną w-wą, wkopane w piaszczysty calec, przykryte w-wą orną o miąższości 0,14-0,24 m. Największy z ob. (nr 1), o dł. 11,4 m w stropie, zawierał w wypełnisku skupisko gruzu ceglanego, kamieni, zaprawy wapiennej i ułamków nowożytnej ceramiki. Ob. nr 2 osiągał dl. 2,5 m, głęb. 0,5 m przy płaskim, równym dnie i prostych, pionowych/lekko skośnych ściankach. Obiekt nr 3 byl jam o kolebkowatym przekroju, osiągając dł. 1,16 m i głęb. 0,58 m. 7. Inw.: 34 ułamki naczyń cer. pś„ z czego 20 o wypale kremowym, 9 ciemnoszarym, 3 jasnoszarymi! ceglastym. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Łaszewski 2000. 10. Osiedle: siedlisko wsi? Z dużym prawdopodobieństwem z późnym średniowieczem należy wiązać ob. nr 2 i 3. O ile ob. nr 2 byl prawdopodobnie reliktem piwniczki bądź półziemianki, trudno jednoznacznie zinterpretować ob. nr 3, być może po prostu dół po wybieraniu piasku, podobnie jak rozległy ob. nr 1, w okresie nowożytnym zasypany odpadami. Jeśli tradycja zabudowy omawianej cz. wsi sięga XIII-XVI w., odkrycia z Kaźmierzowa wskazywałyby na wystąpienie piwniczki we frontowej cz. parceli. 67/V 1. Klucze, pow. głogowski / Klautsch, Kr. Glogau. 2. Wieś wzmiankowana od 1263 r., gdy stanowiła cz. uposażenia głóg, wójta dziedzicznego (SUH 3, nr 462). 3. Pradolina Głogowska. Teren równinny, stan, położone na N brzegu zakola Odry. 4. Ulicówka o blokowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2484/4362 Glogau i 2484/4363 Weissholz). Stan. Położone na S od siedliska wsi, przybliżone współrzędne: x 427183, y 303877. 5. Odkrycie przypadkowe zameldowane do LÍVD (nadleśniczy Baedell z Wałbrzycha), 1935. 6. W osypującym się brzegu bocznego ramienia Odry zaobserwowano dużą liczbę ułamków naczyń ps. występujących w w-wie piaszczystej oraz struktury przypominające dołki posłupowc. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (opina pracownika LfVD). 9. Arch.: APWr., WSPŚ 692, s. 195. Piśm.: "Altschlesische Blätter” 1935, s. 128; Demidziuk 2000, s. 146, nr 704. 10. Siad osadnictwa. Brak pełnej dokumentacji uniemożliwia pewne określenie charakteru stan. Lokalizacja stan, w strefie zalewowej sugeruje, że nie stanowiło ono zapewne śladu stałego osadnictwa, lecz raczej okresowego użytkowania terenów nadrzecznych, np. w celach pasterskich. 68/1 1. Kłodzko, pow. kłodzki, stan, nr 33 (AZP 94-24/14)·¹⁶, właściwie: Kłodzko-Książek / Pfaffennwhk, Kr. Glatz. 2. Miejscowość wzmiankowana dopiero w okresie nowożytnym. 3. Kotl. Kłodzka. Łagodny stok o wystawie S, w ciągu wzniesień ograniczających od N dolinę BystrzjC) Dusznickiej, l.d. Nysy Kłodzkiej (por. Romanow 1971, s. 93-94, ryc. 1). 4. Łańcuchówka o jednostronnym łanowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 3244/5655 Glatz). Badana a stan. Położona na S od torów kolejowych, w obrębie działki nr 9 w obrębie Zagórze (stary nr dziatki to w obrębie Książek: Romanow 1971, s. 93). ., 5. Badania wykopaliskowe MAWr., 1970: kontynuacja prac z lat 1967-1969 (por. Romanow 1971, s. 93 ł 6. Na W skraju areału badanego w 1970 r. wystąpił ob. nr 81, z którego wypełniska pozyskano wy ąc® materiały ze schyłku wczesnego średniowiecza. Ob. nr 81 wystąpił na głęb. 0,3 m na tle stropu calca w po owalnego przebarwienia o rozmiarach 1,2 x 2,7 m. W cz. N przy krawędzi ob. wysląpila smuga spa i drobne węgle, w cz. W skupisko kamieni granitowych. Jama osiągała głęb. 0,4 m, cechując się płaskim a “ Przy okazji badań AZP w 1985 r. połączono ewidencyjnie stan, nr 1 i 2 w w obrębie Kłodzka. Książku, rejestrując je p ⁿr ’’ XI.2. Katalog 335 (por. Romanow 1974, s. 188, ryc. 10:c-d). Wypełnisko stanowiła szaroczarna zwarta próchnica, przemieszana z drobnym żwirem calcowym. 7. Inw.: 7 fragm. naczyń wś., w tym 5 ułamków naczyń zdobionych dookolnymi żłobkami (Romanow 1974, s. 186), dno naczynia ze znakiem w postaci wypukłego krzyża (Romanow 1974, s. 195, ryc.l5:h), 2 grn. partie naczyń wypalonych w atmosferze utleniającej, o silnie wychylonych, profilowanych wylewach (tamże, s. 195, ryc. 15:a,b), w tym fragm. naczynia nawiązującego w swej formie do pucharka (tamże, s. 195, ryc. 15:b). Zbiory: MAWr. 8. XIII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika. Ob. 81 jako jedyny został zaliczony do V fazy zasiedlenia stanowiska. V fazę zasiedlenia dzieli znaczny hiatus od fazy poprzedzającej, datowanej na VIII-IX w. (por. Romanow 1974, s. 193, 195). 9. Piśm.: Romanow 1971, s. 93-94, ryc. 1; 1974, s. 185-188, 192-195, ryc. 1, 2, 10:c-d, 15. 10. Siad osadnictwa. Pionowy przebieg ścianek ob., płaskie dno i smugi spalenizny przy ściankach (por. szczególnie ryc. profilu ob.: Romanow 1974, ryc. 15:d) wskazują, że jama w okresie użytkowania była zaopatrzona w partii wziemnej w drewnianą obudowę. Nie zachowały się ślady dodatkowej izolacji drewnianych ścian ani moszczenia dna jamy. Zachowana głęb. ob. przemawia za jego zasobową funkcją, szczególnie że, wnosząc z poziomu odkrycia ob. (która wskazuje, że znajdował się on w strefie poddanej denudacji, por. Romanow 1971, s. 94-95), głęb. zarejestrowana może być mniejsza od pierwotnej. Swymi rozmiarami ob. nr 81 nie odbiegał od półziemianek gosp. z innych, współczesnych stan, osadowych (por. w niniejszej pracy rekordy stan. Slęza 13 i Boguszycc 20, nrkat. 8,182) i wobec braku paleniska prawdopodobnie powinien zostać zakwalifikowany do tej kategorii zab. 69/V 1. Kłodzko, pow. kłodzki, właśc. Kłodzko-Ustronie / Nieder Halbendorf, Kr. Glatz. 2. Wieś poświadczona od 1340 r. w posiadaniu kłodzkiej rodziny Ruckerów (SR 6392), w 1343 r. sprzedana kłodzkim joannitom za 27 grz. groszy praskich (RegŚl 1, nr 130); w 1347 r. poświadczone posiadanie przez kmieci z U. 1/2 łanu k. posiadłości Labilsch (RegSl 1, nr 622). 3. KotL Kłodzka. Prawy stok doliny potoku, l.d. Nysy Kłodzkiej. 4. Niewielka wielodrożnica o łanowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 3244/5565 Glatz). Stan, położone poza siedliskiem wsi, przy granicy gruntów Scinawicy, ok. 0,1 km na W od brzegu Nysy Kłodzkiej, w obrębie działki 8/1. 5. Odkrycie przypadkowe zameldowane w Śląskim Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Starożytności, 1876. 6. Na głęb. 0,5-0,6 m odkryto pś. naczynia ceramiczne. 7. Inw.: Naczynia ceramiczne pś.: 1 dzban, 2 pucharki. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8.2, poł, XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (opinia pracownika LfVD). 9. Arch.: WSPŚ 684, s. 415-416. Piśm.: Demidziuk 1999a, s. 266, nr 90. 10. Ślad osadnictwa. Odkrycie całych naczyń niezawierających depozytu oraz brak jakichkolwiek danych sugerujących istnienie lakowego wskazuje, że znalezisko mogło być śladem osady, a nie skarbu. Brak zadokumentowanej stratygrafii uniemożliwia dokładniejszą interpretację odkryć. 70/11 1. Kobyla Głowa, pow. ząbkowicki / Kobelau, Kr. Frankenstein. 2. Dziedzic wsi, Stefan z K. G., wzmiankowany w kontekście wydarzeń z 2./3. ćw. XIII w. (KsHenr I, 8, s-135-137); wieś w posiadaniu ryc. i mieszczańskim co najmniej do 2. poł. XIV w. (SGTS 21/1, s. 427). Pleban wzmiankowany w 1284 r. (SR 1808). W pocz. XIV w. wieś zobowiązana do opłacania dziesięciny w kwocie grz., co oznaczało 12 zobowiązanych do dziesięciny łanów (LF B 455). 3. Wzg. Niemczańsko-Strzelińskie, mikroregion: Wzg. Dobrzenieckie. Teren pagórkowaty, wyższa partia «stoku wzgórza. 4. Wielodrożnica o siedlisku złożonym ze skupisk zabudowy W i E oraz położonego m. nimi dworu, o ni-^°wo-lokowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 3136/5367 TepliwodalLauenbrunn). Badana cz. stan, położona ?' s*e paleniska 3 prostokątnych w rzucie budynków pś. o wym. 4,5 x 2,8; 2,8 x 2; 3 x 3 m. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania; przypuszczalnie b. składnica WOAK W-w w Lubiążu. 8. XII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika (opinia J. Knebela). Datowanie pś. odkrytych ob. nie wynika z komunikatów wydanych w periodykach polskich, zostało jednak wprost podane w sprawozdaniu wydanym w Budziszynie (Knebel 1969). 9. Piśm.: Knebel 1968; Kaletyn, Knebel 1968; Kaletyn 1970, s. 268; Knebel 1969, s. 98; Fokt 2008, s. 361-■362; Fokt, Rodak 2008. 10. Osada: siedlisko wsi. 338 XI. Katalog stanowisk Odkryte na stan. ob. archeol., wyposażone w paleniska, były zapewne pozostałościami budynków mieszkalnych. Ich wystąpienie na majdanie grodziska jest zjawiskiem niemal bezprecedensowym; przytaczany jako analogia (Fokt, Rodak 2008, s. 270) ob. w Kręsku Din. (por. Kaletyn 1982, s. 190) analogii bowiem nie stanowi, gdyż w świetle archiwalnej dokumentacji zachowanej w WUOZ W-w (Pokora 1980) w fazie pś. w Kręsku istniało założenie obronne, a nie osada otwarta. Znane są wprawdzie, jak choćby z Witostowic na Śląsku czy Hutbergu w Schönau na Górnych Łużycach, przypadki wtórnego wykorzystania grodzisk wś. p. zabudowę gosp., a nawet, jak w Rzymówce, w charakterze cmentarza (por. tu niniejszej pracy podrozdz. IX.1), jednak przypadek Kożlic jest o tyle wyjątkowy, że obszar majdanu grodziska był tam w XII-XIV w. częściowo zajęty p. wiejską zabudowę mieszkalną. Reinterpretacja odkryć z 1968 r. (Fokt, Rodak 2008, s. 270) z pomocą znalezisk ze stan, nr 2 i 13 oraz analizy planu siedliska wskazuje, że osadnictwo w 2. poł. XIII-XV w. było w N cz. Kożlic intensywniejsze, niż w okresie nowożytnym i możliwe, że pierwotnie wieś miała postać placówki z nawsiem w rejonie istniejącej do współczesności karczmy sądowej (por. ryc. IX.9). 75/IV 1. Krakowiany, pow. wrocławski / Krakowahne, Kr. Trebnitz. 2. Wieś wzmiankowana od 1212 r. jako opłacająca dziesięcinę zgromadzeniu trzebnickiemu (KDSl 2, nr 154); w 1288 r. dziedziczna posiadłość rycerska w rękach Jagny, córki komesa Zbyluta (SUB 5, nr 400). 3. Wzg. Trzebnickie. Teren pagórkowaty, wysoczyzna morenowa i dolina Krakowianki, l.d. mielnicy, p.d Dobrej, p.d. Widawy. 4. Wielodrożnica o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2768/4769 Perschütz). Stan, położone w siedlisku wsi. 5. Odkrycie przypadkowe podczas prac ziemnych w starym sadzie, zameldowane w I.fVD (Μ. Szeliha), 1937. 6. Podczas prac ziemnych odkryto na głęb. 0,25-0,3 m w-wę, w której zalegały ułamki naczyń cer. pś. W w-wie tej stwierdzono smugi spalenizny, opisane jako przypominające zwęglone, poziomo zalegające korzenie. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. grupy technologicznej E, bryłki żużla. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (opinia: L. Zotz). 9. Arch.: WSPŚ 773, s. 63-64. Piśm.: “Altschlesische Blätter” 1937, s. 163. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Wg właścicielki terenu, Margarethe Szelihy, odkryte przez nią podczas prac ziemnych w sadzie nawarstwienia, mogły stanowić pozostałość domu poprzedzającego istniejący od 1808 r. budynek, postawiony wbar-dziej suchym miejscu. Niewielki zakres dokumentacji uniemożliwia zweryfikowanie tego przypuszczenia. Kruszyna: Zob.: Sulechów, pow. zielonogórski. 76/1 1. Krzeczyn Wielki, pow. lubiński, stan. B-E / Gross Krischen, Kr. Lüben. 2. Wieś wzmiankowana od 1267 r. jako zobowiązana do świadczenia dziesięciny zgromadzeniu trzebnickiemu (SUB 4, nr 14); w 1410 r. świadczono z każdego z osadzonych wówczas 50 łanów 6 gr. lub dziesięcinę snopową (CDS 4, s. 266). W 2. poł. XIV w. przynajmniej cz. praw do wsi (oraz do daniny w miodzie) mieli książęta legnicko-brzescy (KatDok 4, nr 326; 6, nr 543); od 1360 r. wieś poświadczona jako ryc., od 1444 r. wzmiankowany folwark (por. Nowakowski 2008, s. 492, tam dalsze odsyłacze). 3. Wysoczyzna Lubińska. Din. partie stoków N i S doliny Zimnej Wody, l.d. Baczyny, p.d. Zimnicy, Id-Odry. 4. Wieś o siedlisku składającym się z łańcuchówki w cz. W, dworu w cz. NE i zabudowy wielodrożmco-wej w cz. SE (por. Mbl. 2700/4662 Lerchenborn i 2701/4663 Lüben). Badania prowadzono w cz. W siedliska. Przybliżone współrzędne (stan. B): x 393432, y 300406. 5. Nadzór archeol. podczas prac ziemnych prowadzonych w związku z budową kanalizacji sanitarnej dla wsi Krzeczyn Wlk. i Krzeczyn Mł. (firma „ARGO”), 1998. Dokumentację prowadzono w obrębie wykopów liniowych p. instalacje i punktowych p. studzienki. 6. W trakcie nadzoru zadokumentowano szczegółowo stratygrafię nawarstwień w kilku punktach W ⁿ wsi, z których stan. B-C położone były naprzeciw rzędu zabudowy po S stronie szosy, zaś stan. D-E dalej na E po N stronie szosy (szczegółowa lokalizacja: Grabowski 1998a, ryc. 1). Szczególnie licznie znaleziska ps. wy stąpiły na stan. B, w obrębie sondażu o wym. 2 x 2 m, gdzie p. 0,2 m współczesnej próchnicy i 0,2 m brunatnej XI.2. Katalog 339 ziemi (nowożytna w-wa kult.) wystąpiła w-wa szarej gliny przemieszanej z ciemnożółtym żwirem, zawierająca duże ilości gruzu kamiennego oraz materiały wś. i pś. Na stan. C-E materiały pś. wystąpiły w w-wie brunatnej określonej jako podglebie, zalegającej bezpośrednio p. współczesną próchnicą, na głąb. 0,2-0,4 m. 7. Inw.: 54 ułamki naczyń cer. wś., 228 ułamków naczyń cer. pś. zaliczonych do grup technologicznych B i C, o wypale jasnoszarym, ciemnoszarym i ceglastym, z czego 196 ze stan. B, 3 ze stan. C, 15 ze stan. D i 18 ze slan. E; ponadto ze stan. B: 10 fragm. przedmiotów żelaznych, 7 fragm. kości zwierzęcych i kamień ze śladami obróbki. Zbiory: MK JG. 8. XI/XII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Grabowski 1998a, s. 23-25, rys. 3-5. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Prawdopodobnie jedynie na stan. B uchwycono jednorodne nawarstwienia śrw., w postaci w-wy wyrównawczej. Poziomy określone jako „podglebie" w wykopach C-E, mimo niewielkiej domieszki materiałów nowożytnych na stan. D i E (odpowiednio 1 i 4 ułamki ceramiki) oraz zupełnego ich braku na stan. C, ze względu na płytkie zaleganie należy prawdopodobnie uznać za w-wę narastającą od późnego średniowiecza w głąb epoki nowożytnej, z częścią zabytków pś. zapewne redeponowaną, o pozycji stratygraficznej tożsamej z pozycją niższej w-wy próchniczej na stan. B. 77/IV 1. Krzydlina Mała, pow. wołowski, stan, nr 1 (AZP 75-24/26), właściwie: Mojęcice, pow. wołowski / Mondschütz, Kr. Wohlau. 2. Stan, tożsame z siedliskiem zaniklej wsi wzmiankowanej jako Cossentino (1250), (villa) Constantin (1275,1317,1572), Cunstan (I498)⁴⁷, od 1250 r. wzmiankowanej jako własność klasztoru NMP na Piasku, na którego zlecenie została lokowana⁴". W dokumencie datowanym na 1275 r„ którego dyspozycja oddaje zapewne stosunki XIV-wieczne (Pobóg-Lenartowicz 1994, s. 80; por. też komentarz W. Irganga w: SUB 4,458), osadę wymieniono jako ab antiquo cieszącą się prawem niem., obejmującą 42 łany flamandzkie, w tym 6 sołeckich (SUB 4, 458). Wieś wzmiankowana jako istniejąca jeszcze w 1317 r. (SR 3649) i w 2. dziesięcioleciu XV w. (SlKsRach, s. 61-62, nr 415,437,438); w r. 1498 i wpocz. XVI w. wspominana już jako opuszczona (Domański 1983, s. 322-323, ryc. 1; Pobóg-Lenartowicz 1994, s. 148). 3. Obniżenie Scinawskie/Wysoczyzna Rościsławicka. Teren równinny, łąka w strefie źródliskowej Nie-ciecznej, l.d. Jezierzycy, p.d. Odry. 4. Stan, położone na W skraju obrębu Mojęcic na działce nr 685/3, do 1. poł. XIX w. należącej do obrębu Krzydliny Małej. Nazwa terenowa: Kostener Wiese (por. Mbl. 2703/4665 Wohlau), wskazująca na nazwę opuszczonej wsi (por. wyżej, pkt 2). 5. Prace wykopaliskowe (H. von Köckritz), 1879: w kilku miejscach łąki założono wykopy sondażowe. 6. W kilku miejscach na głęb. 1 stopy (ok. 0,31 m) odkryto regularne bruki kamienne. W 2 miejscach odkryto wieńce kamienne, zbudowane z ustawianych pionowo kamieni o średnicach wewn. ok. 3 stóp i maksymalnej głęb. 2 stóp (ok. 0,62 m). 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. grupy technologicznej C, w tym zdobione ornamentem stempelkowym ¡czerwoną malaturą, klucze żelazne, kłódka (por. ryc. XI.7), ciężki łańcuch żelazny, żelazny grot, sierpy, ostrza noży, podkowy, ostrogi. Ponadto odkryto 17 monet, w tym: „5 dukatów króla Zygmunta" (scil. Zygmunta Luksemburskiego, króla Węgier 1387-1437) oraz 12 groszy praskich i miśnieńskich (von Köckritz 1888, s. 100). Wg zachowanego w APWr. (WSPŚ 779, s. 53-59) listu H. von Köckritza do dyrekcji Królewskiego Muzeum Sztuki i Starożytności, wśród znalezisk ze stan, były: 1 sierp, grot strzały lub beltu, 2 kamienie Żarnowe i pokryte żółtą polewą naczynie miniaturowe o wys. 6 cm (APWr., WSPS779, s. 53-54). W świetle wzmianki gazetowej („Schlesische Zeitung" 900:1883), do Muzeum przekazano fragm. naczyń pś. z ornamentem stempelkowym, „misę o gotyckiej formie” i XV-wieczną płytkę brązową; cz. zbiorów trafiła do muzeum w Wołowie. Zbiory: №e ustalono miejsca przechowywania⁴⁹. ⁴⁷ Nazwa rekonstruowana jako "Gościęcino (Domański 1983, s. 322) lub "Konstancin (Pobóg-Lenartowicz 1994, passim), w obydwu przypadkach bez odpowiedniej argumentacji językoznawczej. Siadem tego toponimu była ⁿⁱzwa polna Kostener Wiese, po 1945 r. niesłusznie zastąpiona pseudopoprawną formą Chwostno (SNGS 2, s. 30). Przypuszcza się, że później od Krzydliny Wlk. i ML, lokowanych zapewne już w pocz. XIII w. (Pobóg-Le-urtowicz 1994, s. 48-51, 70-71, 54, przyp. 67). Za wczesną lokacją miejscowości przemawia mieszana forma opłaty czynszowej, wynosząca 3 miary pszenicy i 2 skojcc srebra z małego łanu (Pobóg-Lenartowicz 1994, s. 80). * W zasobie MAWr. stwierdzono jedynie obecność przypisanego do Mojęcic fragm. glinianej dyszy, przy wy-ocie pokrytego szkliwem, nie wiadomo jednak, czy pochodzi on ze stan, nr 1 w Krzydlinie. 340 XI. Katalog stanowisk 8. XTV-XV w. Podstawy datowania: ceramika (opis w: von Köckritz 1888), monety, źródła pisane. H. von Köckritz (1888, s. 100) wskazał, że większość odkrytych przezeń przedmiotów przybierała formy znane z XII-XIV w., jednak zarówno opis ceramiki, jak też datowanie monet wskazuję raczej na XIV-XV w. W świetle danych źródeł pisanych (por. wyżej, pkt 2.) opuszczenie wsi nastąpiło pomiędzy 2. dekadą a schyłkiem XV w. 9. Arch.: APWr., WSPŚ 778, s. 51-54, 60-61; MAWr., MA-A-11, s. 2. Piśm.: Köckeritz 1888, s. 99-101; Geschäftsbericht des Stadt- und Kreismuseums XI.7, Kopie szkiców zabytków odkrytych na terenie opuszczonej wsi Constantin (nr kat. 77), znajdujących się na marginesie listu H. von Köckrltza do Królewskiego Muzeum Sztuki i Starożytności (wg APWr., WSPŚ 779, s. 53-54). Wohlau fur 1927-28, Teil IV, „Schlesische Dorfzeitung“ 106, 5 V 1928; „Schlesische Zeitung“ 900:1883. 10. Osiedle: siedlisko wsi opuszczonej. Wobec braku jakiejkolwiek innej, niż opisowa, dokumentacji reliktów nieruchomych na stan., ich interpretacja pozostaje niezwykle utrudniona. Niewątpliwie odkryto w obrębie opuszczonego siedliska wiejskiego pow. pokryte brukiem kamiennym (por. o tym niniejszej pracy rozdz. VI.2) oraz wziemne ob. w rzucie okrągłe bądź owalne, być może o charakterze piwniczek, chłodni lub schowków (por. niniejszej pracy rozdz. VII.3). Odkrywca stan, w oparciu o datowanie dukatów uznał za pewnik, że wieś została opuszczona w okresie wojen husyckich (von Köckritz 1888, s. 100-101). Daty najpóźniejszych znanych wzmianek źródłowych dotyczących istniejącej wsi nie stoją na przeszkodzie tej interpretacji, brak jednak bezpośrednich danych na temat ewentualnych zniszczeń wojennych okolicy w okresie wojen husyckich uniemożliwia potraktowanie tej hipotezy jako ustalenia pewnego. Także rozpatrzenie dziejów opuszczonej wsi na tle historii gospodarczej dóbr zgromadzenia augustiańskiego na Piasku (Pobóg-Lenartowicz 1994, s. 149, passim) nie przyniosło jednoznacznego rozstrzygnięcia co do przyczyn opuszczenia wsi. Nowe dane mogłoby wnieść do tej kwestii jedynie wznowienie badań wykopaliskowych i/lub odnalezienie nowych danych hist. w drodze poszukiwań archiwalnych oraz analiz retrospektywnych i porównawczych. 78/IH 1. Krzyżowa, pow. świdnicki / Kreisau, Kr. Schweidnitz. 2. Wieś wzmiankowana w 1250 r. jako płacąca dziesięcinę zgromadzeniu augustianów na Piasku (SUB 2, nr 397); dwór dzierżony prawem lennym (LBSwJaw 1, nr 614), poświadczony od 1315 r. w rękach Haugwitzów, później m.in. Henryka von Wiltberg i Nosswitzów (SR 3481, LBSwJaw 1-3 s.v. Kreisau); już w XV w we wsi poświadczone 2 alodia (SGTS 20, s. 265). Od 1335 r. wzmiankowana kaplica (SR 5409), od 1385 r. związane własnościowo z dworem młyn i sołtystwo (LBSwJaw 2, nr 79). 3. Równ. Świdnicka. Krawędź prawej terasy nadzalewowej Piławy, p.d. Bystrzycy. 4. Wielodrożnica z 2 folwarkami (por. Mbl. 3075/5265 Reichenbach i 3015/5165 Weizenrodau). Stan, położone w zatylnej cz. jednej z działek położonych przy drodze otaczającej dwór, blisko Młynówki, prawdopodobnie w narożniku W działki nr 102 (lokalizacja odtworzona wg szkicu w: APWr., WSPS 761, s. 77). 5. Odkrycie przypadkowe podczas prac ogrodowych na gruncie gospodarza Hamanna ok. 1925 r., zameldowane przez Th. J. Manna do L1VD. 6. W trakcie przekopywania fragm. pow. ogrodu, który wydawał się właścicielowi gruntu mniej zyzny od innych, odsłonięto prostokątną obstawę kamienną o wym. 0,4 x 0,6 m. Wypełnisko ob. stanowiła „ziemia i szlam” zawierające zab. ruchome. Głęb. ob. wynosiła 0,6 m; był on przykryty 2 dużymi, płaskimi kamieniami 7. Inw.: Naczynia cer., z których do LfVD dotarły jedynie 2 pokrywki naczyń pś., w tym 1 należąca do grupy technologicznej B, skrzynka z cienkiej blachy o wym. 10x15 cm, pozbawiona wieka. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. Wg archiwaliów APWr. zabytki odesłano znalazcy (APWr., WSPS 761, s. 77). 8. XIV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (ocena przez pracownika LfVD zabytków przysłanych do Wrocławia i opis zabytków w OA). 9. Arch.: APWr., WSPS 761, s. 75-78. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Solidna obudowa i przykrycie oraz niewielkie rozmiary odkrytego ob. sugerują, że mógł on, przynajmniej w ostatniej fazie swego użytkowania, służyć jako przydomowy schowek, co nie znaczy, że była to jego funkcja pierwotna i jedyna (por. wyżej, w podrozdziale VII.3). Przykrycie ob. płaskimi kamieniami wskazuje w kaź dym razie, że znalezione w nim przedmioty nie znalazły się w środku w charakterze śmieci, lecz zapewne byty w nim umyślnie złożone i przykryte. Jako że wg znalazcy w chwili odkrycia naczynia cer. były już zniszczone, XI.2. Katalog 341 a metalowa skrzynka pusta, jest prawdopodobne, że w nieustalonym czasie ob. został otwarty i pozbawiony a. zawartości, po czym ponownie przykryty kamieniami, a jego lokalizacja zapomniana. Za interpretacją laką przemawia także lokalizacja ob. z dala od nowożytnej zabudowy. Książek: Zob.: Kłodzko-Książek, pow. kłodzki. 79/VI 1. Książnica, pow. dzierżoniowski / Pfaffendorf, Kr Reichenbach. 2. W 1288 r. wzmiankowane 15 małych łanów w K., włączonych wówczas w skład uposażenia 2 prebend w kolegiacie św. Krzyża na Ostrowie Tumskim (SUB 5, nr 367); w k. XIV w. wieś w posiadaniu niejakiego Andrzeja Vorlysera (LBŚwJaw 2, nr 580; 3, nr 549). W pocz. XIV w. wieś opłacała zaledwie 1 grz. dziesięciny, co może świadczyć o trwającym okresie wolnizny dla znacznej cz. kmieci (LF B 513, s. 86). Sołectwo liczyło co najmniej 3 łany (LBŚwJaw 1, nr 74,220 i 916); w 1373 r. wzmiankowana karczma (LBŚwJaw 1, nr 733). 3. Masyw Slęży, mikroregion: Wzg. Kiełczyńskie. Stok S wzgórz, wystawa umiarkowana S. 4. Ulicówka o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 3014/5165 Weizenrodau). Stan, położone w siedlisku wsi, na granicy 2 posesji. 5. Nadzór archeol. prac ziemnych przy budowie sieci telekomunikacyjnej w Kiełczowie, Książnicy i Tuszynie (firma „Taurus”), 2000. Prace prowadzono w obrębie wykopów instalacyjnych o szer. ok. 0,35 m i głęb. ok 0,9 m. 6. W wykopie III, położonym na S poboczu gł. ulicy miejscowości, na granicy posesji nr 29 i 31, w profilu C-C o dl. 6,8 m p. 2 w-wami wyrównawczymi (j. s. 1-2) stwierdzono w-wę szarej próchnicy z domieszką gliny i bryłkami polepy (j. s. 3). Poniżej zadokumentowano w-wę przepalonej na pomarańczowo-czerwono gliny (j. s. 4), zalegającą na jednowarstwowym układzie częściowo okopconych kamieni polnych. Kamienie, osiągające wym. 0,2 x 0,3 m, zalegały w jasnobrunatnej glinie zawierającej drobiny wapna. Ponadto w wykopach I-II, E od wykopu III, zidentyfikowano w-wy kult., które nie dostarczyły materiału datującego. 7. Inw.: 1 ułamek naczynia ceramicznego pś., pozyskany z j.s. 3. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIV-XV w. Podstawy datowania: ceramika. Datowanie odkryć w wykopie III przy pomocy 1 ułamka naczynia cer. jest dalekie od pewności; za dość wczesną chronologią j.s. 3-5 może jednak przemawiać niezgodność układu odkrytych w wykopie III reliktów zabudowy z jej współczesnym układem. 9. Arch.: Tymciów 2000a, s. 10-11, rys. 5. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Układ kamieni w j.s. 5 oraz skład j.s. 4 pozwoliły zinterpretować niższe nawarstwienia wykopu III jako destrukt budynku szachulcowego (Tymciów 2000a, s. 10-11). Przemawia za tym zarówno wielkość kamieni zalegających w j.s. 5, sposób ich zalegania, jak też ich posadowienie w w-wie zawierającej wapno gliny. Wystąpienie dość dużego budynku (o dł. ściany wynoszącej co najmniej 6,8 m) właściwie w obrębie prowadzącego przez wieś traktu jest trudne do wyjaśnienia; odkrycie to sugeruje zmianę rozplanowania omawianej cz. miejscowości w nieokreślonym ściśle czasie. W oparciu o dostępną dokumentację nie sposób zresztą całkowicie wykluczyć, że odkryty w j.s. 5 układ kamieni w rzeczywistości nie był związany z zalegającymi powyżej resztkami budowli szachulcowej, lecz właśnie z brukowaniem traktu, przebiegającego niegdyś podobnie, jak współczesna droga. 80/11 1. Księginice, pow. lubiński, stan, nr 6 (AZP 73-21/37) / Kniegnitz, Kr. Liiben. 2. Miejscowość wzmiankowana od 1267 r. (SUB 4, nr 14), w 1410 r. obejmująca 52 łany czynszowe, z których świadczono zgromadzeniu trzebnickiemu dziesięcinę w gotówce w kwocie 1 wiardunku z łana lub snopową (CDS 4, s. 266). 3. Wysoczyzna Lubińska. Obszar równinny, prawa krawędź doliny Zimnicy, l.d. Odry. 4. Wielodrożnica z dworem w cz. W, o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2631/4563 Koslitz) Stan, położone na S skraju obrębu wsi⁵⁰, na N skraju obecnego wysypiska śmieci w widłach ul. Scinawskiej ⁵⁰ Teren stan, w okresie międzywojennym należał do terytorialnego klina gruntów miejskich związanych z Przylesiem (MAWr., MA-A-112, s. 29, 52), jednak przebieg granic Małomic i K. w tej strefie wskazuje na prawdopodobną pierwotną przynależność obszaru stan, do K„ zgodnie z przynależnością wskazaną na KĘSA. 342 XI. Katalog stanowisk 5. Nadzór archeol. prac ziemnych prowadzonych przy budowie rowu odcinającego wody gruntowe na N skraju wysypiska śmieci w Lubinie (Μ. Mularczyk), 2005. Nadzorowano budowę rowu o dł. 0,6 km, w swym środkowym ode. przecinającego stan, archeologiczne nr 6. 6. W trakcie nadzoru prac prowadzonych na ode. E rowu odcinającego, na E od zarejestrowanej w KĘSA lokalizacji stan, nr 6, p. współczesną w-wą orną odkryto jamę w rzucie zbliżoną do koła, o ciemnym wypel-nisku i średnicy ok. 1,2 m, w której wypclnisku wystąpiły nieokreślone bliżej pozostałości po wytopie żelaza z rudy darniowej. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XII-XIV w. Podstawy datowania: zapewne ceramika. 9. Arch.: Mularczyk 2005. 10. Ślad osadnictwa. Lokalizacja odkrytej na stan, jamy, zawierającej pozostałości po wytopie żelaza z rudy darniowej, wskazuje na chęć odsunięcia produkcji metalurgicznej od siedlisk Małomic, K. i Przylesia. Dostępność jedynie wstępnego sprawozdania z badań uniemożliwia bliższą interpretację dokonanych odkryć. 81/IV 1. Kulin, pow. średzki / Keulendorf, Kr. Neumarkt. 2. Wieś wraz z k-łem par. wzmiankowana od 1318 r. (SR 3842); w 1326 r. w posiadaniu von Packów (SR 4589, 4630), którzy też w 1330 r. poszerzyli wieś o nabyte wówczas 9 łanów sąsiedniej osady Buchwald (SR 4967); w 2. poł. XIV w. wieś w rękach mieszczan wrocł. i nyskich (KatDok 6, nr 289). Ok. 1425 r. zanotowano tu 15,5 lana czynszowego (RBWr., s. 253-254, nr 186). 3. Równ. Wrocławska. Teren równinny, lekko falisty, wystawa mała W. 4. Krótka ulicówka o niwowym roz.mierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2825/4865 Neumarkt). Stan, położone na N od siedliska wsi, na terenie dworskim. 5. Odkrycie przypadkowe przy kopaniu stawu zbierającego wodę z rowów drenażowych i inspekcja (LfVD), 1938. 6. P. w-wą orną na głęb. 0,4-0,5 m zarejestrowano rozległy bruk z kamieni polnych. Μ. kamieniami bruku zalegały ułamki naczyń cer. pś. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. Na łamach "Altschlesische Blätter” 1939, s. 38 podano ramowe datowanie na okres nowożytny; precyzyjniej chronologię znalezisk na XV-XVI w. określi! L. Zotz w OA (APWr., WSPŚ 739, s. 764). 9. Arch.: APWr., WSPS 739, s. 764. Piśm.: “Altschlesische Blätter” 1939, s. 38⁵¹. 10. Infrastruktura komunikacyjna: powierzchnia brukowana. Brak dostatecznej liczby danych uniemożliwia właściwą interpretację odkrycia, warto jednak podkreślić lokalizację rozległego bruku odkrytego w K. w pobliżu dworu, podobnie jak w przypadku podobnego ob. odkrytego w Bierzycach (nr kat. 5). 82/V 1. Kurczów, pow. strzeliński / Kurtsch, Kr. Strehlen. 2. Miejscowość wzmiankowana od 1324 r. (SR 4317); w 1328 r. wspomniane łąki należące do sołtystwa (SR 4749), a w 1332 r. dziedzic wsi Konrad (SR 5148). 3. Równ. Wrocławska. Teren równinny, odwadniany przez strugę, p.d. Slęzy. 4. Ulicówka o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2955/5068 Rothsiirben/Rothbach). Stan, prawdopodobnie położone w siedlisku miejscowości. 5. Odkrycie przypadkowe zameldowane w LfVD, 1938. 6. Na głęb. 0,3-0,5 m odkryto w-wę próchniczą zawierającą zab. ruchome. 7. Inw.: 5 ułamków naczyń cer. pś., fragm. kości zwierzęcych. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. 2. poł. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (opinia L. Zotz). 9. Arch.: WSPS 768, s. 409. Piśm.: "Altschlesische Blätter” 1938, s. 157. 10. Osada: siedlisko wsi. Niedostateczny stopień zadokumentowania stratygrafii uniemożliwia pewną interpretację znalezis prawdopodobnie jednak zab. ruchome zalegały w pś. w-wie kult. Sl Stan, nie uwzględni! w swym wykazie stan, archiwalnych J. Kokoszą (1990). XI.2. Katalog 343 83/IV 1. Kurów Wielki, pow. głogowski / Gross Kauer, Kr. Glogau, Fdst. 1. 2. W pocz. XIV w. wieś opłacająca bpom wrocł. dziesięcinę snopową (LF E 169, s. 155). 3. Wzg. Dałkowskie. Stan, położone w grn. partii garbu terenowego, na którym leży siedlisko miejscowości, wystawa mała NE. 4. Krótka ulicówka z dworem w cz. N, o blokowo-niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2483/4361 Quaritz). Stan, położone w niewielkiej piaskowni w środku miejscowości, N od k-ła (APWr., WSPS 688, s. 398; lokalizację podaną na mapie w MAWr., MA-A-111, s. 38, wskazującą na położoną na N od drogi cz. działki nr 286/2, należy uznać za błędną). 5. Meldunki nauczyciela Krause i hrabiego von Schlabendorf-Seppau, urzędowa inspekcja stan, zniszczonego wydobyciem piasku (LfVD), 1938. 6. W krawędziach piaskowni zaobserwowano jamy, z których jedna okazała się grobem podwójnym, pozostałe zaś reliktami osady. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., ostroga. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: APWr., WSPŚ 688, s. 398-403. Piśm.: “Altschlesische Blätter" 1938, s. 230-231; Demidziuk 2000, s. 47, nr 155 (wzmiankowany tylko grób). 10. Osada. Odkryte na stan, jamy wskazują na większy zasięg lub odmienny, niż w XX w., układ siedliska w średniowieczu. Biorąc p. uwagę położenie badanej cz. stan., jamy usytuowane były prawdopodobnie w tylnych cz. zagród. 84/1 1. Kwielice, pow. polkowicki, stan, nr 28 (AZP 69-20/34)⁵² * / Quilitz, Kr. Glogau. 2. Wieś książęca wymieniona po raz pierwszy w 1253 r. jako lokowana na prawie niem.⁵J W pocz. XIV w. K. obejmowały 40 łanów zobowiązanych do dziesięciny (LF E 156, s. 154); 28 z nich już w 1320 r. w rękach ryc. (SR 4158; por. też Jurek 1996, s. 207), od 2. poł. XIV w. do r. 1405 wieś skupowana przez konwent augustiański wŻaganiu (CDS 28, s. 253-255; por. KatDok 6, nr 152, 240; 7, nr 7, 8). K-ł wzmiankowany od 1293 r. (CDS 28, s. 252), w 1426 r. parafia inkorporowana przez konwent (CDS 28, s. 255). Od r. 1380 wymieniany młyn opacki, od 1384 także położony powyżej wsi sołecki i karczma (CDS 28, s. 253; por. KatDok 6, nr 231). 3. Wzg. Dałkowskie. Prawa krawędź doliny Rowu Mleczarskiego, l.d. Rudnej, l.d. Odry. 4. Wielodrożnica rozciągnięta wzdłuż 3 traktów komunikacyjnych, o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2557/4462 PolkwitzlHerwegen i 2484/4362 Glogau). Badana cz. stan, położona w SW cz. wsi, w pasie jezdni, na wys. posesji nr 66. 5. Nadzór archeol. prac ziemnych poprzedzających instalację sieci telefonicznych we wsiach gm. Grębocice (Μ. Mularczyk), 2001. Prace prowadzone w K. polegały na dokumentacji nawarstwień w wykopach instalacyjnych o głęb. ok. 0,9 m. 6. W wykopie instalacyjnym na poboczu drogi, przy posesji nr 66, p. współczesną w-wą niwelacyjną (j- s. 1) odkryto jamę wkopaną w piaszczysto-żwirowy calec (j. s. 3), wypełnioną wytopkami i żużlami pozostałymi po wytopie żelaza (j. s. 2). W stropie, uchwyconym na głęb. 0,47-0,5 m, jama osiągała dł. 2,2 m, spągu do poziomu dna wykopu instalacyjnego nie uchwycono. 7. Inw.: 5 ułamków naczyń cer. z wypełniska ob. (j. s. 2). Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XTV-XV w. Podstawy datowania; ceramika. 9. Arch.: Mularczyk 2001, s. 5-6, mapa II, rys. 1-2, fot. 1-4. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Wg prowadzącego badania odkryty na stan. ob. pełnił bliżej nieokreśloną funkcję związaną z wytopem żelaza z rudy darniowej (Mularczyk 2001, s. 6). Zawartość w wypełnisku zarówno wytopków, jak też żużli, sugeruje, że ob. mógł sam służyć do wytopu żelaza, jednak przeczą temu rozmiary jamy i jej dość silnie skośne ścianki oraz brak śladów konstrukcji i przepalenia ścianek. Także umiejscowienie ob. przemawia przeciw Jego produkcyjnej funkcji, znajdował się on bowiem albo w obrębie siedliska wsi, albo, jeśli SW cz. obecne-go siedliska nie była w średniowieczu zajęta p. zabudowę, po dowietrznej względem większej cz. pozostałej S! Odkrycie przypisano do najbliższego stan, pś., na odnośnej mapie w Archiwum Delegatury WUOZ W-w w Legnicy zaznaczonego na zapleczu zabudowy SW cz. siedliska wsi. Przyłączano do niej wówczas cz. biskupich dóbr o nazwie Dyrgome w ramach szerszej wymiany dóbr (SUB λ nr 102). 344 XI. Katalog stanowisk zabudowy. Zgromadzenie w jednej jamie w pobliżu zabudowań zarówno żużli, jak też wytopków, wskazuje, że na teren siedliska trafiały nieposortowane produkty wytopu żelaza z rudy. Jest zatem prawdopodobne, że odkryta jama była składem produktów wytopu czekających na sortowanie. Przypuszczenie to dodatkowo wspiera fakt, że w najbliższym ob. nr 1 budynku nr 63 aż do lat 70-lych XX w. mieściła się kuźnia (Mularczyk2001,s.6). 85/1 1. Legnica, stan, nr 136, właściwie: Białka, pow. legnicki / Weissenhof, Kr. Liegnitz. 2. Osada niewymieniana w uwzględnionych źródłach i piśmiennictwie dotyczącym średniowiecza. 3. Równ. Legnicka. Łagodny stok doliny strumienia o wystawie SSE; stan, położone m. wys. 146,3 a 151,3 m n.p.m. 4. Ulicówka z dworem na skraju E, o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2822/4862 Kroitsch i 2761/4762 Liegnitz). Stan, położone na zapleczu N rzędu zabudowań wsi. 5. Ratownicze badania archeologiczne wyprzedzające budowę W ode. obwodnicy Legnicy, etap IA (firma „Eksplorer”), 2001. Wykop o wym. 25 x110 m przebiegał po linii SE-NW z minimalnym odchyleniem na E. Łącznie przebadano na stan. 25 arów, odkrywając łącznie 75 ob., w tym 4 z materiałami kultury łużyckiej, 1 wś. i 3 pś. (o ob. wś. i pś. por. też niżej, pkt 11). 6. Ob. wziemne wstąpiły p. współczesną w-wą orną, na stropie gliniastych nawarstwień stanowiących naturalne podłoże. W cz. S wykopu wystąpił ob. nr 3, w rzucie trapezowaty, o wym. 3,85 x 3,15 m. Ob. nr 3 osiągał miąższość 0,2-0,55 m, składał się z dwóch nakładających się na siebie jam o próchniczym wypełnisku. Na S i SW od ob. nr 3 wystąpiły jamy nr 1-2, o tłustym, gliniastym wypełnisku, pozbawionym materiałów zabytkowych (Piwko 2001, s. 55-56). Dalsze ob. pś. wystąpiły w N cz. wykopu. Pierwszym z nich był ob. nr 55: jama w rzucie nerkowata o wym. 3,34 x 1,38 m, dnie prawie płaskim i głęb. 0,05 m (Piwko 2001, s. 65). Kolejnym oh. pś. w N cz. wykopu był oh. nr 74B, nieregularna w rzucie jama o wym. 2,8 x 2,2 m, wkopana w starszą jamę kultury łużyckiej, o głęb. 0,15 m, wypełniona ilastą próchnicą z domieszką gliny (Piwko 2001, s. 69-70). Ponadto w N cz. wykopu odkryto ob. nr 63 ze schyłku wczesnego średniowiecza: nieregularną w rzucie jamę o wym. 3,48 x 1,34 m, o spągu niereg., osiągającą głęb. 0,35 m wypełnioną ilastą próchnicą z domieszką drobin węgla drzewnego (Piwko 2001, s. 67). 7. Inw.: Ułamki -naczyń cer. pś., głównie należące do grupy technologicznej C, w tym po 1 z ob. nr 3,55 i 74B. Ułamki naczyń wś., w tym 3 z ob. nr 63, z czego 1 fragm. wylewu z wczesną formą tzw. okapu. Zbiory: Muzeum Miedzi w Legnicy. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika⁵⁴. 9. Arch.: Piwko 2001, s. 55-56, 65,69-70, ryc. 37. 10. Ślad osadnictwa. W świetle planigrafii odkrytych jam, możliwy jest związek funkcjonalny ob. nr 3 z sąsiednimi ob. nr 1 i 2, interpretowanymi jako doły służące do magazynowania gliny, oraz z ob. nr 4 i 7, stanowiącymi może pozostałości po słupach wspierających zadaszenie. Ob. wś nr 63 wystąpił w skupisku nie datowanych małych jam, jednak charakter ich ewentualnego związku jest niemożliwy do ustalenia, szczególnie że w tym samym skupisku wystąpiła także jama przypisana kulturze łużyckiej. Pozostaje niejasne, czy wś. fazę zasiedlenia należy wiązać z ewentualną osadą poprzedzającą wieś B.; z racji położenia na bezpośrednim zapleczu siedliska interpretacja taka będzie prawdopodobna w odniesieniu do fazy pś. Wobec trudnych w interpretacji form ob. oraz niewielkiej liczby ob. datowanych, jedyną działalnością gosp. stwierdzoną z dużym prawdopodobieństwem dla pś. fazy zasiedlenia jest gromadzenie gliny w dołach towarzyszących ob. nr 3 (por. Piwko 2001, s. 70). 86/1 1. Ligota Piękna, pow. trzebnicki / Schön EUguth, Kr. Trebnitz. 2. Miejscowość wzmiankowana od 1400 r. (Knie 1845, s. 121). 3. Wzg. Trzebnickie. Teren falisty, grn. partia łagodnego stoku wzniesienia, na którym położone jest siedlisko wsi, wystawa mała SSE. 4. Wielodrożnica o niwowo-blokowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2767/4768 Wiese). Badana cz. stan, położona w obrębie działki nr 268/9, przy skrzyżowaniu ul. Prostej i Stawowej, na S skraju siedliska. ⁵⁴ W odniesieniu do ob. nr 2 i 74B w sprawozdaniu zaistniała rozbieżność m. datowaniami podanymi w kata logu ob. a wynikającymi z ryc. 37 i zestawienia ob. na s. 70. W niniejszym rekordzie przyjęto datowania wynikające z katalogu ob. XI.2. Katalog 345 5. Nadzór archeol. prac ziemnych związanych z budową sieci gazowych w Rogożu, L. P. i Malinie (Pracownia Archeologiczno-Architektoniczna „Niegoda”), 2004. Prace dokumentacyjne prowadzono w obrębie wykopów o szer. do 0,8 m i głęb. do 1 m. 6. W wykopie p. przewiert p. drogą powiatową przy skrzyżowaniu ul. Prostej i Stawowej p. w-wami budowlanymi związanymi ze współczesną nawierzchnią uliczną (j. s. 1) oraz nowożytną w-wą niwelacyjną (j. s. 2) zadokumentowano wkopaną w piaszczysto-żwirowc nawarstwienia naturalne jamę o głęb. 0,35 m (ob. nr 1). Jama cechowała się niereg. przekrojem oraz piaszczystym wypełniskiem z domieszkami szarej próchnicy, grudek polepy i sinego iłu. W trakcie tej samej inwestycji w 2004 r. odkryto w ciągu ul. Głównej 3 kolejne poziomy bruku, z których najstarszy, ułożony wprost w calcu, mógł pochodzić ze średniowiecza, nie odkryto jednak datujących bruk zabytków ruchomych. 7. Inw.: 8 ułamków naczyń cer. pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Busko, Janczewski, Niegoda 2004, ryc. 23, 33, 34, 36. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Ob. nr 1 jest prawdopodobnie spągową partią jamy o nieokreślonej funkcji, wtórnie zasypanej podobnym do stanowiącego naturalne podłoże piaskiem i odpadami. Położenie na skraju współczesnego siedliska, zapewne poza najstarszą strefą zabudowy położoną dalej na N, sugeruje związek ob. z ogrodnictwem, sadownictwem bądź po prostu wybieraniem piasku. 87/11 1. Ligota Trzebnicka, pow. trzebnicki, stan, nr 138 (AZP 75-29/56) / Kloch-Ellguth, Kr. Trebnitz. 2. Miejscowość wzmiankowana od 1408 r. (Knie 1845, s. 119). 3. Wzg. Trzebnickie. Teren równinny, prawa terasa nadzalewowa strugi Sowa, l.d. Głębokiego Rowu, l.d. Sąsiecznicy, l.d. Baryczy. 4. Krótka ulicówka zamknięta dworem w cz. S, o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2706/4668 Trebnitz) Stan, położone na terenie działki nr 373/4 AM-1 (Opalińska-Kwaśnica 2001, s. 3, ryc. 1), poza siedliskiem, na S od wsi. 5. Nadzór archeol. prac ziemnych poprzedzających budowę domu jednorodzinnego i zagospodarowanie działki (firma „AKME"), 2001. Prace prowadzono w wykopach budowlanych i instalacyjnych. 6. W profilu N największego wykopu (p. szambo), p. współczesną w-wą orną, na głęb. 0,38 m uchwycono strop jamy o nicckowatym przekroju (ob. nr 2), osiągającej szer. 0,9 m i głęb. 0,32 m. W rzucie ob. nr 2 przybierał kształt prostokątny, wydłużony po linii N-S, o dł. co najmniej 1,04 m. Grn. cz. wypełniska jamy, o miąższości do 0,18 m, stanowiła brązowa próchnica z w-wami kremowego piasku, dln., o miąższości do 0.17 m, brązowa spłaszczona próchnica. Jama przebijała zalegającą p. współczesną w-wą orną w-wę brązowej spłaszczonej próchnicy, p. którą na E od jamy i p. jej spągiem, uchwycono w-wę kremowego piasku z soczewkami mułu o miąższości do 0,58 m, zalegającą na stropie calca występującym na głęb. 1 m. Na W od ob. nr 2, na stropie opisanej w-wy kremowego piasku, a p. cienką w-wą próchniczą, zalegała w-wa szarego piasku z przewarstwieniami mułu, osiągającą miąższość 0,24 m. W profilach wykopów liniowych, p. darnią i humusem, uchwycono w-wę brązowej spiaszczonej próchnicy z soczewkami piasku w spągu, zalegającą stropie na stanowiącej naturalne podłoże w-wy żółtego piasku. W-wa ta osiągała miąższość 0,22-0,34 m. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. z wypełniska ob. nr 2. Zbiory: Firma „AKME”. 8· XI1I-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Opalińska-Kwaśnica 2001. 10. Osada: strefa peryferyjna. Przywołując niewielką (bliżej nieokreśloną) liczbę znalezionych ułamków naczyń cer. pś., prowadząca badania zinterpretowała zarówno ob. nr 2, jak też cienką w-wę próchniczą, w którą był wkopany (brzmienie sprawozdania nie jest tu jednoznaczne, jednak podana miąższość w-wy wskazuje na tę właśnie j.s.) jako ślady osadnictwa śrw., wyznaczające peryferię osady (Opalińska-Kwaśnica 2001, s. 10). Położenie stan, poza siedliskiem wsi potwierdza ten wniosek, pozostawiając jednak niewyjaśnioną kwestię funkcji odkrytych nawarstwień, w tym zalegającej na nawarstwieniach akumulacyjnych cienkiej w-wy próchniczej, przeciętej przez ⁰ · nr 2. Oprócz próchniczego charakteru tej j.s. nic nie przemawia za jej określeniem jako kult.; bardziej prawdopodobne wydaje się, że w-wa ta stanowi relikt humusu pierwotnego. Forma ob. nr 2 wskazuje, że w jego miejscu mógł być zdeponowany przepołowiony wzdłuż pień. Niewykluczone, że przy dnie wkopu był on słabiej wydrążony niż przy ściankach, co tłumaczyłoby powstanie •warstwowego wypełniska złożonego z dln. w-wy rozłożonego drewna przemieszanego z piaskiem i grn., 346 XI. Katalog stanowisk zakumulowanej po porzuceniu ob. Rozcięty pień mógł służyć do przechowywania różnych przedmiotów (tzw. kłoda, kadłub) lub być sprzętem pomocniczym w zajęciach hodowlanych (koryto, poidło). Pewne i dokładne ustalenia nt. funkcji ob. nr 2 nie są możliwe z racji niedostatecznej ilości danych. 88/IV 1. Lubin-Przylesie, pow. lubiński / Samitz, Kr. Lüben. 2. Osada niewymieniana w uwzględnionych źródłach i piśmiennictwie dotyczącym średniowiecza. 3. Wysoczyzna Lubińska. Teren równinny, położony w widłach Baczyny, p.d. Zimnicy, i Zimnicy, l.d. Odry. 4. Wieś rozdrożna z dworem na skraju W, o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2701/4663 Lüben). Stan, położone na W od siedliska wsi, w dolinie Baczyny. 5. Odkrycie przypadkowe podczas prac ziemnych na terenie cukrowni, zameldowane do LfVD (M.Tre-blin), 1935. 6. Podczas prac ziemnych w wierzchniej w-wie próchnicy natrafiono na pś. zab. ruchome. Na stropie calca odkryto także 12 wieńców kamiennych zawierających wewnątrz w-wy popiołu, węgla i kości zwierzęcych, odległych od siebie o 1-3 m lub więcej, o średnicy ok. 0,8-1 m, oraz kilka jam osiągających w rzucie średnicę ok. 0,5 m. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., kości zwierzęce, przęśliki ceramiczne, fragm. przedmiotów żelaznych, grodki żelazne, fragm. główki zoomorficzncj figurki ceramicznej. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (opinia: Μ. Treblin). 9. Arch.: APWr., WSPS 731, teczka Samitz, s. 2-14. Piśm.: Demidziuk 2001, s. 163-165. 10. Siad osadnictwa. Zakres dokumentacji odkryć uniemożliwia ich dokładną interpretację. Położenie stan, poza siedliskiem wsi oraz sugestia Μ. Treblina, że było ono pozostałością osady uległej zatopieniu, sugerują jego raczej gospodarczą, niż mieszkalną funkcję. 89/11 1. Lubin-Stary Lubin, pow. lubiński, stan, nr 1 (AZP 73-20/1)⁵⁵ / Lüben-Altstadt. 2. Stary Lubin był osadą targową, którą zastąpiło powstałe w latach 1284-1289 m-o lokacyjne Lubin (Klose 1924, s. 12, passim·, Solicki 1996, s. 45-51). Stary Lubin nabrał wówczas charakteru osady wiejskiej, od 1319 r. pozostając w posiadaniu m-a Lubin (SR 3910)⁵⁶. 3. Wysoczyzna Lubińska. Lewa terasa nadzalewowa strugi, l.d. Baczyny, p.d. Zimnicy, l.d. Odry, wystawa mała SE. 4. Ulicówka o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2701/4663 Lüben). Stan, tożsame z siedliskiem Starego Lubina, rozciągającym się wzdłuż ul. Stary Lubin. 5. Dokumentacja ratownicza wykopów p. kolektor deszczowy i sanitarny, 1992-1993. Prace prowadzono w wykopach instalacyjnych, wydzielając 3 wykopy: I-II o szer. 4-5 m wzdłuż ul. Stary Lubin oraz III o szer. 1 m i dł. ok. 60 m w SW cz. osiedla. Ogółem przebadano pow. 18 arów w wykopie 1,20 arów w wykopie II oraz ok. 0,5 ara w wykopie III. 6. W wykopie I (Mularczyk 1993, s. 96) zarejestrowano następujące j.s. zaliczone do III fazy zasiedlenia: W profilu N wykopu w obrębie arów nr 1-2 i 6 oraz w profilu S w obrębie arów nr 12-18 stwierdzono zaleganie na calcu lub nawarstwieniach I i II fazy osadniczej w-wy brunatnej próchnicy o miąższości 0,1-0,4 m (w-wa IV). W-wa ta stanowiła wypełnisko ob. nr 2, odkrytego w obrębie ara nr 1. Ob. osiągał głęb. ok. I m licząc od spągu w-wy IV przy jego krawędzi, oraz szer. ok 3 m, cechując się spągiem płaskim, zaopatrzonym w stopień o wys. ok. 0,3-0,4 m w cz. S, oraz niereg., pochyłymi ściankami. Ob. nr 9b, odkryty na arze nr 15, wzniesiono ponad poz. użytkowym budynku z II fazy osadniczej (ob. nr 9-9a). Ob. nr 9b, uznany za relikt pieca, osiągał szer. ok. 1 m oraz głęb. ok. 1 m, cechując się prostymi, pionowymi ściankami i poziomym, równym dnem. Wykonane z wypalonej na czerwono gliny ścianki i ruszt ob. osiągały grubość kilkunastu cm, a również wykpione ⁵⁵ W niniejszym rekordzie rozciągnięto, zgodnie z sugestią M. Mularczyka (1993), nr stan. 1 na całe siedlis⁰ Starego Lubina. Cytując archiwalne sprawozdanie z badań podawano paginację wprowadzoną ołówkiem w Are i wum Delegatury Dolnośląskiego WUOZ w Legnicy, odbiegającą od paginacji odautorskiej maszynopisu. ⁵⁶ Mimo przysługującego mieszkańcom osady prawa miejskiego, postanowiono w niniejszym kat® 6 uwzględnić III fazę zasiedlenia (podział na fazy osadnicze: por. niżej, pkt 8), zbiegającą się z zanikiem śladów pro dukcji garbarskiej i hutniczej oraz wzmiankowaniem Starego Lubina od 1360 r. jako villa (Klose 1924, s. 15-16, przyP 18). XI.2. Katalog 347 gliną dno ob. - ok. 8 cm. Ścianki izolowane byty od calcowego podłoża w-wą żółtego piasku, wyraźnie odróżniającego się od calca i od nawarstwień ob. 9-9a. Ponad rusztem zalegała w-wa wypalonych na czerwono brył polepy z resztkami organicznymi o miąższości ok. 0,63 m, a poniżej rusztu w-wa szarego piasku przemieszanego z popiołem i grudkami gliny o miąższości 0,15 m. Ponadto w wykopie nr I odkryto pozostałości 2 studni (ob. nr 11, 13), hipotetycznie wiązanych z II fazą osadniczą, co w przypadku ob. nr 11 potwierdza odkryty wwypcłnisku ułamek naczynia ceramicznego. Studnie te mogły być użytkowane także w IV fazie osadniczej, za czym przemawia porzucenie ob. nr 13 dopiero w XVII w. (Mularczyk 1993, s. 95-96). W wykopie II (Mularczyk 1993, s. 97-101) zarejestrowano następujące j.s. zaliczone do III fazy zasiedlenia: Ob. nr 3, o brunatnym, próchniczym wypełnisku, uchwycono w profilu S na SEE skraju wykopu II. Osiągał on szer. 3 m i głęb. 0,4-0,5 m, cechując się dość równym, lekko kolebkowatym dnem i pionowymi ściankami. Ob. nr 4 i 5, uchwycone w profilu N, rozdzielone współczesnym, częściowo je niszczącym wkopem, uznano za pozostałość budynku 2-przestrzennego o pow. 12-16 m², w którym ob. nr 4 pełnił rolę przedsionka, p. N narożnikiem ob. odkryto ofiarę zakładzinową w postaci fragm. czaszki (zapewne końskiej). W spągu ob. nr 5 zalegała w-wa piasku i spalenizny o miąższości ok. 0,3 m; większą cz. wypełniska tworzyła szarobrązowa w-wa próchnicza z kamieniami. Ob. nr 4 przy ściankach i spągu wypełniony był szarobrązową w-wą próchniczą z węglem drzewnym 1 popiołem, z wkopem o kolebkowatym spągu i głęb. do 0,6 m zasypanym w-wą żółtego piasku w cz. środkowej. Ob. nr 4 i 5 cechowały się równym, poziomym przebiegiem spągów, i pionowymi, prostymi ściankami; ob. nr 5 osiągał głęb. ok. 1 m, a ob. nr 4: 0,75 m. Ob. nr 8, o dl. ok. 2,6 i głęb. ok. 0,8-0,9 m, zadokumentowano w profilu N, rejestrując łagodnie skośny przebieg jego ścianki W i prawic pionowy ścianki E. Wypełnisko ob. stanowiła brązowo-czarna w-wa próchnicza z domieszką piasku, przy ściance wystąpiła soczewka pomarańczowego żwiru o miąższości kilkunastu cm, poza tym w wypełnisku ob. zalegały kamienie o dł. do kilkunastu cm. Ob. nr 14, o dł. w stropie ok 2 m i głęb. do ok. 0,8 m, odkryto w profilu S wykopu. Ścianka E ob. była stroma, ścianka W łagodna, a przebieg spągu kolebkowaty. Wielowarstwowe wypełnisko tworzyły j.s. o różnej konsystencji i składzie, zalegające w postaci smug i soczewek; w wypełnisku ob. wystąpiły także kamienie różnej wielkości i kształtu. Ponadto w wykopie II uchwycono 2 ob., których datowanie oparte jest na niewielkiej liczbie zabytków, a przynależność do fazy III niepewna (ob. nr 1, 2) oraz 1 ob., stanowiący pozostałość dużego budynku (ob. nr 21), przez prowadzącego badania zaliczony do III fazy zasiedlenia, jednak ze względu na wystąpienie wjego wypełnisku zabytków nowożytnych nieuwzględniony w niniejszym rekordzie katalogowym. Na N skraju wykopu II, przy k-le, uchwycono 2 ode. płytkiego rowu o szer. 17 m (Mularczyk 1993, s. 101 -•102,169-170; Lodowski, Prus 1996, s. 38). Spośród ob. zadokumentowanych w wykopie III jedynie w przypadku studni (ob. nr 2) dopuszczono hipotetycznie jej metrykę śrw. (Mularczyk 1993, s. 109). 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś„ w tym w wykopie I: 3 z ob. nr 2, 37 z ob. nr 9b, w wykopie II: 5 z ob. nr 3, 16 zob . nr 4,539 z oh. nr 5, 3 z ob. nr 8 oraz 4 z ob. nr 14. Ponadto z w-wy IV w wykopie I oraz wypełnisk ob.: fragm. kości zwierzęcych, grudki polepy i bryłki żużla, w tym w tym w wykopie I: 2 fragm. kości z ob. nr 2, a w wykopie II: 1 fragm. kości i 1 bryłkę żużla z ob. nr 3, 2 fragm. kości z ob. nr 4, 37 fragm. kości z ob. nr 5, 2 iragm. kości i poniżej 1 dm³ żużla z ob. nr 8 oraz 4 fragm. kości z ob. nr 14. Zabytki wydzielone: 8 fragm. kafli piecowych, 1 fragm. gwoździa i 1 ułamek szkła okiennego z ob. nr 5 w wykopie II. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika, stratygrafia nawarstwień. Wyróżniono 4 fazy osadnicze, datowane odpowiednio na XI-pocz. XIII, XIII-1. poł. XIV, 2. poł. XIV-XV oraz XVI-XVII w. (Mularczyk 1993, s-109,passim), z których 2 pierwsze należy wiązać z protomiejską osadą targową (por. wyżej, pkt 2, i niżej, pkt •O), stąd w niniejszym rekordzie uwzględnione zostały jedynie odkrycia zaliczone do fazy III: pś. osady wiejskiej. Oprócz ob. związanych przez prowadzącego badania z fazą III, w rekordzie niniejszym uwzględniono także studnie, które mogły być użytkowane nawet w 3 kolejnych fazach zasiedlenia (II-TV), oraz rów otaczający k-1, w którego spągu odkryto ułamki naczyń wś., a w wyższych partiach wypełniska zabytki XVI-wieczne, co sugeruje istnienie niezapełnionego rowu w fazach II i III. 9. Arch.: Mularczyk 1993. Piśm.: Lodowski, Prus 1996, s. 38-39; Prus 2007, s. 70; Nowakowski 2008, s. 358 (lam dalsze odsyłacze). 10. Osiedle: siedlisko wsi. Ob. zaliczone do I-II faz osadniczych, datowane na XI-1. poł. XIV w., uznano za relikty osady protomiej-skiej w pierwszym rzędzie ze względu na ich datowanie, zbieżne ze znanym ze źródeł pisanych okresem istnie-¹¹¹¹ w S. L. osady targowej, w 1319 r. podarowanej lokacyjnemu m-u Lubin. W świetle odkryć z lat 1992-1993, protomiejską osada lubińska, oprócz funkcji targowej i bycia punktem etapowym na szlaku Głogów-Legnica, pełniła zadania produkcyjne, o czym świadczą odkryte na stan, piece hutnicze i fryszerskie oraz doły związane ² garbarstwem. 348 XI. Katalog stanowisk Spośród ob. zaliczonych do III fazy osadniczej, ob. nr 2 z wykopu I, ze względu na znaczną głęb. wkopania i brak pozostałości konstrukcyjnych związanych potencjalnie z jego zamieszkiwaniem, byl najpewniej reliktem budynku gosp. o charakterze zasobowym. Ob. nr 9b prowadzący badania zinterpretował jako ruinę pieca garncarskiego zaopatrzonego w gliniany ruszt, nie podając jednak bliższych danych o znalezionej w jego obrębie stłuczce ceramicznej. Jako że wg wizytującej stan, inspektor służb konserwatorskich (adnotacja na odnośnej rycinie w sprawozdaniu) załączony do sprawozdania rysunek ob. nosi charakter rekonstrukcyjny, a nic dokumentacyjny, a ob. siłą rzeczy przebadany został fragmentarycznie, krytyczne odniesienie się do hipotezy prowadzącego badania jest w tym miejscu niemożliwe. Ob. nr 3 w wykopie II stanowił pozostałość budynku o nieokreślonej bliżej funkcji, być może półziemianki gosp. Dwuprzestrzenność ob. nr 4-5 oraz znaczna liczba odkrytych w jego wypełnisku zab. ruchomych przemawiają za jego sugerowaną w sprawozdaniu mieszkalny funkcją. Wg prowadzącego badania duża zawartość spalenizny w wypełnisku ob. nr 4-5 wskazuje na lo, że został on spalony; przynajmniej w przypadku najniższej w-wy piasku i spalenizny w wypełnisku ob. nr 5 skład w-wy można także tłumaczyć wysypywaniem podłoża budynku kolejnymi w-wami podściółki piaszczystej zmieszanej z węglem drzewnym (por. uwagi nt. podobnych nawarstwień na stan. Ślęza nr 13: Szwed 2003, s. 405-406). Głęb. wkopania ob. nr 4-5 sugeruje, że był on pozostałością ziemianki. Wypełniska ob. nr 8 i 14 wskazują na ich etapowe zapełnianie, w przypadku ob. nr 14 trwające zapewne dłużej. Ostatecznie ob. nr 8 i 14 posłużyły więc jako jamy odpadowe, w świetle charakteru wypełnisk zasypane głównie odpadami organicznymi; pierwotnie mogły pełnić funkcje zasobowe. W świetle wyników badań lat 1992-1993 przed wytyczeniem w XVII w. głównego traktu Starego Lubina (obecnej ul. Stary Lubin), istniała w jego miejscu zabudowa mieszkalna i gospodarcza związana z przedloka-cyjną osadą podgrodową (faza I) przemysłowo-handlową (faza II), wreszcie z podmiejską osadą o charakterze wiejskim (faza III-IV). Nieodnalezienie pozostałości śrw. traktów komunikacyjnych i brak szerszego rozpoznania poszczególnych działek nie pozwala niestety ani ustalić układu zabudowy siedliska Starego Lubina will fazie zasiedlenia, ani porównać go ze stanem wcześniejszym i późniejszym. Można jedynie stwierdzić, że w XIV-XV/XVI w. zabudowa Starego Lubina sięgała daleko na S, podczas gdy na N od k-ła odkryto jedynie ob. wziemne o charakterze gosp. i w-wę kult. 90/11 1. Luboszów, pow. bolesławiecki, stan, nr 1 (AZP 72-13/3) / Lipschau-Dohms, Kr. Sprottau. 2. Osada złożona z 2 wsi ryc. Dohms i Lipschau, w posiadaniu rodziny von Kalkreuth i Kittlitzów, od 1507 częściowo własność m-a Lubań (Knothe 1879, s. 641; Bena 2003, s. 277). 3. Bory Dolnośląskie. Lewa terasa zalewowa i krawędź terasy nadzalcwowcj Kwisy. 4. Niewielka wieś o nieregularnej zabudowie (por. Mbl. 2626/4558 Neuhammer (Queis)). Stan, położone na N od siedliska wsi. 5. Ratownicze badania archeologiczne na trasie planowanej budowy autostrady A-18 Olszyna- Golnice (Lubuskie Konsorcjum Archeologiczne), 2006. Przebadano łącznie pow. 45,99 ara, eksplorując 95 ob., w tym 13 na ode. tzw. dln. w E cz. obszaru badanego. 6. Do pś. fazy zasiedlenia stan, zaliczono 5 owalnych w rzucie jam, w tym: ob. nr 128, o wym. 0,78 x 0,48 m w rzucie, w przekroju nieckowaty, osiąga) głęb. 0,32 m. Ob. nr 130, o wym. 1 x 0,9 m w rzucie, w przekroju przybierał kształt workowaty i osiągał głęb. 0,8 m. Wypełnisko ob. składało się z grn. w-wy szarobrązo-wej spłaszczonej próchnicy z plamami brunatnej w-wy próchniczej oraz dln. w-wy szarej, silnie spiaszczonej próchnicy z drobinami węgla drzewnego. Ob. nr 132, o wym. 0,8 x 0,48 m w rzucie, w przekroju nicrcg., cechował się 1 -warstwowym wypełniskietn i głęb. 0,4 m. Ob. nr 133, o wym. 0,62 x 0,52 m w rzucie, w przekroju nieckowaty, cechował się 1-warstwowym wypełniskiem i głęb. 0,26 m. Ob. nr 135, o wym. 1,6 x 1,18 m w rzucie, w przekroju nieckowaty, osiągał głęb. 0,2 m. Wypełnisko ob. stanowiła brunatna spiaszczona próchnica z plamami żółtego piasku. Ob. zawierające zabytki pś. wystąpiły w skupisku ob. niedatowanych, obejmującym łącznie pow. ok. 3 arów. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., w tym po 1 z ob. nr 128 i 133, 2 z ob. nr 132 oraz po 3 z ob. nr 130 i 135. Zbiory: MAŚN. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Augustyniak 2007b. 10. Siad osadnictwa. Zbadane na stan, pozostałości osadnictwa śrw. nie poddają się jednoznacznej interpretacji, teoretycznie mogąc stanowić zarówno ślady działalności mieszkańców L., jak też pozostałość nieznanej obecnie osa y (Augustyniak 2007b, s. 18). Ta druga hipoteza jest mało prawdopodobna ze względu na brak pozytywny przesłanek istnienia w tym miejscu choćby przysiółka, bliskość siedliska L. oraz charakter odkrytych reliktów XI.2. Katalog 349 Z jednym wyjątkiem (ob. nr 130) są to bowiem niewielkie płytkie jamy, będące zapewne reliktami tymczasowych szałasów bądź kleci. Tylko ob. nr 130 jest zapewne, ze względu na swą znaczną głęb., reliktem jamy zasobowej wzmocnionej może pierwotnie konstrukcją drewnianą lub plecionkową, której pozostałość stanowią zapewne drobiny węgla zawarte w dln. w-wie wypełniska, powstałej przez zawalenie ścianek jamy. Odkryte ob. wskazują niewątpliwie na gosp. wykorzystanie strefy granicy lasu i łąk nadrzecznych, czy to w związku z wypasem zwierząt na łąkach, czy też zbieractwem uprawianym w lesic. Jak wskazują znaleziska ułamków ceramicznych naczyń nowożytnych na stan., było ono także w późniejszym okresie nawiedzane przez okolicznych mieszkańców, prawdopodobnie z L. 91/11 1. Luboszów, pow. bolesławiecki, stan, nr 2 (AZP 72-13/4), właściwie: Czyżyków / Herzoglich-Zeisau, Kr. Sprottau. 2. Miejscowości niewzmiankowana w objętych kwerendą źródłach i opracowaniach dotyczących średniowiecza. 3. Bory Dolnośląskie. Krawędź prawej terasy nadzalewowej Kwisy, strefa leśnych gleb bielicowych. 4. Niewielka wieś o nieregularnej zabudowie (por. Mbl. 2626/4558 Neuhammer (Queis)). Stan, położone na S od siedliska wsi. 5. Ratownicze badania archeologiczne na trasie planowanej budowy autostrady A-18 Olszyna-Golnice (Lubuskie Konsorcjum Archeologiczne), 2006. Przebadano łącznic pow. 4,18 ara na S od szosy E 36, eksplorując 13 ob., głównie w W cz. obszaru badanego, datowanych na okres halsztacki i późne średniowiecze. 6. Wśród odkrytych ob. wyróżniono 2 ob. pś., oddalone od siebie na 28 m, wkopane w stanowiący naturalne podłoże osad piaszczysty. Ob. nr 239 był jamą o niereg., nieckowatym w spągu zarysie przekroju i głęb. 0,54 m. W rzucie ob. nr 239 cechował się regularnie owalnym kształtem o wym. 1,8 x 0,76 m. Wypełnisko ob. stanowiła w grn. cz. szara, spiaszczona próchnica z plamami żółtego drobnego piasku, a w dln. szara, spłaszczona próchnica przemieszana z drobną brunatną w-wą piaszczystą. Ob. nr 248, zinterpretowany jako dołek poslupowy, osiągał w stropie wym. 0,5 x 0,48 m oraz głęb. 0,34 m. 7. Inw,: Ułamki naczyń cer. pś., w tym 7 z wypełniska ob. nr 239 i 2 z ob. nr 248. Zbiory: MAŚN. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Augustyniak 2007c, ryc. 4, 5, passim. 10. Ślad osadnictwa. Zarejestrowane na stan, relikty osadnictwa śrw. nie poddają się jednoznacznej interpretacji, szczególnie że wystąpienie osadnictwa z innych epok wyklucza ich interpretację w kontekście innych ob., nicdatowanych bezpośrednio zalegającymi w ich wypełniskach zabytkami. Ob. nr 239 mógł być zaopatrzony w drewnianą konstrukcję, której pozostałość stanowiłaby zdeponowana w spągu ob. brunatna w-wa próchnicza. Znaczna pow. ob. nr 248 w stropie przy niewielkiej głęb. jego wkopania wyklucza jego interpretację jako dołu posłu-powego, bez dodatkowych przesłanek, które wskazywałyby, że w wykopie uchwycono jedynie partię spągową dołu po dużym słupie. Znaleziska z sezonu 2006 nie poddają się zatem jednoznacznej interpretacji, będąc prawdopodobnie albo, podobnie jak ob. eksplorowane na stan, nr 1, śladami doraźnej działalności mieszkańców Czyżykowa na skraju obrębu wsi, albo śladami podobnej działalności mieszkańców domniemanego przysiółka z karczmą przy przeprawie przez Kwisę⁵⁷. 92/1 1. Łapczyce, pow. trzebnicki, stan, nr 1 (AZP 72-26/177) / Labschiitz, Kr. Militsch. 2. Wieś w pocz. XIV w. wspomniana jako świadcząca dziesięcinę snopową (I.F B 164, s. 59). Podwójna wzmianka o miejscowości w LF może świadczyć, że już w pocz. XIV w. istniało w Ł. alodium, uwzględnione osobno jako nieświadczące dziesięciny snopowej. 3. Kotl. Żmigrodzka. Prawa terasa nadzalewowa rz. Krępa, l.d. Baryczy. ⁵' Podstawę dla domysłu istnienia w tej okolicy karczmy stanowią wyniki badań wykopaliskowych prowadzonych w 2004 r. w N pasie planowanej autostrady A18, w trakcie których odkryto znaczną liczbę fragm. naczyń cer. pś. ¹ wczesnonowożytnych, w tym kamionkowych wyrobów proweniencji żytawskiej i mużakowskiej (Kałagate 2008). Karczma ani gospoda nic były niestety wzmiankowane w Czyżykowie aż do XIX w.; także ewentualny związek nazwy prowadzącej do Czyżykowa z E drogi Kretzschmer Weg (por. Mbl. 2626/4558 Neuhammer (Queis)) z domniemaną wezmą jest niepewny. 350 XI. Katalog stanowisk 4. Szeregówka złożona z W rzędu działek chłopskich i E rzędu działek ogrodniczych, z folwarkami na N i S krańcu, o niwowym i pasmowym (na zapleczu działek chłopskich) rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2635/4567 Trachenberg i 2634/4566 Bargen). Stan, położone w b. parku dominialnym, działka nr 165/14, n. rz. Krępą, przy granicy działki nr 165/11. 5. Inspekcja i badania sondażowe z ramienia LfVD (K. Langenheim), 1937. 6. Podczas kopania dołu na wapno, w jego N krawędzi na styku gliniastego podłoża z w-wą próchniczą na głęb. ok. 1 m, odkryto ułamki naczyń cer. ze schyłku wczesnego średniowiecza. Po docięciu tego profilu o 0,1 m zadokumentowano kolebkowaty profil ob., osiągającego głęb. 1 m. Ob. wkopany był w w-wę brunatnej gliniastej ziemi, spągiem sięgając stropu jasnej w-wy piaszczystej. Z wypelniska ob. pozyskano w trakcie doci-nania profilu, z głęb. 0,85 m, dalsze ułamki naczyń cer. i przystąpiono do poszerzania w tym miejscu wykopu. Na głęb. 0,4 m wystąpiło wyraźne przebarwienie, zadokumentowane rysunkowo na głęb. 0,45 m. Przybierało ono w rzucie kształt prostokąta z zaokrąglonymi narożami, wydłużonego po linii SW-NE, o zadokumentowanych wym. 1,6 x 0,8 m (opis ob. na odnośnej KĘSA odbiega od podanego w archiwalnej dokumentacji). Jama cechowała się b. ciemnym wypełniskiem, zawierającym duże bryły brązowoczerwonej polepy występujące w skupiskach. Na głęb. 0,55 m wystąpiły w wypelnisku ob. kolejne ułamki naczyń wś. Obiekt został wyeksplo-rowany do stropu calcowego żwiru, pobrano również próbkę wypelniska. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. wś. z cylindryczną szyjką (pierwsze, przypadkowe znaleziska przy kopaniu dołu: APWr., WSPS 734, s. 298) oraz zdobionych „gotyckimi" żłobkami i opatrzonych wylewem z okapem (z wypelniska jamy: APWr., WSPŚ 734, s. 301). Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII w. Podstawy datowania: ceramika. Technologia wykonania odkrytych ułamków naczyń określona została jako „spätslawisch” (APWr., WSPŚ 734, s. 301), jednak fragm. brzuśca i wylewu naczynia odkryły w wypełnisku ob. (nr inw. 276:37) wykazywał pś. cechy stylistyczne, co wskazuje na XIII-wieczną metrykę zbioru. 9. Arch.: APWr., WSPS 734, s. 298-301; MAWr., MA-A-112, s. 33. Piśm.: “Altschlesische Blätter" 1937, s. 162. 10. Osada. Intensywnie ciemna barwa i duża, w porównaniu z otaczającymi w-wami, spoistość wypelniska (por. APWr., WSPŚ 734, s. 301: opis wypelniska w 2. ustępie i zdjęcie ob. w trakcie eksploracji) wskazuje na znaczną zawartość substancji organicznych. Niewykluczone, że były to jedynie odpadki; także bryły polepy nie musiaty pochodzić z konstrukcji ob. Z racji niewielkiej szer. (por. np. ob. nr 18 na stan, nr 20 w Boguszycach, nr kat. 8) i wobec braku śladów paleniska, odkryty w Ł. ob. był zapewne jamą gosp., po zakończeniu użytkowania zasypaną odpadami, ułamki naczyń pozyskane z wypełniska ob. datują zatem koniec jego użytkowania. Zaniechanie użytkowania ob. mogło się wiązać być ze zmianą rozplanowania osady w XIII w. Za przypuszczeniem tym przemawia fakt, że stan, znajduje się na terenie dworskim (por. też wyżej, pkt 2), pomiędzy siedliskami Ł. i przysiółka Zerra. Na dawne zmiany rozplanowania osadnictwa w rejonie dworu mogą wskazywać wzmianki o wcześniejszych odkryciach na terenie dworu, gdzie miały zostać znalezione liczne czaszki i in. kości ludzkie, oraz o groblach w parku dworskim E od stan., pozostałych rzekomo po dawnych stawach rybnych (APWr., WSPŚ 734, s. 299). 93/IV 1. Małaszowice, pow. nowosolski / Malschwitz, Kr. Glogau. 2. Wieś ryc., wzmiankowana od 1360 r. (por. Nowakowski 2008, s. 502). 3. Wzg. Dałkowskie. Teren falisty, stok o wystawie niewielkiej NW. 4. Ulicówka z dużym folwarkiem na skraju N, o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2409/4260 Beuthen/Oder i 2482/4360 Neustadtel). Stan, położone na W skraju działki leśnej nr 1762/1 (por. APWr., WSPS 693, s. 221; MAWr., MA-A-11, s. 25). 5. Odkrycie przypadkowe podczas orki na dworskim polu, zadokumentowane i zgłoszone do LfVD przez nauczyciela Grohmanna, 1939. 6. Podczas orki wydobyto na powierzchnię ziemi fragm. przedmiotów żelaznych i kamienie Żarnowe. W miejscu wystąpienia zabytków zaobserwowano okrągłą w rzucie jamę, w której wystąpił fragm. śrw. naczynia ceramicznego. Wypelnisko jamy stanowiła intensywnie czarna ziemia. 7. Inw.: Wyorane na polu: biegun Żarnowy z łupku łyszczykowego, leżak Żarnowy z granitu, fragm. prze miotów żelaznych, w tym topór/siekiera. Z wypełniska ob.: ułamki naczyń cer. wś. i pś., w tym zdobione wielokrotną linią falistą, przepalone kości. W archiwaliach APWr. wzmianka, że do LfVD nic dotarły zdjęcea zabytków ani wym. kamieni Żarnowych (APWr., WSPS 693, s. 223). Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowy wania. Zabytki przekazano do muzeum w Bytomiu Odrzańskim (APWr., WSPS 693, s. 222). XI.2. Katalog 351 8. XIII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika. Datowanie przeprowadził W. Nowothnig. 9. Arch.: APWr., WSPŚ 693, s. 219-222; MAWr., MA-A-11. s. 25. Piśm.: “Altschlesische Blätter" 1940, s. 138; Demidziuk 2000, s. 160, nr 772. 10. Ślad osadnictwa. Sądząc po intensywnie czarnym wypełnisku jamy, złożono w niej przydomowe odpady. Zespół odkrytych na stan. zab. świadczy o osadowym charakterze znalezisk. Położenie stan. n. ciekiem, na gruntach dworskich wobrębie Maloszowic, może przemawiać za istnieniem niegdyś na stan, przysiółka bądź folwarku. Do potwierdzenia bądź obalenia tej hipotezy mogłyby się przyczynić tylko dalsze badania archiwalne i wykopaliskowe. 94/1V 1. Marciszów, p.ow. kamiennogórski, stan. B / Märzdorf, Kr. Landeshut. 2. W 1305 r. wieś świadcząca dziesięcinę w kwocie 1 wiardunku, a m. 1305 a 1313 r. 3 wiardunków, co sugeruje jej niedawne założenie (LF D 98b, s. 124,326, s. 139). W XVI w. w rękach Zedlitzów (SGTS 8, s. 226). 3. Rudawy Janowickie, mikroregion: Kotl. Marciszowska. Lewy stok doliny Bobru. 4. Długa wieś leśno-łanowa (por. Mbl. 3011/5162 Ruhbank). Stan, położone na S od siedliska Marciszowa Górnego. 5. Nadzór archcol. prac ziemnych poprzedzających montaż lokalnej sieci telekomunikacyjnej w Μ. (firma ARGO), 1998-1999. Badania prowadzono w obrębie wykopów liniowych p. instalacje. 6. P. w-wą humusu o miąższości 8 cm uchwycono jednolitą, brunatną w-wę próchniczą, w której wystąpiły zabytki pś. 7. Inw.: 7 ułamków naczyń cer. pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Grabowski 1999. 10. Ślad osadnictwa. Niepełne uchwycenie sekwencji nawarstwień uniemożliwia jednoznaczną interpretację odkryć. Brunatna w-wa próchnicza mogła stanowić humus pierwotny bądź w-wę akumulacyjną powstałą wskutek gosp. użytkowania terenu. 95/IV 1. Marciszów, pow. kamiennogórski, stan. D / Märzdorf, Kr. Landeshut. 2. Dane hist. dotyczące miejscowości: por. wyżej, nr kat. 94. 3. Rudawy Janowickie, mikroregion: Kotl. Marciszowska. Na W skłonie wzgórz okalających od E dolinę Bobru, wylot śródgórskiej doliny, położonej w osi rozdzielającej wzgórza przełęczy. 4. Opis hist.-osadniczy wsi: por. wyżej, nr kat. 94. Stan, położone NNW od siedliska Marciszowa Dolnego, w obrębie działki nr 356/6. 5. Nadzór archeol. prac ziemnych poprzedzających montaż lokalnej sieci telekomunikacyjnej w Marciszowie (firma ARGO), 1998-1999. Badania prowadzono w obrębie wykopów liniowych p. instalacje. 6. P. w-wą orną o miąższości 0,16 m uchwycono zalegającą do głęb. 0,65 m brunatno-szarą w-wę próchniczą. Zab. ruchome wydobyto z obydwu opisanych j.s. 7. Inw.: 14 ułamków naczyń cer. pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Grabowski 1999. 10. Ślad osadnictwa. Znaczna miąższość zalegającej p. w-wą orną w-wy próchniczej, skojarzona z położeniem stan., wskazuje, że była to prawdopodobnie w-wa akumulacyjna, powstała wskutek rolniczego użytkowania wyższych partii stoków. Mierczyce: Zob.: Pawłowice Wielkie, pow. jaworski. 96/11 1. Mierzów, pow. głogowski, stan, nr 1 (AZP 67-17/102) / Miirschau, Kr. Glogau. 2. W pocz. XIV w. wieś o areale ok. 4 łanów, opłacająca dziesięcinę snopową (LF E 171, s. 155). 3. Wzg. Dałkowskie. Stok o wystawie NNW i kulminacja łagodnego wyniesienia. 4. Niewielka wieś placowa o trójkątnym nawsiu i blokowo-niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2483/4361 Quaritzj. Stan, położone na bezpośrednim zapleczu siedliska wsi, na E krańcu działki nr 77/3. 352 XI. Katalog stanowisk 5. Nadzór archeol. przy zadaniu inwestycyjnym „Ochrona wsi Mierzów przed wodami naporowymi ze Wzgórz Dałkowskich", etap I i II (firma „Eksplorer”), 2005. Prowadzono dokumentację profili wykopów liniowych p. instalacje. 6. W profilu wykopu na dl. 82 m, p. w-wą orną o miąższości 0,2-0,3 m, zaobserwowano zaleganie pś. w-wy kult, w postaci ciemnoszarej w-wy próchniczej osiągającej miąższość ok. 0,15-0,3 m. P. w-wą kult, odkryto 2 nicckowatc jamy o pochyłych ściankach i płaskim układzie spągów, osiągające głęb. ok. 0,25-0,35 m, których wypełnisko stanowiła w-wa szarej próchnicy. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. z okresu wpływów rzymskich i pś. (z w-wy kult, i ob. wziemnych). Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Piwko 2005, s. 4, rys. 7-9, fot. 9-11. 10. Osada. Wobec lokalizacji stan, nr 1 na bezpośrednim zapleczu zabudowy M., odkrycie w-wy kult, oraz nieokreślonej liczby ob. archeol. (zapewne jam) nie jest dostateczną wskazówką, by przypuścić translokację wsi. Jest jednak prawdopodobne, że w pewnym okresie w XIII-XVI w. siedlisko M. sięgało dalej na E, niż obecnie. Zapewne odmiennie - ze względu na większe oddalenie od współczesnego siedliska wsi - należy interpretować odkrycia z pobliskiego stan, nr 2 (AZP 67-17/103), gdzie ponad starszą w-wą kult, datowaną na podokres B2-C1 okresu wpływów rzymskich zalegała na dł. 68 m w-wa kult, datowana na XII w. (Piwko 2005, s. 4-5). 97/11 1. Milejowice, pow. wrocławski, stan, nr 19 (AZP 83-29/141) / Mellowitz, Kr. Breslau. 2. Wieś M. powstała przez podział większej, starej jednostki osadniczej, znanej jako Żórawina (LF B 53, s. 50: Iłem maiorem Zarovinam sive Mileiovitz)ⁱ‘. Miejscowość należąca do b-pstwa wrocł., w pocz. XIV w. rządząca się prawem polskim, w poł. XIV w. obejmowała 20 łanów czynszowych i 2 sołeckie (LBWr., s. 88, nr 144). 3. Równ. Wrocławska. Lewa krawędź doliny Żurawki, p.d. Slęzy. 4. Wieś placowa o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2955/5068 RothsiirbenlRothbach; Schlenger 1930, s. 141). Stan, położone na W skraju obrębu M. (także przed 1945 r.), na zespole działek nr 113. 5. Ratownicze badania wykopaliskowe na trasie budowy autostrady A4 (IAiE PAN W-w), 2000-2001. Badania prowadzono w wykopach p. szosy zjazdowe, na N i S od autostrady. 6. W pasie N inwestycji odkryto 1 ob. pś. (nr 836), w rzucie zbliżony do okrągłego o wym. 0,8 x 0,9 m, w przekroju przybierał kształt niecki o prostych ściankach i równym dnie i osiągał głęb. 0,28 m. Wypełnisko ob. stanowiła szarobrunatna próchnica przemieszana z gliną. W pasie S inwestycji odkryto 1 ob. pś. (nr 976), w rzucie przybierający kształt owalu o wym. 3,4 x 2,3 m. W przekroju oh. cechował się pofałdowanym dnem i pochyłymi ściankami, osiągając głęb. 0,82 m. Górną w-wę wypełniska stanowiła ciemnobrunatna próchnica, a dolną jasnobrunatna próchnica przemieszana z gliną i żwirem. W wypelnisku ob. wystąpił płaski kamień o wym. 1,1 x 0,68 m i grubości nie określonej w sprawozdaniu. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer., w tym 1 pś. z ob. nr 836 i 6 (pś. oraz halsztackich) z ob. nr 976; ponadto wob. nr 976 znaleziono zabytek krzemienny, 1 fragm. kości, grudki rudy żelaza i zakrzywiony gwóźdź żelazny. Zbiory: IAiE PAN W-w. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Bugaj [et al.] 2005. 10. Ślad osadnictwa. Wobec wątłych podstaw datowania (1 ułamek naczynia cer.) śrw. atrybucję chronologiczną ob. nr 836 należy uznać za niepewną; nieokreślona pozostaje także jego funkcja. Ob. nr 976, położony na skraju obrębu M., za rzeką, był zapewne związany z nieokreślonymi bliżej czynnościami gosp. prowadzonymi poza siedliskiem wsi. Za posiadaniem przez ob. nr 976 konstrukcji naziemne) przemawia zarówno znaleziony w jego wypelnisku gwóźdź, jak też wyraźnie próchniczy (o organicznej genezie) charakter grn. w-wy wypełniska. ⁵B O Żórawinie i podobnych jednostkach osadniczych na Śląsku por. Podwińska 1971, s. 253-256. XI.2. Katalog 353 98/11 1. Moczydlnica Klasztorna, pow. wołowski / Mönchmotschelnitz, Kr. Wohlau, Fdst. 3. 2. Wieś wzmiankowana od 1202 r. wśród osad dziesięcinnych k-ła św. Jana w Lubiążu (KDS1 1, nr 90), w 1304 r. pozyskana przez zgromadzenie lubiąskie drogą zamiany od Mikołaja z Moczydlnicy (KatDok 2, nr 56). 3. Obniżenie Scinawskic. Strefa styku falistej wysoczyzny morenowej z podmokłym, pokrytym łąkami obniżeniem. 4. Ulicówka zamknięta dworem na skraju N, o niwowo-blokowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2633/4565 Winzig i 2703/4665 Wohlau). Stan, położone na S od wsi, w ciągu rowu odwadniającego (por. MAWr., MA-A-113, s. 2). Przybliżone współrzędne stan.: x 394053, y 331174. 5. Odkrycie przy pracach budowlanych i dokumentacja z ramienia LfVD (L. Zotz, Μ. Hellmich, Μ. Kor-detzky), 1934. 6. Na głęb. 0,8-1 m odkryto wbite w podłoże pale drewniane, rozciągnięte na szer. ok. 2,5 m i dł. kilkunastu m wzdłuż osi pogłębianego rowu (po linii SEE-NWW). W SEE cz. układu pali, gdzie cz. pali tkwiła w gęstych rzędach poprzecznie względem biegu rowu, zarejestrowano także belki układane poziomo na dużych kamieniach polnych, zalegających na głęb. 1-1,4 m. Poziomo zalegające belki stwierdzono także w położonej dalej na NWW cz. układu pali. Spomiędzy drewnianych elementów konstrukcyjnych wydobyto ruchome zab. pś. Na N skraju wykopu p. kanał odkryto drewniane, prostokątne w przekroju, odkryte od góry koryto o wym. wewn. 0,3 x 0,3 m i dł. co najmniej 7,5 m (por. analogiczne znalezisko z opuszczonej osady Berlinchen na Dolnych Łużycach: Jeute 2011, s. 43, Abb. 7). Kraniec E drewnianego koryta zatkany był drewnianym czopem. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., fragm. podkowy, sprzączka brązowa. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIV-XV w. Podstawy datowania: ceramika (opinia L. Zotza). 9. Arch.: APWr., WSPŚ 779, s. 714-722; MAWr., MA-A-113, s. 2. Piśm.: “Altschlesische Blätter" 1934, s.54,74, 86. 10. Infrastruktura hydrotechniczna. Wg Μ. Hellmicha, ukształtowanie terenu i odkrycie drewnianego koryta odprowadzającego wodę wskazują że odkryty układ drewnianych elementów konstrukcyjnych i kamieni stanowił pozostałość zapory na kanale (APWr., WSPS 779, s. 719-720: „Stauwerk in dem alten Graben"). Odmienną hipotezę przedstawił Μ. Kordetzky (APWr., WSPS 779, s. 722), wskazujący na nazwy terenowe Guhn-Miihlgraben i Guhn-Wicse (por. Mbl. 2703/4665 Wohlau), pozostałe po wzmiankowanym do 1765 r. młynie należącym do lubiąskich cystersów. Lokalizacja stan, w pobliżu wylotu młynówki Guhn-Mühlgrabcn wskazuje, że odkryte relikty konstrukcji rzeczywiście mogły mieć związek z młynem. Za przypuszczeniem tym przemawiają także odkryte na stan. zab. ruchome, wskazujące na intensywne użytkowanie terenu stan, u schyłku średniowiecza. Kierunek położenia drewnianego koryta przepływowego (równolegle do biegu rowu) oraz odnalezienie blokującego przepływ czopu w E krańcu koryta wskazuje, że przepływ wody odbywał się w przybliżeniu po linii SEE-NWW. Woda zasilająca koryto mogła pochodzić albo bezpośrednio z Guhn-Miihlgraben, której obecne ujście jest jednak odległe ok. 150 m W od stan. (por. APWr., WSPS 779, s. 716, zdjęcie środkowe, gdzie widoczne rosnące przy dawnej młynówce drzewa), albo z hipotetycznego zbiornika o przybliżonym najwyższym poziomie lustra wody na wys. ok. 94,6 m n.p.m. Postulowana wys. lustra wody wskazuje, że byłby io zbiornik niewielki, położony najprawdopodobniej na E od odkrytych reliktów budowlanych. Za taką lokalizacją zbiornika przemawia umiejscowienie wlotu drewnianego koryta, zagęszczenie w tej strefie reliktów konstrukcyjnych, w tym dużych kamieni, słupów wbitych rzędem obok siebie oraz luźniejszego rzędu pali rozmieszczonych w linii NNE-SSW S od gł. skupienia slupów. Zasugerowane powyżej rozwiązania opierają się z. konieczności na wyrywkowych podstawach źródło-wych. Do ich poszerzenia mogłyby się przyczynić, oprócz nieodzownej kwerendy archiwalnej, postulowane przez Μ. Hellmicha badania archeol. na NW od miejsca odkrycia reliktów budowlanych w 1934 r. Mojęcice, pow. wołowski: Zob: Krzydlina Mała, pow. wołowski Mokra, miasto-powiat Wrocław: Zob.: Wrocław-Mokra, miasto-powiat Wrocław 354 XI. Katalog stanowisk 99/VI 1. Mokronos Górny, pow. wrocławski / Oberhof, Kr. Breslau. 2. Alodium należące do wrocł. konwentu krzyżowców z czerwoną gwiazdą, wzmiankowane od 1253 r, obejmujące 14,5 lana gruntów. W poi. XIV w. folwark przygotowywany do parcelacji (LBWr., s. 66, nr 22), w 1357 r. uzyskano zezwolenie na lokowanie go na prawie niem. (KatDok 4, nr 330); parcelację przeprowadzono, jak wskazuje wzmianka o sołtystwie z 1399 r. (KatDok 7, nr 550), jednak już w 1425 r. M. G. był zapewne znów alodium (RBWr., s. 247, nr 127⁵’). 3. Równ. Wrocławska. Teren falisty o pokrywie lessowej powstałej na osadach polodowcowych. Stan, położone w najwęższej cz. garbu terenowego, na której położone jest siedlisko wsi. 4. Ulicówka o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2891/4967 Schmolz). Stan, położone na Sod siedliska wsi, na E skraju ciągu działek nr 68. 5. Nadzór archeol. prowadzony w trakcie budowy wodociągu na trasie M. G.-Zybiszów (firma „ARX"), 2000. Prace prowadzono w obrębie wykopów instalacyjnych. 6. W profilu NW wykopu instalacyjnego zadokumentowano p. kolejnymi reliktowymi poziomami drogi polnej na dł. ok. 6 m soczewkę ciemnej próchnicy o maksymalnej miąższości 0,15 m, a p. nią Irapezoidalną w przekroju jamę o płaskim spągu (ob. nr 2), wypełnioną ciemnobrunatną próchnicą. Ob. nr 2 osiąga! dl. 0,78 m w stropie, 0,54 w spągu oraz głęb. 0,4 m. W pobliżu ob. nr 2 zadokumentowano ob. nr 1, datowany na X-XI w., oraz niedatowaną materiałem zabytkowym, lecz położoną w podobnej sytuacji stratygraficznej, jak ob. nr 2, jamę o nicrcg. przekroju (ob. nr 3). 7. Inw.: Ułamki naczyń cer., w tym z ob. nr 2: 1 pradziejowy, 1 pś. grupy technologicznej BI. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. 2. poł. XIII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika. Ułamek naczynia cer. pś. pozyskany z wypelniska ob. nr 2 sam w sobie nie upoważnia do datowania go na średniowiecze. Datowanie to w pewnym stopniu wspiera jednak wystąpienie ob. nr 2 p. kilkoma poziomami użytkowymi nowożytnej drogi oraz w-wą kuli. 9. Arch.: Boguszewicz, Koniarek, Pozorski 2000. 10. Siad osadnictwa. Ob. nr 2, sądząc z jego kształtu w przekroju i głęb., mógł pierwotnie pełnić funkcję zasobową. Odkryte ob. położone były wprawdzie poza niwą siedliskową współczesnej wsi, jednak w jej pobliżu. Czy także w średniowieczu ob. nr 1-3 leżały poza siedliskiem wsi, pozostaje niewyjaśnione, szczególnie gdy weźmie się p. uwagę przytoczone w pkt. 2. niniejszego rekordu akcje parcelacji i scalania mokronoskiego alodium w XIV-XV w. 100/1 1. Mościsko, pow. dzierżoniowski / Faulbriick, Kr. Reichenbach. 2. W XIII w. wieś książęca, pleban Jan de Putrido Ponte wzmiankowany w 1268 r., w pocz. XIV w. wieś zobowiązana do opłacania 15 grz. tytułem dziesięciny, co oznacza areał 60 łanów (LF B 526, s. 87). W 2. poi. XIV w. wielokrotnie poświadczona we wsi własność Haugwitzów (Jurek 1996, s. 234-235; LBŚwJaw 1-3,passim s.v. Faulbriick). 3. Obniżenie Podsudeckie. Lewy stok doliny Piławy, p.d. Bystrzycy. 4. Duża, rozczłonkowana wieś leśno-łanowa z 3 folwarkami, o hakowej dyspozycji siedliska (por. Mbl. 3075/5265 Reichenbach). Stan, położone w siedlisku M. Średniego (por. Pacek 1999, mapa nr 1; w sprawozdaniu brak ścisłej lokalizacji poszczególnych badanych odcinków). 5. Nadzór archeol. podczas prac ziemnych poprzedzających budowę kanalizacji telefonicznej (M. Pacek), 1999. Prace prowadzono w obrębie wykopów liniowych (głównej magistrali i niektórych wykopów p. przyłącza) o głęb. do 0,7 m i szer. ok. 0,3 m. 6. W wykopach zarejestrowano głównie w-wy współczesnych nasypów oraz podłoże naturalne, przy czym w niektórych wykopach już na głęb. 0,4 m występowała skała macierzysta. Zadokumentowano profile 1 ode. wykopu położonych przy ul. Kolejowej. W profilu F. ode. A-B o dł. 2,3 m w zagłębieniu kamienistego podłoża wystąpiła w-wa ciemnobrunatnej ziemi (j. s. 2), ponad nią w-wa brunatnej ziemi z niewielką domieszM kamieni (j. s. 3) o znacznej miąższości, powyżej zaś podsypka i współczesna nawierzchnia drogi (Pacek 1999, ryc. 1). Podobną stratygrafię, z niewielkimi odchyleniami, stwierdzono w pozostałych wykopach. W profilu ode. C-D o dł. 1,8 m zachowany fragm. w-wy kult. pś. (j. s. 3) zalegał częściowo wprost na skale macierzystej, a częściowo na w-wie bardzo drobnego tłucznia kamiennego wymieszanego z rdzawobrunatną ziemią (ra 1999, ryc. 2). W profilu W ode. E-F o dł. 2 m w-wa kult. pś. wystąpiła w postaci soczewki zalegającej wpros ” Przy liczbie łanów nie wskazano, jak przy innych miejscowościach, by były to łany czynszowe. XI.2. Katalog 355 na skalistym podłożu (Pacek 1999, ryc. 3). W profilu E ode. G-H o dł. 1,5 m nie udało się zadokumentować poziomu zalegania stropu calca; w-wa kult. pś. (j. s. 1) była najniższą uchwyconą j.ś. (Pacek 1999, ryc. 4). 7. Inw.: 14 ułamków naczyń cer. pś. grupy technologicznej BI (w tym 10 fragm. brzuśców, 2 partii przy-Jennych, 1 wylewu z okapem i 1 pokrywki), z czego 4 z ode. A-B (j. s. 2), 3 z ode. C-D (j. s. 3), 5 z ode. E-F (j.s. 2), 2 z ode. G-H (j. s. 1). Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Pacek 1999. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Odkryte na różnych odcinkach fragm. pś. w-wy kult, poświadczają wczesny okres istnienia wsi lokacyjnej“. 101/1 1. Mściwojów, pow. jaworski, stan, nr 14 (AZP 81-21/64) / Profen, Kr. Jauer. 2. Wieś i k-łpar. wzmiankowane od 1335 r. (SR 5409). Rodzina ryc. von Profen na Mściwojowie znana na Śląsku od 1251 r.⁶¹ Także w XIV-XV w. wieś poświadczona w posiadaniu ryc. (por. KalDok 4, nr 78; LBSwJaw. I-II i CDS passim , s.v. Profen); od 1508 r. wzmiankowany w Μ. kiermasz (CDS 35, s. 137). 3. Równ. Legnicka. Lewa krawędź doliny Wierzbiaka, p.d. Kaczawy. 4. Ulicówka z folwarkiem w cz. środkowej, o blokowo-niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2887/4963 Jauer). Stan, położone na S od W krańca Μ., oddzielone od siedliska miejscowości niewielką dolinką. 5. Ratownicze badania archeologicznych wyprzedzające budowę zbiornika retencyjnego „Mściwojów” (firma „Eksplorer”), 1997-1999. Badania wykopaliskowe prowadzono w obrębie fragm. stan, nr 14-17 przeznaczonych do zalania mającym powstać zbiornikiem. 6. Wśród ob. wziemnych zarejestrowanych w wykopie I położonym w N cz. stanowiska na wys. 190--195,5 m n.p.m., datowanych na różne okresy pradziejów i wczesnego średniowiecza, wyróżniono 2 sąsiadujące ob. zawierające materiały wś. i pś. Ob. nr 342 miał w rzucie na poziomie odkrycia kształt trójkąta równoramiennego o zaokrąglonych narożach, o dł. podstawy 3,5 m i najdłuższej wys. (po linii NW-SE) równej 4 m. W przekroju ścianki ob. były skośne, dno płaskie, osiągając głęb. 0,57 m, wypełnisko ob. stanowiła czarna gliniasta próchnica (Piwko 2000, s. 127-129). Przy środku ściany SE ob. nr 342 zarejestrowany płytki, okrągły w rzucie ob. nr 343 o wypełnisku podobnym, jak ob. nr 342. Ob. nr 347 w rzucie przybierający kształt prostokąta o zaokrąglonych narożach rozciągniętego o linii NE-SW, osiągał wym. 5 x 5,15 m. Ob. nr 347 cechował się równym spągiem i pionowymi ściankami, przy krawędziach otoczony był wąskim stopniem, uchwyconym bardziej lub mniej wyraźnie w poszczególnych cięciach profilowych. Wypełnisko ob. stanowiła żółta glina przemieszana z czarną próchnicą, a w spągowej partii ob. ciemniejsze w-wy próchniczo-gliniaste. W NW cz. ob. wydzielono jamę o czarnym, próchniczym wypełnisku z dużą ilością polepy, o wym. 1,74 x 1,45 m, oznaczoną jako 347A. Przy krawędzi SE ob. zadokumentowano 3 jamy po słupach o średnicy ok. 0,4 m każdy, 1 ślad po słupie wystąpił też przy ścianie SW, zaś skupiska mniejszych dołków posłupowych odkryto w narożach SWi NE. Wzdłuż krawędzi NW i SW wyróżniono negatywy belek, być może rygli bądź podwalin ścian, o szer. 0.4 m każdy (Piwko 2000, s. 131-133). 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. wś. i pś., fragm. kości zwierzęcych, muszla małża (w tym 316 ułamków naczyń, muszla i 8 fragm. kości z ob. nr 342). Zbiory: Muzeum Miedzi w Legnicy. 8. XIII-1. poł. XIV w. Podstawy datowania: ceramika, dane historyczne. 9. Arch.: Piwko 2000, s. 127-129, 131-133, rys. 79, 81. 10. Osiedle. Ob. nr 342, pierwotnie był zapewne budynkiem gosp. z konstrukcją 2-spadowego dachu opartą o ślemię wsparte z jednej strony na sosze, a z drugiej na pow. ziemi (por. podobne konstrukcje dachów ob. gosp.: Bohdanowicz 1995, s. 28-30, szczególnie ryc. 24, 26). Przeznaczenie ob. jest trudne do określenia, gdyż jego w Pewne dane do kultury materialnej w okresie pś. lub wczesnonowożytnym wnoszą przedwojenne odkrycia z Mościska, wśród których najciekawsze to duże, baniaste naczynie dwuuche z cylindryczną szyjką i gęsto rozmieszczanymi na brzuścu otworami na wylot, znane z archiwalnej teczki miejscowości, być może tożsame z naczyniem “chowanym w zbiorach MAWr. (por. APWr., WSPŚ 753, s. 525). Możliwe przy tym, żc śląskie gniazdo rodu otrzymało swą nazwę od posiadłości tej samej nazwy w Marchii ‘ unieńskiej, jednak miśnieńskie pochodzenie Profenów nie jest całkowicie pewne (por. tu: Jurek 1996, s. 324, gdzie 4 niejako pierwsze wzmianki o miejscowości zacytowane RegŚl 1, nr 438, 520). 356 XI. Katalog stanowisk próchnicze wypełnisko bogate w treść kulturową pozostawia możliwość, że jama ta mogła zostać po porzuceniu wykorzystana jako dół odpadowy. Ob. nr 347, wobec dość znacznych rozmiarów, mógł pełnić funkcje mieszkalne. Za przypuszczeniem tym przemawia odkryła w nim jama 347A, z racji zawartości dużej ilości polepy mogąca slanowić pozostałość paleniska. Jama ta nie tylko usytuowana była w stropie wypelniska ob., lecz także, w świetle zawartej w sprawozdaniu z badań dokumentacji rysunkowej (Piwko 2000, rys. 81), przecinała relikt belki należącej do konstrukcji NW ściany ob. Wobec nieznacznego przecięcia się obu j.s. nie sposób przy tym wykluczyć, że wrażenie superpozycji rygla ściany i jamy 347A powstało wskutek procesów podepozycyjnych, a jama ta rzeczywiście była reliktem paleniska użytkowanego w obrębie budynku. Mimo zadokumentowania możliwych negatywów rygli ścian, śladów po słupach nośnych po zewnętrznej stronie krawędzi ob. (ob. nr 347A-D) oraz śladu słupa wewnętrznego w narożniku E, nie da się w sposób pewny odtworzyć pierwotnej konstrukcji budynku. Współwystępowanie wymienionych elementów sugeruje konstrukcję przysłupową wspierającą ramę dachu przynajmniej od strony NE i ryglową bądź zrębową technikę wzniesienia śćian. Za taką rekonstrukcją przemawia oddalenie slupów od krawędzi ob.: słup SI przy ścianie NW stykał się z negatywami belek podwalinowych bądź dln. rygli; słupy zlokalizowane przy ścianie NE i narożniku S były wprawdzie oddalone od śladów rygli, nie na tyle jednak, by stanowić podparcie podcieni. W takim układzie słup S1 mógł być śladem sochy, a słupy zarejestrowane przy krawędzi NE ob.: przyściennej konstrukcji przysłupowej. Minimalne zagłębienie stopnia stanowiącego prawdopodobny ślad lokalizacji podwaliny ściany przy krawędzi NW ob. wskazuje przy tym, że także ta strona budynku mogła być zaopatrzona w konstrukcję przysłupową, której pozostałości zostały jednak zniszczone przez orkę bądź przy mechanicznym zdejmowaniu nadkładu na początku wykopalisk (domniemanie to z konieczności opiera się jedynie na założeniu, że belki podwalinowe powinny były leżeć poziomo, jako że rysunki w sprawozdaniu nie zostały opatrzone poziomą stałą profilową). Można hipotetycznie przyjąć, że podobny los spotkał slup zewnętrzny w narożniku E, a słupek S8 w narożniku E nie miał związku z ob. lub stanowił element wtórnie dodany, mający wzmacniać stabilność narożnika (o podobnych rozwiązaniach por. Barnycz-Gupieniec 2000, s. 81; Dulinicz 2001, s. 120, tam dalsze odsyłacze). Wówczas budynek należałoby rekonstruować jako chatę przysłupową o zrębowej lub ramowej konstrukcji ścian, z 4 słupami przy każdej ze ścian wzdłużnych, sochą dostawioną od zewnątrz do tylnej ściany szczytowej, a od frontu półsochą wspartą na wysuniętej nieco przed linię frontowej ściany belce łączącej skrajne słupy konstrukcji przysłupowej. Różnice w chronologii ob. odkrytych na stan, nr 16, 17 i 14 wskazują na stopniowe przesuwanie się osadnictwa wś. w dół Wierzbiaka, ku współczesnej lokalizacji zabudowy Mściwojowa (o ruchomości osad wś. por. niniejszej pracy rozdz. IX. 1). Cechy stylistyczne cz. materiałów wś. ze stan, w postaci wczesnych brzegów z okapem (Piwko 2000, ryc. 90, 113) pozwalają przypuścić, że najmłodsza osada wś. istniała jeszcze w XII/Xni-XIII w. Bogaty inw. ob. nr 342, zawierający m.in. naczynia z kryzą i ucho taśmowate z głębokimi nacięciami (Piwko 2000, s. 129), wskazuje na jego XIII-wieczną metrykę. Także w ob. nr 347 materiały ws. wystąpiły w przemieszaniu z zabytkami pś. Przytoczone przesłanki, w zestawieniu z bliskim sąsiadowaniem obydwu ob. oraz ich wystąpieniem na osadzie wś., pozwalają z dużym prawdopodobieństwem powiązać ob. nr 342 i 347 z ostatnim etapem osadnictwa przedlokacyjnego, poprzedzającego powstanie istniejącego od co najmniej 1335 r. współczesnego siedliska wsi. Muchobór Wielki Zob.: Wrocław-Muchobór Wielki. 102/VI 1. Niedoradz, pow. nowosolski, stan, nr 3 (AZP 63-15/25) / Nittritz, Kr. Griinberg. 2. Wieś ryc.: od 1321 r. znany w księstwie głóg, niejaki Czablo de Nytraz (Jurek 1996, s. 300); w XV w wchodziła w skład dóbr otyńskich Zabeltitzów, a od 1516 r. Rechenbergów (Andrzejewski 2007, s. 94-95,30 ), w pocz. XVI w. poświadczone w N. także dobra Nostitzów (CDS 24, s. 77, 82, 84, 100, 117). K-ł par. wzmian kowany od 1376 r. (Neuling 1884, s. 86). 3. Obniżenie Nowosolskie. Równ. pokryta piaszczystymi osadami fluwioglacjalnymi, teren nie ekspo nowany. 4. Duża wieś złożona z cz. S wielodrożnicowej o rozłogach rozmierzonych blokowo i cz. N w postaci wsi placowej z dworem w W rzędzie zabudowy oraz zabudowanym nawsiem, o niwowym rozmierzeniu poi IP · Mbl. 2335/4160 Neusalz i 2334/4159 Giinthersdorf). Stan, położone na SW od siedliska wsi, w S cz. dzia nr 789/4. XI.2. Katalog 357 5. Ratownicze badania wykopaliskowe poprzedzające budowę obwodnicy Nowej Soli (Lubuskie Konsorcjum Archeologiczne), 2005. Na stan, przebadano łącznie 68 arów, odkrywając 234 ob. archeologiczne. 6. Na arach nr 35 i 36 zarejestrowano 3 ob. wziemne pś.: 2 dołki posłupowe (nr 18 i 28) oraz 1 o nieokreślonej funkcji (nr 29). Liczniejsze od śladów osadnictwa pś. były ślady osadnictwa z okresu nowożytnego. 7. Inw.: 38 ułamków naczyń cer. grupy technologicznej B (grupy II i III wg Dziedzic, Kałagate. Magda--Nawrocka 2004), w tym 3 z wypcłnisk ob. Zbiory: MAŚN. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. Liczba zabytków datujących jest niedostateczna, jednak wystąpienie ob. o domniemanej śrw. chronologii w jednej cz. stan, nakazuje przyjąć możliwość ich śrw. metryki. Datowanie zawężone przez autorów publikowanego sprawozdania (Kałagate, Jaszewska 2011, s. 477) do XIV-XV w., co trudno uznać za pewnik wobec wystąpienia na stan, jedynie ułamków naczyń cer. grupy technologicznej B. 9. Arch.: Uciechowska-Gawron 2006, s. 4-9, 13, ryc. 10, 18: 5-9. Piśm.: Kałagate, Jaszewska 2011, s. 476-477. 10. Siad osadnictwa. Odkryte na stan. ob. uznane za pś. są zapewne śladami nieokreślonych czynności gosp. prowadzonych poza siedliskiem wsi. Ze względu na wątłe podstawy datowania oraz znaczną na stan, liczbę śladów osadnictwa nowożytnego nic sposób wykluczyć ich późniejszej, niż wynikająca z zabytków datujących, metryki. 103/VI 1. Niedoradz, pow. nowosolski, stan, nr 4 (AZP 63-15/26) / Nittritz, Kr. Griinberg. 2. Dane hist nt. miejscowości: por. wyżej, nr kat. 102. 3. Opis topograficznego położenia stan.: por. wyżej, nr kat. 102. 4. Opis hist.-osadniczy miejscowości: por. wyżej, nr kat. 102. Stan, położone na W od miejscowości, w obrębie działki nr 552/7. 5. Ratownicze badania wykopaliskowe na osadzie wielokulturowej, poprzedzające budowę obwodnicy Nowej Soli (Lubuskie Konsorcjum Archeologiczne), 2005. 6. W cz. S badanego wycinka stan, odkryto ob. nr 5, w rzucie owalny, o wym. 2,24 x 1,36 m, w przekroju nieckowaly, osiągający głęb. 0,3 m. Wypełnisko ob. stanowi! rdzawoczerwony piasek przemieszany z szarą próchnicą. W N cz. badanego wycinka stan, odkryto ob. nr 390, w rzucie owalny o wym. 1,2 x 0,92 m, osią-gający głęb. 0,16 m. Wypełnisko ob. stanowiła szaro-czarna próchnica z dużą domieszką spalenizny oraz nielicznymi kamieniami. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., w tym po 1 z ob. nr 5 i 390. Zbiory: MASN. 8. XIV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (por. Kałagate, Jaszewska 2011, s. 469). Stosunkowo pewniejsze jest datowanie ob. nr 390, gdyż z ze względu na jego funkcję (palenisko) bardziej prawdopodobne jest dostanie się do jego wypełniska ułamka naczynia pś. w okresie użytkowania ob., podczas gdy w wypełnisku jamy ułamek naczynia pś. miał dużą szansę znaleźć się na wtórnym złożu. 9. Arch.: Kirschke, Narożna-Szamałek 2006, s. 30-36, ryc. 22-25, plan. Piśm.: Kałagate, Jaszewska 2011, s. 468-469. 10. Siad osadnictwa. Odkryte na stan. ob. pś.: jama (ob nr 5) i palenisko (ob. nr 390) są zapewne śladami bliżej nieokreślonych działań gosp. mieszkańców N. poza siedliskiem miejscowości. 104/1 1. Niedoradz, pow. nowosolski, stan, nr 14 (AZP 63-15/36) / Nittritz, Kr. Griinberg. 2. Dane hist. nt. miejscowości: por. wyżej, nr kat. 102. 3. Obniżenie Nowosolskie. Teren lekko pofałdowany, wierzchołek wzniesienia i grn. partia jego stoku S· Podłoże naturalne na większej cz. obszaru stan, stanowiła ciężka polodowcowa glina; jedynie na skrajach badanej cz. stan, calec stanowił drobnoziarnisty piasek (por. Leciejewska, Kałagate 2006, s. 3). 4. Opis hist.-osadniczy miejscowości: por. wyżej, nr kat. 102. Stan, położone na W od współczesnego siedliska wsi. w obrębie działek nr 529/10 i 545/5. 5a. Ratownicze badania archeologiczne w związku z rozbudową drogi krajowej nr 3 (MASN), 1990. Ba-ania przeprowadzono na styku stan, nr 6 i 14, przy czym wykopy nr 1, 3 i 5 zostały założone w obrębie stan, nr 14 (por. Kałagate, Leciejewska 2005, s. 228, przyp. 1; Kałagate, Jaszewska 2011, s. 438). Sb. Ratownicze ba-ania wykopaliskowe poprzedzające budowę obwodnicy Nowej Soli (Lubuskie Konsorcjum Archeologiczne), J?®5· Przebadano pow. 3,7 lub 4,1 ha, odkrywając 762 ob. archeologiczne (Kałagate, Leciejewska 2005, s. 228; Zagale, Jaszewska 2011, s. 440). 358 XI. Katalog stanowisk 6a. W trakcie badań stwierdzono znaczne zniszczenie nawarstwień stan, głęboką orką oraz zaleganie na jego terenie szczątkowej w-wy kult, zawierającej zabytki wś. i pś. (Lewczuk 1990 s. 82, por. też komentarz: Kałagate, Leciejewska 2005, s. 228). Nie zarejestrowano śrw. ob. wziemnych. 6b. W trakcie badań sezonu 2005 odkryto 36 ob. wś., 35 nowożytnych i aż 73 (tak Kałagate, Jaszewska 2011, s. 445) lub 74 (tak Leciejewska, Kałagate 2006) ob. pś. Wśród ob. pś. wydzielono wg wstępnego sprawozdania konserwatorskiego (Leciejewska, Kałagate 2006) relikty 2 chat, 2 półzicmianek, 55 jam (w świetle podsumowania zawartego w sprawozdaniu odkryto 57 jam, co jednak nie zgadza się z cyfrą wynikającą z wyszczególnienia obiektów tamże), 5 jam zasobowych, 7 dołów posłupowych, 2 studnie i 1 palenisko; w sprawozdaniu publikowanym (Kałagate, Jaszewska 2011, s. 445) wyliczono natomiast: 2 półziemianki (czyżby tożsame z chatami wymienianymi w sprawozdaniu archiwalnym?), 2 studnie, 1 palenisko, 5 jam zasobowych, 7 dołków posłupowych oraz 56 ob. archeol. o nieokreślonej funkcji. O ile w okresie wś. osadnictwo skupiało się na kulminacji wzniesienia stwierdzonego w środkowej cz. wykopu, to obiekty pś. wystąpiły dalej na S, na skłonie wzniesienia; ich największe zagęszczenie stwierdzono w obrębie arów nr XXIV/71, XXXIV/87, XXXV/65 i XXXV/88 (por. Kałagate, Jaszewska 2011, s. 449, ryc. 18). Wzdłuż W i S rubieży badanego obszaru stwierdzono także zaleganie śrw. w-wy kult, w postaci spiaszczonej, miejscami zgliniałej próchnicy o miąższości 0,1-0,6 m (Leciejewska, Kałagate 2006, s. 3). Ob. pś. wystąpiły na różnych głęb.: 56 (ok. 76%) w 1. w-wic mech, oraz odpowiednio: 14 w 2., 3 w 3. i 1 w 4. w-wie mech. 7. Inw.: Znaleziska masowe reprezentują liczne ułamki naczyń cer. z wypełnisk ob. i w-wy kulturowej. W ob. nr 669 (studnia) odkryto 3 naczynia miniaturowe, w tym 2 polewane brązową emalią pucharki zdobione szerokimi, płytkimi żłobkami spiralnymi i 1 w postaci konwi z uchem kabląkowym i tulejowatym wylewem (Kałagate, Leciejewska 2005, s. 230-231, tabl. I-II), nożyk, przęślik i drewnianą łopatę. Z wypełniska drugiej studni (ob. nr 558) pozyskano 2 przęśliki i ode. drutu brązowego. Poza tym w ob. nr 525 odkryto fragm. ka-błączka skroniowego, w ob. nr 606 nóż żelazny, a w ob. nr 641 krzesiwo. Zbiory: MAŚN. 8. 2. poł. XIII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika. Zawężenie chronologii do XIII w. zaproponowane przez autorów publikowanego omówienia badań w oparciu o datowanie materiałów ze studni (Kałagate, Jaszewska 2011, s. 446). Zawężenie chronologii stan, w oparciu o materiały cer. jedynie do XIII w. wydaje się zabiegiem zbyt daleko idącym, gdyż odróżnienie niewielkich zbiorów ułamków naczyń cer. z 2. poi. XIII i 1. poi. XIV w. może być problematyczne. Liczne wystąpienie młodszych materiałów na nieodległym stan, nr 6 (Kałagate, Jaszewska 2011, s. 458-4S9)⁶² oraz ich brak na stan, nr 14 przemawiają jednak za zasadniczą słusznością datowania stan, na wcześniejszy etap późnego średniowiecza. 9. Arch.: Leciejewska, Kałagate 2006. Piśm.: Lewczuk 1990; Kałagate, Leciejewska 2005; iidem 2010; Kałagate, Jaszewska 2011, s. 438-439, 445-449. 10. Osada: siedlisko i peryferia wsi. Odkrycia dokonane w trakcie badań ratowniczych poprzedzających budowę obwodnicy Nowej Soli wskazują, że co najmniej w XIII w. stan, nr 14 było trwale zasiedlone, stanowiąc zapewne przysiółek N. lub cz. jego siedliska przed reorganizacją przestrzenną czy wręcz translokacją (tak Kałagate, Jaszewska 2011, s. 446-448). Szczegóły przemian w topografii ówczesnego N. mogą wyjaśnić jedynie dalsze badania archiwalne i archeologiczne, jednak niemałe odległości m. skupiskami ob. pś. sugerują, że osada badana na stan, nr 14 nie cechowała się zwartym siedliskiem. Pod względem przebadanego areału oraz liczby odkrytych ob. archeol., slan. nr 14 w N. jest najszerzej przebadaną pozostałością pś. osady wiejskiej na Śląsku. To szczególne znaczenie slan. powinno zostać koniecznie podparte opracowaniem szerszym, niż dostępne obecnie sprawozdania z badan. 105/VI 1. Niezgoda, pow. milicki, stan, nr 1 / Nesigode, Kr. Militsch. 2. Miejscowość nie wzmiankowana w uwzględnianych źródłach i opracowaniach dotyczących średniowiecza, założona w XVI w. (Nawrocki 1995, s. 41). 3. Kotlina Milicka. Zalesiony, płaski pagór wydmowy. 4. Wieś rzędowa o luźnej zabudowie i niwowym rozmierzeniu rozłogów, z folwarkiem w cz. N (por. MD ■ 2563/4468 Szkaradowo). Stan, zlokalizowane poza siedliskiem miejscowości, m. Starym Stawem i Stawem Nie zgoda (por. Błażejewski 1998a, s. 252-253, ryc. 1-2), w obrębie działek nr 184/1, 187/1, 294/7 i 294/8. ⁶² Nota bene, topograficzna odrębność tych zab. przemawia przeciw zaprezentowanej przez Sławomira Ka aga c i Alinę Jaszewską (2011, s. 459) tezie, jakoby relikty osadnictwa odkryte na stan, nr 6 należało traktować jako per) ferię osady badanej na stan, nr 14. XI.2. Katalog 359 5. Dokumentacja ob. archeol. pś. odkrytego podczas wykopalisk prowadzonych na pradziejowym cmen-tarzysku (WKZA W-w), 1964. Odkryty ob. pś. eksplorowano ćwiartkami, pozostawiając jego bliżej nieokreśloną cz. nie wyeksplorowaną. 6. W obrębie cmentarzyska z okresów halsztackiego i wpływów rzymskich, p. w-wą humusu na głęb. 0,2 m odkryto strop kolistego w rzucie ob. archeol. o średnicy 3,7 m. W przekroju ob. przyjmował kształt lejkowaty, osiągając głęb. 1,5 m. Cechował się płaskim dnem o średnicy 1,4 m. Ścianki i dno ob. pokryte były w-wą czarnej, twardej, częściowo spękanej polepy osiągającą grubość 0,12 m. W obrębie wypełniska ob. wydzielono 4 j. s.; z najwyżej zalegającej, o miąższości 0,3 m, pozyskano zab. ruchome⁶³. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pradziejowych i pś. z najwyższej w-wy wypełniska. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania (przypuszczalnie b. składnica WOAK w Lubiążu bądź jedna z archeologicznych instytucji warszawskich, por. Błażejewski 1998a, s. 251). 8. XII1-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (opinia sprawozdawców). Wg informacji ustnej dr. hab. Artura Błażejewskiego (IV 2009), w inwentarzu omawianego ob., którego skład ustalał on przy okazji opracowywania wyników badań cmentarzyska w N., miał nie wystąpić żaden zabytek pś. Także ewentualne wystąpienie zabytków pś. jedynie w najwyższej w-wie ob. oraz jego lokalizacja na pradziejowym cmentarzysku nakazuje uwzględnić jego starszą, niż śrw., metrykę. 9. Piśm.: Kaletyn 1964. 10. Stanowisko produkcyjne? Średnica i zagłębienie odkrytego na stan. ob. archeol. przemawiają przeciw uznaniu go za relikt miele-ra, podobnego do nowożytnych obiektów tego rodzaju (o pożądanych wymiarach mielerzy por. Bond 2007, s. 281 -282). Silnie przepalone oraz przesycone węglem ścianki ob. wskazują jednak na rozpalanie w jego wnętrzu ognia, być może wielokrotne i/lub długotrwałe. W związku z tym, że płaskie dno ob. oraz brak ewentualnego odpływu wykluczają jego związek z pędzeniem smoły bądź dziegciu, można przychylić się do zaproponowanej przez prowadzących badania interpretacji omawianego ob. jako pozostałości jamy węglarskiej, z zastrzeżeniem, że nie wiadomo, czy omawiany ob. był w ogóle śrw. 106/VI 1. Niwnica, pow. nyski / Neunz, Kr. Neisse. 2. W pocz. XIV w. wieś obejmująca 45 małych łanów, w tym 4 stanowiące uposażenie k-ła par. (LF AII61, s.9),wrękach ryc., m.in. Rcideburgów (por. Jurek 1996, s. 274-275). W 1399 r. wzmiankowani sołtys i pleban (KatDok 7, nr 493). 3. Obniżenie Otmuchowskie. Łagodny stok o wystawie NWW, u którego podnóża płynie młynówka stanowiąca odnogę Kamienicy, p.d. Nysy Kłodzkiej. 4. Ulicówka o pasmowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 3249/5270 Neisse(Ost)). Stan, położone na W od siedliska wsi, przy młynie, tzw. Feldmühle, na W krawędzi działki nr 62. 5. Odkrycie przypadkowe podczas orki, zameldowane służbom konserwatorskim w Bytomiu i Raciborzu (gospodarz August May, proboszcz Müller i inż. Weisser), inspekcja konserwatora powiatowego (dr Potratz), 1937. 6. P. w-wą próchnicy polnej o miąższości ok. 0,2 m zarejestrowano zalegającą na stropie stanowiącego naturalne podłoże żwiru w-wę czarnej ziemi zawierającą liczne bryły węgla drzewnego i ułamek naczynia ceramicznego pś. zalegający na głęb. 0,4 m. W-wa czarnej ziemi zalegała w zagłębieniu o wym. w rzucie ok. 1 x 2 m, osiągającym głęb. 0,6 m. 7. Inw.: Fragm. naczynia ceramicznego pś. grupy technologicznej B. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8- XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. Datowanie odkrytego ob. wziemnego oparte o 1 zab. dalekie jest od pewności. Za śrw. chronologią ob. może przemawiać jego wkopanie wprost w strop calca oraz możliwe funkcje ob., dopuszczające równoczesną depozycję ułamka naczynia ceramicznego i innych składników wypełniska (węgiel drzewny). 9· Arch.: MŚlOp, OA Neunz. 10. Osada młyńska? Odkryta na stan, w-wa reprezentuje zapewne relikt po nieokreślonej bliżej działalności mieszkańców N.. yć może użytkowników młyna. Odkryty ob. wziemny mógł być pozostałością paleniska lub jamy odpadowej; mepełna dokumentacja uniemożliwia jego wiarygodną interpretację. ¹¹ Znaleziska pś. miały także wystąpić w siedlisku wsi, p. szkołą podstawową (Kaletyn 1970-1971), brak jednak ■ch opisu. 360 XI. Katalog stanowisk 107/11 1. Niwnik, pow. oławski / Niefnig, Kr. Ohlau. 2. Wieś bpia wzmiankowana w bullach z lat 1155 i 1245, w 1284 r. (SUB 5, nr 117) poświadczona jako kapitulna, z pełnymi prawami książęcymi od r. 1352 (RegŚl 2, nr 665, 776). W 1250 r. osada lokowana wraz z Osiekiem w pow. oławskim na prawie niem. z zastrzeżeniem co 9. łanu dla sołtysa, 3 łanów na uposażenie parafii i 6 lat wolnizny dla gruntów dotąd nie uprawianych, z ustaleniem wys. czynszu na 1 wiardunek srebra, 3 miary pszenicy, 4 żyta i 5 owsa (SUB 2, nr 394). 3. Równ. Wrocławska. Teren falisty, wysoczyzna ograniczająca od W dolinę Oławy. 4. Krótka wieś placowa o wrzecionowatym, niezabudowanym nawsiu i blokowo-niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2956/5069 Ohlau). Stan, położone w środkowej cz. siedliska, N od k-ła. 5. Nadzór archeol. wykopów p. sieć telekomunikacyjną związanych z realizacją zadania „Rozbudowa II W OT Jelcz-Laskowice-zadanie nr 256” (firma „Dwojak), 2001. Prace prowadzono w obrębie liniowych wykopów instalacyjnych. 6. W obrębie ode. wykopu o głęb. 0,9 m, biegnącego S poboczem głównej drogi miejscowości, na dl. 40 m zaobserwowano zalegającą p. późnonowożytnymi w-wami niwelacyjnymi (j. s. 3, 4) w-wę żółtego ilu zawierającego fragm. cegieł i domieszkę próchnicy (j. s. 2), p. którą na głęb. 0,6-0,7 m wystąpił strop w-wy szarej, ilastej próchnicy z drobnymi węglami drzewnymi (j. s. 1), o zarejestrowanej w wykopie miąższości 0,3-0,4 m. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., z czego z j.s. 1: 27 ułamków naczyń pś. (1 fragm. wylewu, 22 fragm. brzuśców, i 1 fragm. kafla); z j.s. 2: 8 ułamków naczyń cer. pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIV-XV w. Podstawy datowania: ceramika. Ułamki naczyń cer. zalegające w j.s. 2 zostały wydatowane na XV-XVI w., mimo to jednak w-wie tej przypisano nowożytną metrykę w oparciu o wystąpienie w niej fragm. cegieł. Ostrożność w przypisaniu j.s. 2 metryki śrw. jest uzasadniona wobec niewielkiego zbioru ułamków naczyń cer., nawet jeśli samo wystąpienie gruzu ceglanego w w-wie nawet XV-wiecznej w miejscowości posiadającej k-ł nie jest dostatecznym powodem, by odnośnej j.s. nie datować tak samo, jak ułamki naczyń. 9. Arch.: Dwojak, Łęcki 2001, s. 5-7, ryc. 3-5. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Wg prowadzących badania j.s. 1 była zalegającą in situ w-wą kult. zXIV-XV w. (ze wskazaniem na XV w), a zalegająca powyżej j.s. 2 młodszą od niej w-wą niwelacyjną (Dwojak, Łęcki 2001, s. 7). 108/VI 1. Nowa Wieś, pow. bolesławiecki, stan, nr 1 (AZP 75-15/16) / Neundorf, Kr. Bunzlau. 2. Wieś wzmiankowana od 1259 r., w pocz. XIV w. obejmująca 10 łanów (LF D 214, s. 131). 3. Wysoczyzna Chojnowska. Zdenudowana równina morenowa; stan, położone na niewielkim wyniesieniu, wystawa mała okrężna. 4. Wieś leśno-łanowa (por. Mbl. 2697/4659 Kittlitztreben). Stan, położone na SE od siedliska wsi, w pasie drożnym autostrady A4, m. działkami nr 308/2 i 395/1. 5. Ratownicze badania wykopaliskowe wyprzedzające budowę ode. autostrady A4 Zgorzelec-Krzyżowa (IAr. UWr.), 2004. Na stan, założono 2 prostokątne wykopy orientowane w przybliżeniu po linii W-E: dalej na S wykop 1/04 o pow. ok. 0,2 ha, a dalej na N wykop nr 11/04 o pow. ok. 0,3 ha. 6. P. w-wą orną, w wykopie 1/04 osiągającą miąższość 0,3-0,45 m, a w wykopie 11/04 0,3-0,55 m, uchwycono stropy ob. nieruchomych wkopanych w piaszczyste żwiry stanowiące calec. Spośród 27 wyróżnionych ob. wydzielono 5 pradziejowych oraz 2 pś.: Ob. nr 3 w wykopie I, w rzucie niereg. o wym. 1,95 x 1,12 m, w przekroju nicckowaty, osiągał głęb. 0,42 m. Kilkuwarstwowe wypełnisko ob. stanowiła przede wszystkim silnie nasycona węglem drzewnym jasnoszara próchnica. Ob. nr 2 w wykopie II, w rzucie owalny o wym. 1,35 x 0,94 m, w przekroju nieregularnie nieckowaty, osiągał głęb. 0,28 m. Na kilkuwarstwowe wypełnisko ob. składała się w cz. S brunatna próchnica z nielicznymi drobinami węgla drzewnego, zaś w cz. N brunatna próchnica przemieszana z ceglastym piaskiem. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., w tym po 1 z ob. nr 3 w wykopie I i ob. nr 2 w wykopie II. Zbiory: IAr. UWr. 8.2. poi. XII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika. Datowanie 2 ob. śrw. przy pomocy jedynie 2 ułam ków naczyń cer. pś. jest dalekie od pewności; warto jednak zaznaczyć, że w świetle pozyskanych w 2004 r. materiałów nie stwierdzono na stan, nowożytnej fazy zasiedlenia, w trakcie której zabytki pś. mogły zostać wtórnie zdeponowane w ob. wziemnych. 9. Arch.: Jcrzyk, Płonka, Wiśniewski 2004. Piśm.: Bykowski [et al.J 2005, s. 34-35; Jerzyk [et al.J 30 s. 217-218, 221. 10. Ślad osadnictwa. XI.2. Katalog 361 Położenie stan, względem siedliska wsi nie pozostawia wątpliwości, że zgodnie z sugestią prowadzących badania (Jerzyk (et al·] 2005, s. 217-218) stan, nr 1 nie było osadą pś., lecz śladem doraźnej działalności gosp. poza siedliskiem wsi. 109/1 1. Nowa Wieś, pow. bolesławiecki, stan, nr 2 (AZP 75-15/17) / Neundorf, Kr. Bunzlau. 2. Dane hist. nl. miejscowości: por. wyżej, nr kat. 108. 3. Wysoczyzna Chojnowska. I.ewy stok doliny uchodzącej do doliny Bobrzycy, p.d. Bobru, o wystawie niewielkiej N (por. opis geomorfologii i stratygrafii terenu: Burdukiewicz, Furmanek 2007, s. 49-55). 4. Dane hist.-osadnicze nt. miejscowości: por. wyżej, nr kat. 108. Stan, położone na SF.F. od siedliska wsi; badana cz. stan, objęła skrajne cz. dziatek 300/1 i 451/1 oraz działki 298/1 i 370/1. 5. Ratownicze badania wykopaliskowe poprzedzające budowę autostrady A4 (IAr. UWr.), 2004. W pasie N inwestycji przebadano obszar 40 arów, w pasie S - 35 arów. 6. W trakcie zdejmowania humusu stwierdzono, że w-wa kult. stan, zachowana była jedynie reliktowo, awwiększej cz. zniszczona głęboką orką. W pasie N inwestycji wystąpił 1 ob. archeol. pś. (ob. nr 1), w rzucie przybierający kształt kolisty o średnicy 0,9 m. W przekroju nicckowaty, ob. nr 1 osiągał głęb. 0,12 m i wypełniony był żółlobrunatnym piaskiem z bryłkami polepy i węglami drzewnymi. W pasie S inwestycji wystąpiło 8 ob. pś.: ob. nr 14, w rzucie przybierający kształt nieregularnego owalu owym. 1,44 x 1,1 m, cechował się nierównym dnem o maksymalnej głęb. 0,3 m. W spągu ob. wystąpiło skupienie polepy o średnicy 0,8 m oraz dwa wyraźne przegłębienia ze skupiskami węgli drzewnych. Wypełnisko ob. stanowi! szary piasek z przymieszką humusu. Ob. nr 17, w rzucie owalny o wym. 1,2 x 0,9 m, wypełniony byl ciemnożółto-brunatnym piaskiem z kilkoma plamami w-wy intensywnie brunatnej i licznymi drobinami węgla drzewnego. Ob. osiągał głęb. 0,3 m, cechując się b. nierównym dnem. W E partii spągu widoczne było rudobrunatne zaciemnienie powstałe zapewne w wyniku przepalenia. Ob. nr 18, w rzucie kolisty o średnicy 0,2 m, cechował się piaszczystym ciemnożółtawo-brunatnym wypełniskiem zawierającym liczne drobiny węgla drzewnego, osiągając głęb. 0,1 m. Ob. nr 21 w rzucie niereg. o wym. 0,4 x 0,4 m, osiągał głęb. 0,2 m, cechując się prostymi ściankami i równym spągiem oraz wypełniskiem o barwie ciemnożółlawo-brunalnej. Ob. nr 23, wrzucie owalny o wym. 0,8 x 0,52 m, osiągał głęb. 0,12 m, cechując się nierównym spągiem i ciemnożółtawo-brunatnym wypełniskiem zawierającym nieliczne drobiny węgla drzewnego. Ob. nr 27, w rzucie owalny owym. 0,56x0,4 m, osiągał głęb. 0,12 m, cechując się ciemnożółtawo-brunatnym wypełniskiem zawierającym liczne drobiny węgla drzewnego. Ob. nr 28, w rzucie owalny o wym. 1,1 x 0,76 m, osiągał głęb. 0,2 m, cechując się piaszczystym ciemnożółtawo-brunatnym wypełniskiem zawierającym nieliczne drobiny węgla drzewnego. Ponadto zadokumentowano na stan. 2 ob. (nr 1 i 29) wydatowane na późne średniowiecze w oparciu o materiały odkryte w ich pobliżu, a z ob. nr 20 i 24 (sąsiadującego od NE z ob. nr 23) pozyskano zarówno ułamki naczyń pś, jak też nowożytnych. Obserwacja planigrafii zabytków pś., odkrytych głównie w w-wie ornej i poziomie iluwialnym, wskazuje, że największe ich zagęszczenie wystąpiło w pasie przebiegającym po linii NW-SE w poprzek wykopów, przez W cz. wykopu nr I i środkową cz. wykopu nr II, równolegle do granic pól (Burdukiewicz, Furmanek 2007, s.82). 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., w większości zaliczonych do grupy technologicznej C., w tym ułamki garnków, dzbanów, mis i pokrywek. W wypełniskach ob. wystąpiły: 2 ułamki naczyń cer. pś. w stropie ob. nr 14.1 w ob. nr 17, 1 w ob. nr 18, 2 w ob. nr 20, 1 w ob. nr 21, 2 w ob. nr 23, po kilka drobnych fragm. naczyń “r.pś. wob. nr 27 i 28. Zbiory: IAr. UWr. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. Wobec wątłych podstaw datowania nie jest wykluczone, wcz. ob. zawierających wyłącznie zabytki pś. w rzeczywistości powstała w okresie nowożytnym; za ich śrw. proweniencją może jednak przemawiać znaczna na stan, przewaga zabytków pś. n. nowożytnymi (Burdukie-wicz. Furmanek 2007, s. 82). W świetle analizy materiałów zabytkowych, najintensywniejsza penetracja stan, w średniowieczu miała miejsce w XIV w. (Bykowski [et al.] 2005, s. 38; Burdukiewicz, Furmanek 2007, s. 83). 9. Arch.: Burdukiewicz 2004. Piśm.: Bykowski [et al.] 2005, s. 38; Burdukiewicz, Furmanek 2007 (mo-ⁿoBrafia stan.). 10. Siad osadnictwa. Wszystkie pś. ob. wziemne oraz skupisko ułamków naczyń pś., zgodnie z przypuszczeniem prowadzą-^'di badania (Burdukiewicz, Furmanek 2007, s. 101), są najprawdopodobniej śladami gosp. użytkowania pól przez śrw. gospodarzy z Nowej Wsi. Wśród ob. wydalowanych zalegającym w ich wypełniskach materia-cm zabytkowym na późne średniowiecze wyróżniono 2 pozostałości ognisk (ob. nr 18, 27) oraz 6 jam gosp. 362 XI. Katalog stanowisk W przypadku ob. nr 1, 14, 17, 18, 24, 28 i 29 prowadzący badania przypuścili, że ich stropowe partie zostały silnie zniszczone głęboką orką (Burdukiewicz 2004, karty ob.; Burdukiewicz, Furmanek 2007, s. 122, 126-127, 129), co w przypadku niektórych ob. dodatkowo wspiera ich położenie w partiach stoków silniej narażonych na denudację. Skupisko ułamków naczyń pś. stwierdzone w w-wie ornej i iluwium prowadzący badania uznali za pozostałość przebiegającej przez stan, drogi (Burdukiewicz, Furmanek 2007, s. 82, 101). Przypuszczenie to wspiera, oprócz rozrzutu zabytków, przebieg ich skupienia równoległy do granic pól i do istniejącej w pobliżu współczesnej drogi polnej (por. Burdukiewicz, Furmanek 2007, s. 101). Jest mało prawdopodobne, by liniowe skupisko ułamków naczyń cer. odbijało jedynie przebieg dawnej miedzy, jako że zwykła, nie użytkowana często w celach komunikacyjnych miedza nie powinna wyróżniać się wyraźnie większym skupieniem ułamków naczyń, niż pola uprawne. 110/III 1. Nowa Wieś Kącka, pow. wrocławski / Neudorf bei Kanth, Kr. Breslau. 2. Wieś wzmiankowana w 1244 r. jako nowo założona przez komesa Stefana z Wierzbnej, zobowiązana do dziesięciny dla k-ła par. w Sośnicy (SUB 2, nr 266); sołtys wspomniany w 1286 r. (SR 1953), własny k-ł par. od 1318 r. (SR 3842). W poł. XIV w. wieś liczyła 23,5 małego łanu, w tym 3,5 sołeckiego (LBWr., s. 116, nr 392). 3. Równ. Wrocławska. Teren lekko falisty, stan, położone na kulminacji pagórka, wystawa okrężna. 4. Ulicówka o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2890/4966 Kanth). Stan, położone naEod siedliska Nowej Wsi, w obrębie zespołu działek nr 311. 5. Dokumentacja odkrycia przypadkowego na terenie gminnej piaskowni na zlecenie LfVD (R. Glaser), 1935. Sporządzono dokumentację rysunkową odkrytego ob. (nie zachowaną) oraz pobrano próbkę polepy. 6. Podczas inspekcji w żwirowni zadokumentowano w jej krawędzi częściowo zniszczoną jamę osiągającą dł. 3 m w stropie, głęb. do 0,65 m i szer. 0,45-0,5 m. Din. cz. wypełniska jamy, zajmującą mniej więcej 1/3 jej pełnej miąższości, stanowiła w-wa polepy zmieszanej z węglami drzewnymi. Powyżej zalegała w-wa czarnej próchnicy, zawierająca ułamki naczyń cer. i fragm. kości zwierzęcych. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. i neolitycznych, fragmenty kości zwierzęcych, bryłki polepy. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (określenie chronologii: R. Glaser). 9. Arch.: APWr., WSPŚ 659, s. 448 (nic zachowała się dokumentacja rysunkowa). 10. Siad osadnictwa. Wyraźnie wydzielone w-wy wypełniska ob. wziemnego, sądząc po ich składzie, określają prawdopodobnie 2 fazy jego istnienia: użytkowanie (w-wa dln.) oraz zapełnienie (w-wa grn.) bądź destrukcję (w-wa dln.) i zapełnienie (w-wa grn.). W świetle opisu dln. w-wy wypełniska, będącej zapewne destruktem spalonej ściany plecionkowej, bardziej prawdopodobna jest druga z postawionych propozycji interpretacji nawarstwień. Położenie ob. poza siedliskiem wsi, a blisko łąk ciągnących się na N i E od miejscowości, czyni prawdopodobnym jego związek z wypasem zwierząt⁶⁴. 111/11 1. Nowa Wieś Legnicka, pow. legnicki, stan, nr 14 (AZP 78-20/71) / Neudorf, Kr. Liegnitz. 2. W pocz. XIV w. wieś obejmująca 38 łanów flamandzkich, w tym 4 sołeckie i 1 parafialny (LF D 45, s. 119); w XV w. poświadczona we wsi własność ryc. i książęca (KatDok 9, nr 234, 317, 842). 3. Równ. Legnicka. Teren lekko falisty, nieeksponowatny. 4. Wielodrożnica z dworem w cz. środkowej (por. Mbl. 2823/4863 Wahlstatt). Stan, położone na N o siedliska wsi, w obrębie działki nr 72. 5. Ratownicze badania wykopaliskowe na trasie rozbudowy autostrady A4 na odcinku Krzyżowa-Wądro że Wielkie, 2003. Przebadano łącznie pow. 75 arów stanowiska, odkrywając 313 ob. wziemnych. 6. Spośród obiektów wyróżnionych na stan. 312 powiązano z kulturą przeworską; jedynie na W skraju obszaru badanego wystąpiła 1 duża jama (ob. nr Al), wrzucie zbliżona do owalu owym. 4,24x3,06m, wprM kroju nieckowala o głęb. 0,38 m. 7. Inw.: 10 ułamków naczyń cer. pś. Zbiory: LAiE PAN W-w. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Skorupka 2003, s. 2-3; 2005, s. 4, wykaz ob., mapy. ⁶⁴ Na szczególne znaczenie hodowli w gospodarce wsi może wskazywać dokument z 1348 r„ wedle ktoreg z sołtystwem Nowej Wsi wiązało się m.in. prawo swobodnego wypasu owiec (LBWr., s. 116, nr 392). XI.2. Katalog 363 Xl.8. Ułamek naczynia ceramicznego grupy technologicznej B, odkryty w 1926 r. na stanowisku nr 2 w Nowej Wsi Wrocławskiej (nr kat. 112), ze zbiorów MAWr. (nr inw. MMW/A/IW1298, stary nr 455:28). Rys. K.Fokt. Skala 1:2 10. Siad osadnictwa. Odkryły na stan. ob. wziemny pś. położony był na N skraju jednej z niw należących do wsi, w pobliżu zarośniętego roślinnością łąkową obniżenia, co może sugerować jego związek z hodowlą. Dostępne dane nie pozwalają na dalej idące interpretacje. U2/IV 1. Nowa Wieś Wrocławska, pow. wrocławski / Polnisch Neudorf, Kr. Breslau, Fdst. 2. 2. Miejscowość powstała przez wydzielenie z obszaru większej osady o nazwie Jeszkotle dóbr bpich, poświadczonych już w bullach z lat 1155 i 1245. W 1293 r. wzmiankowany zamiar lokacji tych dóbr na prawie niem., jednak w 1. poł. XIV w. znane nadal jako alodialne, dzierżone przez mieszczan wróci. W latach 1338-1349 dobra skupione w jednym ręku, w 1353 r. liczyły 18 tanów czynszowych i 2 sołeckie; w k. XIV w. wieś rozrosła się do ok. 24 łanów, w tym 3,5 sołeckich, i została na trwale włączona do uposażenia kapituły katedralnej; w 1443 r. z 24 łanów 10 opuszczonych (Hoffmann 1989, s.20-24, lam odsyłacze do źródeł). 3. Równ. Wrocławska. Prawa krawędź doliny Kasiny, l.d. Slęzy. 4. Ulicówka o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2891/4967 Schmolz). Stan, położone na W krańcu wsi, prawdopodobnie działka nr 11/6.5. Dokumentacja przypadkowego odkrycia na terenie działki F. Fiedlera, wskutek meldunku inspektora Riedla (F. Geschwendt z ramienia LfVD), 1926. 6. Podczas kopania rowu p. przyłącze wodociągowe przez środek podwórza posesji odkryto zasypane pomieszczenie, a w jego wypełnisku ułamki naczyń pś. 7. Inw.: 3 ułamki naczyń cer. pś. grupy technologicznej BI (por. ryc. X1.8), 1 ułamek grupy C. Zbiory: MAWr., MMW/A/IV/1298. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (ocena F. Geschwendta). 9. Arch.: APWr., WSPŚ 659, s. 178. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Odkrycie pośrodku współcz. podwórka zasypanej już w średniowieczu piwnicy wskazuje, że siedlisko N. W. W. sięgało już w tym czasie na skraj doliny Kasiny, a odnośna działka była rozplanowana inaczej, niż współcześnie. Prawdopodobnie głęb. działki była pierwotnie mniejsza, skoro relikt piwniczki gosp. wystąpił pośrodku podwórza, czyli w przybliżeniu 30 m od frontu współcz. budynku mieszkalnego. Brak ścisłego datowania uniemożliwia pewne skorelowanie funkcjonowania odkrytej zabudowy z konkretnym okresem dziejów wsi. Dane hist. wskazywałyby na okres największego rozrostu N. W W. w 4. ćw. XIV i 1. ćw. XV w., nie sposób jednak wykluczyć, że odkryte na stan, relikty zabudowy odpowiadają jeszcze wcześniejszemu (przed poi. XIV w.) okresowi istnienia osady. Takie datowanie wspiera także przewaga ułamków naczyń cer. grupy B1 n. fragm. naczyń grupy C. 113/1 1. Nowy Sleszów, pow. wrocławski, stan, nr 4 (AZP 83-29/54) / Neu Schliesa, Kr. Breslau. 2· Wg K. Eisterta (1943, s. 141-142) N. S. powstał na miejscu wsi *Zdanowice⁶S, wzmiankowanej w latach ok. 1305-1367, obejmującej ok. 10 łanów z gruntami alodialnymi, sołeckimi, czynszowymi i karczmą. Wg I Domańskiego (1999 s. 26) na późniejszych gruntach N. S. leżał wzmiankowany w latach 1313-1365 10-ła-nowy folwark ''Bartoszowice⁶⁶ (por. I.BWr, s. 106, nr 278). O kontekście hist. stan, nr 4 por. też niżej, pkt 10. 3. Równ. Wrocławska. Równ. morenowa pokryta osadami piaszczysto-żwirowymi o genezie wodnolo-dowcowej; stan. wś. położone na niewielkiej kulminacji, wyniesionej ok. 1 m ponad otaczający teren (Gralak 2004, s. 67-68, por. też ryc. X1.9). 4. Krótka folwarczna ulicówka o blokowo-niwowym układzie pól (por. Mbl. 2955/5068 Rothsiirben/Ro-•kbach). Stan, położone na E od siedliska N. S. 5. Ratownicze badania wykopaliskowe na trasie budowy autostrady A4 (IAiE PAN W-w), 2000. W 2000 r-prace prowadzono w pasie S stan.; przebadano pow. 161 arów, odkrywając 116 ob. archeol. datowanych na res halsztacki, wczesne średniowiecze i czasy nowożytne. s Wg J. Domańskiego (1967, s. 111, nr 261), nazwa tej miejscowości powinna brzmieć *Zdanów. Lub łBartuszowice, por. Domański 1967, s. 55, nr 104. 364 XI. Katalog stanowisk 6. Na stan, wyeksplorowano 21 ob. śrw. Wyróżniono wśród nich 4 relikty mieszkalnych domostw naziemnych o pow. 15,5-30 m²,1 mieszkalny ob. w konstrukcji plecionkowej o pow. ok. 9 m²,1 ziemiankę mieszkała, o pow. 6 m²,1 naziemny ob. gosp. o pow. 50 m²,2 paleniska poza budynkami, 4 dołki posłupowe, 4 jamy gospodarcze, z czego 2 o funkcji zasobowej (w tym uznane za: jamę zasobową i wziemną cz. piwniczki/skladziku), oraz studnię z towarzyszącymi jej przeglębieniami w-wy kult, i brukiem. Naziemne ob. mieszkalne i ziemianki orientowane były po linii N-S, mieszkalny ob. plecionkowy (44S) po linii NW-SE, a duży, naziemny ob. gosp. (114S) po linii W-E. W przypadku ob. nr 107S, dzięki odkryciu przedsionka, udało się ustalić lokalizację wejścia na ścianie NE (po zawietrznej). Ob. mieszkalne 25S i 39S oraz 107S i 108S był)'od siebie oddalone zaledwie o ok. 1 m, co sugeruje ich następcze funkcjonowanie (Gralak 2004, s. 115). Paleniska ob. mieszkalnych zachowane były w N cz. naziemnych ob. mieszkalnych w postaci skupisk przepalonych kamieni, węgli i polepy, stosunkowo najmniej wyraźnych w ob. nr 107S i 108S. Jednoznacznych pozostałości paleniska nie stwierdzono w ob. nr 64S. Plecionkowy ob. naziemny (nr 44S) zaopatrzony był nie tylko w palenisko wewnętrzne, ale także odkryto w jego pobliżu palenisko otwarte (ob. nr 4S). Studnia (ob. 115G) osiągała glęb. 3,6 m, jej cembrowina, w rzucie kwadratowa o boku dł. 1,4 m, wzniesiona była z desek dębowych zamocowanych na szkielecie złożonym z 4 narożnych slupów spiętych ryglami. Wokół studni wystąpiła w-wa kult, i pow. brukowane; wśród kamieni bruku i w wypełnisku studni odkryto m.in. kości ludzkie. Zabudowa osady skupiona była przy studni, gdzie zidentyfikowano 2 siedliska rozłożone wokół największych ob. mieszkalnych i duży budynek gosp. Trzecie siedlisko wystąpiło dalej na NE, wokół ob. nr 44S; ob. nr 77S wystąpił samotnie aż 170 m od reszty ob., co włącznie z brakiem w jego wypełnisku ułamków naczyń pś. stawia p. znakiem zapytania jego przynależność do osady. 7. Inw.: Zabytki masowe reprezentują 4 wyklejonc w całości naczynia wś., 1248 ułamków naczyń cer. wś, w tym fragm. dzbanów, 5 naczyń z kryzą, 2 mis, 1 pokrywki, 298 ułamków naczyń pś., 62 śrw., kości zwierzęce. Zabytki wydzielone żelazne: topór, rama sprzączki, uchwyt skrzyni, fragm. 2 szydeł i 4 noży, 7 gwoździ, 2 przedmioty żelazne o nieokreślonej funkcji; ponadto z innych materiałów odkryto: 1 fragm. ceramicznego naczynia miniaturowego wś., 2 szyjki manierek ceramicznych i osełkę z łupku kwarcowo-serycylowego. Zbiory: IAiE PAN W-w. 8. 2. poł. XIII w. Podstaw)' datowania: ceramika, stratygraficzne relacje ob., datowanie dendrochrono-logiczne uzyskane dla studni (M. Krąpiec, AGH). Podstawą XIII-wiecznego datowania zbioru ceramiki naczyniowej ze stan, są jego cechy typologiczne i technologiczne oraz wzajemna proporcja ułamków naczyn sporządzonych w technologii i stylistyce wś. i pś., odpowiadająca stosunkom wrocł. z poi. XIII w. (Gralak 2004, s. 138). Stylistyka zbioru ułamków naczyń wś. jest typowa dla zespołów XIII-wiecznych; w zbiorze zabytków z N. S. występują m.in. charakterystyczne dla tego okresu naczynia z kryzą. Najdokładniejszy punkt odniesienia dla chronologii stan, to datowanie dendrochronologiczne studni, wskazujące na jej wzniesienie w 1252 lub 1253 r. z drewna dębów ściętych w latach 1116-1252. Czas trwania osady szacowany jest na 50-70 lat w związku z prawdopodobnym następczym użytkowaniem ob. w obrębie par: 25S-39S oraz 107S-108S (Gralak2004, s. 138). Okres ten należy traktować jako grn. dopuszczalną granicę długości trwania osady, gdyż z dostępnych danych nie wynika, jak długo trwało użytkowanie młodszych ob. nr 39S i 108S. 9. Piśm.: Gralak 2003; idem 2004 (monografia stan.). 10. Osiedle: siedlisko wsi opuszczonej. Zachowane pozostałości palenisk i wielkość ob. naziemnych nr 25S, 39S, 44S, 107S i 108S stanowią wystarczające podstawy do przypisania im funkcji mieszkalnych. Niedostatecznie uzasadniona jest funkcji mieszkalna ziemianki nr 64S, pozbawionej śladów urządzenia ogniowego oraz towarzyszących ob. gospo darczych, którymi otoczone są inne ob. uznane za mieszkalne, co może jednak wynikać z częściowego tylko przebadania ob. nr 64S i jego otoczenia (por. Gralak 2004, s. 139). Prawdopodobna jest interpretacja ob. nr 114S jako dużego ob. gospodarczego, ze względu na brak paleniska i ubogą treść zabytkową stwierdzoną w jego wypełnisku (Gralak 2004, s. 163). Silnie uargumentowana została zasobowa funkcja ob. nr 77S, na klwł oprócz formy ob., wskazują liczne fragm. naczyń cer. i szczątki organiczne odnalezione w wypełnisku. V a osiedla zbliżony był do formy małej owalnicy ze studnią w środku (por. Gralak 2004, s. 139). Zarówno stu -jak leż położony w jej pobliżu ob. nr 114S, były zapewne użytkowane przez wszystkich mieszkańców o poza tym jednak domostwom mieszkalnym towarzyszyły ob. gospodarcze prawdopodobnie użytkowane y przez ich mieszkańców. Dotychczasowa interpretacja odkryć dokonanych na stan, nr 4 (Gralak 2004, s. 138) zmierza do P⁰"^ nia ich z dziejami (Starego) Slcszowa, po raz pierwszy wzmiankowanego w r. 1275 (SUB 4, nr 456). WsW>c ustaleń A. Moeperta (1941, s. 9, 11-12), K. Eisterta (1943) i J. Domańskiego (1967, s. 55, nr 104; teren stan, nr 4 wszedł jednak w obręb Slcszowa najwcześniej w ostatniej ćwierci XIV w., a przedtem na e XI.2. Katalog 365 jednej z zanikłych wsi wzmiankowanych od 1. i 2. dekady XIV w.: ‘Bartoszowic i/lub ‘Zdanowa. Łączny areał tych osad wynosił 20 łanów (w domyśle: małych, por. LBWr, s. 64, nr 12; s. 106, nr 278), czyli dokładnie tyle, ile zsumowane areały N. S., E cz. Starego Śleszowa położonej na prawym brzegu Żurawki oraz domiarek na skrajach obrębów Wilkowic i Swojkowa (por. ryc. X1.9). W tych granicach istniały w XIV w. 2 wsie, przy czym nazwa tylko 1 z nich (Zdanowa) wzmiankowana była wcześniej, w bulli konfirmacyjnej dla zgromadzenia NMP na Piasku z 9 VI1250, i to nie jako nazwa osady, lecz łąk )⁶⁷. O tym, że zgodnie z brzmieniem dyspozycji bulli w 1250 r. na terenie stan, znajdowały się jedynie łąki, przekonuje nie tylko samo sformułowanie, ale także umieszczenia owych łąk za listą miejscowości i jez. Pritron, zatem wśród nieruchomości niebędących wsiami. W XIV w. nazwa ‘Zdanów dotyczyła zapewne W cz. opisanego wyżej, 20-lanowego obszaru, jako że druga z istniejących tam osad, "Bartuszowice, sąsiadowała z tzw. Wielką Łąką w Gęsicach (Eistert 1943, s. 141-142; Domański 1990, s. 26, przyp. 65). Chronologiczna zbieżność papieskiej konfirmacji ląk Zdanów (9 VI 1250) oraz datowania dendrochronologicznego studni na stan, nr 4 w N. S. (1252--1253) może jednak wskazywać, że w XIII w. także późniejszy obszar 'Bartuszowic wchodził w skład „ląk Zdanów”. Założenie osady na stan nr 4 w N. Ś. oznaczałoby wówczas podjęcie próby zagospodarowania terenu przez opactwo na Piasku. Wobec niedostatku źródeł przypuszczenie to musi pozostać jedynie hipotezą roboczą. W gospodarce osad położonych na E od Śleszowa duże znaczenie mogła zajmować hodowla. Pierwsze wzmianki o ’Zdanowie dotyczą ląk; jeszcze w pocz. XIV w. co najmniej połowę areału osady zajmowały łąki biskupie (LF B 22, s. 44). Czy podobnie było w XIV--wiecznych ‘Bartuszowicach, nie wiadomo. O dużym znaczeniu hodowli w życiu XIII-wiecznej osady, odkrytej na stan, nr 4 w N. S., świadczą wyniki analiz odkrytych tam zwierzęcych szczątków kostnych. Ukazują one wyraźną przewagę (69,7%) kości bydlęcych oraz znaczny udział końskich (19,76%). Wśród odpadów po-konsumpcyjnych zasługuje na uwagę duży udział bydlęcych kości kończyn i głowy oraz brak kości świńskich w wypełniskach ob. (Gralak 2004, s. 139), co przemawia za wywozem trzody chlewnej oraz lepszych cz. tuszy bydlęcej poza teren osady (por. też wyżej, podrozdz. VII.l.b). Xl.9. Lokalizacja stanowiska nr 4 w Nowym Sleszowie (nr kat. 113) na tle wycinka mapy topograficznej (Mbl. 2955/5068 Rothsurben/Rothbach) z naniesionymi granicami obrębów wiejskich sprzed 1945 r. (linie szare) i rekonstruowanym zasięgiem 20 łanów flamandzkich, na których mieściły się w XIV w. wsie ‘Zdanów i ‘Bartuszowice (linie czarne). 1. Stanowisko nr 4 w Nowym Sleszowie. Skala 1:50000. 114/V 1. Obora, pow. lubiński / Oberau, Kr. Lüben, Fdst. 8. 2· Wieś i k-ł wzmiankowane od 1360 r. (RegSl 5, nr 306), sołtys od 1406 r. (KatDok 9, nr 25). Wieś ryc. ^posiadaniu różnych rodzin (m.in. Falkenhain, Nechern, Raspe), z siedzibą ryc. (por. Jurek 1996, s. 219,259, 325; Nowakowski 2008, s. 514). 3. Wysoczyzna Lubińska. Teren lekko falisty, wystawa mała. SUB 2, nr 397: prata, que Sdanou vocantur. Por. tu Pobóg-Lenartowicz 1994, gdzie nieuargumentowana lo-tacja łąki Sdanou w pow. średzkim. 366 XI. Katalog stanowisk 4. Wieś leśno-lanowa z 3 dworami (por. МЫ. 2630/4562 Gläsersdorf). Stan, położone w S cz. siedliska wsi, na N od zabudowań Grn. Dworu. 5. Znaleziska przypadkowe podczas kopania dołu na obornik, zameldowane w LfVD (Μ. Treblin), 1944. 6. Podczas prac ziemnych przy kopaniu dołu p. duży gnojownik odkryto liczne kości, ułamki naczyń cer. pś. oraz całe naczynie pś. („ein Napf”). 7. Inw.: Naczynie ceramiczne pś. (puchar?), ułamki naczyń cer. pś., kości zwierzęce. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (opinia pracownika LfVD). 9. Arch.: APWr., WSPS 730, teczka Lüben. Piśm.: Demidziuk 2001, s. 134, nr 355. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Lokalizacja stan, oraz charakter znalezisk ruchomych wskazują, że w 1944 r. odkryto fragm. osiedla wiejskiego. Niedostateczny stopień zadokumentowania odnośnych reliktów uniemożliwia ich jednoznaczną interpretację. 115/V 1. Oława, m. pow. / Ohlau-Baumgarten, Kr. Ohlau. 2. Miejscowość wzmiankowana od 1288 r. (SUB 5, nr 367) w związku z przeniesieniem obowiązku dzic-sięcinnego z k-la w Oławie na kolegiatę św. Krzyża na wrocł. Ostrowie Tumskim. W 1379 r. wspomnianywe wsi czynsz z 2 tanów w wys. 35 grz. (CDS 9, nr 427), u schyłku XIV w. w posiadaniu ryc. (por. Jurek 1996, s. 224--225, tam dalsze odsyłacze). 3. Pradolina Wrocławska. Lewa krawędź doliny Oławy. 4. Ulicówka zaopatrzona w dwa folwarki i przysiółki w formie wielodrożnicowej, o rozłogach rozmierzo-nych w systemie niwowo-blokowym (por. МЫ. 2956/5069 Ohlau). Stan, położone na E od siedliska Baumgarten, na styku działek 2/2, 2/3 i 1/7. 5. Odkrycie podczas prac regulacyjnych na Oławie, zameldowane w LfVD, 1939. 6. Podczas prac prowadzonych w dolinie Oławy odkryło drewniane konstrukcje uznane za pozostałości młyna wodnego oraz pś. zab. ruchome. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., kości zwierzęce. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (opinia pracownika LfVD). 9. Arch.: APWr., WSPŚ 749, s. 134-135. Piśm.: "Altschlesische Blätter” 1939, s. 117. 10. Infrastruktura hydrotechniczna: ruiny młyna. Położenie domniemanego młyna w pobliżu zamku, po przeciwnej stronic Oławy niż siedlisko Baumgarten, sugeruje jego związek z gospodarką książęcą. Z drugiej strony, takiemu położeniu młyna sprzyja topografia, gdyż m. prawym brzegiem Oławy a siedliskiem Baumgarten rozciąga się terasa zalewowa. Niepełna dokumentacja odkrycia uniemożliwia jego jednoznaczną interpretację. Oporów: Zob.: Wrocław—Oporów, miasto-powiat Wroclaw. 116/V 1. Osiek, pow. lubiński, stan, nr 2 (AZP 74-21/2) / Ossig, Kr. Lüben, Fdst. 2. 2. Miejscowość wzmiankowana od 1267 r. (SUB 4, nr 14) jako zobowiązana do dziesięciny na rzecz zgromadzenia trzebnickiego; w świetle urbarza z 1410 r. wieś obejmowała wówczas 30 osadzonych łanów czynszowych świadczących dziesięciny w kwocie 6 gr. lub snopowe oraz 4-łanowe alodium (CDS 4, s. 265). Wies ryc. (por. Jurek 1996, s. 275; Nowakowski 2008, s. 516-518), jednak w 2. poł. XIV w. przynajmniej cz. praw do wsi (oraz do daniny w miodzie) rozporządzali książęta legnicko-brzescy (KatDok 4, nr 326). 3. Wysoczyzna Lubińska. Teren falisty, dln. partia stoku o wystawie umiarkowanej NE. 4. Ulicówka zamknięta dworem na krańcu E, o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2701/ Lüben). Stan, położone na E od dworu, przybliżone współrzędne: x 392582, у 307527. 5. Dokumentacja odkrycia przypadkowego dokonanego przez gospodarza Ziegerta podczas sadzenia drzewa (Μ. Treblin z upoważnienia LfVD), 1928. 6. Podczas kopania dołu w celu posadzenia drzewa odsłonięto strop płytkiej jamy o intensywnie ciem nym wypelnisku próchniczym, zawierającym kości zwierzęce i bryły polepy. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. grupy technologicznej BI, kości zwierzęce, bryły polepy. Zbiory, ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. XI.2. Katalog 367 9. Arch.: APWr., WSPŚ 731, teczka Ossig, s. 84. Piśm.: “Altschlesische Blätter” 1929, s. 14; Demidziuk 2001, s. 141-142, nr 379 (podane datowanie: wczesne średniowiecze). 10. Osada. Próchnicze wypelnisko oraz treść zabytkowa wspierają interpretację odkrytego ob. przez Μ. Treblina jako jamy odpadkowej. Brak dowodów, by odkryty ob. archeol. był powiązany topograficznie z którąś zagrodą kmiecą, co jest o tyle zrozumiałe, że stan, leży poza ścisłym, lokacyjnym założeniem przestrzennym siedliska wsi. Odkryta jama, wobec jej niewielkiej gleb., mogła być zatem jedynie doraźnym miejscem złożenia odpadów z pobliskiego dworu. 117/V 1. Osiek, pow. lubiński, stan, nr 22 (AZP 74-21/61) / Ossig, Kr. Lüben. 2. Dane hist. dotyczące miejscowości: por. wyżej, nr kat. 116. 3. Wysoczyzna Lubińska. Teren falisty, wystawa niewielka SW. 4. Opis hist.-osadniczy miejscowości: por. wyżej, nr kat. 116. Odkrycia dokonano w ogrodzie posesji nr 13/1 (por. WUOZ Legnica, KĘSA Osiek, stan, nr 22 (AZP 74-21/61)) 5. Odkrycie przypadkowe podczas pogłębiania studni, zameldowane do BDZ przy WKZ w Legnicy (B. Nowacki), 1993. 6. Podczas pogłębiania studni położonej w ogrodzie posesji natrafiono na zab. ruchome pś. 7. Inw.: 4 naczynia ceramiczne pś., drewniana łopata. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8.2. poł. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (opinia S. Wuszkan). 9. Arch.: WUOZ Legnica, KĘSA Osiek, stan, nr 22 (AZP 74-21/61). 10. Osada: siedlisko wsi. Miejsce odkrycia zab. ruchomych pś. z dużym prawdopodobieństwem wskazuje na niezmienną lokalizację studni od późnego średniowiecza, co może świadczyć o znacznej stałości rozplanowania odnośnej działki. 118/11 1. Osiek, pow. średzki, stan. A / Ossig, Kr. Neumarkt. 2. Wieś w XII w. należąca do Strzegomiów, do przeł. XII/XIII w. stanowiąca cz. uposażenia k-ła par. w Pożarzysku, potem bpstwa wrocł. (KDŚ11, nr 78); w 1319 r. poświadczone tu prawa Baruthów (CDLS 1, nr 162). W1352 r. wzmiankowany młyn położony m. O. a Bogdanowem n. Pcłcznicą, stanowiący przedmiot sporu m. opactwem lubiąskim a Wernerem Aulockiem (RegSl 2, nr 768, por. KatDok 4, nr 108). 3. Równ. Wrocławska. Lewa krawędź doliny Strzcgomki, p.d. Bystrzycy, wystawa mała S. 4. Ulicówka o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2889/4965 Kostenblut). Badana cz. stan, położona w F, cz. wsi, przy posesji nr 33 (wykop prowadzono w pasie drożnym wzdłuż krawędzi działki nr 272). 5. Nadzór archeol. wykopów p. sieć telekomunikacyjną związanych z realizacją zadania „Modernizacja sieci telekomunikacyjnych w SN Wrocław SR/0/336” (firma „Dwojak”), 2002. Prace dokumentacyjne prowadzono w obrębie liniowych wykopów instalacyjnych o szer. 0,2-0,5 m i głęb. 0,4-1,2 m. 6. W profilu SW wykopu instalacyjnego biegnącego N poboczem drogi na wys. posesji nr 33 p. współczesną nawierzchnią i w-wą niwelacyjną (j. s. 2-3) o łącznej miąższości 0,8-1 m zaobserwowano na dł. 17 m legającą na stropie piaszczysto-żwirowego calca w-wę pomarańczowej polepy zawierającą niewielką ilość "ęgli drzewnych i ułamków naczyń cer. pś. (j. s. 1), zarejestrowaną jako ob. nr 1. 7. Inw.: Z ob. nr 1 pozyskano 4 ułamki naczyń cer. i 5 bryłek polepy. Zbiory: Nie ustalono miejsca Prachowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9· Arch.: Dwojak, Kułak, Łęcki 2002, s. 30-31, ryc. 7, 22:B. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Wobec ułamkowego stopnia przebadania w-wy polepy zarejestrowanej jako ob. nr 1 prowadzący badania wstrzymali się od jej interpretacji funkcjonalnej (Dwojak, Kułak, Łęcki 2002, s. 31). W-wa ta, podobnie jak w'wy Polepy na innych stan., jest prawdopodobnie w-wą niwelacyjną złożoną z płatów polepy pochodzącej z wyburzonych bądź spalonych konstrukcji szachulcowych (por. niniejszej pracy rozdz. V.1 i rekord kalalo-8’wynr3). 368 XI. Katalog stanowisk 119/11 1. Parkoszów, pow. bolesławiecki, stan, nr 1 (AZP 74-15/7) / Urbanstreben, Kr. Bunzlau. 2. Jedna z trzech osad zwanych Trzebieniami (obecnie P., Trzebień i Trzebień Mały), wzmiankowanych od pocz. XIV w. (LF D 210-212, s. 131)““. 3. Bory Dolnośląskie. Teren równinny, stan, położone na lewej nadzalewowcj terasie Bobru. 4. Ulicówka o niwowo-pasmowym rozmierzeniu pól i dużej połaci lasu (por. Mbl. 2697/4659 Kittlitztre-ben). Badana cz. stan, położona ok. 0,2 km od Bobru, w S cz. pasa jezdni A-18. 5. Ratownicze badania archeologiczne na trasie planowanej budowy autostrady A-18 Olszyna- Golnice (Lubuskie Konsorcjum Archeologiczne), 2007. Łącznic na stan, przebadano pow. 20,46 arów, zadokumentowano 36 ob. archeol. (14 jam i 22 dołki posłupowe). 6. W sprawozdaniu z badań na późne średniowiecze wydatowano wszystkie uchwycone w spągu I. w-wy mechanicznej ob. wziemne, z klórych wypełnisk pozyskano zab. ruchome. W niniejszym rekordzie nic uwzględniono jednak ob. nr 1, który ze względu na swą formę (por. zdjęcie grn. w: Augustyniak 2007a, s. 6) był prawdopodobnie pozostałością zwierzęcej nory. Ob. nr 7 w rzucie przybierał kształt owalny, osiągając wym. 0,74 x 0,64 m. Ob. nr 13 w rzucie zbliżony był do prostokąta o zaokrąglonych narożach o wym. 0,9 x 0,64 m. Ob. osiągał głęb. 0,26 m, a w przekroju cechował się niesymetryczną, nieckowatą formą. Ob. nr 35, w rzucie przybierający kształt zbliżony do trapezowatego, osiąga! wym. 1,16 x 0,9 m. W przekroju przybierał kształt nicrcg., osiągając głęb. 0,38 m. Wypcłniska ob. nr 7, 13 i 35 stanowiła brunatna, spiaszczona próchnica, wyraźnie odróżniająca się wizualnie od calcowego piasku. 7. Inw.: W trakcie badań odkryto po kilkanaście ułamków naczyń cer. pś. i nowożytnych, w tym w tym 6 ułamków naczyń pś. w wypełnisku ob. nr 7, 3 w ob. nr 13 i 5 w ob. nr 35w. Zbiory: MASN. 8. XIII/XIV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Augustyniak 2007a. 10. Ślad osadnictwa. Wystąpienie w wypełniskach ob. wyłącznie zabytków pś. sugeruje, że wszystkie odkryte na stan. ob. wziemne mogły powstać w późnym średniowieczu. Ze względu na liczebną przewagę na stan, nr 1 w P. zabytków nowożytnych n. średniowiecznymi nic sposób jednak uznać tej ewentualności za równie prawdopodobną, jak w analogicznym przypadku stan, nr 8 w Strzelnie (por. niżej, nr kat. 170). Hipotezie śrw. metryki wszystkich ob. nic przeczy natomiast stwierdzona w przypadku ob. nr 1 i 2 superpozycja, gdyż ob. nr 1 nie byl zapewne śladem młodszej fazy osadnictwa ludzkiego (por. wyżej, pkt 6.). Spośród niedatowanych zabytkami ob. na stan, niektóre zapewne mogą nic być wkopami antropogenicznymi, stanowiąc pozostałości nor zwierzęcych (np. ob. nr 8, 31, 32) i korzeni drzew (np. ob. nr 30). Odkryte na stan, dołki posłupowe nie wiążą się z ewentualnymi zadaszeniami jam, co najmniej jednak cz. z nich mogła być powiązana wzajemnie (np. ob. nr 9 i 10, nr 27 i 28). Brak jednoznacznych śladów budynków i palenisk oraz większej liczby zab. ruchomych wskazuje, że stan, nie było w późnym średniowieczu zamieszkiwane, lecz jedynie doraźnie odwiedzane przez grupy ludzkie, prawdopodobnie w związku z zajęciami gosp. prowadzonymi w lcsic. 120/III 1. Pawłowice Wielkie, pow. jaworski, stan, nr 9 (AZP 80-21/37)™, właściwie: Mierczyce, pow. jaworski / Mcrtschiitz, Kr. Licgnitz. 2. Wieś wzmiankowana od 1239 r. (SUB 1, nr 159), sołtys wspomniany w 1310 r. w związku z zamianą w solecki 1 z łanów czynszowych (SR 3165); k-ł wzmiankowany od 1335 r. (SR 5409). WXIV-XV w. wieśwpo-siadaniu piszących się z niej Schlcwitzów (por. Jurek 1996, s. 327-328, gdzie dalsze odsyłacze, oraz UBLicgn, nr 279). 3. Równ. Legnicka. Teren falisty, środkowa partia stoku garbu terenowego o wystawie NE. 4. Dwutraktowa ulicówka z dworem w środkowej cz. SE traktu zabudowy, o niwowym rozmierzeniu p (por. Mbl. 2887/4963 Jauer). Stan, położone na granicy gruntów Pawłowic Małych i M„ w świetle odnośnej ilustracji w sprawozdaniu (Domański [et al.] 1997, mapa I, plan 5) już w obrębie M. “ Sądząc po niewielkich kwotach opłat dzicsięcinnych i noszeniu przez 3 osady zwane Trzebieniami wp⁰^ XIV w. zapomnianych potem nazw, były' one zapewne wówczas świeżo lokowane. Jako swoiste curiosum potr trzeba przedstawioną w SNGS 9, s. 133 etymologię nazwy Urbanstreben od czasownika streben, ‘dążyL. w Dane tekstu sprawozdania z badań nie w pełni zgadzają się z danymi katalogu ob. i inwentarza za y (rozbieżne są liczby ob. datowanych materiałem pś., sumy zabytków pś oraz liczby zabytków odkrytych w o i 2). W sytuacji sprzeczności za rozstrzygający uznano wpis do inwentarza zabytków, jako najbliższy powsta ) renie metryki. ⁷⁰ W ramach inwestycji stan, zostało oznaczone nr. II. XI.2. Katalog 369 5. Ratownicze badania archeologiczne na trasie budowy gazociągu Jawor-Legnica (IAiE PAN W-w), 1997. Prace badawcze prowadzono w obrębie wykopów o szer. 2-7 m. 6. Z dala od innych obiektów odkrytych na stanowisku, na S od szosy z Pawłowic Wielkich do Mierczyc, uchwycono płytką, owalną w rzucie jamę, w której wypełnisku wystąpiły ułamki naczyń pś. 7. Inw.: 3 ułamki naczyń cer. pś. Zbiory: IAiE PAN W-w. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Domański, Kłosińska, Kosicki, Dwojak 1997, s. 12-13, mapa I, 13, plan 5. Piśm.: Domański, Kłosińska, Kosicki, Dwojak 1999, s. 106. 10. Ślad osadnictwa. Skala znalezisk uniemożliwia ich bliższą interpretację. Odkryta jama świadczy zapewne o nieokreślonych bliżej działaniach gospodarczych prowadzonych na skraju obrębu wsi. 121/11 1. Pełczyce, pow. oławski, stan, nr 4 (AZP 83-28) / Peltschiitz, Kr. Ohlau. 2. Wieś rycerska wzmiankowana od 1285 r., opłacająca dziesięcinę snopową k-łowi w Brzezimierzu (SUB 5, nr 500 6, nr 407; SR 2564, 5425, 5504-5505); wiatach 1335-1337 r. poświadczona jako alodium w posiadaniu kilku właścicieli (SR 5504, 5966). 3. Równ. Wrocławska. Teren falisty, wystawa mała E. 4. Wiclodrożnica z folwarkiem na W skraju, o niwowo-blokowym rozmicrzcniu pól (por. Mbl. 2956/5069 Ohlau; Szulc 1963, s. 73, ryc. 46). Opisane w niniejszym rekordzie znaleziska uchwycono w profilu S wrykopu przecinającego działkę nr 6/6 w środkowej cz. siedliska (por. Jarysz 2006, s. 5, tabl. 3-4). 5. Nadzór archcol. na przebiegu wykopów instalacyjnych p. sieć wodociągową w miejscowościach Brzczi-mierz, Kuny i P. (MR Środa Sl.), 2005. Prace dokumentacyjne prowadzono w obrębie wykopów instalacyjnych; łącznie na trasie inwestycji zarejestrowano 50 ode. profili. 6. P. w-wą szarobrunatnego humusu (j. s. 4) o miąższości 0,62 m wystąpił strop ob. wziemnego o szer. 0,62 m.Ob., wkopany w piaszczysto-ilaste podłoże naturalne (j. s. 1), cechował się skośnymi ściankami i kolebko-watym dnem, osiągając głęb. 0,48 m. Din. cz. wypełniska ob. stanowił jasnobrunatny humus z ciemniejszymi przcbarwicniami, zawierający drobny węgla drzewnego i nieliczne drobne grudki polepy (j. s. 2). Grn. cz. wypełniska, osiągająca miąższość 0,22 m, stanowił brunatnoczarny humus z domieszką piasku i nielicznymi drobnymi grudkami polepy (j. s. 3). 7. Inw.: 2 ułamki naczyń cer. pś. Zbiory: MR Środa Śl. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Jarysz 2006, s. 5-6, tabl. 3, 4, 5a, fot. 3-5. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Prowadzący badania zasugerował wydzielenie grn. partii wypełniska ob. (j. s. 3) jako osobnej jamy (Jarysz 2006, s. 5). Zaleganie j.s. 3 całkowicie w obrębie wyznaczonym przez dno zapełnionej j.s. 2 jamy wskazuje jednak, że obie w-wy oddają 2 etapy zapełniania tego samego wkopu, a nie wykopanie w tym samym miejscu 2 kolejnych jam. Sądząc po próchniczej treści wypełniska z domieszką węgli, polepy i ułamków naczyń oraz dwuetapowym zapełnianiu jamy, ob. nr 1 był, przynajmniej w ostatnim etapie użytkowania, jamą odpadową. 122/111 1. Pęciszów, pow. trzebnicki, stan, nr 8 (AZP 75-3/17) / Bothendorf, Kr. Trebnitz. 2. Miejscowość nie wzmiankowana w objętych kwerendą źródłach i opracowaniach dotyczących Ircdniowiccza. 3. Wzg. Trzebnickie. Równ. morenowa, teren nieeksponowany. 4. Ulicówka z dworem na krańcu S, w cz. N o zabudowie luźnej, cechująca się niwowo-blokowym rozmie-rceniem rozłogów (por. Mbl. 2707/4669 Schawoine/Bluchertal). Stan, położone a W od siedliska wsi, w obrębie działki nr 406. 5. Ratownicze badania wykopaliskowe na trasie budowy gazociągu Czeszów-Wrocław (IAiE PAN W-w), 2005. Badania prowadzono w obrębie wykopów instalacyjnych. 6· Na stan, odkryto 2 ob. pś.: ob. nr 3, w rzucie owalny o wym. 1,3 x 1,4 m, w przekroju przybierał kształt "ieckowaty, osiągając głęb. 0,25 m. Wypełnisko ob. stanowiła spiaszczona szarobrunatna próchnica. Ob. nr 4, * rzucie nieregularnie owalny o wym. 1,1 x 1,6 m, w przekroju przybierał kształt nicckowaty, osiągając głęb. ¹ m- Wypełnisko ob. stanowiła spiaszczona szarobrunatna próchnica przemieszana ze spalenizną, zawiera-Jłcs duże ffagm. węgla drzewnego. Ob. nr 4 przecinał pradziejowe ob. nr 6 i 7 (narożniki domów). Na stan, ''’/siąpiły także m.in. 2 ob. (nr 1-2) interpretowane jako relikty szałasów, z których nie pozyskano jednak ubytków datujących. 370 XI. Katalog stanowisk 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pradziejowych i pś., w tym z ob. nr 3: 3 kultury łużyckiej i 7 pś., a z ob. nr 4· 5 pradziejowych i 3 pś. Zbiory: IAiE PAN W-w. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Domański 2005, ryc. 43-44, tabl. 7. 10. Ślad osadnictwa. Odkryte na stan. ob. wziemne stanowią pozostałości wkopów o nieokreślonych funkcjach, prawdopodobnie o charakterze gosp. Ze względu na położenie poza siedliskiem wsi nie stanowią zapewne pozostałości stałego osadnictwa, lecz jedynie czasowej penetracji terenu. 123/IV 1. Pielaszkowice, pow. średzki / Plaswitz, Kr. Neumarkt. 2. Wieś wymieniona być może już na przełomie XII/XIII w. jako Wlostcouici wśród osad ustąpionych z uposażenia k-ła w Pożarzysku bpowi wrocł. (KDŚ11, nr 78); p. własną nazwą od 1267 r., gdy wzmiankowana tu karczma należąca do zgromadzenia lubiąskiego (SUB 4, nr 43). K-ł par. wspominany od 1335 r. (SR 5409). 3. Równ. Wrocławska. Zdenudowana równina morenowa, siedlisko wsi położone w widłach potoku Jarosławiec, p.d. Cichej Wody, l.d. Odry, i strugi będącej jego l.d. 4. Ulicówka z dworem w cz. N (por. Mbl. 2889/4965 Kostenblut). Stan, położone w N cz. siedliska wsi, w pobliżu folwarku. 5. Odkrycie przypadkowe w piaskowni, zameldowane do LfVD (A. Hein), 1934. 6. Na głęb. ok. 1 m, w w-wie próchniczej wyraźnie ciemniejszej od stanowiącej naturalne podłoże gliny, zawierającej drobiny węgla drzewnego, odkryto żuchwę zwierzęcą oraz ułamki pś. naczyń cer. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., kości zwierzęce, prawdopodobnie świńskie. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8.2. poł. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (opinia pracownika LfVD). 9. Arch.: WSPŚ 740, s. 245. Piśm.: Kokoszą 1990, nr 65. 10. Ślad osadnictwa. Ze wskazanej przez odkrywcę głęb. oraz opisu odnośnej j.s. i jej zawartości wynika, że na stan, odkryta została zapewne pś. jama odpadowa. Brak danych ilustracyjnych i metrycznych uniemożliwia dalsze dywagacje n. funkcją ob.; położenie stan, wskazuje na jego możliwy związek z gospodarką dworu. 124/1 1. Pieńsk, pow. zgorzelecki, stan, nr 12 / Penzig, Kr. Górlitz. 2. Miejscowość stanowiąca ośrodek władztwa (z istniejącym do 1514 r. zamkiem), wzmiankowana od 1241 r. jako siedziba piszących się stąd możnowładców. W 1493 r. były w P. 44 łany czynszowe, karczma, młyn i 2 mistrzowie hutnicy (Bena 2003, s. 328-329). 3. Bory Dolnośląskie. Grn. partia wysoczyzny sandrowej ograniczającej od E dolinę Nysy Łużyckiej (por. ryc. XI. 10). 4. Wieś leśno-łanowa o jednostronnym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2755/4756 Penzig/Zodel). Stan, położone w S cz. obecnego m-a, przy S granicy posesji nr 19. 5a. Badania powierzchniowe i sondażowe z ramienia górnołużyckiej delegatury LfVD (O. F. Gandert), 1930-1931. 5b. Badania weryfikacyjno-sondażowe (IAr. XI.10. Kontekst osadniczy stanowiska nr 12 w Pieńsku (nr kat. 124). 1. Wzgórze Zamkowe (Burgberg), gdzie znajdowało się zniszczone w XIX w. grodzisko wae snośredniowieczne. 2. Rzekoma lokalizacja grodzis a, funkcjonująca od lat 60. XX w. 3. Stanowisko nr część badana w latach 1930-1931, obecnie zniszczona. 4. Stanowisko nr 12, część badana w latach 2007. 5. Ruiny zniszczonego w 1516 r. zamku pan von Penzig (stan, nr 9). Skala 1:25000. XI .2. Katalog 371 UWr.), 2006. Odczyszczono ode. krawędzi wyrobiska dawnej piaskowni na di. 3,6 m, dokumentując sekwencję nawarstwień. 5c. Badania wykopaliskowe (Polskie Stowarzyszenie „Euroopera”), 2007. Na stan, założono 5 wykopów o wym. 5 x 10 m każdy, z których 1 (11/07) poszerzono o aneksy, uzyskując łączną pow. 2,78 ara (por. ryc. XI. 11). Siatkę arową zorientowano w linii SW-NE, znaleziska w miarę możliwości lokalizując w obrębie działek 2,5 x 2,5 m, oznaczanych sygnaturą ćwiartki arowej oraz stroną świata, w którą wycelowany był najbliższy danej działce narożnik danej ćwiartki. 6a. W niewielkich wykopach sondażowych zadokumentowano 2 ob. wziemne datowane na V okres epoki brązu. 6b. W sondażu założonym na krawędzi piaskowni uchwycono w wę zawierającą zab. pś., o miąższości ok. 0,2 m, zalegającą na w-wie zawierającej zabytki z epoki brązu, oraz zagłębienie w-wy młodszej, sięgające do stropu calca (ob. nr 1/06). 6c. W wykopach z r. 2007 zarejestrowano układ znany z badań poprzedniego sezonu: p. w-wą orną zalegała jasno-brunatna w-wa piaszczysto-próchnicza (j. s. 15, 15a), której stropowa partia została silnie zniszczona orką w okresie nowożytnym, a p. nią, ponad piaszczysto-żwirowym podłożem naturalnym, jaśniejsze nawarstwienia piaszczyste. W całej SE połowie stanowiska p. w-wą orną zalegały nowożytne nawarstwienia niwelacyjne o miąższości do 0,45 m oraz w-wy spływowe, wymagające jednak ze względu na treść kult. (m.in. fragmenty naczyń cer. z domieszką grafitu) uważnej eksploracji. Poniżej j.s. 15 w wykopie 1/07 wystąpiła j.s. 15a, silniej przemieszana z jasnymi w-wami piaszczystymi zalegającymi głębiej. Materiały pś. występowały przede wszystkim w w-wie omej, w zalegających poniżej j.s. 15 i 15a oraz w stropie niższego poz. antropogenicznego (zarejestrowanego na większej cz. stan, jako j.s. 24 i 66); oprócz śladów osadnictwa pś. na stan, wyróżniono także fazę zasiedlenia z późnej epoki brązu. W wykopach I-V zarejestrowano łącznie 117 ob. wziemnych, z których 90 zadokumentowano fotograficznie i rysunkowo (Fokt 2007a). Większość zarejestrowanych ob. uznać trzeba za niezwiązane z działalnością ludzką (są to przeważnie pozostałości nor zwierzęcych, korzeniaki oraz przegłębienia j.s. 15 i 24, wyróżnione w stropie niżej zalegających w-w piaszczystych). Za antropogeniczne z dużym prawdopodobieństwem uznać można 17 ob. archeol. (nr 6, ²°. 21,35,38,42, 47, 59, 63, 64, 66a, 68, 74, 76, 80, 106, 111), ¹ z pewnymi zastrzeżeniami dalszych 12 (nr 25,36,39,41,44, 50.62,64a, 70, 90, 91, 104)⁷¹. Spośród tych 29 ob. 3 (nr 20, Xl.11. Układ wykopów z lat 2006-2007 na stanowisku nr 12 w Pieńsku (nr kat. 124) z wrysowanymi zarysami obiektów arche-oęicznych nr 35 i 74 oraz oznaczonym zagęszczeniem znalezisk a9mentów późnośredniowiecznych naczyń ceramicznych. Ozna-nenia barwne frekwencji zabytków (wg ich liczby na działkach °wym. 2,5 x 2,5 m): 1. > 60, 2. 45-60, 3. 30-45, 4. 15-30, 5. 0-15. °Pr.K.Fokt. Za wydatną pomoc w określaniu metryki i funkcji nawarstwień i ob. archeol. odkrytych w Pieńsku serdecz-ⁿⁱe dńękuję mgr Małgorzacie Zysnarskiej z Muzeum Łużyckiego w Zgorzelcu (dzięki której zrewidowałem błędy P°pełnione we wstępnym sprawozdaniu z badań, dotyczące rozumienia stratygrafii stan.), podkreślając zarazem wy-1cznę odpowiedzialność autora za interpretacje przedstawione w niniejszym rekordzie katalogowym. 372 XI. Katalog stanowisk 42 i 50) wystąpiły wprost p. spągiem w-wy ornej i prawdopodobnie są późnymi wkopami związanymi z gospodarką ludzką ostatnich ok. 100 lat. Analiza wypełnisk ob. nr 59,63 i 80 sugeruje, że także w odniesieniu do nich analogiczna interpretacja jest uzasadniona. Spośród pozostałych ob. archeol. w wypełniskach 13 (6,25, 39,41,44, 64,64a, 68,70,90,91,104,106) nie wystąpiły zab. datujące, z dalszych 7 (nr 21, 36,38,47,66a, 76, 111) wyeksplorowano jedynie zab. pradziejowe. Fragm. naczyń cer. pś. wystąpiły, i to w znacznej mniejszości, w 2 nieposzlakowanych ob. archeol.: nr 35 i 74. Ob. nr 35 (działki 4DW-4DS): owalna, duża jama o nieckowatym dnie, z przegłębieniami w spągu, wkopana w starszy poz. antropogeniczny (j. s. 24) oraz towarzyszący mu poz. iluwialny (j. s. 42), sięgająca stropu żwirowego calca (j. s. 26), przykryta przez młodszą w-wę antropogeniczną (j. s. 15), w stropowej partii ob. silnie przemieszaną z jego właściwym wypełniskiem: szaro-czarna w-wą piaszczysto-gliniastą z niewielką domieszką żwiru (j. s. 94). Ob. nr 74 (działka 2DW): podłużna w rzucie jama rozciągnięta po linii N-S, o ściankach stromych, miejscami nierównych, i ko-lebkowatym dnie, wkopana w calcowy żwir (j. s. 26), przykryta jasnorudą gliniastą j.s. 119; wypełnisko ob. stanowiła czarnobrunatna próchnica z niewielką domieszką żwiru i grudkami polepy (j. s. 20, tożsama z j.s. 121). 7. Inw.r Ułamki naczyń cer. pś. grup technologicznych B, w tym 1 fragm. brzuśca z pasem malowanym czarną farbą i dość liczne ułamki wylewów zdobione ornamentem radełko-wym, i C (brak cer. grupy C zdobionych czerwoną bądź bordową malaturą), oraz dużych naczyń zasobowych ze znaczną domieszką grafitu, fragm. przedmiotów żelaznych, w tym 2 kawałki ostrzy nożyków i 2 gwoździe, a także nieliczne fragm. kości zwierzęcych oraz bryłki polepy i żużla żelaznego. W wypełnisku ob. nr 35 wystąpiło 17 ułamków naczyń cer. późnej epoki brązu, 1 pś. grupy B i fragm. przedmiotu kościanego; w wypełnisku ob. nr 74 natomiast 34 ułamki naczyń cer. późnej epoki brązu, 3 ułamki naczyń cer. pś. grafitowych, 2 pś. grupy B, 1 grupy C, bryłka żużla żelaznego, 2 bryłki polepy i 1 odłupek krzemienny. Zbiory: MŁ Zgorzelec. 8. XIII-XV w. Podstawy datowania: ceramika (por. ryc. XI. 12). 9. Arch.: KMG, OA Penzig·, Fokt 2006; idem 2007a. Piśm.: Fokt 2008a; idem 2008c; idem w druku. 10. Osiedle: siedlisko wsi (peryferia). W świetle aktualnego stanu wiedzy (odbiegającego od interpretacji przedstawionej we wstępnym sprawozdaniu, gdzie j.s. 15 zapewne niesłusznie uznano za w-wę kult.), właściwie żadnego z ob. wziemnych odkrytych na stan, nie można w sposób bezdyskusyjny kojarzyć z pś. fazą jego zasiedlenia, choć przypuszczenie to wydaje się prawdopodobne co najmniej w odniesieniu do ob. nr 1/06, 35/07 i 74/07, w których wypełniska wystąpiły zab. pś. (stanowiące jednak domieszkę do dużo liczniejszych ułamków naczyń pradziejowy Szczególnie interesujący wydaje się w tym kontekście ob. nr 74, w którego wypełnisku odkryto fragm. gni bościennych naczyń grafitowych, prawdopodobnie śrw.⁷² Obecność tego rodzaju zab., w związku z zasobową funkcją tego rodzaju naczyń, sugerować może pierwotnie magazynową funkcję ob. nr 74. Przypuszczenie pozostaje w zgodzie z formą odnośnej jamy, należy jednak zaznaczyć, że fragm. wspomnianych naczyń wysi? piły także w w-wach zalegających powyżej. . Analiza zbioru zab. ruchomych pozyskanych podczas badań prowadzonych w Pieńsku wskazuje, w późnym średniowieczu stan, to było użytkowane zapewne intensywniej, niż w okresie nowożytnym-śrw. odkryte na stan, uznać można albo za związane ze skrajną zagrodą wsi, albo za stanowiące cz. jej p Xl.l 2. Wybrane ułamki późnośredniowiecznych naczyń ceramicznych odkrytych w 2007 r. na stanowisku nr 12 w Pieńsku (nr kat. 124), opisane numerami inwentarza polowego. Rys. K. Fokt. Skala 1:2. ⁷² O naczyniach tych por. także wyżej, w podrozdziale V11.3. XI.2. Katalog 373 żonego na gromadzkich grunlach zaplecza gosp. Rozstrzygnięcie tej kwestii, i co za tym idzie stwierdzenie, dlaczego intensywność gosp. użytkowania tego terenu zmalała w okresie nowożytnym, nie jest możliwe bez szerszego przebadania niegdysiejszego rozplanowania miejscowości. 125/11 1. Pieszyce, pow. dzierżoniowski (Pieszyce Grn.) / (Ober) Peterswaldau, Kr. Reichenbach. 2. Pierwsze wzmianki o sołectwie i k-le w P. pochodzą z 1258 r.; wieś ryc., zrazu w rękach panów de Wilin, potem panów piszących się z. P., ośrodek klucza dóbr; ponadto w 1. pol. XIV w. istniały też we wsi inne dominia (synteza śrw. dziejów miejscowości: Goliński 2002; por. też I.BŚwJaw 1-3, passim, s.v. Peterstwalde). W pocz. XIV w. z P. opłacano dziesięcinę w kwocie 15 grz., co postuluje areał 60 łanów (I.F B 523, s. 86-87). 3. G. Sowie/Obniżenie Podsudeckie. Din. partie stoków Pieszyckiego Potoku, l.d. Piławy, p.d. Bystrzycy; cz. doliny o wys. bezwzględnej 339-365 m n.p.m. 4. Długa wieś leśno-lanowa, dzieląca się na Pieszyce Grn., Średnie i Din. (por. Mbl. 3075/5265 Reichenbach i 3134/5365 Langenbielau) Stan, położone w Pieszycach Grn. (szczegółowe lokalizacje profili por. niżej, pkt 6). 5. Nadzór archeol. prac ziemnych przy budowie sieci telekomunikacyjnej (firma „Taurus”), 2002. Dokumentację prowadzono w wykopach liniowych o szer. ok. 0,4 m i głęb. do ok. 0,9 m, w obrębie strefy ochrony konserwatorskiej OW. Wykopy prowadzono W poboczem ul. Μ. Kopernika, gł. ulicy tej cz. wsi. 6. W profilu ode. wykopu przy posesji nr 139 (wykop II, profil B-B), o dl. 5,2 m, p. chodnikiem i dwiema w-wami podsypki stwierdzono w-wę szarej próchnicy o miąższości do 0,18 m (j. s. 4), p. którą zalegała w-wa szarej próchnicy z gliną o miąższości do 0,16 m. Poniżej stwierdzono zaleganie w-wy przepalonej na pomarańczowo gliny z węglami drzewnymi (j. s. 6), p. nią zaś w-wy spalenizny zawierającej duże fragm. polepy ¡spalonego drewna o miąższości 0,08 m (j. s. 7; por. Tymciów 2002, s. 13, rys. 4). Na ode. wykopu przy posesji nr 126 (wykop IV, profil D-D) o dl. 5,2 m, p. chodnikiem i dwiema w-wami podsypki stwierdzono w-wę szarej próchnicy z fragm. cegieł i kamieniami, osiągającą miąższość 0,34 m (j. s. 4), przykrywającą poziom użytkowy dawnej drogi w postaci w-wy ubitego, tłustego ciemnobrunatnego humusu przemieszanego z gliną, węglem drzewnym i bryłkami polepy (j. s. 5) zalegający na bruku z otoczaków o średnicy do 0,1 m (j. s. 6). p. brukiem zalegała w-wa przepalonej na czerwono gliny (j. s. 7) o miąższości sięgającej 0,15 m (Tymciów 2002, s. 14, rys. 6). Nieznana jest pełna miąższość nawarstwień pś., gdyż nic osiągnięto w odnośnych wykopach stropu calca. Oprócz wykopów II i IV, także w wykopie VIII wystąpiły 2 j.s. interpretowane jako destrukt ściany szachulco-wej, a w wykopach V-VIII niższa w-wa kult, o możliwej metryce śrw., z której nic pozyskano jednak zabytków datujących (Tymciów 2002. s. 15-17, rys. 7-10). 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. grup technologicznych C i F., w tym 2 z wykopu II (j. s. 7), nieokreślona liczba z wykopu IV (j. s. 7), wśród nich ucho taśmowate ze skośnymi nacięciami (Tymciów 2002, tabl. II.6). Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika, stratygrafia. Ułamki naczyń pozyskane z j.s. 7 w wykopie II datowano na XV-XVI w.; zabytki wydobyte w wykopie IV z j.s. 7 zostały wydatowane na XII-XIV w. Niewielka liczba materiałów datujących nakazuje ostrożność interpretacyjną, zarazem jednak głęb. zalegania nawarstwień zawierających zabytki pś. oraz ich przykrycie młodszymi w-wami podpierają datowania zaproponowane przez prowadzącego badania. 9. Arch.: Tymciów 2002, s. 12-17, rys. 1, 4, 6. 10. Osiedle: siedlisko wsi. W-wy przepalonej gliny (j. s. 6-7 w wykopie II i j.s. 7 w wykopie IV) zinterpretowane zostały jako de-strukly budowli szachulcowych (Tymciów 2002, s. 13-14). Ich zaleganie w ciągu komunikacyjnym, którego przebieg po linii obecnego W pobocza ul. Μ. Kopernika ponad j.s. 7 został na wys. posesji nr 126 (wykop IV) potwierdzony wykopaliskowo, oraz brak śladów podwalin wskazują, że były to w-wy redeponowane, prawdopodobnie z pobliskich podwórzy. Autor badań stwierdził, że spalona ściana szachulcowa odkryta w wykopie uP’dla wprost na drogę (Tymciów 2002, s. 25), czego także nie można ani wykluczyć, ani potwierdzić, gdyż ⁿⁱezⁿaⁿe są pierwotne miejsca usytuowania odnośnych budynków. 126/11 1. Pieszyce, pow. dzierżoniowski (Pieszyce Śr.) / (Mittel) Peterswaldau, Kr. Reichenbach. 2· Dane hisl. doLyczącc miejscowości: por. wyżej. 3· G. Sowie/Obniżenie Podsudeckie. Din. partie stoków Pieszyckiego Potoku, w cz. doliny o wys. bezbłędnej 292-300 m n.p.m. 374 XI. Katalog stanowisk 4. Opis hist.-osadniczy miejscowości: por. wyżej. Środkowa cz. wsi, w rejonie k-ła par. pw. św. Antoniego Padewskiego. 5. Nadzór archeol. prac ziemnych przeprowadzony przy budowie sieci telekomunikacyjnej (firma "Tau-rus”), 2003. Dokumentację prowadzono w wykopach liniowych o szer. ok. 0,4 m i głęb. do 1 in, prowadzonych głównie W poboczem ul. M. Kopernika, w obrębie strefy ochrony konserwatorskiej OW. 6. W profilach odcinków, położonych przy posesjach nr 5 (wykop II, profil B-B) i 3 (wykop III, profil C-C) p. współczesną nawierzchnią, podsypkami i wczesnonowożytnymi w-wami niwelacyjnymi stwierdzono nawarstwienia uznane w oparciu o odkryte w nich ułamki naczyń za pochodzące ze schyłku średniowiecza. W wykopie II były to (od góry): w-wa ciemnoszarego humusu z dużymi zwęglonymi fragm. drewna, zawierająca popiół i osmolone kamienie (j. s. 6), zalegająca na w-wie czarnej spalenizny (j. s. 7) i w-wie przepalonej na czerwono gliny (j. s. 8). W wykopie III p. nawarstwieniami nowożytnymi zalegała w-wa jasnobrunatnej gliny przemieszanej z humusem, zawierająca kamienie i węgle drzewne (j. s. 5), p. nią zaś w-wa przepalonej na czerwono gliny (j. s. 6), a poniżej w-wa spalenizny z dużymi fragm. polepy (j. s. 7). Profile wykopów II i III w świetle dokumentacji przedstawionej w sprawozdaniu z badań cechował nierówny, falisty układ niższych nawarstwień. Nieznana jest pełna miąższość warstw pś., gdyż nie osiągnięto w odnośnych wykopach stropu calca. Oprócz opisanych reliktów zadokumentowano w wykopach V-VI przy ul. T. Kościuszki i A. Mickiewicza (poniżej wykopów II-III) w-wy uznane za śrw. w-wy' kult., z których nie pozyskano jednak zab. datujących. W wykopach I i VI (odpowiednio przy ul. M. Kopernika nr 7 i 2) najstarszymi uchwyconymi nawarstwieniami były datowane na XVI w. nawierzchnie drogi bitej. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., w tym 3 z wykopu II (j. s. 6-8) i 3 z wykopu III (j. s. 7). Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Tymciów 2003, s. 10-14, rys. 4-5. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Sekwencje j.s. 7-8 w wykopie II i 6-7 w wykopie III zinterpretowane zostały jako rozwaliska budynków wzniesionych w konstrukcji szachulcowej (o interpretacji tego rodzaju znalezisk por. w podrozdz. V.l), zaś j.s. 6 w wykopie II i j.s. 5 w wykopie III jako w-wy popożarowe. Poz. zalegania tych nawarstwień w połączeniu z wystąpieniem w pobliskich wykopach I i IV poz. drogi XVI-wiecznej wskazuje, że prawdopodobnie w XV w. droga biegła bliżej k-ła pw. św. Antoniego i nieco ukośnie, omijając obecne W pobocze ul. M. Kopernika. Uchwycenie w rejonie k-ła par. jedynie poz. datowanych na XV-XVI i XVI w. sugeruje, że w omawianej cz. miejscowości pełna miąższość nawarstwień wsi lokacyjnej jest większa, niż w P. Gm. 127/11 1. Pieszyce-Kamionki, pow. dzierżoniowski / Steinkunzendorf, Kr. Reichenbach. 2. Wieś ryc. należąca do dóbr pieszyckich, z k łem wzmiankowanym od 1376 r. (SGTS 11, s. 190; por. Neuling 1884, s. 125)⁷’. 3. G. Sowie/Obniżenie Podsudeckie. Din. partie stoków doliny Pieszyckiego Potoku, wys. 397-405 m n.p.m. 4. Niewielka górska wieś leśno-łanowa, dzieląca się na K. Grn. i Din. (por. Mbl. 3134/5365 Langenbielau). Stan, położone w K. Din. 5. Nadzór archeol. prac ziemnych przeprowadzony przy budowie sieci telekomunikacyjnej (firma „Tau rus"), 2002. Dokumentację prowadzono w wykopach liniowych o szer. ok. 0,4 m i głęb. do ok. 0,9 m, wobrę ic strefy ochrony konserwatorskiej OW wzdłuż głównego traktu miejscowości (ul. Górskiej). 6. W profilu J-J ode. określonego jako wykop X, położonym wzdłuż szosy, po F. stronie ul. Górskiej, na przeciw budynku nr 17, p. współczesną nawierzchnią i nowożytnym w-wami kult, zadokumentowano poziom użytkowy śrw. drogi w postaci w-wy ciemnego humusu z domieszką gliny o miąższości ok. 0,1 m, zawierające go węgiel drzewny i bryłki polepy (j. s. 5), zalegającą na bruku z otoczaków o grubości ok. 0,1 m, posadowo nym na głęb. ok. 1 m (j. s. 6). Bruk posadowiony był w w-wie ciemnego humusu zawierającego ścinki ga ę bryłki polepy i węgle (j. s. 7). Odcinek drogi w postaci bruku z otoczaków osadzonych w szarej glinie (j. s. 4), z zalegającym powyżej poz. użytkowym (j. s. 3) i poniżej poz. moszczenia (j. s. 5) odkryło również w profilu I-I wykopu IX, P° oz ⁷¹ ⁷¹ W pocz. XIV w. K. zobowiązane były do opłacania jedynie 1 wiardunku dziesięciny (LF B 524, s. 87), mogło oznaczać, że dopiero dla 1 łanu upłynął wówczas okres wolnizny. XI.2. Katalog 375 nym naprzeciw posesji nr 8 także po E stronie ul. Górskiej (częściowo na jej poboczu), brak jednak jednoznacznych podstaw jego datowania na średniowiecze. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., zaliczone do grup technologicznych C i E, w tym 3 z wykopu X (j. s. 5: poziom użytkowy drogi) i 1 z wykopu IX (bez ścisłego związku ze stratygrafią, por. Tymciów 2002, s. 17: „z nawarstwień kulturowych”). Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XV-XV1 w. Podstawy datowania: ceramika. Pomimo braku zab. datujących poszczególne w-wy w wykopie IX, tożsamość stratygrafii i zgodność przebiegu drogi wskazują, że ode. traktu zadokumentowane wwy-kopach IX i X należały prawdopodobnie do tej samej fazy użytkowania drogi. 9. Arch.: Tymciów 2002, s. 17-18, 24-25, rys. 2, 11, 12. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Odkrycia poczynione w wykopach IX i X sugerują, że w XV w. K. posiadały przynajmniej w dolnej cz. wsi wybrukowany gl. trakt. Ryl on wówczas usytuowany kilka metrów dalej na E, niż obecna ul. Górska. 128/VI 1. Pieszyce-Kamionki, pow. dzierżoniowski / Steinkunzendorf, Kr. Reichenbach. 2. Dane hist, dotyczące miejscowości: por. wyżej, nr kat. 127. 3. Obniżenie Podsudcckic/G. Sowie. Din. partie stoków doliny Picszyckicgo Poloku, wys. 417-439 m n.p.m. 4. Opis hist.-osadniczy miejscowości: por. wyżej nr kat. 127. Teren badany położony w K. Grn. 5. Nadzór archeol. prac ziemnych przeprowadzony przy budowie sieci telekomunikacyjnej (firma „Taurus"), 2002. Dokumentację prowadzono w wykopach liniowych o szer. ok. 0,4 m i głęb. do ok. 0,9 m, w obrębie strefy ochrony konserwatorskiej OW wzdłuż gl. traktu miejscowości (ul. Górskiej). 6. W profilu I.-I. (wykop XII), położonym poprzecznie względem ulicy w wykopie p. przyłącze do budynku przy ul. Górskiej 25 (por. Tymciów 2002, rys. 2A. W tekście sprawozdania nas. 19 podany niewłaściwy adres: ul. Górska 17), p. współczesnymi i nowożytnymi w-wami niwelacyjnymi i kult, zidentyfikowano w-wę ciemnobrunatnej próchnicy z domieszką gliny, zawierającą bryłki polepy (j. s. 4). Poniżej wystąpił układ otoczaków o średnicach do 0,11 m (j. s. 5), interpretowany jako relikt podmurówki (na odnośnym rysunku oddany schematycznie, identycznie jak na innych rysunkach poziomy traktów brukowanych: Tymciów 2002, rys. 14), zalegający na w-wie ubitej gliny (j. s. 6). W wykopie XI położonym przy ul. Górskiej 24 zadokumentowano deslrukt ściany budynku szachulcowcgo, którego datowania nic udało się jednak określić. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., w tym 1 fragm. kafla piecowego XV w. zj.s. 4 w wykopie XII. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XV w. Podstawy datowania: ceramika. Datowanie sekwencji nawarstwień odkrytych w wykopie XII przy pomocy nieokreślonej bliżej liczby ułamków naczyń cer. pś. oraz 1 fragm. gotyckiego kafla jest «prawdzie dalekie od pewności, jego prawdopodobieństwo zwiększa jednak zaleganie stropu warstw uznanych za średniowieczne na glęb. 0,7-0,8 m i p. młodszymi w-wami. 9. Arch.: Tymciów 2002, s. 18-19, 24-26, rys. 2A, 13, 14. 10. Osada: siedlisko wsi. Odkryte na posesji nr 25 nawarstwienia potwierdzają funkcjonowanie w tym miejscu zagrody być może już od późnego średniowiecza. 129/VI 1. Piława Dolna, pow. dzierżoniowski / Nieder Peilau, Kr. Reichenbach. 2. Wieś lokowana przed 1230 r. (SUB 1, nr 3 ló)⁷⁻¹: w pocz. XIV w. wszystkie cz. wsi (P. Din., Grn. i Sr.) opłacały dziesięcinę w wys. 35 grz., obejmując zapewne razem 140 łanów (I.F B 522, s. 86). Czynsze i grunta PD. były przedmiotem ożywionego obrotu (por. Jurek 1996, s. 222 s.v. Fryz, s. 275 s.v. Rhein; LBŚwJaw. 1-3, P«sim,s.v.Pei/au, Nieder-). 3- Obniżenie Podsudeckie. Din. partie lewego stoku doliny Piławki. 4· Wieś leśno-łanowa (por. Mbl. 3076/5266 Lauterbach). Stan, położone w S cz. wsi, w lewobrzeżnym rtędzie zabudowy. w 5· Nadzór archeol. w trakcie prac ziemnych przy budowie kanalizacji telekomunikacyjnej (firma „Tau-,Us 2000. Prace prowadzono w obrębie wykopów liniowych o glęb. ok. 0,9 m i szer. ok. 0,35 m. Wzmianki o Piławie sprzed 1230 r., czasem odnoszone do tej miejscowości (tak H. Markgraf, J. W. Schulte B $22,s· 86) dotyczą Piławy w pow. średzkim (Beilau), gdzie znajdowała się komandoria joannicka (por. Heś “O⁷'s-144-145, passim). 376 XI. Katalog stanowisk 6. W profilu C-C’ ode. wykopu przy ul. Spacerowej 12, przebiegającego W poboczem ulicy (wykop III), o dl. 6,8 m, p. w-wą współczesnej próchnicy wystąpiła na dl. 4,5 m konstrukcja kamienna złożona z 2 warstw grn. (j. s. 2), złożonej z 1 w-wy kamieni polnych o średnicach ok. 0,2 m, spajanych popielatą gliną z drobinami wapna, oraz dln. (j. s. 3), złożonej z kamieni o wym. do 0,68 x 0,31 m, ułożonych na w-wie płaskich łamanych kamieni gł. granitowych, spajanej popielatą gliną. Całość konstrukcji spoczywała na rozplantowanej na stropie calca cienkiej w-wie ubitej szarej gliny z domieszką węgli o miąższości kilku-kilkunastu cm (j. s. 4) i była wkopana w w-wę próchnicy (j. s. 5) o łącznej miąższości ok. 0,7 m (Tymciów 2000, s. 8-9, rys. 5). Podczas tych samych badań w profilu D-D‘ (wykop IV) o dł. 6,8 m, położonym na zapleczu zespołu pałacowego, zarejestrowano p. współczesną nawierzchnią i nowożytną w-wą wyrównawczą czarną w-wę spalenizny z dużymi fragm. węgli (j. s. 3), a p. nią w-wę przepalonej na czerwono gliny z węglami (j. s. 4), sięgającą do dna wykopu (Tymciów 2000, s. 9, rys. 5). W wykopach I i II zarejestrowano wprost p. w-wą orną zalegające na calcu nawarstwienia uznane za śrw. w-wy kult. (Tymciów 2000, s. 7-8, rys. 4; por. leż niżej, punkty 8,11). Ponadto odkryto w Piławie Din. także inne ob. i w-wy, z których nie pozyskano zabytków datujących, jednak hipotetycznie wiązane są one z późnym średniowieczem. W wykopach V-VII i IX były to ode. w-wy kult., zaś w wykopie VIII odcinek podwaliny z jednej w-wy otoczaków, posadowionej na podobnej głęb. od współczesnego poziomu użytkowego, jak fundament odkryty w wykopie III, jednak p. znacznie grubszą w-wą współczesnej próchnicy. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer., w tym po 1 ułamku grupy technologicznej E z wykopów III (j. s. 4) i IV (j. s. 3) oraz po 1 ułamku grupy technologicznej C z wykopów I (j. s. 2) i II (j. s. 2). Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. Niewielka liczba ułamków naczyń datujących poszczególne nawarstwienia nie pozwala uznać proponowanej dla nich chronologii za pewną. Uwaga ta dotyczy szczególnie wykopów I i II, gdzie pojedyncze ułamki naczyń pś. wystąpiły w jedynych odkrytych w-wach kuli., zalegających wprost na calcu, p. współczesną w-wą orną, oraz wykopu IV, gdzie ułamek naczynia pś. wystąpił w popożarowej w-wie niwelacyjnej, do której mógł trafić wtórnie. Srw. datowanie konstrukcji kamiennej odkrytej w wykopie III wspierają natomiast dodatkowe przesłanki: wystąpienie ułamka naczynia pś. w w-wie wyrównawczej p. fundament, zastosowanie gliny w charakterze spoiwa muru, głębokość posadowienia stopy fundamentu (ok. 0,75 m od obecnej powierzchni terenu, ok. 0,35-0,4 m od domniemanej powierzchni użytkowej w momencie wzniesienia konstrukcji) oraz nie nawiązywanie przez współczesną zabudowę do budynku, którego relikt stanowił omawiany fundament. Przeciw jego datowaniu na XV-XVI w. mogłaby wprawdzie przemawiać duża miąższość w-wy, w którą był on wkopany (j. s. 5), jeśli jednak przyjąć pogląd prowadzącego badania (Tymciów 2000, s. 8-9), że tylko j.s. 3 stanowiła wziemną partię muru, miąższość w-wy kult, w momencie wzniesienia budynku okaże się mniejsza o ok. 0,2 m, a poziom użytkowy podwórza w momencie wznoszenia omawianego fundamentu o tyleż niższy. Wzmianka w I.andbuchu świdnicko-jaworskim z 1385 r. wskazuje przy tym, że już wówczas w odnośnej cz. miejscowości istniał ciąg zabudowy (LBŚwJaw 2, nr 332, 30 V 1385: (...) yn dem dorfern zur Nedcrn Peylow und zur Mitten Peylow districtus Reichinbach ciii derseyten kegen Hafirsdorfgelegen (...)). 9. Arch.: Tymciów 2000, s. 7-12, 16, rys. 1-2, 4-5, tab. 1. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Konstrukcja kamienna odkryta w wykopie III odbiega nieco od podobnych ob., odkrytych w innych miejscowościach sudeckich. O ile tamte, złożone z reguły z 1 w-wy kamieni, są zapewne pozostałościami podkładów, zabezpieczających i podtrzymujących dln. belki ścian wzniesionych w konstrukcji szachulcowej lub zrębowej (por. podrozdz. VI), to ob. odkryty w P.D. składał się z 2 cz.: wziemnego fundamentu (j. s. ) i nadziemnej podmurówki (j. s. 2), różniących się od siebie użytym materiałem i składem spoiwa. Bud) nek wsparty na fundamencie i podmurówce odkrytych w wykopie III mógł mieć, zgodnie z interpretacją prowadzącego badania (Tymciów 2000, s. 8-9), ściany w konstrukcji szachulcowej, jednak skromny zakres przeprowadzonych prac uniemożliwia jakiekolwiek stanowcze wypowiedzi na temat jego postaci i lun J ■ Brak innych, niż współczesne, nawarstwień przykrywających wspomnianą konstrukcję, przy równoczesnym nawiązywaniu przez nią do istniejącej do dziś orientacji budynków w tej cz. wsi, sugeruje wieloletnie trwanie budynku wspartego na odkrytym w wykopie III fundamencie. . Przedstawiona przez prowadzącego badania interpretacja j.s. 3 w wykopie IV jako ruiny ściany sz cowej i dachu spalonego budynku nie poddaje się weryfikacji w oparciu o dostępną dokumentację. Polska Wieś: Zob.: Trzebnica, pow. trzebnicki (Trzebnica-Polska Wieś). XI.2. Katalog 377 130/H 1. Polwica, pow. oławski, stan, nr 4-5 (AZP 84-30/55, 84-30/56), Skrzypnik, pow. oławski, stan, nr 8 (AZP 84-30/82)·', właściwie: Skrzypnik, pow. oławski / Runzen Kr. Ohlau. 2. Wieś wzmiankowana od 1317 r. jako świadcząca dziesięcinę k-łowi par. w Brzezimierzu (SR 3714), w 1323 r. jako świadkowie czynności prawnej wzmiankowani mieszkańcy i sołtys S. (SR 4292). W 1328 r. wieś «'posiadaniu Piotra Poduszki, dziedzica Brzczimicrza (SR 4747). 3. Równ. Wrocławska. Teren równinny, miejscami lekko falisty. Stan, położone na zdenudowanej równinie odwadnianej przez strugi, p.d. Żurawki, p.d. Slęzy. 4. Badana cz. stan, położona po obu stronach autostrady A4 (por. Dobrakowski [et al.) 2001, s. 131, ryc. 3). Obszar, na którym wystąpiły ob. pś„ położony w całości obrębie Skrzypnik (granica obrębów sprzed 1945 r.: MAWr., MA-A-114, s. 30, 47). 5. Ratownicze badania wykopaliskowe wyprzedzające budowę ode. autostrady A4 (MAWr.), 1997-2000. Łącznie przebadano obszar o pow. 8,9 ha, odsłaniając 6185 ob. archeol. 6. Ob. wziemne, z których pozyskano zabytki datowane na XIII-XVI w., uchwycono p. w-wami orną i kult, (właściwie: akumulacyjną). W obrębie stan. Skrzypnik nr 8 (ar lOi) zarejestrowano ob. nr 2536, w rzucie nieregularnie owalny owym. 1,94 x 2,34 m, w przekroju nicckowaty o płaskim dnie, osiągający głęb. 0,16 m. Wypcłnisko ob. stanowiła brunatna próchnica przemieszana z gliną. W obrębie stan. Polwica 4 odkryto: ob. nr 319 (ar 8c), w rzucie kolisty o średnicy 0,39 m, w przekroju workowaty o zwężających się ściankach, osiągający glęb. 0,45 m. Wypelnisko ob. stanowiła brunatna próchnica przemieszana z gliną. Ob. nr 1237 (ar 7e), w rzucie niereg. o wym. 0,92 x 0,52 m, cechujący się przekrojem półkolistym, osiągał glęb. 0,3 m, był wypełniony ciemnobrunatną próchnicą. Ob. był przecięty przez jamę nr 1331. Oh. nr 1231 (w załączonym do sprawozdania katalogu ob. wydatowany niesłusznie na wczesne średniowiecze), jama przecinająca ob. nr 1237, byt od niego niewątpliwie młodszy, nie sposób jednak uściślić jego datowania wobec tego, że najmłodsze odkryte w jego wypelnisku zabytki pochodziły z X-XIII w. W obrębie stan. Polwica nr 5 odkryto co najmniej 7 ob. zawierających ułamki naczyń cer. pś., przy czym wob. nr 3360 i 2944 wystąpiły wyłącznie zabytki pś., w ob. nr 2855 i 2689 zabytki wś. i pś., a w pozostałych: znaczna liczba zabytków pochodzących z różnych okresów pradziejów i średniowiecza, w tym pś. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., bryłki polepy, fragm. kości zwierzęcych, a z ob. nr 2536 na stan. Skrzypnik 8:1 fragm. osełki kamiennej. Zbiory: MAWr. 8. XHI-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Noworyta, Kamyszck, Markiewicz 2005 (wraz z załącznikami). Piśm.: Dobrakowski [et al.) 2000, s. 38-39; Dobrakowski [et al.) 2001, s. 149-151; Dobrakowski [et al.) 2003, s. 263. 10. Siad osadnictwa. Wstępne sprawozdania z badań wykopaliskowych lat 1997-2000 nie pozwalają na jednoznaczne określenie metryki poszczególnych ob. Wg prowadzących badania, wszystkie ob. pś. były pozostałościami niewielkich jam gosp. i dołków posłupowych (Dobrakowski [et al.) 2001, s. 151; 2003, s. 263; Noworyta, Kamyszek, Markiewicz 2005, s. 33). Położenie stan, wskazuje, że odkryte ob. stanowiły zapewne ślady doraźnego pobytu ¹ prac gosp. prowadzonych przez mieszkańców wsi poza obrębem siedliska. Ewentualność kontynuacji starszej osady wyklucza wczesne datowanie osadnictwa wś. Ropowice: Zob.: Środa Śląska, pow. średzki. 131/IV 1· Proszkowa, pow. wołowski, stan, nr 3 (AZP 74-26/63) / Prosgawe, Kr. Wohlau, Fdst. 3. 2- Miejscowość wzmiankowana w 1301 r. przy określaniu granic puszczy książęcej zwanej Bagno (SR 3. Wzg. Trzebnickie. Teren pagórkowaty, niewielka kotlina, dln. partia stoku o wystawie małej S. 4. Wieś drogowa o dość luźnej zabudowie i blokowo-niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2704/4666 roppen). Stan, położone na b. cmentarzu, prawdopodobnie działka nr 150/10. Na odnośnej mapie AZP ( UOZ W-w) w lokalizacji tej umieszczono stan, nr 6 (AZP 74-26/63), stan, nr 3 lokalizując niesłusznie przy 5 skraju wsi. Wszystkie 3 stan, uznano za relikt 1 wielokulturowego zespołu osadniczego (Dobrakowski [et al.] 2001, ⁴)· W niniejszym rekordzie podział na stan, zachowano dla ułatwienia orientacji w położeniu poszczególnych ob. 378 XI. Katalog stanowisk 5. Odkrycie przypadkowe podczas budowy krypty, zadokumentowane i zameldowane w LfVD (konrek-tor Juhnke), 1935. 6. Podczas budowy krypty grobowej naprzeciw kaplicy cmentarnej na głęb. 1 m odkryto 3 naczynia cer pś. (w odnośnej KĘSA: 1 naczynie). Naczynia byty szczelnie zamknięte i stały w odstępach ok. 0,5 m jedno od drugiego. Zabytki zdeponowane były poniżej piwnicy starego domu mieszkalnego. Jedyne z nich zachowane w całości zawierało próchniczą substancję, a pokrywka i naczynie (w meldunku konrcktora Juhnke napisano „Topf und Gefäß”; nadać sens temu sformułowaniu można jedynie poprawiając je na „Deckel und Gefäß”) miały być pierwotnie spojone substancją opisaną jako przypominająca kit („Kittartige Masse”). 7. Inw.: 3 naczynia pś. z resztkami substancji organicznej, z czego 2 zniszczono, a 1 zadokumentowano w całości (APWr., WSPŚ 778, s. 135). Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (ocena znalazcy, szkic archiwalny). 9. Arch.: APWr., WSPŚ 778, s. 135. Piśm.: “Altschlesische Blätter” 1935, s. 149. 10. Osada: siedlisko wsi. Naczynia zawierające substancje organiczne, jako że wystąpiły p. piwnicą dawnego domu mieszkalnego, pełniły prawdopodobnie funkcje ofiary zakładzinowej. Budynek, p. którym zostały zdeponowane, nie istniał już w 1935 r., jednak znana była jeszcze wówczas jego lokalizacja i funkcja. Wskazuje to na kilkuwiekową stałość miejsca, w którym na danej działce stał dom mieszkalny. 132/1 1. Przedwojów, pow. kamiennogórski, stan. C (AZP 87-19) / Reichhennersdorf, Kr. Landeshut. 2. Wieś należąca do uposażenia wójtostwa kamiennogórskiego z zastrzeżeniem praw książęcych; w 1350r. oprócz należącego do plebana folwarku sprzedana krzeszowskiemu zgromadzeniu cystersów (RegŚl 2, nr 225). 3. Brama Lubawska. Din. partia lewego stoku doliny niewielkiego cieku, p.d. Bobru. 4. Wieś leśno-łanowa (por. Mbl. 3072/5262 Landeshut). Stan, położone na NW skraju współczesnego siedliska P., zespół działek nr 236. 5. Ratownicze badania wykopaliskowe wyprzedzające budowę obwodnicy Kamiennej Góry (firma „ARGO”), 2004. Prace prowadzono na 1,47-1,65 km obwodnicy; przebadano łącznie pow. 36 arów. 6. Po zdjęciu w-wy ornej zinwentaryzowano na stan. 24 ob. archeol., skupiające się przy NW krawędzi wykopu, z czego 5 zawierających wyłącznie zabytki pś., 7 zawierających zabytki pś. i nowożytne oraz 12 pozbawionych inwentarza. Ob. zawierające wyłącznie ułamki naczyń pś. wystąpiły w dwóch skupiskach: S, na arach 3, 4 i 14 (ob. 9, 10, 22) oraz N, na arach 21 i 23 (ob. 22, 23). Ob. nr 9 (ar 3), w rzucie kolisty o średnicy 0,7 m, wypełniony był ciemnobrunatną próchnicą i osiągał głęb. 0,25 m. Ob. nr 10 (ar 4). w rzucie kolisty o średnicy 0,5 m, wypełniony był jasnopopielatą gliną i osiągał głęb. 0,3 m. Ob. nr 22 (ar 14), w rzucie nerkowaty o wym. 1 x 1,7 m, wypełniony był jasnoszarą próchnicą z gliną, osiągając glęb. 0,3 m. W pobliżu opisanych jam z S skupiska obiektów pś. wystąpiły, oprócz obiektów nowożytnych, owalne i okrągłe w rzucie jamy nie datowane zabytkami: ob. nr 4, 5, 6 i 7. Ob. nr 23 (ar 21) miał w rzucie kształt nerkowaty i wym. 1,1 x 2,4 m. Wypełniony jasnopopielatą gliną, osiągał glęb. 0,3 m. Ob. nr 24 (ar 23), w rzucie nieregularnie owalny o wym. 1 x 1.8 m, wypełniony był jasnoszarą próchnicą z gliną, osiągając głęb. 0,25 m. 7. Inw.: Łącznie 110 ułamków naczyń cer. pradziejowych, pś. i nowożytnych, w tym po 2 ułamki naczyn pś. z ob. 9 i 10, po 5 ułamków naczyń pś. z ob. nr 23 i 24, 7 ułamków naczyń pś. z ob. nr 22 oraz materiały ps. na wtórnym złożu w obiektach nowożytnych; ponadto pozyskano 12 fragm. przedmiotów żelaznych o me określonej chronologii. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. Wobec braku ścisłego datowania zabytków zarówno ps., jak i nowożytnych, nie sposób ustalić ewentualnej periodyzacji stanowiska. 9. Arch.: Grabowski 2004, ryc. 2,9, tabl. XXIV-XXV, XXXIII. 10. Ślad osadnictwa. , Charakter odkrytych na stan. ob. (wyłącznie płytkie jamy) wskazuje, że nie była to cz. siedliska wojowa. O ile, wobec znacznego skupienia jam na niewielkiej przestrzeni, prawdopodobny jest wzajemny funkcjonalny związek pś. i niedatowanych ob. ze skupiska S, to już związek chronologiczny i funkcjona ny · nr 23 i 24 jest niewykazywalny. Na interpretację stanowiska rzutować może planigrafia ob., szczególnie prz uwzględnieniu nowożytnych i niedatowanych. Ob. odkryte na stan, wyraźnie układają się w pasmo ciąg 4 się wzdłuż linii SSW-NNE, odbiegające orientacją zarówno od współczesnej krawędzi siedliska wsi, ja granic pasm pól uprawnych. Możliwe, że odkryte pasmo obiektów wskazuje na niegdysiejszy przebieg gran działek, wskazując na rcparcclację terenu w czasach nowożytnych. Aby uprawdopodobnić ten wm nieczne jest uściślenie chronologii stanowiska oraz dodatkowa kwerenda archiwalna. XI.2. Katalog 379 133/IV 1. Puszcza Przemkowska, pow. polkowicki / Primkenauer Forst, Fdst. 1-2⁷'* ¹. 2. Sąsiadujące ze stan, m-o Przemków i wieś Wilkocin w pocz. XIV w. były jeszcze w fazie organizacji ¡zagospodarowywania (LF E 104, 110, s. 150-151). W 2. poł. XIV w. dobra przemkowskie znajdowały się jesz-czew rękach książęcych, od 1397 r. wchodziły w skład dominium Rechenbergów (Nowakowski 2008, s. 378), jednak sama puszcza do 1596 r. pozostawała we władaniu koronnym (por. Andrzejewski 2007, s. 307). 3. Wysoczyzna Lubińska. Teren równinny, porośnięty borem sosnowym z enklawami naturalnej buczyny. 4. Stan, położone na W skraju współczesnego rewiru nr 50 (por. lokalizację na tle sieci drożnej: APWr., WSPŚ 765, s. 531,536). 5. Znaleziska przypadkowe dokonywane przy pracach leśnych, dokumentowane z ramienia I.fVD (dr Matuszkiewicz i miejscowi pomocnicy), 1933-1934. 6a. W 1933 r. w obrębie niewielkiego kopca odkryto zespół fragm. grubościennych naczyń ceramicznych. 6b. W1934 r. wlesie liczącym ok. 100-180 lat odkryto ode. muru oraz skupisko gliny („Thon und Lehm”) oraz ułamki nietypowych, grubościennych naczyń cer. pś. 7a. Inw.: 8 ułamków naczyń cer., w tym 7 grupy technologicznej B, a 1 grupy C. Ułamki zaliczone do grupy B, noszące po wewn. stronie ślady po silnie formującym obtaczaniu, cechowały się składem masy garncarskiej zbliżonym do normalnego dla podgrupy BI, jednak ze sporadycznym udziałem grubszej frakcji piaszczystej; poza tym niektóre fragm. noszą ślady zagładzania powierzchni, a ich wypał nie jest jednolicie szary. Jedyny ułamek należący do naczynia grupy C opatrzono brzegiem z okapem, zaś 1 z ułamków grupy B szerokimi nacięciami (por. ryc. oraz tekst i odsyłacze w podrozdz. VIII. 1). Po wewn. stronie ułamków naczyń występowała przywarta do nich sucha, czarnoszara, porowata substancja. Zbiory: MAWr. 7b. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (znaleziska z 1933 r.: ogląd osobisty zabytków; znaleziska z 1934 r.: opinia W. Boege), dane historyczne. Terminus post quem działalności produkcyjnej prowadzonej na stan, stanowi powstanie regularnej sieci osadniczej dystryktu przemkowskiego nie wcześniej, niż w ostatnich latach XIII w. (por. wyżej). Terminus ad quem prowadzenia działalności wytwórczej na stan, stanowi wiek lasu, który w momencie odkrycia w 1933 r. został określony na 100-200 lat. Znaleziska z 1934 r. zostały wydatowane przez W. Boege orientacyjnie na XV w., jednak z zastrzeżeniem, że trzeba będzie doszukać do nich znalezisk analogicznych. Nie można zatem wykluczać także nowożytnej metryki odnośnych zab. 9. Arch.: APWr., WSPŚ 765, s. 526-541. Piśm.: “Altschlesische Blätter" 1935, s. 46. 10. Stanowisko produkcyjne. Odkrycia z lat 1933-1934 zostały zinterpretowane jako pozostałości prowadzonych w Puszczy Przcmkow-skiej czynności produkcyjnych, przy czym w znaleziska z 1933 r. uznano za pozostałości naczyń maziarskich (APWr., WSPS 765, s. 529), a ob. odkryte w 1934 r. za pozostałość składu gliny, pieca garncarskiego i mielerza (APWr., WSPŚ 765, s. 532). Obie interpretacje nie są pozbawione słabych punktów, przy czym niewątpliwie trudniejsze do analizy są znaleziska z 1934 r. ze względu na niedostępność zab. W przypadku ułamków naczyń odkrytych w 1933 r. bliższa obserwacja przywartej do ich ścianek substancji wskazuje, że nie przypomina ona dowodnych pozostałości produkcji dziegciarskiej (por. Bagniewski, Kubów 1977, s. 14-15), a przy tym jest szara, krucha i nieplastyczna. W związku z tym wydaje się mało prawdopodobne, by omawiane naczynia były używane przy wytopie smoły lub dziegciu; służyły one raczej do destylacji smoły drzewnej (wówczas przywarto do nich substancja stanowiłaby frakcję odpadową, pak) bądź przechowywania potażu (wtedy przywarta substancja stanowiłaby pozostałości finalnego produktu). Wyjaśnienia wymaga stwierdzenie odkrywców, jakoby na stan, nr 2 istniał miclcrz („Meiler"). Jako że "niosek ten wspiera się na znaleziskach ułamków naczyń, chodzi zatem nie o mielerz służący do wypalania wÇgla drzewnego, lecz o piec mielerzowy do wytopu smoły drzewnej zaopatrzony w naczynie, do którego spływa) gotowy produkt (por. tu Moszyński 1967, s. 389-390). Opis znalezisk oraz charakterystyka odkrytych naczyn przemawiają za uznaniem oh. odkrytych na stan, za relikty urządzeń służących do destylacji smoły wwnej (por. szerzej w podrozdz. VIII. 1), jednak definitywne rozstrzygnięcie o funkcji odkrytych w latach •933-1934 kopców mogłaby przynieść jedynie analiza chemiczna osadów wytrąconych na wewnętrznych powierzchniach naczyń. Stan, nr 1 poddano dokumentacji w 1933 r., a stan, nr 2: w 1934 r. Numery zostały wprawdzie zachowane zt Względów porządkowych, jednak przybliżona lokalizacja obydwu stan, jest podobna i zbyteczne wydało się ich ¹ z'ełaⁿ'e do osobnych rekordów katalogowych. 380 XI. Katalog stanowisk 134/11 1. Przerzcczyn-Zdrój, pow. dzierżoniowski, stan, nr 20 (AZP 89-26/44) / Bad Dirsdorf, Kr. Reichenbach 2. Wieś ryc., wzmiankowana od 1247 r. (SUB 2, nr 329)“. Rektor k-ta w P. wzmiankowany od r. 1279⁷¹. W pocz. XIV w. jako osobne wsie wzmiankowane 9-lanowy P. i 8-łanowy Dirschdorf, być może tożsamezpóź-niejszym P. Grn. i Din. (LF B 452,454, s. 83). W XIV w. wieś w posiadaniu różnych właścicieli, wXV w. P. Din,: von Nicmilzów, a Grn.: von Pfcilów (por. SGTS 21/2, s. 201-202; LBSwJaw. 1-3, passim s.v. Dirschdorf). 1375 i 1383 wzmiankowany dwór z 9-lanowym folwarkiem (LBSwJaw 1, nr A31, A87; 2, nr 206). 3. Wzg. Niemczańsko-Strzelińskie, mikroregion: Wzg. Szklarskie. Lewy stok doliny Slęzy, wys. 245--251,5 m n.p.m. 4. Ulicówka o niwowym rozmierzeniu pól, dzieląca się na P. Grn. S od drogi i Din. N od drogi (por. Mirek 2004, s. 23-24; Mbl. 3135/5366 Gnadenfrei i 3136/5367 Tepliwoda/Lauenbrimn). Stan, położone w środkowej cz. siedliska wsi, w P. Din., w rejonie kościoła par. (działka nr 260) i W od niego (działka nr 259/26). 5a. Nadzór archeol. prac ziemnych prowadzonych przy zakładaniu instalacji gazowej dla wsi P. Prace prowadzono w obrębie wykopów liniowych, w miarę potrzeb poszerzanych o aneksy. 5b. Nadzór archeol. prac ziemnych prowadzonych przy budowie sieci telekomunikacyjnej WSA Przerzeczyn. Dokumentację prowadzono w obrębie wykopów liniowych o szer. ok. 0,35 m i głęb. ok. 1,1 m. 6a. W wykopie liniowym na terenie E cz. parku d. POHZ oraz w obrębie sąsiedniej posesji przy u). Zdrojowej nr 17 odkryto 5 oh. archeol., w tym 1 zasypano zanim przeprowadzono dokumentację, 3 pochodziły z neolitu, zaś położony najdalej na W ob. nr 5 wydatowano na późne średniowiecze. W celu uchwycenia granic ob., wykop liniowy poszerzono, stwierdzając, iż w rzucie ob. nr 5 przybierał kształt nieforemnego czworokąta o dl. 3,2 m w linii W-E. Ob. nr 5 zalegał p. w-wą humusu o miąższości 0,47-0,61 m, osiągając głęb. 0,5 m. Lekko pochyłe ścianki ob. łagodnie przechodziły w jego płaskie dno; wypełnisko stanowiła ciemnoszara w-wa silnie przewarstwiona soczewkami węgla drzewnego i spalenizny, wyraźnie widocznymi w profilu w postaci smug i w-w układających się w 3 rozdzielone pozbawionym spalenizny wypełniskiem pakiety. Na spągu ob. zalegały grudki polepy. 6b. W ode. wykopu liniowego oznaczonym jako wykop VII, położonym naprzeciw k-ła par., w ode. profilu W (G-G’) o dl. 8 m, p. nawarstwieniami nowoczesnymi i brukiem z otoczaków uchwycono na glęb. ok. 1 m kilkunastocentymetrowej miąższości poz. dawnej drogi (j. s. 7: czarna, tłusta, zgliniala próchnica z węgielkami i ścinkami drewna), odłożony na stropie gliniastego podłoża naturalnego (j. s. 8: jasnobrunatna glina). Ponadto w 2000 r. odkryto w kilku innych wykopach na terenie miejscowości nawarstwienia kult, i niwelacyjne zalegające p. nowożytnymi nasypami i nawierzchniami dróg, których nie udało się jednak jednoznacznie wydatować. 7a. Inw.: Ułamki naczyń cer. wś. i pś., pozyskane z warstw spalenizny w ob. nr 5. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 7b. Inw.: Ułamki naczyń cer., w tym 9 z wykopu VII (j. s. 7), węgle drzewne, bryłki polepy. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8a. XIII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika z wypelniska ob. nr 5.8b. XV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika, w tym ułamki naczyń pozyskane z poz. użytkowego najstarszej drogi. 9. Arch.: Błażejewski, Bronowicki, Żygadło 1993, s. 1-6, passim; Tymciów 2001, s. 11-12,passim. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Ob. nr 5 eksplorowany w 1993 r. został przez prowadzących badania zinterpretowany jako palenisko (Błażejewski, Bronowicki, Żygadło 1993, s. 3). Trudno określić bliższą funkcję lego ob., przy czym ze wzglę u na rozmiar i dość regularną formę jamy należy rozważyć możliwość wtórnego wykorzystania istniejącego o . wziemnego w charakterze paleniska czy wręcz miejsca dcpozycji odpadów z palenisk (por. tu także uwagi w re kordzie katalogowym nr 37 i podrozdz. VII.4). Za wtórnym wypełnieniem ob. w-wami spalenizny przemawia wyraźnie warstwowany układ wypelniska (por. Błażejewski, Bronowicki, Żygadło 1993, ryc. profilu obie Autorzy nie wyróżnili w obrębie ob. poz. użytkowego, dokumentując jednak skupienie bryłek polepy «spągu jamy. Skupienie to sygnalizuje zapewne relikt poziomu użytkowego, którego nie stanowiła jednak ani poo °8 ■ ani ciągłe klepisko. Wymiary budynku, a przede wszystkim brak wyraźnego paleniska, pozwalają o rzu funkcję mieszkalną ziemianki bądź półzicmianki, której wkopaną partię stanowił pierwotnie ob. nr 5, ja mało prawdopodobną. Odkrycia z 2000 r. dowodzą stałości lokalizacji drogi obiegającej k-ł od EodXV/XVI w. dowspó czesn ści; w XII1-XV w. droga mogła przebiegać bliżej k-ła. ⁷⁷ Nazwa nicm. wsi pochodzi najpewniej od Dzierżka Przybysiawica z rodziny Goslawiców, zapewne sp lokacji wsi bądź jej cz. (por. Mirek 2004, s. 23. tam dalsze odsyłacze). ⁷" Jako archidiakon (SUB 4, nr 379). W 1371 r. wzmiankowana także altaria w kaplicy w P. (LBSwJaw ,» XI.2. Katalog 381 135/1 1. Przerzeczyn-Zdrój, pow. dzicrżoniowski, stan, nr 22 (AZP 89-26/46) / Bad Dirsdorf, Kr. Reichenbach. 2. Dane hist. dotyczące miejscowości: por. wyżej, nr kat. 134. 3. Wzg. Niemczańsko-Slrzelińskie, mikroregion: Wzg. Szklarskie. Krawędź lewej nadzalewowej terasy Slęzy. 4. Uwagi bist.-osadnicze nl. miejscowości: por. wyżej, nr kat. 134. Stan, położone w P. Din., na E skraju działki nr 346/5, położonej na E krańcu siedliska wsi. 5. Nadzór archeol. prac ziemnych. Dokumentację prowadzono w obrębie wykopów liniowych p. instalacje o szer. ok. 0,8 m i głęb. do 2 m. 6. Przebiegający kilka metrów na W od ściany uzdrowiskowej pralni wykop naruszył ob. o dł. prawie 5 m, którego wypełnisko stanowiła szara próchnica o mało intensywnej barwie. W przydennej partii ob. wy-pelnisko przybierało jaśniejszą barwę i zawierało liczne bryłki polepy. Ob. nr 1 osiągał głęb. 1,22 m poniżej spągu w-wy ornej. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer., w tym cale dno niewielkiego naczynia, bryłki polepy. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy dalowania: ceramika. 9. Arch.: Bronowicki 1992. 10. Osada. Znaczne rozmiary ob. nr 1, dający się wyróżnić poziom użytkowy w postaci dln. w-wy wypełniska oraz liczne wystąpienie bryłek polepy i ułamków naczyń cer. w spągowej partii jamy pozwalają przypuścić mieszkalną funkcję ob. Położenie ob. nr 1 w strefie stoku stosunkowo najmniej narażonej na denudację (por. Klimaszewski 1995, s. 80) sugeruje, że jego zadokumentowana głęb. mogła być zbliżona do pierwotnej. Pozwala to uznać ob. nr 1 za pozostałość ziemianki, być może mieszkalnej. 136/III 1. Przesieczany, pow. zgorzelecki, stan, nr 4 (AZP 77-11)⁷* / Hohkirch, Kr. Görlitz, Fdst. 1. 2. Wieś do XVI w. występująca p. nazwą Milsdorf, wzmiankowana od 1309 r., należąca do uposażenia slarostów zgorzeleckich; k-ł wzmiankowany od 1346 r. (Knothe 1879, s. 612; Bena 2003, s. 363). 3. Pogórze Izerskie. Teren pagórkowaty, stok doliny, wystawa umiarkowana NE. 4. Wiclodrożnica o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2755/4756 Penzigi Zottel). Stan, położone naEod siedliska wsi, w środkowej cz. działki 115/8. 5a. Dokumentacja ratownicza z ramienia Kaiser-Friedrich Museum w Görlitz na działce parafialnej, przystosowywanej p. uprawę po wykarczowaniu rosnącego na niej lasu (radca Geissler, pastor Jordan), 1930. Sb. Dokumentacja ratownicza z ramienia Kaiser-Friedrich Museum w Görlitz w obrębie tej samej, co rok wcześniej, działki po wykarczowanym lesie (O. F. Gandert), 1931. 6a. W odkrytym podczas karczunku zaciemnieniu odkryto połowę bieguna Żarnowego. W trakcie inspekcji radcy Geislera, po usunięciu narzuconej wcześniej dla zabezpieczenia miejsca luźnej ziemi, zaobserwowano owalne w rzucie, zbliżone do kształtu okrągłego przebarwienie o średnicy 6,5 m, w którym zalegały kamienie: naturalnie płaskie bądź łamane do grubości ok. 1 i dł. ok. 25-30 cm. Kamienie nie zalegały w sposób ciągłyani nie tworzyły żadnego wyraźnego układu w obrębie przebarwienia, w którego wypełnisku wystąpiły także bryły polepy i węgla drzewnego. Glęb. odkrytego ob. wynosiła ok. 0,4 m. Poniżej przebarwienia zarejestrowano 2 duże kamienie, a p. nimi w-wę spalenizny. 6b. Podczas badań sondażowych odkryto i zadokumentowano owalną jamę o wym. 1,5 x 0,8 m, cechu-Jłq się w przekroju dość równym, kolebkowalym dnem o maksymalnej glęb. 0,3 m. W pobliżu jamy odkryto 2 doły po slupach o średnicach 0 ,25 i 0,07 m oraz głęb. odpowiednio 0,79 i 0,73 m. /· Inw.: 218 fragm. ceramiki wś., co najmniej 400 pś. grupy B, kilkaset ułamków naczyń cer. pś. innych 8ruP' przęśliki, paciorek gliniany, bryły polepy, fragm. kafli piecowych i kamieni Żarnowych. Zbiory: KM Görlitz. 8. XII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika. ’· Arch.: KMG, OA Hochkirch-, WUOZ JG 7/ARCH; Fokt 2005, s. 79-83,199, passim·, idem 2007, s. 15-16, ’ⁿeks 3- Pism.: Gandert 1931, s. 62; Schultz 1937, s. 15; idem 1939/1940, s. 79; Prus 2002, s. 95; Fokt 2007b, S H idem w druku. 10. Osada. Stan., choć faktycznie położone w obrębie arkusza 77-11, w ewidencji WUOZ Jelenia Góra przydzielone s a o niesłusznie do arkusza 11-10 i opatrzone nr. 6 na obszarze. 382 XI. Katalog stanowisk Prowadzący badania w 1930 r. radca Geisler wysunął przypuszczenie, że zadokumentowany przezeń ob to pozostałość zniszczonego urządzenia kuchennego („ein Kochloch”), złożonego z wylepionych gliną kamieni. Brak dokumentacji ilustracyjnej z badań w sezonie 1930 nie pozwala na weryfikację tej hipotezy. Niezwykle utrudniona jest także interpretacja odkryć z 1931 r. w związku z brakiem w archiwaliach jakiejkolwiek innej dokumentacji niż rysunkowa, oraz faktu, że żaden z dołków posłupowych odkrytych w pobliżu jamy nie pozostawał z nią w dającym się wyczytać z tej dokumentacji związku. Mimo doskonałego rozpoznania archeologicznego obrębu Przesieczan już w okresie międzywojennym (por. Fokt 2007, s. 34), dodatkowo poszerzonego dzięki badaniom powierzchniowym i sondażowym lal 1996 i 2005 (Bykowski [et al.) 2005), stan, nr 4 jest jedynym miejscem w obrębie wsi, gdzie z całą pewnością udało się stwierdzić stałe osadnictwo ze schyłku wczesnego średniowiecza, kontynuowane w XII-XIV w. Najpewniej więc to na stan, nr 4 istniała najstarsza osada śrw., dopiero zaś w 2. poł. XIII-1. poł. XIV w. punkt ciężkości osadnictwa przeniósł się na teren współczesnego siedliska wsi; nie wiadomo przy tym, czy i jak długo obie osady funkcjonowały równolegle. 137/1 1. P tako wice, pow. brzeski / Taschenberg, Kr. Brieg. 2. Wieś ryc., wzmiankowana od 1371 r. (CDS 9, nr 310); w 1405 r. wzmiankowany dworski młyn, go spodarstwa ogrodnicze i czynsze z tytułu rybołówstwa (CDS 9, nr 852), w 1545 r. karczma (CDS 9, nr 1543). 3. Równ. Wrocławska. Ob. położone w nurcie oraz na wewn. i zewn. brzegu dawnego koryta Plakowic-kiego Potoku (Kresy), u wylotu zakola meandrowego (por. Bagniewski, Kubów 1977 s. 9, ryc. 3) 4. Ulicówka z wyraźnie topograficznie wydzielonym F. od siedliska wsi dworem i folwarkiem, o bloko-wo-niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 3081/5271 Ldwen). Ptakowicki Młyn, położony na gruntach przed 1945 r. należących do Kantorowie (por. Bagniewski, Kubów 1977, s. 4-5, ryc. 1). 5. Ratownicze badania archeologiczne w związku z odkryciem pozostałości młyna podczas wydobycia żwiru, 1975. Przebadano łącznie obszar 30 arów. 6. Podczas wydobycia żwiru natrafiono na głęb. 1,8-2,5 m poniżej poziomu terasy nadzalewowej na drewniane pale. Dokumentacja odkrytych in situ reliktów w postaci 11 pali wbitych w dawne koryto potoku pozwoliło zrekonstruować układ 15 pali o przekroju poprzecznym zbliżonym do kwadratu o boku 0,3 m z zaokrąglonymi narożami, wbitych w 3 równoległych do biegu potoku rzędach oddalonych od siebie o 2,3-2,55 m. Cz. lej konstrukcji stanowiły prawdopodobnie 2 identyczne z wyżej opisanymi pale, wbite w linii 2 rzędów w zewn. brzeg zakola, oraz 16 pali wbitych w wewnętrzny (S) brzeg zakola, stanowiących także elementy umocnienia tego brzegu. Budynek młyna podparty był, oprócz wbitych w dno potoku pali, 2 kozłami, z których zachował)' się in situ belki dolne oraz jedna z belek grn. zaopatrzona w czopy na słupy oraz tkwiący w jednym z krańców zastrzał. Elementy pracujące młyna pozwalają rekonstruować, oprócz opisanego rozstawu rzędów pali nośnych, znaleziona in situ deska prawdopodobnie służąca nakierowaniu na koło nurtu potoku oraz odkryty w dawnym korycie potoku 70 m poniżej młyna słup z odciskiem podkładki p. oś jednego z kól, umieszczone) ok. 1-1,1 m ponad poziomem dna w okresie wbijania słupa. W korycie potoku poniżej miejsca wbicia pali zalegały pozostałości konstrukcji budynku, kolejno od dołu: pozostałość ściany z żerdzi i wypełniska z gliny i plew wraz z reliktem grn. rygla, fragm. szczytowyc wiązań dachu i relikt dln. rygla z tkwiącymi jeszcze w gniazdach fragm. żerdzi ściennych. Wśród szczątków budynku zalegało także kilkanaście sosnowych gontów, w tym 1 nadpalony. Wśród gontów wyróżniono wię sze, o dł. do 65 cm i szer. 15-16 cm, oraz mniejsze o dl. ok. 40 cm i szer. 8 cm. Klepki gontowe zaopatrzone był) w pazy, a niektóre nosiły ślady mocowania gwoździami. Największe skupienie zab. ruchomych stwierdzono w w-wie iłów zastoiskowych i piasków, osiągającej miąższość 0,2-0,45 m, zalegającej p. fragm. zwalonej ściany oraz pomiędzy konstrukcjami nośnymi młyna. Na wewnętrznym brzegu ostrogi meandrowej powyżej i poniżej reliktów młyna zadokumentowano 76 słupów gł. dębowych, tworzących zapewne pierwotnie 2 rzędy wraz z podobnymi słupami odkrytymi wtórnym złożu w różnych miejscach wybierzyska żwiru. Pomiędzy slupami zalegały miejscami resztki a zy y W grn. poziomach nawarstwień tej cz. stan. (S od młyna) wystąpiły dość licznie ułamki naczyń cer. ps., 8 przedmiotów żelaznych i drobne fragm. cegieł palcówek. Na zewnętrznym brzegu zakola, na krawędzi terasy nadzalewowej, na głęb. 0,95 m uchwycono zarJ^₍. wziemnego o kształcie zbliżonym do prostokąta o wym. 1,6 x 1,35 m. Na głęb. 1,95 m uchwycono slr⁰Jₑₛ|,ₐₘ cz. ob., o krótszych bokach obudowanych deskami ustawionymi na sztorc ukośnie, zaś dłuższych układanymi poziomo ponad sobą. W spągu ob. zalegała w-wa substancji organicznej o miąższości składająca się głównie z płatów kory brzozowej. XI.2. Katalog 383 7. Inw.: Łącznie w obrębie konstrukcji młyna odkryto 225 ułamków naczyń pś., z których udało się wyldeić 2 prawie całe naczynia oraz kilkanaście większych partii. Ułamki naczyń, należące do grup technologicznych B i C, nosiły ślady okopcenia wskutek przebywania w pobliżu ognia. P. względem formalnym wśród większych wyklejonych fragm. naczyń wydzielono ok. 50% garnków oraz po 12% dzbanów i mis. Garnki zdobione byty przeważnie żłobkami dookolnymi na brzuścu, rzadziej dołkami paznokciowymi, a w 1 przypadku czerwonobrązowym pasem malowanym, cechując się wylewami przeważnie kolbowatymi, czasem kolbowa-tymi pogrubionymi lub facetowanymi albo rozbudowanym, smukłym wylewem z okapem. Na stan, odkryto także 3 pokrywki dzwonowate, w tym zdobione brązowo-czerwoną malaturą, 4 fragm. wylewów mis, 4 fragm. wylewów dzbanów oraz pojedyncze fragm. naczyń innych typów: pucharka, kubka, nietypowego garnka o formie określonej jako „koniczna”, patelni-trójnóżka polewanej od wewnątrz i dwuuchej konwi o lejkowatym wylewie. Na 16 fragm. den stwierdzono ślady podsypki, a na 10 odcinania pętlą od tarczy koła garncarskiego. Na stan, odkryto 8 fragm. skórzanych butów, w tym: przyszwę z kawałkiem cholewki trzewika, wykrojone z 1 kawałka juchtu i zdobiona nacięciami, duży fragm. cholewki trzewika damskiego z otworami do wiązania ¡ozdobnymi nacięciami oraz podeszwę pozbawioną śladów szwu. Zespól zabytków drewnianych niezwiązanych z architekturą młyna składał się z dębowej klepki bednarskiej o dl. 60 cm zaopatrzonej w 1 wątor i umieszczony n. nim okrągły otwór oraz krótkiej deski zaopatrzonej w trzpienie z przewierconymi otworami, o jednej stronic wygładzonej (por. Bagnicwski, Kubów 1977, s. 28, ryc. 22c). Szczególne znalezisko to skórzany, gotycki szkaplcrzyk ze sceną figuralną i majuskulnym gotyckim napisem w otoku, z zachowaną dobrze 1 stroną i fragmentarycznie przeciwną, prawdopodobnie jednak cechującą się podobnym układem. Przedstawienie ikonograficzne na lepiej zachowanej stronie zabytku składa się z postaci mężczyzny i kobiety w dworskich strojach i fryzurach, rozdzielonych drzewem. Transliteracja inskrypcji przez prowadzących badania (+ I.IP.DU.M.PAIST.MEIN.WON.IAH.WEII..DAI.N.S.: Bagniewski, Kubów 1977, s. 24) wymaga jedynie niewielkiej korekty: + LIP.DU.M.PHIST.M.EIN.WON.ICH WEIL.DEI.N.S (Sachs 1982, s. 149). Zarówno treść inskrypcji, jak też przedstawienie ikonograficzne, wskazują na symbolikę tzw. mistyki miłosnej w jej najbardziej świeckim wydaniu (por. Sachs 1982, s. 165-167). Zbiory: Muzeum Piastów Śląskich w Brzegu. 8. K. XIII-1. poł. XV w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Piśm.: Bagniewski, Kubów 1977; Sachs 1982; Kubów, Sierka 2005. 10. Młyn wodny. Wg prowadzących badania młyn odkryty na stan, można utożsamić z ob. wzmiankowanym w 1405 r. w rękach Jana z Pogorzeli, właściciela P. (Bagniewski, Kubów 1977, s. 5). Uzasadnieniem identyfikacji jest datowanie przebadanego młyna oraz fakt zaopatrzenia go w 2 kota, co wyklucza młyn wzmiankowany w 1498 r. w Kantorowicach. Ustalenie to stoi w sprzeczności z położeniem reliktów młyna na gruntach zaliczanych przed 1945 r. do Kantorowie, należy jednak brać pod uwagę możliwość zaistnienia od późnego średniowiecza doXIX-XXw. zmian własnościowych, szczególnie że obydwie wsie stanowiły własność ryc. Funkcjonujący przez ponad 100 lat młyn był naprawiany i przebudowywany, na co wskazuje obecność licznych fragm. obrobionego drewna w w-wie niwelacyjnej p. belki podwalinowe budynku. Przepalenie fragm. ściany budynku i odkształcenie cz. odkrytych naczyń oraz obecność węgielków w w-wie iłu osadzonej wśród drewnianych pali wskazuje na zniszczenie ob. w wyniku pożaru; elementy konstrukcyjne budowli odkryto miwelSOm od miejsca jej wzniesienia (Bagniewski, Kubów 1977, s. 7). Dalsze uwagi o stan, w podrozdz. V1.3. 138/V 1. Racula, pow. zielonogórski / Lawaldau, Kr. Grünberg. 2. Wieś ryc. (por. Nowakowski 2008, s. 524-525), wzmiankowana może już w 1237 r. (SUB 2, nr 140), '’P°cz. XIV w. obejmująca 17 łanów, z których z każdego tytułem dziesięciny składano 2 korce żyta i 1 owsa ■PE 52, s 146). W 1416 r. wzmiankowany sołtys (CDS 24, s. 18). 2· Wzniesienia Zielonogórskie. Teren równinny, lekko falisty. "^odrożniea o niwowo-pasmowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2261/4059 Grünberg stJ). Stan, położone w siedlisku wsi, na działce należącej w 1928 r. do właściciela dworu, p. von der Heyde. 5· Zgłoszenie i doraźna dokumentacja odkrycia przypadkowego dokonanego przy pracach budowlanych imienia L1VD (dr K. Klose), 1928. 6. Na terenie budowy nowego domu w miejscu wyburzonej stodoły odkryto na głąb. 0,5 m duże naczynie Ps (por. ryc. XI.13) z przywartymi drobinami węgla w kontekście fragm. ceramiki wś. i pś. oraz kości zwie- I Obserwacje te zostały zanotowane już po zniszczeniu stan., gdyż w chwili przybycia powiatowego «znego konserwatora zabytków wykop budowlany był już wykopany. 384 XI. Katalog stanowisk 7. Inw.: Duże naczynie pś. z przywartymi węglami, fragm. ceramiki wś. i pś., kości zwierzęce. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika (opinia pracownika LfVD, ilustracja archiwalna: APWr., WSPŚ 701, s. 417, por. ryc. XI.13). 9. Arch.: APWr., WSPŚ 701, s. 414-415, 417. Piśm.: “Altschle-sische Blätter” 1928, s. 113. 10. Osada: siedlisko wsi. Wg dokumentującego odkrycie dr. Klose, odkryte na stan, naczynie ze względu na swą wielkość nie było raczej związane z ofiarą zakładzinową. Wobec braku uchwyconego kontekstu stratygraf, znaleziska trudno jednoznacznie wypowiadać się na temat jego funkcji. 139/VI 1. Radecz, pow. wołowski / Seifersdorf, Kr. Wohlau. XI.13. Kopia archiwalnego zdjęcia odkrytego w Raculi (nr kat. 138) późnośredniowiecznego naczynia ceramicznego (wg APWr., WSPŚ 701, s. 417). Skala ok. 1:7. 2. Wieś wzmiankowana w pocz. XIV w. jako 17-łanowa (LF B 155, s. 59), w XIV w. w posiadaniu Haugwitzów (SR 3007; Jurek 1996, s. 234-235) i zgromadzenia lubiąskiego cystersów (SR 4492). K-ł par. poświadczony w 1353 r„ gdy został uposażony 2 łanami ziemi (Neuling 1885, s. 121). 3. Wzg. Trzebnickie/Pradolina Wrocławska. Teren równinny, miejscami pagórkowaty. 4. Krótka ulicówka o blokowo-pasmowym rozmierzeniu pól, z k-łem w środkowej cz. siedliska (por. Mbl. 2765/4766 Dyhernfurth). Stan, położone N od k-ła par., w obrębie działek nr 182/5 i 182/7. 5. Nadzór archeol. prac ziemnych przy budowie domku jednorodzinnego (firma „Dwojak”), 2006. Prace dokumentacyjne prowadzono w wykopie budowlanym osiągającym pow. 1,7 ara i głęb. 0,4 m oraz w wykopach liniowych p. przyłącza instalacyjne o łącznej dł. 120 m, osiągających szer. 0,5 m i głęb. 0,8 m. 6. Po zdjęciu z wykopu budowlanego nadkładu w postaci współczesnej w-wy próchniczej o miąższości 0,4 m w N cz. wykopu stwierdzono zaleganie stanowiącej calec w-wy ilastej, zaś w S cz. wykopu silnie nawilgoconych nawarstwień o znacznej zawartości szczątków organicznych. Dokumentacja profilu E wykopu budowlanego i wykopów p. przyłącza pozwoliła stwierdzić, że do głęb. ok. 0,9-1 m zalegały na stan, współczesne i nowożytne w-wy niwelacyjne i użytkowe, p. nimi zaś wystąpił w N cz. stan, strop calca, zaś w cz. S zagłębiająca się poniżej poz. wykopów w-wa ciemnoszarej ilastej próchnicy (j. s. 1). Na przedłużeniu zagłębienia zasypanego j.s. 1, na W i E od k-ła par., stwierdzono istniejące współcześnie zbiorniki wodne. 7. Inw.: 1 ułamek naczynia ceramicznego pś., 6 fragm. kości zwierzęcych. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. Pojedynczy ułamek naczynia cer. pś. odkryty w j.s. 1 me stanowi dostatecznej podstawy datowania stan., za śrw. metryką zasypanego zbiornika przemawia jednak wystąpienie ponad nim kilku warstw nowożytnych niwelacji i poz. użytkowych. 9. Arch.: Dwojak, Łęcki 2006. 10. Osada: siedlisko wsi. Odkrycia dokonane w r. 2006 wg prowadzących badania świadczą o tym, że teren wokół k-la par-od reszty wsi oddzielony stawem, którego pozostałości zachowane są do dziś W i E od k-ła (Dwojak, Łęc 2006, s. 2). Taka rekonstrukcja zakłada oddzielenie od reszty siedliska obszaru o dł. po linii W-E az ok. , km. Przypuszczenie to wymaga dodatkowego sprawdzenia poprzez dalsze badania archeologiczne bądź stu archiwalne. 140/1 1. Radłowice, pow. oławski, stan, nr 8 (AZP 84-29/179) / Radlowitz, Kr. Ohlau. 2. Miejscowość wzmiankowana od 1333 r., gdy wspomniany także sołtys i karczma (SR 5216) . 3. Równ. Wrocławska. Teren równinny, krawędź doliny niewielkiego cieku, l.d. płynącej przez wieś strugi, p.d. Żurawki, p.d. Slęzy, w jego źródliskowej partii. ⁸⁰ Radłowie w pow. oławskim nie dotyczy natomiast, wbrew twierdzeniom wydawców SNGŚ (11, s. 9) wzmianka w dokumencie fundacyjnym kolegiaty św. Krzyża na wrocławskim Ostrowie Tumskim z 1288 r. XI.2. Katalog 385 4. Krótka ulicówka o niwowyni rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2955/5068 Rothsiirben/Rothbach). Stan, położone na S od siedliska R„ w E narożniku działki nr 48/6. 5. Wielosezonowe ratownicze badania wykopaliskowe osady wielokulturowej zagrożonej zniszczeniem wskutek prowadzonego na stan, wydobycia kruszywa (KA UWr.), 1964-1966, 1968. Badaniami objęto obszar ok. 6 arów. 6. W trakcie wykopalisk stwierdzono zaleganie na piaszczystych i lessowych utworach stanowiących naturalne podłoże w-wy kult, zawierającej zabytki różnych epok o miąższości od 0,5-0,6 m w cz. S do 0,2-0,15 m w cz. N przebadanego obszaru. Łącznie w przebadanej cz. stan, odkryto 13 ob. wziemnych zaliczonych do śrw. fazy zasiedlenia stan., z których 10 układało się w 2 oddalone od siebie o kilkanaście metrów skupiska. Wg prowadzącego badania skupisko N składało się z naziemnego ob. zapewne mieszkalnego (ob. nr 6), jamy stanowiącej być może cz. tego samego budynku (ob. nr 7), jamy zasobowej (ob. nr 8) i jamy o nieokreślonym przeznaczeniu (ob. nr 4). Ośrodkiem skupiska S byl, wg prowadzącego badania zapewne nieuchwycony w trakcie wykopalisk, ob. naziemny, którego pozostałością była jama nr 1 (piwniczka wewnątrz budynku). W skupisku tym wystąpiły także 2 ob. zasobowe (nr 3 i 11), 2 możliwe ob. zasobowe (ob. nr 2 i 10) oraz palenisko (ob. nr 12). Ponadto, poza skupiskami wystąpiły: ob. nr 9, uznany za pozostałość półziemianki, oraz ob. nr 5 o nieokreślonej funkcji (Pazda 1995, s. 233-234). 7. Inw.: Fragm. naczyń cer. wś. wykazujących cechy technologiczne i typologiczne charakterystyczne dla schyłku wczesnego średniowiecza, ułamki naczyń o technologii zbliżonej do wyrobów pś. grupy technologicznej BI, 6 kabłączków skroniowych o rdzeniu zapewne miedzianym platerowanych srebrem typu III wg K. Musianowicz (1948-1949), odmian wielkościowych B-C wg H. Kóćki-Krenz (1993), stilus żelazny zaopatrzony profilowanym pierścieniem brązowym u nasady główki, 2 noże żelazne, żelazny kabłąk wiadra, skobel żelazny, 6 gwoździ, podkowa, fragm. przęślika wapiennego, fragm. płaskiej płytki ze zlepieńca kwarcytowego, 5 osełek, z czego 4 z łupku kwarcowo-serycytowego i 1 z gnejsu, 1 fragm. łyżwy kościanej, co najmniej 140 fragm. kości zwierzęcych. Zbiory: IAr. UWr. 8. XII/XIII-XIII w. Podstawy datowania: chronologia zab. ruchomych (Pazda 1995, s. 242). Datowanie oparto głównie na jednolitym zbiorze ceramiki naczyniowej, wykazującym, oprócz cech technologicznych i stylistycznych typowych dla XII-XIII w., znamiona typowe dla schyłku wczesnego i początków późnego średniowiecza (wczesne formy wylewów z tzw. okapem, zdobienie radelkiem obrotowym i ornamentem rzadkich, płytkich żłobków dookolnych, wystąpienie fragm. naczynia z tzw. kryzą). Kolejnym argumentem przedstawionym przez badacza stan, jest jednolity zbiór kabłączków skroniowych, o formach i rozmiarach lipowych dla XII-XIII w. Stosunkowo najsłabszym argumentem za XIII-wiecznym datowaniem stan, przytoczonym przez S. Pazdę jest chronologia odkrytego fragm. podkowy, ze względu na odkrycie tego zabytku już w w-wie ornej. Przytoczone argumenty przekonują jednak łącznie do zaproponowanego przez Autora datowania stan, na 1. poi. XIII w. z możliwością przetrwania osady nieco po poł. XIII w., przy czym, ze względu na możliwość trwania nawet jednofazowej osady przez kilkadziesiąt lat, należy także rozważyć możliwość jej powstania jeszcze w XII w. 9. Piśm.: Pazda 1966; 1968; 1968a; 1969; 1995 (monografia stan.); 2002, s. 527-528; Jaworski 2004, s. 38-39. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Interpretacje funkcjonalne ob. wziemnych zostały oparte przez S. Pazdę na składzie wypełnisk i zadokumentowanych formach jam oraz ich wzajemnych relacjach przestrzennych. Proponowane w monografii stan. 'Polctycznc rekonstrukcje skupisk ob. są, w świetle udostępnionych danych, trafne. Uwaga ta dotyczy także ustępów monografii dotyczących ob. mieszkalnych, których istnienie domniemano w oparciu o różne poszlaki jnimo braku zachowanych in situ palenisk. Szczególnie interesująca jest możliwość wystąpienia w skupisku ¹ kilkuprzestrzennego ob. mieszkalnego, którego pozostałość stanowiłyby ob. nr 6 i 7. Wobec zniszczenia 'tropowych partii ob. przedstawione w monografii stan, propozycje interpretacyjne dotyczące ob. mieszkal-choć logicznie spójne, pozostaną niestety dalekie od pewności. Skupisko N można uznać, ze względu na $ mplementarny zestaw ob., za relikt siedliska kmiecego. W przypadku skupiska S, mimo sugerowanego przez azdę wystąpienia w jego środku nie zachowanego budynku mieszkalnego, znaczna nadreprezentacja ob. ²as° owych uniemożliwia podobną interpretację. Datowanie osady wś. na stan, nr 8 w R. wskazuje, że reprezentuje ona prawdopodobnie ostatnią fazęosad-ⁿⁱctwa poprzedzająca stabilną sieć osiedli istniejących do współczesności, co wobec dość późnych wzmianek mętniejącej już wsi R. stanowi terminus a quo jej założenia w miejscu współczesnego siedliska. Dokładniejsze cnie kontekstu historycznego stan, wymaga dalszych studiów archeologicznych i hist.-osadniczych. 386 XI. Katalog stanowisk 141/11 1. Radomierzycc, pow. wrocławski / Dürrjentsch, Kr. Breslau. 2. Alodium Raciborowice (obecne R.) wzmiankowane od 1316 r. do co najmniej XVI w. w rękach mieszczan wróci.; w pol. XIV w. we wsi znajdowały się 2, liczące razem 14 łanów, alodia, w 1387 r. wzmiankowane folwark i wieś, w pol. XIV w. i w 1425 r. folwark 12-łanowy z 2 łąkami (odsyłacze do źródeł: Domański 1967, s. 91-92, nr 201-202; Jurek 1996, s. 262 i Hoffmann 1989, s. 6, przyp. 14)"'. 3. Równ. Wrocławska. Teren nizinny, lekko falisty, wystawa mała E. 4. Wieś folwarczna o blokowo-niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2892/4968 Breslau-Süd). Stan, położone na E skraju obrębu wsi; nawarstwienia pś. wystąpiły w obrębie działek nr 414/1 (wykopy III, V), 487/7 (wykop IV) i 400/1 (wykop VI). 5. Nadzór archeol. podczas budowy skrzyżowania drogi wojewódzkiej nr 395 z planowaną drogą wojewódzką Bielany-Łany-Dlugołęka wraz z uzbrojeniem technicznym (firma „Taurus"), 2003. Zadokumentowano łącznie 6 ode. wykopów budowlanych, instalacyjnych i poszerzonych rowów przydrożnych (wykopy I-VI) 6. W-wy pś zarejestrowano w wykopach III (o dł. 10 m, szer. 0,4 m i głęb. 2 m) i V (o dl. 10 m, szer. 0,4 m i głęb. 1,8 m; w tekście sprawozdania omyłkowo podano głęb. 0,8), założonych na S poboczu drogi zR, w wykopie IV (o dł. 5 m, szer. 0,4 m i głęb. 1,9 m) położonym na W poboczu drogi do Lamowie i w wykopie VI (o dł. 5 m, szer. 0,4 m i głęb. 1,9 m), położonym na S poboczu drogi do Iwin. Nawarstwienia pś. w postaci ciemnobrunatnej próchnicy przesyconej węglem drzewnym, zawierającej bryłki przepalonej na czerwono, ccglasto i pomarańczowo gliny oraz kamienic (szczególnie w wykopach IV i VI), zalegały p. współczesnym humusem, na stropie calcowej gliny. W-wy pś. cechowały się znaczną nierównością spągu i stropu oraz zmienną miąższością, wahającą się od kilku-kilkunastu cm w wykopie V do 0,2-0,4 m w pozostałych wykopach. 7. Inw.: 77 ułamków naczyń cer. pś., wśród nich fragm. brzuśców ze żłobkami tzw. gotyckimi i ze śladami malatury, 3 fragm. pokrywek, fragm. wylewów z okapem, 2 fragm. dzbanów, 1 fragm. naczynia wewnątrz polewanego, 1 uchwyt patelni-trójnóżka; w tym 17 ułamków naczyń cer. z wykopu III (j. s. 2), 20 z wykopu IV (j. s. 2), 15 z wykopu V (j. s. 2) i 11 z wykopu VI (j. s. 2). Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XV w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Tymciów 2003c, s. 9-12, 18-19, rys. 1,5-8. 10. Ślad osadnictwa. Nierówny przebieg spągów odkrytych na stan, warstw zawierających zabytki pś., ich niejednolita miąższość i skład oraz wzrost miąższości zgodnie ze spadkiem stoku wskazują, że prawdopodobnie w-wy lc nic były w-wami kult, in situ. W świetle danych hist., na stan, nie należy się spodziewać opuszczonego osiedla pś., jako że w XIV w. stan, było położone w obrębie (zapewne na skraju) liczącej 2 łany działki uprawnej, wzmianko wanej w r. 1331 (SR 5014) jako należąca do folwarku w Raciborowicach, czyli (wg Józefa Domańskiego 1967, s. 92, nr 201), dzisiejszych R. 142/1 1. Radoniów, pow. lwówecki, stan, nr 1 (AZP 82-14/23) / Ottendorf, Kr. Löwenberg. 2. Wieś należąca pierwotnie do dominium Liebenthalów, w 1307 r. podarowana przez nich zgromadzeniu benedyktynek w Lubomierzu (SR 2955)“. K-ł par. wzmiankowany w 1318 r. (SR 3842)“. 3. Pogórze Izerskie. Lewy stok doliny bezimiennego potoku płynącego przez wieś, p.d. Młyńskiej Strugi, l.d. Oldzy, p.d. Kwisy, o wystawie NNE. 4. Duża wieś leśno-łanowa (por. Mbl. 4958/2882 Greiffenberg). Stan, położone S od E krańca sied isa wsi, na ok. 2300-2550 m obwodnicy licząc od W, w obrębie działek nr 294/5 (ary 1-24) i nr 276/2 (ary 70-8 5. Ratownicze badania wykopaliskowe przeprowadzone w trakcie budowy obwodnicy R. w ciągu o S krajowej nr 30 (firma „AWALON”), 2004. ł.ącznie na stan, przebadano pow. ok. 26 arów, rejestrując 15 o archeol., z których 11 zawierało zab. ruchome. W świetle wywodu R. C. Hoffmanna (1989, s. 2-9), znaczna cz. wzmianek źródłowych odnoszonyc śmiennictwie do Radomierzyc (lub, w wersji J. Domańskiego 1967, s. 91-92, nr 201-202, Radomierzyc i Rad na których miejscu powstała wieś Diirrjentsch) w rzeczywistości odnosi się do Mnichowic (por. Heś 2007, s. przyp. 263). . „ “ Z dwóch przedstawionych przez T. Jurka (1996, s. 234) propozycji identyfikacji Otlendorfu pozostają w rękach Bodona Kittlitza (R. lub Ociec), należy zatem wskazać na tę drugą jako bardziej prawdopo o ną. R. został poświadczony w rękach zgromadzenia z Lubomierza w latach 1307 i 1313 (SR 2955, 3351). “ Brak natomiast w XVIII t. CDS wzmianki o Radoniowie, do której odesłano w 11. t. SNGS. XI.2. Katalog 387 6. Ob. archeol. datowane wyłącznic materiałem śrw. wystąpił)' tylko w obrębie działki nr 276/2, w W cz. stanowiska. Obok siebie, na ćwiartce B ara 70, wystąpiły ob. nr 10 i 11, oba rozciągnięte równolegle do siebie po osi W-E. Ob. nr 10, w rzucie nieregularnie owalny osiągał wym. 3 x 1,4 m, w profilu cechując się koleb-kowalym dnem. Jama ta, osiągając głęb. 0,24 m, była wypełniona ciemnoszarą próchnicą, w środkowej partii stropu zawierającą skupisko węgli drzewnych. Ob. nr 11, w rzucie przybierający kształt silnie wydłużonego owalu o wym. 0,5 x 2,36, cechował się nicckowatym przekrojem dna, wyraźnie płytszego w cz. S. Wypcłnisko ob. stanowiła ciemnoszara próchnica z niewielką domieszką węgla drzewnego, z wtrętami szarobrunatnej próchnicy w stropie (por. Wodejko 2004, ryc. IV). W bezpośrednim sąsiedztwie ob. 10 i 11 wystąpiła podobna do nich w formie i orientacji płytka jama (ob. nr 13), zawierająca jednak oprócz śrw. także zabytki nowożytne, a także w pobliżu oh. nr 10-11, lecz, już na ćwiartce D ara 71, zarejestrowano b. płytki ob. nr 12, w rzucie czworokątny o wym. 0,26 x 0,26, o wypełnisku przesyconym grudkami polepy, z którego nie pozyskano materiałów datujących. Nieopodal omówionego skupiska obiektów (nr 10-13), na ćwiartce D ara 75, wystąpiły ob. nr 14 i 15, oba w rzucie zbliżone kształtem do prostokąta, o kolebkowatym przekroju dna, wypełnione ciemnoszarą piaszczystą próchnicą zawierającą grudki polepy oraz przesyconą węgielkami (por. Wodejko 2004, ryc. III, V). Ob. nr 14 osiągał w rzucie wym. 0,6 x 1,3 m i głęb. 0,15 m, zaś ob. nr 15 wym. w rzucie 0,6 x 1,3 m i głęb. 0,15 m. Na stan., oprócz ob. wzicmnych, wystąpiła w-wa kult, o miąższości 0,1-0,3 m (Wodejko 2004, s. 26), zalegająca prawdopodobnie n. obiektami, co jednak nie zostało zapisane explicite w odnośnym sprawozdaniu. 7.1nw.: Ułamki naczyń cer., fragm. przedmiotów żelaznych, odłupki krzemienne, polepa, węgle. Z ob. nr 10 pochodziły 3 fragm. naczyń pś., z ob. nr 11: 2 ułamki naczyń pś. i 2 fragm. przedmiotów żelaznych, z ob. nr 14:6 ułamków naczyń pś., a z ob. nr 15: 4 ułamki naczyń pś. i 1 fragm. przedmiotu żelaznego. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. X1V-XV w. Podstawy datowania: ceramika. Ob. nr 10, 11 i 14 z pewnością nie są wynikiem wtórnego trafienia materiałów śrw. do wypełnisk młodszych wkopów. Wskazuje na to wystąpienie w jednej cz. stan, oraz pozyskanie z tego właśnie ode. inwestycji (ary 68-75) wyłącznie zabytków śrw. także z w-wy kult. (por. Wodejko 2004, nr inw. 33-42/04), co wyraźnie odbiega od sytuacji panującej na pozostałych arach, gdzie domieszka materiałów nowożytnych była duża. Większość z 11 jam gosp. z materiałem zabytkowym odkrytych na stan., jak wskazują wydobyte z nich zabytki (por. Wodejko 2004, katalog obiektów w punkcie „Inwentarz” i inwentarz zabytków), należy datować na czasy nowożytne; z niewiadomych przyczyn w katalogu obiektów «sprawozdaniu zostały one gremialnie wydatowanc na XIV-XV w. 9. Arch,: Wodejko 2004, s. 21-26, tabl. I-V, passim. 10. Osada. Ob. nr 10, 11, 14 i 15 zostały przez prowadzącego badania zinterpretowane jako jamy gosp., a ob. nr 12: dołek posłupowy. W świetle form i wypełnisk ob. można te interpretacje uściślić wskazując, że ob. nr 12, ze względu na niemal płaski przebieg spągu, na pewno nie był dołem po słupie wkopanym w podłoże (mógł być ewentualnie reliktem słupa opartego na pow. gruntu, co jednak wydaje się mało prawdopodobne z racji braku wyraźnych śladów zabezpieczającej i stabilizującej rzekomy słup konstrukcji), ob. nr 14 i 15 można uznać za pozostałości palenisk, zaś ob. nr 10 mógł być jedynie przegłębieniem w-wy kult. Położenie omawianych ob. "’skazuje, że nie należały one zapewne nigdy do siedliska wsi, lecz raczej do peryferyjnej strefy, gdzie wykonywano prace gosp. m.in. wymagające użycia ognia (por. Wodejko 2004, s. 5). Brak w odnośnym sprawozdaniu ścisłego datowania materiałów nowożytnych, pozyskanych z 7 jam i w-wy kulturowej, uniemożliwia stwierdzenie, czy między pś. a nowożytną fazą użytkowania stan, zaistniał hiatus. Odpowiedź na to pytanie może przybliżyć planigrafia odkrytych ob. nowożytnych, z których jedynie ob. nr 13 wystąpił w jednym skupisku Z⁰o.srw. nr 10 i 11, wykazując przy tym identyczną z nimi orientację i nie przecinając żadnego z nich mimo znacznej bliskości, co ewentualnie wskazuje na kontynuację miejsca i funkcji. 143/1 1· Radoniów, pow. lwówecki / Ottendorf, Kr. Löwenberg. L Dane hist. nt. miejscowości: por wyżej, nr kat. 142. 3. Pogórze Izerskie. Prawa terasa nadzalewowa Młyńskiej Strugi, wystawa niewielka NWW. L Opis hist.-osadniczy miejscowości: por. wyżej, nr kat. 142. Stan, położone poza siedliskiem R., w ob-r*le działek nr 170/4 i 416/1M. Lokalizację stan, oparto na zamieszczonych w odnośnym sprawozdaniu (Wodejko 2004) planach w skali oddającej od lokalizacji na mapie topograficznej zamieszczonej na tytułowej stronie sprawozdania. 388 XI. Katalog stanowisk 5. Ratownicze badania wykopaliskowe przeprowadzone w trakcie budowy obwodnicy R. w ciągu drogi krajowej nr 30 (firma „AWALON”), 2004. Badania na stan., położonym na ok. 900 mb. obwodnicy licząc od W, przebadano ok. 21 arów. 6. Na terenie badanym zarejestrowano 26 ob. archeol., w tym 10 pozbawionych zab. ruchomych (z nich jednak 2 powiązane prawdopodobnie ze śrw. ob. nr 22), 10 zawierających materiały pś. i nowożytne oraz i zawierających wyłącznic zabytki pś. Za wyjątkiem ob. nr 11, wszystkie ob. dające się datować na późne średniowiecze wystąpiły w największym skupisku ob. archeol., rozciągającym się na arach 13, 14, 17,18,22 ¡23, na krawędzi terasy nadzalewowej przecinającej stan. Młyńskiej Strugi. Najdalej na N wystąpił ob. nr 13, odkryty na samej krawędzi inwestycji na ćwiartkach A i C ara 17. Była to płytka (do 0,22 m głęb.) nieregularna jama, nieodsłonięta w całości, wypełniona ciemnoszarą piaszczystą próchnicą z niewielką ilością węgli drzewnych. Układ nawarstwień zaobserwowany w profilu A-B (Wodejko 2004, tabi. XII) wskazuje, że ob. ten mógł się składać z dwóch nakładających się wkopów. Dalej na S wystąpiły, niedaleko od siebie, ob. nr 6 (ar 18, ćwiartki A i B) i nr 7 (ary 18, ćwiartka A, i 23, ćwiartka D). Ob. nr 6, w rzucie owalny o wym. 2,34 x 0,34 m, rozciągnięty po linii NNW-SSE, cechował się b. nierównym dnem, osiągając głęb. 0,2 m; wypełniony był ciemnoszarą piaszczystą próchnicą z węglami drzewnymi skupionymi w S cz. spągu. Ob. nr 7, rozciągnięty po linii N-S, w rzucie przybierał kształt zbliżony do prostokątnego i wym. 0,4 x 0,54 m, w przekroju wykazując poziomy przebieg dna, skośny układ ścianek i głęb. do 0,18 m; wypełnisko ob. stanowiła ciemnoszara piaszczysta próchnica. Nieopodal ob. nr 6 i 7 (ary 22, ćw. B i 23, ćw. D) odkryto ob. nr 21, w rzucie owalny, wydłużony wzdłuż linii NE-SW, o wym. 0,9 x 0,46 m. Ob. nr 21, cechujący się pionowymi ściankami i płaskim dnem, wypełniony był ciemnoszarą piaszczystą próchnicą z niewielką ilością węgli drzewnych, osiągając głęb. 0,26 m. Największym z ob. zawierających wyłącznie śrw. zab. ruchome był ob. nr 22, położony na arach 19 (ćw. A) i 23 (ćw. B), w postaci rozciągniętej wzdłuż linii NW-SE jamy o wym. 1,5 x 2,24 m, na krawędzi NF. opatrzonej wzdłużnym aneksem o dł. 4,66 m. Ob. nr 22 osiągał głęb. 0,54 m w cz. środkowej, gdzie w cięciu profilowym wyraźnie wystąpiło przegłębienie o płaskim dnie i pionowych ściankach, a 0,25 m w cz. SW, również płaskodennej (por. Wodejko 2004, tabi. Vili, szczególnie cięcie profilowe C-D). Wypełnisko ob. stanowiła ciemnoszara piaszczysta próchnica z niewielką ilością drobin węgla drzewnego. W pobliżu ob. nr 22 wystąpiły 2 ob. uznane za ślady powiązanych z nim słupów nośnych (por. niżej, pkl 10). Poza ob. największe skupisko ułamków naczyń pś. wystąpiło w obrębie ara 13 (Wodejko 2004, inw. zabytków ruchomych, nr 68/04). 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., w tym 2 zob. nr 6,1 z ob. nr 7, 3 z ob. nr 13, 2 z ob. nr 21,4 zob.nr22,16 z w-wy kult, w obrębie ara 13 i 25 z w- wy kult, w obrębie ara 20. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIV-XV w. Podstawy datowania: ceramika. Oprócz ob. wymienionych w punktach 6 i 7, które dostarczyły „czystych” zbiorów ułamków naczyń pś., można zastanawiać się n. śrw. metryką ob. nr 1 i 4 oraz fragm. w-wy kult, w obrębie ara 13 (nr inw. 64/04), gdzie ułamki naczyń pś. stanowiły składnik przeważający w inwentarzach (Wodejko 2004, s. 6, 8). Wobec znacznego mimo to udziału materiałów nowożytnych w odnośnych j.s. oraz niemożności wyróżnienia w ich obrębie osobnych poziomów pś. i młodszych, datowanie tych nawarstwień na XIV-XV jest jednak mało prawdopodobne. Ta sama konstatacja dotyczy pozostałych ob., z których pozyskano zab. ruchome (z niewiadomych przyczyn w katalogu ob. zawartym w sprawozdaniu z badań gremialnie wydalowanych na XIV-XV w.), przy czym w ich wypełniskach zabytki nowożytne jeszcze wyraźniej przeważały n. śrw. 9. Arch.: Wodejko 2004, s. 6-16, tabi. VIII-XIV, passim. 10. Osada. Największy z ob. zawierających wyłącznic zabytki pś. (ob. nr 22) został zinterpretowany jako pozosla budowli gospodarczej z zachowanym negatywem jednej ściany w postaci podłużnego aneksu (Wodejko s. 15). Domniemana ściana osłaniałaby budowlę od NE, osiągając szer. aż 0,5 m. Tak znaczna szer. podłużnego aneksu oraz jego głęb. identyczna z głęb. SE partii czworokątnej cz. ob. sugerują, że tzw. aneks Pow¹^ , \ traktowany jako cz. wziemnej partii obiektu, a nie ślad osobnej konstrukcji (ściany). Z ob. nr 22 miatyoy^ powiązane ob. nr 25 i 26, jako dołki po słupach (Wodejko 2004, s. 16), zapewne wspierających wraz z mniemaną ścianą zadaszenie jamy. Niereg. zarys ob. nr 25 w profilu oraz niewielka miąższość przy z sporej pow. ob. nr 26 (Wodejko 2004, ryc. VIII), przeczą jednak tej interpretacji. Cały ob. nr 22 należy za traktować jako wziemną partię budynku (zapewne gosp.) o nieokreślonych pełnych rozmiarach i niez. konstrukcji partii naziemnej. Ob. nr 7 i 21 Lo prawdopodobnie relikty niewielkich jam gosp. Ob. nr ¹ cechujące się niereg. kształtem spągów, mogły stanowić ślady prac ogrodowych lub (ob. nr 6) wykopy" calcowcj gliny przez mieszkańców osady. . Omówione ob. stanowiły cz. zaplecza gospodarczego albo istniejącej we współczesnej lokalizacji w nieistniejącej obecnie wsi lub przysiółka położonego n. Młyńską Strugą. Brak ścisłego datowania XI.2. Katalog 389 nowożytnych uniemożliwia stwierdzenie, czy m. pś. a późniejszym zasiedleniem stanowiska istniała kontynuacja; skupienie ob. zawierających zabytki nowożytne w obrębie areału zajętego już przez osadnictwo pś. wskazuje jednak, że prawdopodobnie w okresie nowożytnym trwało użytkowanie stan, rozpoczęte w XIV-XV w. 144/VI 1. Radoniów, pow. lwówecki I Ottendorf, Kr. Löwenberg. 2. Dane hist. nt. miejscowości: por. wyżej, nr kat. 142. 3. Pogórze Izerskie. Teren pagórkowaty, stok o wystawie umiarkowanej W. 4. Opis hist.-osadniczy miejscowości: por. wyżej., nr kat. 142 Stan, położone poza siedliskiem wsi, ok. 1500. mb. obwodnicy, w obrębie działki nr 215/1. 5. Ratownicze badania wykopaliskowe przy budowie obwodnicy R. w ciągu drogi krajowej nr 30 (firma „AWA1.ON”), 2004. Łącznie badaniami objęto pow. 14 arów, odkrywając 14 ob. archeol. 6. Wśród odkrytych ob. wyróżniono 2 zawierające materiały pś. i nowożytne, 9 pozbawionych treści kul-lurowej oraz 3 zawierające wyłącznie materiały śrw. Ob. nr 1 w rzucie owalny, o wym. 0,74 x 2,25, wydłużony po linii SW-NE, osiągał głęb. 0,2 m, cechując się prufilem nieckowalym, silniej zagłębionym w cz. centralnej. Wypełnisko ob. stanowiła ciemnoszara spiaszczona w-wa próchnicza o dużej zawartości węgla drzewnego w spągu jamy. Ob. nr 5, w rzucie owalny o wym. 1,44 x 2 m, wydłużony po linii W-E, wypełniony był ciemnoszarą w-wą próchniczą z domieszką węgla drzewnego, osiągając głęb. 0,28 m, w przekroju przybierał kształt półkolisty z wypłyccnicm w cz. W. Ob. nr 10, w rzucie zbliżony do prostokąta o wym. 0,6 x 1,3 m, wydłużonego po linii SE-NW, osiągał głęb. 0,38 m. Wypełnisko ob. stanowiły: w cz. stropowej ciemnobrunatna piaszczysta próchnica z dużą ilością węgla drzewnego, a w spągowej szara próchnica z domieszką czarnego, przepalonego żwiru. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś„ w tym po 1 z oh. nr 1,5 i 10, ponadto z oh. nr 5 kulka ceramiczna. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIV-XV w. Podstawy datowania: ceramika. Datowanie ob. nr 1, 5 i 10 na XIV-XV w. jest słabo ugruntowane, gdyż nie dość, że wydalowane zostały pojedynczymi ułamkami naczyń pś., to w dodatku tworzyły jedno skupisko z ob. zawierającymi więcej materiałów datujących, z przewagą ułamków naczyń nowożytnych. Gremialne wydatowanie wszystkich ob. zawierających jakiekolwiek zabytki pś. na XIV-XV w. (Wodejko 2004, katalog obiektów) w świetle składu ich inwentarzy jest nieuzasadnione. 9. Arch.: Wodejko 2004, s. 17-21, tabi. VI-VII, passim. 10. Siad osadnictwa. Prowadzący badania uznał ob. nr 5 za jamę gosp. o nieokreślonym bliżej przeznaczeniu, a ob. nr 1 i 10 za paleniska (Wodejko 2004, s. 17-19). Przypuszczenia te wyczerpują możliwości interpretacji wynikające z analizy form i wypełnisk ob. Położenie stan, wskazuje, że odkrywane ob. są prawdopodobnie śladami doraźnej działalności mieszkańców R. prowadzonej poza siedliskiem wsi w strefie łanów poddanej mniej intensywnej eksploatacji rolniczej. 145/IV 1. Radzików, pow. dzierżoniowski, stan, nr 4 / Rudelsdorf, Kr. Reichenbach. 2. Wieś ryc., wraz z k-lem par. wzmiankowana od 1333 r. (SR 5234), w XIV w. przeważnie w posiadaniu rodziny von Senilz (por. SR 5234 oraz LBSwJaw 1-3, passim s.v. Rudelsdorf, Jurek 1996, s. 311; SGTS 20, s. 408). W1385 r. wspomniany karczmarz (KatDok 6, nr 312). 3. Wzg. Łagiewnickie. Teren pagórkowaty, lewa krawędź doliny Ślęzy, teren niecksponowany. 4. Ulicówka o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 3016/5167 Jordansmühl). Stan, położone NEE od siedliska R. 5. Ratownicze badania wykopaliskowe na trasie budowy gazociągu Łagiewniki-Jordanów Śląski (IAiE WN, o/W-w), 1998. Eksplorację archeol. prowadzono na szer. 2 m, w razie potrzeby poszerzając jej zasięg do szer. 7 m. 6· W obrębie stanowiska na dl. 260 m wykopu zarejestrowano 88 ob. archeol. datowanych od młodszej epoki kamienia po późne średniowiecze włącznie. Wśród odkrytych obiektów wystąpiła 1 jama zawierająca zabytki pś. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. Zbiory: IAiE PAN W-w. 8- 2. poi. XIII-XV w. Podstawy datowania: ceramika"⁵. sicki ^ar'° ⁿadmⁱeⁿ^· że w świetle opublikowanego zespołu zabytków z osady wś. (Domański, Kłosińska, Ko-lc '998, s. 281, ryc. 4), osiedle to należy zapewne datować na XII/XIII-XIII w., jednak skala przeprowadzonych 390 XI. Katalog stanowisk 9. Piśm.: Domański, Kłosińska, Kosicki 1998, s. 273, 280-282. 10. Ślad osadnictwa. Pojedyncza jama pś. poza siedliskiem wsi jest zapewne śladem doraźnie prowadzonej działalności gosp. na jednej z niw. Mało prawdopodobne jest, wobec braku domieszki materiałów pś. w odkrytych na stan. ob. wś., by ta jedyna jama pś. wskazywała na kontynuację osady wś. 146/V 1. Raków, pow. polkowicki / Krebsberg, Kr. Liiben. 2. Miejscowość niewzmiankowana w objętych kwerendą źródłach i opracowaniach. 3. Wysoczyzna Lubińska. Teren równinny, lekko falisty, porośnięty lasem liściastym. 4. Niewielka rzędówka o niwowo-pasmowym rozmierze-niu pól (por. Mbl. 2699/4661 Reisicht). Stan, położone w rewirze 10 obrębu leśnego R. (współczesna numeracja rewiru zgodna z przedwojenną), ok. 0,9 km NNE od leśniczówki Rokitki. 5. Odkrycie przypadkowe w piaskowni, i jego doraźna dokumentacja z ramienia LfVD (nauczyciel Wehack, dr M. Tre-blin), 1943. 6. Na głęb. ok. 1 m w w-wie czarnej ziemi odkryto naczynie ceramiczne pś. Po dokonaniu znaleziska sprawdzono teren son- XI. 14. Kopia archiwalnego zdjęcia odkrytego w Rakowie (nr kat. 146) pś. naczynia ceramicznego (wg APWr., WSPŚ 730, OA Krebsberg, s. 12). Skala ok. 1:3. daźowo rozkopując jego najbliższą okolicę, później stan, zniszczone wydobyciem piasku. 7. Inw.: Naczynie cer. pś., cechujące się mało starannym wykończeniem pow., zdobionej dość głębokimi liniami rytymi, o wys. 17 cm, największej średnicy brzuśca 12 cm i średnicy dna 8 cm (por. ryc. XI. 14). Zbiory: MAWr., MMW/A/IV/1514. 8. XII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika (ocena dr M. Treblina, ogląd własny zabytku). 9. Arch.: APWr., WSPŚ 730, OA Krebsberg, s. 11-14. Piśm.: Demidziuk 2001, s. 97, nr 231. 10. Ślad osadnictwa. Wystąpienie naczynia pś. w w-wie czarnej ziemi, wyraźnie odróżniającej się od stanowicego naturalne podłoże piasku, wskazuje na istnienie na stan, co najmniej jamy osadniczej bądź w-wy kult. Określenie kontekstu historycznego i gosp. stan, wymaga dodatkowych badań archeologicznych i archiwalnych. 147/V 1. Raków, pow. polkowicki / Krebsberg, Kr. Liiben. 2. Miejscowość niewzmiankowana w objętych kwerendą źródłach i opracowaniach. 3. Wysoczyzna Lubińska. Teren równinny, lekko falisty. 4. Opis hist.-osadniczy miejscowości: por. wyżej, nr kat. 146. Stan, położone na W skraju wsi, przy drodze do Chocianowa, na E krańcu działki leśnej nr 305/2. 5. Odkrycie przypadkowe w piaskowni i jego doraźna dokumentacja z ramienia LfVD (nauczyciel We hack, Μ. Treblin), 1943. 6. Na głęb. 0,75 m odnaleziono naczynie pś. z pokrywką, rzekomo puste. 7. Inw.: Jednouchy garnek pś. ze stożkowatą pokrywką ceramiczną, zdobiony w dolnej partii piyu“ żłobkami; wym.: wys. 12 cm, średnica wylewu 8,8 cm, średnica dna 6,8 cm, największa średnica brzuśca , cm, średnica pokrywki 10,2 cm, wys. pokrywki 5,2 cm. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (ocena Μ. Treblina, szkic: APWr., WSPŚ 730, OA re s berg, s. 7). 9. Arch.: APWr., WSPŚ 730, OA Krebsberg, s. 7-10. Piśm.: Demidziuk 2001, s. 97,81, nr 233. 10. Ślad osadnictwa. dotychczas badań oraz stopień opublikowania ich wyników nie upoważniają do przyjęcia tego przypuszczeń pewnik. XI.2. Katalog 391 Wystąpienie na glęb. 0,75 m, w pobliżu współczesnej wsi, całego naczynia pś. nie będącego pojemnikiem na depozyt może wskazywać na istnienie na stan. ob. archeol., w którym zdeponowane było naczynie. Zakres dostępnej dokumentacji nie pozwala na potwierdzenie bądź obalenie tego przypuszczenia. 148/II 1. Rogów Legnicki, pow. legnicki, stan, nr 21 (AZP 76-23/134) / Rogau, Kr. Liegnitz. 2. Wieś wzmiankowana po raz pierwszy w 1218 r. (najpóźniej przed 1227: KDŚ12, nr 198), jako częściowo należąca do zgromadzenia lubiąskiego; od 1298 r. znany folwark klasztorny położony w pobliżu Kawie (SUB 6,nr362,364), wiatach 1314-1354 zgromadzenie lubiąskie pozyskało wyższe sądownictwo względem mieszkańców wsi (SR 3419; RegSl 2, nr 966, 1063). 3. Pradolina Wrocławska. Zdenudowana równina morenowa, krawędź lewej terasy nadzalewowej strugi, Id. Odry, uregulowanej obecnie w Kanal Rogowski. 4. Wielodrożna wieś folwarczna o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2763/4764 Parchwitz). Stan, obejmuje NE cz. siedliska wsi (por. Dwojak, Jarysz, Oszczanowski 2001, ryc. 6). 5. Nadzór archeol. na przebiegu wykopów związanych z budową kanalizacji sanitarnej we wsi R.L. (firma „Dwojak"), 2001. Prace badawcze prowadzono w obrębie wykopów liniowych p. instalacje. 6. Na stan, zarejestrowano 12 cięć profilowych w obrębie wykopów p. przyłącza przy drogach dojazdowych do posesji położonych w NE cz. wsi. W 5 miejscach w NE cz. wsi z nawarstwień o charakterze kulturowym pozyskano, obok wyraźnie przeważających zabytków pradziejowych, ułamki naczyń pś. W-wy kult, wystąpiły wprost na stropie piaszczysto-ilastego calca, p. nowożytnymi w-wami niwelacyjnymi i nawierzchniami drożnymi. Jedynie przy posesji nr 53, w profilu E, wystąpiły 2 w-wy kulturowe, z których młodsza (j. s. 2) składała się z ciemnoszarej, piaszczysto-ilastej próchnicy z domieszką żwiru i nielicznymi grudkami polepy. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pradziejowych i pś., w tym 7 fragm. naczyń pś. z. w-wy kult. (j. s. 3) przy posesjach nr 60-62, 2 z w-wy kult. (j. s. 1 lub 2) przy posesji nr 53, 2 z w-wy kult, przy posesji nr 41, 2 z w-wy kult. (j. s. 1) przy posesjach nr 59-61, 1 z wypełniska ob. nr 8 przy posesjach nr 59-61. Jedynie przy posesji nr 53 (profil E) zabytki pś. stanowiły 20% zbioru, w pozostałych przypadkach ułamki naczyń cer. pś. były jedynie nieznaczną domieszką w zbiorach zdominowanych przez zabytki z epoki brązu i okresu halsztackiego. Zbiory: Muzeum Miedzi w Legnicy (zabytki kultury łużyckiej). 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Dwojak, Jarysz, Oszczanowski 2001, s. 11-17, ryc. 5-6, 13, 15-17, 19-20. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Zab. pś. stanowiły nieliczną domieszkę w zbiorach ułamków naczyń cer. związanych z kulturą łużycką, pozyskanych z w-wy kult, związanej z niewątpliwą osadą z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Jedynie w przypadku profilu E przy posesji nr 53, ze względu na znaczniejszy udział zabytków pś. w całości zbioru oraz wystąpienie 2 w-w kult., zabytki pś. należy uznać za z pochodzące z położonej in situ w-wy pś. Wyniki badań z 2001 r poświadczają niewątpliwie osadnictwo pś. w NE cz. Rogowa, nie stanowią jednak dostatecznej podstawy do wniosków nt. rozwoju przestrzennego wsi (tak: Dwojak, Jarysz, Oszczanowski 2001, s. 17)“. 149/IV 1. Rososznica, pow. ząbkowicki / Olbersdorf, Kr. Frankenstein. 2. Wieś w posiadaniu klasztoru trzebnickiego przed 1267 r. (SUB 4, nr 14)"⁷, zobowiązana do dziesięciny wkivocie8,5grz., co odpowiadałoby areałowi 34 łanów (LF B 546). W 1292 r. wzmiankowany pleban (UBKam, ⁿr49), w 1294 r. sołtys (UBKam, nr 57). Wieś lokowana w 1324 r., w XV w. podzielona na 2 działy (SGTS 21/2, s- 235). Wg urbarza z 1410 r. zgromadzenie trzebnickie pobierało 32 grz. rocznie z łanów czynszowych oraz ⁵ gn. z młyna (CDS4,s. 261). 3. Wysoczyzna Ziębicka. Teren pagórkowaty, dolina potoku, l.d. Wrześnicy, l.d. Oławy. ś. Wieś leśno-łanowa (por. Mbl. 3136/5367 Tepliwoda/Lauenbrunn i 3191/5467 Kamenz). Stan, położone w siedlisku wsi, w jednym z gospodarstw kmiecych. 5. Odkrycie przypadkowe podczas prac ziemnych poprzedzających budowę nowej stodoły przez gospo-¹Ra Liera, zameldowane w LfVD (kantor Vogt), 1929. Przy tej okazji należy sprostować mylne stwierdzenie, jakie zakradło się do odnośnego sprawozdania, jakoby ^ ■zosial wydzielony z Kwiatkowic (Dwojak, Jarysz, Oszczanowski 2001, s. 1), wynikłe zapewne z niewłaściwej '^danych dokumentu bpiego z 18 IV 1218 (KDŚ12. nr 198). cześniej datowane wzmianki tylko w falsyfikatach: KDS1 2, nr 241, 244. 392 XI. Katalog stanowisk 6. Podczas prac ziemnych na glęb. 2,5 m odkryto w-wę zwęglonych belek o dużej miąższości, w której wystąpiły zab. ruchome. 7. Inw.: Naczynie ceramiczne pś. wypalone na barwę brązowo-żółtawą, o wys. 12 cm, średnicy wylewu 8 cm i średnicy dna 6,7 cm, zdobione w całości ornamentem stempelkowym, fragm. podobnego naczynia niezdobionego, 3 duże bryły węgla drzewnego, grot z tuleją o dl. 10 cm, w tym dl. liścia 6 cm i największej szer. 1,75 cm. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. 2. poł. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (opinia pracownika LfVD, fotografie w archiwalnych OA w APWr.). 9. Arch.: WSPŚ 674, s. 474. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Znalezisko zinterpretowane zostało jako ofiara zakładzinowa. Dostępne dane nie pozwalają na pełne potwierdzenie tego przypuszczenia, jednak wobec wystąpienia całego naczynia w w-wie spalenizny pozostałej zapewne po zniszczonym budynku hipoteza ta jest dość prawdopodobna. 150/1 1. Rusko, pow. świdnicki, stan, nr 43 (AZP 82-23/98) / Rauske, Kr. Schweidnitz. 2. Wieś książęca, od 1346 r. przekazana w lenno Schcllcndorfom (RcgSl 1, nr 455), od 1399 r. dzierżona przez nich prawem dziedzicznym (LBSwJaw. 3, nr 595; por. też SGTS 19, s 210), wzmiankowana od 1149--1150 r. jako opłacająca dziesięcinę zgromadzeniu NMP na Piasku (KDŚ1 1, nr 26; por. też Pobóg-Lcnarlowicz 1994, s. 143, passim), zrazu w postaci snopowej, od r. 1248 maldratowej z 30 łanów czynszowych“, oprócz których były też we wsi 2 łany soleckie (KDS1 3, nr 277; SUB 2, nr 356). 3. Wzg. Strzegomskie. N skłony Wzgórz Jaroszowskich, pokryte gliniastymi osadami glacjalnymi. 4. Wieś placowa o zabudowanym nawsiu i niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2951/5064 Striegau). Stan, położone w cz. W siedliska wsi, działki nr 143 i 144. 5. Ratownicze badania wykopaliskowe na zlecenie Górniczo-Przetwórczych Zakładów Surowców Ogniotrwałych (IAr. UWr.), 1993-1995. Badania prowadzono w grn. cz. skarpy 1. zbocza E odkrywki „Stanisław Północ" w ramach kilkusezonowych badań ratowniczych mających na celu przebadanie zagrożonych zniszczeniem reliktów osad z różnych epok. W sezonie 1994 badania prowadzono w obrębie wykopu 1/94 obejmującego pas terenu przylegający do krawędzi odkrywki, o szer. 10 m. 6. Po zdjęciu przy użyciu sprzętu mechanicznego współczesnych poziomów niwelacyjnych o miąższości 0,8 m podjęto eksplorację nawarstwień w-wami mechanicznymi o miąższości 0,2 m. W ciemnobrunatnej w-wie piaszczysto-mułkowo-pylastej (j. s. 11), stanowiącej poz. antropogeniczny, nie zdołano wydzielić w-w odpowiadających poszczególnym etapom użytkowania stanowiska. Ponad j.s. 11 zalegały w-wy nr 12-13, nawarstwiające się w okresie nowożytnym, o łącznej miąższości 1 -2 m; poniżej j.s. 11 wystąpiły ob. wziemne z okresu halsztackiego. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., z przewagą okazów podgrupy Cb oraz wypalanych w atmosferze redukcyjnej i neutralnej, zaliczonych do grupy B2, z domieszką materiałów renesansowych (por. Burdukiewicz, Rzeźnik, Trzciński 1996, s. 150, tab. 2), 108 fragm. kości zwierzęcych, w tym 60 oznaczonych gatunkowo (Wiszniowska, Stefaniak 1996, s. 158-159). Zbiory: IAr. UWr. 8. XIII-XV/XVI w. Podstawy datowania: ceramika. W oparciu o udział poszczególnych grup technologicznych ceramiki w całości zbioru stwierdziono, że stan, było w średniowieczu najintensywniej użytkowane wXII-XIVw. 9. Piśm.: Kowalski 1996; Burdukiewicz, Rzeźnik, Trzciński 1996, s. 138-141, 149-150. 10. Siad osadnictwa. Teren stan., w świetle jego niewielkiej odległości od drogi, funkcjonującej już w średniowieczu, oraz stan, nr 44, na którym odkryto pozostałości stałego osadnictwa z XII-XV w. (por. niżej, nr kat. 151), leża ⁿa W skraju siedliska wsi, poza strefą zwartej zabudowy. Wobec braku jakichkolwiek ob. śrw. oraz wyraźnie wy dzielającego się poziomu w-wy kult, z XIII-XVI w., należy przypuścić, że stan, nr 43 położone jest w obrę dawnej niwy siedliskowej (co nie wynika wprawdzie z układu działek, silnie jednak przetworzonego ws rozbudowy odkrywki), lecz poza strefą zabudowy, być może na terenie zajętym w średniowieczu p. upraw) ogrodowe. “ W wys. po 4 korcy pszenicy, żyta i owsa oraz pól korca grochu. Co ciekawe, lany określono w dokumenc jako sortes. XI.2. Katalog 393 151/1 1. Rusko, pow. świdnicki, stan, nr 44 (AZP 82-23/99) / Rauske, Kr. Schweidnitz. 2. Dane hist. nt. miejscowości: por. wyżej, nr kat. 150. 3. Opis położenia fizjograficznego: por. wyżej, nr kat. 150. 4. Opis hist.-osadniczy wsi: por. wyżej, nr kat. 150. Stan, położone w cz. W siedliska wsi, bezpośrednio na Sod drogi do Jaroszowa. 5. Ratownicze badania wykopaliskowe na zlecenie Górniczo-Przetwórczych Zakładów Surowców Ogniotrwałych (IAr. UWr.), 1993-1995. Badania prowadzono w grn. cz. skarpy 1. zbocza F, odkrywki „Stanisław Północ” w ramach kilkusezonowych badań ratowniczych. W sezonie 1993 wykonano badania ratownicze wskutek zniszczenia reliktów osadniczych. W sezonach 1994-1996 podjęto dokumentację nawarstwień zaobserwowanych w krawędzi odkrywki oraz w stropie nawarstwień zalegających p. współczesnymi w-wami niwelacyjnymi, zdjętymi przy użyciu sprzętu mechanicznego. 6a. W sezonie 1993 w obrębie stan, nr 44, ok. 2 m na S od osi nieczynnej drogi do Jaroszowa, odkryto studnię. Większa cz. ob. została zniszczona przez koparkę, zadokumentowano jednak in situ, w w-wie glin glacjałnych, fragm. E ściany cembrowiny oraz negatywy po niektórych belkach pozostałych ścian. Najwyższe zachowane in situ belki cembrowiny uchwycono na glęb. 1,4 m od współczesnej pow. stan., najniższe zaś 2 m niżej, w stropie wodonośnej w-wy żwirowo-piaszczystej (por. Burdukiewicz, Durbajło 1995, ryc. 2). Wym. wewn. zrębowej cembrowiny wynosiły ok. 0,75 x 0,75 m, zewn. ok. 1 x 1,13 m; dłuższe belki zrębu cechowały się wyżłobieniami o szer. 0,12 m, a krótsze były zaopatrzone w prostokątne zaciosy o szer. 0,12 i głęb. 0,05 m (por. Burdukiewicz, Durbajło 1995, ryc. 3). Konstrukcja studni była od wewnątrz wzmocniona krawędziakami drewnianymi, zaś w dln. cz. oszalowana dranicami od zewnątrz. W konstrukcji cembrowiny użyto drewna dębowego. Wypełnisko studni stanowiła tłusta, gliniasta ziemia, a w dln. cz. kleista żółtozielona mierzwa, w której zalegały niemal całe naczynia pś. 6b. W sezonie 1994 podczas obserwacji nawarstwień zalegających p. w-wą 0,8 m nadkładu, w sąsiedztwie eksplorowanej w 1993 r. studni zarejestrowano wśród śladów nowożytnych i współczesnych wkopów oraz obrywów ścian odkrywki zaciemnienie oznaczone jako skupienie C (Burdukiewicz, Rzeźnik, Trzciński 1996, ryc. 7, s. 139; lokalizacja skupienia C niezgodna z tekstem ze s. 152, za to zgodna z podaną w tekście lokalizacją ob. nr 1), na którym założono wykop sondażowy. Ujawnił on w-wę intensywnie brunalnoczarnej próchnicy o miąższości do 0,8 m, nasyconą ułamkami naczyń cer. pradziejowych i pś. oraz kośćmi zwierzęcymi. Wobec zaobserwowania „w miejscu skupiska C" w krawędzi odkrywki układu kamieni założono w tym miejscu wykop 11/94, stwierdzając, że układ ten składał się z 24 kamieni, przy czym na 3 z nich zanotowano ślady obróbki. Na układzie kamieni, ponad nim i poza nim zalegała w-wa ciemnobrunatnej próchnicy o miąższości do 0,65 m, z której pozyskano liczne ułamki naczyń pradziejowych i pś. (por. niżej, pkt 8b). P. poziomem próchniczym i układem kamieni wystąpił ob. nr 1: jama w rzucie zbliżona do prostokąta o wym. 4,1 x 2,7 m, wydłużona po linii NE-SW, o nierównym dnie i maksymalnej głęb. 0,5 m (por. Burdukiewicz, Rzeźnik, Trzciński 1996, ryc. 17, tabl. XIV). Wypełnisko ob. nr 1 stanowiła ciemnobrunatna próchnica, zawierająca liczne fragm. polepy, drobne kamienie i zab. cer. (por. niżej, pkt 7b). 6c. W latach 1995-96 kontynuowano badania na krawędzi odkrywki, N od wykopu 11/94. W 1995 r. u styku starej drugi do Jaroszowa z krawędzią odkrywki założono wykop o wym. 4,2 x 3,3 m, natrafiając P 2-metrową współczesną w-wą niwelacyjną na strop śrw. nawarstwień kult. Wprost na ilastym calcu zalegała czarnobrunalna w-wa kult, o miąższości 0,2-0,3 m, ponad nią w-wa niebieskozielonego iłu o miąższości 0,1--0.15 m, na nim zaś szarobrunatna w-wa kult, o miąższości 0,16-0,68 m. W stropie tej w-wy zarejestrowano odcinek przebiegającej wzdłuż linii W-E ścianki plecionkowej, złożonej z brzozowych palików o średnicy 0,1-■0.15 m, przeplatanych brzozowymi witkami. Do ogrodzenia przylegała od S deska sosnowa o dł. 2 m, zaś na N od ścianki plecionkowej zadokumentowano pozostałość drogi w postaci 3 równoległych do niej rzędów palików brzozowych i dębowych oraz pozostałości nasadzonych na nie desek (Błażejewski 1997, s. 253, ryc. 3-5). W. W sezonie 1996 bezpośrednio na S od wykopu z r. 1995 założono sondaż o wym. 4 x 1,5 m p. nawarstwieniami współczesnymi o miąższości 1,5 m i XVII-wiecznymi w S cz. wykopu wystąpił bruk z kamieni ⁰ średnicach 0,2-0,3 m, posadowiony na w-wie żwiru i niewielkich kamieni. Eksplorację wstrzymano na tym poziomie, aby nie spowodować obsunięcia skarpy (Błażejewski 1997, s. 255). 7a. Inw.: Ułamki naczyń cer., w tym prawie całe naczynia pś. (Burdukiewicz, Durbajło, s. 303, ryc. 4), " większości nienależące do podgrupy technologicznej Cb (Rzeźnik, Trzciński 1996, s. 312). Zbiory: IAr. UWr. 7b. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. i renesansowych, w tym 1 pucharek pś. zachowany w całości z ob. nr 1 (dokładne zestawienie materiałów: Burdukiewicz, Rzeźnik, Trzciński 1996, tab. 3-7; por. też Rzeźnik, Trzciń-s 11996), ułamki ceramiki pradziejowej. Ponadto z nawarstwień śrw. pozyskano co najmniej 61 fragm. kości zwienęcych, z czego oznaczono 34 (Wiszniowska, Stefaniak 1996, s. 159-160). Zbiory: IAr. UWr. 394 XI. Katalog stanowisk 7c. Inw.: 191 ułamków naczyń cer. pś., w tym 60% zaliczonych do grupy technologicznej Cb, 66 fragm kości zwierzęcych, w tym 17 oznaczonych gatunkowo (por. Błażejewski 1997, s. 253-256). Zbiory: IAr. UWr. 7d. Inw.: Z poziomu bruku wyeksplorowano 164 ułamki naczyń cer. pś. oraz 13 fragm. kości zwierzęcych (Błażejewski 1997, s. 255). Zbiory: IAr. UWr. 8a. XII-XV w. Podstawy datowania: ceramika, ekspertyza dendrochronologiczna belek studni (M. Kopiec, AGH). Dla próbek drewna dębowego ze studni uzyskano datowanie dcndrochronologicznc nar. 1122 (Burdukiewicz, Durbajło 1995, s. 303). Zarazem datowanie naczyń odkrytych na dnie studni wskazuje naXIV--XV w. jako moment ich depozycji (Rzeźnik, Trzciński 1996, s. 312, gdzie krytyka wcześniejszego datowania odnośnych zabytków). Powstałą w len sposób rozbieżność najprościej wytłumaczyć użyciem w konstrukcji cembrowiny studni drewna rozbiórkowego (Rzeźnik, Trzciński 1996, s. 312). Sugestia wtórnego użycia drewna rozbiórkowego do budowy studni nie jest jednak konieczna, zważywszy że odkryte w w-wie kleistej mierzwy naczynia datują dopiero schyłkową fazę użytkowania ob., zapewne w charakterze latryny (Burdukiewicz, Durbajło 1995, s. 303; por. Slota 2006j s. 177). Przeciw wzniesieniu studni ok. 1122 r. przemawia jednak brak na stan, nr 44 wyraźnej fazy osadnictwa wś„ co wskazuje, że powstała ona prawdopodobnie już w lokacyjnym horyzoncie osadniczym (por. Błażejewski 1998, s. 281). 8b. 2. poi. XIII-XV w. Podstawy datowania: ceramika (Rzeźnik, Trzciński 1996, s. 306-312). 8c. XIV w. Podstawy datowania: ceramika (Błażejewski 1997, s. 253, ryc. 6). 8d. XIV-pocz. XV w. Podstawy datowania: ceramika (Błażejewski 1997, s. 255). 9. Arch.: Burdukiewicz [et al.] 1993. Piśm.: Burdukiewicz, Durbajło 1995, s. 301-306; Burdukiewicz, Rzeźnik, Trzciński 1996, s. 139-140, 150-154, tabi. XIII-XIV; Kowalski 1996, s. 124-125; Wiszniowska, Stefaniak 1996; Rzeźnik, Trzciński 1996; Błażejewski 1997, s. 251-256; idem 1998; Słota 2006, s. 184-185,188, 194-195, 197, 209, 211, 234, passim. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Wykopy badawcze z lat 1993-1996 umożliwiły uzyskanie cięcia poprzecznego przez siedlisko R. Spośród odkrytych ob. archeol. tylko ob. nr 1 badany w 1994 r. był zapewne, zgodnie z przypuszczeniem prowadzących badania, reliktem budynku (Burdukiewicz, Rzeźnik, Trzciński 1996, s. 153-154). Wprawdzie także pozostałości plecionki odkryte w 1995 r. zinterpretowane zostały jako relikt ściany działowej bądź zewnętrznej budynku plecionkowego (Błażejewski 1997, s. 256), jednak ich sąsiedztwo z pozostałościami drogi wskazuje raczej, że były one reliktem ogrodzenia. Poza tym wszystkie odkryte w latach 1993-1996 j.s. o metryce śm to albo w-wy kult., albo struktury mające ułatwić komunikację i transport w postaci ode. drogi drewnianej i pow. brukowanych. Konstrukcje drewniane, przylegające do płotu plecionkowego, były jedynie pozostałościami legarów, na których prawdopodobnie spoczęła właściwa nawierzchnia, złożona zapewne z nic zachowanych desek układanych poprzecznie względem osi drogi. Różne poziomy zalegania odkrytego w 1995 r. ode. dragi moszczonej drewnem i eksplorowanego w 1996 r. bruku, wraz z datowaniem odkrytych w ich kontekście fragm. naczyń cer. wskazują, że w XIV w. nastąpiła w R. lokalna zmiana przebiegu drogi do Jaroszowa (Błażejewski 1997, s. 256). Jeśli nie obie fazy użytkowe drogi, to już na pewno młodsza z nich, biegnąca dalej na S droga brukowana, jest tożsama z początkowym ode. traktu do Jaroszowa znanego jako Harthegasse. Po raz pierwszy droga la wspomniana została w związku z potwierdzeniem w 1383 r. podjętego w 1353 r. zobowiązania czynszowego wobec klasztoru NMP na Piasku ciążącego na pewnym ogrodzie w Jaroszowie: in platea que Harthegasu dicitur eundo de villa Rawske ad predictam villam (scil. do Jaroszowa: ChrAbb, s. a. 1383, s. 197-198). Sama nazwa Harthegasse wskazuje na dostrzegalne dla użytkowników utwardzenie nawierzchni drogi. Zgadza się to z charakterem konstrukcji odkrytych w R., które też mogły stanowić cz. szlaku o ponadlokalnym znaczeniu, wiodącego z Wrocławia do Bolkowa (por. Nowakowa 1951, s. 74-75, mapa). Starsza droga moszczona drew nem, której nawierzchnię rozebrano, zapewne nie została przy tym zupełnie zarzucona, skoro jej przebieg dokładnie powieliła współczesna droga do Jaroszowa, której ciągłość przerwała odkrywka. W świetle przedstawionych pokrótce powyżej wyników badań lat 1993-1996, na stan, nr 44 w R-mⁱaa miejsce w XIV w. zmiana rozplanowania i funkcji istniejących tam struktur budowlanych. Zmianie przebiegu drogi do Jaroszowa towarzyszyło usunięcie istniejącego przy drodze płotu oraz porzucenie budynku (o -1/1994); nieco później także istniejąca na stan, studnia została użyta jako latryna, a ostatecznie porzucona Brak ścisłych datowań i niewielki zakres badań uniemożliwiają niestety pełniejszą interpretację odkryć nanych na stan, nr 44 w R. 152/1 1. Rusko, pow. świdnicki, stan, nr 46 (AZP 82-23/101) / Rauske, Kr. Schweidnitz. 2. Dane hist. nt. miejscowości: por. wyżej, nr kat. 150. XI.2. Katalog 395 3. Opis położenia fizjograficznego stan.: por. wyżej, nr kat. 150. 4. Opis hisl.-osadniczy miejscowości: por. wyżej, nr kat. 150. Stan, położone w pobliżu S skraju obrębu R., W od dawnej drogi do Mikoszowcj, w S cz. działki nr 240/10. 5. Ratownicze badania wykopaliskowe na zlecenie Górniczo-Przetwórczych Zakładów Surowców Ogniotrwałych (IAr. UWr.), 1995. Badania prowadzono w grn. cz. skarpy odkrywki „Stanisław Północ” w ramach kilkusezonowych prac ratowniczych. 6. Podczas badań na stanowisku, w trakcie których zadokumentowano fragm. osady z okresu halsztackiego, odkryto ob. w rzucie owalny o wym. 2,4 x 1,2 m, osiągający głąb, do 0,4 m. W próchniczo-ilastym wypelnisku jamy wystąpiły węgle i bryły polepy, skupione szczególnie przy ściance NE ob., co sugeruje jej intencjonalne wylepienie gliną. 7. Inw.: Nóż żelazny i 258 ułamków naczyń cer. wś., w tym 78% fragm. naczyń typowych dla schyłku wczesnego średniowiecza, w większości zdobionych ornamentem rytej linii falistej, i 22% silnie wypalonych na b. jasny kolor, wytworzonych z użyciem miejscowej gliny o dużej zawartości kaolinitu. Zbiory: IAr. UWr. 8. XII/XIII-poł. XIII w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Piśm.: Kowalski 1996, s. 125; Błażejewski 1997, s. 257-260. 10. Osada. Wykpienie NE ściany ob. gliną sugeruje istnienie w tej cz. jamy paleniska. Ob. mógł zatem, mimo swych niewielkich rozmiarów, pełnić funkcje mieszkalne, podobnie jak zbliżone doń rozmiarami ob. odkryte na stan. nr20wBoguszycach (por. wyżej, nr kat. 8). Wg A. Błażejewskiego (1997, s. 260) odkryty ob. mógł być powiązany prędzej z Mikoszową, niż R., warto jednak nadmienić, że Mikoszowa w pocz. XIV w. była dość świeżą lokacją, noszącą imię ówczesnego wójta strzegomskiego Mikołaja (I.F D 106, s. 124), a stan, nr 6 jest położone na gruntach należących do obrębu R.” Ryczyn: Zob.: Bystrzyca, pow. oławski. 153/1 1. Ruszowice, pow. głogowski, stan, nr 35 (AZP 68-19/236) / Rauschwitz, Kr. Glogau 2. Wieś książęca, w 1290 r. darowana przez Henryka III m-u Głogów z zastrzeżeniem prawa miejskiego i obowiązku rezydencji w mieście dla nabywców łanów dziedzicznych (SUB 5, nr 459), chyba jednak nic w całości, skoro jeszcze w 1307 r. istniał tam książęcy sad (por. LF E 184, s. 156). W 1318 r. wzmiankowany młyn (SR 3777, 3783, 3860). W pocz. XIV w. 1 łan w R. świadczył dziesięcinę snopową bpowi wrocł. (I.F E 184, s. 156). 3. Wzg. Dalkowskie/Pradolina Głogowska. Stan, położone na prawej terasie nadzalewowej strugi Sępol-nej, l.d. Odry, w strefie gleb brunatnych właściwych powstałych na utworach pylastych i piaskach luźnych. Wystawa umiarkowana W. 4. Wieś placowa z trójkątnym nawsiem, rozbudowana o linię zabudowy na N, wzdłuż drogi do Głogowa (por. Mbl. 2484/4363 Glogau). Stan, położone ok. 0,2 km na N od N skraju siedliska wsi, w obrębie działki nr 905 oraz zespołu działek nr 223. 5. Ratownicze badania archeol. poprzedzające budowę południowej obwodnicy m-a Głogowa (Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Głogowie), 1999. Pas planowanej obwodnicy podzielono na sektory, z których sektor VI objął stan. Ruszowice 35. Dokumentację obiektów przeprowadzono po zdjęciu w-wy ornej przy użyciu sprzętu mechanicznego. 6. P. w-wą próchnicy o miąższości 0,4 m zadokumentowano 43 ob. archeol. Większość odkrytych ob. pochodziła z okresu neolitu, 3 wydatowano na późne średniowiecze. Ob. nr 3: w rzucie owalny o wym. 1,33 x 1,13 m, wydłużony po linii W-E, osiągał głęb. 0,96 m i cechował się płaskim dnem oraz ściankami rozchy-oⁿymi u góry. Wypełnisko ob. stanowiła ciemnoszara próchnica, w której odkryto 3 zalegające na różnych Pogoniach skupiska kamieni. Ob. nr 6 na poz. odkrycia dzielił się na 2 cz., z których jedna osiągała wym. 7,26 x 6 ro, a druga, podłużna, przylegająca do pierwszej od SW, 4 x 1,6 m, będąc zorientowana po linii W-E, pro-slopadle do osi wzdłużnej pierwszej cz. ob. Na głęb. 0,2 m od poz. odkrycia ob. rozdzielał się na 6 zagłębień, torych 3, usytuowane w środkowej cz. ob., prowadzący badania uznał za ślady po słupach. Wypełnisko ob. stanowiła ciemnobrunatna próchnica, z domieszką jasnego piasku w partii spągowej. Ob. nr 14a był rowem Wg A. Mocpcrta (1935, s. 113) w pobliżu R. należy lokalizować 2 osady znane jedynie z trzech XIII-wiccz-przekazów, jednak ze względu na wątłe podstawy ich lokalizacji nie sposób tych danych odnieść do odkryć “znanych na stan, nr 46. 396 XI. Katalog stanowisk przebiegającym po linii N-S, o szer. do 1,92 m, osiągającym głęb. 0,4-0,56 m. Wypelnisko ob. stanowiła szarobrunatna próchnica z soczewkami jaśniejszej w-wy próchniczej. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pradziejowych (w tym 32 z ob. nr 6 i 22 z ob. nr 14a), wś. (w tym 2 z ob. nr6 i 1 z ob. nr 14a), pś. (w tym 10 z ob. nr 3, 89 z ob. nr 6 i 8 z ob. nr 14a), fragm. kości zwierzęcych (w tym 126 z ob. nr 6 i 40 z ob. nr 14a), artefakty krzemienne (w tym 1 z ob. nr 3, 2 z ob. nr 6 i 5 z ob. 14a), bryłki polepy (w tym 2 z ob. nr 14a). Oprócz wymienionych wyżej zab., w wypełnisku ob. nr 6 odkryto sprzączkę do pasa z brązu i żelazny grot bełtu. Zbiory: Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Głogowie. 8. XIV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Hendel 1999, s. 30, 31, 35,46, ryc. 1-3, 34, 36, 37. 39, 45-51, 66-69, 112-114, fot. 35-38,56-57, 81, 106, inw. zabytków. Piśm.: Gierczyk 2000, s. 161. 10. Osiedle: przysiółek? Wg prowadzącego badania, ob. nr 6 stanowił relikt budynku mieszkalnego, a ob. nr 14a: rów ograniczający osadę od E (Hendel 1999, s. 46). Z interpretacją funkcjonalną ob. nr 6 należy się zgodzić, biorąc p. uwagę jego bogaty inwentarz i znaczne rozmiary. Ob. nr 6 można rekonstruować jako trójprzestrzenny, gdyż samym środku jego większej cz. znajdował się rząd 3 zagłębień uznanych przez prowadzącego badania za relikty dołów po słupach tworzących ścianę (Hendel 1999, s. 31). Rekonstrukcja taka jest prawdopodobna w świetle analizy rzutów ob. zarówno na poz. odkrycia, jak i 0,15 m głębiej (Hendel 1999, ryc. 48-51). Rzut ob. możni by wówczas opisać jako złożony z 3 czworokątnych, wydłużonych po linii W-E pomieszczeń: N (o wym. ok. 6 x 4 m), S (o wym. ok. 4,5 x 3,5 m) oraz sąsiadującego z tym ostatnim od W pomieszczenia SW (o wym. ok 3,5 x 2 m). Ob. nr 3 mógł należeć do zaplecza gosp. tego budynku; być może, biorąc p. uwagę jego znaczną głęb., pełniąc funkcje zasobowe. Graniczną funkcję ob. nr 14a należy uznać za niewykazaną, lecz możliwą. Znamienne przy tym, że ob. nr 14a wyznaczałby granicę odbiegającą od zasad parcelacji dającej się wyczytać z map topograficznych, co sugeruje odmienne rozmierzenie tej cz. obrębu Ruszowic w późnym średniowieczu, niezależnie od tego, czy ob. nr 14a pełnił graniczne, czy także inne funkcje. W świetle wyników badań z 1999 r., w późnym średniowieczu N od współczesnego siedliska Ruszowic mógł zatem znajdować się opuszczony później przysiółek. 154/IV 1. Rynarcice, pow. lubiński, stan, nr 2 (AZP 72-21/2) / Gross Rinnersdorf, Kr. Liiben, Fdst. 1. 2. Wieś ryc. wzmiankowana od 1314 r. (SR 3389), z k-łem wymienianym w źródłach od 1360 r. (por. Jurek 1996, s. 225, 300; Nowakowski 2008, s. 532-533, tam dalsze odsyłacze). 3. Wzg. Dałkowskie. Lewy stok doliny Rudnej, l.d. Odry, wystawa umiarkowana E. 4. Wielodrożnica rozciągnięta po linii W-E, z dworami na W i E krańcu oraz k-łem na skraju N, o bloko-wo-niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2631/4563 Koslitz). Stan, położone E od siedliska wsi, przybliżone współrzędne: x 404385, y 307749. 5. Dokumentacja z ramienia LfVD odkrycia przypadkowego dokonanego podczas głębokiej orki na znanym od 1931 r. stan, wś, zgłoszonego przez gospodarza Henne (M. Treblin), 1938. 6. Podczas orki zniszczeniu uległ strop jamy o wym. 4 x 4 m, wypełnionej zwietrzałymi kamieniami granitowymi. Głęb. jamy w OA nie określono. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., lupka żelazna, dysza ceramiczna, gładzik kamienny z trzpieniem do osadzenia w drewnianej oprawie o dł. 8 cm. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: APWr., WSPŚ 729, s. 774-775, 782, 785; MAWr., MA-A-l 12, s. 29’". Piśm.: "Altschlesische Blat-ter" 1938, s. 232; Treblin 1938; Demidziuk 2001, s. 67-68, 264, nr 125. 10. Siad osadnictwa. , Zarówno położenie stan, (poza siedliskiem wsi, po zawietrznej, w pobliżu rzeki), jak też zestaw zabytków (łupka żelazna, dysza ceramiczna) wskazują na jego możliwy związek z procesem wytopu z rudy darniowej. Ścisłe określenie funkcji ob. nie jest możliwe ze względu na niewielki zakres odkryć oraz i niepełną dokumentację. ⁹⁰ Na KĘSA (WUOZ Legnica), sporządzanej przed wejściem w obieg naukowy przedwojennych OA, bra' notacji o odkryciach pś. XI.2. Katalog 397 155/V 1. Slciny, pow. górowski / Seitsch, Kr. Guhrau. 2. Od 1287 r. wzmiankowany pleban w S. (SUB 5, nr 354, por. też SUB 6, nr 320), w 1309 r. niejaki Stefan zS. (SR 3087). Folwark książęcy, w pocz. XIV w. nawiedzany przez książąt glog. (SR 2854,4138), później nadany zgromadzeniu lubiąskiemu, które w 1349 r. uzyskało zezwolenia na wysadzenie go na prawie niem. (RegSl 2, nr 73,165) z uwolnieniem od ciężarów prawa książęcego (RegSl 2, nr 335), a w 1370 r. także potwierdzenie prawa do dziesięciny z S. (KatDok 5, nr 277). 3. Wysoczyzna Leszczyńska. Teren falisty, lewy stok doliny niewielkiej strugi, l.d. Śląskiego Rowu, l.d. Kopanicy, p.d. Baryczy, wystawa mała NNW. 4. Duża wielodrożnica z k-lem i dworem w cz. środkowej (por. Mbl. 2413/4264 Seitsch). Stan, położone w siedlisku wsi, na podwórku szkoły podstawowej, ok. 50 m od k-ła. 5. Inspekcja prac ziemnych poprzedzających montaż przewodów elektrycznych (WKZA W-w), 1971. 6. Podczas inspekcji prac ziemnych stwierdzono występowanie w wykopach nawarstwień zawierających ułamki naczyń cer. pś. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8.2. poł. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Piśm.: Kaletyn, Kudła 1970-1971. 10. Osada: siedlisko wsi. Położenie stan, wskazuje na jego możliwy związek z folwarkiem książęcym, a potem klasztornym. Brak dostatecznej ilości danych o odkryciach uniemożliwia ich bardziej szczegółową interpretację. Skrzypnik: Zob.: Polwica, stan, nr 4-5, Skrzypnik, stan, nr 8, pow. oławski. 156/11 1. Sławęcice, pow. górowski, stan, nr 8 (AZP 67-24/50) / Schlabitz, Kr. Guhrau. 2. Wieś ryc. wzmiankowana od 1304 r. jako licząca 6 1/4 dużego łanu (SR 2777), od 1310 własność glog. konwentu klarysek (SR 3106), od 1313 r. zobowiązana do świadczenia powinności wobec księstwa wraz zm-em Góra (chłopi mieli płacić szos pomniejszony o równowartość płaconego klaryskom czynszu w natu-raliach: SR 3382, 5591,5592). 3. Wysoczyzna Leszczyńska. Teren lekko falisty, stan, położone na kulminacji łagodnego grzbietu ograniczającego od N dolinę strugi, l.d. Śląskiego Rowu, l.d. Kopanicy, p.d. Baryczy. 4. Wieś o zabudowie łańcuchowej i pasmowo-niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2487/4365 Guhrau i 2414/4265 Lesten). Stan, położone S od wsi, w SW cz. działki nr 283, przybliżone współrzędne: x 427751, y329030. 5. Nadzór archeol. na trasie przebiegu gazociągów w ramach zadania inwestycyjnego „Zagospodarowanie odwiertów Wroniniec 1,2 i 5”, 2001. Prace prowadzono w wykopach o głęb. ok. 1,6 m i szer. ok. 0,6 m. 6. W trakcie badań na stan, odkryto zespół 4 ob. wziemnych, z których 1 (nr 2) cechował się śrw. metryką poświadczoną zespołem odkrytych w jego wypełnisku zab. ruchomych. Ob. nr 2 był workowaLą w przekroju juną o szer. w stropie 0,75 m i głęb. ok. 1 m, cechująca się niereg. dnem i ściankami. Ob. przykryty był w-wą orną □ miąższości ok. 0,32 m, wkopaną w w-wę brunatnej próchnicy zmieszanej z gliną i strop spiaszczonej gliny stanowiącej calec. Wypełnisko ob. stanowiła w-wa częściowo zbielicowanej brunatnej próchnicy. Na położonym dalej na E stan. Sławęcice 7 w trakcie tych samych badań w 2001 r. stwierdzono szczątkowa w-wę kuli, datowaną na okres pś. i wczesnonowożytny. 7. Inw.: Z ob. nr 2 pozyskano 4 ułamki naczyń cer. pś., 1 przypisany kulturze łużyckiej i 1 fragm. szkła. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8-XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. »· Arch.: Nowakowski 2001, s. 8-9, ryc. 2-3, fot. 12. 10. Siad osadnictwa. Niedostateczna ilość danych uniemożliwia jednoznaczną interpretację funkcjonalną ob. nr 2. Jego niereg. a“¹ i zagłębienie w calec sugerują, że jama ta mogła zostać wykopana w celu wydobycia gliny. I57/VI L Slotwina, pow. świdnicki / Schönbrunn, Kr. Schweidnitz. Z· Wieś książęca w 1282 r. podarowana m-u Świdnicy (SR 1691), w pocz. XIV w. świadcząca dziesięcinę Wwys. 20 maldratów (LF B 472, s. 84), w tym z 4 łanów w 3 zbożach k-łowi par. w Wierzbncj (SR 2952, 3832). 398 XI. Katalog stanowisk Własność w S. pozostawała w rękach ryc. i mieszczańskich; wieś doznała zniszczeń w okresie wojen husyckich (por. SGTS 20, s. 429). 3. Równ. Świdnicka. Teren pagórkowaty, krawędź wysoczyzny ograniczającej od N wąską dolinę potoku Jabłoniec, l.d. Bystrzycy. 4. Dwutraktowa rzędówka o zwartej zabudowie i niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 3013/5164 Schweidnitz). Stan, położone w cz. W siedliska (Pacek 2000, ryc. 1, brak jednak wskazania w tekście, na której z 3 możliwych działek odkryto w-wę pś.). 5. Nadzór archeol. na trasie budowy telefonicznej sieci miejscowej w S. i Świdnicy (M. Pacek), 2000. Prace prowadzono w liniowych wykopach instalacyjnych, o głęb. ok. 0,9-1,1 m. 6. W wykopie p. przyłącze p. współczesną w-wą użytkową o miąższości 0,3 m. p. w-wą brunatnej próchnicy z niewielką domieszką kamieni i żwiru, na głęb. od 0,9 do 1,1 m zaobserwowano w-wę ziemi przesyconą spalenizną i węglem drzewnym. W-wa ta, zalegająca na kolejnych nawarstwieniach próchniczych z domieszką kamieni i żwiru, wykazywała spadek ok. 15" zgodnie z nachyleniem stoku (spadek na SSE). 7. Inw.: 2 ułamki naczyń cer. pś. grupy technologicznej B1. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika. Niewielka liczba odnalezionych ułamków naczyń cer. stawia p. znakiem zapytania śrw. datowanie stan, warto jednak zwrócić uwagę na wystąpienie w-wy uznanej za śrw. p. znacznej miąższości niwelacjami nowożytnymi. Zaproponowane przez prowadzącego badania datowanie rozszerzono na XIV w. ze względu na niewielką możliwość zawężenia datowania tylko do XIII w. w oparciu o mały zbiór ułamków naczyń cer. 9. Arch.: Pacek 2000. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Odkryta na stan, w-wa jest prawdopodobnie w-wą odpadowo-niwelacyjną zdeponowaną w tylnej strefie działki. W świetle układu nawarstwień w zadokumentowanym na stan, profilu, odkładanie kolejnych w-w, prawdopodobnie już od momentu lokacji wsi, doprowadziło do uzyskania na miejscu grn. partii stoku równego poziomu użytkowego. 158/IV 1. Smardy Górne, pow. kluczborski, stan, nr 12 / Ober Schmardt, Kr. Kreuzburg. 2. Wieś wzmiankowana po raz pierwszy jako Smarden w r. 1261 jako jedna z villarum Polonicalium zaliczonych do dystryktu wołczyńskicgo (SUB 3, nr 343). Wg XV-wiecznego odpisu starszego’¹ spisu dochodów wrocł. kapituły katedralnej, wieś S. liczyła 40 łanów (LF G, nr 8, s. 170). W 1383 r. poświadczona własność ryc. (Jurek 1996, s. 239-240). 3. Równ. Opolska. Prawa terasa nadzalewowa Baryczki’², p.d. Stobrawy, teren plaski, prawie nieekspono-wany. Naturalne podłoże stanowią utwory piaszczyste i żwirowe. 4. Wieś o siedlisku kilkuczłonowym, złożonym z 2 cz. lewobrzeżnych oraz położonej po przeciwnej, W stronie Baryczki cz. prawobrzeżnej w postaci nieregularnej rzędówki wraz z dworem (por. Mbl. 2898/4974 Konstadt i 2899/4975 Schônwald). Stan, położone na działce nr 231/6, na zapleczu szkoły. Teren stan, wpocz. XX w. położony poza strefą zabudowy prawobrzeżnej cz. siedliska (por. Mbl. 2898/4974 Konstadt). 5. Ratownicze badania wykopaliskowe wyprzedzające budowę boiska szkolnego. Przebadano pow. 11.25 ara, w obrębie siatki opartej na działkach o wym. 4 x 4 m. 6. W S cz. terenu badanego nic odkryto reliktów archeol. ze względu na zniszczenie nawarstwień przez działalność wydobywczą już przed 1945 r. Na pozostałym obszarze wkopane wprost w calec ob. archeologiczne odkryto bezpośrednio p. w-wą darni o miąższości 0,05-0,1 m. Na terenie, gdzie darń została zdjęta juz prze rozpoczęciem badań archeol., zadokumentowano zapewne jedynie spągowe partie ob. wziemnych. W tra cie badań odkryto łącznie 104 ob. archeol., wśród których wyróżniono relikty 7 budynków mieszkalnyc , jam różnego rodzaju, 1 paleniska, 4 dymarek oraz 44 dołki posłupowe i 20 ob. bez przypisanej funkcji, o . zawierało wyłącznie zab. z okresu wpływów rzymskich (B2-C1), 9 wyłącznie zabytki pś., a 29 ułamki naczyn cer. typowych dla obydwu wymienionych okresów. Wśród ob. uznanych za pozostałości założeń miesz a ny wyróżniono 2, w których zabytki pradziejowe wydobyto z partii spągowych, a śrw. ze stropowych (ob. nr 86), 1, w którym wystąpiły wyłącznie zabytki śrw. (ob. nr 71) oraz 4, w których zabytki z obydwu wymieni nych okresów wystąpiły przemieszane i w zbliżonej liczbie (ob. nr 24, 33, 56, 87). ” Wg K. Eistcrta (1940, s. 123-125) powstałego po 1326, a przed 1400 r. ’d e się ” W sprawozdaniach z badań stan, lokalizowane względem Strugi, p.d. Baryczki, którego ujście znaj U) jednak powyżej wsi S.G. XI.2. Katalog 399 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pradziejowe i pś., w tym fragmenty naczyń z wylewami z masywnym okapem, zdobionych radelkiem obrotowym (por. Macewicz, Spychała, Wuszkan 1989, s. 61, ryc. 9). Zbiory: Muzeum im. Jana Dzierżona w Kluczborku. 8. XIV w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: W teczce miejscowości w WUOZ w Opolu brak sprawozdania z odnośnych badań; dokumentacja połowa znajduje się natomiast w Muzeum im. Jana Dzierżona w Kluczborku (informacja dzięki uprzejmości Dyrekcji Muzeum, V 2009). Piśm.: Spychała 1987; Macewicz 1989, s. 144; Macewicz, Spychała, Wuszkan 1989a, s. 54-62. 10. Osada: siedlisko wsi. Osada odkryta na stan, nr 12 była niewątpliwie fragmentem siedliska wsi S. Za interpretacją taką przemawia fakt, że wszystkie odkryte na stan. ob. uznane za pozostałości budynków mieszkalnych zawierają zabytki śrw., w tym 1 wyłącznie śrw., a tylko w przypadku 2 można domyślać się, że ich spągowe nawarstwienia powstały w pradziejowej fazie zasiedlenia stan, w II-III w. n. e. Wśród ob. uznanych za mieszkalne szczególnie interesujący jest ob. nr 24: jedyny, w którym odkryto pozostałości paleniska, a zarazem jedyny, który mógł być częścią założenia dwuprzeslrzennego wraz z sąsiednim ob. nr 14 (por. plan stan, w: Macewicz, Spychała, Wuszkan 1989, s. 56, ryc. 3). Sprawdzenie tego przypuszczenia, oraz w ogóle określenie śrw. metryki poszczególnych ob. i stawianie dalszych hipotez na temat omawianego stan., będzie możliwe dopiero po opracowaniu ¡szerszym udostępnieniu wyników badań z 1987 r. 159/1 1. Smolec, pow. wrocławski / Schmolz, Kr. Breslau. 2. Wieś ryc. trzymana na prawie lennym, w poł. XIV w. obejmująca 9 łanów czynszowych, 6 alodialnych i 2 sołeckie, rozbudowana przed 1336 r. o dodatkowe łany czynszowe, tzw. Smolec Polski lub Mały (I.BWr., s. 74, nr 64); ok. 1425 r. liczyła 15 osadzonych łanów czynszowych. 3. Równ. Wrocławska. Teren falisty, równina morenowa ograniczająca od E dolinę Bystrzycy, obniżenie terenowe, wystawa mała E. 4. Ulicówka z 2 krzyżującymi się traktami zabudowy, o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2891/4967 Schmolz). Stan, położone w E cz. siedliska wsi, w jej cz. przyfolwarcznej tożsamej z tzw. Smolcem Dużym imaiorSmolcz), na W skraju działki dawnego folwarku (nr 494)’J. 5. Nadzór archcol. na trasie budowy sieci wodociągowej Smolec - Krzcptów (ROSiOŚK W-w), 1998. Prace dokumentacyjne prowadzono w obrębie wykopów instalacyjnych. 6. P. 3 poziomami nawierzchni dróg, z. których najstarszą stanowił bruk z otoczaków zalegający na głęb. 0,6 m od współczesnego poziomu jezdni, zaobserwowano ob. wziemne, wkopane w stanowiący naturalne podłoże piasek. Ob. nr 1 wystąpił w profilach N i S wykopu, osiągając szer. 1,8 m i głęb. 0,6 m w profilu S oraz szer. 2 m i głęb. 0,65 m w profilu N. Wypełnisko ob. nr 1 stanowiła czarna, gliniasta ziemia z domieszką piasku. Ob. nr 2, uchwycony w profilu S wykopu, w przekroju nieckowaly, osiągał szer. 1,2 m i głęb. 0,3 m. W spągu ob. i przy jego ściankach zalegała w-wa ciemnoszarego piasku z niewielką domieszką gliny, powyżej zaś w-wa jasnoszarego piasku. W podobnej pozycji stratygraficznej, jak ob. nr 1-2, wystąpił ob. nr 3 (soczewka w-wy kulturowej), z którego nie wydobyto jednak żadnych zab. datujących. Ułamek pś. naczynia cer. wystąpił w ob. nr 4, również przybierającym postać zalegającej na stropie calca soczewki w-wy kult., jednak odmienność jego kontekstu stratygraficznego od kontekstu ob. nr 1 -3 nic pozwala na jednoznaczne przypisanie ob. nr 4 śrw. metryki. Na odcinku prostopadłym do opisanego podczas badań •998 r. wystąpił także 1 ob. o metryce najwcześniej XVl-wicczncj (5A), wkopany w starszą w-wę kult., jednak podstawy datowania ob. w postaci 1 ułamka naczynia ceramicznego nie pozwalają na przypisanie odkrytej poniżej w-wie śrw. metryki. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., w tym z ob. nr 1: 9 ułamków naczyń grupy technologicznej B2, z ob. nr 2: ¹ “'“oków naczyń grupy technologicznej B2, a z ob. nr 4: 1 ułamek naczynia grupy technologicznej C. Po-™l°¹ °b·ⁿr 1 wydobyto 5 fragm. kości zwierzęcych, a z ob. nr 2 odłupek krzemienny. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8· 2· poł. XIII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika. ml W® sPrawozdania z badań terenowych (Boguszewicz [et al.) 1998) stan, położone m. wjazdem do folwarku du t^°Pską; wobec nieistnienia takiego układu ulic w S. prawdopodobnie chodzi o odcinek ul. Dębowej od wyjaz-U¹ ' folwarku do skrzyżowania z ul. Ogrodową (por. przebieg trasy inwestycji: Boguszewicz [et al.) 1998, ryc. 1), ⁿapo oczu ul. Dębowej, w obrębie działki 494. 400 XI. Katalog stanowisk 9. Arch.: Boguszewicz [et al.] 1998’⁴. Piśm.: Boguszewicz, Pozorski 1999, s. 247. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Wykopy badawcze z 1998 r. przecinały cz. przyfolwarczną wsi, tożsamą ze Smolcem Dużym, gdzie znajdowała się siedziba rycerska, już w poł. XIV w. umocniona (propugnaculum, quod wulgariter ein wähl dicitur. LBWr., s. 74, nr 64). Jak wskazuje porównanie danych z 1353 i ok. 1425 r., folwark w Smolcu został w 2. poi. XIV lub pocz. XV w. wysadzony na łany czynszowe, na co zezwolenie królewskie miano uzyskać już w 1337 r. (LBWr., s. 74, nr 64; odnośny dokument nie figuruje w SR). Funkcje eksplorowanych w 1998 r. oh. są trudne do ustalenia. Ob. nr 1, zaobserwowany w obydwu profilach wykopu, nie był na pewno rowem, którym prowadzono by wodę, gdyż nie wystąpiły w nim wskazujące na to sedymenty. Położ.enie w pewnym oddaleniu od pozostałości siedziby rycerskiej wyklucza także związek tego ob. z umocnieniami gródka. 160/1 1. Sokołowice, pow. oleśnicki, stan, nr 8 (AZP 77-32/35), właściwie: Gęsia Górka / Gänseberg, OT von Spahlitz, Kr. Oels. 2. Dane hist. nt. miejscowości: por. wyżej, nr kat. 34 (Gęsia Górka). 3. Równ. Oleśnicka. Teren falisty, lekkie przewyższenie na styku dolin Oleśnicy i niewielkiego cieku, l.d. Oleśnicy, p.d. Widawy, wystawa niewielka okrężna (por. Kitliński [et al.] 2005, rys. 1). 4. Stan, położone na gruntach Gęsiej Górki (por. MAW MA-A-l 13, s. 27; opis hisl.-osadniczy miejscowości por. wyżej, nr kat. 34), N od siedliska osady, na granicy działek nr 230/3 i 230/4. 5. Ratownicze badania wykopaliskowe w związku z budową obwodnicy Oleśnicy (firma „ AKME”), 2005. Przebadano łącznie pow. 20,8 arów. 6. Po zdjęciu w-wy ornej na stropie calca ukazały się zarysy 2 ob. archeol.: Ob. nr 1, w rzucie przybierający kształt nieregularnego prostokąta o zaokrąglonych narożach zorientowanego po linii SEE-NWW, osiągał wym. 3,8 x 2 m. W przekrojach ob. cechował się kształtem wannowatym, z nieckowatym przeglębieniemwcz. środkowej, osiągając w tej cz. głęb. 0,6 m, a przy krawędziach 0,1 -0,3 m. Wypełnisko ob. składało się z warslw różniących się frakcją, składem i spoistością. Ob. nr 2 wystąpił NNE od ob. nr 1, w rzucie przybiera! kształt prostokąta o zaokrąglonych narożach wydłużonego po linii NW-SE, osiągając wym. 1,5-1,7 x 1,1-1,4 m. Wypełnisko ob. stanowiła szaroczarna próchnica, w pobliżu narożnika S na pow. 0,4 x 0,5 m nasycona pokruszoną polepą i popiołem. W przekroju ob. jedynie w opisanym miejscu paleniska osiągał głęb. 0,1 m; w pozostałych cz. był płytszy. 7. Inw.: Z ob. nr 1 pozyskano 335 ułamków naczyń cer. wś., 74 bryłki polepy, 6 przepalonych kamieni i 2 zabytki krzemienne (Kitliński [et al.] 2005, s. 124; inaczej tamże, s. 53, gdzie odnośny inwentarz przypisano oh. nr 2), a z ob. nr 2: 56 ułamków naczyń cer. wś., 8 bryłek polepy i 8 przepalonych kamieni. Charakterystyka zab. cer.: Pankiewicz 2005. Zbiory: firma „AKME”. 8. XIII w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Kitliński [et al.] 2005, s. 50-53, 57-72, 107-115, 124, rys. 1, 3. 10. Osada. Ob. nr 1 zinterpretowano jako pozostałość budynku gosp., zaś ob. nr 2 jako relikt naziemnej konstrukcji mieszkalnej. Za interpretacją ob. nr 2 jako mieszkalnego przemawia zarejestrowanie w nim pozostałości paleniska. Osada zadokumentowana na stan, nr 8 w S. reprezentuje fazę osadniczą poprzedzającą znane od pocz. XIV w. alodium Gęsia Górka. Sadząc po jednodworczym charakterze odkrytej na stan, osady, w fazie tej Gęsia Górka mogła być jeszcze złożoną z osobnych źrebi osadą kmiecą lub drobnoryccrską, dopiero w 2. pol. XIII w. przekształconą w alodium’⁵. 161/11 1. Sosnówka, pow. jeleniogórski, stan, nr 22 (AZP 85-16/38) / Seidorf, Kr. Hirschberg. 2. Wieś i k-ł par. wzmiankowane od 1318 r. (SR 3842). Miejscowość w 1406 r. poświadczona w rękac Liebenthalów (LBSwJaw 3, nr 1697). 3. Karkonosze. Środkowa partia stoku grzbietu górskiego, rozdzielającego doliny Sośniaka, p.d. Czerwon ki, i Czerwonki, p.d. Wrzosówki, p.d. Kamiennej, l.d. Bobru, wystawa duża N. ⁹⁴ W przypadku ob. nr 2 i 5 w sprawozdaniu z badań zaistniała rozbieżność m. tekstem a inwentarzem zab., w niniejszym rekordzie kierowano się wskazaniami inwentarza. ,s O osadnictwie wś. p. Oleśnicą por. wyżej, nr kat. 8 (Boguszyce), a o pś. osadnictwie w Gęsiej Górce nr 34 (Gęsia Górka). XI.2. Katalog 401 4. Wieś leśno-łanowa (por. Mbl. 3009/5160 Bad Warmbrunn). Przybliżone współrzędne stan.: x 33347, y268074. 5. Ratownicze badania inwentaryzacyjne, sondażowe i wykopaliskowe prowadzone na czaszy planowanego zbiornika retencyjnego „Sosnówka” (KA UWr.), 1989-1990. W sezonach 1988-1989 przeprowadzono badania inwentaryzacyjne i sondażowe, a w sezonie 1990 wykopaliska na wytypowanych stanowiskach. 6. W od starej drogi z Podgórzyna do Sosnówki (stan, nr 21), na S skraju planowanego zbiornika, zaobserwowano przewyższenie rozciągnięte półkoliście (wzdłuż stoku) w kształcie sierpowatym, o dł. ok. 30 iszer. ok. 7-8 m, wyniesione kilkanaście cm ponad teren otaczający je od S i ok. 1 m ponad teren otaczający od N. W sezonie 1989 założono na stan, sondaż o wym. 1x1 m, rejestrując zaleganie w-wy próchnicy do głęb. 0,45 m. W sezonie 1990 założono na stan. 2 wykopy o wym. 5,6 x 0,7 m, przecinające w poprzek N krawędź przewyższenia. W obydwu wykopach na głęb. 0,3-0,45 m uchwycono strop stanowiącej naturalne podłoże zwietrzeliny granitu, na której zalegała, przykryta współczesną darnią, w-wa sypkiej próchnicy z domieszką piasku i żwiru. W profilach obydwu wykopów stwierdzono, że strop w-wy próchniczej układał się w stopień owys. 0,3-0,4 m (por. Jaworski, Kaźmierczyk 1992, s. 150, ryc. 4). 7. Inw.: 3 ułamki naczyń cer. pś., odkryte w w-wie próchniczej na głęb. 0,25 m. Zbiory: lAr. UWr. 8. XIV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Kaźmierczyk, Jaworski 1990, s. 12-13. Piśm.: Jaworski, Kaźmierczyk 1992, s. 149-151. 10. Siad osadnictwa. Prowadzący badania uznali odkryte na stan, wyniesienie terenu za efekt intencjonalnego przegrodzenia iragm. podlegającego denudacji stoku w celu zatrzymania w-wy ziemi uprawnej. O skuteczności tego zabiegu agrotechnicznego świadczy zaobserwowana przez prowadzących badania większa bujność wegetacji roślinnej na pow. pola w strefie zaobserwowanej w profilach wykopów zwiększonej miąższości w-wy próchniczej. Po hipotetycznym ogrodzeniu nie zarejestrowano żadnego śladu, co jednak jest zrozumiale ze względu na właściwości fiz. podłoża. 162/1 1. Sośnica, pow. wrocławski⁹⁶ / Schossnitz, Kr. Breslau, Fdst. 4. 2. Wieś i k-ł par. fundacji Wierzbnów wzmiankowane od 1244 r. (SUB 2, nr 266). Wieś ryc. trzymana na prawie lennym, od 1413 r. dziedzicznymi. W poł. XIV w. S. obejmowała 29 łanów: 1 plebański, 2,5 sołeckiego, 16,5 czynszowego oraz po 5 należących do 2 folwarków, i 2 młyny (LBWr., s. 78, nr 81; s. 131, nr 534, gdzie identyfikacja młynów; por. też KalDok 5, nr 592)”. 3. Równ. Wrocławska. Teren lekko falisty, stan, położone na krawędzi równiny, na skraju SW stan, przechodzącej w prawy stok doliny Bystrzycy. 4. Widlica z dworem i skupiskiem zabudowy na styku głównych dróg z F. i S (por. Mbl. 2890/4966 Kanth). Badana cz. stan, położona ok. 0,72-0,74 km na S od k-ła, w obrębie pasa drożnego drogi nr 347. 5. Ratownicze badania wykopaliskowe towarzyszące budowie ode. drogi powiatowej Wrocław-Kąty Wrocławskie (G. Muller), 1934. Stan, wielokulturowe odkryte w trakcie nadzoru przy inwestycji; zadokumentowano 46 ob. uchwyconych na pow. stan, oraz w 4 przecinających stan, po linii N-S cięciach profilowych. 6. Wśród zadokumentowanych na stan. ob. archeol. były 3 o prawdopodobnej metryce pś. Ob. nr 11 (na sporządzonym przez G. Mullera planie omyłkowo wpisany p. nr. 41) znajdował się w E cz. stan., wrzucie owalny o wym. 1,4 x 1,8 m, był rozciągnięty po linii NE-SW. Ob. wystąpił na granicy ciemnej, próchniczej w-wy kult, i w-wy gliniastej. Bezpośrednio na N od ob. nr 11 wystąpiła mniejsza, kolista w rzucie jama, uchwycona "'cięciu profilowym D, o średnicy ok. 0,8 m i głęb. ok. 0,8 m. Ob. nr 12 odkryto 6 m NW od ob. nr 11. Ob. nr 42 odkryto 28 m SSE od ob. nr 11. Wkopany w osad żwirowy przykrywający najstarsze ob. na stan., ob. nr 42 stanowił przegłębienie w-wy gliniastej zalegającej na szerszej połaci tej cz. stan. Przyjmował on w rzucie kształt owalny, rozciągnięty po linii N-S, o wym. 1 x 1.5 m, osiągając głęb. ok. 0,3 m. 7- analizy wykluczono ob. nr 23, mimo argumentów za jego pś. datowaniem (chronologia najmłodszego zabytku), jako że w świetle dokumentacji polowej przecinał on ob. nr 24, w którym występowały ułamki na- * ⁹¹ M Stan, nie ma nadanego nr. w ewidencji AZP, prawdopodobnie wskutek wypełniania kart stan, archiwalnych dla obszaru 81-26 w oparciu jedynie o mapy archiwalne w MAWr., przed przywróceniem do naukowego obiegu danych przedwojennych OA. ” Żaden z tych młynów nie był tożsamy ze wzmiankowanym jako własność zgromadzenia olbińskiego, identycznym z tzw. Vicrradcninuhlc na gruntach Krobiclowic (RcgSl 1, nr 570; 2, nr 562). Wg A. Moeperta (1935, s. 88, ⁹¹· 123) w rejonie S. należy także poszukiwać osady Mrosouo, wzmiankowanej jako świeżo założona w 1244 r. (SUB 2. nr 266). 402 XI. Katalog stanowisk czyń nowożytnych (APWr., WSPŚ 660, s. 226, 229). Jeszcze młodszą pozycję stratygraf, zajmowały ob. nr 20 i 22, w związku z tym także one zostały wykluczone z rzędu ob. uznanych za pś. Nie wzięto także p. uwagę ob. nr 4, wymienionego wprawdzie przez G. Mullera w zestawieniu ob. pś., jednak bez dostatecznego uzasadnienia tego datowania. Z tych samych względów nie wzięto p. uwagę ob. nr 15 i 21, przy których prowadzący badania ograniczył się jedynie do przypuszczenia, że zawarte w nich ułamki naczyń były „być może pś.” Xl.15. Kopia archiwalnych rycin przedstawiających zabytki odkryte w obiekcie nr 12 w Sośnicy (nr kat. 162), na stan, nr 4 (wg APWr., WSPŚ 660, s. 211 -212). Skala 1:2. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. głównie z wypełnisk ob., w tym: z ob. nr 11 fragm. pokrywki o dzwonowatym kształcie grupy technologicznej BO lub BI (błędnie uznane za fragm. naczynia kielichowatego: APWr., WSPŚ 660, s. 210, por. ryc. XI.17:l-2), z ob. nr 12 3 fragm. naczyń pś. grup BI (fragm. dna z pierścieniem dęokolnym iprzydennej cz. brzuśca oraz fragm. ucha taśmowatego, ryc. XI. 15:1-2) i zapewne BO (fragm. brzuśca naczynia zdobionego żłobkami tzw. gotyckimi, ryc. XI.15:3), z ob. nr 23 ułamek wylewu naczynia zaopatrzonego we wczesną formę tzw. okapu, z ob. nr 42 oprócz zab. pradziejowych kilka ułamków naczyń pś. (por. ryc. XI. 18), w tym 1 zdobiony żłobkami tzw. gotyckimi (zapewne grupa BI) oraz fragm. wylewu naczynia z tzw. okapem (zapewne grupa BO). Ponadto w ob. nr 11 odkryto grot, ____ prawdopodobnie bełtu (APWr., WSPŚ 660, s. 210, nr 3, komentarz tamże, s. 212: zab. uznany za grot włóczni; por. też ryc. XI.17:3), fragm. kości długiej i ząb nieokreślonego przeżuwacza oraz bryły polepy, a w ob. nr 12 i 42 kości zwierzęce. Na stan, pozyskano także spoza ob. zbiór zab. metalowych, z których niektóre mogą być śrw., wśród nich podkowiak i sztaby żelazne, zapewne półwytwory kowalskie (szkice: APWr., WSPŚ 660, s. 293; por. tu także znaleziska półwytworów żelaznych z wykopalisk wrocławskich: Kaźmierczyk 1966, ryc. 88, 98; idem 1970, ryc. 25). Zbiory: Zab. pś. nie odnaleziono”. 8. XIII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika (ocena prowadzącego i szkice w dokumentacji archiwalnej; szkice ułamków naczyń cer.: APWr., WSPŚ 660, s. 210-212,220,222,282, por. także ryc. XI.15-18). 9. Arch.: APWr., WSPŚ 660, s 200-299. Piśm.: „Die Reichsbahn“ 11:1935, s. 397; “Altschlesische Blätter“ 1935, s. 26. 10. Osada. Doraźny tryb prowadzonych na stan, badań utrudnia pełną interpretację ich wyników (szczególnie dokumentacji rysunkowej długich na 70 m cięć profilowych w skali 1:100). Na ile jednak można zorientować się z archiwalnych rycin, ob. pś. wystąpiły Xl,16. Kopia archiwalnych rycin przedstawiających zabyt ki odkryte w obiekcie nr 23 w Sośnicy (nr kat. 162), na stan, nr 4 (wg APWr., WSPŚ 660, s. 222-223): a. sztaba żelazna, b. profil wylewu naczynia ceramicznego. Skala . 98 W zbiorach MAWr. zidentyfikowano jedynie brus kamienny, odkryty w jednym z ob. archeol. datowanych na okres wpływów rzymskich. XI.2. Katalog 403 Xl.l 7. Kopia archiwalnych rycin przedstawiających zabytki odkryte w obiekcie nr 11 w Sośnicy (nr kat. 162), na stan, nr 4 (wg APWr., WSPŚ 660, s. 210). 1-2. Fragmenty naczyń ceramicznych. 3. Grot bełtu kuszy. Skala 1:2. w spągu w-wy gliniastej zalegającej na w-wie żwiru osadzonej na stropach ob. pradziejowych (ob. nr 42) lub wkopane w te nawarstwienia gliniaste. Tożsamość pozycji stratygraf, nawarstwień gliniastych nie jest równoznaczna z faktyczną tożsamością samych warstw, gdyż z zadokumentowanych profili wynika ich nieciągłe zaleganie. Odkryte na stan. ob. pś. zaliczyć można do niewielkich jam gosp. o trudnym do określenia przeznaczeniu. Ich położenie w pobliżu skraju łąk nadrzecznych i granicy obrębu wsi sugeruje ich możliwy związek z prowadzonym zapewne w tej strefie wypasem. zwierząt domowych. Być może stan, powinno być rozpatrywane w kontekście nieodległego dworu, podobnie jak stan, badane w 1993 r. (por. niżej, nr kat. 163). 163/11 1. Sośnica, pow. wrocławski/Schossnitz, Kr. Breslau. 2. Dane hist. nt. miejscowości: por. wyżej, nr kat. 162. 3. Równ. Wrocławska. Krawędź prawej terasy nadzalewo-wej Bystrzycy. 4. Opis hist.-osadniczy miejscowości: por. wyżej, nr kat. 162. Stan, położone S od siedliska wsi, na podwórku posesji nr 7 (por. Bykowski 1993, ryc. 3). 5. Nadzór archeol. prac prowadzonych przy budowie wodociągu Kąty Wrocławskie-Sośnica (KA UWr.), 1993. Badania prowadzono w obrębie liniowych wykopów instalacyjnych, osiągających szer. 0,65 m. 6. W wykopie prowadzonym przez podwórko posesji nr 7 zarejestrowano p. współczesnym humusem i warstewką piasku o łącznej miąższości ok. 0,6 m w-wę kult. pś. o miąższości 0,4 m, a p. nią ob. wziemny pś. o szer. 3,6 m, którego spąg sięgał głęb. 1,8-1,9 m poniżej współczesnego poziomu użytkowego podwórza. Ob. ten, cechujący się nieckowatym przekrojem i stromymi ściankami, był w znacznym stopniu zniszczony przez wkop nowożytny. Dużemu ob. towarzyszył mniejszy, cechujący się zbliżonym do trójkątnego przekrojem, osiągający szer. 1,2 i głęb. 0,5 m. Wypełnisko obu ob. pś. stanowiła czarna próchnica z domieszką gliny. 7. Inw.: Kilkanaście ułamków naczyń cer. pś. Zbiory: LAr. UWr. 8. XIV-XV w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Bykowski 1993, s. 12-14, 18, ryc. 8d. 10. Osada. XI.18. Kopia archiwalnej ryciny przedstawiającej profil wylewu naczynia ceramicznego odkrytego w obiekcie nr 42 w Sośnicy (nr kat. 162), na stan, nr 4 (wg APWr., WSPŚ 660, s. 282). Skala 1:1. Odkryte na stan, ob., ze względu na ich znaczną głęb. oraz silnie próchnicze wypełnisko, pełniły zapewne funkcje zasobowe. Odkryta na stan, w-wa kult, o znacznej miąższości wskazuje, że na posesji nr 7 odkryto fagm. stałej osady. Położenie stan, wyraźnie poza siedliskiem wsi wprost S od dworu sugeruje, że mogło na )ego terenie istnieć w XIV-XV w. przydworskie osiedle. Przypuszczenie to pozostanie jednak spekulacją, dopóki nie znajdzie potwierdzenia w drodze dalszych badań archeologicznych lub archiwalnych. Stabłowice: Zob.: Wrocław-Stabłowice. 404 XI. Katalog stanowisk 164/V 1. Stare Kolnie, pow. opolski / Alt Cölln, Kr. Brieg. 2. Wieś książęca z zamkiem Kolno, wzmiankowana od 1317 r. (CDS 9, s. 232), w 1443 r„ po zdobyciu i zniszczeniu zamku (por. tu: Marek (et al.] 2011, s. 65, passim, lam dalsze odsyłacze), sprzedana wraz z lennem zamkowym ryc. rodzinie Biesów (CDS 9, nr 909). 3. Pradolina Wrocław ka. Krawędź prawej terasy nadzalcwowcj Stobrawy. 4. Rozciągnięta wielodrożnica o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 3021/5172 Alt Poppetau i 3020/5171 Stoberau). Stan, położone na SW skraju siedliska wsi. 5. Odkrycie przypadkowe podczas kopania dołu na działce należącej do gospodarza Gandyry, zameldowane do I.fVD (nauczyciel Klaschefski, naczelnik w Stobrawie Μ. Wolf), 1938. 6. Podczas kopania dołu, p. współczesnymi nawarstwieniami, na głęb. 0,6 m odkryto w-wę spalenizny, w której zalegał pucharek pś. 7. Inw.: Smukły bezuchy pucharek z dzióbkiem, na większej cz. brzuśca zdobiony żłobkami tzw. gotyckimi, o wys. 24 cm i największej średnicy brzuśca 8,5 cm. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. Zgodnie z notatką L. Zotza (APWr., WSPŚ 666, s. 133), zab. został pozostawiony do dyspozycji muzeum w Brzegu. 8. XIV w. Podstawy datowania: ceramika (opinia K. Langenheima, szkic zabytku). L. Zotz, zajmujący się jako pierwszy opracowaniem odnośnego meldunku, zaproponował datowanie pucharka na XV-XVI w., jednak umieszczony w archiwaliach szkic zab. (por. ryc. III. 1 oraz Marek [et al.] 2011, s. 66, ryc. 2a) przekonuje o słuszności datowania zaproponowanego przez K. Langenheima. 9. Arch.: APWr., WSPŚ 666, s. 133, 133v, 140-141 (por. też w niniejszej pracy ryc. III. 1-2). Pism.: Marek [et al.] 2011, s. 63-66. 10. Osada: siedlisko wsi. Znalezisko pucharka śrw. zinterpretowano jako pozostałość ofiary zakładzinowej (APWr., WSPŚ 666, s. 140-141), jednak w zachowanej dokumentacji brak argumentów jednoznacznie wspierających to przypuszczenie, oprócz samego faktu zdeponowania naczynia w całości, mimo iż nie było ono pojemnikiem zawierającym skarb. Oprócz opisanych znalezisk osadowych, w S. K. znajduje się ruina książęcego zamku, inspekcjonowana w 1937 r. (WSPŚ 666, s. 135), badana sondażowo w 1972 r. (Macewicz, Wuszkan 1973, s. 294, nr 5) i 1978 r. (Kubów 1981) oraz kompleksowo (z pomiarami magnelometrycznym, tachimetrycznym i planigrafią zab. ruchomych z w-w powierzchniowych stanowiska) w latach 2009-2010 (Marek [cl al.] 2011). W trakcie inspekcji podjętej w 1937 r. znaleziono N od ruin znaczną liczbę ułamków naczyń cer. z XII-XIV w., które w świetle wykonanej w 2009 r. planigrafti zab. ruchomych oraz badań sondażowych związane były z funkcjonującym tu do XV w. podgrodziem. 165/1 1. Stare Rochowice, pow. jaworski, stan, nr 4 (AZP 83-19/12), właściwie: Bolków Zdrój” / Wiesau, Kr. Jauer. 2. W pocz. XIV w. wieś 7-łanowa, należąca do uposażenia k-ła par. w Lipie i bpa wrocł. (LF D 92-93, s. 123). Siedziba rodziny ryc. von Wiesau (por. LBŚwJaw 1 -3, passim). 3. Góry Kaczawskie. Jar położony w dolnej partii lewego stoku doliny, tzw. Źródło Św. Jadwigi (Hedwigsquelle). 4. Łańcuchówka o jednostronnym łanowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2949/5062 Bolkenhain)· Stan, położone na N od miejscowości. 5. Dokumentacja odkryć dokonanych przy pracach n. nową obudową Źródła św. Jadwigi (F. Geschwen z pomocą burmistrza Müllera i inż. Hastenteufla), 1936-1937. 6. W trakcie prac budowlanych w miejscu, gdzie miała znajdować się najstarsza studnia, stwierdzono zniszczenie jej konstrukcji przez studnię XIX-wieczną sięgającą 14 m poniżej ówczesnego poziomu użytkowe go. Ponadto odkryto 3 stare ujęcia wody źródlanej, w tym 2 w postaci wydrążonych pni drzewnych wpuszczo nych w podłoże na głęb. ok. 3,9 m oraz 1 cechujące się głęb. ok. 4 m, skonstruowaną jednak z drewna w nice sumikowo-łątkowej. Jedna z rur drewnianych, nie zarejestrowana już przez E Geschwendla in situ, " dębowa, cechowała się średnicą 0,6-1 m oraz nosiła ślady obróbki piłą i siekierą. Druga z rur wy^°ⁿa^a^₍c z drewna jodłowego. Do budowy cembrowiny trzeciej studni użyto belek łączonych na wpust i pióru l„ ” Obecnie Bolków-Zdrój stanowi cz. Starych Rochowie i p. tą nazwą odnośne stan, figuruje w ewidencji jednak w archiwaliach przedwojennych i ich powojennych katalogach traktowany jest jako osobna miejs Charakterystykę tutejszych wód mineralnych przedstawił W. Ciężkowski 1990, s. 18, 23, 87. XI.2. Katalog 405 und Feder”), przy czym użyte przez E Ge-schwendta (1937, s. 43) określenie „Spundwände” wskazuje, że chodzi o konstrukcję ni wpust i pióro własne. Belki tej cembrowiny cechowały się wklęsłym wytarciem, powstałym zapewne wskutek tarcia o nią spuszczanych w dół naczyń. Z zachowanej dokumentacji nie wynika, czy i w jaką konstrukcję filtrującą wyposażone były ujęcia wody. 7. Inw.: Z szybów studziennych wydobyto ułamki naczyń cer. pś. i nowożytnych, w tym 1 naczynie pś. wyklejone w całości, żelazko górnicze o wym. 16 x 3 x 2,2 cm ze śladami intensywnego używania zarówno ostrza, jak też obucha, 3 drewniane podbi-jaki (por. Geschwendt 1937, s. 42-43, Abb. 1-2, oraz ryc. XI.19). Żelazko i co najmniej 2 podbijaki znaleziono w oprawie źródła sporządzonej z dębowej rury (podbijaki zalegały na głęb. 3,5 m, a żelazko prawdopodobnie na dnie szybu, por. Geschwendt 1937, s. 44) Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. Zgodnie z pismem E Geschwendta z 23 I 1937 r. (APWr., WSPS XI.19. Drewniane podbijaki i żelazko górnicze odkryte w Bolkowie--Zdroju (nr kat. 165) w dębowej rurze stanowiącej oprawę źródła (wg Geschwendt 1937). 717, s. 369), zabytki wydzielone (podbijaki i żelazko) miały trafić do wrocł. zbiorów muzealnych, zaś zab. cer. wróciły do Bolkowa-Zdroju i wraz z odkrytymi drewnianymi rurami miały zostać włączone do tamtejszej kolekcji pamiątek hist. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: chronologia najstarszych zab. cer. odkrytych w szybach studziennych (ocena F. Geschwendta). Zaproponowane przez F. Geschwendta (1937, s. 44) datowanie wś. (oparte jedynie na analogii formalnej odkrytego żelazka do podobnych zabytków z Haithabu), ze względu na niewielką .czułość" chronologiczną żelaznych narzędzi górniczych jest równie uzasadnione, jak datowanie tego zab. na późne średniowiecze lub okres nowożytny. Najstarsze zabytki cer. wydobyte z zespołu studni to fragm. naczynia pś., wyklejonego w LfVD w całości (APWr., WSPŚ 717, s. 369). Znalezisko to datuje początek użytkowania przynajmniej jednego z szybów; obecność (czy wręcz przewaga) w ich zasypiskach zab. nowożytnych wskazuje na ich dalsze użytkowanie przez bliżej nieokreślony czas trwające poza schyłek średniowiecza. 9. Arch.: APWr., WSPŚ 717, s. 349-390. Piśm.: “Altschlesische Blatter“ 1937, s. 198; Geschwendt 1937. 10. Obudowy źródła. Odkrycia lat 1937-1937 wprowadziły w obieg naukowy b. oryginalny zespół konstrukcji, z których przynajmniej cz. sięga późnego średniowiecza. Na szczególną uwagę zasługuje studnia wzniesiona z długich belek spajanych złączami na wpust i pióro własne, jak dotąd jedyna znana z Dolnego Śląska studnia pś. wzniesiona (por. wyżej, w podrozdz. V1.2). W świetle opisanych odkryć, przynajmniej jedna z opraw i została zasypana już w okresie nowożytnym, co stoi w sprzeczności z pochodzącymi z miej scowego źródła z 1794 r. danymi, jakoby odnośnego ujęcia przestano używać już w 1401 r. (APWr., WSPŚ 717, s.349). w tej konstrukcji źródła św. Jadwig 166/1V 1. Stare Strącze, pow. wschowski / Alt Strunz, Kr. Glogau. 2. Wieś wzmiankowana od 1443 r. (Sadowski, Lachowski 1995 s.v. Stare Strzeże), w pocz. XVI w. należąca do Rechenbergów na Sławie i Borowie (CDS 24, s. 81, 108; por. też Andrzejewski 2007, s. 93, 305). 3- Poj. Sławskie. Siedlisko wsi położone na N stoku doliny strugi Stoczek, l.d. Starej Rzeki. 4. Rzędówka z k-tem i dworem na skraju E, obejmująca E cz. współczesnej wsi o tej nazwie (por. Mbl. 3337/4162 SchlawalSchlesiersee). Ścisła lokalizacja stan, nieustalona, prawdopodobnie w siedlisku wsi. 5· Odkrycie przypadkowe podczas prac ziemnych. 8· W 3 odkrytych piwniczkach murowanych znaleziono naczynia pś., z których 1 zawierało monety. 7· Inw.: Naczynie pś., monety. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 406 XI. Katalog stanowisk 8. XV w. Podstawy datowania: Znalezisko datowane monetami z jednego z naczyń. 9. Piśm.: „Neusalzer Stadtblall", nr 147 z 25-26 VI 1932. 10. Osada: siedlisko wsi. Znaleziska zinterpretowano jako ofiarę zakładzinową zapewne w oparciu o kontekst ich wystąpienia w odkrytych ob. murowanych. Nietypowe w tym kontekście wystąpienie monet nie przeczy zasadniczo przypuszczeniu ofiarnego kontekstu zdeponowanych w piwniczkach naczyń, minimalny stopień zadokumentowania odkryć uniemożliwia jednak uznanie tej hipotezy za pewnik. 167/VI 1. Stary Zamek, pow. wrocławski (AZP 83-26/118)¹“" / Altenburg, Kr. Breslau. 2. Wieś wymieniana od 1344 r. (RcgŚl 1, nr 161), k-ł par. od 1381 r. (KatDok 6, nr 73; por. Neuling 1884, s. 1), ok. 1434 r. wzmiankowana karczma. 3. Równ. Wrocławska. Teren falisty, prawa terasa nadzalewowa Czarnej Wody, p.d. Bystrzycy. 4. Wydłużona wielodrożnica o niwowo-blokowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2953/5066 Mór-schelwitz/Rosenborn). Stan, położone przy drodze, na styku działek nr 143 i 144/2 (po odniesieniu przybliżonej lokalizacji rysunkowej: Prus, Francke 1996, ryc. 1, do siatki ewidencyjnej). 5. Nadzór archcol. n. budową wodociągu Stary Zamek-Ręków-Olbrachtowicc-Krysztalowicc (Muzeum Slężańskie w Sobótce), 1996. Prace dokumentacyjne prowadzono w liniowych wykopach instalacyjnych o średniej głęb. 1,2 m i szer. 0,6-1,5 m. 6. W środkowej cz. wsi, w wykopie p. hydrant, zadokumentowano jamę o szer. 2,2 m i głęb. 1,1 m. W przekroju jama przybierała kształt niesymetrycznie nieckowaty; przebijając w-wę stanowiącego strop calca utworu lessopodobnego sięgała spągiem w-wy zalegającego poniżej piasku. W stropie jamy wystąpiła w-wa tłucznia serpentynitowego, a p. nią w-wa gruzu ceglanego zalegająca na warstewce tłucznia amfibolitowo-gabrowego. Poniżej zalegała w-wa ciemnobrązowej, gliniastej próchnicy, a p. nią w-wa jasnobrunatnej, lekko spłaszczonej gliny z domieszką próchnicy, w której wystąpiły zab. ruchome. 4 m od ob. zaobserwowano skupisko głazów granitowych noszących ślady zaprawy. Obserwacja profili wykopów prowadzonych wokół k-ła nie doprowadziła do odkrycia zachowanych nawarstwień pś., pozwoliła jednak wykluczyć funkcjonowanie wokół k-la fosy. 7. Inw.: 2 ułamki naczyń cer. pś. i 2 zabytki krzemienne z dln. w-wy wypełniska ob. Zbiory: Muzeum Slężańskie w Sobótce. 8. XIV-XV w. Podstawy datowania: ceramika. Brak nawarstwień współczesnych w przedstawionej w sprawozdaniu dokumentacji rysunkowej (najwyższe zadokumentowane w-wy to lessopodobna, grn. w-wa calca, i w-wy tłucznia w stropie ob.) pozwala domniemywać, że nie uwzględniono w niej współczesnych poz. użytkowych¹⁰⁰ ¹⁰¹. Brak pełnej informacji o stratygrafii oraz niewielka liczba zabytków datujących skłaniają do określenia podstaw datowania ob. jako niepewne, jednak wystąpienie zabytków pś. w dolnej w-wie wypełniska jamy, będącej zapewne reliktem wsypanej do wkopu hałdy, sprawia, że datowanie śrw. jamy należy uznać za możliwe. 9. Arch.: Prus, Francke 1996, s. 4-5, 7, ryc. 1, 5. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Prowadzący badania zinterpretowali odkrytą na stan, jamę jako pozostałość po pracach budowlanych, wskazując na jej możliwy związek z odkrytym nieopodal skupiskiem kamieni granitowych (Prus, Francke 1996, s. 7). Przebicie wkopu przez wierzchnią w-wę lessopodobną sugeruje, że celem jego wykonania było zapewne wydobycie zalegającego poniżej piasku. Charakterystyka kolejnych warstw wypełniska wskazuje, ze po wydobyciu piasku do jamy wsypano najpierw cz. wydobytej wcześniej gliny, potem zapewne zdeponowano w niej odpady organiczne, a na końcu przykryto jamę w-wami tłucznia i gruzu, w celu utwardzenia stropowej cz. zasypanego wkopu. ¹⁰⁰ W odnośnym sprawozdaniu brak numeracji stan, w obrębie miejscowości; poszczególne stan, identyfi °"'a ne po numerach w obrębie obszaru AZP. ¹⁰¹ Ewentualność taką wspiera analogiczne postępowanie w przypadku stan, nr 29 w Rękowic, gdzie rown . nie zadokumentowano nawarstwień powyżej stropów calca i wkopanej weń jamy, związanej z pobliskim pi- 8r⁰ skiem (Prus, Francke 1996, s. 6-7). XI.2. Katalog 407 168/11 1. Stogi, pow. strzcliński, stan, nr 2"’² / Reisau, Kr. Strehlen, Fdst. 2. 2. Miejscowość niewzmiankowana w objętych kwerendą źródłach i opracowaniach. 3. Równ. Wrocławska. Teren falisty, stan, położone w szczytowej partii rozciągniętego po linii W-E pagórka. 4. Krótka ulicówka z dworem w cz. W, o niwowym rozmicrzcniu pól (por. Mbl. 3016/5167 Jordansmiihl). Stan. położone bezpośrednio E od siedliska wsi, na wzniesieniu zw. Mühlberg. Ob. pś. uchwycony w obrębie działki 8/2 (por. plan stan.: APWr., WSPŚ 769, s. 520). 5. Ratownicze badania wykopaliskowe na stan, wielokulturowym zagrożonym zniszczeniem w wyniku eksploatacji piasku (LfVD), 1928. 6. W trakcie ratowniczych badań wykopaliskowych w krawędzi piaskowni odkryto ob. zawierający materiały pś., oznaczony jako jama nr 1. Wystąpił on (zgodnie z planem stan, w skali 1:200, APWr., WSPŚ 769, s. 520; ibid. s. 514 podano błędną odległość 2 m) ok. 4 m na SSE od grobu nr 9 (por. Ibragimow 2008, s. 102, ryc. 2) p. w-wą orną o miąższości ok. 0,3 m. Nie zniszczona cz. ob. miała w rzucie wym. 3,1 x 2,1 m, jama cechowała się niereg., kolebkowalym przebiegiem spągu i osiągała głęb. 1,1 m. Składu wypełniska jamy brak w odnośnej dokumentacji. 7. Inw.: Z wypełniska jamy nr 1 pozyskano: na poziomic odkrycia (głęb. 0,3 m) ułamki naczynia misowa-tego pś. zalegające w 1 skupisku, fragm. kości krowich zalegające w 2 skupiskach oraz fragm. ludzkiej czaszki ¡ludzkich kości długich ułożone w I miejscu; na głęb. ok. 0,8 m odkryto ode. żelaznego pierścienia o romboidalnym przekroju, w świetle opisu i rysunku (APWr., WSPŚ 769, s. 514-515) zapewne będący fragm. kabłą-ka wiadra, na głęb. ok. 1,1 m wystąpiła połowa naczynia pś. i kolejne skupisko kości krowich oraz 3 fragm. przedmiotów żelaznych, w tym proste okucie (por. APWr., WSPŚ 769, s. 514; Ibragimow 2008, tabl. IV:3); ponadto pozyskano kilka fragm. drewna, (lokalizacja skupisk zab.: APWr., WSPŚ 769, s. 515). Zbiory: MAWr. Zomówionego zespołu zab. w zbiorach MAWr. pozostają jedynie kawałki drewna interpretowane jako klepki i kabłąk żelazny (por. Ibragimow 2008, s. 107, 121); fragm. naczyń pś. jeszcze w okresie międzywojennym wstały oddzielone od pozostałych zab. (por. APWr., WSPŚ 769, s. 514). 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (ocena pracownika LfVD). 9. Arch.: APWr., WSPŚ 769, s. 514-515, 520; MAWr. MA-A-114, s. 45. Piśm.: "Altschlesische Blätter” 1928, s. 81; Wachowski 1975, s. 21, 125; Demidziuk 2004, s. 187-189; Ibragimow 2008, s. 107, 121, 125, tabl. IV:3. 10. Ślad osadnictwa. Ob. oznaczony jako jama nr 1 z racji swego położenia - wprawdzie nieopodal zabudowań wsi, jednak na wniesieniu - nie należał do gosp. zaplecza żadnej z zagród. Znaczna głęb. i kolebkowato-niereg. przebieg spągu wskazują, że był to zapewne dół wykopany z zamiarem wybrania piasku. Znaczna cz. przedmiotów odkrytych w wypełnisku jamy (w tym zapewne wszystkie zab. metalowe i kości ludzkie złożone w stropie ob.) to redeponowane zabytki pochodzące z okresu wpływów rzymskich (por. Ibragimow 2008, s. 121), co skłoniło prowadzących badania do przypuszczenia, że jama śrw. zniszczyła pochówek z tego okresu (APWr., WSPŚ 769, s 514). Mniej prawdopodobne, lecz możliwe jest, że kości ludzkie pochodziły z nieodległego cmentarzyska wś. (por. Wachowski 1975, s. 21, 125, Ibragimow 2008, s. 125, lam dalsze odsyłacze). Pozycja stratygraf, zab. pś. 'pradziejowych odkrytych w wypełnisku ob. - szczególnie kości ludzkich, zalegających w jego stropie - wska-zuje, że jama była sukcesywnie zapełniana zarówno odpadami pś., jak też elementami wypełnisk odkrytych na stan, grobów pradziejowych. 169/1 1- Strachów, pow. strzeliński, stan, nr 2 (AZP 88-27/15) / Strachau, Kr. Strehlen. 2· Wieś wzmiankowana od r. 1295, gdy czynsz w S. należący do tej pory do niemczańskiej kaplicy pw. św. Piotra książę Henryk V przyznał nowo fundowanemu k-lowi w Niemczy (SUB 6, nr 218) 3. Wzg. Niemczańsko-Strzelińskie, mikroregion: Wzg. Dębowe, stoki S i SE rozciągniętego wzdłuż linii W-E pagóra,, wystawa duża S-SE. 4. Rozciągnięta wzdłuż potoku rzędówka z dworem w cz. SW o niwowo-blokowym rozmierzeniu rozło-8Ów(pₒᵣ. Mbl. 3077/5267 Nimptsch). Stan, położone NW od siedliska wsi. ¹⁰¹ Sięgnięto po archiwalny nr stan., jako że stan, z badań przedwojennych z obszaru arkusza AZP 85-28 nie ⁿadano jeszcze odnośnej numeracji (por. Ibragimow 2008, s. 101, przyp. 1). W SGTS (SGTS 20, s. 470), niesłusznie przypisano omawiane tu odkrycia miejscowości S. w pow. wróci., uzⁿ»jąc przy tym S. w powiecie strzelińskim za powstały dopiero po wojnie 30-lelniej (SGTS 21/2, s. 350). 408 XI. Katalog stanowisk XI.2O. Fragment wylewu naczynia ceramicznego odkrytego na stan, nr 2 w Strachowie (nr kat. 169), w kontekście drogi oznaczonej sygnaturą D (wg Kulczycka-Leciejewiczowa 1997, s. 204, ryc. 137). Skala 1:2. 5. Stacjonarne badania wykopaliskowe na stan, osadowym ludności kultury pucharów lejowatych (IHKM PAN), 1976-1988. 6. Podczas badań reliktów osadnictwa neolitycznego odkryto na stan, relikty 4 ode. dróg w postaci nieckowatych w przekroju poprzecznym zagłębień wypełnionych jasnoszarą ziemią, osiągających szer. 1,3-1,5 m. 2 z odkrytych reliktów dróg, oznaczone A i B, przebiegały po linii N-S w cz. W pagóra, w grn. partii stoku. Ode. C i D odkryto w dolnej partii stoku, na E krańcu pagóra, przy czym ode. C przebiegał po linii NW-SE, a ode. D po linii W-E (por. Kulczycka-Le-ciejewiczowa 1997, s. 203, ryc. 136, oraz w niniejszym opracowaniu ryc. IX.2). Ode. dróg uchwycone w grn. partiach stoku były zagłębione w lessopodobny utwór stanowiący naturalne podłoże i przykryte w-wą spływowo-orną. Ode. dróg uchwycone w dln. partiach stoku były przykryte nawarstwieniami spływowymi i zagłębione w w-wę akumulacyjną. 7. Inw.: Kilka ułamków naczyń cer. pś„ w tym fragm. wylewu z okapem (Kulczycka-Leciejewiczowa 1997, s. 204, ryc. 137, por. ryc. XI.20). Zbiory: IAiE PAN W-w. 8. XIII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika (ode. D), datowanie radiowęglowe węgli drzewnych z przydrożnego ogniska (ode. C). Dla próbki węgla drzewnego pobranego z przydrożnego ogniska przy ode. C uzyskano datę HC 620+/-60 BP, po skalibrowaniu przeliczoną na lata 1315-1390 n.e. W przypadku nie datowanych innymi metodami ode. A-B pewnym punktem zaczepienia przy datowaniu może być ich pozycja stratygraf., wskazująca na ich funkcjonowanie przed wzięciem terenu p. trwającą do dziś uprawę, która doprowadziła do pokrycia śladów dróg w-wą akumulacyjną, oraz zgodność lokalizacji i kierunku ode. drogi oznaczonego B z istniejącą do niedawna na granicy działek drogą polną. 9. Piśm.: Leciejewiczowa 1983, s. 54; Kulczycka-Leciejewiczowa 1997, s. 203-204. 10. Infrastruktura komunikacyjna. Przebieg 2 z 4 odkrytych na stan. ode. dróg, oznaczonych sygnaturami A i B, wzdłuż stoku S pagóra, koresponduje z przebiegiem istniejącej do dziś, znanej także z przedwojennej mapy topograficznej (Mbl. 3077/5267 Nimptsch), drogi polnej oraz najbardziej prawdopodobną formą podziału odnośnej niwy na mniejsze działki. Stratygraf, pozycja odnośnych ode. dróg wskazuje przy tym na ich starą metrykę, sięgającą początków uprawy ornej stoku i jego intensywniejszej denudacji, choć ich śrw. datowanie nie jest równie jednoznaczne, jak ode. oznaczonych jako C i D. Te ostatnie przebiegają odmiennie, niż ode. A i B, choć ramię ode. D biegnące po linii W-E zgadza się z jedną ze współczesnych granic działek. Przynajmniej cz. układu drożnego odkrytego na stan, wskazuje zatem na przetrwanie od późnego średniowiecza do XIX-XX w. pewnych zasad rozmierzenia pól, a nawet konkretnych linii podziału, oraz zupełne zatarcie innych. 170/1 1. Strzelno, pow. zgorzelecki, stan, nr 8 (AZP 77-11/13) / Schiitzenhain, Kr. Górlitz. 2. Wieś od XIII w. należąca do dóbr pieńskich, alienowana w XV w. i z czasem wykupiona przez radę m-a Zgorzelca. Sąsiednia Bielawa Grn. (Deutsche Bele), od XIV w. w posiadaniu ryc. i mieszczańskim, od XV w. cz. uposażenia zgorzeleckiego k-la św. Piotra i Pawła (Knothe 1879, s. 612; Bena 2003, s. 130,419; por. SGTS 2/1, s. 116; SGTS 2/2, s. 339). 3. Pogórze Izerskie/Bory Dolnośląskie. Grn. partia doliny niewielkiego cieku, l.d. Bielawki, p.d. Nysy Łużyckiej, biegnącej wzdłuż W stoku garbu rozdzielającego doliny Bielawki i Żareckiego Potoku, p.d. Nysy Łużyckiej. Skupisko ob. archeol. wystąpiło w dln. partii i u podnóża stoku E doliny. 4. Stan, położone przy styku najdalszych cz. łanów wsi leśno-łanowych Bielawa Grn. i S. (por. MO ■ 2756/4757 Kohlfurt), w obrębie działek nr 194,174 i 52/355 (skraj W), m. działkami leśnymi nr 52/355 i 53/352. 5. Ratownicze badania archeol. na planowanym przebiegu autostrady A4 (LAiE PAN W-w), 2004. Na stan, przebadano 3 wykopy o wym. 10 x 40 m, rozciągnięte po linii W-E, oddzielone świadkami o szer. 10 m, oraz wykopów sondażowych o wym. 2 x 3 m (por. Daszkiewicz 2007, ryc. 2, 5). Równomierne przebadanie terenu utrudniało jego zadrzewienie. Łączna pow. przebadana wyniosła 18,15 ara. 6. Podczas obserwacji sposobu zalegania nawarstwień na stanowisku stwierdzono, że w wykopach I-prowadzonych wzdłuż stoku, w-wa orna osiągała miąższość od 0,3 m w grn., do 0,5 m w dln. partiach wy pów. Bliżej kulminacji wzniesienia bezpośrednio p. w-wą orną wystąpiło piaszczysto-żwirowe podłoże, nato miast w niższej strefie stoku m. w-wą orną a calcem wystąpiła także w-wa ilasta. Tam też, w dolnych kran XI.2. Katalog 409 wykopów I-III, wystąpiły ob. wziemne, wypełnione w-wami brunatnego bądź jasnoszarego iłu zmieszanego z piaskiem, zawierającego też smugi węgli drzewnych. 7. Inw.: Przęślik, 20 ułamków naczyń cer. wś., 424 pś. i 51 nowożytnych. Wśród materiałów pś. wyraźnie przeważały ułamki naczyta grupy technologicznej BI. Oprócz 1 ułamka naczynia pś. pozyskanego z ob. nr 2 wszystkie zab. ruchome pochodziły z doczyszczania poziomu odkrycia obiektów. Zbiory: IAiE PAN W-w. 8. XIII-pocz. XIV w. Podstawy datowania: ceramika. Wg prowadzącego badania, mimo pochodzenia jedynie 1 ułamka naczynia z wypełniska ob., jednolitość zbioru fragm. naczyń pś., ich znaczna przewaga n. materiałami nowożytnymi oraz zagęszczenie zab. ruchomych na obszarze, gdzie odkryto obiekty wziemne, pozwalają przyjąć datowanie całej eksplorowanej cz. stanowiska na XIII-pocz. XIV w. (Daszkiewicz 2004, s. 8; 2007, s. 290, passim). Brak pewności, czy przynaj mniej cz. ob. wziemnych nie powstała w okresie nowożytnym, jednak w trakcie badań nie pozyskano danych, które wspierałyby to przypuszczenie. 9. Arch.: Daszkiewicz 2004. Piśm.: Daszkiewicz 2007 (monografia stan.); Sadowski, Włodarski 2007. 10. Osada. Wśród ob. archeol. wyróżniono 9 jam i 7 dołków posłupowych, przy czym niewielka glęb. tych ostatnich każę uznać ich klasyfikację za wyłącznie formalną, nie przesądzającą jednak o pierwotnej funkcji tych ob. Możliwe, że były one po prostu spągowymi przegłębieniami większych, zniszczonych jam. W układzie ob. na stan. nic dostrzeżono żadnej prawidłowości, jedynie ob. nr 12-16 uznając za pozostałość budowli o nie określonych bliżej funkcjach gosp. (Daszkiewicz 2007, s. 289-290). Stan, określone zostało przez prowadzącego badania lakonicznie jako peryferia osady pś. (Daszkiewicz 2004, s. 8), bez wskazania jednak, o którą z pobliskich wsi mogłoby chodzić. Odniesienie lokalizacji stan, do nowożytnych obrębów niekoniecznie przybliża rozwiązanie tej kwestii, jako że w 2. poł. XIII-pocz. XIV w. zasiedlenie grn. biegu Bielawki mogło wciąż być w toku, o czym świadczą późne wzmianki dotyczące Bielawy Gm. Stan, nr 8 w S. mogło być zatem równie dobrze peryferią S., jak też, podobnie jak stan, nr 4 w Przesie-czanach (por. Fokt 2009, s. 210-211, oraz w niniejszej pracy rekord katalogowy nr 136), śladem struktury osadniczej zniesionej przez istniejącą do dziś siatkę siedlisk i obrębów wiejskich. 171/IV 1. Strzeszów, pow. trzebnicki / Striese, Kr. Trebnitz, Fdst. 2. 2. Wieś wzmiankowana w 1322 r. jako należąca do dystryktu żmigrodzkiego (SR 4184), w 1337 r. w posiadaniu ryc. (SR 5837). 3. Wzg. Trzebnickie. Prawa krawędź doliny Ławy, l.d. Mieni, p.d. Odry. 4. Wiclodrożnica rozciągnięta wzdłuż biegu Ławy z dworem na E skraju, o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. wycinek mapy z 1753 r. w: Młynarska-Kaletynowa red. 2003a, mapa nr 9, oraz Mbl.2767/4768 Wiese ¡2766/4767 Auras). Stan, położone na F. od dworu, na S skraju działki nr 647. 5. Inspekcja terenowa (LfVD), 1933. 6. W wyniku obserwacji istniejących na stan, odsłonięć stwierdzono zaleganie dużej miąższości nawarstwień nowożytnych ponad jamami związanymi z osadą wś., zniszczonymi częściowo przez wkopy pś. 7. Inw.: Zapewne ułamki naczyń cer. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. Z notatki służbowej F.Geschwendta (APWr., WSPŚ 774, s. 757) wynika, że ze stan, zabrano jedynie ułamki naczyń wś., nie zabrano natomiast materiałów pś. 8.2. poł. XIII-XVI w. Podstawy datowania: stratygraf pozycja jam, prawdopodobnie także ceramika, co jednak nie wynika explicite z odnośnej notatki (APWr., WSPS 774, s. 757). 9. Arch.: APWr., WSPŚ 774, s. 754-757; MAWr., MA-A-113, s. 25. Piśm.: “Altschlesische Blätter” 1933, s. 55. 10. Osada. Nieliczne dostępne dane nie pozwalają na określenie celów i charakteru działań prowadzonych na stan. w późnym średniowieczu. Położenie stan, sugeruje związek tych działań z gospodarką dworską. 172/1 1. Sulechów, pow. zielonogórski, stan, nr 10 (AZP 59-15/8), właściwie: Kruszyna / Krauschow, Kr. Züllichau-Schwiebus. 2. Miejscowość nie wzmiankowana w objętych kwerendą źródłach i opracowaniach. 3· Dolina Środkowej Odry. Zdenudowana równina urozmaicona niewielkimi fałdami; stan, położone ⁿa s'°kach i kulminacji garbu, wyniesionego ponad otaczające tereny podmokłe. Teren pokryty utworami P^zczysto-żwirowymi o genezie glacjalnej. 410 XI. Katalog stanowisk 4. Rzędówka o jednostronnym, pasmowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2191/3959 Ziillichau). Przebadana cz. slan. położona jest w obrębie działek nr B/4-8/6, 8/25, 128/1 oraz w N cz. działki 126/4 i NW skraj działki nr 8/31. 5. Ratownicze badania wykopaliskowe na trasie obwodnicy Sulechowa (Lubuskie Konsorcjum Archeologiczne), 2005. Przebadano łącznie 119 arów, na których wyeksplorowano 259 ob. wziemnych. 6. W trakcie badań ratowniczych odkryto na stan. 4 ob. archcol., którym przypisano datowanie pś.: ob. nr 8 (jamę w rzucie przybierającą kształt półokręgu o wym. 9,6 x 2,8 m, w przekroju nieckowatą, osiągającą głęb. 1,07 m), ob. nr 9 (jamę w rzucie zbliżoną do kształtu kolistego, o wym. 0,5 x 0,46 m, w przekroju czworokątną, osiągającą głęb. 0,24 m. Ob. nr 9 leżał wewnątrz wycinka okręgu, tworzonego przez ob. nr 8), ob. nr 21 (jamę w rzucie przybierającą kształt zbliżony do prostokąta o wym. 1,24 x 1,2 m, w przekroju nieckowatą, osiągającą głęb. 0,38 m) oraz ob. nr 117 (jamę w rzucie zbliżoną do nieforemnego owalu o wym. 1,36 x 1,24 m, o przekroju schodkowym, osiągającą głęb. 0,66 m. W stropie ob. zalegała ciemnoszara, spiaszczona próchnica przemieszana z szarym piaskiem, poniżej zaś w-wa szarego piasku z plamami jasnoszarego piasku i ciemnoszarej próchnicy). 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., w tym 140 z ob. nr 117, 449 z ob. nr 8, 3 z ob. nr 9 i 5 z ob. nr 21. Ponadto w wypełnisku ob. nr 117 odkryto ode. drutu cynowego, a w ob. 8 ostrze żelaznego noża i fragm. tkaniny z kawałkami związków miedzi. Zbiory: MAŚN. 8. XV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Borkowski, Jaszcwska, Wolanin 2005 (oraz aneks z wykazem obiektów). Piśm.: Jaszewska, Wolanin 2007, s. 294-295; Wawrzyniak, Jaszewska 2011. 10. Siad osadnictwa. Ob. nr 8, 9 i 21 prowadzący badania uznali za jamy o nieokreślonej bliżej funkcji, a ob. nr 117 za pozostałość paleniska (por. tu także: Borkowski, Jaszewska, Wolanin 2005, ryc. 22). Jedynie w przypadku oh. nr 8 i 9, z racji położenia ob. nr 9 w obrębie wycinka okręgu utworzonego przez ob. nr 8, można domyślać się ich nie tylko topograficznego, lecz także funkcjonalnego związku. Kształt ob. nr 8 oraz wystąpienie ob. nr 9 w jego środku sugerują, że cały zespól ob. był pozostałością okopanego szałasu (?) o konstrukcji podpartej centralnym słupem. 173/1 1. Sułów, pow. milicki / Sulau, Kr. Militsch. 2. Miejscowość wzmiankowana od 1351 r., od XIV w. w S. książęcy zamek myśliwski i być może k-1 filialny, w pocz. XV w. wzmiankowany sołtys (SlKsRach, s. 53, nr 225). Ok. poł. XV w. S. stał się ośrodkiem własnego dystryktu, a od lat 1474-1475 wzmiankowany był explicite jako m-o (Żerelik 1995, s. 11-12)'“*· 3. Kotl. Milicka. Teren równinny pokryty piaszczystymi osadami genezy przylodowcowej, wyzsza holo-ceńska terasa zalewowa Młynówki Sułowskiej, bocznego koryta Baryczy, położona 3-3,4 m n. poziomem wody w rzece (por. Traczyk 2000, s. 19-20). 4. Osiedle wielodrożne z placem rynkowym w cz. środkowej i ciągiem zabudowy rzędowej na linii W-E, o blokowo-niwowo-pasmowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2564/4469 Militsch, 2637/4569 Katholisch Hammer, 2563/4468 Szkaradowo, 2636/4568 Kainowe). Slan. położone na S od W krańca siedliska miejscowości, w ciągu drogi prowadzącej na S. 5. Nadzór archcol. prac ziemnych przy budowie kanalizacji sanitarnej i burzowej w Sułowie (firma „Taurus”), 1999-2000. Prace dokumentacyjne prowadzono w obrębie liniowych wykopów instalacyjnych, miejscami osiągających głęb. 4 i szer. 5 m, dokumentując z zasady profile, a w miarę możliwości i potrzeby także rzuty. 6. W większości dokumentowanych ode. profili p. współczesną nawierzchnią oraz związanymi z nią pou sypkami i w-wami niwelacyjnymi zarejestrowano kolejne poz. podsypek p. nawierzchnie drogi oraz pozosla lości moszczonych drewnem nawierzchni datowane na XV-XVI w., czyli z okresu, gdy S. był już ośrodkiem miejskim (por. wyżej, pkt 2). W wykopie II, położonym na W poboczu szosy przy F. skraju działki nr ’ o dl. 44,5 m, szer. 2 m i głęb. do 2,4 m, p. współczesną nawierzchnią i zalegającymi p. nią nowożytnymi w-wami podsypkowymi i niwelacyjnymi, w piaszczystych w-wach powodziowych (j. s. 10, 11, 13. 15) "T siąpiło 7 następujących po sobie poziomów drogi moszczonej drewnem, datowanych na XV w. p. opisany¹™ nawarstwieniami oraz w-wą ciemnej, silnie spiaszczonej próchnicy osiągającej miąższość 0,6 m (j. s. )■ ⁿ S skraju wykopu, od 40,5 mb. profilu, na głęb. ok. 2 m wystąpiła w-wa czarnej mierzwy moszczonej aszyn, i pojedynczymi okrąglakami (j. s. 18), z której pozyskano ułamki naczyń wś. "M Wobec zmiany statusu miejscowości w loku XV w., rekordach katalogowych nr 173 i 174 uwzględnion relikty osadnicze datowane do pocz. XV w. XI.2. Katalog 411 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. z nawarstwień XV-XVI w., 22 ułamki naczyń cer. wś. z j.s. 18 (Szczecińska, Tymciów 2000, s. 51). Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XII-XV/XVI w. Podstawy datowania: ceramika, datowania dendrochronologiczne prób drewna dębowego. Z belek dębowych odkrytych w wykopie II pobrano do badań dendrochronologicznych 10 prób, z których 3 udało się przypisać konkretnemu wycinkowi sekwencji przyrostów. Najmłodszy przyrost próby pobranej z j.s. 10, pozbawionej w-wy biclastcj, przypadał na rok 1476. 2 próby pochodzące z j.s. 16, zalegającej p. 7 poziomami reliktów nawierzchni drożnych, posiadały po kilka słojów bielu; w obydwu przypadkach najmłodszy zadokumentowany przyrost przypadał na rok 1423 (Krąpiec 2000, s. 26, tab. 1). Datowanie to odbiega od datowania zabytków pochodzących z poziomów 3 A i 2 A drogi, wyznaczonej na XIV-XIV/XV w. (Tymciów 2000b, s. 32), co jednak nie podważa w żaden sposób dendrochronologicznego termini post quem (1423), gdyż dokładność datowania zespołu rozdrobnionych fragmentów naczyń cer. w obrębie XIV i 1. poł. XV w. jest mata, a w ciągu drogi znaleźć się mogły zabytki redeponowane. 9. Arch.: Tymciów red. 2000. 10. Infrastruktura komunikacyjna. Odkrycia dokonane przy ul. Kolejowej wskazują, że już u schyłku wczesnego średniowiecza na S od Sułowa prowadziła droga. Wg prowadzącego badania mogła ona mieć związek ze wzmianką o miejscowości Suloz w bulli z 1155 r. (Tymciów red. 2000, s. 54), brak jednak dostatecznych podstaw, by przypuszczenie to definitywnie potwierdzić bądź obalić. Wyniki badań prowadzonych w latach 1999-2000 wskazują, że omawiany trakt był jedynie drogą gruntową krytą faszyną, której nasypu nic podwyższano i nic utwardzano aż do lat 20. XV w. Potwierdza to rekonstrukcję szlaku Wrocław-Milicz wg J. Nowakowej (1951), pozostawiającą S. poza przebiegiem tego szlaku. Od tego czasu, jak wskazuje 7 zadokumentowanych poziomów utwardzonych nawierzchni, trakt podlegał naprawom i to nieraz jeszcze przed ustąpieniem wód powodziowych (Tymciów red. 2000, s. 54). Intensyfikacja użytkowania traktu koresponduje z osiągnięciem przez S. statusu miejskiego. 174/VI 1. Sułów, pow. milicki / Sulau, Kr. Militsch. 2. Dane hist. dotyczące miejscowości: por. wyżej, nr kat. 173. 3. Koli. Milicka. Prawa wyższa terasa nadzalewowa Młynówki Sulowskiej. 4. Opis hist.-osadniczy miejscowości: por. wyżej, nr kat. 173. Stan, położone w W cz. miejscowości, wNW narożniku rynku, S od działki nr 70. 5. Nadzór archeol. w związku z budową sieci wodociągowej w ul. Rynek, Zamkowej i Żmigrodzkiej w Sułowie (Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska E. Drużyłowski), 2002. Prace prowadzono w obrębie liniowych wykopów instalacyjnych prowadzonych wzdłuż W pierzei Rynku i N stroną ul. Zamkowej. 6. W wykopie nr I prowadzonym w ciągu ul. Zamkowej zaobserwowano pozostałość zagłębionego budynku w konstrukcji szachulcowej, w postaci rowu fundamentowego z zachowanym in situ kamieniem na-izulowym stanowiącym cz. podmurówki oraz sąsiadującej z nim jamy. Ponad kamieniem oraz w jamie, tj. we wnętrzu dawnego budynku, zalegała smoliście czarna w-wa cechująca się dużą zawartością polepy i węgla drzewnego. 7. Inw.: Z wypełniska ob. nr 1 pozyskano 1 fragm. ceramicznej pokrywki grupy technologicznej BI o rekonstruowanej średnicy 20 cm, 2 próbki w-wy oraz 4 bryłki polepy z odciskami źdźbeł i ziaren traw oraz zbóż. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIV w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Drużyłowski 2003, 2003a. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Twierdzenie prowadzącego badania, jakoby odkryty w 2002 r. ob. nr 1 wskazywał na odmienną zabudowę odnośnego narożnika Rynku (Drużyłowski 2003a) stoi w sprzeczności z datowaniem ob. na XIV w., 8 4337), w poi. XIV w. co najmniej 3 alodia (RegŚl 1, nr 350; LBWr., s. 127, nr 487, por. tamże, s. 128, nr 49 )■ K-ł par. poświadczony od 1333 r. (SR 5274). 3. Równ. Wrocławska. Teren równinny lekko falisty, odwadniany przez odnogę Sredzkiej Wody, l d. rF a w cz. E przez dopływy Jeziorki, p.d. Sredzkiej Wody. s. 83 (o zasilaniu ujęcia „Mieszko” z masywu Chełmca). Już sama nazwa S.-Z. wskazuje na znajomość szczc®°y właściwości tutejszych wód (szerzej rozpropagowanych dopiero na przel. XVI/XVII w. przez Kacpra Schwenc e już w XIII w. (choć pierwotnie nic uznawano ich raczej za szczawy, lecz solanki: por. SGTS 10, s. 450). ¹⁰⁶ Podobnie zinterpretował dane archiwalne także K. Demidziuk (2000, s. 211-212, nr 11). wprost ws azuj na obecne ujęcie „Mieszko”. XI.2. Katalog 415 4. Rozciągnięta po linii W-E wielodrożnica z dworami w cz. W i E (por. Młynarska-Kaletynowa red. 2003, mapa nr 18). Badania prowadzono na całym obszarze inwestycji w obrębie gl. ciągów komunikacyjnych S. 5. Nadzór archeol. prac ziemnych prowadzonych w związku z budową kanalizacji sanitarnej dla wsi S. (NR Środa SI.), 2003. Prace prowadzono w obrębie liniowych wykopów instalacyjnych o głęb. do 3,3 m. 6. Przy ul. Długiej w profilu D8, położonym W od k-ła par. i NE od działki 470/4, p. współczesną nawierzchnią i nawarstwieniami niwelacyjnymi o łącznej miąższości ok. 0,7 m zarejestrowano zaleganie w-wy szarobrązowej gliniastej próchnicy z węglami drzewnymi i wytrąceniami żelezistymi (j. s. 7). p. j.s. 7 zalegała warstewka sypkiego, szarego piasku (j. s. 8), p. nią szarobrązowa, silnie spiaszczona próchnica z wytrąceniami żelazislymi i drobnym gruzem ceglanym (j. s. 9). W-wa ta zalegała na uchwyconym na głęb. ok. 1,25 m bruku z otoczaków o średnicy 4-6 cm, m. którymi wystąpiły ścinki drewna i drobny gruz, ceglany (j. s. 10), ułożonym na piaszczystej podsypce (j. s. 11), zalegającej wprost na w-wie zbitego iłu o barwie popielatej (j. s. 12), stanowiącego naturalne podłoże. W jednym z wykopów przyłączeniowych odchodzących od głównej magistrali przy ul. Długiej, przy SW narożniku działki nr 182/3, p. w-wą szaroczarnej próchnicy ogrodowej zarejestrowano w profilach W i E wykopu wkopaną w jasny, sypki piasek (calec), nieckowalą jamę o płaskim dnie i ukośnych ściankach (ob. nr 2). lama, wypełniona w-wą szarokremowego piasku z domieszką próchnicy, drobin węgla drzewnego i bryłek polepy, z soczcwkowatymi wkładkami plastycznej gliny, osiągała szer. 2,07 m w stropie oraz głęb. 0,58 m. W profilu PI, założonym u S wylotu ul. Polnej, p. w-wami współczesnymi i nowożytnymi (j. s. 1-4) zarejestrowano zaleganie cienkiej, szarobrązowej w-wy próchniczej zawierającej gruz ceglany i soczewki gliny (j. s. 5). W-wa ta zalegała na uchwyconym na głęb. ok. 0,8 m bruku z otoczaków o wys. 6-9 cm, uzupełnianym miejscami fragm. cegieł (j. s. 6), ułożonym na podsypie gliniasto-piaszczystym (j. s. 7). Podsyp przykrywał pozostałości starszej nawierzchni w postaci w-wy gliniastego piasku zawierającego zalegające w przybliżeniu po linii N-S zbutwiałe szczątki okrąglaków drewnianych o średnicy 5-8 cm, w profilu F, zalegające w kilku w-■wach (j. s. 8). Pozostałości najstarszej nawierzchni, osiągające miąższość ok. 0,34 m, spoczywały wprost na stropie żółtego żwiru, uchwyconym na głęb. ok. 1,5 m. stanowiącego w tym miejscu naturalne podłoże (j. s. 9); w profilu zarejestrowano także kamienie, stabilizujące zapewne drewnianą nawierzchnię od spodu. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., w tym 7 z profilu PI (j. s. 7), 3 z profilu D8 (j. s. 7), i 2 z wypelniska ob. nr 2. Ponadto z j.s. 7 w profilu PI wyeksplorowano 1 fragm. kości zwierzęcej, a z j.s. 7 w profilu D8 bryłkę polepy, fragm. łupku, 2 bryłki żużlu i 1 gwóźdź. Zbiory: MR Środa Sl. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. Niewielka ilość pozyskanych pś. zab. ruchomych sprawia, że datowanie zawierających je nawarstwień dalekie jest od pewności. Za pochodzeniem niższych j.s. odkrytych w wykopach badawczych z późnego średniowiecza przemawia jednak ich zaleganie p. dość rozbudowanymi sekwencjami warstw nowożytnych. Wątpliwości budzić może datowanie przez prowadzących badania na okres pś. zarejestrowanych w wykopie D8 j.s. zawierających gruz ceglany. Za zaproponowanym przez Autorów datowaniem przemawia jednak poziom zalegania odnośnych j. s., jako że w nieodległym profilu DU poziom bruku zawierający zabytki pś. w przemieszaniu z nowożytnymi wystąpił na głęb. ok. 0,7 m (por. Aleksy, Borowski, Jarysz 2003, ryc. 8a). 9. Arch.: Aleksy, Borowski, Jarysz 2003, ryc. 1, 7c, 9b, lOa, fot. 14-15, 18-20. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Sytuacje stratygraficzne uchwycone w profilach D8 i PI wskazują na znaczne nawarstwienie się osadów kulturowych w Szczepanowie już w średniowieczu. Układ warstw w profilu PI, ze starszą nawierzchnią »znacznej miąższości i nadsypanym n. nią podsypem glinianym, wskazuje wręcz na intencjonalne podwyższenie poziomu drogi, wynikłe najpewniej z położenia tej cz. wsi poniżej terenu wokół k-ła. Układ okrąglaków " profilu PI wskazuje, że uchwycono w tym miejscu ode. głównej drogi miejscowości, biegnącej po linii W-E nieco N od obecnej jezdni ul. Długiej. W wyniku prowadzonych w 2003 r. badań zakreślono w obrębie Szczepanowa strefę o dł. 0,5 km rozcią-BaJ3cą się na F. i W od k-la św. Szczepana, uznaną przez prowadzących badania za teren najstarszego osadnic-•waID'; tylko w rejonie jednego z folwarków udało się uchwycić nawarstwienia XVI-wieczne. Dostępne dane b>sl. nakazują w tym względzie ostrożność, jako że w ich świetle już w XIV w. istniały we wsi co najmniej 3 Wia i jest mało prawdopodobne, by znane do dziś folwarki nowożytne nie były kontynuacją żadnego z nich. Istnieje zatem możliwość, że na niektórych ode. inwestycji nie zidentyfikowano po prostu nawarstwień pś., co nie zmienia słusznego wniosku prowadzących badania, że to zapewne rejon k-ta par. był najintensywniej "żyłkowaną w wiekach średnich cz. miejscowości. ¹⁰⁷ W strefie tej mieści się także działka nr 170/5, na której w 2008 r. miano odkryć ślady jej „średniowiecznego lⁿowożytnego' rozplanowania (Borowski 2010, s. 216). 416 XI. Katalog stanowisk 179/IV 1. Szymkowo, pow. legnicki, stan, nr 1 (AZP 78-20/1), właściwie: Szymanowice, pow. legnicki¹“" / Schimmelwitz, Kr. Liegnitz. 2. Miejscowość wzmiankowana od 1420 r. (Knie 1845, s. 590). 3. Równ. Legnicka. Teren falisty, wystawa mała W. 4. Niewielka osada folwarczna o blokowo-niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2822/4862 Kroitsch), w świetle przebiegu granic miejscowości założona zapewne jako folwark wydzielony z obszaru jednej z sąsiednich wsi lub na domiarkach. Stan, położone S od siedliska miejscowości. 5. Ratownicze badania archeologiczne na trasie modernizacji autostrady A4, na odcinku od Krzywej do Wądroża Wielkiego (Centrum Badań Archeologicznych Fundacji UAM), 2003. Na stan, odkryto łącznie 312 ob. archeol. 6. Łącznie na stan, odkryto 16 ob. wś. i pś., w tym 2 paleniska i 14 jam. W oparciu o dostępne sprawozdania nie sposób określić liczby i scharakteryzować ob. pś. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Chłodnicki, Kabaciński 2003, s. 6; Michałowski, Sobucki 2004; Michałowski, Sobucki, Wójcik 2005, s. 8-9, passim. 10. Siad osadnictwa. Położenie stan, poza siedliskiem miejscowości wskazuje, że ob. pś. związane były zapewne z doraźną działalnością gospodarczą poza niwą siedliskową. 180/11 1. Ślęza, pow. wrocławski, stan, nr 10 (AZP 81-28/42), właściwie: Bielany Wrocławskie / Bettlern, Kr. Breslau. 2. W poł. XIV w. wieś obejmowała 49 łanów, w tym 2 plebańskie, 4 sołeckie, 43 czynszowe i karczmę. W XIV w. wzmiankowany także folwark w posiadaniu mieszczan wrocł., na którego wysadzenie zezwolił król Jan w 1341 r. (LBWr., s. 65 nr 17). W 1348 r. do Bielan włączony także folwark Crucze (RegSl 1, nr 836), położony na N od wsi (Domański 1967, s. 122, nr 302). 3. Równ. Wrocławska. Wycinek podstawy lewego zbocza doliny Slęzy, przechodzącego w wysoczyzną morenową. Obszar stosunkowo płaski, mimo położenia 2,5-3,5 m ponad średnim poziomem wody wSlęzie nadzalewowy. Obszar zalegania gleb płowych wykształconych na utworach lessopodobnych (Gralak [et al.] 2006, s. 5-6) 4. Ulicówka z dworem w cz. środkowej, o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2891/4967 Schmolz). Stan, położone na N skraju obrębu wsi, na terenie obecnie zajętym przez tzw. Węzeł Bielański. 5. Ratownicze badania wykopaliskowe wyprzedzające budowę autostrady A4 (IAiE PAN W-w), 1999. Prace prowadzono w wykopach założonych po obu stronach istniejącej autostrady: w pasie S przebadano obszar o wym. 30 x 108 m, w pasie N o wym. 20-40 x 250 m, odkrywając łącznie 156 ob. archeol. 6. Wśród odkrytych ob. były 2 śrw., w tym 1 rozległy wś. (nr 125), datowany na XI-poł. XIII w., oraz 1 pi. (nr 108, por. Bronowicki, Domański, Kosicki 2001, ryc. 2: planigrafia obiektów na kolorowej wkładce). Obiekt pś. nr 108 w rzucie przybierał kształt kolisty, osiągając średnicę 1-1,1 m i głęb. 0,7 m; w przekroju cechował się 1 ścianką prawie pionową, drugą lekko pochyłą oraz równym, poziomym dnem (Gralak [et al.] 2006, ryc. 32). Grn. cz. wypełniska ob. stanowiła glina z domieszką ciemnobrunatnej próchnicy, dolną zaś w-wa gliniasta z domieszką ciemnoszarej próchnicy i smugami stanowiącej calec gliny. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer., w tym 3 z wypełniska ob. nr 108. Zbiory: IAiE PAN W-w. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Gralak [et al.] 2006, s. 11, 13, ryc. 32, katalog ob., inw. zabytków¹'¹’. Piśm.: Bronowicki, Domański, Kosicki 2001, s. 109-110, 116-117. 10. Ślad osadnictwa: peryferia wsi. Prowadzący badania przypisali ob. nr 108 funkcję jamy gosp. (Bronowicki, Domański, Kosicki 2001, s. 116). Sądząc po znacznej głęb. i typowym dla jam zasobowych przekroju ob., pełni! on zapewne, dopo nie został porzucony i zasypany, funkcje magazynowe. Ob. wś. nr 125 i pś. nr 108 wystąpiły w jednej cz. stan. ¹⁰⁸ Urzędowa nazwa odnośnej miejscowości to Szymanowice, nazwa Szymkowo to nieoficjalna forma oboczna, utrwalona wskutek jej wieloletniego używania. IM Skorzystano także z niepublikowanego opracowania dra Krzysztofa Czarniaka dotyczącego przedmiotowe go stanowiska, któremu niniejszym autor składa serdeczne podziękowania. XI.2. Katalog 417 i stanowiły zapewne ślady działalności mieszkańców osad znajdujących się poza stan. (Bronowicki, Domański, Kosicki 2001, s. 117). Ob. pś. nr 108, położony już na skraju obrębu Bielan, należy wiązać z działalnością gosp. opuszczonego folwarku Crucze. 181/11 1. Ślęza, pow. wrocławski, stan, nr 11-12 (AZP 81-28/43, 81-28/44) / Lohe, Kr. Breslau. 2. Miejscowość wzmiankowana wśród posiadłości bpich zapewne już w bulli z 1155 r."°; pierwotnie tworzyła zapewne jedną całość z Bledzowem, i lo zapewne ta „podwójna" osada określana była zrazu w źródłach jako [villa] iuxta vadum, quod dicitur Lau (1155) czy leż villa apud vadum Laui (1245). W 1311 i 1345 r. miejscowość wzmiankowana już jako allodium iuxta fluviurn, qui Lahe dicitur oraz allodium suum Loh situm prope allodium quondam Senioris Mathiae de Molheym et iuxta fluviurn, qui similiter Lo dicitur (Domański 1967, s. 82); w poi. XIV w. alodium 22-łanowe (LBWr., s. 107, nr 287). 3. Równ. Wrocławska. Grn. strefa prawej terasy zalewowej i terasa nadzalewowa Slęzy, przechodząca wwysoczyznę morenową. Na terasie nadzalewowej zalegają osady piaszczyste średniej i grubej frakcji (Domański, Kłosińska, Kosicki 1999, s. 273-274). 4. Ulicówka z dworem w cz. S, o niwowym rozmierzeniu pól. Stan, położone na skraju obrębu wsi Ślęza, na domiarkach rozmicrzonych poprzecznie do przebiegu doliny Slęzy (por. Mbl. 2891/4967 Schmolz ¡2892/49 68 Breslau (Sud)). 5. Ratownicze badania wykopaliskowe wyprzedzające budowę autostrady A4 (IAiE PAN W-w), 1999. Łącznie przebadano pow. 1,44 ha w obrębie wykopów położonych N od istniejącej szosy o wym. 110 x 40 m, oraz S od szosy i na skraju doliny Slęzy o wym. 50 x 200 m, odkrywając 927 oh. wziemnych. W trakcie badań uznano, że stan, nr 11 i 12 są de facto jednym wielokulturowym kompleksem osadniczym (Domański, Kłosińska, Kosicki 1999, s. 274-275), stąd także w niniejszym katalogu opisywane są w jednym rekordzie, przy czym ze względów porządkowych nr. stan, zachowano przy numeracji obiektów (stan, nr 11 zajmuje SW cz. obszaru badanego, stan, nr 12: jego cz. NE). 6. Wśród odkrytych oh. archeol., oprócz 15 datowanych na X-XIII w. i znacznej liczby nowożytnych, zarejestrowano 5 ob. pś. (nr 27/11; 26,173, 369, 383/12), a w kilkunastu dalszych materiały pś. na wtórnym złożu. Mimo znacznych niekiedy rozmiarów (ob. nr 26, 173/12), z wypelnisk ob. pś. pozyskano niewielką liczbę zab. ruchomych (zwykle 3-5 fragm. naczyń). W obrębie stan, nr 11, na ćwiartkach 8-C i 13-D, odkryto ob. pś. nr 27/11. W rzucie nicrcg. o wym. 1,2 x 1,5 m, osiągał głęb. 0,1 m i cechował się nierównym dnem. Wypelnisko stanowiła ciemnobrunatna próchnica przemieszana z żółtym piaskiem. Ob. był częściowo naruszony wykopem sondażowym z 1997 r. W obrębie stan, nr 12 wystąpiły 4 ob. pś.: Ob. nr 26 wystąpił na arach 16-17, w rzucie przybierał kształt owalny o wym. 1,6 x 2,1 m, w przekroju nieckowaty, zagłębiony do 0,3 m w cz. środkowej, wypełniony był ciemnobrunatną gliniastą próchnicą z soczewkami piasku i kamieniami zalegającymi w spągu. Ob. nr 173 odkryto na ćwiartce arowej 39-B, w rzucie niereg. o wym. 1,7 x 1,78 m, nieco poniżej poz. odkrycia przybierał postać dwóch owali o wym. w rzucie 1,06 x 1,7 (cz. E) i 0,66 x 0,7 (cz. W). Dno ob. było nierówne, sięgając glęb. 0,2 m. Wypelnisko ob. stanowiła szarobrunatna piaszczysta próchnica. Ob. nr 369 wystąpił na ćwiartce 56-A, przybierał kształt kolistej w rzucie jamy o średnicy 0,8 m, o dnie nierównym, osiągając głęb. 0,14 m. Wypelnisko ob. stanowiła ciemnoszaro-brunatna piaszczysta próchnica. Ob. nr 383 uchwycony na ćwiartce 28-B, przybiera! on postać jamy czworokątnej o wym. 0,3 x 0,3 m, w przekroju nieckowaty, osiąga! glęb. 0,15 ni. Wypelnisko ob. stanowiła szarobrunatna piaszczysta próchnica. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. i pradziejowych, w tym: z ob. nr 27/11:6, zob. nr 26/12: 11, zob. nr 173/12: 32,zob. nr 369/12: 3, z ob. nr 383: 2 ułamki; ponadto ob. nr 26/12 zabytek krzemienny i fragm. przedmiotu żelaznego. Zbiory: IAiE PAN W-w. 8. XIII-XV w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Domański, Kamyszek, Markiewicz 2005. Piśm.: Domański, Kłosińska, Kosicki 1999, s. 291-294. 10. Osada. Obiekty wś. występujące na stan., wśród których były m.in. pozostałości jam mielerzowych, grupowały S|9 w N cz. obszaru badanego, stanowiąc zapewne skraj osady położonej w nie badanej cz. stan. (Domański, Kłosińska, Kosicki 1999, s. 293-294). W przeciwieństwie do obiektów wś., jamy datowane na 2. poh XIII-■XV w. zarejestrowano w rozproszeniu na całym przebadanym areale. W oparciu o ich formy, nie pozwalające przypisać im konkretnej funkcji, ob. pś. zostały przez prowadzących badania uznane za oddalone od siedlisk ¹¹⁰ Pierwsze zapisy dotyczące osady zwanej 'Lawy odnoszone są jednak także do Komorowie, Bledzowa, Koń-rayc i Biskupic Podgórnych (KDŚL 1, nr 35, por. komentarz tamże, przyp. 32, tam dalsze odsyłacze). 418 XI. Katalog stanowisk wiejskich ślady gosp. działalności mieszkańców Slęzy bądź Bielan (Domański, Kłosińska, Kosicki 1999, s. 294). W związku z położeniem stan, na prawym brzegu Slęzy, w obrębie wsi S„ związek stan, z Bielanami jesl mało prawdopodobny. Charakter działalności, której śladami są odkryte ob., jest trudny do określenia; niewielka głęb. i nieregularne często formy ob. sugerują, że niektóre z nich mogły być po prostu przegłębieniami śrw. w-wy ornej, inne mogły być śladami kleci związanych z rolnictwem uprawianym na domiarkach i wypasem bydła na łąkach n. Slęzą. 182/1 1. Ślęza, pow. wrocławski, stan, nr 13 (AZP 81-28/45) / Lohe, Kr. Breslau. 2. Dane hist. dotyczące wsi: por. wyżej, nr kat. 181. 3. Równ. Wrocławska. Skłon łagodnego wzniesienia o wystawie małej NW, wys. 135-140 m n.p.m. Podłoże naturalne stanowią piaszczysto-gliniaste osady polodowcowc przykryte w-wą 0,4-0,8 m lessu. 4. Opis hisl.-osadniczy wsi: por. wyżej, nr kat. 181. Stan, położone na E skraju obrębu Slęzy, w obrębie działek nr 143/1 i 150/1. Osada śrw. położona w E cz. stanowiska. 5. Ratownicze badania wykopaliskowe poprzedzające budowę autostrady A4 (IAiE PAN W-w), 1997--2000. Łącznie przebadano areał ok. 6 ha, w tym większą cz. lub wręcz całą osadę wś. Wykopy z racji usytuowania po obu stronach istniejącej drogi podzielono na pas N (wykop II-III) i S (wykop I, V). Eksplorację prowadzono po usunięciu mechanicznym w-wy ornej o miąższości osiągającej 0,6-0,7 m. 6. W rejonie skupisk ob. nieruchomych p. w-wą orną stwierdzono w-wę kult, o miąższości 0,15-0,2 m, a w innych miejscach- podglebie o miąższości 0,1-0,2 m. Odkryto łącznie 74 ob. wś., w większości wydalo-wane zalegającym w nich materiałem: 37 reliktów budynków wziemnych, 20 naziemnych, 6 nie poddających się jednoznacznej klasyfikacji, oraz 11 dołków posłupowych, w tym 8 powiązanych z innymi ob. Rozpatrując funkcje poszczególnych budowli, wydzielono: 23 ob. mieszkalne (w tym: 20 wziemnych, 3 naziemne), 13 niewielkich jam gosp., 10 wziemnych ob. gosp., 4 otwarte paleniska, 2 jamy zasobowe i 1 studnię. Ob. wziemne uznane za mieszkalne cechowały się w rzucie kształtem prostokątnym, owalnym i prostokątnym z zaokrąglonymi narożami oraz wym. 1,8 X 2,2-2 x 3,6, osiągając najczęściej głęb. 0,35-0,45 m. Większość wziemnych ob. mieszkalnych była zorientowana po linii N-S, a wszystkie oprócz ob. 59/60 były jednoprzestrzenne, choć w kilku przypadkach (ob. nr 16, 36, 120-121: Szwed 2003, s. 406) udało się stwierdzić przy ob. niewielkie przedsionki lub korytarzyki. W 3 uznanych za relikty budowli mieszkalnych ob. wziemnych odkryto doły po słupach konstrukcyjnych, w 2 przypadkach przy ścianach wewnątrz ob., w jednym na zewnątrz. Wśród ob. uznanych za relikty domostw naziemnych tylko w największym ob. nr 186/7 uchwycono 5 dołków po słupach (w tym 1 zapewne po sosze), pozwalających zrekonstruować technikę wzniesienia budynku jako słupowo--plecionkową. Pólziemianki gospodarcze na stan, osiągały w rzucie wym. 1-2,2 x 2-2,4 m; niektóre z nich nawiązują kształtem do powszechnych we wczesnym średniowieczu tzw. obiektów wannowatych. Jamy gosp. przybierały często w rzucie owalny kształt o wym. 0,6-0,8 x 1,2-1,4 m tylko 2 ob. większe), osiągając przeciętną głęb. 0,15-0,22 m. Paleniska, w rzucie okrągłe lub owalne, osiągały średnie wym. 1,2 x 1,4 w rzucie i glęb. do 0,25 m. Studnia (ob. 783) o glęb. 2,2 m wzniesiona była w technice zrębowej z dranic dębowych, bukowych i jesionowych o dl. 1,2-1,3 m (por. Szwed 2003, s. 414-415, w tym ryc. 32-35). Osada zajmowała łącznie pow. ok. 1,5 ha; w S cz. stan, wydzielono 5, a wN cz. 4 skupiska ob., w większości interpretowane jako relikty siedlisk. Układ osady określono ostrożnie jako założenie szeregowe zbliżone do ulicówki, oparte jednak na systemie gniazdowym (Szwed 2003, s. 419). 7. Inw.: 862 fragm. naczyń cer. wś. (w tym 110 z w-wy kult, i 752 z eksploracji ob.), ponad 2000 kości zwierzęcych (w tym 1643 z ob. i ok. 350 z w-wy kulturowej), 4 zabytki kościane (łyżwa, hetka i 2 rurki o nieokreślonym przeznaczeniu), bryły polepy (w tym konstrukcyjnej), nóż żelazny, fragm. noża, 2 przedmioty żelazne o nieokreślonej funkcji (być może okucie wiadra i gwóźdź), szkliwiony przęślik ceramiczny. Zbiory. IAiE PAN W-w. 8. 1. poł. XIII w. Podstawy datowania: ceramika, datowanie dendrochronologiczne (M. Krąpiec, AGH), stratygrafia. 9. Piśm.: Szwed, Żmudziński 1999; Szwed, Żmudziński, Michnik 2000; Żmudziński, Michnik, Szwe 2001; Michnik, Szwed 2001; Michnik, Szwed 2003; Szwed 2003 (monografia stan.). 10. Osiedle: siedlisko wsi opuszczonej. Interpretacja ob. wziemnych podjęta w monografii stan, opiera się na szerokim wachlarzu kryteriów używanych w studiach n. osadnictwem wś., niedostatecznie jednak sięgając po przykłady z epoki przełomu kolonizacyjnego XII-XIV w. Poskutkowało to przecenieniem niektórych wyznaczników funkcji ob. m|esz kalnych, przede wszystkim ich regularnego kształtu (co prowadziło do przypisania funkcji mieszka y ziemiankom pozbawionym śladów paleniska), oraz obecności w wypełnisku polepy i węgla drzewnego XI.2. Katalog 419 wet gdy istniała możliwość ich wtórnej depozycji). Wskutek przyjęcia szerokich kryteriów klasyfikacji ob. Jo kategorii budowli mieszkalnych uzyskano zaskakująco duża ich liczbę (nawet po 3 założenia mieszkalne wl siedlisku: Szwed 2003. s. 416), za to wyjątkowo mało ob. zasobowych (Szwed 2003, s. 411). Stosunek ten pozostanie mało prawdopodobny nawet po doliczeniu do listy ob. zasobowych ob. nr 455, będącego jamą po wkopanym w podłoże naczyniu (beczce, koszu), podobną do odkrytego na stan, nr 10 w Czernicy ob. nr 3 (por. odnośny rekord w niniejszym katalogu oraz podrozdz. VII.3). W celu wyjaśnienia znacznej nadreprezentacji ob. mieszkalnych i niedostatku zasobowych podjęto ponowny przegląd ob. uznanych za mieszkalne, z użyciem stosunkowo najmniej zawodnych kryteriów: wieloprzestrzenności oraz wystąpienia in situ palenisk. Uwzględniono także kryteria wielkości pow. użytkowej ob. mieszkalnych oraz uformowania ich spągów w sposób umożliwiający ich faktyczne użytkowanie mieszkalne. Na to ostatnie kryterium zdecydowano się ze względu na pylasty, lessowy charakter zalegającego na stan, naturalnego podłoża, zapewniający stosunkowo małą zmienność granic nawarstwień. Zaostrzonych kryteriów mieszkalnego charakteru nie spełniają ob. nr: 7, 17 (palenisko uchwycone w stropie ob. nie jest związane z użytkowaniem ziemianki), 64, 65,68,88,497 i 794. Są wśród nich wszystkie 1 -przestrzenne ziemianki w monografii stan, uznane za mieszkalne, wśród nich większość opatrzonych nierównymi spągami, dyskwalifikującymi je jako ob. mieszkalne, pozwalające im jednak spełniać funkcje zasobowe. W przypadku półziemianek o nierównych spągach można także zastanawiać się u. ich użytkowaniem jako budowli inwentarskich. Zmiana kwalifikacji tych 8 ob. zmniejsza liczbę możliwych założeń mieszkalnych w osadzie do 16, a pewnych założeń mieszkalnych do 11, z tego: 1 (ob. nr 5) w skupisku nr 1, I (ob. nr 781 -784) w skupisku nr 2, 2 (ob. nr 14-15 i 16) w skupisku nr 3,1 (ob. nr 18) w skupisku nr 4, 2 (ob. nr 62-63 i 66) w skupisku nr 6, 2 (ob. nr 89-90) w skupisku nr 7 oraz 2 (ob. nr 791-792 i 793 z ob. towarzyszącymi) w skupisku nr 9. Większość siedlisk wyposażona była zatem w 2 obiekty mieszkalne, przy czym w przypadku skupisk nr 3 i 6 zespoły te składały się z założenia 3-prze-strzennego i towarzyszącego mu 1- lub 2-przestrzennego, w skupisku nr 9 z 2 założeń 2-przestrzennych, awskupisku nr 7 z 2 założeń 1-przestrzennych. Przedstawiona w monografii stan. (Szwed 2003, s. 419) klasyfikacja siedliska osady uwydatniła gniazdowy charakter zabudowy i jej liniowy układ. Silny nacisk położony na tę cechę zabudowy osady wynika ze wskazanego wyżej wyinterpretowania nadmiernej liczby budowli mieszkalnych; nie sposób jednak zaprzeczyć, że siedliska nr 1 i 2, 6 i 7 oraz 8 i 9 występują wyraźnie bliżej siebie, niż pozostałych siedlisk. Słusznie dostrzeżona przez R. Szweda (2003, s. 418) lokalizacja studni pośrodku osady pozwala zrekonstruować plac o szer. 70-80 m z siedliskami skupionymi dookoła, a co za tym idzie układ owalnicy, znany z całkowicie przebadanych morawskich Mstćnic (por. układy osady wś. w poszczególnych fazach zasiedlenia i ich rekonstrukcje: Nekuda 2007, s. 38-41, ryc. 24-28). Podobnie jak we współczesnej fazie w Mstćnicach, nawsic na stan. Slęza nr 13 było z jednej strony otwarte, nie zasłonięte żadnym gospodarstwem, lecz jedynie skupiskiem niewielkich i niejednokrotnie tymczasowych ob. gosp. (por. Szwed 2003, s. 418). Nie sposób jednak automatycznie przenosić na stan. Slęza nr 13 klasyfikacji osady msténickiej ze względu na co najmniej dwukrotnie większe w przypadku Slęzy rozmiary nawsia i wzajemne odległości poszczególnych siedlisk. Szczególnie odległości m. skupiskami nr 2 i 3,oraz 6 i 9, w połączeniu z wystąpieniem par siedlisk nr 1 -2, 6-7 i 8-9, wskazują na układ wsi rozdrożnej zniereg. nawsiem, spotkany wśród wsi śląskich, które nie przeszły regulacji połączonej z ponownym rozmie-tzeniem siedlisk (Szulc 1968, s. 40; 1995, s. 33-37). W świetle przeglądu pozyskanych zab. ruchomych i nieruchomych, osada wś. na stan. Slęza nr 13 była jednofazowa, a jej opuszczenie nie wynikło z żadnej katastrofy, lecz zostało przeprowadzone w sposób planowy, być może wskutek przemian strukturalnych osadnictwa następujących ok. poł. XIII w. (Szwed 2003, s. 417). Wniosek ten potwierdza lokalizacja stan, na skraju obrębu wsi S.; opuszczenie stan, nr 13 stanowiłoby zatem terminus post quem rozmierzenia niwy siedliskowej w miejscu zajmowanym obecnie przez zabudowę Ś. Jeśli wzmianki w bullach z 1155 i 1245 r. dotyczące osady *ł.awy dotyczą rzeczywiście późniejszej wsi S., należałoby przyjąć, że regularne rozmierzenie wsi towarzyszyło zmianie własnościowej, gdyż od pocz. XIV w. S. poświadczona jest jako własność ryc., nie bpia. Podobne zjawisko dostrzeżono w obrębie spicy-mierskiej włości grodowej, gdzie znana ze źródeł pisanych zmiana własnościowa zbiegła się z zaobserwowaną archeologicznie intensyfikacją gospodarki, połączoną z nowym rozmierzeniem pól (Poklewski 1975, s. 91-92). 183/11 1· Slęża (Masyw Ślęży), pow. wrocławski, stan, nr 33 / Zobtenberg, Kr. Breslau. 2. Cz. masywu Slęży, na której znajduje się stanowisko, należała od XII w. do zgromadzenia NMP na Piasku (por. Domański 2002, s. 109-110, passim). 3· Masyw Slęży. N stok góry Ślęży (por. Domański 2002, s. 105, mapa 5, nr 33). 420 XI. Katalog stanowisk 4. Stan, położone poza obrębami wiejskimi, w pobliżu tzw. Zakrętu Bielawskiego (Bielauer Kurve), w N cz. przedwojennego rewiru leśnego nr 41, ponad Sobótką-Górką, gdzie w średniowieczu mieściła się prepo-zytura zgromadzenia na Piasku. 5. Dokumentacja z ramienia LfVD odkrycia przypadkowego, dokonanego podczas wydobywania próchnicy potrzebnej przy nasadzaniu młodych świerków, 1942. 6. Na stan, zadokumentowano częściowo zniszczoną jamę o ciemnym, próchniczym wypełnisku, osiągającą w rzucie wym. 3 x 1,6 m i głęb. ok. 0,6 m. Przekrój poprzeczny ob. wykazał, że jego N ścianka była niemal pionowa, S ścianka pochyła, a dno kolebkowate (por. ryc. XI.21). Xl.21. Kopia archiwalnego rysunku obiektu archeologicznego odkrytego w 1942 r. na stan, nr 33 (nr kat. 183) na Ślęży (wg APWr., WSPŚ). Od lewej: rzut na poziomie odkrycia, profil wzdłużny, profil poprzeczny. Skala 1:75. 7. Inw.: 12 ułamków śrw. naczyń cer. (por. ryc. XI.22-23), obtaczanych na kole, sporządzonych z masy schudzanej domieszką piaszczystą (wiz fragm. domieszka grafitu), o wypale ciemnoszarym, w 2 przypadkach płowożółtym, 1 odłupek krzemienny. Zbiory: MAWr., MMW/A/1V/1785. 0 5 cm X1.22. Fragmenty naczyń ceramicznych odkrytych w 1942 r. na stan, nr 33 (nr kat. 183) na Slęży, ze zbiorów MAWr. (nr inw. MMW/A/IW1785, stary nr 238:42). Rys. K. Fokt. Skala 1:2. 8. XIII w. Podstawy datowania: ceramika. Zaproponowane datowanie wynika z przemieszania cech sty listycznych typowych dla schyłku wczesnego (naczynia z cylindryczną szyjką, szerokie dookolne żłobkowanie brzuśców naczyń) i późnego średniowiecza (profile wylewów naczyń z okapem i kolbowate) w omawianym zbiorze, przy równoczesnym braku wyraźnych różnic technologicznych pomiędzy wchodzącymi w jego s fragm. naczyń. , 9. Arch.: APWr., WSPŚ 662, s. 367-368. Piśm.: Geschwendt 1943, s. 12-13; Domański 2002, s. 49, nr J · 10. Ślad osadnictwa. . ., Odkryta na stan, jama mogła stanowić pozostałość budynku w typie półziemianki. Brak odpowie danych uniemożliwia bliższe określenie funkcji tego ob. archeol., który mógł być związany z eksploatacją sobów Masywu Slęży: kamienia bądź drewna (por. Domański 2002, s. 110). Biorąc p. uwagę położenie s an XI.2. Katalog 421 w odległości 0,8-1 km od stan, nr 26 i 27, gdzie odkryto kamieniołomy z młodszych faz wczesnego średniowiecza, oraz znacznie wyżej od tych stan., związek ob. z nimi należy uznać za mato prawdopodobny. Warto także zaznaczyć, że XIII-wieczne datowanie znalezisk z omawianego stan, wprowadza także chronologiczny dystans pomiędzy nimi a kamieniołomami, które były intensywnie eksploatowane zapewne już w XII w., w związku z pierwszą fundacją monastyczną w masywie Ślęży. XI.23. Fragmenty naczyń ceramicznych odkrytych w 1942 r. na stan, nr 33 (nr kat. 183) na Ślęży, ze zbiorów MAWr. (nr inw. MMW/A/IV/1785, stary nr 238:42). Rys. K. Fokt. Skala 1:2. 184/1 1. Środa Śląska, pow. średzki, stan, nr 9 (AZP 78-24/17), właściwie: Popowice / Pfaffendorf, OT Neumarkt. 2. Miejscowość wzmiankowana po raz pierwszy w 1266 r. już jako mająca sołtysa, należąca do uposażenia średzkiej parafii, częściowo do mieszczan średzkich; 15-tanowa (w tym 2 lany sołeckie i 2 dominialne, należące do parafii), w k. XV w. obejmująca 6 dużych (1-2 lany) gospodarstw kmiecych, 10 zagrodniczych i młyn (zob. Goliński 2006, s. 40-41, tab. 1-2). 3. Równ. Wrocławska. Prawa krawędź terasy nadzalewowej Młynówki, odnogi Średzkiej Wody, l.d. Odry. 4. Krótka ulicówka z 2 folwarkami, o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl 2825/4865 Neumarkt). Ul. Topolowa, działka nr nr 39/5 (Czajka, Ziółkowski 1998, s. 1, ryc. 1). Stan, położone jeszcze na gruntach P., do m-a wcielonych w 1811 r., poza obszarem siedliska wsi (por. Młynarska-Kaletynowa 2003, mapy nr 5,9,12). 5. Nadzór archeol. wykopów p. ławy fundamentowe domku jednorodzinnego (MR Środa Śl.), 1998. Dokumentację prowadzono we wkopach fundamentowych p. budynek o wym. 15 x 22 m, o szer. 0,5 m i głęb. 0,7 m. 6. W profilu wykopu p. N odcinek ławy fundamentowej W (ode. A) p. w-wą orną o miąższości ok. 0,1 m (j-s-1 ) zaobserwowano jamę o kolebkowatym dnie, osiągającą dl. w stropie 2,8 i głęb. do 0,58 m. Grn. cz. wy-pelniska jamy stanowiła w-wa brunatnej, silnie spiaszczonej próchnicy o miąższości do 0,2 m (j. s. 2). Poniżej, aż do stropu gliniastego calca, zalegała w-wa drobnoziarnistego, jasnokremowego piasku. 7. Inw.: 2 ułamki naczyń cer. pś. grupy technologicznej BI (j. s. 2). Zbiory: MR Środa Śl. 8. XIII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Czajka, Ziółkowski 1998. 10. Osada. Odkryta na stan, jama jest położona poza dawnym siedliskiem Popowic (ciągnącym się wzdłuż obecnej “1. gen. W. Sikorskiego), nie odkryto przy niej także żadnych śladów konstrukcji. Kolebkowate dno oraz struktura wypełniska wskazują, że prawdopodobnie jama nie posiadała nigdy stałych ścian, będąc jedynie dołem wykopanym doraźnie, zapewne w celu wybrania piasku. Po porzuceniu jamy ścianki obsypały się, zalegając na jej dnie (j. s. 3), a grn. cz. zapadliska uległa zapełnieniu w-wą orną (j. s. 2). 422 XI. Katalog stanowisk 185/1 1. Świątniki, pow. wrocławski, stan, nr 3 / Schwentnig, Kr. Reichenbach, Fdst. 6. 2. Wieś wzmiankowana jako alodium, przekazane przez Henryka IV Probusa wraz z przyległościami i dochodami sądowymi niemczańskiej kaplicy św. Piotra, a w 1295 r. k-łowi pw. NMP w Niemczy (SUB 6, nr 218). Od 1369 r. miejscowość poświadczona jako folwark w rękach rodziny Brynników (LBSwJaw 1 passim s.v. Schwentnig; por. SGTS 20, s. 512). 3. Masyw Slęży, mikroregion: Wzg. Oleszeńskie. Teren falisty, kulminacja i grn. partie stoków wzniesienia ograniczającego od W dolinę Sulislrowickiego (Sulistrowskiego) Potoku, l.d. Czarnej Wody, p.d. Bystrzycy. 4. Wieś drogowa o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 3015/5166 Zobten am Berge}. Stan, położone na N od siedliska wsi, na terenie nieczynnej piaskowni, na styku działek nr 35 i 36/6. 5a. Odkrycia dokonane na znanym wcześniej stan, wielokulturowym w działającej wówczas piaskowni, zameldowane w L1VD (nauczyciel Olbricht), 1920. 5b. Ratownicze badania wykopaliskowe podjęte wobec zagrożenia stan, wydobyciem żwiru (z ramienia KA UWr.), 1957. Badaniami objęto pow. ok. 0,9 ara, zakładając 2 większe wykopy i 4 małe sondaże w miejscu wystąpienia w krawędzi piaskowni przeciętych ob. wziem-nych (por. Bukowska-Gedigowa 1959, ryc. 2). 5c. Badania wykopaliskowe (KA UWr.), 1968. Przebadano pow. 1,75 ara w obrębie 1 wykopu badawczego, nawiązującego do wykopu z 1957 r. 6a. Na krawędzi piaskowni zaobserwowano głębokie jamy o czarnych wypełniskach, z których wydobyto ułamki naczyń cer. wś. 6b. P. w-wą orną, osiągającą miąższość 0,2-0,3 m, odkryto w-wę kult, o barwie czarnoszarcj, osiągającą miąższość 0,2-0,75 m, zalegającą na stropie calca, na którego tle wyróżniono zarysy 18 ob. wziemnych, z których 16 (w tym 1, z którego wypelniska nie wydobyto zabytków datujących) uznano za pozostałości oh. śrw. Klasyfikację funkcjonalną oh. przeprowadzono w oparciu o ich formy i wypelniska. Wyróżniono: schowek gosp. (ob. nr 4), jamy paleniskowe (ob. nr 5, 13), jamę odpadową (ob. nr 1), jamy o nieokreślonych funkcjach (ob. nr 6,7,12,14-17), domniemany ob. mieszkalno-gosp. (ob. nr 9) oraz zespoły palenisk z towarzyszącymi im jamami, określonymi jako zasobowe (ob. nr 2-3 i 10-18). 6c. W trakcie wykopalisk ustalono, że w badanej cz. stan. p. w-wą orną o miąższości 0,25-0,35 m zalegała miejscami w-wa kult, o miąższości osiągającej 0,5 m. Zarysy 5 śrw. ob. wziemnych wystąpiły na głęb. 0,23-0,5 m, p. w-wą orną bądź w-wami orną i kult. 7a. Inw.: Ułamki naczyń cer. wś. Zbiory: Zabytków znalezionych w 1920 r. nie przyjęto do zbiorów muzealnych (APWr., WSPŚ 755, s. 436). 7b. Inw.: Fragm. naczyń cer. wś., 2 noże żelazne, w tym 1 z zachowanym trzpieniem, żelazne okucie pochewki noża, przewiercony kieł zwierzęcy, biegun żarna rotacyjnego. Zbiory: IAr. UWr. 7c. Inw.: Ułamki naczyń cer. wś. Zbiory: IAr. UWr. 8. XII/XIII-XIII w. Podstawy datowania: ceramika. Decydując się na zaliczenie stan, do katalogu niniejszej pracy, kierowano się zbieżnością jednolitego charakteru znalezisk, braku wskazówek stratygraf, wskazujących na kilkufazowe użytkowanie osady oraz wystąpienia w materiałach ceramicznych cech technologicznych i stylistycznych typowych dla schyłku wczesnego oraz przełomu wczesnego i późnego średniowiecza. Datowanie stan, na schyłek wczesnego średniowiecza wspiera wystąpienie wśród materiałów odkrytych w 1968 r. fragm. ceramicznego pucharka (Balowa 1972, ryc. 6d). Na stan, nie wystąpiła domieszka zab. pś., jednak fragm. garnka cer. odkrytego w 1920 r. nosi wyraźne cechy stylistyczne pś. w postaci żłobkowania zbliżonego do tzw. żłobków gotyckich oraz masywnego wylewu z okapem (APWr., WSPŚ 755, s. 436). Także niektóre fragm. naczyń z badań powojennych były zaopatrzone we wczesne i rozwinięte formy wylewów z okapem (Bukowska-Gedigowa 1959, ryc. 9:3,8, 10, 13; Bal 1968, tabl. IX; Balowa 1972, ryc. 5a) oraz zdobione szerokimi, płytkimi żłobkami dookolnymi (Balowa 1972, ryc. 5a, e), co wskazuje na ich powstanie w XII/XIII-XIIIw- 9. Arch.: APWr., WSPŚ 755, s. 436, 449; MAWr., MA-A-114, s. 44. Piśm.: “Altschlesische Blätter 1936, s. 61; Vermehrung 1926, s. 274; Vermehrung 1927, s. 68; Bukowska-Gedigowa 1959; Bal 1968,1972; Czerska, Balowa 1968; Pazdowa 1972, s. 285. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Wobec braku w odnośnym tekście uzasadnienia zaliczenia oh. nr 6 do ob. śrw., mimo niewystąptenu w nim odpowiednich zabytków datujących, jego proponowaną metrykę należy uznać za mniej prawdopo dobną, niż pozostałych obiektów uznanych za śrw. Proponowane w sprawozdaniu z badań sezonu 1957 m terpretacje funkcjonalne ob. są w większości wypadków dostatecznie uargumentowane, z zastrzeżeniem, ze zespoły ob. 2-3 i 10-18 interpretować należy zapewne nie jako paleniska z jamami zasobowymi, lecz raczej paleniska i towarzyszące im jamy przypaleniskowe, zbliżone do przypadku ob. nr 21 na stanowisku nr w Boguszycach (por. Limisiewicz 2005, s. 11-14 oraz szerszy komentarz w podrozdz. VII.3). Wątpliwość budzi także interpretacja ob. nr 9, określonego mgliście jako „obiekt mieszkalno-gospodarczy (Bukows -Gedigowa 1959, s. 146). Wśród argumentów przytoczonych na poparcie tej interpretacji jedynie znaczne rozmiary ob. (średnica ok. 2 m) mogą sugerować, że był on budynkiem mieszkalnym i/lub gosp. Nie spos XI.2. Katalog 423 jednak wykluczyć, wobec okrągłego rzutu i znacznej głęb. ob. (ok. 0,7 m), że był on pozostałością większej jamy zasobowej/piwniczki jamowej. Interpretacje funkcjonalne ob. zawarte w sprawozdaniu z badań sezonu 1968 wymagają korekt. Można przypuścić, że ob. nr 19, określony w sprawozdaniu z badań po prostu jako ob. gosp., wobec swej znacznej głęb. spełniał funkcje zasobowe. Ob. nr 20, w którym odkryto palenisko, osiągając wrzucie wym. 1,35 x 1,55 m, mógł być raczej jamą paleniskową wewnątrz budynku, niż samym budynkiem mieszkalnym. Ob. nr 21, o funkcji nieokreślonej, wobec próchniczego składu wypełniska i zawartej w nim treści zabytkowej mógł zostać wtórnie zapełniony odpadami. Zgodnie z interpretacją prowadzącej badania, ob. nr 23, wyposażony w palenisko o trwałej konstrukcji, był zapewne pozostałością naziemnego domostwa o przeznaczeniu mieszkalnym, wzniesionego przynajmniej częściowo w konstrukcji plecionkowej. Niedostatecznie uargumentowana została funkcja mieszkalna przypisana ob. nr 24 (co przyznała sama prowadząca badania: Balowa 1972, s. 171); z dość regularnej formy jamy oraz istnienia ponad nią konstrukcji drewnianych nie wynika bowiem w żaden sposób jego mieszkalne przeznaczenie. Wobec tego, ob. nr 24 pozostaje uznać za pozostałość półziemianki o nieokreślonym przeznaczeniu. Położenie i pow. założonych na stan, wykopów badawczych nie pozwalają na wiarygodną analizę rozplanowania osady. Zagęszczenie śrw. ob. wziemnych w wykopie II potwierdza słuszność sugestii A. Balowej (Balowa 1972, s. 149), że nie zniszczona cz. osady mogła zachować się na N od piaskowni. Fakt, że jedyny nieposzlakowany ob. mieszkalny wystąpił w oddaleniu od pozostałych reliktów osadniczych uniemożliwia interpretację dostrzeganych na stan, skupisk ob. jako śladów kmiecych siedlisk. Datowanie stan, nr 3 w S. przemawia przeciw utożsamieniu go ze znanym od czasów Henryka IV alodium, którego nazwa została prawdopodobnie nadana w związku z wejściem tej osady w skład uposażenia kaplicy św. Piotra w Niemczy. Relikty badane na stan, nr 3 stanowiły zatem element sieci osadniczej starszej od istniejącego w zajmowanym obecnie miejscu siedliska wsi Ś. 186/VI 1. Świebodów, pow. milicki / Schwiebedawe, Kr. Militsch. 2. Miejscowość nie wzmiankowana w objętych kwerendą źródłach i opracowaniach. 3. Kotl. Milicka. Teren lekko falisty, wierzch niewielkiego wyniesienia. 4. Wieś o siedlisku złożonym z E cz. w formie rozciągniętej po linii W-E ulicówki oraz cz. SW, złożonej z b. zabudowań dworskich i osiedla przydworskiego (por. Mbl. 2637/4569 Katholisch Hammer) 5. Nadzór archcol. przy budowie sieci telekomunikacyjnej w miejscowościach pow. milickicgo, 2003. Prace dokumentacyjne prowadzono w liniowych wykopach instalacyjnych o glęb. 0,6-0,9 m i szer. 0,4 m. 6. W profilu nr 32, położonym w wykopie prowadzonym poboczem drogi gruntowej naprzeciwko posesji nr9wSW cz. siedliska wsi, p. w-wą współczesnej nawierzchni o miąższości 0,2 m, w-wą kult, o miąższości 0,1 mi w-wą kamieni polnych o miąższości 0,25 m zarejestrowano w-wę brunatnego piasku, w stropie zawierającej domieszkę próchnicy, z której pozyskano ułamek naczynia ceramicznego pś. W-wa ta, osiągająca miąższość 0,15 m, zalegała na w-wie szarego, ilastego piasku, stanowiącego zapewne strop calca. 7. Inw.: Nóżka patelni-trójnóżka. Zbiory: MAWr. 8. XIV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. Jeden ułamek naczynia ceramicznego odkryty w w-wie brunatnego piasku stanowi bardzo słabą podstawę datowania stan, na późne średniowiecze. Za datowaniem tym może jednak przemawiać zaleganie omawianej w-wy na stropie calca p. młodszymi nawarstwieniami o znacznej miąższości. 9. Arch.: Jarysz P., Jarysz R. 2003, s. 9-10, tabl. 2-3. 10. Osada: siedlisko wsi. Jeśli śrw. datowanie w-wy brunatnego piasku jest słuszne, poświadczałaby ona zasięg osadnictwa pś. wSW cz. wsi. Charakter tego osadnictwa jest trudny do ustalenia ze względu na różne dopuszczalne interpretacje odnośnej j.s. (humus pierwotny, relikt w-wy kult.). 187/11 1. Tarnów Jezierny, pow. wschowski / Tarnau am See, Kr. Glogau, Fdst. 5. 2. Wieś wzmiankowana przy okazji planowanej przez księcia Henryka fundacji k-la par. w 1293 r. (SR 2289; por. Neuling 1884, s. 130). W pobliżu wsi książęce założenie obronne z 2. poł. XIII w., w 2. poł. XIV w. Pozyskane przez Rechenbergów, zniszczone w poł. XV w. (por. Boguszewicz, Nowakowski, Pozorski 2001, s’⁴°7; Nowakowski 2008, s. 401-411). 3. Poj. Sławskie. Teren równinny, obszar zabagniony położony m. Dużym i Małym Jcz. Tarnowskim. 4· Ulicówka w cz. SE rozszerzona o cz. placową z trójkątnym nawsiem (por. Mbl. 2336/4161 Lienbenzig). Stan, położone SE od siedliska wsi, na S od szosy do Sławy, na E od dworku myśliwskiego i stan, nr 4 w T. J. 424 XI. Katalog stanowisk 5. Dokumentacja odkrycia przypadkowego dokonanego podczas budowy boiska (L. Zotz z ramienia LfVD), 1932. 6. Podczas wyrównywania terenu p. budowę boiska, po zdjęciu nawarstwień wierzchnich o miąższości 0,5 m, natrafiono na drewniane belki i ułamki naczyń cer.. W momencie przybycia archeologa z zastanych naslan. konstrukcji pozostały jedynie kładzione równolegle nieokorowane belki z pni drzew iglastych, stanowiące rzędy legarów drewnianej drogi. Wśród belek odkryto dalsze zab. ruchome. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., 1 ułamek naczynia pradziejowego, 1 fragm. wędzidła końskiego, granitowy biegun Żarnowy o średnicy 42 cm i średnicy otworu centralnego 8 cm. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. Kamień Żarnowy pozostawiono w miejscowym schronisku młodzieżowym (w dworku myśliwskim), pozostałe zabytki miały trafić do muzeum w Głogowie, które jednak przekazało je za pośrednictwem LfVD do działu średniowiecznego Śląskiego Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Starożytności (APWr., WSPS 692, s. 425-429). 8. XIV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (opinia L. Zotza). 9. Arch.: APWr., WSPŚ 692, s. 425-429. Piśm.: Demidziuk 2000, s. 152-153, nr 737. 10. Infrastruktura komunikacyjna, Wymoszczenie odkrytego na stan. ode. drogi drewnem miało zapewne ułatwiać komunikację przez nizinny, zabagniony przesmyk m. jcz. Odkryty odcinek drogi, położony poza najwygodniejszym połączeniem T.J. ze Stawą, mógł stanowić fragm. traktu wiodącego ze Sławy na SW, obsługującego komunikację ponadlo-kalną lub być drogą łączącą ten trakt z założeniem obronnym w T.J. Problem ten jest nierozstrzygalny, gdyż w odnośnej dokumentacji nic podano kierunku odkrytej na stan, drogi. Prawdopodobny jest jedynie jej funkcjonalny związek z istniejącym na F. skraju Jez. Tarnowskiego Dużego założeniem obronnym. Związek len jest tym bardziej możliwy, że datowanie archeol. drogi zbiega się z wynikającym ze źródeł pisanych i archeol. datowaniem zamku (por. wyżej, pkt 2). 188/1 1. Tomice, pow. wrocławski, stan. В / Thomitz, Kr. Reichenbach. 2. Wieś książęca, zapisana w testamencie Henryka IV przewidzianej w nim fundacji cysterskiej (SUB 5, nr 451). W latach 1375, 1376 i 1386 wzmiankowane łany alodialne, z których 2 leżały od strony Winnicy, a 2 1/4 m. T. a Glinicą (LBŚwJaw 1, nr 523, 1116; 2, nr 171)"'; 4-łanowy folwark wzmiankowany jeszcze w 1430 r. 3. Masyw Slęży, mikroregion: Wzg. Olcszcńskic. Wyniesienie lessowe w obrębie prawej terasy nadzalc-wowej Oleszny, l.d. Ślęzy. 4. Wielodrożnica o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 3015/5166 Zobten am Berge). Badana cz. stan, położona na działkach nr 1-3. 5. Nadzór archeol. towarzyszący kopaniu rowów p. instalacje wodociągowe na trasie Jordanów Sl.-Glini-ca-Tomice-Piętrówek-Winna Góra, 1993. Prace dokumentacyjne prowadzono w obrębie wykopów instalacyjnych o łącznej dl. 4,4 km; na całej dł. inwestycji zadokumentowano 25 ob. archeol. 6. Na ode. 0,12 km dł. rowu p. wodociąg odkryto 19 ob., wkopanych w lessowe podłoże, których stropy wystąpiły p. w-wą orną o miąższości 0,4-0,6 m. Na podstawie zabytków znalezionych w wypelniskach, datowanie 1 ob. (nr 13) określono na III-IV okres epoki brązu, zaś 18 ob. wydatowano na XIII w. Najdalej na E wystąpiły, osobno od pozostałych, ob. nr 1 i 2: Ob. nr 1: owalna jama uchwycona w 2 profilach wykopu, o dł. 1,6 m, w przekroju nicckowata o głęb. do 0,45 m, wypełniona czarną, smolistą próchnicą z niewielkim silniej spiaszczonym wtrętem w cz. N. W środkowej cz. spągu ob. zalegało skupisko bryłek polepy o średnicy 0,5-1 cm. Ob. nr 2: jama zadokumentowana w 2 profilach wykopu o zarysie prawdopodobnie kolistym, zniszczona wykopem w cz. środkowej, osiągająca dł. 1,4 m. w stropie, o przekroju nieckowatym, skośnych ściankach, płaskim w cz. środkowej dnie i głęb. 0,35 m. Ob. wypełniony w-wą jednolicie czarno--szarą, piaszczyslo-próchniczą. Dalej na W wystąpiły ob. nr 3-6, tu określone umownie jako skupisko E. Ob. nr 3: osiągający dl. 3 m w stropie, w przekroju niereg., składał się z 3 cz. różniących się wypełniskami i poziomem posadowienia spągów (maksymalnie 0,6-0,7 m): 2 partii płaskodennych na N i S oraz cz. środkowej o dnie najglębszyni, kolebkowatym. W wypełnisku duże soczewy i smugi piaszczyste, w cz. środkowej skupisko kości zwierzęcy i ułamków naczyń cer. Ob. nr 4: owalna w rzucie jama o dl. w stropie 1,6 m, zniszczona wykopem w cz. ¹¹¹ Na łanach tych ciążyła danina w pieprzu i kapłonach, niewykluczone zatem, że alodium należało pierwotnie do książęcych dóbr stołowych. Nic cytowane tu wzmianki XlV-wiccznc (Jurek 1996, s. 234; LBŚwJaw 2, nr 29. odnoszą się zapewne nie do omawianych tu Tomic k. Jordanowa Śląskiego (obecnie w pow. wrocławskim), ecz Tomic k. Niemczy (pow. dzierżoniowski). XI.2. Katalog 425 zadokumentowana w 2 profilach. W przekroju nieckowata o glęb. do 0,3 m i poziomym, płaskim dnie. Wy-pelnisko czarno-szare, piaszczysto-próchnicze. Ob. nr 5: owalna jama o przekroju w profilu W prostokątnym, aw profilu E trapezowatym, osiągająca głęb. 0,5 m i dl. w stropie 1,6 m po linii N-S. Wypelnisko jednolite czarno-szare, piaszczysto-próchnicze. Ob. nr 6: uchwycony w 2 profilach, osiągał dł. 11,4 m w linii N-S i głęb. 0,7 m, W przekroju nieregularnie nieckowaty, z wypłaceniem do 0,3 m w cz. środkowej. Wypelnisko czarno-szare, piaszczysto-próchnicze, przcwarstwionc czystym piaskiem na głęb. 0,4 m, w cz. N zawierające bryłki polepy i kości psa (w sprawozdaniu konserwatorskim roboczo uznane za ludzkie: Błażejewski, Zygadło 1993, s. 6). Dalej na W wystąpiły oh. nr 7-10, tu określone umownie jako skupisko środkowe. Ob. nr 7: jama o b. niereg. zarysie w rzucie i przekroju, uchwycona w 2 profilach wykopu, osiągająca dł. 3,1 m w linii N-S. Ob złożony z 2 jam, głębszej (0,8 m) w cz. S i płytszej (0,6 m) w cz. N. Wypelnisko jednolite, czarno-szare, piasz-czyslo-próchnicze. Ob. nr 8: widoczny w E profilu wykopu, złożony z kolistej w rzucie niecki o pionowych ściankach, smoliście czarnym wypełnisku, średnicy 1,8 m i głęb. 1,3 m, oraz uchwyconej ponad nią owalnej jamy o dl. 3,1 m i głęb. 0,5 m, cechującej się czarno-szarym wypełniskiem piaszczysto-próchniczym. Ob. nr 9: w większej cz. zniszczony, widoczny jedynie w E profilu wykopu, o przekroju nieckowatym, dł. w stropie 2,2 m, głęb. 0,3 m, łagodnie skośnych ściankach i równym, poziomym dnie. Wypelnisko szaro-czarne, próchni-czo-piaszczyste. Ob. nr 10: owalna jama zachowana jedynie w cz. E, osiągająca dl. 2,2 m w stropie i glęb. 0,5 m. Przekrój nieckowaty, ścianki pionowe, wypełnisko szaro-czarne, próchniczo-piaszczystc. W cz. środkowej wypelniska stwierdzono skupisko ułamków naczyń cer., a przy ściance S w połowie jej wys. skupisko polepy. Najdalej na W wystąpiły ob. nr 11-19, tu określone umownie jako skupisko W. Ob. nr 11: w przekroju workowaty, płaskodenny, osiągał głęb. 0,5 m i dł. 1,4 m w stropie po linii N-S. Grn. cz. wypełniska, o miąższości 0,2 m, stanowiła czarno-szara próchnica, dolną zaś próchnica intensywnie ciemna, zawierająca fragm. naczyń cer. i polepy. W środkowej cz. w spągu ob. zalegała w-wa wapna. Ob. nr 12: uchwycony w 2 profilach wykopu, w przekroju nieckowaty o głęb. 0,5-0,6m, osiągał dł. 3,1 m w stropie, cechując się dość równym dnem, równymi, skośnymi ściankami i czarno-szarym, lekko spłaszczonym wypełniskiem próchniczym. W środkowej cz. wypełniska stwierdzono skupisko polepy, ułamków naczyń cer. i kości zwierzęcych. Ob. nr 14: uchwycony w 2 profilach wykopu, w przekroju nieckowaty o kolebkowalym dnie, osiągający głęb. 0,36 m, w stropie osiągał dł. ok. 1,4 m w linii N-S. Wypełnisko szaro-czarne, próchniczo-piaszczyste. Ob. nr 15: zachowany jedynie w E profilu wykopu, w przekroju zbliżony do prostokąta o zaokrąglonych narożach, cechował się pionowymi ściankami i równym dnem, osiągając dl. w stropie ok. 0,7 m i głęb. 0,7 m. Wypełnisko jednolite, szaro-czarne, próchniczo-piaszczystc. Ob. nr 16: uchwycony jedynie w E profilu wykopu, w przekroju zbliżony do prostokąta o zaokrąglonych narożach, cechował się pionowymi ściankami i równym dnem, osiągając głęb. I m i szer. w stropie 0,82 m. Wypełnisko jednolite, szaro-czarne, próchniczo-piaszczyste. Ob. nr 17: osiągający dł. w stropie 1,3 m w profilu W i 0,94 m w profilu E, w przekroju cechował się kształtem prostokąta o zaokrąglonych narożach, pionowymi ściankami i płaskim, poziomym dnem, osiągając głęb. 0,8 m. Wypełnisko jednolite, szaro-czarne, próchniczo-piaszczyste. Ob. nr 18: zachowany jedynie fragm. ob. w profilu W wykopu, osiągający dl. 1,2 m po linii N-S i głęb. 0,8 m; w przekroju cechował się pionowymi ściankami i nieckowatym, lecz w cz. środkowej poziomym dnem; wypełnisko jednolite, szaro-czarne. Ob. nr 19: zachowany jedynie fragm. ob. o miąższości 0,2 m w profilu W wykopu, na głęb. 0,8 m.; wypełnisko jednolite, szaro-czarne. 7. Inw.: Ułamki pś. naczyń cer.¹¹², zdobione ornamenLami głęboko rytych linii falistych i prostych, fragm. kości zwierzęcych. Zbiory: MAWr. 8. XIII w. Podstawy datowania: ceramika. W niepublikowanym sprawozdaniu konserwatorskim wysunięto robocze datowanie na XII w., jednak zarówno przedstawione w sprawozdaniu publikowanym ryciny zał>·, jak też opis ich formy i ornamentyki oraz przytoczone analogie wspierają, zgodnie z ostateczną propozycję Autorów (Błażejewski, Zygadło 1996, s. 360-361, ryc. 3), ich XIII-wieczne datowanie. 9. Arch.: Błażejewski, Zygadło 1993. Pism.: Błażejewski, Zygadło 1996. 10. Osada: opuszczone siedlisko. Interpretacja funkcjonalna cz. ob. odkrytych w 1993 r. na stan, nie sprawia trudności dzięki ich typowym dla poszczególnych kategorii ob. formom. Ob. nr 1 byłby zatem jamą paleniskową, a ob. nr 15-18 jamami zasobowymi. Celom zasobowym służyły też zapewne ob. nr 5 i 10, cechujące się znaczną glęb., płaskim, poziomym dnem i pionowymi ściankami. Interpretacja ta nie pozostaje w sprzeczności z wnioskiem prowadzących odnośne badania, że większość odkrytych przez nich ob. to relikty budowli pólziemiankowych (Błażejewski, Zgadło 1996, s. 360); ob. zasobowy mógł bowiem przybierać nie tylko postać jamy, lecz także piwniczki-zie-mianki. Brak danych, by ob. nr 11, wyróżniający się w-wą wapna w spągu oraz czarną, smolistą dolną w-wą Za objaśnienie niejasnych dla mnie szczegółów dotyczących odnośnych zabytków dziękuję dr. hab. Arturo-wⁱ Błażejewskiemu. 426 XI. Katalog stanowisk wypełniska, mógł służyć do wyrobu wapna palonego, nie tyko ze względu na niedostateczny stan przebadania ob. (Błażejewski, Żygadlo 1996, s. 360), lecz także z powodu niewielkich rozmiarów i braku śladów działania na ścianki ob. wysokiej temperatury koniecznej do wywołania rozkładu termicznego CaCO₅ -> CaO + CO Najpewniej więc ob. nr 11 był także ob. pierwotnie zasobowym, wtórnie użytym jako jama odpadowa. Ob. nr 2, 4, 9 i 14, zgodnie z konstatacją Autorów (Błażejewski, Żygadlo 1996, s. 360), były zapewne wziemnymi partiami niewielkich budynków półzicmiankowych, o których formie i funkcji trudno się szerzej wypowiadać. Pozostałością największej półziemianki na stan, był ob. nr 12. Jego rozmiary dopuszczają mieszkalną funkcję tego ob„ jednak brak innych przesłanek wspierających to przypuszczenie. Niemożliwe jest określenie pierwotnej formy i funkcji ob. nr 19, zachowanego jedynie w postaci uchwyconej w profilu resztki partii spągowej. Wszystkie charakterystyczne cechy oh. nr 3 i 6: nierówne dno, skupiska ułamków naczyń cer. i kości zwierzęcych w wypełnisku, smugi piaszczyste wskazujące na stopniowe zapełnianie, wskazują, że ob. te były dolami odpadowymi, wykopanymi i zapełnianymi zapewne kilkuetapowo. Zagadkowo przedstawia się funkcja ob. nr 8, przez prowadzących badania interpretowanego jako 2 przecinające się jamy (Błażejewski, Żygadlo 1993, s. 7). Przypuszczenie superpozycji nie wyjaśnia, dlaczego S ścianka grn. jamy powiela pionowy przebieg ścianki dolnej, co sugeruje ich funkcjonalny związek. Intensywnie ciemne, nasycone polepą wypelnisko dolnej cz. ob. nr 8 oraz jej charakterystyczne rozmiary i przekrój (przypominające formę jam nr 3 i 10 z bliskiego geograficznie i chronologicznie stan, nr 3 w Świątnikach: Bukowska-Gcdigowa 1959, s. 139, ryc. 4) wskazują, że była to zapewne jama przypaleniskowa (por. tej pracy rozdz. VII.3). W płytszej, N cz. ob. nr 8 nie zostały odkryte żadne pozostałości toku paleniska, co oznacza, że albo cały ob. został porzucony po usunięciu bez śladu starszych faz paleniska, a przed założeniem nowego, albo płytsza, N cz. ob. nie jest miejscem, gdzie znajdował się tok paleniska, lecz jedynie stopniem ułatwiającym zejście do jamy paleniskowej (co jednak sytuowałoby użytkownika paleniska po stronie dowietrznej). Położenie stan. B mniej więcej w połowie obrębu miejscowości, w miejscu jego największego przewężenia (przedwojenne granice obrębu: MAWr., MA-A-l 14, s. 44) może wskazywać na pierwotną lokalizację siedliska wsi w tym właśnie miejscu. Przytoczone wyżej (punkt 2.) wzmianki z 2.poł. XIV w., wskazujące na istnienie w N cz. obrębu T. rozparcelowanego alodium, otwierają drugą możliwość: że pierwotnie na stan. B znajdował się folwark, do którego należała zapewne cała N cz. obrębu T. Kmieca cz. wsi znajdowałaby się wtedy w miejscu obecnego siedliska T.; być może lam również istniała osada, z której zmarli spoczęli na cmentarzysku z XI-XII w. odkrytym na stan. A (Romanow, Wachowski, Miszkiewicz 1973), jako że na stan. B odkryto jedynie ob. XIII-wiccznc. Nic sposób też wykluczyć, żc alodium na stan. B powstało w miejscu pierwotnego siedliska wsi, choć ze względu na konieczność dość szybkiego zaniknięcia folwarku ewentualność ta jest najmniej prawdopodobna. Na gruncie danych archeologicznych rozstrzygnięcie, czy osada XIII-wieczna odkryta na stan. B była pozostałością wsi, czy folwarku, możliwe jest poprzez analizę funkcji obiektów w poszczególnych skupiskach. Jeśli skupiska ob. odpowiadały indywidualnym gospodarstwom, powinny one stanowić zespoły ob. o różnych, komplementarnych'względem siebie funkcjach. Przypadek ten nie zachodzi ani w skupisku W, gdzie wyraźnie nadreprezentowane są ob. zasobowe (nr 15-18), ani w skupisku E, zdominowanym przez duże doły odpadowe (ob. nr 3, 6). Najwyraźniej więc skupiska ob. odpowiadają strefom funkcjonalnym większego gospodarstwa, a nie osobnym działkom siedliskowym. Taki stan rzeczy przemawia za hipotezą funkcjonowania już w XIII w. na stan. B folwarku, choć ze względu na niewielką skalę badań archeologicznych wniosek ten wymaga weryfikacji w drodze dalszych prac wykopaliskowych i uzupełniających kwerend archiwalnych. ¹⁸⁹/¹ 1. Trzebnica, pow. trzebnicki, stan, nr 7 (AZP 76-29/26), tzw. Polska Wieś / Trebnitz-Polnischdor, Kr. Trebnitz. 2. Osada kontynuująca wieś XII-wieczną, włączona w obręb m-a w 1808 r. (por. przeglądowo: Mlynars a--Kaletynowa red. 2003a, s. 6, mapy 3-4). 3. Wzg. Trzebnickie. Urwista, lewa krawędź doliny Sąsiecznicy, l.d. Baryczy. 4. Wydłużona wielodrożnica o 2 głównych traktach i pasmowym rozmierzeniu pól (por. plan miejsco wości na mapach z lat 1753 i 1824 w: Młynarska-Kaletynowa red. 2003a, mapy 9, 12 oraz Mbl. 2706/466 Trebnitz). Stan, położone w S cz. siedliska wsi, przy ul. Ogrodowej, w obrębie działki nr 7/3. 5. Nadzór archeol. prac budowlanych w związku z budową magazynu (MAWr.), 1994. Badania prowa no w wykopie budowlanym o dł. 25 m, oraz szer. na krańcu NE 12, a na krańcu SW 5-6 m, sięgającym g ę 3,3 m poniżej poziomu ul. Ogrodowej, przy czym od poz. 191,9 m n.p.m. wykop obejmował jedynie rowyp ławy fundamentowe. 6. P. nowożytnymi nawarstwieniami niwelacyjnymi, pozbawionymi większej liczby zab. ruchomy ■ poz. 191,9 m n.p.m. na tle gliniastego calca zarejestrowano zarys S cz. czworokątnego ob. wziemnego, pW XI.2. Katalog 427 ciętego wkopem p. fundament N ściany szczytowej powstającego budynku mniej więcej wzdłuż przez środek, po linii SE-NW. Rysunkowo zadokumentowano oba profile wkopu fundamentowego oraz 1 cięcie poprzeczne wNW cz. ob. Na całej dł. ob. cechował się dość równym dnem, osiągając głęb. ok. 0,2 m od poziomu odkrycia. Zachowana cz. ob. osiągała rozmiary 3, 5 x 0,9 m; jego cz. NW o dł. ok. 1 m osiągała szer. jedynie 0,75 m. Ta cz. ob. wypełniona była brązową gliniastą próchnicą zawierającą liczne fragm. naczyń cer. (j. s. 6). W środkowej cz. aneksu NW odkryto bryłę silnie spieczonego popiołu i liczne węgle drzewne, a NW ścianka ob. pokryta była w-wą popiołu o grubości 4-6 cm (j. s. 5); w-wa ta zalegała również przy NW ode. ściany S szerszej cz. ob., po przeciwnej stronie bryły spieczonego popiołu. Po zdjęciu ok. 0,1 m wypełniska w NW cz. ob. odkryto w-wę szarej, gliniastej próchnicy z fragm. polepy, zbutwiałego drewna i licznymi ułamkami naczyń ceramicznych, osiągającą miąższość 6 cm (j. s. 4). Zalegała ona na szerszym obszarze, niż zwężona NW cz. ob. p. bryłą spieczonego popiołu wystąpił fragm. wyłepionej gliną, zbutwiałej deski (j. s. 3). Wypełnisko SE cz. ob. stanowiła brązowo-żółta spłaszczona glina (j. s. 1). Na S ścianie tej cz. ob. zarejestrowano pasmo brązowo-szarej spłaszczonej gliny z domieszką próchnicy i drobinek węgla drzewnego o szer. 8 cm (j. s. 2). 7. Inw.: 538 ułamków naczyń cer. pś„ w tym dość duże fragm. przykrawędne przeważnie opatrzone wysokimi wylewami z okapem, fragm. brzuśców naczyń zdobione żłobkami tzw. gotyckimi i ornamentem radelkowym w grn. cz. brzuśca, silnie profilowany fragm. wylewu dzbana, fragm. pokrywek o dzwonowa-lym przekroju (Wolfram 1994, ryc. 6-12). Ponadto z wypełniska ob. pozyskano: 16 fragm. kości zwierzęcych, w tym 1 ze śladami obróbki, 7 fragm. przedmiotów metalowych, 8 bryłek polepy i bryłę żużla. Zbiory: MAWr. 8. 2. poł. XIII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Wolfram 1994; Bobowski, Górka 1997, s. 4. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Ob. nr 1 uznany został przez prowadzącego badania, ze względu na obecność paleniska oraz zaleganie w jego wypełnisku licznych fragm. naczyń cer. i kości zwierzęcych, za pozostałość mieszkalnej półziemianki (Wolfram 1994, s. 6). Mieszkalna funkcja ob., przy jego znacznych rozmiarach i wobec stwierdzenia paleniska, jesl bardzo prawdopodobna. Dyskusyjna natomiast jest interpretacja ob. o miąższości 0,2 m jako półziemianki, szczególnie że ob. osiąga! taką samą miąższość, jak w profilu S wykopu fundamentowego, także w profilu N, gdzie jego strop nie mógł zostać zniszczony w trakcie inwestycji. Wobec tego ob. należy uznać za naziemny, nieznacznie jedynie zagłębiony w podłoże. Brak odkrytych pozostałości ścian sugeruje naziemną konstrukcję zrębową bądź ryglową, wzniesioną poza obszarem zarejestrowanym i przebadanym jako ob. archeol. Przynajmniej zagłębiona cz. ob. w dln. partii opatrzona była zapewne okładziną drewnianą, której możliwą pozostałość zarejestrowano w postaci j.s. 2. Wg prowadzącego badania w-wa ta mogła być reliktem okładziny ściany, wobec braku dołków posłupowych i prostego przebiegu złożonej zapewne nic z plecionki, lecz z „ułożonych na sztorc dranic” (Wolfram 1994, s. 5-6). W świetle opisu ob., j.s. 2-5 związane były z jego użytkowaniem, podczas gdy j.s. I,6i7 stanowią wynik zasypania wziemnej partii budynku po zakończeniu jego egzystencji. J. s. 4 uznano za pozostałość poziomu użytkowego, może podłogi. W NW cz. ob., przy jej styku z cz. SE, znajdowało się zapewne długo użytkowane palenisko na podkładzie z oblepionej gliną deski (j. s. 3), a jego rozniesione pozostałości stanowiła j.s. 5 (Wolfram 1994, s. 5-6). Fakt, że stanowiąca pozostałość poziomu użytkowego j.s. 4 wystąpiła wyłącznie w NW partii ob. (choć nie tylko w jego cz. zwężonej), wspiera przypuszczenie o istnieniu w budynku drewnianej podłogi. O ile bowiem pozostawienie na podłodze warstewki gliny w pobliżu ognia ma sens praktyczny, o tyle niezrozumiałe byłoby wystąpienie klepiska jedynie na cz. pow. budynku. Zarys cz. wziemnej budowli zapewne tyko częściowo oddaje jej pierwotny kształt. W cz. NW ściany budynku nie powielały na pewno linii ścianek jego cz. wziemnej, biegnących tu ukośnie względem dłuższej osi °b., lecz powielały kierunek ścian z jego cz. SE. Pozostawiałoby to wolną przestrzeń pomiędzy krawędzią NW o. wziemnej partii budynku a linią ścian, nie wiadomo zresztą, o jakiej pow., gdyż nieznana jest lokalizacja szczytowej ściany NW. Pozostawienie takiego przyściennego cokołu oznaczało odsunięcie paleniska, umieszczonego w cz. NW ob., od ścian budynku, a zarazem zapewniało wyniesione powyżej poz. paleniska miejsce pobliżu ognia, rodzaj prostego „zapiecka” (por. zbliżone rozwiązanie w domu nr 1 w Hard: Felgenhauer-Schmiedt 2008, s. 45). 190/11 1· Trzęsów, pow. polkowicki"¹ / Rostersdorf, Kr. Glogau. 2. Wieś wzmiankowana od r. 1245 jako jedna z miejscowości, gdzie źródła dochodów posiadało bpslwo wrod. (SUB 2, nr 287). Stan, nic ujęte w ewidencji AZP i katalogu stanowisk O. Prus (2007). 428 XI. Katalog stanowisk 3. Pradolina Głogowska. Teren lekko falisty, dln. partia stoku wyniesienia otoczonego nizinnymi terenami łąkowymi, wystawa mała SW. 4. Wielodrożnica z ode. zabudowy ulicówkowej w cz. N oraz 3 dworami, o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2558/4463 Raudten i 2485/4363 Weissholz). Stan, położone na zapleczu jednej z działek w środkowej cz. siedliska. 5. Dokumentacja odkrycia przypadkowego dokonanego na działce ogrodnika Gliesche, zameldowanego przez hr. von Roedern (W. Nowothnig z ramienia LÍVD), 1936. 6. Podczas prac polowych na piaszczystej działce ogrodnika Gliesche bezpośrednio p. w-wą orną wystąpiła obstawa kamienna, a w niej kloce żużla pozostałego po wytopie żelaza z rudy. W kontekście tego ob. wstąpiły ułamki naczyń cer. pś. i fragm. szkła. W jego pobliżu miano także odkryć fragm. świńskiej czaszki. Brak dokładnego opisu ob„ wskazano jednak na jego podobieństwo do ob. odkrytego kilka miesięcy wcześniej w innej cz. tej samej działki, odległej o 0,15 km. Ob. ten, nie datowany niestety materiałem zabytkowym, uchwycony został p. 1-1,5 m nawarstwień, składał się z przydennej partii kotlinki pieca o średnicy 1 m oraz dolnego wieńca obstawy kamiennej, zaopatrzonych od strony SE w 2 kanały, prawdopodobnie służące jako drogi dostępu powietrza do komory piecowej (por. ryc. VIII.5). 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., fragm. szkła, kości zwierzęce. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (opinia W. Nowothniga). Wg W. Nowothniga wydalowa-nie jednego z ob. rozstrzyga o chronologii całego stan. (APWr., WSPS 691, s. 382). Odległość aż 0,15 km m. obydwoma zarejestrowanymi na stan, reliktami kotlinkowych pieców hutniczych oraz brak szczegółowego opisu ob. wydatowanego materiałem zabytkowym nie pozwalają jednak na tak kategoryczne sądy nt. współczesnego funkcjonowania obydwu pieców. 9. Arch.: APWr., WSPŚ 691, s. 369-384; MAWr., MA-A-112, s. 7. Piśm.: “Altschlesische Blätter" 1936, s. 227; Demidziuk 2000, s. 140, nr 668. 10. Stanowisko produkcyjne. Położenie odkrytego na stan. ob. po zawietrznej względem siedliska wsi, przy założeniu przewagi wiatrów W i SW, jest optymalne z punktu widzenia minimalizacji zagrożenia pożarowego. Charakter odkrytych reliktów wskazuje, że na stan, dochodziło do wytopu na małą skalę, w piecach kotlinkowych. 191/III 1. Turoszów, pow. zgorzelecki / Türchau, Kr. Zittau, Fdst. 7. 2. Wieś wzmiankowana od 1312 r., lenna posiadłość ryc.; w 1384 r. opłacano stąd dziesięcinę w wys. 3 groszy (SGTS 2, s. 377-378; Zittauer Urkundenbuch, t. 1, hrsg. J. Prochno, Mitteilungen der Zittauer Ge-schichts- und Museumvereines 19-20:1939, passim, s.v. Türchau). 3. Pogórze Izerskie. Teren falisty, wystawa mała NW. 4. Wielodrożnica z dworem, o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 5055 Hirschfelde). Stan, położone NW od siedliska wsi, obecnie obszar zajęty przez odkrywkę „Turów I". Koordynaty Gaussa-Kriigera: 559470, 564408 5. Odkrycie przypadkowe podczas wydobycia piasku 1936 w piaśnicy młynarza, inspekcja konserwatorska (E. Sprenger), 1938. 6. W profilu piaśnicy odkryto jamę osiągającą głęb. 1,75-2 m i szer. 2,5-3 m. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. grupy technologicznej C, zdobione malowaniem. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XTV-XV w. Podstawy datowania: ceramika (ocena G. Bierbauma). 9. Arch.: LfA Dresden, teczka Türchau. Piśm.: Sprenger 1939, s. 4. 10. Siad osadnictwa. Dostępny zasób danych jest niewystarczający do jednoznacznego zinterpretowania funkcji zadokumen towanego oh. wziemnego. Położenie stan, poza siedliskiem T. sugeruje związek jamy z doraźną działalnością mieszkańców wsi prowadzoną poza niwą siedliskową. 192/1 1. Tuszyn, pow. dzierżoniowski / Hennersdorf, Kr. Reichenbach. 2. Wieś wzmiankowana od r. 1288, gdy w dokumencie fundacyjnym kolegiaty św. Krzyża na ^slr“'*,e Tlimskim jako trzon uposażenia jednej z tamtejszych prebend wymieniono 18 dużych łanów w T. ( nr 367); w XIV-XV w. poświadczona własność ryc. (LBSwJaw 1-3, passim s.v. Heinrichsdorf, por. SG s. 598). W pocz. XIV w. ze wsi należna była dziesięcina w wys. 12,5 grz., co przelicza się na areał 50 ano (LFA512,s. 86). W r. 1369 folwark rycerski w T. obejmował areał 5 łanów bez 3 prętów (LBŚwJaw I, nr XI.2. Katalog 429 3. Obniżenie Podsudeckie, teren pagórkowaty u S podnóża Wzgórz Kiełczyńskich, stok o wystawie umiarkowanej S. 4. Wieś Ieśno-łanowa z dworem w cz. N (por. Mbl. 3075/5265 Reichenbach i 3014/5165 Weizenrodau). Badania prowadzono w obrębie siedliska wsi, w wykopach prowadzonych E poboczem głównej drogi, w 1 miejscu (wykop VI) poprzecznie do jej osi. 5. Nadzór archcol. prac ziemnych przy budowie sieci telekomunikacyjnej w Kicłczynic, Książnicy i T. (firma „Taurus"), 2000. Prace prowadzono w obrębie wykopów instalacyjnych o szer. ok. 0,35 m i głęb. ok. 0,9 m, dokumentując ode. o dł. 6,8 m każdy. 6. W wykopie IV (profil D-D) położonym przy posesji T. nr 47, p. nowożytną w-wą niwelacyjną o miąższości ok. 0,45 m (j. s. 1) zalegała jasnobrunalna w-wa próchnicza zawierająca kamienie, domieszkę gliny, węgle drzewne i duże bryły polepy, osiągająca miąższość 0,45-0,5 m (j. s. 2), z której pozyskano 2 ułamki naczyń cer. pś„ a p. nią brunatno-popielata gliniasta próchnica (j. s. 3). W profilu E-E wykopu V, położonego przy posesji T. nr 40, p. współczesnymi w-wami niwelacyjnymi i próchniczymi (j. s. 1-2) na głęb. ok. 0,4 m zadokumentowano czarną w-wę spalenizny zawierającą przepalone fragm. drewna (j. s. 3), p. którą zalegała w-wa przepalonej na pomarańczowo gliny (j. s. 4). J.s. 3 i 4 osiągały miąższość 0,17-0,25 m. W profilu H-H wykopu VIII, położonego naprzeciw k-ła, p. 3 nowożytnymi w-wami niwelacyjnymi (j. s. 1-3) oraz w-wą bruku zoloczaków (j. s. 4), na głęb. 0,94-1 m wystąpił strop w-wy szarej gliny przemieszanej z próchnicą, zawierającej drobiny węgla drzewnego i bryłki polepy, z której pozyskano ułamki naczyń cer. pś. (j. s. 5). Spągu j.s. 5 nie uchwycono z powodu zbyt małej głęb. wykopu. W-wy kult, i ode. bruku z otoczaków wystąpiły też w wykopach VI i VII, lecz nie pozyskano z nich zab. datujących. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. grupy technologicznej C, w tym 3 z wykopu VIII (j. s. 5), 2 z wykopu V (j. s. 3) i 2 z wykopu IV (j. s. 2). Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIV-XV w. Podstawy datowania: ceramika. Niewielka liczba zab. datujących nakazuje ostrożność w wyróżnianiu śrw. w-w kult. Uwaga ta dotyczy szczególnie j.s. 2 w wykopie IV, zalegającej wprost p. współczesną w-wą niwelacyjną, a ponad w-wą stanowiącą zapewne humus pierwotny (j. s. 3). Za najpewniejsze należy uznać śrw. datowanie j.s. 5 w wykopie VIII ze względu na jej wystąpienie na znacznej głęb. 1 m p. brukiem z otoczaków 9. Arch.: Tymciów 2001b, s. 11-13, rys. 2, 3, 5-7. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Listę zarejestrowanych na stan, nawarstwień śrw. można próbować poszerzyć o j.s. 4 w wykopie VI, która wystąpiła wprost na calcu p. brukiem z otoczaków, czyli w tożsamej pozycji stratygraficznej, jak j.s. 5 w wykopie VIII. Siłę lej argumentacji zmniejsza jednak znacznie duża odległość wykopów VI i VIII oraz fakt, że wg odnośnej ryc. w wykopie VI prowadzonym w poprzek wiejskiej drogi nie będącej traktem o ponadlokalnym znaczeniu, uchwycono bruk na szer. prawie 7 m, co sugeruje pomyłkę w numeracji rycin bądź lokalizacji wykopów. Niewielki zakres badań uniemożliwia jednoznaczną interpretację nawarstwień, którym można przypisać śrw. datowanie. Słuszna może być interpretacja prowadzącego badania niższych j.s. w wykopie V jako pochodzących ze zniszczonych budynków szachulcowych. 193/VI 1. Uskorz Wielki, pow. wołowski / Gross Ausker, Kr. Wohlau. 2. Wieś Uskorz wzmiankowana od 1267 r. (SUB 4, nr 14), sołtys od 1332 r. (SR 5097). U.W. należał do parafii w Uskorzu Małym, wzmiankowanej od 1317 r. (SR 3648). 3. Wzg. Trzebnickie. Krawędź wysoczyzny, wystawa umiarkowana N. 4. Ulicówka z dworem w cz. W, o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2704/4666 Stroppen). Stan, położone na W od siedliska miejscowości, w ciągu drogi prowadzącej do Wolowa. 5. Nadzór archeol. prowadzony przy budowie kanalizacji we wsiach U.W. i Uskorz Mały (J. Romanow), 2006. Dokumentację prowadzono w obrębie przebiegających S poboczami dróg wykopów instalacyjnych o łącznej pow. profili wynoszącej 5600 m², w których calec uchwycono na łącznej pow. 2800 m². 6- W wykopie instalacyjnym biegnącym S poboczem szosy z U.W. do Wołowa zidentyfikowano pś. poz. drogi, z brukiem złożonym z dużych otoczaków granitowych. Ponad brukiem uznanym za śrw. zalegały w-wy Podsypkowe i bruk XIX-wieczny. Sięgające średniowiecza poziomy drogi o miąższości sięgającej miano też odkryć na innych ode. drogi U.W. - Wołów oraz w ciągu szosy z Uskorza Małego do Wołowa. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. *· XIV-XV w. Podstawy datowania: ceramika. 9- Arch.: Romanow 2006. 10. Insfrastruktura komunikacyjna. 430 XI. Katalog stanowisk Brak pełnej dokumentacji (rysunkowej, inwentarza zabytków) w sprawozdaniu złożonym w WUOZwe Wrocławiu uniemożliwia odniesienie się do twierdzeń prowadzącego badania. W świetle zamieszczonych w sprawozdaniu fotografii (szczególnie fot. 5), bruk odkryty w ciągu drogi U.W.-Wołów i uznany za śrw. składał się z niedużych otoczaków, zalegających w w-wie próchniczej. Jego pozycja stratygraf., wobec nieudo-stępnienia przez Autora sprawozdania podstaw przypisanej stanowisku chronologii, nie pozwala na przyjęcie śrw. metryki odkrytego niższego poz. drogi brukowanej za pewną. 194/11 1. Wawrzęcice, pow. strzeliński, stan, nr 23 (AZP 85-29/49) / Lorzendorf, Kr. Ohlau. 2. Wieś ryc., w 1315 r. wzmiankowane w W. obejmujące 2 łany sołtystwo, zobowiązane do dziesięciny polnej na rzecz k-ła w Domaniowie (SR 3496). 3. Równ. Wrocławska. Teren falisty, stok lub dno niewielkiej kotlinki. 4. Niewielka wielodrożnica z dworem w cz. S, o niwowo-blokowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 3017/5168 Wäldchen). Stan, położone w obrębie jednej z posesji w siedlisku wsi. 5. Ratownicza dokumentacja odkrycia przypadkowego dokonanego przy pogłębianiu gnojownika przez właściciela posesji, E. Stewiga (A. Dasler z upoważnienia LfVD), 1939. 6. Na głęb. 1,5 m odkryto cz. zniszczonej studni. Zachowała się cz. drewnianej obudowy z belek noszących ślady obróbki toporem, o dł. 1,2 m i grubości 0,14 m. Wg A. Daslera, na działce sąsiadującej z posesją E. Stewiga na długo przed 1939 r. odkryto również studnię pś (APWr., WSPŚ 748, s. 375). 7. Inw.: Fragm. kafli piecowych pś. (większość znalezisk), ułamki hiepolewanych, bezuchych naczyń cer. pś., określonych jako dobrze wypalone. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (ocena A. Daslera, potwierdzona w LfVD). 9. Arch.: APWr., WSPŚ 748, s. 373-374. Piśm.: “Altschlesische Blätter” 1940, s. 136; Kokoszą 1991 nr 46. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Odkryta na stan, studnia została prawdopodobnie wzniesiona w konstrukcji zrębowej, nie wzmiankowano bowiem w odnośnej dokumentacji belek pionowych. Nieznajomość lokalizacji studni przy podejmowaniu prac ziemnych na podwórzu wskazuje na jej porzucenie dość dawno, by lokalizacja została zapomniana. Prowadzący badania w 1939 r. sugerował, że studnia znajdowała się w sąsiedztwie śrw. cmentarza, ponieważ na sąsiedniej działce siedliskowej odkryto wcześniej 2 (częściowo zachowane) szkielety ludzkie. Wobec braku podstaw datowania wspomnianych szkieletów, hipotezę tę należy uznać za niepopartą dostateczną argumentacją. 195/1 1. Wiązów-Biskupice, pow. strzeliński, stan, nr 14 (AZP 86-30/58) / Wansen- Bischwitz, Kr. Strehlen, Fdst. 5. 2. Wieś od 1245 r wzmiankowana wśród posiadłości bpich, w pocz. XIV w. obejmująca 18 łanów zobowiązanych do świadczeń czynszowych i dziesięcinnych, przy czym dziesięcinę opłacano w formie maldratowej trojakim zbożem, zaś czynsze w postaci gotówki i krów (LF B 371, s. 73-74). 3. Równ. Grodkowska. Lewa krawędź doliny Oławy. 4. Niewielka wielodrożnica z dworem w cz. środkowej, o niwowo-blokowym rozmierzeniu rozłogow (por. Mbl. 3018/5169 Wansen). Stan, położone w jednej z zagród w E linii zabudowy wsi, na E od dworu, prawdopodobnie w obrębie działki nr 22/22. 5. Ratownicza dokumentacja odkrycia dokonanego podczas kopania wykopów p. ławy fundamentowe na działce Willyego Ende (A. Dasler z upoważnienia LfVD), 1935. 6. Na głęb. 1,8 m odkryto wieniec „sięgającej głęboko”, ocembrowanej zrębową konstrukcją drewnianą studni, osiągający w rzucie wym. 0,8 x 0,9 m. W poprzek jednego z narożników studni spoczywał płaski kamień granitowy o wym. 0,8 x 0,55 x 0,1 m, a p. nim mniejszy kamień o szacunkowej masie 3/4 cetnara (ok. 38,6 kg). P. kamieniami odkryto naczynia pś., kości i sierp. Xl.24. Kopia archiwalnego zdjęcia naczyń ceramicznych odkry tych w studni na stan, nr 14 (nr kat. 195) wWiązowie-Biskupicac (wg APWr., WSPŚ 770, s. 487). XI.2. Katalog 431 7. Inw.: 3 naczynia cer. pś. (por. ryc. XI.24-25) grupy technologicznej C, w tym 2 jednouche dzbany o wys. odpowiednio 31 (pozostałe wym.: średnica wylewu 14 cm, największa średnica brzuśca 24 cm, średnica dna 11,5 cm, szer. ucha 3,3 cm) i 21 cm (pozostałe wym.: średnica wylewu 10,2 cm, największa średnica brzuśca 16,6 cm, średnica dna 11,7 cm, szer. ucha 2,6 cm) oraz niewielkie naczynie garnkowate owys. 13,5 cm (pozostałe wym.: średnica szyjki 8,2 cm, największa średnica brzuśca 10,3 cm, średnica dna 3,8 cm), fragm. innych naczyń pś., potłuczonych zapewne dopiero przy ich wydobywaniu, długi i wąski sierp (por. ryc. VII.1), połowa żuchwy (zwierzęcej?) i 2 fragm. innych kości (APWr., WSPŚ 770, s. 487-488, 491). Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (opinia A. Daslera potwierdzona w LfVD, fotografie, szkic i opisy zabytków). 9. Arch.: APWr., WSPS 770, s. 487-491,509-510; MAWr., MA-A-l 14, s. 47. Piśm.: “Altschlesische Blätter” 1936, s. 33,226; Demidziuk 2004, s. 43-44, nr 34. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Opis odkrytej na stan, studni nie pozwala stwierdzić, jak głęboko była wkopana, ani czy cembrowinę skonstruowano z desek, czy belek. Jeśli lokalizacja stan, na archiwalnej mapie jest dokładna, studnia znajdowała się w tylnej strefie jednej z działek kmiecych¹¹⁴. Sposób depozycji i rodzaj odkrytych p. kamieniami zabytków pś. wskazują na ofiarny charakter depozytu. Xl.25. Kopia archiwalnego zdjęcia naczyń ceramicznych odkrytych w studni na stan, nr 14 (nr kat. 195) w Wiązowie-Biskupicach (wg APWr., WSPŚ 770, s. 509). 196/VI 1. Wierzbice, pow. wrocławski, stan, nr 47 (AZP 83-27/134) / Wirrwitz, Kr. Breslau. 2. Wieś w średniowieczu znana jako W. Wielkie (w przeciwieństwie do Małych, obecnych Krzyżowic); pierwsza pewne wzmianki dotyczące folwarku tej wsi pochodzą z lat 1324 i 1339 (SR 4312, 6209, 6316), jego właścicielami w XIV w. byli Borschnitzowie, potem Schwarzenhornowie (por. też Jurek 1996, s. 207-209,284, 331). Od 1327 r. poświadczony proboszcz (SR 4615). W poł. XIV w. we wsi odnotowano 60 łanów, w tym 2 sołeckie, 2 plebańskie i 2 łany domiarek oraz karczmę¹¹⁵; w 1443 r. z 57 łanów 10 opuszczonych (LBWr., s. 61; RBWr., s. 244). 3. Równ. Wrocławska. Teren o wystawie małej N-NE, przecinany przez strugę, l.d. Sławki, l.d. Slęzy. 4. Długa ulicówka o niwowym rozmierzeniu pól, z dworem w cz. środkowej (por. Mbl. 2954/5067 Kober-MtzIRosslingen). Stan, położone prawdopodobnie na E od siedliska wsi, na skraju jej obrębu, w zespole działek 180-181 (na co wskazuje lokalizacja zakładu przemysłowego, przy którym toczyły się odnośne badania), choć wgkoordynatów podanych na KĘSA powinno leżeć na NW od siedliska wsi. 5. Ratownicze badania wykopaliskowe wyprzedzające budowę zakładu przemysłowego (Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska „ArchSil”), 1999. 6. Podczas badań ratowniczych odkryto, oprócz 6 ob. archeol. o metryce pradziejowej, 1 ob. wziemny datowany na późne średniowiecze. 7. Inw.: 3 ułamki naczyń cer. pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: KĘSA Wierzbice, stan. 47 (83-27/134), Dział Archeologiczny WUOZ W-w. 10. Siad osadnictwa. Na W skraju Biskupic zarejestrowano w 1928 r. kolejne stan., z którego pochodziły znaleziska naczyń pś. ¡kości zwierzęcych (nr 6, w obecnej ewidencji Wiązów nr 15, AZP 86-30/59), nie włączone jednak do niniejszego katalogu ze względu na możliwość, że zabytki pś. wystąpiły na wtórnym złożu (por. WSPS 770, s. 483-485). ¹¹⁵ W świetle wzmianek o alodium z lat 1324 (8 łanów) oraz 1346 i 1373 (10 łanów) porównanej z liczbą 44 anów czynszowych z ok. 1425 r., trzeba stwierdzić, że w LBWr. areał alodium zaliczono do łanów czynszowych. 432 XI. Katalog stanowisk Stan, jest zapewne reliktem bliżej nieokreślonej działalności ludzkiej prowadzonej w późnym średniowieczu na skraju obrębu wsi. 197/1 1. Wierzbna, pow. świdnicki, stan, nr 6 (AZP 84-23/37) / Würben, Kr. Schweidnitz. 2. Wzmiankowany od 1209 r. ośrodek dóbr panów z Wierzbnej, opatrzony późnoromańskim k-lem oraz reliktami 2 założeń obronnych, które przypisać należy Wierzbnom i panom von Rohnau (SGTS 20, s. 607; Jurek 2006, s. 133-136). Dwór tych ostatnich z winnicą, sadem, czynszami, zagrodnikami, lasem, pięciokolowym młynem i 2 stawami w 1403 r. nabyli cystersi krzeszowscy (LBŚwJaw 3, nr 1490), którzy do 1446 r. skupili całą wieś z wyjątkiem uposażenia k-ła par., zakładając tam grangię i prepozyturę (SGTS 20, s. 607). 3. Równ. Świdnicka. Teren falisty, podstawa niewielkiego wzniesienia, wystawa mała S i E. Podłoże naturalne stan, to osadowe utwory piaszczyste i żwirowe, w cz. N działki 221/3 przykryte w-wą spiaszczonej gliny (Boguszewicz, Karst, Pozorski 2000, s. 2). 4. Wielodrożnica z dworem w cz. NW, o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2952/5065 Ingramsdorf i 3014/5165 Weizenrodau). Badana cz. stan, położona w N cz. zabudowy, E od dworu, w obrębie działki 221/3 (Boguszewicz, Karst, Pozorski 2000, s. 2, passim). 5. Nadzór towarzyszący pracom ziemnym poprzedzającym budowę domu jednorodzinnego (firma „ARX”), 2000. Prace prowadzono w obrębie wykopu budowlanego i wykopów fundamentowych. 6. Podczas nadzoru stwierdzono zaleganie na naturalnym podłożu w-wy ornej o miąższości 0,3-0,4 m, p. którą w wykopie budowlanym w N cz. planowanego budynku uchwycono strop ob. nr 1. Ob. ten, w rzucie prostokątny z zaokrąglonymi narożami, zbliżony do kwadratu, dłuższą osią zorientowany był wdluż linii N-S i osiągał wym. 5,6 x 5,48-4,53 m. Głęb. ob. wynosiła 0,05-0,15 m. Wypełnisko ob. stanowiła ciemnobrunatna próchnica z drobinami węgla drzewnego. Strop ob. był naruszony przez przebiegające po linii W-E ślady orki, a p. jego spągiem wystąpiła w-wa żółlopomarańczowej plastycznej gliny, zinterpretowana jako naturalne podłoże poddane działaniu wysokiej temperatury. 7. Inw.: Ułamki naczyń ccr. pradziejowych, wś. i pś., w tym z ob. nr 1: 9 pradziejowych, 15 wś. i 21 pś. grupy technologicznej C, w tym 2 ułamki garnka pucharowatcgo. Ponadto z profili wykopów, humusu i hałd: 80 ułamków naczyń ccr. pś. grup technologicznych C i E (w tym 1 ułamek grupy technologicznej Cb), 10 grupy BI, 10 gwoździ, hak żelazny i 2 żelazne okucia drzwi. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Boguszewicz, Karst, Pozorski 2000; Boguszewicz, [et al.J 2001, s. 12. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Zgodnie z interpretacją prowadzących badania (Boguszewicz, Karst, Pozorski 2000, s. 3), wskazujących na brak w ob. nr 1 paleniska i wystąpienie w jego wypelnisku redeponowanych zabytków pradziejowych i ws., ob. nr 1 był zapewne reliktem ob. gosp. Konstrukcja ob. jest odtwarzana jako zrębowa, biorąc jednak p. uwagę, że jest to jedynie domniemanie, jako dopuszczalne rozwiązanie alternatywne przyjąć należy konstrukcję ryglową. Odkryty w 2000 r. oh. nr 1 stanowił zapewne w XII-XTV w. cz. zaplecza gosp. jednej z zagród umiejscowionych w pobliżu dworu. Sądząc po rozmiarach ob., jego nieznacznej głęb. i braku śladów słupów, był to zapewne budynek inwentarski bądź stodoła. Za tym drugim przypuszczeniem przemawia odkrycie p. spągiem ob. w-wy przepalonej gliny, która mogła służyć jako boisko. Należałoby jednak wówczas przyjąć, że zarejestrowany na stan, obiekt był reliktem samego boiska, podczas gdy po sąsiekach nie pozostał żaden ślad. Przy okazji omawiania odkryć z działki nr 221/3 w Wierzbnej warto wspomnieć wyniki badań prowadzonych przez firmę. ”ARX" w 2001 r. przy k-le par. w Wierzbnej. W świetle tych badań, k-1 został wzniesiony na obrzeżu siedliska miejscowości zapewne przy okazji jej przenoszenia na prawo niem. (Boguszewicz [et al l 2001, s. 12). Z tego samego okresu pochodzą relikty zadokumentowane na działce 221/3. 198/11 1. Wilczkowice, pow, wrocławski / Wilschkowitz, Kr. Breslau. 2. Wieś nadana przez Henryka V Grubego wrocł. konwentowi klarysek, który od 1316 r. otrzyma! leż sołtystwo, prawo patronatu k-ła oraz inne książęce prawa i dochody (SR 3598, 3599,3691). Od 1342 r. wzmian kowana karczma (SR 6871). 3. Równ. Wrocławska. Teren pagórkowaty, lewa krawędź doliny Cieniawy, l.d. Slęzy. 4. Krótka ulicówka z dworem w S rzędzie zabudowy, o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 3016/ ¡ordansmiihl). Stan, położone w SW cz. siedliska, w tylnej cz. działki nr 82. 5. Nadzór archeol. wykopów związanych z instalacją sieci wodociągowej „Jordanów dla wsi M e . Janówek i W, 1994. Prace prowadzono w obrębie liniowych wykopów instalacyjnych; w miejscu odkrycia o wziemnego wykop poszerzono. XI.2. Katalog 433 6. W profilach wykopu instalacyjnego o glęb. 0,8-0,95 m przecinającego tylną cz. działki nr 82 po linii SE-NW zarejestrowano p. w-wą próchnicy o miąższości ok. 0,25 m ob. wziemny osiągający głąb. 0,25 m. Po zdjęciu w-wy humusu z całego stropu ob. stwierdzono, że osiągał on w rzucie wym. 2,15 x 1,9 m, a eksploracja wykazała, że jest to jama nowożytna przecinająca ob. pś. Pozostałości ob. pś. w postaci ciemnobrunatnej w-wy próchniczej o miąższości 0,15 m wyróżniono p. spągiem jamy nowożytnej. Ob. pś. cechujący się równym, płaskim spągiem, wkopany był w calec, zajmując na poz. odkrycia pow. owym. 1,1 x 0,9 m i nicrcg. kształcie. 7. Inw.: 14 ułamków naczyń cer. pś. Zbiory: MAWr. 8. XIV w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Błażejewski, Trzciński 1994. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Zachowanie się jedynie spągowej partii zniszczonego wkopem nowożytnym ob. wziemnego pś. nie pozwala na bliższe określenie jego funkcji. Ciemna barwa wypełniska oraz znaczna liczba odkrytych w nim ułamków naczyń cer. pś. wskazuje, że w ostatniej fazie użytkowania mógł on posłużyć depozycji odpadków, za czym mogło by przemawiać położenie ob. w tylnej cz. działki. 199/1 1. Wilkowice, pow. wrocławski, stan, nr 8 (AZP 83-28/123) / Wilkowitz, Kr. Breslau. 2. Wieś W. wydzielono zapewne z większej jednostki osadniczej, znanej jako Żórawina"⁶. W poi. XIV w. osada wymieniona jako majątek alodialny należący do uposażenia wrocł. kapituły katedralnej, w 1443 liczyła 12 łanów (LBWr., s. 88, nr 149). 3. Równ. Wrocławska. Skraj wysoczyzny morenowej, ograniczającej od F. dolinę Żurawki, p.d. Slęzy. Łagodny stok o wystawie NW. 4. Wieś placowa o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2955/5068 Rothsiirben/Rothbach; Schlenger 1930, s. 141). Stan, położone ok. 0,2-0,5 km S od współczesnego siedliska W. 5. Ratownicze badania archeologiczne poprzedzające budowę autostrady A4 (IAiE PAN W-w), 1999-2000. Badaniami objęto wielokulturowy kompleks osadniczy o pow. ok. 10 ha złożony ze stan. W. nr 8 w N pasie inwestycji (wykop I), gdzie przebadano pow. 135,27 ara, oraz stan. Stary Sleszów nr 16, w S pasie inwestycji (wykop II), gdzie przebadano pow. 166,2 ara, łącznie odkrywając 381 ob. wziemnych. 6. Wśród odkrytych obiektów śrw. większość (50) stanowiły trudne w interpretacji, niewielkie jamy; poza tym wyróżniono 22 ob. zasobowe, 3 jamy związane z działalnością przetwórczą, 4 otwarte paleniska, 1 studnię oraz relikty 6 budynków mieszkalnych i gospodarczych. Relikty budynków, zagłębione do 0,5 m, osiągały pow. 4-25 m!; w żadnym nie wystąpiły ślady klepiska ani podłogi. Tylko 1 ob., opatrzony w narożnikach dołami po slupach (ob. nr 69/1) uznano za relikt budynku mieszkalnego; w N cz. tego ob. odkryto niewielką jamę zawierającą pozostałości ofiary zakładzinowej w postaci ułamków naczyń cer., kości zwierzęcych i brązowego okucia. Spośród pozostałych 6 pozostałości budynków 3 budynki uznano za gosp., a 2 za gosp.-mieszkalne. Ob. uznane za jamy zasobowe osiągały pow. 1-4 m¹ i objętość 0,5-3 m’, przyjmując różne kształty. Odkryte na stan, otwarte paleniska osiągały głęb. do 0,3 m, cechując się zawartością kości zwierzęcych i ułamków naczyń wwypelniskach. Drewniana studnia (ob. nr 262) umieszczona była w lejowatym wkopie o wym. w rzucie 9,6 *6,3 m, osiągając głęb. 3,2 m. Strop cembrowiny wystąpił na glęb. 1,4 m; cembrowina była wzniesiona z desek łączonych na zrąb, których uchwycono 6 wieńców wzmocnionych dodatkowo umieszczonymi w narożnikach pionowymi żerdziami oraz uszczelnionych plecionką. Obiekty zawierające wyłącznie zabytki pś. wystąpiły w wykopie I (w pasie N autostrady) w pobliżu Żurawki (ob. 114/1, 116/1), w skupisku obiektów przy S skraju wykopu II (ob. nr 74/11) oraz w rozproszeniu w E partiach wykopu II (ob. nr 67/11, 69/11, 151/11, 140/11). Jedynym z ob. pś. o przypisanej funkcji był ob. nr 69/11, prostokątna w przekroju jama uznana za zasobową, w rzucie nieregularnie kolista o wym. 1,9 x 1,92 m, cechująca się głęb. 0,94 m i trójwarstwowym wypełniskiem wskazującym na jego stopniowe zasypanie (por. K. Nowaczyk, I.. Nowaczyk 2007, ryc. 16). 18 m na E od ob. nr 69/TI wystąpił ob. nr 67/11, w rzucie kolisty »średnicy 1,6 m, osiągający głęb. 0,42 m, wypełniony ciemnobrunatną próchnicą, a kolejnych 190 m na E wy-stąpil ob. nr 140/11 o głęb. 0,52 m. Pozostałe 4 ob. pś. osiągały miąższość od 0,9 do 0,3 m (dokładniejsze opisy ob.: K. Nowaczyk, L. Nowaczyk 2007, tab. 1). 7. Inw,: Z ob. wś. pozyskano, oprócz licznych ułamków naczyń cer., fragm. srebrnego kabłączka skronio-Wego (ob. 25/1), sprzączkę żelazną typu I wg K. Wachowskiego (ob. nr 212/11), sprzączkę żelazną typu II wg X-Wachowskiego (ob. nr 68/1), ostrogę typu II/2 wg Z. Hilczerówny (ob. nr 43/1), fragm. 2 noży żelaznych (ob. ¹¹⁶ ¹¹⁶ LF B 54, s. 50: Item minorem Zarovinam sive Wilców. O Żórawinie i podobnych jednostkach osadniczych na Śląsku por. Podwińska 1971, s. 253-256. 434 XI. Katalog stanowisk nr 118/11 i 146/11), 2 fragm. osełek z łupku kwarcowo-serycylowego (49/1 i 69/1), 2 fragm. osełek z piaskowca kwarcowego (60/11 i 118/11), gładzik, fragm. kamiennego przęślika. Z w-wy kult, zalegającej ponad obiektami wyeksplorowano 2 podkowy końskie typów V/1 i VI/2 wg J. Kaźmierczyka (1978). Większość z 226 ułamków naczyń cer. pś pozyskano, z w-wy kulturowej, pewną liczbę także z 7 ob. zawierających wyłącznie materiały pś.; z 5 ob. pozyskano ułamki naczyń pochodzących z przełomu wczesnego i późnego średniowiecza (K. Nowaczyk, L. Nowaczyk 2007, katalog źródeł, tab. 1). Obiekty pś. wydatowanc zostały przy pomocy odpowiednio 1 (ob. nr 114/1, 116/1, 69/11), 2 (ob. nr 140/11, 151/11) lub 3 (ob. nr 74/11) ułamków naczyń cer. pś.; wob. nr 67/11 wystąpił ponadto fragm. przedmiotu żelaznego oraz grudki polepy. Zbiory: 1 AiE PAN W-w. 8. XII/XIII-XV w. Podstawy datowania: osada wś. datowana w oparciu o technologię i typologię zab. cer. i metalowych; obiekty XIII-wieczne i pś. w oparciu o klasyfikację zalegających w ich wypełniskach ułamków naczyń cer. Chronologia osady wś., przez autorów monografii stan, ustalona została ostrożnie na poł. XII-1. poi. XIII w. (K. Nowaczyk, L. Nowaczyk 2007, s. 385). Na zawężenie tego datowania nic pozwala dopuszczalna chronologia zabytków metalowych, jednak charakterystyka zbioru ułamków naczyń cer. wskazuje na duże prawdopodobieństwo XIII-wiecznej metryki osady. W zbiorze ceramicznym z W., technologicznie silnie zbliżonym do zespołów ze Ślęzy, stan, nr I3"⁷, występują typowe dla XII/X1JI-XIII w. cechy typologiczne: naczynia z cylindryczną szyjką i tzw. kryzą, brzegi z okapem, ornament pojedynczej linii falistej na szyjce, ornament stempelkowy. Wobec wystąpienia jedynie w przypadku 2 niepozornych ob. możliwości superpozycji starszych i młodszych jam (ob. nr 62/1 i 117/11) oraz niedostrzeżenia przez prowadzących badania rozwarstwienia chronologicznego materiałów zab. przypuszczać należy, że osada była jednofazowa i uznać jej XIII-- wieczne datowanie. 9. Arch.: Gralak [et al.J 2006. Piśm.: Gediga, Kosicki, Żygadło 2001, s. 104, passim·, Kopeć [et al ] 2001, s. 230-235; K. Nowaczyk, L. Nowaczyk 2003, s. 203-204; iidem 2007 (monografia stan.). 10. Ślad osadnictwa. Jedyny pewny budynek mieszkalny w obrębie osady wś. (ob. nr 69/1) rekonstruowany jest jako wzniesiony w technice zrębowo-słupowej (K. Nowaczyk, L. Nowaczyk 2007, s. 337); w świetle zadokumentowanych reliktów nie sposób jednak wykluczyć konstrukcji ramowej z lekko zagłębionymi słupami, zbliżonej do znanej m.in. z grodu pułtuskiego (Mierosławski 1988, s. 162, ryc. 1). Interpretacja 2 ob. gosp. (34/1 i 36/1) jako reliktów mielerzy (K. Nowaczyk, L. Nowaczyk 2007, s. 338) jest mało prawdopodobna ze względu na ich niewielkie rozmiary. Za słuszny należy uznać przyjęty w monografii stan, podział ob. zasobowych na jamy, małe związane z przechowywaniem artykułów spożywczych, i większe o charakterze składzików oraz interpretację otwartych palenisk jako pozostałości letnich ognisk o celach kuchennych (K. Nowaczyk, L. Nowaczyk 2007, s. 338). Ciekawa i udokumentowana odciskami ziarniaków na polepie jest interpretacja ob. nr 101/1 jako wyposażonego w konstrukcję do prażenia ziarna. Skartowanie obiektów śrw. pozwala wyróżnić 2 dość gęste skupiska ob. ws„ odpowiadające może 2 siedliskom, luźniejsze od nich skupienie ob. w cz. stan, położonej najbliżej Żurawki, m. nimi strefę pozbawioną ob. wziemnych, a W od nich skupisko ob. gospodarczych (por. K. Nowaczyk, L. Nowaczyk 2007, ryc. 2). Układ ten zinterpretowany został przez autorów monografii stan, jako pozostałość wś. okolnicy (K. Nowaczyk, L. Nowaczyk 2007, s. 360-361, 385). W świetle danych hisl., odkryta na stan. nr8 osada wś prawdopodobnie była tożsama z cz. większej jednostki osadniczej nazywanej Żórawiną. Do opisanych wyżej skupisk ob. wś. wyraźnie należały zarówno ob. uznane za XIII-wieczne, jak leż zawierające materiały wś. i pś.; spośród ob. zawierających wyłącznie zabytki pś., o wyraźnie uboższej treści kulturowej, jedynie ob. 74/11 wystąpi! w jednym ze skupisk ob. stanowiącym zapewne ślad siedliska wś., a ob. nr 114/1 i 116/1 w pobliżu Żurawki, pozostałe zaś poza zasięgiem osady wś. Dane te potwierdzają opinię K. i L. Nowaczyków (2007, s. 385), że pś. faza zasiedlenia stan, nic stanowi kontynuacji starszej osady, lecz raczej ślad doraźnego użytkowania stan, w 2. poł. XIII-XV w. Wnioskowi temu nie stoi na przeszkodzie wystąpienie wśród ob. zawierających wyłącznie materiały pś. jamy zasobowej, zważywszy na wątłe podstawy jej datowania w postaci 1 ułamka naczynia cer. pś. oraz jej znaczne podobieństwo do pobliskiego ob. nr 70, dato wanego na późne fazy wczesnego średniowiecza także przy użyciu 1 ułamka naczynia ceramicznego.t-hara ter większości ob. uznanych za pś. (niewielkich jam gospodarczych o ubogich w zab. ruchome wypelmsKa h oraz brak wyraźniejszego horyzontu zabytków pś. wskazującego ewentualnie na intensywniejsze użytkowanie stan, w jakimś odcinku czasowym w XIII-XVI w., dodatkowo potwierdzają wnioski K. i L. Nowaczyków, ze zab. i ob. pś. były jedynie śladami doraźnej penetracji terenu stan, w 2. poł. XI1I-XV w. ¹¹⁷ Informacja dzięki uprzejmości dr. Tomasza Gralaka, znającego oba zespoły zabytków z autopsji. XI.2. Katalog 435 200/VI 1. Wilków Wielki, pow. dzierżoniowski / Gross Wilkau, Kr. Reichenbach. 2. Wieś ryc., wzmiankowana po raz pierwszy w 1253 r. przy okazji darowizny dziesięcin dla k-la w Pątnowie (SUB 3, nr 90), w XIV-XV w. w posiadaniu różnych rodzin, z siedzibą ryc. poświadczoną od 1475 r. (por. SGTS 21/2, s. 450). K-ł par. wzmiankowany od ok. 1335 r. (SR 5409, s. 34). 3. Wzg. Nicmczańsko-Strzelińskie, mikroregion: Wzg. Gumińskic. Skraj E Wzg. Gumińskich, lewa terasa nadzalewowa Slęzy. 4. Ulicówka z dworem w cz. S, o niwowo blokowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 3077/5267 Nimptsch). Slan. położone w N cz. siedliska wsi, w rejonie k-la. 5. Nadzór archeol. w trakcie prac ziemnych przy budowie kanalizacji telekomunikacyjnej w Wilkowie Wielkim (firma „Taurus”), 1999. Dokumentowano profile wykopów instalacyjnych o szer. ok. 0,4 m i głęb. ok. 0,8 m. 6. W obrębie miejscowości zadokumentowano pięć ode. profili wykopów, oznaczonych jako wykopy I V. We wszystkich wystąpiły starsze niż współczesne nawarstwienia kulturowe, z zastrzeżeniem, że jedynie w odniesieniu do wykopów I i III istnieją podstawy do przypisania tym nawarstwieniom śrw. metryki. Wykop 1, o dł. 4,6 m, założono na N poboczu drogi do Chwalęcina, przy samym jej skrzyżowaniu z drogą krajową nr 8,wobrębic działki nr 267. W S profilu wykopu p. asfaltem i 2 w-wami podsypki (j. s. 1-3) odkryto nowożytny bruk kamienny (j. s. 4), zalegający na w-wie piasku przemieszanego z gliną i drobnym żwirem (j. s. 5). Poniżej, na głęb. ok. 0,55 m, wystąpił bruk z niewielkich otoczaków, pomiędzy którymi zalegała czarna próchnica z domieszką gliniastą (j. s. 6). Poniżej poziomu bruku zalegała w-wa czarnej próchnicy z wtrętami gliniastymi, węglem drzewnym i drobnymi fragm. polepy barwy pomarańczowej, o miąższości ok. 0,1 m (j. s. 7), poniżej zaś w-wa szaro-popielatcj gliny (j. s. 8). Wykop III, o dł. 4,6 m, założono przy W skraju działki k-ła (nr ewid. 275), na E poboczu drogi krajowej nr 8. p. współczesną nawierzchnią asfaltową i podsypkami (j. s. 1-3) wystąpił w nim bruk z otoczaków, wśród których zalegała czarna próchnica (j. s. 4), zalegający na podsypce szaro-żółlego piasku o miąższości ok. 0,1 m (j. s. 5). Poniżej, na głęb. ok. 0,45 m, uchwycono strop j.s. 6, składającej się z tłustej próchnicy z domieszką gliny, węgla i bryłek polepy, osiągającej miąższość kilkunastu cm. Poniżej zalegała w-wa szarej gliny z przymieszką węgla drzewnego (j. s. 7), a p. nią w-wa popielato-szarej, piaszczysto-■kamienistej gliny (j. s. 8). 7. Inw.: 1 fragm. brzuśca naczynia cer. wś. z j.s. 7 w wykopie I, ułamki naczyń cer. pś„ w tym zdobiony żłobkowaniem „gotyckim” fragm. brzuśca naczynia grupy technologicznej B2 z wykopu III (j. s. 6) oraz 1 ułamek naczynia grupy C z wykopu II (j. s. 2). Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XV w. Podstawy datowania: ceramika. Prowadzący badania stwierdził istnienie nawarstwień archeol. pochodzących ze średniowiecza w wykopach I-III, w każdym z nich w oparciu o 1 ułamek pś. naczynia cer. Przypuszczenie to w odniesieniu do wykopu II jest uzasadnione w sposób niedostateczny, jako że odnośny zabytek datujący wystąpił w j.s. 2, zalegającej bezpośrednio p. próchnicą współczesną. Możliwe wydaje się natomiast śrw. datowanie przedstawione dla niższych nawarstwień odkrytych w wykopach I i III, ze względu na ich wystąpienie p. sekwencjami warstw młodszych. 9. Arch.: Tymciów 1999b, s. 8-9, 12-13, 15, rys. 1,7, 9, tabl. I. 10. Osada: siedlisko wsi. Wg prowadzącego odnośne badania (Tymciów 1999b, s. 15), j.s. 7 w wykopie I oraz j.s. 6-7 należy interpretować jako poziomy użytkowe dróg śrw. Schemat powstawania stratygrafii obydwu wykopów byłby podobny: śrw. poziom użytkowy-droga nowożytna-droga współczesna. Z zastrzeżeniami co do wątłych podstaw datowania warstw, należy zgodzić się z przedstawioną przez Autora rekonstrukcją, pozwalającą na synchronizację nawarstwień odkrytych w wykopach I i III. W-wy uznane za śrw. to typowe w-wy kult., o czym świadczy skład ich wypełnisk. Uznanie ich przez prowadzącego badania za pozostałości traktów komunikacyjnych jest hipotezą dopuszczalną, jednak z pewnością nie jedyną możliwą. 201/IV 1· Wojkowice, pow, wrocławski, stan, nr 15 / Weigwitz, Kr. Breslau. 2. Wieś wzmiankowana od 1309 r. jako ryc. z nadania książęcego (SR 3026), w 1434 r. nadal w posiadaniu (KatDok 9, nr 286); w poi. XIV w. we wsi wymieniono 24 lany, z tego 3 sołeckie i 21 czynszowych, i karcz- mę(l.BWr., s. 66 nr 19); ok. 1425 r.: 22 łany czynszowe i karczmę (RBWr., s. 244, nr 91). 3. Równ. Wrocławska. Łagodne wyniesienie o wys. osiągającej 131,78 m n.p.m. w obrębie wysoczyzny morenowej, cechującej się pokrywą lessową o miąższości 0,5-0,7 m, lekko opadające w kierunku Żurawki, p.d. W wystawa mała S. 436 XI. Katalog stanowisk 4. Krótka ulicówka o niwowym rozmierzeniu pól, z folwarkiem położonym poza siedliskiem, ulokowanym w środku obrębu (por. Mbl. 2955/5068 Rothsiirben/Rothbach; Szulc 1963, s. 64, ryc. 38). Stan, położone na S skraju obrębu W., przy granicy z Krajkowem. 5. Ratownicze badania archeologiczne poprzedzające budowę autostrady A4 (IAiE PAN W-w), 1999--2000. Łącznie przebadano ok. 10 ha, odkrywając 3255 obiektów. 6. Zabytki śrw. wystąpiły w wypcłniskach 42 ob. archcol. (z czego 30 w E cz. wykopu, w skupisku ob. kuli, przeworskiej), w tym zaledwie w kilku nieprzemieszane z materiałami pradziejowymi. Żaden z ob. zawierających zabytki pś. nie został wydatowany jednoznacznie na średniowiecze. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer.. Zbiory: IAiE PAN W-w. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Piśm.: Gediga, Kosicki, Żygadlo 2001, s. 104, passim·, Gralak [et al.) 2001, s. 204. 10. Ślad osadnictwa: peryferia wsi. Wg prowadzących badania (Gralak [et al.[ 2001, s. 204) brakob. osadniczych jednoznacznie dających się wiązać ze średniowieczem świadczy o epizodycznym charakterze osadnictwa z lego okresu na slan. Sytuacja la nie dziwi z racji położenia stan, na samym skraju obrębu W. Pozyskanie pojedynczych zabytków śrw. z wy-pełnisk ob. pradziejowych oraz wystąpienie mało charakterystycznych ob. zawierających wyłącznie zabytki śrw. (być może przcgłębicnia w-wy ornej) sugeruje przy tym, że S skraj siedliska Wojkowic był w późnym średniowieczu poddany uprawie, prowadzącej do przemieszczania ułamków naczyń wś. i pś. do spągowej strefy w-wy ornej. 202/1 1. Wojnarowice, pow. wrocławski, stan, nr 42 / Wernersdorf, Kr. Breslau. 2. Wieś wzmiankowana od 1367 r. (LBŚwJaw 1, nr 149), w 2. poł. XIV i pocz. XV w. w rękach ryc. na prawie lennym (por. LBŚwJaw 1; 3, passim s.v. Wernhersdorf oraz LBŚwJaw 2, nr 1203; por. szczególnie LBŚw-Jaw 1, nr 662, 1026). Wzmianki od 1398 r. sugerują istnienie alodium (LBŚwJaw 3, nr 763, 1852), od 1401 r. poświadczone sołtystwo (LBŚwJaw 3, nr 1150). 3. Równ. Wrocławska. Teren pagórkowaty, krawędź pokrytej osadami polodowcowymi wysoczyzny ograniczającej od E dolinę strugi, p.d. Bystrzycy. 4. Wieś placowa z zabudowanym nawsiem i dworem w cz. N, o niwowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2953/5066 Morschelwitz). Stan, położone na W skraju wsi, przy budynku nr 15 (działka nr 229/2). 5. Nadzór archeol. prac ziemnych prowadzonych przy budowie sieci wodociągowej we wsiach Rogów So-bócki, W. i Okulicc (firma „AKME"), 1997. Prace prowadzono w obrębie liniowych wykopów instalacyjnych. 6. W wykopie instalacyjnym, w odległości 8,5 m SW od budynku nr 15, p. w-wą czarnej próchnicy o miąższości 1,1-1,2 m odkryto jamę o przekroju soczewkowatym, wkopaną w w-wę żółtego piasku, która zalegała na w-wie ilastej próchnicy. Wypełnisko ob. stanowiła w-wa czarnej próchnicy przemieszanej z rumoszem ceglanym i drobnymi otoczakami. 7. Inw.: 28 ułamków naczyń cer. pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Bykowski [et al.] 1997, s. 3, ryc. 5-6, fot. 2. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Wobec niewielkiego zakresu badań, trudno zinterpretować znaczenie odkrytego ob.; nawet jego określenie jako jamy nie może uchodzić za pewne ze względu na sposób zalegania, przy samym końcu w-wy piaszczystej na jej stropie. Najbardziej prawdopodobne wydaje się, że odkryta w-wa, przez prowadzącyc badania uznana za śmietniskową, była zarazem w-wą niwelacyjną, mającą zapewne podnosić poziom tylnej cz. podwórka. 203/IV 1. Wrocław-Biskupin, miasto - powiat Wrocław, stan, nr 1 (AZP 80-29/24) / Breslau-Bischofswa e, Fdst. 1. ₅ 2. W średniowieczu na terenie obecnego B. istniała wieś bpia łKoczotów (por. Domański 1967, s. 2 tam dalsze odsyłacze; por. też Antkowiak 1973, s. 24). 3. Pradolina Wrocławska. Teren równinny, terasa nadzalewowa Odry. 4. Forma osadnicza łKoczotowa nie jest znana. Stan, położone na tyłach działki przy ul. K. Olszews B 5. Ratownicza dokumentacja odkryć przypadkowych z ramienia LfVD, 1931. ■ hrb ć 6. Podczas badań odkryto relikt osady wś., dokumentując ob. wziemne. Wśród odkrytych jam miary y także ob. datowane na późne średniowiecze. XI.2. Katalog 437 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. wś. i pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. W zbiorach MAWr., gdzie powinny się znajdować odnośne zabytki, nie stwierdzono wzmiankowanych w odnośnym piśmiennictwie materiałów pś., lecz jedynie zabytki wś. 8. XIII w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Piśm.: „“Altschlesische Blätter" 1931, s. 54; Seger 1932, s. 23; Vermehrung 1935-1936, s. 400; por. też: Demidziuk 1999, s. 377; Kramarek 1963, s. 162-163. Arch.: WSPŚ 653, s. 521-553, 555. 10. Osada. Jedyną wskazówką, przemawiającą za istnieniem na stan, jam pś., jest wzmianka o nich w notkach dotyczących odkryć z 1931 r. na łamach „Altschlesische Blätter”. Zabytków pś. brak w zbiorach MAWr., jak też w katalogu Janusza Kramarka (196 ). W związku z. tym, że zabytki wś. z odnośnych badań zachowały się, jest prawdopodobne, że ewentualnych zabytków pś. nie zabrano ze stan. Niedostateczny zasób danych uniemożliwia interpretację odkryć dokonanych na stan. 204/IV 1. Wrocław-Borek, miasto-powiat Wrocław'¹" / Kleinburg, OT Breslau. 2. Osada wzmiankowana od 1193 r.; majątek alodialny obejmujący w pol. XIV w. 14, ok. 1425 r. 11 łanów (LBWr., s. 108, nr 291-292; RBWr., s. 236, nr 4); w XIV w. w związku z podziałami własnościowymi poszczególne działy nosiły własne nazwy miejscowe: allodium Borg, olim Sedelitz vel Januschowitz (Domański 1967, s. 20, nr 3, s. 23, nr 12 i s. 37, nr 45). 3. Równ. Wrocławska. Teren równinny, strefa źródliskowa Grabiszynki, p.d. Slęzy. 4. Krótka ulicówka o blokowo-niwowym rozmierzeniu pól, wykazująca regularne rozmierzenie siedliska (Szulc 1963, s. 55-56,60, ryc. 34, mapa B). Stan, położone W od hist. siedliska wsi, S od skrzyżowania obecnej ul. Powstańców Śląskich z ul. Sępią. 5. Odkrycie przypadkowe w prywatnym ogródku działkowym na N od ówczesnej pętli tramwaju nr 2 (obecnie zajezdnia „Borek” MPK Wrocław S.A.), 1927. 6. Na głęb. 0,6 m odkryto zespół zabytków wś. i pś. 7. Inw.: Naczynie XIII-wieczne, ułamki naczyń cer. wś. i pś., fragm. kości zwierzęcych. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: APWr., WSPŚ 652, s. 721; MAW MA-A-114, s. 13. Piśm.: “Altschlesische Blätter“ 1927, s. 75; Vermehrung 1931, s. 101; Kramarek 1963, s. 167, 186, ryc. 9a; Demidziuk 1999, s. 166. 10. Osada. Zabytki odkryte w 1927 r. ze względu na wś. datowanie całego naczynia na pewno nie są związane z Siedlcem lub Januszowicami, osadami krótkotrwałymi powstałymi wskutek parcelacji istniejącej już wsi Borek, wzmiankowanymi odpowiednio dopiero w latach 1330-1369 i 1327-1372. Nie jest jednak wykluczone, że odkryte na stan, zabytki pochodziły z XIII-wiecznej osady, jako że wzmianki o Borku z lat 1223 i 1250 używają liczby mnogiej „Borki”, co sugeruje, że wieś składała się wówczas z kilku odrębnych topograficznie osiedli. 205/11 1. Wrocław-Mokra, miasto-powiat Wrocław, stan, nr 2 (AZP 78-26/36) / Muckerau, Kr. Neumarkt. 2. Miejscowość w 1289 r. przypisana na własność m-u Leśnicy i osadzona na prawie niem. z czynszem ustalonym w wys. 6 korców żyta, 6 owsa i wiardunku srebra z łanu (SUB 5, nr 428). Wieś obejmowała w XIV-■XV w. 50 łanów, w tym 5 sołeckich, 3 plebańskie i 34 czynszowe oraz 8-łanowc alodium, a w nim już w 1346 r. umocnioną siedzibę ryc. (LBWr., s. 90, nr 161; RBWr., s. 254, nr 192; por. też Jurek 1996, s. 288). 3. Równ. Wrocławska. Teren równinny, prawa terasa nadzalewowa Łękawicy. 4. Wieś folwarczna o zabudowie wielodrożnicowej i niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2827/4867 Deutsch Lissa). Badana w 1928 r. cz. stan, położona w tylnej cz. jednej z działek w S rzędzie zabudowy na S cz. siedliska, przy ul. Watowej, prawdopodobne współrzędne: x 369350, y 349142 (wg planu w skali 1:200 w OA: APWr., WSPS 740, s. 122, por. ryc. XI.26). 5. Dokumentacja odkrycia przypadkowego dokonanego przez gospodarza Trautmanna przy kopaniu dołu do kopcowania buraków (radca Gürich z upoważnienia LfVD), 1928. u dołu do kopcowania buraków odkryto zarys nieregularnej jamy, w rzucie przypominającej , _ (por. ryc. XI. 27-28). Przebieg spągu jamy zadokumentowano przy pomocy cięć profilowych: "" W archiwaliach podawana lokalizacja Breslau-Süd lub Breslau-Südvorstadt; w niniejszym rekordzie zlokali-towano stan, wg jego przynależności do historycznego obrębu wsi Borek. 6· Na E skraj kształtem liiere L 438 XI. Katalog stanowisk Х1.27. Kopia rysunku przedstawiającego rzut obiektu archeologicznego odkrytego na stan, nr 2 (nr kat. 205) we Wrocławiu-Mokrej (wg WSPŚ 740, s. 123) na głębokości 0,5 m od poziomu odkrycia. Skala 1:35. A-B, poprowadzonego po linii W-E, i C-D, po linii N-S. Największą głęb. (0,4 m) jama osiągała w cz. NE; na większej cz. pow. ob. jego głęb. nie przekraczała 0,1 m, wypłyca-jąc się delikatnie na skrajach. Także w NE cz. ob., w jego stropie, wystąpiło skupisko otoczaków granitowych; mniejsze skupisko otoczaków wystąpiło na S skraju jamy. Wypełnisko ob. cechowało się intensywnie ciemną barwą. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś„ w tym zdobionych żłobkami tzw. gotyckimi (APWr., WSPS 740, s. 124), gwoździe, węgle drzewne, 1 bryłka polepy. Zbiory: Zabytków, uznanych za „historyczne”, nie zabrano (APWr., WSPS 740, s. 121). 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika (ocena chronologii: radca Gurich). 9. Arch.: APWr., WSPŚ 740, s. 121- 124; MAWr., MA-A-113, s. 42; WUOZ Xl.26. Kopia archiwalnego planu ukazującego lokalizację stan, nr 2 W-w, KĘSA Mokra, stan, nr 2 (AZP 78- (nr kat. 205) we Wrocławiu-Mokrej (wg WSPŚ 740, s. 122). Skala 1:400. 26/36). Piśm.: “Altschlesische Blatter” 1928, s. 80; Kokoszą 1990, nr 54. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Odkryta na stan, jama, ze względu na jej niewielką głęb., była zapewne pozostałością budynku naziemnego. Kształt i pełne wym. budynku są nie do określenia. Umiejscowienie ob. w tylnej cz. działki (przy założeniu stałości przebiegu drogi od średniowiecza) sugeruje jego gosp. charakter. Wystąpienie w wypełni-sku gwoździ i kamieni może świadczyć o istnieniu ponad jamą konstrukcji naziemnej. Na W krańcu tego samego dołu na buraki odkryto 3 skupiska kości ludzkich¹¹⁹. 206/1 1. Wrocław-Muchobór Wielki, mia-sto-powiat Wrocław / Gross Mochbern, Kr. Breslau. 2. Wieś od 1155 r. wzmiankowana w posiadaniu bpstwa wrocł., z czasem kapituły katedralnej, w 1291 r. lokowana na prawie niem. z 1 rokiem wolnizny, czynszem 0,5 grz. srebra z łanu i dziesięciną w wys. 12 korców trojakiego zboża, z ograniczeniem wielkości gospodarstw do 2-3 łanów oraz obowiązkiem zamieszkiwania ich właścicieli we wsi (SUB 6, nr 2). M.W. w poł. XIV w. obejmował 26 łanów, w tym 1 plebański i 4 sołeckie; w 1443 r. we wsi wyliczono 3 łanów (LBWr., s. 88, nr 148). K-ł wzmiankowany w 1347 r. przy okazji darowizny 2 łanów na jego uposażenie, jako filialny k-ła pw. św. Mikołaja na Szczepinie (Neuling 1884, s. 77-78). 3. Równ. Wrocławska. Prawa terasa nadzalewowa Kasiny, l.d. Ślęzy. ¹¹⁹ Wbrew twierdzeniu A. Kosickiego i E. Drużyłowskiego, wyrażonemu na odnośnej KĘSA, kości nie wystąpi ły w omówionej powyżej jamie, nie ma więc podstaw, by podważać osadowy charakter znaleziska. XI.2. Katalog 439 Х1.28. Kopie rysunku przedstawiającego cięcia profilowe obiektu archeologicznego odkrytego na stan, nr 2 (nr kat. 205) weWrodawiu-Mokrej (wg WSPŚ 740, s. 124). Skala 1:35. 4. Wydłużono wielodrożnica z dworem w cz. SE, o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2891/4961 Schmolz i 2827/4867 Deutsch Lissa; Szulc 1963, mapa B). Stan, położone w W cz. siedliska, w N pasie jezdni ul. Stanisławowskiej przy samym skrzyżowaniu z ul. Mińską i Rakietową, N od k-ła par. pw. św. Michała Archanioła. 5. Nadzór archeol. prac ziemnych (firma „AKME”). Prace dokumentacyjne prowadzono w obrębie wykopów instalacyjnych. 6. W profilu S wykopu instalacyjnego, p. współczesną nawierzchnią, 2 w-wami podsypki i współczesną w-wą niwelacyjną o łącznej miąższości 0,5-0,6 m uchwycono w-wę szaro-czarnej próchnicy (j. s. 5) zawierającą zab. ruchome pś., zalegającą na stanowiącej naturalne podłoże spiaszczonej glinie. 7. Inw.: 5 ułamków naczyń cer. pś. Zbiory: Firma „AKME”. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Broda, Guszpit 2006, s. 39, rys. 18. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Prowadzący badania zinterpretowali j.s. 5 jako śrw. w-wę kult, powiązaną z lokacyjną wsią (Broda, Guszpit 2006, s. 39). Zupełny brak w zbiorze zabytków ułamków naczyń wś. może wskazywać, że teren wokół k-ła par. nie należał do pierwotnego, sięgającego XII w. siedliska M.W., jednak skromne podstawy źródłowe nie wystarczają, by nadać tej hipotezie walor pewności. 207/1 1. Wrocław-Ołtaszyn, miasto-powiat Wrocław / Oltaschin, Kr. Breslau. 2. Wieś wzmiankowana od 1204 r., należąca w pocz. XIII w. do zgromadzenia NMP na Piasku, od 1227 r. do uposażenia wrocł. kapituły katedralnej (KDŚ1 3, nr 338), w poł. XIV w. obejmowała 25 łanów, w tym 2 sołeckie (LBWr., s. 88, nr 147). K-ł par. wzmiankowany od 1254 r. (por. Neuling 1884, s. 88). 3. Równ. Wrocławska. Wypłaszczenie szczytowe łagodnego wzniesienia prawej terasy nadzalewowej Ślę-ry, na którym położone jest siedlisko wsi. 4. Wieś placowa z zabudowanym nawsiem o blokowo-pasmowym rozmierzeniu rozłogów (por. Mbl. 2892/4968 Breslau-Sud). Stan, położone w N rzędzie zabudowy siedliska, na S skraju posesji przy ul. Pszczelarskiej 17 (Błażejewski, Trzciński 2000, ryc. 1). 5. Nadzór archeol. poprzedzający budowę domu jednorodzinnego, 1993. 6. W obrębie wykopu budowlanego o wym. 14 x 16 m, zagłębionego do 0,9 m w podłoże, odkryto gruzowisko osiągające w rzucie wym. 2,6 x 0,8 m, zawierające drobne ułamki cegieł nie noszące na sobie śladów zaprawy. Tuż obok, dalej na W, odkryto skupisko piasku i wapna osiągające w rzucie wym. ok. 1,5 x 2 m i głęb. 0,25 m. 7. Inw.: 10 ułamków naczyń cer. pś. i 6 renesansowych, w tym 15 zaliczonych do grupy technologicznej C ¹1 pokryty zieloną polewą (grupa E), fragm. cegieł ręcznej roboty o nie dających się dokładnie określić wym., bryła zaprawy. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Błażejewski, Trzciński 2000. Piśm.: Błażejewski, Trzciński 2000a. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Prowadzący badania wysunęli przypuszczenie, że odkryte przez nich skupiska gruzu ceglanego, piasku ■wapna stanowiły skład materiałów przygotowanych w jednym miejscu w związku z prowadzonymi w XV-XVI w. pracami budowlanymi przy k-le pw. Wniebowzięcia NMP w Ołtaszynie lub przy innej budowli we wsi (Błażejewski, Trzciński 2000a, s. 549-550). Jako że nie widać powodów, dla których skład materiałów służących rozbudowie k-ła miał znajdować się na jednej z działek kmiecych, i to nie sąsiadującej bezpośrednio z k-łem, bardziej prawdopodobna okazuje się druga propozycja Autorów, że materiały te miały Posłużyć wzniesieniu innej budowli ceglanej we wsi. Zleceniodawcą budowy mógł być ówczesny właściciel 440 XI. Katalog stanowisk późniejszej posesji nr 17, sądząc z lokalizacji odnośnej działki na obwodzie zabudowy, właściciel gospodarstwa kmiecego. 208/1 1. Wrocław-Oporów, miasto-powiat Wrocław / Operau, Kr. Breslau. 2. Osada wzmiankowana od 1201 r. w posiadaniu cystersów lubiąskich (KDS1 1, nr 86), zapewne jako alodium (KDŚ13, nr 349); potem w posiadaniu wróci, kapituły katedralnej. W 1208 r. wzmiankowana karczma w pobliżu O. (KOSI. 2, nr 130). Wieś o areale 23 tanów, w poi. XIV w. jeszcze nie rozmierzona (I.BWr., s. 88, nr 145). 3. Równ. Wrocławska. Płaska wysoczyzna pokryta osadami polodowcowymi (por. szczegółowy opis geologiczny w: Wiśniewski 2002, s. 2-4), na styku zlewni Ślęzy i Kasiny, l.d. Slęzy. 4. Krótka ulicówka o niwowym rozmierzeniu pól i siedlisku położonym w środku obrębu (por. Mbl. 2891/4961 Schmolz; Szulc 1963, ryc. 24, 31, mapa B). Badania prowadzono w strefie dawnego siedliska wsi, w ciągu ul. Wiejskiej. 5. Nadzór archeol. prac ziemnych przy budowie magistrali wodociągowej i kanału sanitarnego (IAr. UWr.), 2002. Prace prowadzono w liniowych wykopach instalacyjnych o gleb. ok. 1,8-2,2 m. 6. W profilach N i S wykopu instalacyjnego biegnącego w N cz. pasa drożnego na E ode. ul. Wiejskiej, zaobserwowano p. współczesnymi nawarstwieniami niwelacyjnymi i nowożytną w-wą kult. ob. wziemne o brunatnych, próchniczych wypełniskach, wkopane w piaszczysto-ilaslc nawarstwienia stanowiące naturalne podłoże: Ob. nr 1, widoczny w profilu N wykopu, osiągał szer. ok. 2 m i głęb. 0,8 m; cechował się nieckowatym przekrojem. W wypełnisku ob. stwierdzono poziome smugi osadu calcowego. Oh. nr 2, uchwycony w profilu N wykopu, stanowił spągową cz. większego zagłębienia, którego strop uległ zniszczeniu. Zachowana cz. jamy osiągała dl. 2,9 m i głęb. 0,45 m. Ob. nr 3, uchwycony w profilach N i S wykopu, łączył się z ob. nr 2 i podobnie jak on był zniszczony w partii stropowej, osiągając jednak miąższości 0,45 m. Ob. nr 4, uchwycony w profilu S wykopu, 0,7 m od ob. nr 3, cechował się regularnie nieckowatym przekrojem, osiągając szer. 1,8 m w stropie i głęb. 0,63 m. Ob. nr 5, uchwycony w profilu S wykopu, cechował się niesymetrycznie nieckowatym przekrojem i wyraźnie głębszą cz. dolną, osiągając szer. od 0,8 m w spągu do 1,8 m w stropie. Dno i ścianki dolnej cz. ob. umocnione były deskami, po których zachowały się spróchniałe pozostałości; deski były od zewnątrz klinowane drewnianymi kołkami. Ob. nr 6, uchwycony w profilu S wykopu, cechował się ściankami pionowymi w grn. ode. i nieregularnie kolcbkowatym dnem, osiągając szer. ok. 1,8 m w stropie i głęb. 0,8 m. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., w tym 5 z ob. nr 1, 12 z ob. nr 2 i 1 z ob. nr 3. Ponadto z ob. nr 3 wycks-plorowano artefakt krzemienny, a z ob. nr 5 fragm. przepalonej dachówki. Zbiory: IAr. UWr. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. Na odkrytych w wypełniskach ob. zabytkach ruchomych opiera się jedynie datowanie ob. nr 1-3; w przypadku ob. nr 4-6 pewną wskazówka pomocną w datowaniu może być ich podobne do ob. nr 1-3 wypełnisko, pozycja stratygraficzna (ob. wkopane w calec, przykryte w-wam kult, z okresu nowożytnego) i głęb. odkrycia. 9. Arch.: Wiśniewski 2002. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Wg prowadzącego badania w 2002 r., odkryte wówczas ob. stanowiły elementy zagospodarowania osady śrw., przy czym większość z nich, ze względu na zniszczenie partii stropowych i niewielki stopień przebadania, nie poddawała się interpretacji funkcjonalnej. Jedynie ob. nr 5, dzięki zachowanym pozostałościom konstrukcji drewnianych, uznano za relikt kanału odpływowego na wodę (Wiśniewski 2002, s. 5, 8). Niestety, nawet interpretację ob. nr 5 trudno uznać za pewną, gdyż został on uchwycony tylko w jednym z profili wykopu. Intensywnie próchnicze wypełniska ob. wskazują, że ostatecznie posłużyły one depozycji odpadów organicznych; warstwowany układ wypełniska ob. nr 1 sugeruje przy tym jego stopniowe zapełnienie. Za odmienną, niz śmietniskowa, pierwotną funkcją ob. nr 3, przemawia jego płaskie, dobrze wypoziomowane dno. W przypa ku ob. nr 6 możliwa jest jego pierwotna funkcja zasobowa, na co wskazuje znaczna głęb. wkopania i pionowe ścianki tej jamy. Wobec zniszczenia stropów jam przez młodsze nawarstwienia brak podstaw do dalszego spekulowania o ich domniemanych pierwotnych funkcjach. Ponad ob. zarejestrowanymi w 2002 r. nie wystąpiły młodsze jamy, lecz jedynie kolejne nawarstwienia niwelacyjne i współczesna droga. Taka sytuacja stratygraficzna wskazuje na zmianę rozplanowania Oporowa w późnym średniowieczu lub w początkach okresu nowożytnego, być może związaną z regularnym rozlᵢⁿ'^ze nicm wsi po poł. XIV w. (por. wyżej, pkt 2). Odkrycie w 2002 r. pś. ob. wzicmnych jedynie na E ode. u. ¹CJ skicj, stosunkowo blisko osady i cmentarzyska wś z X-XII w. (por. Bryłowska 1972, s. 26-261; Wać 1972), dodatkowo wspiera przypuszczenie, że ob. te związane były z nieco starszą fazą zasiedlenia 1 rozp XI.2. Katalog 441 wania Oporowa, niż znana z planów katastralnych regularnie rozmierzona wieś. Wyjście w tej materii poza przypuszczenia wymaga jednak dodatkowych argumentów. 209/11 1. Wrocław-Oporów, miasto-powiat Wrocław / Operau, Kr. Breslau. 2. Dane hist. dotyczące wsi: por. wyżej, nr kat. 208. 3. Opis położenia fizjograficznego stan.: por. wyżej, nr kat. 208. 4. Opis hist.-osadniczy miejscowości: por. wyżej. Stan, położone NE od E skraju hist. siedliska wsi. 5. Nadzór archcol. prac ziemnych przy przebudowie nawierzchni wraz z kanalizacją deszczową i wymianą sieci wodociągowej w ul. ks. J. Dzierżonia, Harcerskiej i Turystycznej oraz linii kablowej przy ul. Harcerskiej 7-24 (firma „AKME”), 2001. Prace prowadzono w obrębie liniowych wykopów instalacyjnych o szer. ok. 1 m i głęb 1,3-2,7 m. 6. Na ode. wykopu instalacyjnego ciągnącym się od posesji przy ul. Harcerskiej nr 22a do skrzyżowania z ul. K. Darwina zarejestrowano zaleganie na piaszczysto-gliniastym calcu, p. współczesną nawierzchnią ¡związanymi z nią w-wami niwelacyjnymi o łącznej miąższości 0,44-0,5 m, 2 kolejnych warstw próchniczych. W miejscu uchwycenia lej sekwencji (na wys. posesji nr 22a) spąg wyższej w-wy próchniczej sięgał głęb. 0,57 m, a niższa, tłusta w-wa próchnicza osiągała miąższość 0,55 m. Dalej na N obie w-wy próchnicze osiągały łączną miąższość 0,68 m. W niższej w-wie próchniczej zalegały ułamki naczyń pś. 7. Inw.: 7 ułamków naczyń cer. pś. i 1 fragm. żelaznego gwoździa z niższej w-wy próchniczej. Zbiory: Firma „AKME”. 8. Xni-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Opalińska 2001. 10. Ślad osadnictwa. Wg prowadzącej badania archeologiczne, niższą w-wę próchniczą na stan, należy interpretować jako w-wę niwelacyjną, zakumulowaną w zagłębieniu terenowym w toku prac polowych. W świetle złożonej wWUOZ dokumentacji i położenia stan., interpretacja ta jest prawdopodobna. 210/1 1. Wrocław-Stabłowice, miasto-powiat Wrocław / Breslau-Stabelwitz, Kr. Breslau. 2. Wieś ryc. trzymana na prawie lennym, 42-łanowa, wzmiankowana od 1253 r., w poi. XIV w. licząca 10 łanów alodialnych, 4 sołeckie, 2 plebańskie, karczmę i młyn (LBWr., s. 62, nr 6). Ok. 1425 r. oprócz kmieci wymienieni we wsi także 4 ogrodnicy (RBWr., s. 243, nr 77); w 1492 r. osadzonych było 40 łanów (Antkowiak 1973, s. 202).W 1288 r. kmiecie opłacali dziesięcinę w gotówce (SUB 5, nr 36). 3. Równ. Wrocławska. Przykrawędna strefa prawej terasy nadzalewowej Bystrzycy. 4. Wielodrożnica z dworem i k-łem w cz. S, o niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2827/4867 Deutsch lissa). Stan, położone na N skraju hist. siedliska S„ obok posesji przy ul. Ananasowej 8. 5. Nadzór archeol. podczas budowy infrastruktury technicznej i wymiany nawierzchni ulic (firma „Delia”), 2004-200 5. Prace dokumentacyjne prowadzono w obrębie wykopów o średniej szer. 2,5 m, miejscami przekraczającej 5 m, oraz przeciętnej głęb. 3,5-4,5 m, prowadzonych przeważnie w nawarstwieniach zniszczonych, po linii starych wykopów instalacyjnych; łącznie przebadano areał ok. 22 arów. 6. W wykopie instalacyjnym wciągu ul. Ananasowej p. 2 w-wami niwelacyjnymi odkryło jamę (ob. nr 1), wkopaną w stanowiącą naturalne podłoże spłaszczoną glinę z drobnymi kamieniami i żwirem. Jama wypełniona była szarobrunatną w-wą próchniczą z domieszką piasku, gliny, iłów i drobnych kamieni, osiągała w rzucie wym. 0,6 x 0,8 m oraz głęb. 0,35 m. 7. Inw.: 11 ułamków naczyń cer. pś., w tym 3 fragm. wylewów (w tym z silnie rozbudowanym, profilowanym okapem: Orczewski, Szwed 2005, ryc. 16:2, i kolbowatych), 6 brzuśców, 1 partii przydennej i 1 fragm. nóżki patelni-trójnóżka. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Orczewski, Szwed 2005. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Sądząc po przemieszanym, zasadniczo próchniczym wypelnisku ob. nr 1, jego nieregularnej formie ¹ niewielkich rozmiarach oraz znacznej liczbie odkrytych w wypelnisku ułamków naczyń cer., ob. ten był prawdopodobnie jamą odpadową. Umiejscowienie poza strefą najstarszych ulic osiedla, ale zapewne jeszcze w obrębie niwy domowej, pozwala łączyć ob. nr 1 z zatylną cz. jednej z działek kmiecych lub zagrodniczych tlokalizowanych przy głównym trakcie wsi, obecnej ul. Stabłowickiej. 442 XI. Katalog stanowisk 211/VI 1. Wrocław-Stabłowice, miasto-powiat Wroclaw, stan, nr 7 (AZP 79-27/60) / Breslau-Stabelwitz, Kr. Breslau. 2. Wybrane dane hist, dotyczące miejscowości: por. wyżej, nr kat. 210. 3. Równ. Wrocławska. Prawy stok doliny Bystrzycy, u ujścia Stabłówki, krawędź starorzecza Bystrzycy. 4. Opis hist.-osadniczy miejscowości: por. wyżej, nr kat. 210. Stan, położone na W skraju siedliska wsi, wobrębie działek ewidencyjnych nr 1/1, 5/5 i 5/3 (Madera 2002, s. 5). 5. Nadzór archeol. prac ziemnych prowadzonych przy instalacji przyłącza gazowego do domu jednorodzinnego na posesji przy ul. Jeleniogórskiej nr 116 (MAWr.), 2002. Prace prowadzono w wykopach instalacyjnych o szer. 0,3-0,5 m i głęb. 0,7-0,8 m, miejscami poszerzonych do 1 m i pogłębionych do 1,2 m. 6. Na całej dł. wykopu w miejscach niezakłóconych wkopami instalacyjnymi i innymi, p. nawarstwieniami współczesnymi i nowożytnymi, z których najstarsza j.s. 4 wiązała się bezpośrednio z utworzeniem istniejącej do dziś posesji nr 116, odkryto w-wę ciemnobrunatnej, spiaszczonej próchnicy z wytrąceniami żelazislymi, o miąższości 8-12 cm. W-wa ta zalegała na stropie piaszczystych i ilastych warstw osadowych, stanowiących naturalne podłoże stan. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś .zaliczone do grupy technologicznej C, w tym 2 z j.s. 5. Zbiory: MAWr. 8. XIV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. Jako dolną granicę datowania przyjęto chronologię zabytków pś. zaproponowaną przez prowadzącego badania (XIV w.). 9. Arch.: WSPŚ 653, s. 1, 178, 180; Madcra 2002. Piśm.: "Altschlesische Blätter” 1935, s. 43. 10. Osada: siedlisko wsi. J. s. 5 została zinterpretowana przez Autora sprawozdania jako relikt w-wy próchnicy pierwotnej wraz ze spągiem w-wy kult. (Madera 2002, s. 8-9). Niewielka liczba zabytków datujących oraz wystąpienie j.s. 5 bezpośrednio p. nawarstwieniami XX-wiecznymi uniemożliwiają uznanie wskazanego datowania za pewne, jednak śrw. metrykę wskazanej w-wy wspiera jej zaleganie wprost na stropie calca. Niewielki zasięg wykopów uniemożliwia pełniejszą interpretację znaczenia tej w-wy, zasadniczo jednak podana interpretacja j.s. 5 jest prawdopodobna ze względu na odkrycie jej na skraju siedliska wsi oraz wystąpienie zab. ruchomych jedynie w jej najwyższych partiach. 212/VI 1. Wrocław-Szczepin, miasto-powiat Wrocław / Scheppin, OT Breslau. 2. Osada wzmiankowana od 1216 r. w posiadaniu cystersów lubiąskich, od 1257 należąca do wrocł. klarysek (por. Domański 1967, s. 39, nr 53). W poi. XIV w. składająca się z 9 łanów podzielonych równo na cz. kmiecą i alodialną (LBWr., s. 67, nr 28). Ok. 1425 r. składała się z 9,5 łanu kmiecego oraz nieokreślonego areału uprawianego przez ogrodników (RBWr., s. 246-7, nr 117). Przez całe średniowiecze ważne źródło dochodów wsi stanowiło rybołówstwo (por. Antkowiak 1973, s. 211-212). 3. Pradolina Wrocławska. Prawa terasa nadzalewowa Odry. 4. Wielodrożnica o blokowym rozmierzeniu pól. Stan, położone w okolicy zajętej przez zabudowę w XIX w., jeszcze w XVIII w. stanowiącej strefę upraw ogrodowych (por. Młynarska-Kaletynowa red. 2001, mapy nr 17 i 21), co koresponduje z wydzieloną dla stan, fazą zasiedlenia B (Babij [et al.] 2001 s. 11,14). 5. Ratownicze badania archeologiczno-architektoniczne wyprzedzające budowę budynku mieszkalno--usługowego (firma „AKME”), 2001. Badania prowadzono w obrębie prostokątnego wykopu o wym. 15 x 45 m zorientowanego dłuższą osią po linii W-E. 6. W S cz. podwórza, p. betonową wylewką, XX-wicczną w-wą niwelacyjną i nowożytną w-wą kulturową o łącznej miąższości ok. 1 m, na wys. 117,56 m n.p.m. uchwycono strop w-wy szarej, przepiaszczonej próchnicy zawierającej zabytki pś. W-wa ta osiągała miąższość 0,15-0,45 m, zalegając na stanowiącym naturalne podłoże żółtym piasku rzecznym z rdzawymi przebarwieniami. W cz. W wykopu, p. fundamentem XIX -wiecznego budynku frontowego, na wys. 116,24 m n.p.m. uchwycono strop oh. nr 3. W rzucie ob. nr 3 przy bierał kształt prostokąta zorientowanego po linii W-E o wym. 1,25 x 0,9 m, osiągając głęb. 0,16 m. Wypelnis o wkopanego w piaszczysty calec ob. nr 3, cechującego się dość płaskim dnem i skośnymi ściankami, stano szara, lekko spiaszczona próchnica. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. grupy technologicznej BI, w tym 1 z zalegającej na calcu w-wy w S cz. po dworka i 1 z wypełniska ob. nr 3. Z wypelniska ob nr 3 pozyskano także 2 fragm. kości zwierzęcych. Zbiory. Firma „AKME”. , 8. 2. poł. XIII-XIV w. Podstawy datowania: ceramika, stratygrafia nawarstwień. Mimo niewielkiej icz y pozyskanych zabytków datujących, wystąpienie nawarstwień zawierających wyłącznie zabytki pś. ja o naj niższych w-w antropogenicznych, w przypadku w-wy kult, także p. młodszymi w-wami nowożytnymi, XI.2. Katalog 443 brak śladów osady w nowożytnym materiale ikonograficznym i kartograficznym czynią przypuszczenie o śrw. metryce tych nawarstwień dość prawdopodobnym. 9. Arch.: Guszpit, Mruczek 2001, s. 2-3,7, ryc. 2; Babij [et al.) 2001, s. 9-11, fot. 1,4, 5, ryc. 6-8, 12-13. 10. Ślad osadnictwa. Ob. nr 3 we frontowej cz. dziatki uznany został przez prowadzących badania za spągową partię jamy zasobowej. Wobec niewielkiej miąższości uchwyconej cz. jamy przypuszczenie prowadzących badania nic poddaje się krytycznej ocenie. Znaczna miąższość w-wy kult, wskazuje, że osadnictwo śrw. byto na terenie stan, intensywne; wobec niewielkiej skali odkryć nie poddaje się ono interpretacji. 213/VI 1. Wrocław-Szczytniki, miasto-powiat Wrocław / Breslau-Scheitnig, Kr. Breslau. 2. Wieś wzmiankowana od 1204 r. (KDS11, nr 276), w 1318 r. zakupiona od książęcego dworzanina przez m-o Wrocław (Breslauer Urkundenbuch, ed. G. Korn, Breslau 1970, nr 96), w 1367 r. przekazana przez radę m-i Wrocławia szpitalowi św. Macieja (KatDok 5, nr 80); w 1372 r. wzmiankowana zamiana m. radą a bpem Przecławem z Pogorzeli m.in. koryta Oławy w S. (KatDok 5, nr 349). 3. Pradolina Wrocławska. Terasa nadzalewowa Odry, wystawa mała. 4. Stan, położone poza najstarszym siedliskiem S. (por. Domański 1967, s. 39-40), na obszarze w okresie nowożytnym przynależnym do Nowych Szczytnik. Wykop położony SW od budynku przy ul. J. M. Hoene-• Wrońskiego 8a. 5. Ratownicze badania archeologiczne w trybie nadzoru prac ziemnych i doraźnej dokumentacji, w związku z budową i przebudową ciepłociągu (firma „AKMF.”), 2000. Prace w omawianym rejonie prowadzono na ode. wykopu o głęb. ok. 1-1,2 m, biegnącego po linii NW-SE, osiągającego szer. 1,2-1,65 m, o dl. 19,2 m. 6. Między 4. a 12. mb. wykopu licząc od północy uchwycono oh. nr 3, wykraczający poza obręb wykopu na SW i NE, a po linii NW-SE osiągający na poziomie odkrycia rozciągłość 7,82 m. Ob. był wkopany wprost w stanowiący naturalne podłoże piasek, oraz naruszony przez młodsze ob.: od S przez jamę (ob. nr 2), a od NW przez nowożytny mur ceglany. Wypełnisko ob. nr 3 stanowił żółloszary piasek przemieszany z ceglastoszarą, silnie przepaloną polepą konstrukcyjną. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer.: 1 wś. i 1 pś. Zbiory: Firma „AKME”. 8. XIV-XV w. Podstawy datowania: ceramika. Podstawy zabytkowe śrw. chronologii przypisanej przez Autorów obiektowi nr 3 są więcej niż wątłe, zaproponowane w sprawozdaniu z badań datowanie wspiera jednak pozycja stratygraficzna ob., wkopanego w calec i naruszonego przez młodsze ob. nowożytne. 9. Arch.: Opalińska, Kwaśnica 2000, s. 13-15, 22-23, ryc. 12, fot. 14-17; Opalińska-Kwaśnica 2005, s. 18-19. 10. Osada: przysiółek? Wg prowadzących badania, ob. nr 3 był pozostałością piwnicy budynku wzniesionego w konstrukcji słupowo-ramowej, poświadczając tym samym pś. zasiedlenie późniejszych Nowych Szczytnik. Przypuszczenia te, przedstawione w konkluzji sprawozdania z badań (Opalińska, Kwaśnica 2000, s. 22-23), są do przyjęcia jako hipotezy robocze. Brak jednak pewności, czy polepa w wypełnisku ob. nr 3 pochodziła ze ścian stojącego n. nim budynku (na tym założeniu opiera się jego rekonstrukcja); także pś. datowanie ob. jest tylko hipotetyczne. Prawdopodobieństwo wniosków przedstawionych przez prowadzących badania w 2000 r. wzmacniają jednak wyniki badań prowadzone w innej cz. ul. Hoene-Wrońskiego w 2003 r. Najstarszą w-wą kult, odkrytą w ich trakcie była w-wa zalegająca wprost na calcu, w którą wkopany został m.in. obiekt XVI-wieczny, nie datowana niestety materiałem zabytkowym; także cz. zalegających na wtórnym złożu zabytków ceramicznych pochodziła z późnego średniowiecza (Opalińska-Kwaśnica 2003, s. 15-17). Wydaje się wiec możliwe, że już w XIV-XV istniał w miejscu późniejszych Nowych Szczytnik jakiś związany ze S. przysiółek, przypuszczenie to należałoby jednak podbudować dodatkową argumentacją archiwalną bądź archeologiczną. 214/VI 1. Wrocław-Widawa, miasto-powiat Wrocław / Weide, Kr. Breslau. 2. Jednostka osadnicza p. nazwą ‘Widawa, ‘Na Widawie, obejmująca teren kilku późniejszych wsi, wzmiankowana w latach 1193-1204 (KDS1 1, nr 70, 87, 107)l!". Wieś W. wzmiankowana w 1272 r. (SR 1385), w 1298 r. wymieniany młyn (SR 3448), w 1350 r. łany alodialne w posiadaniu Pęczka de Burg (RegSl 2, nr 235). 3. Pradolina Wrocławska. Lewa terasa nadzalewowa Widawy. O jednostkach takich por. Podwińska 1971, s. 253-256, passim. 444 XI. Katalog stanowisk Xl.29. Kopia archiwalnych rycin ułamków naczyń ceramicznych, odkrytych we Wrocławiu-Widawie (nr kat 214, wg APWr., WSPŚ 664, s. 326). Skala 1:1. 4. Ulicówka o blokowym (zapewne wtórnie) rozmierzeniu rozłogów, z alodium w N cz. siedliska (por. Mbl. 2828/4868 Bre-slau-Nord) Stan, położone w N cz. siedliska wsi, na polu E od dworu. 5. Znalezisko przypadkowe przy kopaniu rowów melioracyjnych, zameldowane do LfVD (inspektor Raguse), 1939. 6. Podczas kopania rowów melioracyjnych natrafiono w w--wie „bagnistej ziemi” na głęb. ok. 0,8 m na zespół fragm. 1 naczynia cer. oraz ułamki naczyń cer. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., prawdopodobnie grupy tech- nologicznej BI: kilka fragm. 1 nacz., w tym 2 ułamki masywnego ucha taśmowatego, oraz fragm. cienkościennych naczyń zdobionych rzadkim żłobkowaniem na brzuścach (por. ryc. XI.29). Zbiory: Nie odnaleziono. 8. XIII-XV w. Podstawy datowania: ceramika (opinia: H. Mertin, archiwalne szkice zabytków w OA). 9. Arch.: APWr., WSPŚ 664, s. 326. 10. Ślad osadnictwa. Ze względu na śladowy jedynie opis nawarstwień trudno ustalić znaczenie wskazanych znalezisk, jednak ze względu na położenia stan, możliwy jest ich związek ze znaną ze źródeł pisanych wsią W. i istniejącym w niej gospodarstwem folwarcznym. 215/VI 1. Zachełmie, pow. jeleniogórski / Saalberg, Kr. Hirschberg. 2. Wieś powstała w XVII w. jako kolonia Przesieki (SGTS 3, s. 241). 3. Karkonosze. Dokładna lokalizacja i topografia stan, nieznane. 4. Stan, ulokowane prawdopodobnie poza siedliskiem miejscowości. 5. Odkrycie przypadkowe podczas kopania rowów melioracyjnych, zarejestrowane przez pracowników WOAKW-w, 1977. 6. Odkryto jamę osadniczą datowaną na późne średniowiecze. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania, być może b. składnica WOAK w Lubiążu. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: nieznane, prawdopodobnie ceramika. 9. Pism.: Kaletyn 1979, s. 255¹²¹. 10. Ślad osadnictwa Jeśli słuszne jest śrw. datowanie odkrytej w Z. jamy, ob. ten poświadczałby prawdopodobnie doraźną eksploatację gosp. terenu późniejszej wsi w XIII-XVI w. 216/11 1. Zawonia, pow. trzebnicki, stan, nr 68 (AZP 75-30/23) / Schawoine, Kr. Trebnitz. 2. Osada książęca, w poł. XIII w. otrzymana przez zgromadzenie trzebnickie; w 1252 r. planowano tu lokację miejską, ostatecznie niezrealizowaną. Z. była jednak ośrodkiem przedsięwzięć osadniczych w oko tcy, założono w niej także grangię, wzmiankowaną już w 1267 r. (SUB 4, nr 14; por. Młynarska-Kaletynowa2003a red., s. 7). W pocz. XIV w. z Z. opłacano dziesięcinę w wys. 11 małdratów zboża (LF B 102, s. 55). W 1 r-wieś liczyła 5 łanów sołeckich i 42 czynszowe, z których świadczono rocznie po 1,5 kopy groszy oraz 18 korcow trojakiego zboża (CDS 4, s. 254-255). 3. Wzg. Trzebnickie. Teren falisty, łąka nadrzeczna, lewa krawędź doliny Głębokiego Rowu, l.d. Sąsiecz nicy, l.d. Baryczy. ¹²¹ Stan, nie uwzględnione w tabeli odkryć z 1977 r. u Kalety.na 1979, s. 258, ewidencji AZP i katalogu 0. Pr (2002). XI.2. Katalog 445 4. Wielodrożnica składająca się z nieregularnej cz. W przy k-le i 2-ulicowej wydłużonej cz. SE, o niwo-wym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 2707/4669 Schawoine/Blüchertal). Stan, położone NW od siedliska wsi, w obrębie działki nr 677. 5. Nadzór archeol. prac ziemnych przy budowie domu jednorodzinnego (firma „Antiqua"), 2005. Prace prowadzono w wykopie budowlanym o pow. 1 ara. 6. Po zdjęciu sprzętem mechanicznym w-wy współczesnego humusu o miąższości 0,3 m doczyszczono pow. wykopu i uchwycono stropy 2 ob. wziemnych, z których oh. nr 2 okazał się jamą śrw. Ob. nr 2 przybiera! w rzucie kształt owalny zorientowany po osi W-F. i osiągał wym. 2,9 x 1,2 m. W przekroju ob. przybierał kształt wannowaty, cechując się płaskim dnem z przegłębieniem w cz. E (w którym zalegała smuga żwiru) ¡maksymalną głęb. 0,48 m. Wypełnisko oh. nr 2 stanowiła brunatna spłaszczona próchnica. W profilu W wykopu budowlanego zarejestrowano p. w-wą humusu o miąższości 0,3 m w-wę silnie spiaszczonej brunatnej próchnicy, zinterpretowaną jako „podglebie", która zalegała na stropie calcowych nawarstwień piaszczystych. 7. Inw.: Z wypełniska ob. nr 2 pozyskano 5 ułamków naczyń cer. śrw. (w tym 4 pś. i 1 wś.), 5 fragm. naczyń cer. pradziejowych oraz fragm. wióra krzemiennego. Ponadto podczas doczyszczania pow. wykopu po zdjęciu humusu odkryto 2 silnie skorodowane gwoździe oraz 4 ułamki naczyń pś. i nowożytnych. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania. 8. XIII-XV w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: Konczewski 2005. 10. Siad osadnictwa: peryferia wsi. Wgprowadzącego badania odkryty na stan. ob. wziemny związany jest z istnieniem wsi lokacyjnej i wskazuje, że średniowieczna Zawonia rozciągała się wzdłuż Głębokiego Rowu (Konczewski 2005). Należy jednak wskazać, że rubieże siedliska Zawoni, wyraźnie ograniczone zagumniami, pozostawiają teren stan, nr 68 poza niwą siedliskową wsi, a przynajmniej jej cz. włościańskiej. Zarazem teren stan, położony jest w prostej linii m. dominialną, W cz. wsi, a przynależnymi do niej łąkami zalewowymi w dolinie Głębokiego Rowu, tzw. Pfaffen-wiese (por. Mbl. 2707/4669 Schawoine/Blüchertal). Najbardziej prawdopodobnym przypuszczeniem odnośnie do funkcji ob. nr 2 będzie zatem wskazanie na jego związek z prowadzoną w klasztornej grangii hodowlą. 217/III 1. Ziębice-Nieszków, pow. ząbkowicki / Reindörfel, Kr. Frankenstein. 2. Wieś ryc. posiadana na prawic lennym, wzmiankowana od 1404 r. w rękach rodzin von Tschanschwitz ¡von Parchwitz (SGTS 21/2, s. 37). 3. Wzg. Nicmczańsko-Strzclińskic, mikroregion: Wysoczyzna Ziębicka. Stan, położone w dolinie Oławy. 4. Wieś folwarczna o blokowo-niwowym rozmierzeniu pól (por. Mbl. 3192/5468 Lindenau). Stan. N od siedliska wsi, przybliżone współrzędne: x 304387, y 360621. 5. Ratownicza dokumentacja podczas prac ziemnych przy rzece Oławie (WOAK W-w), 1974. 6. Na głęb. 2 m odkryto prostokątną drewnianą skrzynię wzniesioną z połowizn belek w konstrukcji zrębowej, o wym. 3,07 x 1,76 m. Ściany boczne skrzyni zachowane były do wys. 0,68-0,7 m. Ob. do wys. 0,4 m ob. wkopany był w torfowe podłoże, zaopatrzony w drewnianą podłogę, a przez środek przegrodzony deską. Wypełnisko ob. stanowiła ciemna, ilasta gleba. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś., w tym patelni, polewanych od wewnątrz polewą barwy jasnozielonej i jasnobrunatnej, okucie żelazne, w narożniku W ob. nieliczne kości zwierzęce. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania, przypuszczalnie b. składnica WOAK w Lubiążu. 8. XV-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. Zgodnie z interpretacją prowadzącej badania, odkryte wwypelnisku ob. zab. ruchome określają moment zaniechania użytkowania konstrukcji. 9. Piśm.: Sledzik-Kamińska 1974; Kaletyn 1976, s. 262, 274. 10. Siad osadnictwa. Odkryty ob. został zinterpretowany, jednak bez wskazania konkretnych przesłanek, jako skrzynia do przechowywania złowionych w rzece ryb (Sledzik-Kamińska 1974, s. 293; Kaletyn 1976, s. 262). Przypuszczenie to wspiera położenie ob. na terenie zalewowym poza siedliskiem wsi oraz brak w ob. otworów drzwiowych mino znacznej wys., do jakiej byl zachowany. Należy jednak podkreślić, że przy dostępnym obecnie zasobie danych określenie funkcji ob. pozostaje w sferze domniemań. 218/11 1. Żelazny Most, pow. polkowicki / Eisemost, Kr. Lüben. 2. Wieś i k-ł par wzmiankowane po raz pierwszy w 1376 r. (Neuling 1884, s. 22; por. też wzmianki XV-wieczne: CDS 24, s. 176, passim). 446 XI. Katalog stanowisk 3. Wzg. Dałkowskie. Cypel wzniesienia, ograniczającego od S dolinę płynącej przez wieś strugi, od najbardziej stromej strony W osiągający wys. 8-1U m od lustra wody, najmniej stromy od S. 4. Ulicówka o luźnej zabudowie, z k-łem w cz. środkowej i dworem w cz. E (por. Mbl. 2631/4563 Koslitz i 2630/4562 Glasersdorf). Stan, położone w środkowej cz. wsi, w obrębie działki nr 78/1. 5. Prace poszukiwawczo-wykopaliskowe w lubińskim zagłębiu miedziowym prowadzone na zlecenie WKZA W-w (KA UWr.), 1965. Na wzgórzu kościelnym założono wykop główny o wym. 14 x 2 m na N zboczu, z aneksem przy murze cmentarnym o pow. 4 in', na którego pow. nie osiągnięto, w przeciwieństwie do pozostałej cz. wykopu, stropu calca, oraz 3 sondaże o wym. 4 m² każdy: po zewn. N slronie muru cmentarnego, po S zewn. stronie tegoż muru, oraz na cmentarz tuż przy murze k-ła od E przy prezbiterium. 6. Zabytki pś. zalegające in situ stwierdzono wyłącznie w gł. wykopie. P. w-wą darni zalegała tam do głąb. 0,45-05 m szarawa, sypka w-wa piasku z domieszką próchnicy. W grn. strefie tej j.s. wystąpiły zabytki nowożytne z domieszką materiałów pś.; w niższych partiach tej w-wy zaś zespół ułamków naczyń pś. bez udziału zabytków nowożytnych. Pomiędzy omówioną j.s. a stopem calca przy murze cmentarnym zalegała w-wa gliny o miąższości 0,1-0,15 m, wyklinowując się w odległości 3 m od muru. 7. Inw.: Ułamki naczyń cer. pś. Zbiory: Nie ustalono miejsca przechowywania, przypuszczalnie b. składnica WOAK W-w w Lubiążu. 8. XIII-XVI w. Podstawy datowania: ceramika. 9. Arch.: MAWr., MA-A-112, s. 29. Piśm.: “Altschlesische Blatter” 1934, s. 55; Trudzik 1965a; Kaletyn 1967a, s. 239; Prus 2007, s. 132. 10. Osiedle: siedlisko wsi. Stan, uważane pierwotnie za grodzisko, stąd też wyznaczone do badań sondażowych w 1965 r. Badania te nie potwierdziły przypuszczenia o obronnej funkcji wzgórza kościelnego, nie umożliwiając jednak także jego pełnej falsyfikacji (Trudzik 1965a, s. 112). Stwierdzony w głównym wykopie układ nawarstwień wskazuje na, zapewne intencjonalne, podsypanie z tej strony warstewki gliny i odłożenie na niej w-wy zawierającej odpadki pś., a w wyższych partiach - nowożytne. Podobnego układu nawarstwień nie stwierdzono w innych, analogicznie położonych wykopach, gdzie p. współczesną próchnicą natrafiono na strop calca. Wskazuje to, że w N cz. wzgórza kościelnego starano się zarówno w późnym średniowieczu, jak i później, podwyższyć poziom użytkowy narzucony przez warunki naturalne (łagodny spadek na N). Bibliografia Skróty bibliograficzne Wydawnictwa źródłowe, zbiory regestów i katalogi źródeł ChrAbb. Chronica abbatum Beatae Mariae Virginis in Arena, ed. G. A. Stenzel, Scriptores rerum Silesiacarum, t. 2, Breslau 1839, s. 156-220; CDS 4. Urkunden Schlesischer Dörfer, zur Geschichte der ländlichen Verhältnisse und der Flurein-theilung insbesondere, hrsg. A. Meitzen, Codex Diplomatien Silesiae. Seria 1, 4; CDS 24. Die Inventare der nichtstaatlichen Archive Schlesiens. Die Kreise Grünberg und Freystadt, hrsg. K. Wutke, Codex Diplomatien Silesiae. Seria 1, 24; CDS 28. Die Inventare der nichtstaatlichen Archive Schlesiens. II. Kreis und Stadt Glogau, hrsg. K. Wutke, Codex Diplomatien Silesiae. Seria 1, 28; CDLS 1. Codex Diplomatien Lusatiae Superioris. Sammlung der Urkunden zur Geschichte des Markgrafthums Oberlanitz, t. 1, hrsg. G. Köhler, wyd. 2, Görlitz 1856; KatDok. Katalog dokumentów przechowywanych w archiwach państwowych Dolnego Śląska, t. 1-2, 4-5,7, opr. R. Stelmach; t. 6, opr. Μ. Chmielewska; t. 8, opr. R. Stelmach, R. Żerelik; t. 3,9, opr. R. Żerelik; Wrocław 1991 - [1998]; KDŚ1. Kodeks Dyplomatyczny Śląska. Zbiór dokumentów i listów dotyczących Śląska, t. 1,3, wyd. K. Maleczyńska t. 2, wyd. K. Maleczyński, A. Skowrońska, Wrocław 1956-1964; KsHenr. Liberfundationis claustri Sanctae Mariae Virginis in Heinrichów, czyli Księga Henrykows-ka, tłum. R. Gródecki, kom. red. J. Pater [et al.], Wrocław 1991; LBŚwJaw. Landbuch księstw świdnickiego i jaworskiego, t. 1 -3, wyd. T. Jurek, Poznań 2000-2007, Wydawnictwa Źródłowe Komisji Historycznej / Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 27-28,30; LBWr. Landbuch des Fürstenthums Breslau, hrsg. G. A. Stenzel, “Uebersicht der Arbeiten und Veränderungen der Schlesischen Gesellschaft für Vaterländische Kultur im Jahre 1842, Breslau 1843, s. 48-141; LBZ. Księga ziemska okręgu ząbkowickiego z połowy XIV wieku, wyd. R. Żerelik, [w:] idem, Trzy źródła do dziejów społeczno-gospodarczych średniowiecznego Śląska, Wrocław 1995, s. 19-38; LF. Liber Fundationis Episcopatus Wratislaviensis, hrsg. H. Markgraf, W. Schulte, Breslau 1889, Codex Diplomatien Silesiae. Seria 1,14; RegSl. Regesty Śląskie, t. 1-5, red. W. Korta, opr. K. Bobowski, J. Gilewska-Dubis [et al.], Wrocław 1975-1992; RBWr. Registrum omnium bonorum sive villarum et allodiorum in districtibus Wratislaviensi, Nouoforensi et Awrussensi super pecuniam burnegelt anno etc. XXV, wyd. W. Korta, Nieznana księga podatkowa księstwa wrocławskiego z 1425 r., “Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, s. 223-235; Rössler R. 1864. Urkunden Herzogs Ludwig I von Brieg, “Zeitschrift des Vereines für Geschichte und Althertum Schlesiens” 6/1, s. 1-96; 448 Bibliografia SR. Regesten zur Schlesischen Geschichte, Bd. 1-8, hrsg. C. Grünhagen, K. Wutke, E. Randt, Codex Diplomatien Silesiae. Seria 1, 1, 7, 16, 18, 22, 29-30; SUB. Schlesisches Urkundenbuch, t. 1-6, hrsg. H. Appelt, W. Menzel, Köln-Wien-Graz 1971-1998; SlKsRach. Śląska księga rachunkowa z początku XV wieku, wyd. R. Żerelik, [w:] idem, Trzy źródła do dziejów społeczno-gospodarczych średniowiecznego Śląska, Wrocław, s. 39-79; UBKam. Urkundenbuch des Klosters Kamenz, hrsg. R Pfotenhauer, Breslau 1881, Codex Diplomaticus Silesiae. Seria 1, 10; UBLiegn. Urkundenbuch der Stadt Liegnitz und ihres Weichbildes bis zum Jahre 1455, hrsg. E W. Schirrmacher, Liegnitz 1866; Opracowania niewydane drukiem Aleksy Z., Borowski G., Jarysz P. 2003. Sprawozdanie z nadzoru i ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych w związku z budową kanalizacji sanitarnej dla wsi Szczepanów, gm. Środa Śląska. Etap II, Środa Śląska, WUOZ W-w, 642; Augustyniak H. 2007. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na stanowisku Gol-nice 6 (AZP 74-15/6) na trasie planowanej budowy autostrady A-18 Olszyna-Golnice, Zielona Góra, WUOZ JG; Augustyniak H. 2007a. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na stanowisku nr 1 w Parkoszowie (AZP 74-15/7), gm. Bolesławiec, pow. bolesławiecki, woj. dolnośląskie, na trasie planowanej budowy autostrady A-18 Olszyna-Golnice, Zielona Góra, WUOZ JG; Augustyniak H. 2007b. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na stanowisku nr 1 w Luboszowie (AZP 72-13/3), gm. Osiecznica, pow. bolesławiecki, woj. dolnośląskie, na trasie planowanej budowy autostrady A-18 Olszyna-Golnice, Zielona Góra, WUOZ JG; Augustyniak H. 2007c. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na stanowisku nr 2 w Luboszowie (AZP 72-13/4), gm. Osiecznica, pow. bolesławiecki, woj. dolnośląskie, na trasie planowanej budowy autostrady A-18 Olszyna-Golnice, Zielona Góra, WUOZ JG; Babij Μ., Bilińska A., Ciara G., Guszpit P., Wilkosz J., Mruczek R., Stefanowicz Μ. 2001. Kompleksowe badania archeologiczno-architektoniczne przy ulicy Inowrocławskiej na Starym Mieście (Szczepinie) we Wrocławiu, Wrocław, WUOZ W-w, 434; Bakszas J., Kaźmierczyk J„ Piwko R. 1978. Badania archeologiczno-ratownicze w rejonie zbiornika wodnego “Słup”, Wrocław, WUOZ Legnica, ARCH/322 (część tekstowa), ARCH/323 (część ilustracyjna); Błażejewski A., Bronowicki ]., Żygadło L. 1993. Sprawozdanie z archeologicznych badań ratowniczych na stan, nr 20 w Przerzeczynie Zdroju, Wrocław, WUOZ Wałbrzych, 2998; Błażejewski A., Trzciński Μ. 1994. Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego prowadzonego w związku z instalacją sieci wodociągowej “Jordanów” dla wsi Mleczna, Janówek, Wilczkowi-ce, gm. Jordanów Śl., Wrocław, WUOZ W-w, bez nr. inw.; Błażejewski A., Trzciński Μ. 2000. Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych przy ul. Pszczelarskiej 17 we Wrocławiu, Wrocław, WUOZ W-w, bez nr. inw.; Błażejewski A., Żygadło L. 1993. Archeologiczne badania ratownicze zrealizowane na podstawie umowy nr 24/93 z Przedsiębiorstwem Instalacji C. O., wodno-kan. i gaz. "Karaś”, ul. Wilgowa 20, 51-418 Wroclaw, WUOZ W-w, bez nr. inw.; Bobowski B., Górka S., Sprawozdanie z prac archeologicznych na stanowisku Polska Wieś w TrzeD-nicy, woj. dolnośląskie, Wrocław 1997, WUOZ W-w, bez nr. inw.; , Boguszewicz A., Bronowicki J„ Jerzyk K., Kaczmarek J„ Pozorski Z. 1998. Sprawozdanie z badan archeologicznych na trasie budowy sieci wodociągowej Smolec-Krzeptów, Wroclaw, WU W-w, 239; Boguszewicz A., Karst D„ Pozorski Z. 2000. Sprawozdanie z archeologicznych badań ratowniczyc w Wierzbnej gm. Żarów na terenie działki nr 221/3 (13.04 - 19.05.2000 r.), Wrocław, WU Wałbrzych, 4667; Bibliografìa 449 Boguszewicz A., Koniarek Ł., Pozorski Z. 2000. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych w trakcie budowy wodociągu Mokronos Górny-Zybiszów, Wrocław, WUOZ W-w, 363; Boguszewicz A., Pozorski Z., Łubocka Z., Rumińska A. 2001. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologiczno-architektonicznych romańskiej części kościoła p. w. Wniebowzięcia NMP w Wierzbnej gm. Żarów, pow. Świdnica, Wrocław, WUOZ Wałbrzych, 4766; Borkowski T„ Jarysz P. 2000. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na przebiegu wykopu pod kanalizację sanitarną Ludów Polski-Górzec, wykop 1/99, Wrocław, WUOZ W-w, bez nr. inw.; Borkowski T„ Jaszewska A. Wolanin P. 2005. Sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych w Sulechowie na stan. 10 (AZP 59-15/8), powiat Zielona Góra, na trasie obwodnicy Sulechowa, Zielona Góra, WUOZ ZG 6646; Borowski G. B„ Starzyński K. 1996. Siady osadnictwa pradziejowego i średniowiecznego w Grobli-cach, gm. Sw. Katarzyna, WUOZ W-w, bez nr. inw.; Broda M., Guszpit P. 2006. Wyniki prac archeologicznych w związku z budową sieci wodno-kanalizacyjnej w ramach programu ISPA na osiedlu Muchobór Wielki we Wrocławiu, Wrocław, WUOZ W-w, 2251; Bronowicki J. 1992. Wyniki nadzoru archeologicznego realizowanego na zlecenie P. P. “Uzdrowisko Przerzeczyn", Wrocław, WUOZ Wałbrzych, 2997; Bugaj E., Kopeć M„ Kopiasz J., Szwed R., Żygadło L. 2005. Ratownicze badania archeologiczne na stanowisku Milejowice 19 (83-29/141), gm. Żurawina, pow. wrocławski, woj. dolnośląskie, Wrocław, WUOZ W-w, bez nr. inw. (3 tomy); Burdukiewicz J. M. 2004. Sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych wyprzedzających budowę autostrady A4 (odcinek Krzyżowa-Jędrzychowice) na stan. Nowa Wieś 2, gm. Bolesławiec, Wrocław, WUOZ JG 413/Arch/2005; Burdukiewicz J. M., Durbajło ]., Lasak I., Pawlikowski M., Szynkiewicz A. 1993. Archeologiczne badania ratownicze w rejonie eksploatacji kopalin w Rusku gm. Strzegom, Wrocław, WUOZ Wałbrzych, 3286; Busko C., Duda W., Bykowski K., Łaszewski W. 2004. Sprawozdanie naukowe z prac archeologicznych przeprowadzonych w gminie Krotoszyce. Budowa wodociągu i kanalizacji sanitarnej we wsiach: Krotoszyce, Dunino i Prostynia. Badania 2004 r., WUOZ Legnica, ARCH/492; Busko C., Janczewski P., Niegoda J. 2004. Badania archeologiczne związane z budową sieci gazowych w Rogożu, Ligocie Pięknej i Malinie, gm. Wisznia Mała, Wrocław, WUOZ W-w, 748; Bykowski K. 1993. Badania i nadzór archeologiczny na terenie budowy wodociągu z Kątów Wrocławskich do wsi Sośnica, Wrocław, WUOZ W-w, bez nr. inw.; Bykowski K„ Cholewa P., Fabisiak W., Limisiewicz A., Płonka T., Wiśniewski A., Wiśniewski Z. 1997. Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych na trasie wodociągu Rogów Sobócki-Wojnarowice-Okulice, gm. Sobótka, woj. Wrocław w 1997 roku, Wrocław, WUOZ W-w; Chłodnicki M„ Kabaciński J. 2003. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych prowadzonych w okresie 8.08.2003 - 6.10.2003 na trasie modernizacji autostrady A4, odcinek Krzywa-Wądroże, Poznań, WUOZ Legnica, ARCH/453; Cholewa P., Błażejewski A. 1995. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych na stan. 11 w Strzelinie, Wrocław-Strzelin, WUOZ W-w; Czajka J., Ziółkowski W 1998. Sprawozdanie z wyprzedzających ratowniczych badań archeologicznych: Środa Śląska, ul. Topolowa (dz. nr 39/5), Środa Śląska, WUOZ W-w, 235; Czapla K. 1994. Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego na wykopie pod sieć wodociągową we wsi Moskorzyn i Kazimierzów, Głogów, WUOZ Legnica, ARCH/385; Daszkiewicz G. 2004. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych stanowiska Strzelno 8 w obrębie planowanej budowy autostrady A4, WUOZ JG, 372/Arch/2004; Domański G. 1996. Rozpoznawczo-ratownicze badania wykopaliskowe na osadzie wielokulturowej w Sokolnikach, gm. Łagiewniki na stan. 12/199, AZP 86-26, WUOZ W-w; 450 Bibliografia Domański G. 2005. Sprawozdanie z archeologicznych badań ratowniczych na budowie gazociągu Czeszów-Wrocław, Wrocław, WUOZ W-w, 2064; Domański G., Kamyszek L., Markiewicz M. 2005. Ratownicze badania archeologiczne na stanowisku Slęza 11/12 gm. Kobierzyce, pow. wrocławski, woj. dolnośląskie, Wrocław, WUOZ W-w, bez sygn.; Domański G., Kłosińska E., Kosicki A., Dwojak A. 1997. Badania archeologiczne na trasie gazociągu Legnica-Jawor, Wrocław, WUOZ Legnica, ARCH/245; Drużylowski E. 2003. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych w związku z budową sieci wodociągowej, w ulicach: Rynek, Zamkowa i Żmigrodzka w Sułowie, gm. Milicz /IV-XI 2002/, Wrocław, WUOZ W-w, 875; Drużyłowski E. 2003a. Sprawozdanie ze stałego nadzoru i ratowniczych badań archeologicznych w związku z budową kanalizacji sanitarnej i deszczowej w ulicach Żmigrodzka, Rynek, Ogrodowa i Zamkowa w Sułowie, gm. Milicz /X 2001 - VI 2003/, Wrocław, WUOZ W-w, 1220; Durbajlo ]., Lissak Z., Piszczatowski W. 1995. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na trasie budowy sieci kanalizacyjnej w Dziadowej Kłodzie woj. kaliskie, WUOZ W-w, bez nr. inw.; Durbajlo J., Lissak Z., Piszczatowski W., Stojanowicz P. 2000. Sprawozdanie naukowe z ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych w związku z wykopami pod budowę telekomunikacyjnej sieci światłowodowej relacji Smolec-Kąty Wrocławskie, Wrocław, WUOZ W-w, 511; Dwojak A., Jarysz R., Oszczanowski P. 2001. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na przebiegu wykopów związanych z budową kanalizacji sanitarnej we wsi Rogów Legnicki, gm. Prochowice, Wrocław, WUOZ Legnica, ARCH/189 (cz. I: Opisy i rysunki), ARCH/190 (cz. II: Fotografie); Dwojak A., Kułak W., Łęcki W. 2002. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na przebiegu wykopów pod sieć telekomunikacyjną związanych z realizacją zadania “Modernizacja sieci telekomunikacyjnych w SN Wrocław SR/0/336” (Bogdanów, Godków, Osiek, Paź-dziorno, Piotrowice, Świdnica Polska), Wrocław, WUOZ W-w, 690; Dwojak A., Łęcki W. 2001. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na przebiegu wykopów pod sieć telekomunikacyjną związanych z realizacją zadania “Rozbudowa IIW OT Jelcz-Laskowice - zadanie nr 256”, Wrocław, WUOZ W-w, 419; Dwojak A., Łęcki W. 2004. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na przebiegu wykopów związanych z budową kanalizacji sanitarnej w Kawicach, gm. Prochowice - Etap 1, Wrocław, WUOZ Legnica, ARCH/531; Dwojak A., Łęcki W. 2005. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na przebiegu wykopów związanych z budową kanalizacji sanitarnej w Kawicach, gm. Prochowice - Etap II, Wrocław, WUOZ Legnica, ARCH/567; Dwojak A., Łęcki W. 2006. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na przebiegu wykopów pod budynek jednorodzinny we wsi Radecz, gm. Brzeg Dolny, dz. nr 182/5,182/7 AM-1, Wrocław, WUOZ W-w, 2287; Dwojak A., Wasilewski A. 2001. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na przebiegu wykopów pod sieć telekomunikacyjną związanych z realizacja zadania "Modernizacja sieci telekomunikacyjnej w SN Wrocław”, Wrocław, WUOZ W-w, 425; Dwojak A., Wasilewski A. 2001a. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na prze biegu wykopów pod sieć telekomunikacyjną związanych z realizacja zadania Budowa sieci w Bystrzycy Oławskiej”, Wrocław, WUOZ W-w, 424; Fokt K. 2006. Pieńsk, pow. Zgorzelec, stan, nr 12. Sprawozdanie z badań sondażowych w czerwcu 2006 r., Zgorzelec, WUOZ JG; Fokt K. 2007. Sprawozdanie z badań sondażowych na stanowiskach nr 1-2 w Gębczycach, pow. Strzelin, w sezonie 2007, Wrocław, WUOZ W-w; Bibliografía 451 Foki K. 2007a. Pieńsk, pow. Zgorzelec, wielokulturowe stanowisko nr 12: badania sezonu 2007 w ramach projektu “Wczesne dzieje ziemi zgorzeleckiej. Odzyskiwanie dziedzictwa wiedzy", 1.1-3: Część tekstowa, rysunkowa, fotograficzna, Zgorzelec, WUOZ JG; Fokt K. 2008. Sprawozdanie z badań sondażowych na stanowisku archeologicznym nr 3 w Gębczy-cach, pow. strzeliński, w sezonie 2008, Wrocław, WUOZ W-w; Fokt K. 2009. Sprawozdanie z badań sondażowych na stanowisku archeologicznym nr 3 w Gębczy-cach, pow. strzeliński, w sezonie 2009, Wrocław, WUOZ W-w; Fokt K., Rodak S. 2007. Uzupełnienie danych ewidencyjnych stanowisk archeologicznych w dawnej pruskiej części obecnego powiatu zgorzeleckiego oraz wnioski konserwatorskie dotyczące tych stanowisk, Zgorzelec, WUOZ JG; Gralak T. 2010. Górzec stanowisko 13, pow. strzeliński, woj. dolnośląskie, sprawozdanie z badań wykopaliskowych (maszynopis udostępniony przez autora); Gralak T., Kopeć K., Nowaczyk K., Nowaczyk L., Stanisławski A., Wodejko E., Kamyszek L., Markiewicz M. 2006. Ratownicze badania archeologiczne na stanowisku Wilkowice 8/123 (83-28), gm. Żurawina, pow. Wrocław, woj. dolnośląskie, Wrocław, WUOZ W-w, bez nr. inw.; Grabowski W. 1998. Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego nad pracami ziemnymi przy budowie sieci C. 0.114/200 na terenie Placu Piastowskiego i w okolicy w Jeleniej Górze-Cieplicach, Jelenia Góra, WUOZ JG 146/Arch/98; Grabowski W. 1998a. Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego prowadzonego przy budowie sieci kanalizacji sanitarnej w miejscowościach Krzeczyn Mały, Krzeczyn Wielki, Górzyca, woj. legnickie, Jelenia Góra, WUOZ Legnica, ARCH/395; Grabowski W. 1999. Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego nad pracami ziemnymi przy układaniu sieci telekomunikacyjnych w Marciszowie, Jelenia Góra, WUOZ JG 169/Arch/99; Grabowski W. 2004. Wyniki ratowniczych badań archeologicznych realizowanych w trakcie budowy obwodnicy miasta Kamienna Góra w ciągu drogi krajowej nr 5 w 2004 roku, Jelenia Góra, WUOZ JG 368/Arch/2004;GralakT„ Kłosińska E., Kosicki A., Żygadło L., Kamyszek L., Markiewicz M. 2006. Ratownicze badania archeologiczne na stanowisku Ślęza 10/42 (81-28), gm. Kobierzyce, pow. wrocławski, woj dolnośląskie, Wrocław, WUOZ W-w, 2034; Grześkowiak M., Wasilewski A. 2003. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych prowadzonych w związku z budową wodociągu relacji Czeladź Mała-Piotrowice Małe, gm. Jemielno, Radwanice, WUOZ W-w, 629; Guszpit P., Mruczek R. 2001. Badania archeologiczno-architektoniczne przy ul. Inowrocławskiej 19 we Wrocławiu-Szczepinie, WUOZ W-w, bez nr inw.; Hendel Z. 1999. Ratownicze badania archeologiczne na terenie budowy południowej obwodnicy Głogowa w 1999 roku (sektor I, IV i VI), WUOZ Legnica, bez nr inw.; Hendel Z. 2001. Wyniki nadzorów oraz interwencyjnych badań archeologicznych przeprowadzonych w budowlanych wykopach wąskoprzestrzennych pod sieć wodną i kanalizacyjną w rejonie Jerzmanowej-Gaik-Potoczka w latach 2000-2001, Głogów, WUOZ Legnica, ARCH/193; Jarysz P. 2005. Sprawozdanie z przeprowadzenia nadzoru i ratowniczych badań archeologicznych na przebiegu wykopów instalacyjnych związanych z budową sieci wodociągowej na obszarze wsi Szczodrowice oraz na odcinku wykopu liniowego Szczodrowice-Biały Kościół, gm. Strzelin, Wrocław, WUOZ W-w, 1374; Jarysz P. 2006. Wyniki badań archeologicznych prowadzonych na przebiegu wykopów instalacyjnych pod sieć wodociągową - Brzezimierz, Kuny, Pełczyce, gm. Domaniów, Sredzkie Zeszyty Naukowe, z. 1, Środa Śląska, WUOZ W-w, bez nr. inw.; Jarysz P„ Jarysz R. 2003. Sprawozdanie z badań archeologicznych przy budowie sieci telekomunikacyjnych w miejscowościach: Dąbrowa, Dziewiętlin, Krośnice, Pierstnica, Świebodów, Wab-nice, Wierzchowice, pow. milicki, Wrocław, WUOZ W-w, 935; Jaszewska A. 1999. Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego przeprowadzonego na trasie wodociągu dla wsi Gorzupia Dolna i Gorzupia, gm. Żagań, woj. zielonogórskie (obszar 66-12), zrealizowanego w 1998 r., Żary, WUOZ ZG 3719; 452 Bibliografia Jaszewska A. 1999a. Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego przeprowadzonego na trasie wodociągu dla wsi Stary Żagań, gm. loco, woj. Lubuskie (obszar 66-12), Żary, WUOZ ZG 3704; Jerzyk B., Wasilewski A., Borowski G. 2006. Ratownicze badania archeologiczne związane z budową kanalizacji sanitarnej w Bródnie, gm. Środa Śląska, w 1998 r., Średzkie Zeszyty Naukowe, z. 2, Środa Śląska, WUOZ W-w, 1835; Jerzyk W., Pionka T., Wiśniewski A. 2004. Sprawozdanie z badań ratowniczych stanowiska Nowa Wieś 1(16), gm. Bolesławiec w 2004 r., związanych z budową autostrady A4 na odcinku Ję-drzychowice-Krzyżowa, Wrocław; IAr. UWr. S/l 14a; Kabaciński J., Kirkowski R., Wysocka M. 2003. Sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych w Gniewomierzu, gm. Legnickie Pole, pow. legnicki, woj. dolnośląskie, stan. 11, nr aut. 20, Poznań, WUOZ Legnica, ARCH/667; Kaźmierczyk J., Jaworski K. 1989. Przeobrażenia osadnicze na terenie czaszy projektowanego zbiornika wody pitnej “Sosnówka” koło Jeleniej Góry. Badania 1989 r., WUOZ JG, 43/ARCH; Kaźmierczyk J., Jaworski K. 1990. Przeobrażenia osadnicze na terenie czaszy projektowanego zbiornika wody pitnej “Sosnówka” koło Jeleniej Góry. Badania 1990 r., WUOZ JG, 54/ARCH; Kirschke B., Narożna-Szamałek U. 2006. Osada wielokulturowa na stanowisku Niedoradz 4, AZP (63-15/26), gm. Otyń, woj. lubuskie, Poznań, WUOZ ZG 7991; Kitliński B., Limisiewicz A., Pankiewicz A., Romanow M. 2005. Wyniki badań archeologicznych na wczesnośredniowiecznych stanowiskach odkrytych w związku z budową obwodnicy Oleśnicy (nr decyzji 1234/2004 z dnia 23.12.2004 r.), Wrocław, WUOZ W-w, 1654; Kołomański R. 2001. Wyniki badań archeologicznych uzyskane podczas budowy obwodnicy Bolesławca Etap II w ciągu drogi krajowej nr 4 w 2001 r., WUOZ JG 289/Arch/2001; Konczewski P. 2005. Sprawozdanie z badań archeologicznych w obrębie działki nr 677, w Zawoni, Trzebnica, WUOZ W-w, 1522; Konczewski P., Stefanowicz M., Mruczek R. 2001. Sprawozdanie z nadzoru i ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych w trakcie budowy sieci wodociągowej w miejscowości Kazanów, gm. Strzelin, w 2001 r., Wrocław, WUOZ W-w, 522; Kowalska A. 1995. Wyniki nadzoru archeologicznego nad wodociągiem prowadzonym na odcinkach Zakrzów-Ciepłowody, Ciepłowody-Kobyla Głowa, Ciepłowody-Jakubów, gm. Ciepłowody, woj. wałbrzyskie, Wałbrzych, WUOZ Wałbrzych, 3437; Krąpiec M. 2000. Wyniki badań dendrochronologicznych i dendrologicznych na ul. Kolejowej, [w;] Sprawozdanie z ratowniczych prac archeologicznych przeprowadzonych w trakcie prac ziemnych w miejscowości Sułów gm. Milicz, w 1999/2000 roku, red. W. Tymciów, Wrocław, WUOZ W-w, 373, s. 23-26; Kwaśnica M. 2001. Ratownicze badania archeologiczne w obrębie inwestycji związanej z przebudową nawierzchni wraz z kanalizacją deszczową i wymianą sieci wodociągowej w ul. Dzierżonia, Harcerskiej i Turystycznej oraz linii kablowej przy ul. Harcerskiej 7-24 we Wrocławiu, W-w, WUOZ W-w, 430; Leciejewska A., Kałagate S. 2006. Sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych w Nie-doradzu, stan. 14 (AZP 65-15/36), na trasie budowy obwodnicy Nowej Soli, Zielona Góra, WUOZ ZG 6751 A; Limisiewicz A. 2005. Boguszyce 20. Opis stanowiska, [w:J B. Kitliński, A. Limisiewicz, A. Pan kiewicz, M. Romanow, Wyniki badań archeologicznych na wczesnośredniowiecznych stano wiskach odkrytych w związku z budową obwodnicy Oleśnicy (nr decyzji 1234/2004 z ma 23.12.2004 r.), Wrocław, WUOZ W-w, 1654, s. 7-53; Limisiewicz A., Krukiewicz B., Cholewa P., Jarysz P„ Jarysz R„ Limisiewicz P. 1996. Opracowanie wyników archeologicznych badań sondażowych oraz weryfikacyjnych badań powierzc wrych, prowadzonych w pasie autostrady A4, w woj. legnickim (od km 50 do 122), Wroc a WUOZ Legnica, ARCH/244; Bibliografia 453 Łaciuk A. 1999. Sprawozdanie z nadzoru oraz ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych w trakcie budowy sieci telefonicznej SM Dzierżków i SM Jaroszów, Jaroszów, WUOZ Wałbrzych, 4341; Łaszewski W. 2000. Sprawozdanie z prac archeologicznych przeprowadzonych w Kaźmierzowie--Moskorzynie, gm. Polkowice. Budowa instalacji gazowej. Badania 2000 r., WUOZ Legnica, ARCH/120; Lesiuk 2008. Sprawozdanie i opracowanie wyników prac archeologicznych i wykopaliskowych przy budowie wodociągu zbiorczego dla wsi Budziwojów, etap I, Gm. Chojnów, pow. legnicki, woj., dolnośląskie, Radziechów, WUOZ Legnica, 900; Madera P. 2002. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na stanowisku późnośredniowiecznym i nowożytnym we Wroclawiu-Stablowicach, stan, nr 7/60/79-27 AZP, w związku z budową przyłącza gazu do budynku mieszkalnego przy ul. Jeleniogórskiej 116, w 2002 roku, Wrocław, WUOZ W-w; Michałowski A., Sobucki A. 2004. Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na stanowisku archeologicznym w Szymkowie stan. 1, gm. Krotoszyce (sezon 2003 r.) (na trasie autostrady A4), Poznań, WUOZ Legnica, ARCH/590; Michałowski A., Sobucki A., Wójcik A. 2005. Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na stanowisku archeologicznym w Szymkowie stan. 1, gm. Krotoszyce (sezon 2003 r. i 2005 r.) (na trasie autostrady A4), Poznań, WUOZ Legnica, ARCH/591; Mierzwiński A., Moździoch S., Nowacka L. 1996. Wyniki badań archeologicznych prowadzonych przy budowie linii telekomunikacyjnej w okolicach Twardogóry, Wrocław, WUOZ W-w, bez nr. inw.; Mikuła R. K. 2006. Archeologiczne badania ratownicze na stanowisku Niedoradz 2 (AZP 63--15/24), gm. Otyń, woj. lubuskie, cz. 1-2, Zielona Góra, WUOZ ZG 7986; Miszczyk T. 2001. Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego nad pracami ziemnymi przy układaniu telekomunikacyjnej linii światłowodowej, relacji: Stare Jaroszowice-Nowe Jaroszowice 1 sieci miejscowej w Starych Jaroszowicach, Jelenia Góra, WUOZ JG 267/Arch/2001; Miszczyk T., Rzeszowski R. Wilk S. 1999. Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego nad pracami ziemnymi przy układaniu sieci telekomunikacyjnej w miejscowościach: Bolesławiec, Gości-szów, Gradówek, Kraśnik, Nowa Wieś, Nowogrodziec, Ocice, Pobiedna, Rębiszów, Sobota, Trzebień, Wleń, Włodzice, Zbylulów, Zebrzydowa, Jelenia Góra, WUOZ JG 228/Arch/1999; Mularczyk M. 1993. Sprawozdanie z przeprowadzonych ratowniczych badań archeologicznych i nadzoru archeologicznego w dniach 18.11.1992 - 18.06.1993 roku w Lubinie przy ul. Stary Lubin na stanowisku archeologicznym Stary Lubin nr 1, Lubin, WUOZ Legnica, ARCH/316-317; Mularczyk M. 2001. Wyniki prac archeologicznych w miejscowościach Bieńków, Buczę, Czerńczy-ce, Duża Wólka, Grodowiec, Grodziszcze, Kwielice, Obiszów, Obiszówek, Proszówek, Proszy-ce, Retków, Swinino, Trzęsów, Wilczyn gmina Grębocice, przeprowadzonych podczas wykonywania prac ziemnych pod sieci telefoniczne, Lubin, WUOZ Legnica, ARCH/167; Mularczyk M. 2004. Wyniki ratowniczych prac archeologicznych przeprowadzonych podczas wykonywania robót ziemnych pod instalacje wodociągowe we wsi Bytków gmina Rudna, Lubin, WUOZ Legnica, ARCH/490; Mularczyk M. 2005. Wyniki badań archeologicznych wykonanych w Lubinie przy ulicy Zielonej w rejonie stanowiska archeologicznego Księgienice nr 6/37, Lubin, WUOZ Legnica, ARCH/576; Nowaczyk K. 2006. Ratownicze badania archeologiczne na stanowisku Nowa Wieś Wrocławska 4/16 (81-27), gm. Kąty Wrocławskie, pow. wrocławski, woj. dolnośląskie, Wrocław, WUOZ W-w, 2051; Nowakowski J. 2001. Sprawozdanie z archeologicznych badań ratowniczych na trasie przebiegu gazociągów w ramach zadania inwestycyjnego “Zagospodarowanie odwiertów Wroniniec 1, 2 i 5”, WUOZ W-w, 592; 454 Bibliografia Noworyta E., Kamyszek L., Markiewicz M. 2005. Ratownicze badania archeologiczne na stanowiskach Polwica 4/55 (84-30) - Polwica 5 (84-30) - Skrzypnik 8/82 (84-30), gm. Domaniów, pow. oławski, woj. dolnośląskie, Wrocław, WUOZ W-w, 1542; Opalińska M. 2001. Ratownicze badania archeologiczne w obrębie inwestycji związanej z przebudową nawierzchni wraz z kanalizacją deszczową i wymianą sieci wodociągowej w ul. Dzierżonia, Harcerskiej i Turystycznej oraz linii kablowej przy ul. Harcerskiej 7-24 we Wrocławiu, Wrocław, WUOZ W-w, 430; Opalińska-Kwaśnica M. 2001. Ratownicze badania archeologiczne przeprowadzone w związku z budową domu jednorodzinnego oraz zagospodarowania działki nr 373/4 AM-1 w Ligocie Trzebnickiej, gm. Trzebnica, Wrocław, WUOZ W-w, 848; Opalińska-Kwaśnica M. 2003. Ratownicze badania archeologiczno-architektoniczne prowadzone w trakcie budowy łącznika drogowego wraz z siecią kanalizacyjną i linią energetyczną oświetleniową od ul. Wrońskiego do obiektów sakralnych przy PI. Grunwaldzkim we Wrocławiu, Wrocław, WUOZ W-w, bez nr. inw.; Opalińska-Kwaśnica M. 2005. Ratownicze badania archeologiczno-architektoniczne w obrębie inwestycji związanej z przebudową pl. Grunwaldzkiego w ciągu drogi krajowej nr 8-zadanie 1. Decyzja nr 298/2005, Wrocław, WUOZ W-w, 1712; Opalińska M., Kwaśnica K. 2000. Ratownicze badania archeologiczno-architektoniczne w obrębie inwestycji związanej z wymianą sieci ciepłowniczej w rejonie Politechniki Wrocławskiej we Wrocławiu), Wrocław, WUOZ W-w, 513; Orczewski P, Szwed R. 2005. Częściowe sprawozdanie z badań archeologicznych w trakcie budowy infrastruktury technicznej oraz przebudowy i budowy ulic na osiedlu Stabłowice we Wrocławiu. Etap I (okres 15.04.2004 - 30.09.2005), Wrocław, WUOZ W-w, 2070; Pacek M. 1999. Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego przeprowadzonego podczas budowy kanalizacji telefonicznej w miejscowości Mościsko, gm. Dzierżoniów, woj. dolnośląskie, Wrocław, WUOZ Wałbrzych, 4328; Pacek M. 2000. Sprawozdanie naukowe z nadzoru i ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych na trasie budowy telefonicznej sieci miejscowej w Słotwinie i Świdnicy, pow. Świdnica, woj. dolnośląskie, Wrocław, WUOZ Wałbrzych, 4765; Pankiewicz A. 2005, Ceramika ze stanowisk: Boguszyce i Sokołowice nad Oleśnicą, [w:] B. Kitliń-ski, A. Limisiewicz, A. Pankiewicz, M. Romanow, Wyniki badań archeologicznych na wczesnośredniowiecznych stanowiskach odkrytych w związku z budową obwodnicy Oleśnicy (nr decyzji 1234/2004 z dnia 23.12.2004 r.), Wrocław, WUOZ W-w, 1654, s. 57-118; Piszczatowski W., LissakZ. 1994. Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego i ratowniczych badań ■wykopaliskowych przeprowadzonych podczas budowy wodociągu we wsi Buków gm. Zarow, woj. wałbrzyskie, Wrocław, WUOZ Wałbrzych, 3088; Piwko R. 2000. Zbiornik wodny “Mściwojów". Wyniki ratowniczych badań archeologicznych prowadzonych w latach 1997-1999 na stanowiskach 14, 16 i 17, Radwanice, WUOZ Legnica, ARCH 252 (tekst i fotografie); ARCH/252a (rysunki); Piwko R. 2001. Legnica: obwodnica zachodnia na odcinku od ul. Chojnowskiej - 22 + 787 do ul. Złotoryjskiej 25 + 610 km. Etap IA, Radwanice, WUOZ Legnica, ARCH/165 (cz. 2: Rysunki), ARCH/166 (cz. 1: Tekst); Piwko R. 2002. Legnica. Obwodnica zachodnia na odcinku od ul. Złotoryjskiej - 26 + 000 do skrzyżowania ul. Jaworzyńskiej z Nowodworską 28 + 550 km; Etap IB i IC. Ratownicze badania archeologiczne, stanowiska nr: 141 i 142, Radwanice, WUOZ Legnica, ARCH/36; Piwko R. 2005. Mierzów gm. Żukowice. Sprawozdanie z nadzorów i badań archeologicznych przy zadaniu “Ochrona wsi Mierzów przed wodami naporowymi ze Wzgórz Dałkowskich - Etap I i II, Radwanice, WUOZ Legnica, ARCH/569; Piwko R. 2005a. Legnica: obwodnica zachodnia na odcinku od ul. Nowodworskiej - 28 + 550 o autostrady 30 + 798 km. Etap ID. Badania i nadzory archeologiczne w 2004/05 r„ Radwanice, WUOZ Legnica, ARCH/525; Bibliografia 455 Pokora H. 1980. Wyniki badań ratowniczych na grodzisku w Kręsku, gm. Brzeg Dolny, przeprowadzonych w 1980 roku, WUOZ W-w, bez nr. inw.; Prus O., Francke C. 1996. Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych w ramach nadzoru nad budową wodociągu Stary Zamek-Ręków-Olbrachtowice-Kryształowice, gm. Sobótka, woj. wrocławskie, Wrocław, WUOZ W-w; Romanow J. 1993. Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego w obrębie miejscowości Górzyn, gm. Rudna, woj. legnickie, WUOZ Legnica, ARCH/269; Romanow J. 2006. Uskorz Wielki i Uskorz Mały: realizacja sieci kanalizacyjnej wraz z przyka-nalikami w roku 2006. Sprawozdanie z badań archeologicznych, Wrocław, WUOZ W-w, 2227; Romanow J., Piwko R. 1996. Sprawozdanie z interwencyjnych badań archeologicznych prowadzonych w trakcie zadania inwestycyjnego "Gniewomierz III” - aneks. Stanowiska nr 5, 10, 11 i 13, Wrocław, WUOZ Legnica, ARCH/277; Romanow J„ Piwko R. 1997. Gródek średniowieczny: stan. 6: Krzyżowice, gm. Kobierzyce. Wyniki badań archeologiczno-architektonicznych przeprowadzonych w roku 1997, Wrocław, WUOZ W-w, 248; Romanow Μ. 2005. Analiza zwierzęcego materiału kostnego, [w:] B. Kitliński, A. Limisiewicz, A. Pankiewicz, Μ. Romanow, Wyniki badań archeologicznych na wczesnośredniowiecznych stanowiskach odkrytych w związku z budową obwodnicy Oleśnicy (nr decyzji 1234/2004 z dnia 23.12.2004 r.), Wrocław, WUOZ W-w, 1654, s. 125-127; Rzeźnik 2000a. Raport w sprawie materiałów z IX-XI w. nawiezionych na przykościelną skarpę w Grodowcu, Wrocław, WUOZ Legnica, ARCH/585; Skorupka T. 2003. Sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych w Nowej Wsi Legnickiej gm. Legnickie Pole, stanowisko 14, woj. dolnośląskie (obszar 78-20, nr na obszarze 71), Poznań, WUOZ Legnica, Arch/626; Skorupka T. 2005. Sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych w Nowej Wsi Legnickiej, stanowisko 14, A4 AUT 18, Poznań, WUOZ Legnica, Arch/627; Stojanowicz P., Lissak Z, Piszczatowski W, Durbajło J. 2001. Sprawozdanie naukowe z ratowniczych badań archeologicznych prowadzonych w związku z budową zakładu "Bosch” w Mirkowie woj. dolnośląskie, Wrocław, WUOZ W-w, 470; Stolarczyk T. 2010. Górnictwo rud metali nieżelaznych na Dolnym Śląsku od XIII do początku XVII w„ Wrocław, mpis pracy doktorskiej, dostępny w Bibliotece Instytutu Archeologii UWr.; Szczecińska Μ., Tymciów W. 2000. Analiza ceramiki, [w:] Sprawozdanie z ratowniczych prac archeologicznych przeprowadzonych w trakcie prac ziemnych w miejscowości Sułów gm. Milicz, w 1999/2000 roku, red. W. Tymciów, Wrocław, WUOZ W-w, 373, s. 46-51; Traczyk A. 2000. Osady calcowe na ul. Kolejowej, [w:] Sprawozdanie z ratowniczych prac archeologicznych przeprowadzonych w trakcie prac ziemnych w miejscowości Sułów gm. Milicz, w 1999/2000 roku, red. W. Tymciów, Wrocław, WUOZ W-w, 373, s. 19-21; Tymciów W. 1999. Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego przeprowadzonego w trakcie prac ziemnych przy budowie kanalizacji telekomunikacyjnej w Owiesnie woj. dolnośląskie, Wrocław, WUOZ Wałbrzych, 4390; Tymciów W. 1999a. Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego przeprowadzonego w trakcie prac ziemnych przy budowie kanalizacji telekomunikacyjnej w Gilowie woj. dolnośląskie, Wrocław, WUOZ Wałbrzych, 4389; Tymciów W. 1999b. Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego przeprowadzonego w trakcie prac ziemnych przy budowie kanalizacji telekomunikacyjnej w Wilkowie Wielkim gm. Niemcza woj. dolnośląskie, Wrocław, WUOZ Wałbrzych, 4396; Tymciów W. 2000. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych w trakcie prac ziemnych przy budowie kanalizacji telekomunikacyjnej w Piławie Dolnej gm. Dzierżoniów, Wrocław, WUOZ Wałbrzych, 4697; 456 Bibliografia Tymciów W. 2000a. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych w trakcie prac ziemnych przy budowie sieci telekomunikacyjnej w Kielczowie, Książnicy, Tuszynie gm. Dzierżoniów w 2000 r., Wrocław, WUOZ Wałbrzych, 4698; Tymciów W. 2000b. Wyniki badań archeologicznych, [w:] Sprawozdanie z ratowniczych prac archeologicznych przeprowadzonych w trakcie prac ziemnych w miejscowości Sułów gm. Milicz, w 1999/2000 roku, red. W. Tymciów, Wrocław, WUOZ W-w, 373, s. 27-45; Tymciów W. 2001. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych w trakcie prac ziemnych przy budowie sieci telekomunikacyjnej WSA Przerzeczyn 2000 r., Wrocław, WUOZ Wałbrzych, 4694; Tymciów W. 2002. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych przy budowie sieci telekomunikacyjnej w miejscowości Pieszyce-Kamionki pow. Dzierżoniów w 2000 r., Wrocław, WUOZ Wałbrzych, 5033; Tymciów W. 2003. Sprawozdanie prac archeologicznych przeprowadzonych w przy budowie sieci teletechnicznej miejscowości Pieszyce pow. Dzierżoniów, Wrocław, WUOZ Wałbrzych, 5117; Tymciów W. 2003a. Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego przeprowadzonego w trakcie prac ziemnych przy budowie kanalizacji telekomunikacyjnej w Bielawie pow. Dzierżoniów w 2003 roku, Wrocław, WUOZ Wałbrzych, 5118; Tymciów W. 2003b. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych w trakcie budowy sali gimnastycznej w miejscowości Grabowno Wielkie gm. Twardogóra w 2003 roku, Wrocław, WUOZ W-w, 654; Tymciów W. 2003c. Sprawozdanie z nadzoru oraz ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych podczas budowy skrzyżowania drogi wojewódzkiej nr 395 wraz z planowaną drogą wojewódzką Bielany-Łany-Długołęka-rondo w km 6+185 wraz z uzbrojeniem technicznym w 2003 roku, Wrocław, WUOZ W-w, 679; Tymciów W. 2004. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych w trakcie prac ziemnych przy budowie sieci wodociągowej w miejscowości Borowa gm. Dobromierz w 2004 r., Wrocław, WUOZ Wałbrzych, 5872; Uciechowska-Gawron A. 2006. Wielokulturowa osada na stanowisku Niedoradz 3, AZP (63--15/25), gm. Otyń, woj. lubuskie, Zielona Góra, WUOZ ZG 7990; Wiśniewski A. 2002. Sprawozdanie z nadzoru i badań archeologicznych przy ul. Wiejskiej weWro-cławiu-Oporowie w związku z budową magistrali wodociągowej i kanału sanitarnego w Południowo-Zachodniej Części Aktywności Gospodarczej (Etap I zadanie I), Wrocław, WUOZ W-w, bez nr. inw.; Wodejko E. 2004. Sprawozdanie z badań archeologicznych i prac wykopaliskowych przeprowadzonych w Radoniowie w trakcie budowy obwodnicy w ciągu drogi krajowej nr 30, Wrocław, WUOZ JG 345/Arch/2004; Wolfram J. 1994. Sprawozdanie z przeprowadzonego nadzoru archeologicznego w Trzebnicy przy ulicy Ogrodowej 7/2, Wrocław, WUOZ W-w, bez nr. inw., nr wpływu 98/96; Wysocka I. 2001. Ratownicze badania archeologiczne przeprowadzone w Gęsiej Górce, pow. Oleśnica, woj. dolnośląskie, Wrocław; WUOZ W-w, bez nr. inw. Opracowania wydane drukiem Abel W. 1955. Die Wüstungen des ausgehenden Mittelalters, Stuttgart; Abel W. 1966. Agrarkrisen und Agrarkonjunktur. Eine Geschichte der Land- und Ernährungswirt schäft seit dem hohen Mittelalter, Hamburg-Berlin; .. Abel W. hrsg. 1967. Wüstungen in Deutschland. Ein Sammelbericht, Frankfurt am Main, Zeitsc rijt für Agrargeschichte und Agrarsoziologie, 2; Aberg A. 1998. Social and Economic Aspects of Medieval Rural Settlement, [w:] RuralialL Conferen ce Ruralia II - Spa, Ist - 7th September 1997, ed. J. Fridrich, J. Klapśtó, Z. Smetànka, P. Sommer, Praha, s. 9-12, Pamàtky Archeologické - Supplementum, 11; Bibliografia 457 Albarella U. 1997. Size, power, wool and veal. Zooarchaeological evidence for late medieval innovations, [ w: ] Papers of the 'Medieval Europe Brugge 1997’ Conference, ed. G. De Boe, F. Verhaeghe, vol. 9: Environment and subsistence in medieval Europe, s. 19-30; Albarella U. 2005. Meat production and consumption in town and country, [w:] Town and country in the Middle Ages. Contrasts, contacts and interconnections, 1100-1500, ed. K. Gilles, C. Dyer, Leeds, s. 131-148, Society for Medieval Archaeology Monograph, 22; Andersson S., Svensson E. 1997. The local and regional arena of a Middle Age Swedish farm, [w:] Rural settlements in medieval Europe, ed. G. De Boe, F. Verhaeghe, Zellik, s. 221-231, Papers of the “Medieval Europe Brugge 1997” Conference, 6; Andrzejewska A. 1996. Średniowieczny zespól osadniczy w Zgłowiączce na Kujawach, Włocławek, Budownictwo Obronno-Rezydencjonalne Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej, 5; Andrzejewski T. 2007. Rechenbergowie w życiu społeczno-gospodarczym księstwa głogowskiego w XVI-XVII wieku, Zielona Góra; Antkowiak Z. 1973. Stare i nowe osiedla Wrocławia, Wrocław- Warszawa-Kraków-Gdańsk, Biblioteka Wrocławska, 14,; Archéologie 1970. Archéologie du village déserté, Paris, Cahiers des Annales, 27,; Arnold S., Rösch C. 2011. Verbreitung, Verteilung und Lagerung von Lebensmitteln unter dem Aspekt von ländlichen und städtischen Nahrungsangebot - eine naturwissenschaftliche und archäologische Betrachtung aus dem Südwesten Deutschlands, [w:J Processing, storage, distribution of food. Food in the medieval rural environment. Ruralia VIII. 7th-12th September 2009, Lorca, Spain, ed. J. Klâpstë, P. Sommer, Turnhout, s. 335-357; Aszt A. 2005. Gödörölak a kôzépkori Magyarfalvakban, különös tekintettel a Szentkiralyon feltârta-kra, “Arrabona” 43, s. 37-66; Augustyniak J. 1968. Osada średniowieczna i bród w Spędoszynie, pow. Poddębice, “Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna” 15, s. 171-201, tabi. I-X; Bagniewski Z., Kubów P. 1977. Średniowieczny młyn wodny z Ptakowic na Dolnym Śląsku, “Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 25/1, s. 3-30; Bakszas J., Piwko R. 1977. Wyniki badań wykopaliskowych w okolicy wsi Żarek, woj. legnickie w sezonie 1976, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 19, s. 40-42; Bakszas J., Piwko R. 1979. Wyniki badań wykopaliskowych na terenie czaszy projektowanego zbiornika wodnego koło Jawora w 1977 r., “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 20, s. 54-58; Bal A. 1968. Sprawozdanie z prac wykopaliskowych przeprowadzonych w Świątnikach pow. Wrocław >v 1968 r. na stanowisku 3, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 11, s. 47-49, tabi. IX-XI; Balowa A. 1972. Wczesnośredniowieczna osada we wsi Świątniki pow. Wrocław, “Studia Archeologiczne” 5, s. 149-173, Acta Universitatis Wratislaviensis, 157; Bâlek Μ., Unger J. 1996. Ohrazene stfedovéké vesnice na jiżniMoravé, “Archaeologia Historica” 21, s. 429-442; Bâlek Μ., Unger J. 1996a. Umgrenzte mittelalterliche Dörfer in Südmähren, [w:] Ruralia I. Conferente Ruralia I - Prague 8"' - 14 th September 1995, ed. J. Fridrich, J. Klâpstë, Z. Smetänka, P. Sommer, Praha, s. 296-300, Pamdtky Archeologìcké - Supplementum, 5. Barnycz-Gupieniec R. 2000. Studia nad drewnianym budownictwem w średniowiecznej Polsce na tle porównawczym, Łowicz; Baron J., Rzeźnik P. 1999. Wczesnośredniowieczny budynek z tzw. korytarzykiem wejściowym z osady w Obiszowie na Wzgórzach Dałkowskich, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 41, s. 269-280; Barry T. 1998. Socio-economic aspects of Irish medieval settlements, Ruralia II. Conference Ruralia II - Spa, 1st - 7th September 1997, ed. J. Fridrich, J. Klâpstë, Z. Smetanka, P. Sommer, Praha, s. 78-86, Pamàtky Archeologìcké - Supplementum, 11; Barry T. 2001. Rural settlement of medieval Ireland, [w:] A history of settlement in Ireland, ed. T. Barry, London [wyd. elektroniczne), s. 110-123; 458 Bibliografia Baumhauer Μ. 2001. “Grubenhaus" oder “Keller”? Bemerkungen zu ihrer Unterscheidbarkeit anhand ausgewählter mittelalterlicher Befunde, [w:] Zwischen den Zeiten. Archäologische Beiträge zur Geschichte des Mittelalters in Mitteleuropa. Festschrift für Barbara Scholkman, hrsg. J. Pfrommer, R. Schreg, Rahden/Westf., s. 349-362; Bedal K. 2002. Spätmittelalterlicher bäuerlicher Hausbau in Süddeutschland. Versuch eines Überblicks- Bestand, Formen und Befunde, [w:] Ruralia IV. 8. - 13. September 2001, Bad Bederkesa, Lower Saxony, Germany. The rural house from the migration period to the oldest still standing buildings, ed. J. Klâpstë, Praha, s. 240-256, Pamâtky Archeologické - Suppiementum, 15; Belcredi L. 1986. Prinos archeologie k poznani stavebni podoby stfedovëkého venkovského domu (Vysledki vyzkumu zaniklé stredovëké osady Bystfece), “Archaeologia Historica” 11, s. 423-440; Belcredi L. 1999. Urbanizace ûzemi zaniklé stredovëké osady Bystrec, "Archaeologia Historica” 24, s. 69-79; Belcredi L. 2000. Colonisation, development and desertion of the mediaeval village of Bystrec, [w:] Ruralia III. Conference Ruralia III - Maynooth, 3rd - 9th September 1999, ed. J. Klâpstë, Praha, s. 187-201, Pamâtky Archeologické - Suppiementum, 14; Belcredi L. 2006. Bystrec. O założeni, zivotë a zâniku stredovëké vsi. Archeologicky vÿzkum zaniklé stredovëké vsi na Drahanské vrchoviné 1975-2005, Brno; Belcredi L., Haśek V. 1999. Geophysical survey and archaeological investigation of the deserted medieval village of Bystrec, “Przegląd Archeologiczny” 47, s. 167-180; Belényesy K. 2007. Das andere Dorf. Ein Beitrag zur mittelelterlichen Dorfstruktur in Ungarn, [w:] Arts and crafts in medieval rural environment. Ruralia VI. 22nd - 29th September 2005, Szen-tendre-Dobogókó, Hungary, ed. J. Klâpstë, P. Sommer, Turnhout, s. 103-109; Bender W. 1974. Młyn z początku XIII w. na południowym Mazowszu, “Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 22/2, s. 213-230; Bentz E. 2002. Building function, social space and the reconstruction of daily life: a South Scandinavian case study, [w:] Ruralia IV. 8. - 13. September 2001, Bad Bederkesa, Lower Saxony, Germany. The rural house from the migration period to the oldest still standing buildings, ed. J. Klâpstë, Praha, s. 3-12, Pamâtky Archeologické - Suppiementum, 15; Beranovâ Μ., Kubaćak A. 2010. Dëjiny zemëdëlstvl v Cechach a na Moravé, Praha; Berdula L., Karst D., Fabisiak W., Zalewski S. 1993. Wyniki badań archeologiczno-architektonicznych na posesjach Kacerska Górka 6, 8,10,12,14,16 i Zaułek Koci 17,19, 21,23,25,27, "Silesia Antiqua” 35, s. 102-129; Bericht Ritschen 1891. Bericht über die Untersuchungen der Stätte des alten Ritschen, Kreis Ohlau, ausgeführt am 8. April 1891, “Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift” 5, s. 213-214; Bernard W. 1931. Das Waldhufendorf in Schlesien. Ein Beitrag zur Siedlungsgeographie Schlesiens, “Veröffentlichungen der schlesischen Gesellschaft für Erdkunde E.V. und des Geographischen Instituts der Universität Breslau” 12; Béres Μ. 1998. Regionale Beziehungen der Dorfsiedlungen Südostungarns im 10. bis 13. Jahrhudert, [w:J Ruralia II. Conference Ruralia II - Spa, 1st - 7th September 1997, ed. J. Fridrich, J. Klâpstë, Z. Smetânka, P. Sommer, Praha, s. 172-180, Pamâtky Archeologické - Suppiementum, 11; Béres Μ. 2007. Handwerk in den mittelalterlichen Dörfern des südungarischen Tieflands (10.-17. Jh.), [w:] Aedificatio terrae. Beiträge zur Umwelt und Siedlungsarchäologie Mitteleuropas. Festschrift für Eike Gringmuth-Dallmer zum 65. Geburtstag, hrsg. G. H. Jeute, J. Schneeweiß, C. Theune, Rahden/Westf., s. 63-68, Internationale Archäologie, Studia honoraria, 26; Beresford Μ. 1954. The lost villages of England, London; Beresford Μ., Hurst J. G. ed. 1971. Deserted medieval villages. Studies, London; Bialekovâ D. 1997. Funde von Teersiedereien aus groß- und nachgroßmährischer Zeit aus dem Ge le der Norddonauslawen, [w:] Proceedings of the First International Symposium on Wood Pitch. Held by the Biskupin Museum (department of the State Archaeological Museum in ot saw) and the Museumsdorf Düppel (Berlin) at Biskupin Museum, Poland, July 1st-4th 1993, e W. Brzeziński, W. Piotrowski, Warsaw 1997. 63-72; Bibliografia 459 Biddle Μ. 1995. Medieval archaeology in England, [w:] Mittelalterarchäologie in Zentraleuropa. Zum Wandel der Aufgaben und Zielsetzungen, hrsg. G. P. Fehring, W. Sage, Köln, s. 105-116, Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters, 9,; Biermann F. 2003. Handwerk und Handel im Dorf der Ostsiedlungszeit. Beispiele aus brandenburgischen Wüstungen, “Ethnographisch-archäologische Zeitschrift” 44, s. 539-574; Biermann F. 2005. Brunnen in mittelalterlichen ländlichen Siedlungen Deutschlands: ein Überblick, [w:] Water management in medieval rural economy. Les usages de leau en milieu rural au Moy-en Äge. Ruralia V. 27e septembre - 2e octobre 2003, Lyon/Villard-Sallet, Region Rhone-Alpes, France, ed. J. Kläpäte, Praha, s. 152-173, Pamätky Archeologicke - Supplementum, 17; Biermann F. 2005a. Das geplannte Dorf-, Ortsbefestigungen und Parzellierungen in Dörfern der Ostsiedlungszeit, [w:[ Die bäuerliche Ostsiedlung des Mittelalters in Nordostdeutschland: Untersuchungen zum Landesausbau des 12. bis 14. Jahrhunderts in ländlichen Raum. Beiträge einer interdisziplinären Tagung des Lehrstuhls für Ur- und Frühgeschichte der Universität Greifswald, 16. und 17. April 2004, hrsg. F. Biermann, G. Mangelsdorf, Frankfurt am Main-Berlin-Bern-Bruxelles-New York-Oxford-Wien, s. 91-120, Greifswalder Mitteilungen. Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte und Mittelalterarchäologie, 7; Biermann F. 2006. Keller in hoch- und spätmittelalterlichen Dörfern Nordostdeutschlands, [w:] Keller in Mittelalter und Neuzeit. Beiträge zur Archäologie, Baugeschichte und Geschichte, hrsg. S. Brüggemann, Langenweissbach, s. 123-143; Biermann E, Mangelsdorf G. hrsg. 2005. Die bäuerliche Ostsiedlung des Mittelalters in Nordostdeutschland. Untersuchungen zum Landesausbau des 12. bis 14. Jahrhunderts in ländlichen Raum. Beiträge einer interdisziplinären Tagung des Lehrstuhls für Ur- und Frühgeschichte der Universität Greifswald, 16. und 17. April 2004, Frankfurt am Main-Berlin-Bern-Bruxelles-New York-Oxford-Wien, Greifswalder Mitteilungen. Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte und Mittelalterarchäologie, 7. Biermann E, Kersting T., Klammt A., Westphalen T. hrsg. 2011. Transformationen und Umbrüche des 12./13. Jahrhunderts. Beiträge der Sektion zur slawischen Frühgeschichte des 19. Jahrestagung des Mittel- und Ostdeutschen Verbandes für Altertumsforschung in Görlitz, 01. bis 03. März 2010, Langenweissbach, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas, 64; Błażejewski A. 1997. Wyniki ratowniczych badań wykopaliskowych na średniowiecznych stanowiskach archeologicznych w Rusku, gm. Strzegom, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 39, s. 251-261; Błażejewski A. 1998. Średniowieczna droga odkryta we wsi Rusko k. Strzegomia na Śląsku, “Archa-eologia Historica” 23, s. 277-284; Błażejewski A. 1998a. Sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych na cmentarzyskach kultur łużyckiej i przeworskiej w Niezgodzie, gm. Żmigród, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne" 40, s. 251-262; Błażejewski A., Trzciński Μ. 1995. Ratownicze badania archeologiczne w Górce Sobockiej, gm. Kon-dratowice, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne" 36, s. 287-290; Błażejewski A., Trzciński Μ. 2000a. Późnośredniowieczne i nowożytne zabytki z Wrocławia-Ołta-szyna, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 42, s. 549-551; Błażejewski A., Żygadło L. 1996. Ratownicze badania archeologiczne w Tomicach, gm. Jordanów Śląski, "Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 37, s. 359-363; Błoński Μ. 2008. Odkrycia w Nasielsku. Na marginesie badań wykopaliskowych wczesnośredniowiecznego grodziska, [w:] Przez granice czasu. Księga jubileuszowa poświęcona profesorowi Jerzemu Gąssowskiemu, kom. red. A. Buko, W. Duczko [et al.J, Pułtusk-Warszawa, s. 239-243, Acta Archaeologica Pultuskiensia, 1; Bobiatyński I. 1825. Nauka łowiectwa we dwóch tomach, t. 2, Wilno; BoeG. De, Verhaeghe F. ed. 1997. Rural settlements in medieval Europę, Zellik, Papers of the “Medieval Europę Brugge 1997" Conference, 6; 460 Bibliografia Boguszewicz A., Pozorski Z. 1999. Badania archeologiczne w zachodniej części Równiny Kqckiej w 1998 roku, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 41, s. 247-257; Boguszewicz A., Nowakowski D., Pozorski Z. 2001. Średniowieczne założenie obronne w Tarnowie Jeziernym w świetle badań z lat 1999-2000, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne" 43, s. 395-408; Boguwolski R. 1970. Sprawozdanie z badań archeologicznych na osadzie średniowiecznej w Janikowie, pow. Inowrocław, “Informator Muzeum w Grudziądzu” 11, s. 60-61; Bohdanowicz J. 1994. Przechowywanie wymłóconego zboża, [w:] Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, t. 1: Rolnictwo i hodowla, red. J. Bohdanowicz, cz. 2, red. Z. Kłodnicki, Wrocław, s. 128-244; Bohdanowicz J. 1995. Piwnice, [w:] Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, t. 2: Budownictwo, red. J. Bohdanowicz, Wrocław, s. 21-39; Bond J. 2007. Medieval charcoal-burning in England, [w:] Arts and crafts in medieval rural environ-ment. Ruralia VI. 22nd - 29th September 2005, Szentendre-Dobogokö, Hungary, ed. J. KläpJti, P. Sommer, Turnhout, s. 277-294; Borowski G. 2004. Ślady osadnictwa średniowiecznego w Bielawie, gm. Długołęka, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 46, s. 251-256; Borowski G. 2006. Archeologia późnego średniowiecza, [w:] Środa Śląska. Dzieje miasta wina i skarbów, red. R. Żerelik, opr. zesp. A. Błażejewski [et al.], Wrocław, s. 86-90; Borowski G. 2010. Sprawozdanie z działalności Muzeum Regionalnego w Środzie Śląskiej w dziedzinie archeologii za rok 2008, “Silesia Antiqua” 45, s. 215-218; Borowski G. B., Starzyński K. 1997. Ślady osadnictwa pradziejowego i średniowiecznego w Groblicach, gm. Św. Katarzyna, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 39, s. 445-447; Bors K. 2007. Methodische Erfahrungen in der Ortswüstungsforschung. Die Suche nach den verschwundenen mittelalterlichen Dörfern, Wien, Beiträge zur Mittelalterarchäologie in Österreich, 7; Bönisch E. 2011. Slawische Initialsiedlungen am Niederlausitzer Landrücken - zu den Vorgängern der hochmittelalterlichen Plandörfer in der Niederlausitz, [w:] Transformationen und Umbrüche des 12./13. Jahrhunderts. Beiträge der Sektion zur slawischen Frühgeschichte des 19. Jahrestagung des Mittel- und Ostdeutschen Verbandes für Altertumsforschung in Görlitz, 01. bis 03. März 2010, hrsg. F. Biermann [et al.], Langenweissbach, s. 271-290, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas, 64; Bönisch E. hrsg. 2005. Was bewahren die Forscher von Horno? Ein Dorf im Niederlausitzer Braunkohlenrevier wird dokumentiert, Wünsdorf; Bönisch F. 1960. Der Stand der Wüstungsforschung in der Niederlausitz, “Abhandlungen und Berichte des Naturkundemuseums Görlitz” 36/2, s. 9-51; Bönisch F. 1980, Neue Teilergebnisse zu Niederlausitzer Wüstungen, “Niederlauzitzer Studien 14, s. 105-114; BratherS. 1993. Hochmittelalterliche Siedlungsentwicklung um Kloster Lehnin- Slawen und Deutsche in der Zauche, “Veröffentlichungen des Brandenburgischen Museums für Ur- und Frühgeschichte” 27, s. 128-178; Agthe Μ. 1989. Braunkohle und Archäologie im Bezirk Cottbus, Cottbus; Bräuning R. 2002. Gegründet, wüst gefallen, erneuert. Wandel in Wüstenhain, Ldkr. Oberspreewala-Lausitz, “Archäologie in Berlin und Brandenburg”, s. 160-161; Bronowicki J., Domański G., Kosicki A. 2001. Badania wielokulturowego stanowiska Ślęza 10, gm. Kobierzyce, woj. dolnośląskie, “Raport 96-99. Wstępne wyniki konserwatorskich badań arche ologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za lata 1996-1999”, s. 109-129, Zeszyty Ośro ka Ratowniczych Badań Archeologicznych. Seria B, Materiały Archeologiczne; Brucksch E. 1926. Ein verschollenes Dorf, “Heimatblätter für den Kreis Strehlen” 4/1; Bryłowska F. 1972. Sprawozdanie Muzeum Archeologicznego za 1970 rok, “Silesia Antiqua 1 , s. 260-264; Bibliografìa 461 Bryłowska F. 1977. Sprawozdanie Muzeum Archeologicznego za rok 1975, "Silesia Antiqua” 19, s. 277-280; Bryłowska F. 1978. Sprawozdanie Muzeum Archeologicznego za 1976 rok, "Silesia Antiqua” 20, s. 236-240; Brzeziński W., Piotrowski W. ed. 1997. Proceedings ofthe First International Symposium on Wood Tar and Pitch. Held by the Biskupin Museum (department of the State Archaeological Museum in Warsaw) and the Museumsdorf Düppel (Berlin) at Biskupin Museum, Poland, July lsl - 4,h 1993, Warsaw; Bubieniowa A. 1969. Szczątki kostne ptaków w materiale kostnym z Ryczyna, [w:] J. Kramarek, Wczesnośredniowieczne grodziska ryczy ńskie na Śląsku, Wrocław 1969, s. 209-213; Buczek K. 1958. O teorii badan hisloryczno-osadniczych, “Kwartalnik Historyczny" 65/1, s. 65-86; Bukowska-Gedigowa J. 1959. Wyniki prac wykopaliskowych prowadzonych na stanowisku 3 w Świątnikach pow. Wrocław w r. 1957, [w:] Archeologia Śląska, t. 2, Wrocław, s. 135-161, Zeszyty Naukowe/ Uniwersytet Wrocławski im. Bolesława Bieruta. Seria A, 19; Burdukiewicz J. Μ., Durbajło J. 1995. Studnia wczesnośredniowieczna z Ruska k. Strzegomia, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 36, s. 301-306; Burdukiewicz J. Μ., Furmanek Μ. 2007. Wielokulturowe stanowisko Nowa Wieś 2, powiat Bolesławiec, “Archeologiczne Zeszyty Autostradowe Instytutu Archeologii i Etnologii PAN” 6: Badania na autostradzie A4, część IV, s. 47-134; Burdukiewicz J. Μ., Rzeźnik P., Trzciński Μ. 1996. Ratownicze badania wykopaliskowe na stanowiskach wielokulturowych w Rusku, gm. Strzegom, w 1994 roku, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 37, s. 131-155; Burszta J. 1958. Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej. O tworzeniu się krajobrazu historycznego ziem polskich i rozplanowaniu wsi, Wrocław; Busko C. 1991. Średniowieczne kamienie graniczne z okolicy Wlenia, woj. jeleniogórskie, “Studia i Materiały Archeologiczne” 20, s. 97-122, Acta Universitatis Wratislaviensis, 1232; Busko C. 1996. Urządzenia wodno-kanalizacyjne w średniowiecznych i renesansowych miastach śląskich, “Archaeologia Historica Polona” 3: Materiały z II Międzynarodowej Sesji Naukowej Uniwersyteckiego Centrum Archeologii Średniowiecza i Nowożytności, Łódź, 18-19 października 1993 roku, red. J. Olczak, s. 93-118; Buśko 2003. “Day, at ja pobruczę...”. Przyczynek do dziejów przetwórstwa zbożowego w średniowiecznym Wrocławiu, “Archaeologia Historica Polona” 13: Studia z archeologii, historii i historii architektury, red. J. Olczak, A. Sosnowska, s. 267-275; Buśko C., Piekalski J. 1995. Badania nad późnym średniowieczem w Katedrze Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego na tle osiągnięć śląskiej archeologii historycznej, [w:] Pięćdziesiąt lat Katedry Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, red. Z. Bagniewski, Wrocław, s. 115-135; Buśko C., Piekalski J., Wiśniewski A. 1992. Badania ratownicze na terenie Starego Miasta we Wrocławiu (ul. Więzienna 8-12) w 1990 r., “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 33, s. 133--142; Bykowski K. 1976. Wyniki badań nad osadnictwem starożytnym i wczesnośredniowiecznym w Bródnie gm. Środa Śląska, woj. wrocławskie, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 18, s. 36-40; Bykowski K. 1976a. Suszka, woj. Wałbrzych, “Silesia Antiqua” 18, s. 306-310; Bykowski K. 1977. Sprawozdanie z badań w rejonie Bródna, gm. Środa Śląska, woj. wrocławskie, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 19, s. 45-49; Bykowski K. 1981. Wyniki badań grodziska wczesnośredniowiecznego w Rzymówce, gm. Złotoryja, w 1979 r., “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 22, s. 53-57; Bykowski K. 1982. Sprawozdanie z badań grodziska wczesnośredniowiecznego w Rzymówce, gmina Złotoryja, województwo legnickie, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 23, s. 64-69; Bykowski K„ Furmanek Μ., Masojć Μ., Piekalski J. 2005. Ratownicze badania wykopaliskowe w pasie budowy autostrady A4 na odcinku Jędrzychowice-Krzyżowa, woj. dolnośląskie, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 47, s. 25-44; 462 Bibliografia Bykowski K., Furmanek Μ., Masojć Μ., Piekalski J. 2005a. Wyniki nadzoru archeologicznego związanego z modernizacji} jezdni południowej autostrady A4 na odcinku Wądroże Wielkie-Bielany Wrocławskie, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 47, s. 45-54; Cembrzyński P. 2011. Zaopatrzenie iv wodę i usuwanie nieczystos'ci w miastach stref bałtyckiej i sudecko-karpackiej w XIII-XVI wieku, Wroclaw, Wratislavia Antiqua. Studia z dziejów Wrocławia /Zespół do Badań Średniowiecznego i Nowożytnego Wrocławia, 14; Cetwiński Μ. 1980. Rycerstwo śląskie do końca XIII w. Pochodzenie - gospodarka - polityka, Wrocław, Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego. Seria A, 210; Cetwiński Μ. 1982. Rycerstwo śląskie do końca XIII w. Biogramy i rodowody, Wrocław, Prace Wro-clawskiego Towarzystwa Naukowego. Seria A, 229; Cetwiński Μ. 2001. Rycerstwo okolic Złotoryi do połowy XIV wieku, [w:] idem, Śląski tygiel. Studia z dziejów polskiego średniowiecza, Częstochowa, s. 163-169; Cetwiński Μ. 2001a. Ród Jeszka Poduszki i kościół w Brzezimierzu, [w:] idem, Śląski tygiel. Studia z dziejów polskiego średniowiecza, Częstochowa, s. 225-243; Cetwiński Μ. 2002. Sudeckie fantazje historyczne, [w:] idem. Metamorfozy śląskie. Studia źródlo-znawcze i historiograficzne, Częstochowa, s. 283-297; Chmal H. 2002. Stanowisko mady w Kamieńcu Ząbkowickim, [w:] VI Zjazd Geomorfologów Polskich. Środowiska górskie - ewolucja rzeźby, Jelenia Góra, 11-14 września 2002. Streszczenia referatów i posterów, Wrocław, s. 25-26; Chmielewski S., Dąbrowski H. 1964. Część III: Rozwój gospodarstwa wiejskiego od połowy XII do XV w., [w:] Zarys dziejów gospodarstwa wiejskiego w Polsce, t. 1, red. S. Arnold, Warszawa, s. 265-445; Christi A. 2004. Verschiebungen der Höhengrenzen der ur- und frühgeschichtlichen Besiedlung am Erzgebirge, Langenweissbach, Alteuropäische Forschungen, 5; Chrzanowska W, Krupska A. 2003. Zwierzęce szczątki kostne z wielokulturowej osady stanowiska Ślęza 13, “Archeologiczne Zeszyty Autostradowe Instytutu Archeologii i Etnologii PAN” 2: Badania na autostradzie A4, cz. I, s. 473-480; Chudziak W. 1996. Zasiedlenie strefy chełmińsko-dobrzyńskiej we wczesnym średniowieczu (VII-XI wiek), Toruń; Chyżewska-Sułowska Μ. 1972. Osada średniowieczna w Krężnicy Jarej, pow. Lublin, “Wiadomości Archeologiczne” 38/1, s. 398-400; Cieszewska 2004. Model płatów i korytarzy - dyskusja pojęć, [w:] Płaty i korytarze jako elementy struktury krajobrazu - możliwości i ograniczenia koncepcji, red. A. Cieszewska, s. 13-18, Problemy Ekologii Krajobrazu, 14; Ciężkowski W. 1990. Studium hydrogeochemii wód leczniczych Sudetów polskich, Wrocław, Prace Naukowe Instytutu Geotechniki Politechniki Wrocławskiej, 60, Monografie, 19; Ciuk K. 1968. Sprawozdanie z badań w Bolesławicach koło Bolesławca, “Informator Konserwatora Zabytków Archeologicznych na Województwo Wrocławskie”, s. 65-66; Czarniak K., Fokt K. 2009. Śliwice, pow. wrocławski, “Silesia Antiqua" 45, s. 271-276; Czerska B., Balowa A. 1968. Świątniki, pow. Wrocław. Stanowisko 3, “Informator Archeologiczny. Badania” [wyd. 1969], s. 308; Ćaplovic D. 1997. Stredoveky dedinskÿ dom v Uhorsku, [w:] Zivot v archeologii stfedovéku. Sbornik prispëvku vénovanych Miroslavu Richterovi a Zdeńku Smetänkovi, ed. J. Kubkovâ, Praha, s. 108-116; Ćaplović D. 1999. Zivot v dedinskom prostredi stredovekého Uhorska, "Archaeologia Historica 24, s. 41-58; Caplovic D., Habovstiak A. 1996. The situation of archaeological research of Middle Age agricultura settlements in the territory ofSlovakia, [w:] Ruralia I. Conferencje Ruralia I - Prague B'h - Ht September 1995, ed. J. Fridrich, J. Klâpstè, Z. Smetânka, P. Sommer, Praha, s. 269-276, Pâmât y Archeologické - Supplementum, 5; Bibliografia 463 Cerná E. hrsg. 1987. Archäologische Rettungstätigkeit in den Braunkohlegebieten und die Problematik der Siedlungsgeschichtlichen Forschung, Praha; Ćerny E. 1988. The results ofhistorical and geographical research into the deserted medieval villages and their field patterns in the Drahanska Uplands of Czechoslovakia, “Historicka Geografie” 27, s. 173-197; Ćerny E. 1992. Soućasny stav reliktu zaniklych stredovékych osad a jejich pluźin na Drahanské Vrchoviné, “Archaeologia Histórica” 17, s. 327-332; Ćerny E. 1992a. Vysledky vyzkumu zaniklych stredovékych osad a jejich pluźin. Historicko-geografic-ká Studie v regionu Drahanské vrchoviny, Brno; Ćerny E. 1996. Wüste mittelalterliche Dörfer und Fluren in Drahaner Hochland, [w:] Ruralia I. Con-ferencje Ruralia I - Prague 8,h - 14 th September 1995, ed. J. Fridrich, J. Klapśte, Z. Sme-tánka, P. Sommer, Praha, s. 301-305, Památky Archeologické - Supplementum, 5; Daszkiewicz G. 2007. Wyniki archeologicznych badań ratowniczych na stanowisku Strzelno 8, powiat Zgorzelec, “Archeologiczne Zeszyty Autostradowe Instytutu Archeologii i Etnologii PAN” 6: Badania na autostradzie A4, część IV, s. 261-294; De Meulemeester J. 1996. L 'archeologie rurale dans l'espace Belgo-Luxembourgeois- Un état de la question, [w:] Ruralia I. Conferencje Ruralia I - Prague 8,h - 14 th September 1995, ed. J. Fridrich, J. Klápsté, Z. Smetánka, P. Sommer, Praha, s. 160-170, Památky Archeologické - Supplementum, 5; De Meulemeester J., Dewilde Μ. 1998. Archaeological Interpretation of the social and economic aspects ofthe village. The water-mili at Tervuren, [w:] Ruralia II. Conference Ruralia II - Spa, Ist - 7th September 1997, ed. J. Fridrich, J. Klápsté, Z. Smetánka, P. Sommer, Praha, s. 47-51, Památky Archeologické - Supplementum, 11; De Meulemeester J., Matthys A. 1998. The conservaton ofgrain and the fortifiedgranarles from the Maghreb to Central Europę, [w:] Ruralia II. Conference Ruralia II - Spa, Ist - 7th September 1997, ed. J. Fridrich, J. Klápsté, Z. Smetánka, P. Sommer, Praha, s. 161-171, Památky Archeologické - Supplementum, 11; Demidziuk K. 1999. Archiwalia archeologiczne z terenu Wrocławia do 1945 roku, Wrocław; Demidziuk K. 1999a. Archiwalia archeologiczne z ziemi kłodzkiej do 1945 roku (Kreisy Glatz i Ha-belschwerdt), “Silesia Antiqua” 40, s. 249-285; Demidziuk K. 1999b. Kreis Löwenberg w świetle archiwaliów archeologicznych do 1945 roku, “Dolnośląskie Wiadomości Prahistoryczne” 5, s. 201-237; Demidziuk K. 2000. Kreis Waidenberg w świetle archiwaliów archeologicznych do 1945 roku, “Silesia Antiqua” 41, s. 207-229; Demidziuk K. 2001, Archiwalia do archeologii dawnego obszaru Kreis Lüben, Wroclaw-Lubin; Demidziuk K. 2001a. Kreis Gross Wartenberg w świetle archiwaliów archeologicznych do 1945 roku, “Silesia Antiqua” 42, s. 305-361; Demidziuk K. 2004. Archiwalia do archeologii dawnego obszar Kreis Strehlen (do 1945 roku), Strzelin-Wrocław; Demidziuk K. 2005. Archiwalia do archeologii ziemi chojnowsko-zlotoryjskiej (do 1945 roku), Chojnów-Wrocław-Złotoryja; Demidziuk K. 2007. Archiwalia do archeologii ziemi sycowskiej (do 1945 roku), Syców-Wrocław; Demidziuk K., Mierzwiński A., Moździoch S., Nowacka L. 1995. Wyniki nadzoru archeologicznego inwestycji telekomunikacyjnej na odcinkach Gola Wielka-Strzelce-Mirków oraz Strzelce-Ole-śnica, woj. Wroclaw, "Dolnośląskie Wiadomości Prahistoryczne” 3, s. 209-237; Denecke D. 1974. Die Rekonstruktion wüster Orts- und Hausgrundrisse mit Hilfe des Luftbildes. Methodische Untersuchungen am Beispiel der spätmittelalterlichen Wüstung Modeborn (Gern. Holzerode, Kr. Göttingen), “Nachrichten aus Niedersachsens Urgeschichte” 43, s. 69--84; Denecke D. 1979. Methoden und Ergebnisse der historisch-geographischen und archäologischen Untersuchung und Rekonstruktion mittelalterlicher Verkehrswege, [w:] Geschichtswissenschaft und 464 Bibliografìa Archäologie, hrsg. H. Jankuhn, R. Wenskus, Sigmaringen, s. 433-483, Vorträge und Forschungen (des Konstanzer Arbeitskreises für mittelalterliche Geschichte), 22; Dobrakowski Μ., Domańska J., Noworyta E., Romanow K. 2000. Wstępne omówienie wyników ratowniczych badań wykopaliskowych na stanowiskach Polwica 4, Polwica 5 i Skrzypnik 8, Gm. Domaniów, “Silesia Antiqua” 41, s. 25-52; Dobrakowski Μ., Domańska J., K. Lodowski J„ Noworyta E., Romanow 2001. Wstępne sprawozdanie z archeologicznych badań ratowniczych na stanowiskach Polwica 4 i 5 oraz Skrzypnik 8, gm. Domaniów, woj. dolnośląskie, przy budowie autostrady A4, “Raport 96-99. Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za lata 1996-1999”, s. 130-185, Zeszyty Ośrodka Ratowniczych Badań Archeologicznych. Seria B, Materiały Archeologiczne; Dobrakowski Μ., Domańska J., Noworyta E., Romanow K. 2003. Sprawozdanie z badań ratowniczych w latach 1999-2000 na stanowiskach Polwica 5 oraz Skrzypnik 8, gm. Domaniów, woj. dolnośląskie przy budowie autostrady A-4, “Raport 2000. Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za rok 2000”, s. 250-263, Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego. Seria B, Materiały Archeologiczne; Dołżycka B. 1994. Stodoły, [w:] Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, t. 1: Rolnictwo i hodowla, red. J. Bohdanowicz, cz. 2, red. Z. Kłodnicki, Wrocław, s. 266-300; Dołżycka B. 1995. Konstrukcja przysłupowa, [w:] Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, t. 2: Budownictwo, red. J. Bohdanowicz, Wrocław, s. 84-104; Dołżycka B. 1995a. Niektóre elementy konstrukcji budynków drewnianych, [w:] Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, t. 2: Budownictwo, red. J. Bohdanowicz, Wrocław, s. 105-128; Domański G. 2002. Stęża w pradziejach i średniowieczu, Wrocław; Domański G., Kłosińska E., Kosicki A. 1998. Ratownicze badania wykopaliskowe na trasie budowy gazociągu Łagiewniki- Jordanów Śląski, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 40, s. 273-282; Domański G., Kłosińska E., Kosicki A. 1999. Sprawozdanie z badań ratowniczych wielokulturowej osady w miejscowości Ślęza, gm. Kobierzyce, stan. 11/12, “Sprawozdania Archeologiczne” 51, s. 273-296; Domański G., Kłosińska E., Kosicki A., Dwojak A. 1999. Badania ratownicze na trasie budowy gazociągu Jawor-Legnica, “Dolnośląskie Wiadomości Prahistoryczne” 5, s. 101-107; Domański J. 1962. Polskie nazwy osad w powiecie legnickim, “Szkice Legnickie” 1, s. 33-56; Domański J. 1965. Polskie nazwy miejscowe powiatu lubińskiego, “Szkice Legnickie" 2, s. 98-114; Domański J. 1966. Polskie nazwy miejscowe powiatu złotoryjskiego, “Szkice Legnickie” 3, s. 161-179; Domański J. 1967. Nazwy miejscowe Wrocławia i dawnego okręgu wrocławskiego. Warszawa; Domański J. 1983. Z problematyki badań zaniklych osad na Śląsku, “Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 31/3, s. 317-333; Domański J. 1999. Zaginione osady na Śląsku. Uwagi metodyczne, “Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 54/3, s. 19-35; Donat P. 2005. Zum städtischen und ländlichen Hausbau des 12. bis 15. Jhs. in Deutschland- Forschungsprobleme regionaler Entwicklung, [w:] Die bäuerliche Ostsiedlung des Mittelalters m Nordostdeutschland. Untersuchungen zum Landesausbau des 12. bis 14. Jahrhunderts in ländlichen Raum. Beiträge einer interdisziplinären Tagung des Lehrstuhls für Ur- und Frühgeschichte der Universität Greifswald, 16. und 17. April 2004, hrsg. F. Biermann, G. Mangelsdorf, Frankfurt am Main-Berlin-Bern-Bruxelles-New York-Oxford-Wien, s. 39-68, Greifswalder Mitteilungen. Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte und Mittelalterarchäologie, 7; Dubicki A„ Dubicka Μ., Szymanowski Μ. 2002. Klimat Wrocławia, [w:] Środowisko Wrocławia Informator 2002, Wrocław, s. 9-25; Dudkovä V., Orna J., Vareka P. 2008. Hledant zmizeleho. Archeologie zaniklych vesnic na Plzeńs u. Katalog vystavy, Plzeń; Dulinicz Μ. 2001. Kształtowanie się Słowiańszczyzny Północno-Zachodniej. Studium archeoogic zne. Warszawa; Bibliografia 465 Durnez 2006. The Provincial Museum of Walraversijde, from archaeological research to cultural tourism project, [w:] To sea or not to sea. 2nd international colloquium on maritime and fluvial archaeology in the southern North Sea area, Bruges/Brugge, 21-23 September 2006. Book of Abstracts, Brugge, s. 103-105; Dyer C. 1997. Recent developments and future prospects in research into English medieval rural settlements, [w:] Rural settlements in medieval Europe, ed. G. De Boe, F. Verhaeghe, Zellik, s. 55-61, Papers of the "Medieval Europe Brugge 1997“ Conference, 6; Dzieduszycki W. 2004. II.7. średniowiecze i nowożytność, [w:] Od długiego domu najstarszych rolników do dworu staropolskiego. Wyniki badań archeologicznych na trasach gazociągów Mogilno--Włoclawek i Mogilno-Wydartowo, red. A. Bednarczyk, A. Kośko, Poznań, s. 455-494; Dziedzic P., Kałagate S., Magda-Nawrocka Μ. 2004. Wstępne wyniki badań na terenie Starego Miasta w Żaganiu w latach 1995-1997, [w:] “Archeologia Środkowego Nadodrza” 3, s. 65-168; Dziçgielewski K. 2007. Possibilities of identification and dating of tree windthrow structures on archaeological sites (based on the examples from Podłęże, site 17), “Sprawozdania Archeologiczne” 59, s. 393-416; Egan G. 2005. Urban and rural finds. Material culture of country and town, [w:] Town and country in the Middle Ages. Contrasts, contacts and interconnections, 1100-1500, ed. K. Gilles, C. Dyer, Leeds, s. 197-210, Society for Medieval Archaeology Monographs, 22; Eickhoff S. hrsg. 2006. Zwischenlandung im Mittelalter. Archäologie für den Hauptstadtflughafen BBI. Die Ausgrabungen in Diepensee, Wünsdorf; Eistert K. 1935-36. Untergegangene Dörfer im Kreise Strehlen, “Heimat-Blätter für den Kreis Strehlen” 13/1-3; 14/1-6; Eistert K. 1937. Drei Wüstungen am Rummelsberge, “Heimat-Blätter für den Kreis Strehlen” 15/1-2; Eistert K. 1938. Bergbau im Kreise Strehlen in früheren Jahrhunderten, “Heimat-Blätter für den Kreis Strehlen” 16/3-4; Eistert K. 1939. Untergegangene Dörfer und verschwundene Ortsnamen im Kreise Kreuzburg, “Aus der Heimat” 7, s. 65-72, 86-93, 97-102, 126-128, 139-144; Eistert K. 1940. Der Kreis Kreuzburg nach dem Registrum Wratislaviense und dem Anhang G des Liber fundationis, “Zeitschrift des Vereines für Geschichte und Althertum Schlesiens” 74, s. 118-125; Eistert K. 1943. Die Wüstungen Bartuschowitz und Sdanowitz bei Alt Schiesing (früher Alt Schlie-sa), Kreis Breslau, “Zeitschrift des Vereines für Geschichte und Althertum Schlesiens” 77, s. 137-142; Fau L, Hamon E. 1998. Approche de l’habitat médiéval en moyenne montagne. Le plateau de l'Aubrac, [w:] Ruralia IL Conference Ruralia II - Spa, 1st - 7th September 1997, ed. J. Fridrich, J. Klâpstë, Z. Smetânka, P. Sommer, Praha, s. 126-139, Pamâtky Archeologické - Supplementum, 11; Fedde K. 1907. Schlosswitz und Schostakwitz. Zwei Wüstungen im Kreise Ohlau, “Zeitschrift des Vereines für Geschichte und Althertum Schlesiens” 41, s. 380-383; Fehring G. P. 1973. Zur archäologischen Erforschung mittelalterlicher Dorfsiedlungen in Südwestdeutschland, “Zeitschrift für Agrargeschichte und Agrarsoziologie” 21, s. 1-35; Feigl H., Kusternig A. hrsg. 1983. Mittelalterliche Wüstungen in Niederösterreich. Vorträge und Diskussionen des dritten Symposiums des Niederösterreichischen Institutes für Landeskunde, Bildungshaus Grossrussbach, 5.-7. Juli 1982, Wien, Studien und Forschungen aus dem Niederösterreichischen Institut für Landeskunde, 6; Felgenhauer-Schmiedt S. 1996. Archäologische Wüstungsforschung in Österreich, [w:] Ruralia I. Conferencje Ruralia I - Prague 8"’ - 14 th September 1995, ed. J. Fridrich, J. Klâpstè, Z. Smetânka, P. Sommer, Praha, s. 251-261, Pamâtky Archeologické - Supplementum, 5; Felgenhauer-Schmiedt S. 2002. Die Bauernhäuser der Wüstung Hard, Niederösterreich. Überlegungen um dreiteiligen Haus, [w;] Ruralia IV. 8.-13. September 2001, Bad Bederkesa, Lower Saxony, Germany. The rural house from the migration period to the oldest still standing buildings, ed. J. Klâpsté, Praha, s. 257-263, Pamâtky Archeologické - Supplementum, 15; 466 Bibliografia Felgenhauer-Schmiedt S. 2008. Hard. Ein Wüstungskomplex bei Thaya in nieder-österreichischen Waldviertel, Sankt Pölten, Archäologische Forschungen in Niederösterreich, 6; Felgenhauer-Schmiedt S. 2011. Anbau, Ernährung und Aufbewahrung im bäuerlichen Milieu Nie-drösterreichs - verschiedene Quellen, verschiedene Aussagen, [w:] Processing, storage, distribu-tion offood. Food in the medieval rural environment. Ruralia VIII. 7th-12th September 2009, Lorca, Spain, ed. J. Klapśtć, P. Sommer, Turnhout, s. 369-379; Florek Μ., Sadowski S. 2006. Sprawozdanie z prowadzonych przez Instytut Archeologii UMCS badań weryfikacyjno-sondażowych stanowisk archeologicznych na terenie planowanego zbiornika wodnego na rzece Wyżnicy w miejscowości Suchynia, pow kraśnicki, “Archeologia Polski Środkowo-Wschodniej” 8, s. 99-119; Fokt K. 2007b. Starożytności ogródkowe, czyli uwagi o potrzebach konserwatorstwa archeologicznego na polskich Górnych Łużycach, [w:] Z dziejów Górnych Łużyc i Górnolużyczan, red. J. Maroń, Ł. Tekiela, Lubań, Lubańskie Studia Historyczne 2, s. 31-47; Fokt K. 2008. Badania sondażowe na wczesnośredniowiecznym grodzisku i podgrodziu w Koźlicach, pow. Zgorzelec w r. 2006, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 50, s. 361-371; Fokt K. 2008a. Stanowiska średniowieczne w Pieńsku pow. Zgorzelec, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 50, s. 383-389; Fokt K. 2008b. Zarka nad Nysą, pow. zgorzelecki, “Silesia Antiqua” 44, s. 286-287; Fokt K. 2008c. Pieńsk, pow. zgorzelecki, “Silesia Antiqua” 44, s. 277-279; Fokt K. 2009. Opuszczone średniowieczne osady wiejskie wschodnich Górnych Łużyc a przyrodnicze czynniki lokalizacji osadnictwa. Zarys problemu, [w;] Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji osadnictwa, red. L. Domańska, P. Kittel, J. Forysiak, Poznań, s. 207-214, Środowisko - Człowiek - Cywilizacja, 2; Fokt K. 2010. Pierwszy etap badań opuszczonych osad wiejskich na Wzgórzach Strzelińskich, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 52, s. 263-278; Fokt K. w druku. “Wczesne dzieje ziemi zgorzeleckiej" - wstępne sprawozdanie z projektu, [w:] Lubańskie Studia Historyczne, red. Ł. Tekiela, Lubań, 3; Fokt K., Piekalski J. 2011. Current problems ofresearch on production, processing, storage and distri-bution offood in the medieval rural environment of Lower Silesia, [w:] Processing, Storage, Distribution ofFood. Food in the Medieval Rural Environment. Ruralia VIII. 7th-12th September 2009, Lorca, Spain, ed. J. Klapśte, P. Sommer, Turnhout, s. 409-420; Fokt K., Rodak S. 2008. Koźlice, pow. zgorzelecki, “Silesia Antiqua” 44, s. 269-270; Franzke A. 1932. Altertumsfunde im Kreise Trebnitz. Slawische und frühmittelalterliche Zeit, ‘Aus der Heimat. Heimatblätter für den Kreis Trebnitz in Schlesien” (31 V), s. 9-10; Fräs Z. 1998. Dzieje gminy Długołęka, współpr. R. Sachs, R. Stelmach, Wrocław; Frenzel W. 1927. Wüstungen in der Oberlausitz, “Bautzener Geschichtshefte” 5/5, s. 221-235; Frey K. 2005. Mittelalterliche Steinkeller im ländlichen Siedlungswesen Nordostdeutschlands, [w:] Die bäuerliche Ostsiedlung des Mittelalters in Nordostdeutschland: Untersuchungen zum Landesausbau des 12. bis 14. Jahrhunderts in ländlichen Raum. Beiträge einer interdisziplinären Tagung des Lehrstuhls für Ur- und Frühgeschichte der Universität Greifswald, 16. und 17. April 2004, hrsg. F. Biermann, G. Mangelsdorf, Frankfurt am Main-Berlin-Bern-Bruxelles-New York-Oxford-Wien, s. 69-90, Greifswalder Mitteilungen. Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte und Mittelalterarchäologie, 7; Frey K. 2007. Slawisch-deutscher Landesausbau in der südlichen Niederlausitz, [w:J Siedlung, Kommunikation und Wirtschaft im westslawischen Raum. Beiträge der Sektion zur slawischen Frü geschichte des 5. Deutschen Archäologenkongresses in Frankfurt an der Oder, 4. bis 7. April 2005, hrsg. F. Biermann, T. Kersting, Langenweissbach, s. 245-258; Frey K. 2011. Der Fundplatz von Wodarg und die Siedlungsstrukturen vom 7. bis 14. Jahrhun ert auf dem Treptower Werder in Vorpommern, [w:] Transformationen und Umbrüche des 12. ■ Jahrhunderts. Beiträge der Sektion zur slawischen Frühgeschichte des 19. Jahrestagung des it tel- und Ostdeutschen Verbandes für Altertumsforschung in Görlitz, 01. bis 03. März 2010, rsg. Bibliografia 467 F. Biermann [et al.J, Langenweissbach, s. 103-108, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas, 64; Frolec V. 1982. K interpretaci geneze trojdilneho komoroveho domu (Ve svitle archeologickych vyz-kumu na jihozapadnt Morave, “Archaeologia Historica” 7, s. 67-77; Frolec V. 1987. Vesnicka stavebni kultura mezi stredovekem a novovekem, "Archaeologia Historica” 12, s. 47-83; Furrer B. 2011. Nothing for mice to laugh. About traditional buildings and facilities forfood storage, [w:] Processing, storage, distribution offood. Food in the medieval rural environment. Ruralia VIII. 7th-12th September 2009, Lorca, Spain, ed. J. Klapste, P. Sommer, Turnhout, s. 271-283; Gajewski L. 1965. Ślady osadnictwa średniowiecznego w Zofipolu, pow. Proszowice, “Wiadomości Archeologiczne” 31, s. 439-441; Gandert O. F. 1931. Die amtliche Vorgeschichtsforschung in der Preußischen Oberlausitz bis zum 31 Dezember 1930, “Nachrichtenblatt für die Deutsche Vorzeit“ 7, s. 53-63; Gärtner T. 2004. Die mittelalterliche Wüstung Edingerode. Archäologische Untersuchungen auf dem Expogelände in Hannover, “Beiträge zur Archäologie in Niedersachsen” 6; Gediga B„ Kosicki A., Żygadło L. 2001. Wyniki ratowniczych badań archeologicznych prowadzonych na trasie budowy autostrady A-4 na Dolnym Śląsku w latach 1997-2000. Ogólna charakterystyka, “Raport 96-99. Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za lata 1996-1999”, s. 100-108, Zeszyty Ośrodka Ratowniczych Badań Archeologicznych. Seria B, Materiały Archeologiczne·, Gedl Μ. 1987. Nowy Kościół, woj. Jelenia Góra, “Silesia Antiqua” 29, s. 181-184; Gedl Μ. 1987a. Złotoryja, woj. Legnica, “Silesia Antiqua” 29, s. 201-204; Gerking W. 1995. Die Wüstungen des Kreises Lippe. Eine historisch-archäologische und geographische Studie zum spätmittelalterlichen Wüstungsgeschehen in Lippe, Münster, Veröffentlichungen der Altertumskommission für Westfalen, Landschaftsverband Westfalen-Lippe, 10; Gerrard C. 2003. Medieval archaeology. Understanding traditions and Contemporary approaches, London-New York; Geschwendt F. 1921. Zur Siedlungsgeschichte von Mörchelwitz, Kr. Schweidnitz, “Schlesische Geschichtsblätter” 14/3, s. 43-46; Geschwendt F. 1922. Vino bei Zobten, “Schlesische Geschichtsblätter” 15/2-3, s. 40-41; Geschwendt F. 1936. Die Vorgeschichte des Waldenburger Gebirges, “Altschlesien” 6, s. 203-213; Geschwendt F. 1937. Die Heilquelle von Wiesau schon in vor- und frühgeschichtlicher Zeit benutzt, “Altschlesische Blätter” 12, s. 41-44; Geschwendt F. 1938. Germanen nützten die Salzbrunner Mineralquellen, “Der Baineologe” 5/12, s. 566-570; Geschwendt F. 1943. Spätgermanen am Siling, “Altschlesische Blätter” 18, s. 13-15, il. 6; Gierczyk P. 2000. Sprawozdanie w zakresie ochrony zabytków archeologicznych na terenie dawnego województwa legnickiego za rok 1999, “Silesia Antiqua” 41, s. 160-161; Godlowski K. 1960. Źródła archeologiczne do dziejów rolnictwa w Polsce i stan ich opracowania, “Studia z Dziejów Gospodarstwa Wiejskiego” 3/1, s. 7-122; Gojda 1996. The contribution ofair photography to the settlement patterns and field system changes in Bohemia, [w:] Ruralia I. Conferencje Ruralia I - Prague 8"' - 14 th September 1995, ed. J· Fridrich, J. Klapste, Z. Smetänka, P. Sommer, Praha, s. 326-330, Pamótky Archeologicke -Supplementum, 5; Goliński Μ. 2002. I: Średniowiecze, [w:] Μ. Goliński, J. Kęsik, L. Ziątkowski, Pieszyce od czasów najdawniejszych do końca XX wieku, Toruń, s. 8-33; Goliński Μ. 2006. Ludzie, przyroda i gospodarka na Dolnym Śląsku (1526-1618), [w:] Dolny Śląsk. Monografia historyczna, red. W Wrzesiński, Wroclaw, s. 189-225, Acta Universitatis Wratisla-viensis, 2880; Goliński Μ. 2006a. Część II. Środa Śląska w średniowieczu, [w:] Środa Śląska. Dzieje miasta wina i skarbów, red. R. Żerelik, oprać, zesp. A. Błażejewski [et al.], Wrocław, s. 33-90; 468 Bibliografia Goliński Μ. 2007. Dzieje zamku na Gromniku, [w:] Gromnik. Z dziejów zasiedlenia i zagospodarowania szczytu, red. K. Jaworski, A. Pankiewicz, Wrocław, s. 9-24; Gottschalk J. 1930. Beiträge zur Rechts-, Siedlungs- und Wirtschaftsgeschichte des Kreises Militsch bis zum fahre 1648, Breslau, Darstellungen und Quellen zur Schlesischen Geschichte, 31; Górzyńska A., Górzyński T., Majewski Μ. 2009. Średniowieczny młyn wodny z miejscowości Mniszek (gmina Dragacz), [w:] XVI Sesja Pomorzoznawcza, Szczecin 22-24 listopada 2007 r., cz. 2: Od późnego średniowiecza do czasów nowożytnych, red. A. Janowski, K. Kowalski, S. Słowiński, Szczecin, s. 65-78, Acta Archaeologica Pomeranica, 3; Görlich F. X. 1853. Geschichte der Stadt Strehlen in Preußisch-Schlesien, Breslau; Gralak T. 2003. Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na stanowisku nr 4 w Nowym Śleszowiegm. Żórawina, woj. dolnośląskie, w roku 2000, “Raport 2000. Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za rok 2000”, s. 208-217, Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego. Seria B, Materiały Archeologiczne; Gralak T. 2004. Osada ludności kultury łużyckiej z okresu halsztackiego oraz osada średniowieczna z XIII w. ze stan. 4 w Nowym Śleszowie, gm. Żurawina, pow. Wrocław, “Archeologiczne Zeszyty Autostradowe Instytutu Archeologii i Etnologii PAN" 3: Badania na autostradzie A4, cz. II, s. 67-170; Gramsch, Wetzel hrsg. 1991. Archäologische Erkundung und Rettungsarbeit in Tagebaugebieten Mitteleuropas. Internationale Arbeitstagung, Sallgast, Kr. Finsterwalde, 10. bis 14. April 1989. Bericht, Berlin, Veröffentlichungen des Museums für Ur- und Frühgeschichte Potsdam, 25; Grimm P. 1939. Hohenrode. Eine mittelalterliche Siedlung im Südharz, Halle; Grimm P., Schmidt O. 1956. Erkenntnismöglichkeiten aus Oberflächefunden bewohnter Siedlungen, “Ausgrabungen und Funde“ 1, s. 53-58; Gringmuth-Dallmer E. 1996. Die Landwirtschaftlichen Siedlungen im östlichen Deutschland zwischen Früh- und Hochmittelalter, [w:] Ruralia I. Conferencje Ruralia I - Prague 8'¹' - 14 th September 1995, ed. J. Fridrich, J. Klapste, Z. Smetänka, P. Sommer, Praha, s. 17-28, Pamatky Archeologicke - Supplementum, 5; Gringmuth-Dallmer E. 2002. Gewerbliche Produktion in hochmittelalterlichen Dörfern Nordostdeutschlands, [w:] Civitas et Villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej, red. C. Busko, J. Klapste, L. Leciejewicz, S. Moździoch, Wrocław, s. 363-373; Gringmuth-Dallmer E., Altermann Μ. 1985. Zum Boden als Standortfaktor ur- und frühgeschichtlicher Siedlungen, “Jahreshefte für die Mitteldeutsche Vorgeschichte” 68, s. 339-355; Groenewoudt B. 2007. Charcoal burning and landscape dynamics in the early medieval Netherlands, [w:J Arts and crafts in medieval rural environment. Ruralia VI. 22nd - 29th September 2005, Szentendre-Dobogóko, Hungary, ed. J. Klapśte, P. Sommer, Turnhout, s. 327-337; Grabowski W. 2009. Osadnictwo miejskie na Starym Mieście w Jeleniej Górze w świetle badań archeologicznych, “Z Otchłani Wieków.” 64/1-4; Archeologia Ziemi Jeleniogórskiej, s. 210-233; Grosser Μ. 1954. Krótkie i bardzo proste wprowadzenie do gospodarstwa wiejskiego, oprać, i wstęp S. Inglot, tłum. J. Piprek, Wrocław; Gustavs S. 1973. Die Siedlungsarchäologischen Untersuchungen im Dorf Tornow, [w:] Die germanischen und slawischen Siedlungen und das mittelalterliche Dorf von Tornow, Kreis Calau, hrsg. J. Herrmann, Berlin, s. 177-202; „ Hanuliak Μ. 1989. Praveke, vcasnodejinne a stredoveke osislenie v Chl’abe, “Slovenskä Archeologia 37, s. 151-212; Hardt Μ. 1999. Das “slawische Dorf“ und seine kolonisationszeitliche Umformung nach schriftlic en und historisch-geographischen Quellen, “Siedlungsforschung. Archäologie, Geschichte, Geo graphie” 17, s. 269-291; Hardt Μ. 2008. Forme und Wege der hochmittelalterlichen Siedlungsgründung, [w:J Ostsiedlungun Landesausbau in Sachsen. Die Kührener Urkunde von 1154 und ihr historisches Umfeld, rsg. E. Bünz, Leipzig, s. 143-160, Schriften zur Sächsischen Geschichte und Volkskunde, 23; Bibliografia 469 Haupt K. J. T. 1869. Heidnische Althertümer aus dem Lübener Kreise, “Neues Lausitzisches Magazin" 45, s. 250-274; Haupt K. J. T. 1871. Plastik und Malerei an Schlesischen Urnen. Ein Beitrag zur Gräbersymbolik und Unsterblichkeitslehre des Alterthums. “Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift" 2, s. 71-94; Heber S. 2005. Die Ausgrabungen im Dorf Wolkenberg, [w:[ Die bäuerliche Ostsiedlung des Mittelalters in Nordostdeutschland. Untersuchungen zum Landesausbau des 12. bis 14. Jahrhunderts in ländlichen Raum. Beiträge einer interdisziplinären Tagung des Lehrstuhls für Ur-und Frühgeschichte der Universität Greifswald, 16. und 17. April 2004, hrsg. E Biermann, G. Mangelsdorf, Frankfurt am Main-Berlin-Bern-Bruxelles-New York-Oxford-Wien, s. 281-292, Greifswalder Mitteilungen. Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte und Mittelalterarchäologie, 7; Heck R. 1961. Śląsk w okresie od połowy XIV w. do trzeciej ćwierci XVI w., [w:] Historia Śląska. Opracowanie zbiorowe, 1.1: Do roku 1763, cz. 2: Od połowy XIV do trzeciej ćwierci XVI w., red. K. Maleczyńska opr. R. Heck, E. Maleczyńska, Wrocław, s. 5-201; Heck R. 1961a. Zycie i obyczaje wsi, [w:] Historia Śląska. Opracowanie zbiorowe, t. 1: Do roku 1763, cz. 2: Od połowy XIV do trzeciej ćwierci XVI w., red. K. Maleczyńska opr. R. Heck, E. Maleczyńska, Wroclaw, s. 328-334; Heck R. 1979. Okres wczesnofeudalny (do połowy XIII w.), [w:] Historia chłopów śląskich, red. S. In-glot, Warszawa, s. 38-67; HeckR. 1979a. Okres gospodarki czynszowej (od połowy XIII do początków XVI w.), [w:] Historia chłopów śląskich, red. S. Inglot, Warszawa, s. 68-105; Henker J. 2008. Archäologische Dorfkernuntersuchung, [w:] J. Henker, T. Schöfbeck, U. Weiß, Slawen und Deutsche im Hochmittelalter östlich der Elbe. Archäologisch-historische Studien zur Siedlungsentwicklung, Bonn, s. 13-138, Studien zur Archäologie Europas, 8; Hensel W., Hilczer-Kurnatowska Z. 1980. Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohi-storycznej, t. 5, Wrocław, Studia nad osadnictwem Wielkopolski wczesnohistorycznej, 6; Hensel W., Hilczer-Kurnatowska Z. 1987. Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej, t. 6, Wrocław, Studia nad osadnictwem Wielkopolski wczesnohistorycznej, 7; Hesse S. 2003. Die mittelalterliche Siedlung Vriemeensen im Rahmen der südniedersächsischen Wüstungsforschung unter besonderer Berücksichtigung der Problematik von Kleinadelssitzen, Neumünster, Göttinger Schriften zur Vor- und Frühgeschichte, 28,; Heś R. 2007. Joannici na Śląsku w średniowieczu, Kraków; Hildebrandt L. H. hrsg. 1997. Archäologie und Wüstungsforschung im Kreichgau, Eppingen, Heimatverein Kraichgau. Sonderveröffentlichung, 18; Hoffmann R. C. 1989. Land, liberties, and lordship in a late medieval countryside. Agrarian struc-tures and change in the Duchy of Wrocław, Philadelphia 1989, Middle Ages Series; Holl 1.1970. Mittelalterarchäologie in Ungarn (bis 1964), “Acta Archaeologica Academiae Scienti-arum Hungaricae” 22, s. 365-411; Holl 1.1979. Sarvaly Közepkori lakóhdzai [streszczenie: Die mittelalterliche Wohnhäuser von Sarvaly], “Archeológiai Ertesitó” 106/1, s. 33-51; Holl I. 1995. Mittelalterarchäologie in Ungarn, [w:] Mittelalterarchäologie in Zentraleuropa. Zum Wandel der Aufgaben und Zielsetzungen, hrsg. G. P. Fehring, W. Sage, s. 165-190, Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters, Beiheft, 9; Holl I., Parädi N. 1982. Das mittelalterliche Dorf Sarvaly, Budapest, Fontes Archaeologici Hun-gariae; Hooke D. 1996. Changing Settlement patterns and land use in Midland and southern England in the early medieval and medieval period, [w:] Ruralia I. Conferencje Ruralia I - Prague 8lh - 14 th September 1995, ed. J. Fridrich, J. Klapste, Z. Smetanka, P. Sommer, Praha, s. 80-89, Pamätky Archeologicke - Supplementum, 5; Huth J. 1963. Slawische Siedlungen und Burgen im Eigenschen Kreise, "Arbeits- und Forschungsberichte für Sächsische Bodendenkmalpflege” 11 -12, s. 89-109; 470 Bibliografia Ibragimow K. 2008. Cmentarzysko szkieletowe z okresu wpływów rzymskich w Stogach, pow. Strzelin, woj. dolnośląskie, [w:] Labor et patientia. Studia archaeologica Stanislao Pazda dedicata, red. A. Błażejewski, Wrocław, s. 101-130; Irâs-MelisK. 1997. Mittelalterliche Gräben in der Gemarkung des Dorfes Csöt (Budapest, XXIIStadtbezirk, Kommunalgelände von der Häros Ü. Nr. 6), „Acta Archaeologica Academiae Scientia-rum Hungaricae” 49/1-3, s. 139-165; Irasné Melis K. 2002. Régészeti kutatâsok a Budapesti közepkori Csöt faluban: I, [streszczenie: Archäologische Forschungen im Mittelalterlichen Dorf Csöt in Budapest. Auszug], “Communica-tiones Archaeologicae Hungariae”, s. 195-230; Irasné Melis K. 2004. Régészeti kutatâsok a Budapesti közepkori Csöt faluban: I, [streszczenie: Archäologische Forschungen im Mittelalterlichen Dorf Csöt von Budapest: II Auszug], “Communi-cationes Archaeologicae Hungariae”, s. 179-222; Irasné Melis K. 2005. Régészeti kutatâsok a közepkori Szentdienes fału területén, [streszczenie: Archäologische Forschungen im Bereich des mittelalterlichen Dorfes Szentdienes] “Communicatio-nes Archaeologicae Hungariae”, s. 493-535; Ivens R. J., Busby P., Shepherd N., Hurman B., Mills J. 1995. Tattenhoe & Westbury. Two deserted médiéval Settlements in Milton Keynes, Aylesbury, The Buckinghamshire Archaeological Society Monograph Séries, 8; Janssen W. 1965. Königshagen. Ein archäologisch-historischer Beitrag zur Siedlungsgeschichte des südwestlichen Harzvorlandes, Hildesheim, Quellen und Darstellungen zur Geschichte Niedersachsens, 64; Janssen W. 1967. Probleme und Ergebnisse der Wüstungsforschung im südwestlichen Harzrandgebiet, [w:] Wüstungen in Deutschland. Ein Sammelbericht, hrsg. W. Abel, Frankfurt am Main, s. 49--67, Zeitschrift für Agrargeschichte und Agrarsoziologie, 2; Janssen W. 1968. Methodische Probleme archäologischer Wüstungsforschung, Göttingen, s. 3-30, Akademie der Wissenschaften Göttingen. Philologisch-Historische Klasse, Nachrichten, 2; Janssen W. 1975. Studien zur Wüstungsfrage im fränkischen Altsiedelland zwischen Rhein, Mosel und Eifelnordrand, Bd. 1: Text, Bd. 2: Katalog, Köln, Beihefte der Bonner Jahrbücher, 35/1-2; Jaworski K. 1994. Wczesno- i późnośredniowieczne założenie obronne w Starym Książu na Pogórzu Wałbrzyskim, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 35, s. 511-528; Jaworski K. 1998. Pradzieje Strzegomia, [w:] Strzegom. Zarys monografii miasta i regionu, red. K. Matwijowski, Wrocław-Strzegom 1998, s. 20-40, Monografie Regionalne Dolnego Śląska·, Jaworski K. 1999. Późnośredniowieczne budownictwo drewniane we Wrocławiu, “Mediaevalia Archaeologica” 1, s. 57-87; Jaworski K. 2004. Okolice Oławy we wczesnym średniowieczu, [w:[ Oława. Zarys monografii miasta, red. K. Matwijowski, Wrocław-Oława, s. 33-43, Monografie Regionalne Dolnego Śląska; Jaworski K., Kaźmierczyk J. 1992. Badania na czaszy projektowanego zbiornika wodnego w Sosnowce w 1990 r., “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 33, s. 143-153; Jaworski K., Pankiewicz A. 2008. Archaeological investigation on the summit of Gromnik (Rum-melsberg) öfter 1945, [w:[ Mount Gromnik (Rummelsberg). From the history of Settlement and Management, ed. K. Jaworski, A. Pankiewicz, Wrocław, s. 51-100; Jaworski K., Rzeźnik P. 1997. Badania archeologiczne w rejonie wsi Czechy, gm. Jaworzyna Śląska, w 1996 roku, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 39, s. 287-298; Jankuhn H. 2004. Wprowadzenie do archeologii osadnictwa, przedm. Μ. Konopka, posł. H. Steuer, tłum. A. Bender, Poznań, Wznowienia / Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 20; Jaszewska A., Wolanin P. 2007. Wstępne wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych w 2005 r. na obwodnicy Sulechowa, pow. Zielona Góra, woj. lubuskie, “Archeologia Środkowego Nad-odrza” 5, s. 259-297; Jerzyk W, Moroz D., Pionka T., Wiśniewski A. 2005. Z badań ratowniczych stanowiska Nowa Wies 1, pow. Bolesławiec, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 47, s. 217-222; Bibliografia 471 Jeske R. J.> Kuznar L, A., Canine digging behavior and archaeological implications, “Journal of Field Archaeology” 28/3-4, s. 383-394; Jeute G. H. 2005. Ländliche nichtagrarische Produktion in Brandenburg, [w:] Die bäuerliche Ostsiedlung des Mittelalters in Nordostdeutschland. Untersuchungen zum Landesausbau des 12. bis 14. Jahrhunderts in ländlichen Raum. Beiträge einer interdisziplinären Tagung des Lehrstuhls für Ur- und Frühgeschichte der Universität Greifswald, 16. und 17. April 2004, hrsg. F. Biermann, G. Mangelsdorf, Frankfurt am Main-Berlin-Bern-Bruxelles-New York-Oxford-Wien, s. 153-165, Greifswalder Mitteilungen. Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte und Mittelalterarchäologie, 7; Jeute G. H. 2006. Kontinuität und Diskontinuität in der brandenburgischen Wirtschaft. Ein kurzer Abriss und Analyseversuch, [w:] Kontinuität und Diskontinuität im archäologischen Befund, hrsg. Μ. Untermann, R. Röber, Μ. Jansen, Paderborn, Paderborn, s. 86-93, Mitteilungen der Deutschen Gesellschaft für Archäologie des Mittelalters und der Neuzeit, 17; Jeute G. H. 2007. Social and Ethnie Aspects of rural non-agrarian production in Brandenburg (East Germany), [w:] Arfs and crafts in medieval rural environment. Ruralia VI. 22nd - 29th September 2005, Szentendre-Dobogóko, Hungary, ed. J. Klapste, P. Sommer, Turnhout, s. 363-373; Jeute G. H. 2011. Die Wüstung Berlinchen (Niederlausitz) in der Transformationszeit, [w:] Transformationen und Umbrüche des 12./13. Jahrhunderts. Beiträge der Sektion zur slawischen Frühgeschichte des 19. Jahrestagung des Mittel- und Ostdeutschen Verbandes für Altertumsforschung in Görlitz, 01. bis 03. März 2010, hrsg. F. Biermann [et al.], Langenweissbach, s. 35-48, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas, 64; JelekM. 1999. Sidelnipäs u stredovekeho Zbećna, “Mediaevalia Archaeologica” 1, s. 269-304; Jeżek Μ., Klapste J., Tomaśek Μ. 2002. The medieval peasant house in Bohemia- continuity and change, [w:] Ruralia IV. 8.-13. September 2001, Bad Bederkesa, Lower Saxony, Germany. The rural house from the migration period to the oldest still standing buildings, ed. J. Klapste, Praha, s. 347-356, Pamatky Archeologicke - Supplementum, 15; Jones R. 2011. Elemental theory in everyday practice. Food disposal in the later medieval English countryside, [w:] Processing, storage, distribution offood. Food in the medieval rural environment. Ruralia VIII. 7th-12th September 2009, Lorca, Spain, ed. J. Klapśtć, P. Sommer, Hirnhout, s. 145-154; Jurek T. 1996. Obce rycerstwo na Śląsku do połowy XIV wieku, Poznań, Prace Komisji Historycznej / Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Wydział Historii i Nauk Społecznych, 54; Jurek T. 2006. Panowie z Wierzbnej. Studium genealogiczne, Kraków; Rajzer L. 1994. Średniowieczna i nowożytna Kościelna Wieś w świetle archeologicznych badań terenowych, [w:] Kościelna Wieś na Kujawach. Studium osadnicze, red. L. Kajzer, Łódź, s. 107-158, Budownictwo Obronno-Rezydencjonalne Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej, 3; Kajzer L. red. 1994. Kościelna Wieś na Kujawach. Studium osadnicze, Łódź, Budownictwo Obronno--Rezydencjonalne Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej, 3; Kajzer L. 1996. Wstęp do archeologii historycznej w Polsce, Łódź; Kaletyn T. 1964. Średniowieczny mielerz w Niezgodzie, pow. Milicz, “Informator Konserwatora Zabytków Archeologicznych na Województwo Wrocławskie”, s. 96; Kaletyn T. 1967. Ślady osady średniowiecznej w Jędrzychowicach pow. Zgorzelec, “Informator Konserwatora Zabytków Archeologicznych na Województwo Wrocławskie”, s. 71; Kaletyn T. 1969. Działalność archeologicznej służby konserwatorskiej na terenie woj. wrocławskiego w 1967 roku, “Silesia Antiqua” 11, s. 272-287; Kaletyn T. 1970. Działalność archeologicznej służby konserwatorskiej na terenie woj. wrocławskiego w 1968 roku, "Silesia Antiqua” 12, s. 257-268; Kaletyn T. 1970-1971. Niezgoda, pow. Milicz, “Informator Archeologiczny. Odkrycia” [wyd. 1972], s. 208; Kaletyn T. 1972. Sprawozdanie z działalności archeologicznej służby konserwatorskiej na terenie woj. wrocławskiego w 1970 roku, “Silesia Antiqua” 14, s. 266-279; m Bibliografia Kaletyn T. 1973. Posada, pow. Zgorzelec, “Silesia Antiqua” 15, s. 362-263; Kaletyn T. 1975. Sprawozdanie z działalności archeologicznej służby konserwatorskiej na terenie woj. wrocławskiego w 1973 roku, “Silesia Antiqua” 17, s. 290-308; Kaletyn T. 1976. Sprawozdanie z działalności archeologicznej służby konserwatorskiej na terenie woj. wrocławskiego w 1974 roku, “Silesia Antiqua” 18, s. 258-274; Kaletyn T. 1979. Sprawozdanie z działalności w zakresie ochrony i ratownictwa zabytków archeologicznych na obszarze woj. jeleniogórskiego w 1977 roku, “Silesia Antiqua” 21, s. 255-260; Kaletyn T. 1982. Sprawozdanie z działalności w zakresie ochrony i ratownictwa zabytków archeologicznych prowadzonej przez Wojewódzki Ośrodek Archeologiczno-Konserwatorski w roku 1980, “Silesia Antiqua” 24, s. 190-193; Kaletyn T., Bagniewski Z. 1965, Badania weryfikacyjne w rejonie Trzebnicy, “Informator Konserwatora Zabytków Archeologicznych na Województwo Wrocławskie”, s. 102-103; Kaletyn T„ Knebel J. 1968. Koźlice, pow. Zgorzelec, “Informator Archeologiczny. Badania”, [wyd. 1969], s. 251-252; Kaletyn T., Kudła A. 1970-1971. Siciny pow. Góra, “Informator Archeologiczny. Odkrycia” [wyd. 1972], s. 238; Kałagate S. 2008. Fragmenty naczyń kamionkowych pochodzących z badań stanowiska Luboszów2, gmina Osiecznica, województwo dolnośląskie, [w:] “Ad Oderam Fluvium". Księga dedykowana pamięci Edwarda Dąbrowskiego, red. B. Gruszka, Zielona Góra-Swidnica, s. 387-397; Kałagate S., Jaszewska A. 2011. Wstępne wyniki badań wykopaliskowych na trasie planowanej obwodnicy Nowej Soli, w ramach drogi krajowej nr 3, [w:] Raport 2005-2006, red. S. Kadrów, Warszawa, s. 437-486; Kałagate S., Leciejewska A. 2005. Średniowieczne naczynia miniaturowe z badań w Niedoradzu, stan. 14, gm. Otyń, woj. lubuskie, “Archeologia Środkowego Nadodrza” 4, s. 227-232; Kałagate S., Leciejewska A. 2010. Miniaturowe naczynia szkliwione z Niedoradza, “Z Otchłani Wieków ” 65/1-4: Archeologia lubuska, s. 139-142; Kaspar V., Smejtek L., Vafeka P. 1999. Zanikły sidliśtni komplex Ústupenice na Sedlêansku (okr. Pribram). Archeologickÿ vyzkum młyna z pozdního stfedovéku (predbeźna zpráva), “Archaeo-logia Histórica” 24, s. 101-109; Kaźmierczyk J. 1966. Wrocław lewobrzeżny we wczesnym średniowieczu, cz. 1, Wrocław; Kaźmierczyk J. 1970. Wrocław lewobrzeżny we wczesnym średniowieczu, cz. 2, Wrocław; Kaźmierczyk J. 1978. Podkowy na Śląsku w X-XIV wieku. Studia z dziejów kultury materialnej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978, Prace Komisji Nauk Humanistycznych / Polska Akademia Nauk. Oddział we Wrocławiu, 9; Kaźmierczyk J. 1993. Ku początkom Wrocławia, cz. 2: Warsztat budowlany i kultura mieszkalna Ostrowa Tumskiego od połowy XI do połowy XIII wieku, Wrocław; Kaźmierczyk J., Młynarska-Kaletyn Μ., Podwińska Z. 1968. L'habitat humain dans la région de Trzebnica a ¡époque de Moyen Age, “Archaeologia Polona” 10, s. 171-201; Kaźmierczyk J., Jaworski K. 1991. Znaki graniczne kolo wsi Sosnówka na tle znaków śląskich. Wyniki badań archeologicznych na projektowanej czaszy zbiornika wodnego “Sosnówka'' uzyskane w 1988 roku, “Studia Archeologiczne” 20, s. 125-162, Acta Universitatis Wratislaviensis, 1232; Kendelewicz T., Nowaczyk K., Waniek W. 2011. Sprawozdanie z badań wykopaliskowych przeprowadzonych na stanowiskach 4, 7, 8, 9 w Nowej Wsi Wrocławskiej, gm. Kąty Wrocławskie, woj. Dolnośląskie, w 2005 roku, [w:] Raport 2005-2006, red. Sławomir Kadrów, Warszawa, s. 287-314; Kenzler H. 2002. Hausbau in Breunsdorf bei Leipzig. Von der “Kolonisation” bis in die frühe Heuzeit, [w:] Ruralia IV. 8. - 13. September 2001, Bad Bederkesa, Lower Saxony, Germany. The rural house from the migration period to the oldest still standing buildings, ed. J. Klápsté, Prana, s. 101-110, Památky Archeologické - Suppiementum, 15; Kenzler H. 2009. The medieval settlement of the Ore Mountains. The development of the settlement structure, [w:] Medieval rural settlement in marginal landscapes. Ruralia VII. 8th-14th Septem ber 2007, Cardiff, Wales, U.K, ed. J. Klápsté, P. Sommer, Turnhout, s. 379-392; Bibliografia 473 Klapśte J. 1978. Stfedoveke osidleni Cernokostelecka, “Pamatky Archeologicke" 69/2, s. 423-475; Klapśte J. 1994. Zmena- stfedoveka transformace a jeji pfedpoklady, [w:] Mediaevalia Archaeologica Bohemica ¡993, ed. J. Fridrich, J. Klapśte, P. Vareka, Praha, s. 9-59, Pamatky Archeologicke -Suppiementum, 2; Klapśte J. 1997. Das mittelalterliche Most und das Moster Land. Die Stadt und ihre Region, [w:] Zivot v archeologii stfedoveku. Sbornik pfispevkü venovanych Miroslavu Richterovi a Zdenku Smetänkovi, hrsg. J. Kubkovä, Praha, s. 327-341; Klapśtć J. 1999. Stfedoveke mesto a jeho region. Vychodiska archeologickeho projektu, “Mediaevalia Archaeologica” 1, s. 13-20; Klapste J. 2002. Stfedovöka vesnice v promćnach naśeho poznani, [w:] Civitas et Villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej, red. C. Buśko, J. Klapśte, L. Leciejewicz, S. Moździoch, Wrocław, s. 327-336; Klapśte J. 2005. Promina ceskych zemi ve stredoveku, Praha; Klapśtć J., Smetanka Z. 1981. Geodeticko-topograficky pruzkum zaniklych stfedovekych vsi na Ćer-nokostelecku, “Pamatky Archeologicke” 72/2, s. 416-458; Klapśte J„ Smetanka Z. 1982. Archeologicky vyzkum ćeske stfedovüke vesnice v letech 1971-1981, “Archaeologia Historica” 7, s. 11-31; Klapśtć J., Smetanka Z. 1996. The archaeology of medieval villages in Bohemia and Moravia (Czech Republic), [w:] Ruralia I. Conferencje Ruralia I - Prague 8'¹' - 14 th September 1995, ed. J. Fridrich, J. Klapśtć, Z. Smetanka, P. Sommer, Praha, s. 331-338, Pamatky Archeologicke - Suppiementum, vol. 5; Klapśte ]., Smetanka Z. 1998. The settlement pattern within the medieval landscape near Kostelec nad Cernymi Lesy (central Bohemia), [w:J Ruralia II. Conference Ruralia II - Spa, 1st - 7th September 1997, ed. ]. Fridrich, J. Klapśtć, Z. Smetanka, P. Sommer, Praha, s. 227-236, Pamatky Archeologicke - Suppiementum, 11; Klapśtć J„ Smetanka Z., Dragoun Z. 1983. Pfispevek ke studiu zemedelskeho zazemi stfedoveke Prahy, “Archeologicke Rozhledy” 35, s. 387-421; Klapśte J., Smetanka Z., Tomaśek Μ. 2000. The medieval Bohemian town and its hinterland, [w:J Ruralia III. Conference Ruralia III - Maynooth, 3rd - 9th September 1999, ed. J. Klapśte, Praha, s. 294-301, Pamatky Archeologicke - Suppiementum, 14; Klemenz P. 1932. Die Ortsnamen der Grafschaft Glatz. Sprachlich und geschichtlich erklärt. Ein Beitrag zur Glatzer Heimatkunde, Breslau, Einzelschriften zur Schlesischen Geschichte, 10; Klimaszewski Μ. 1995. Geomorfologia, Warszawa; Kiir T. 2005. Vyzkumy Jana Hellicha na stfedovekych lokälitach Podebradska, “Studia Mediaevalia Pragensia” 5, s. 61-111; Kiir T. 2008. Osidleni zemedelsky marginälnich püd v mladśim stfedoveku a ranem novoveku, Praha, Dissertationes Archaeologicae Bruneses Pragensesque, 4; Kiir T. 2009. Besiedlung und landwirtschaftliche Nutzung von Enklaven marginaler Böden-im späten Mittelalter und der frühen Neuzeit. Das Beispiel des Gebietes der Flugsande in Mittelböhmen, [w:] Medieval rural settlement in marginal landscapes. Ruralia VII. 8th-14th September 2007, Cardiff, Wales, U.K., ed. J. Klapśte, P. Sommer, Türnhout, s. 415-446; Kiir T. 2010. Osidleni horskych oblasti Cech ve stfedoveku a ranem novoveku - vychodiska interdis-ciplinarniho vyzkumu, “Archaeologia Historica” 35/1-2, s. 373-391; Kiir T. 2010a. Rural settlements in Bohemia in the 'Age of Transition' (14th - 16th century). Research concept and preliminary report, “Medieval Settlement Research” 25, s. 52-61; Klose K. 1924. Beiträge zur Geschichte der Stadt Lüben, Lüben; Ktodnicki Z. 1995. Ogrodzenia, [w:] Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, t. 2: Budownictwo, red. J. Bohdanowicz, Wrocław, s. 5-20; Knebel J. 1968. Ratownicze badania wykopaliskowe na grodzisku wczesnośredniowiecznym w Koź-licach, pow. Zgorzelec, “Informator Konserwatora Zabytków Archeologicznych na Województwo Wrocławskie”, s. 51-52; 474 Bibliografia Knebel J. 1969. Burgwallgrabung in Kożlice, Volksrepublik Polen, “Letopis”, Reihe B, 16/1 -2, s. 97-98; Knothe H. 1879. Geschichte des oberlausitzer Adels und seiner Güter vom XIII. bis gegen Ende des XVI. Jahrhunderts, Leipzig; Kobyliński Z. 1988. Struktury osadnicze na ziemiach polskich u schyłku starożytności i w początkach wczesnego średniowiecza, Wrocław; Kokoszą J. 1990. Archiwalia archeologiczne z byłego powiatu Środa Śląska, "Silesia Antiqua” 32, s. 269-301; Kokoszą J. 1991. Archiwalia archeologiczne z byłego powiatu Oława, cz. 1, “Silesia Antiqua” 33-34, s. 201-220; Kolenda J. 1999. Zaplecze wczesnośredniowiecznego miasta na przykładzie Wrocławia, “Mediaevalia Archaeologica” 1, s. 141-138; Kolenda J. 2001. Osada wczesnośredniowieczna, [w:] Od neolitycznego obozowiska do średniowiecznej wsi. Badania archeologiczne we Wrocławiu-Partynicach, red. L. Leciejewicz, Wrocław, s. 108-179, Wratislavia Antiqua. Studia z Dziejów Wrocławia, 4; Kołomański R. 2000. Wyniki badań na stanowisku 4 w Oleśnie-Walcach, województwo częstochowskie, Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w 1997 roku, s. 129-139; Konczewski P., Turakiewicz R. 1994. Osada pasterska na południowym stoku Ślęży. Wstępny etap badań, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 35, s. 361-364; Konczewscy Μ. i P. 2004. Zabytki metalowe z fosy miejskiej we Wrocławiu, [w:] Wrocław na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych. Materialne przejawy życia codziennego, red. J. Piekal-ski, K. Wachowski, s. 89-205, Wratislavia Antiqua. Studia z Dziejów Wrocławia, 6; Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski, Warszawa; Kopeć K., Nowaczyk K., Nowaczyk L., Wodejko E. 2001. Wstępne wyniki badań wykopaliskowych prowadzonych na wielokulturowym stanowisku Wilkowice 8, gm. Żurawina, woj. dolnośląskie, “Raport 96-99. Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za lata 1996-1999”, s. 215-237, Zeszyty Ośrodka Ratowniczych Badań Archeologicznych. Seria B, Materiały Archeologiczne·, Korta W. 2003. Historia Śląska do 1763 roku, oprać, i wstęp Μ. Derwich, Warszawa; Kosicki A. 1997. Badania archeologiczne i geologiczno-geomorfologiczne w Kurzątkowicach, stan. 1, gm. Domaniów, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 39, s. 241-250; Kowalski Μ. 1996. Sprawozdanie z ochrony i ratownictwa zabytków archeologicznych za lata 1992-1995 [w woj. wałbrzyskim], “Silesia Antiqua” 38, s. 124-125; Koćka-Krenz H. 1993. Biżuteria północno-zachodnio-słowiańska we wczesnym średniowieczu, Poznań, Seria Archeologia / Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, 40; Köckritz, von, H. 1888. Ein Bronze-Fund an dem wüsten Dorf Kosten oder Kunzen zwischen Mondschütz und Kreidel, “Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift” 4, s. 99-104; König S. 2009. Der Solling als “marginaler Raum"? Verteilung und Struktur ländlicher Siedlungen in der Mittelgebirgsschwelle am Beispiel des Sollings in Südniedersachsen, [w:J Medieval rural Settlement in marginal landscapes. Ruralia VII. 8th-14th September 2007, Cardiff, Wales, U.K., ed. J. Klapśtć, P. Sommer, Hirnhout, s. 345-357; König S., Alper G. 2007. Mittelalterliche Töpfereien im ländlichen Raum in Südniedersachsen und Nordhessen, [w:] Arts and crafts in medieval rural environment. Ruralia VI. 22nd - 29th September 2005, Szentendre-Dobogóko, Hungary, ed. J. Klapśtć, P. Sommer, Turnhout, s. 389-404, Krabath S. 2007. Mittelalterliche Buntmetallverarbeitung in ländlichen Siedlungen, [w:] Arts and crafts in medieval rural environment. Ruralia VI. 22nd - 29th September 2005, Szentendre-Dobogóko, Hungary, ed. J. Klapśtć, P. Sommer, Turnhout, s. 355-362; Krajic R. 1983. Prehled archeologickych vyzkumü stredoveku na Täborsku (se zamerentm na zanikle stredoveke osady), “Archeologicke Vyzkumy v Jiżnich Cechach” 1, s. 95-127; Krajic R. 1991. Stavebni źelezo a uzaviraci mechanismy ve vrcholne stfedovekych lokalitäch Taborska, “Archaeologia Historica” 16, s. 323-343; Bibliografìa 475 Kramarek J. 1963. Wczesnośredniowieczne materiały osadnicze z terenu Wrocławia, “Silesia Antiqua" 5, s. 159-196; Kramarek J. 1969. Wczesnośredniowieczne grodziska ryczyńskie na Śląsku, Wrocław; Kristiansen Μ. S. 2002. The reconstruction ofthe łayout and functions ofa Danish farmstead. The case offarmstead no. II in Tarnby 1100-1800, [w:] Ruralia IV. 8. - 13. September 2001, Bad Bederkesa, Lower Saxony, Germany. The rural house from the migration period to the oldest still Standing buildings, ed. J. Klapste, Praha, s. 34-40, Pamótky Archeologicke - Supplemen-tum, 15; Kristiansen Μ. S., Mahler D. L. D. 1996. Taarnby - A rural settlement through 800years on Amager, Denmark, [w:] Ruralia I. Conferencje Ruralia I - Prague 8“' - 14 th September 1995, ed. J. Fridrich, J. Klapśte, Z. Smetänka, P. Sommer, Praha, s. 47-52, Pamdtky Archeologicke - Supplemen-tum, 5; Kropp Μ. 1936. Unbekannte Wüstungsnamen im Kreise Hirschberg, “Der Wanderer im Riesengebirge. Mitteilungsblatt des Riesengebirgsvereins” 56, s. 12, 195-197; Kubinyi A. 1984. Bäuerlicher Alltag im spätmittelalterlichen Ungarn, [w:] Bäuerliche Sachkultur des Spätmittelalters. Internationaler Kongress Krems an der Donau 21. bis 24. September 1982, Wien, s. 235-264, Veröffentlichungen des Instituts für mittelalterliche Realienkunde Österreichs, nr 7, Sitzungsberichte der philosophisch-historischen Klasse der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 439; Kubinyi A. 2003. Die Rolle der Mittelalterarchäologie in Ungarn. Ergebnisse und Aufgaben, "Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae” 54/1-2, s. 234-254; Kubów P. 1981. Stare Kolnie gm. Popielów. Zamczysko, “Opolski Informator Konserwatorski” 1, s. 83-85; Kubów P., [Sierka R.] 2005. Ptakowice, [w:] Skarby ziemi wydarte. Górny Śląsk i pogranicze, red. E. Tomczak, Katowice, s. 125; Kudła A. 1959-1960. Powiat Kłodzko, “Biuletyn Informacyjny Konserwatora Zabytków Archeologicznych na Województwo Wrocławskie”, [wyd. 1961], s. 21-30; Kudła A. 1959-1960a. Powiat Strzelin, “Biuletyn Informacyjny Konserwatora Zabytków Archeologicznych na Województwo Wrocławskie", [wyd. 1961], s. 87-102; Kudła A. 1964. Osada średniowieczna w Grabownie Wielkim, pow. Oleśnica, “Informator Konserwatora Zabytków Archeologicznych na Województwo Wrocławskie”, s. 76; Kudła A., Kozłowski J. 1969. Badania powierzchniowe na terenie m. Wrocławia, Wrocław- Mucho-bór Wielki. Stanowisko 8-osada wielokulturowa, “Informator Konserwatora Zabytków Archeologicznych na Województwo Wrocławskie”, s. 72-74; Kulczycka-Leciejewiczowa A. 1997. Strachów. Osiedla neolitycznych rolników na Śląsku, Wrocław; Kurnatowski S. 1974. O zasadach regionalnych badań osadniczych, “Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 22/3, s. 545-555; Kurnatowski S. 1977. Początki i rozwój badań osadniczych w naukach geograficznych i historyczno-społecznych, “Przegląd Archeologiczny” 25, s. 135-177; Kurnatowski S. 1978. Funkcje analizy osadniczej w procesach badawczych nauk geograficznych i historyczno-społecznych ze szczególnym uwzględnieniem archeologii i prahistorii, “Przegląd Archeologiczny” 26, s. 147-187; Lagerstedt A. 2007. Craft, outland use and social Organisation. A case study ofthe village of Ängersjö in Northern Sweden, [w:] Arts and crafts in medieval rural environment. Ruralia VI. 22nd -29th September 2005, Szentendre-Dobogókó, Hungary, ed. J. Klapśte, P. Sommer, Turnhout, s. 201-206; Lasota C., Rozpędowski J. 1971. Nowy Kościół, pow. Złotoryja, “Informator Archeologiczny. Badania” [wyd. 1972], s. 206-207; Latocha A. 2005. Rozwój krajobrazu Sudetów Kłodzkich w czasach historycznych, [w:] Struktura przestrzenno-funkcjonalna krajobrazu, red. A. Szponar, S. Horska-Schwarz, Wrocław, s. 140--151, Problemy Ekologii Krajobrazu, 17; 476 Bibliografia Latocha A. 2006. Zmiany użytkowania ziemi w czasach historycznych i ich wpływ na procesy rzez-botwórcze na stokach i w korytach rzecznych w Sudetach Kłodzkich, “Przegląd Geograficzny" 78/3, s. 339-363; Leciejewicz L. 1997. Opuszczanie wsi w Polsce średniowiecznej, [w:] Zivot v archeologii stredovëku. Sbornik pfispévkù vênovanÿch Miroslavu Richterovi a Zdeńku Smetànkovi, red. J. Kubkovâ, Praha, s. 427-431; Leciejewiczowa A. 1983. Strachów, gm. Łagiewniki. Stanowiska 2 i 2a, “Informator Archeologiczny. Badania" [wyd. 1984], s. 53-54; Lerche G. 2000. Axel Steensberg 1906-1999, “Etimologia Scandinavica” 30, s. 115-116; Lewczuk J. 1990. Niedoradz, gm. Otyń, woj. zielonogórskie. St. nr 6 AZP 63-15/28, “Informator Archeologiczny. Badania” [wyd. 1994], s. 82; Lewczuk J. 1996. Wyniki badań wykopaliskowych na terminalu odpraw celnych w Sękowicach, gm. Gubin, "Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 38, s. 327-331; Lewis C. 1996. Medieval rural settlement in the East Midlands, [w:] Ruralia I. Conferencje Ruralia I - Prague 8"' - 14 th September 1995, ed. J. Fridrich, J. Klâpsté, Z. Smetânka, P. Sommer, Praha, s. 90-101, Pamatky Archeologické - Suppiementum, 5; Lewis C. 1997. Medieval settlement in Hampshire and the Isle of Wight, [w:] Rural settlements in medieval Europe, ed. G. De Boe, F. Verhaeghe, Zellik, s. 75-86, Papers of the "Medieval Europe Brugge 1997“ Conference, 6; Lewis C. 1998. Medieval settlement in Hampshire and the Isle of Wight, [w:] Ruralia II. Conference Ruralia II - Spa, 1st - 7th September 1997, ed. J. Fridrich, J. KlâpStë, Z. Smetânka, P. Sommer, Praha, s. 60-70, Pamatky Archeologické - Suppiementum, 11; Lodowski J. 1979. Zagadnienie wczesnośredniowiecznej ceramiki grafitowej w Polsce w świetle materiałów z Opola-Ostrówka, [w:] Kształtowanie się kultury wczesnopolskiej na Opolszczyźnie. Materiały ogólnopolskiej sesji naukowej, która odbyła się 23 maja 1978 r. w Opolu, Opole, s. 92-104; Lodowski J., Prus O. 1996. Pradzieje i wczesne średniowiecze ziemi lubińskiej w świetle badań archeologicznych, [w:] Lubin. Zarys rozwoju miasta na przestrzeni wieków, red. K. Matwijowski, Wrocław-Lubin, s. 21-40, Monografie Regionalne Dolnego Śląska; Longley P. A., Goodchild Μ. E, Maguire D. J., Rhind D. W. 2006. GIS. Teoria i praktyka, red. A. Ma-gnuszewski, tłum. Μ. Lenartowicz [et al.], Warszawa; Lorenz K. 1929-1933. Wüstungen im Neißer Lande, “Heimatblätter des Neißegaues” 5, s. 10-11, 21-23; 6, s. 9-11, 17-20, 49-51, 91-94; 9, s. 89-92; Luxner H. 2005. Fachwerk-Häuser, Mannheim [wyd. elektroniczne]; Łach J. 2007. Historia wezbrań powodziowych na Ziemi Kłodzkiej i ich wpływ na kierunek przekształceń den dolinnych Nysy Kłodzkiej i Białej Lądeckiej, [w:] Procesy ekstremalne w środowisku geograficznym. Praca zbiorowa, red. A. Kostrzewski, J. Szpikowski, Poznań, s. 132-134, Funkcjonowanie Geoekosystemów Zlewni Rzecznych, 4; Łosiński W. 1982. Osadnictwo plemienne Pomorza (VI-X wiek), Wrocław-Warszawa-Gdańsk; Macewicz K. 1987-[ 1988]. Paczków, ul. Wojska Polskiego, “Opolski Informator Konserwatorski 5, s. 50-54; Macewicz K. 1989. Sprawozdanie z działalności w zakresie ochrony i ratownictwa zabytków archeologicznych na obszarze woj. opolskiego w roku 1987, prowadzonej przez Biuro Dokumentacji Zabytków, “Silesia Antiqua” 31, s. 143-146; Macewicz K., Wuszkan S. 1973. Wykaz stanowisk badanych z kredytów Konserwatora Zabytków Archeologicznych na terenie woj. opolskiego, “Silesia Antiqua” 15, s. 294-297; Macewicz K., Spychała K., Wuszkan S. 1989. Domaszowice - Zalesie, gm. Domaszowice, stanowisko B, “Opolski Informator Konserwatorski” 6, s. 11-23; Macewicz K., Spychała K., Wuszkan S. 1989a. Smardy Górne gm. Kluczbork stan. 12. Osadazokresu wpływów rzymskich i średniowiecza, “Opolski Informator Konserwatorski” 6, s. 54-62; Madej S., Wójcik A., Grodzicki A. 1997. Analiza petrograficzna zabytków kamiennych z badań ra towniczych na autostradzie A4 na stanowisku Ślęza 13, “Archeologiczne Zeszyty Autostrado Instytutu Archeologii i Etnologii PAN” 2: Badania na autostradzie A4, cz. I, s. 485-489; Bibliografia 477 Maetschke E. 1929. Geschichte des Landeshuter Gebietes bis zur preußische Besitzergreifung, [w:] Heimatbuch des Kreises Landeshut, t. 1, hrsg. E. Kunick, Landeshut, s. 131-158; Maetschke E. 1929a. Orts- und Flurnamen, [w:] Heimatbuch des Kreises Landeshut, t. l.hrsg. E. Kunick, Landeshut, s. 333-345; Majewski Μ. 2011. Średniowieczny młyn wodny w Mniszku, gm. Dragacz jako element społeczno-gospodarczych przemian ziemi świeckiej i nowskiej, [w:] Obraz struktury społecznej w świetle źródeł archeologicznych w pradziejach i średniowieczu, Rzeszów, s. 179-188; Mangelsdorf G. 1982. Zum Stand der Wüstungsforschung in der DDR, “Jahrbuch für Wirtschaftsgeschichte”, s. 73-103; Mangelsdorf G. 1983. Mittelalterliche Wüstungen zwischen Havel und Flämingnordrand, “Veröffentlichungen des Museums für Ur- und Frühgeschichte Potsdam” 17, s. 231-260; Mangelsdorf G. 1994. Die Ortswüstungen des Havellandes. Ein Beitrag zur historisch-archäologischen Wüstungskunde der Mark Brandenburg, Berlin-New York, Veröffentlichungen der Historischen Kommission zu Berlin beim Friedrich-Meinecke-Institut der Freien Universität Berlin, 86; Mangelsdorf G. 2003. Göritz, eine mittelalterliche Wüstung des 12./13. Jahrhunderts in Brandenburg, Frankfurt/M.-Berlin-Bern-Bruxelles-New York-Oxford -Wien, Greifswalder Mitteilungen. Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte und Mittelalterarchäologie, 6; Mangelsdorf G. 2005. Desiderata der Forschung zur bäuerlichen Ostsiedlung des Mittelalter in Nordostdeutschland aus archäologischer Sicht, [w:] Die bäuerliche Ostsiedlung des Mittelalters in Nordostdeutschland: Untersuchungen zum Landesausbau des 12. bis 14. Jahrhunderts in ländlichen Raum. Beiträge einer interdisziplinären Tagung des Lehrstuhls für Ur- und Frühgeschichte der Universität Greifswald, 16. und 17. April 2004, hrsg. F. Biermann, G. Mangelsdorf, Frankfurt am Main-Berlin-Bern-Bruxelles-New York-Oxford-Wien, s. 9-16, Greifswalder Mitteilungen. Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte und Mittelalterarchäologie, 7: Marcinkowski Μ. 1999. Osada średniowieczna w Nowym Polichnie, gmina Santok, “Slavia Antiqua” 40, s. 245-270; 3lbl. Jag. Marek L., Smoleń K., Kowalik Μ., Grabny B. 2011. Badania archeologiczne na stanowisku Stare Kolnie 4, pow. opolski, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 53, s. 63-84; Maríková Μ. 2005. Stfedovéké młyny v ćeskych zemích (archeologické a pisemne prameny), “Media-evalia Histórica Bohémica” 10, s. 89-148; Matthes C. 2000. Naturräumliche Einflüsse auf das mittelalterliche Siedlungs- und Wüstungsgeschehen um Kloster Lehnin, [w:] Neue Forschungen zur Siedlungsarchäologie in Ostdeutschland, hrsg. J. Klaus-Dieter, Weissbach, s. 151-197, Alteuropäische Forschungen, 4; Mazurek T. 2005. Wyniki badań ratowniczych na osadzie z okresu wczesnośredniowiecznego i staropolskiego w Leszczanach-Kolonii, stan. 1, pow. Chełm w latach 2000-2001, “Archeologia Polski Środkowo-Wschodniej” 7, s. 139-144; Méchurová Z. 1998. Zamerenia charakter zaniklé wsi Konüvky (kat. Herśpice, okr. Vyśkov):príspévek k poznani stredovékych cest na Moravé, “Archaeologia Histórica” 23, s. 161-169; Michnik Μ., Szwed R. 2001. Badania na stanowisku Ślęza 13, pow. Wrocław w 2000 roku, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne" 43, s. 527-532; Michnik Μ., Szwed R. 2003. Sprawozdanie z badań na stanowisku Ślęza 13, pow. Wrocław w sezonie 2000, “Raport 2000. Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za rok 2000", s. 178-184, Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego. Seria B, Materiały Archeologiczne; Mirek B. 2004. Przerzeczyn-Zdrój - o mojej wsi opowieść, Niemcza; Mlynarska-Kaletynowa Μ. red. 2001. Atlas historyczny miast polskich, red. nauk. A. Czacharowski, t. 4: Śląsk, z. 1: Wrocław, Wrocław; Mlynarska-Kaletynowa Μ. red. 2003. Atlas historyczny miast polskich, red. nauk. A. Czacharowski, t. 4; Śląsk, z. 2: Środa Śląska, Wrocław, Acta Universitatis Wratislaviensis, 2612; Młynarska-Kaletynowa Μ. red. 2003a. Atlas historyczny miast polskich, red. A. Czacharowski, t. 4: Śląsk, z. 3: Trzebnica, Wrocław, Acta Universitatis Wratislaviensis, 2613; 478 Bibliografia Mellor Μ. 2005. Making and usingpottery in town and country, [w:] Town and country in the Middle Ages. Contrasts, contacts and interconnections, 1100-1500, ed. K. Gilles, Ch. Dyer, Leeds, s. 149--164, Society for Medieval Archaeology Monograph, 22; Meri I. 1962. Az ärkok szerepe Arpad-Kori falvaiukban [streszczenie: Angaben zur Siedlungsform der Arpadenzeitlichen ungarischen Dörfer], “Archeológiai firtesitö” 89/2, s. 211-219; MechuroväZ. 1998. Zamerenia charakter zanikle vsi Konüvky (kat. Herspice, okr. Vyikov). Pfispivek k poznani stredovekych cest na Morave, "Archaeologia Historica” 23, s. 161-169; Mefinsky Z. 1987. Prispevek k możnostem rekonstrukce stredoveke krajiny, üzemi zaniklych vesnic a typu sidliśt’, “Archaeologia Historica” 12, s. 111-128; Mierosławski Μ. 1988. Z problematyki badań budownictwa z XIII i XIV w. o konstrukcji ramowo--szachulcowej z grodu w Pułtusku, [w:] Badania Archeologiczne Pracowni Konserwacji Zabytków, red. nauk. Z. Skrok, Warszawa, s. 157-165, Studia i materiały / Pracownia Konserwacji Zabytków·, Mierosławski Μ. 1988. Zabudowania drewniane i konstrukcje ciesielskie na grodzie pułtuskim w XIII i XIV wieku, “Kwartalnik Historii Kultury Materialnej" 43/4, s. 433-447; Minichreiter K., Markovic Z. 2008. Prapovijesno i srednjovekovno naselje Bentez kod Beketinaca, “Obavijesti” 40/2, s. 2; Młynarska-Kaletynowa Μ. 1986. Wrocław w XII-XIII wieku: przemiany społeczne i osadnicze, Wrocław, Prace Komisji Archeologicznej / Polska Akademia Nauk. Oddział we Wrocławiu, 4; Moepert A. 1935. Die Ortsnamen des Kreises Neumarkt, “Einzelschriften zur schlesischen Geschichte” 13; Moepert A. 1941. Die unbekannten Dörfer des Breslauer Weichbildes im Landbuch Karls IV, “Heimat! Blätter zur Pflege des Heimatgedankens im Landkreise Breslau” 9/3, s. 1-12; Molenda G„ Rapiński A. 1996. Sprawozdanie z działalności w zakresie ochrony zabytków archeologicznych w woj. opolskim w latach 1992-1995, "Silesia Antiqua” 38, s. 117-121; Moorhouse S. 2007. The quarrying of building stone and stone artefacts in medieval Yorkshire. A multi-disciplinary approach, [w:] Arts and crafts in medieval rural environment. Ruralia VI. 22nd - 29th September 2005, Szentendre-Dobogóko, Hungary, ed. J. Klapste, P. Sommer, Turnhout, s. 295-319; Moszyński K. 1967. Kultura ludowa Słowian, t. 1: Kultura materialna, red. nauk. J. Klimaszewska, Kraków; Moździoch S. 1996. Das mittelalterliche Dorf in Polen im Lichte der archäologischen Forschung, [w:] Ruralia I. Conferencje Ruralia I - Prague 8"' - 14 th September 1995, ed. J. Fridrich, J. Klapste, Z. Smetanka, P. Sommer, Praha, s. 282-295, Pamätky Archeologicke - Supplementum, 5; Moździoch S. 1997. Problemy badań nad początkami miast i wsią wczesnośredniowieczną w Polsce, “Slavia Antiqua” 38, s. 39-63; Moździoch S. 2006. Refleksje na temat stanu wiedzy archeologicznej o śląskim wczesnym średniowieczu, [w:] Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce - 15 lat później, red. W. Chudziak, S. Moździoch, Toruń-Wrocław-Warszawa, s. 189-206; Moździoch S., Przysiężna-Pizarska Μ. 2008. Gród Recen - refugium episcopi, [w:] Milicz - clavis Regni Poloniae. Gród na pograniczu, red. J. Kolenda, Wrocław, s. 207-225; Mrozowicz W. 2006. Dolny Śląsk w latach 1327-1526, [w:] Dolny Śląsk. Monografia historyczna, red. W. Wrzesiński, Wrocław, s. 105-141, Acta Universitatis Wratislaviensis, 2880; Musianowicz K. 1948-1949. Kablączki skroniowe - próba typologii i chronologii, "Światowi! 20, S. 115-232; Musianowicz K. 1975. Osady z wczesnego średniowiecza i średniowiecza w Brulinie-Koskach, pow. Ostrów Mazowiecka, “Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne” 3, s. 341-386; Müller v. A., Orgel-Köhne L., Orgel-Kohne A. 1980. Museumsdorf Düppel, Berlin; Nawrocki J. 1995. Okolice Sułowa, [w:] Zarys historyczny Sułowa (praca zbiorowa), Milicz, s. 40-42, Nekuda R. 1994. Der Beitrag der Archäologie zur Wüstungsforschung in Mähren, "Siedlungsforschung. Archäologie, Geschichte, Geographie” 12, s. 113-124; Bibliografìa 479 Nekuda R. 1995. Vyvoj trojdilneho rolnickeho domu v obdobi vrvholniho a pozdniho stfedoviku na Morave ve svetle archeologickych vyzkumü, “Archaeologia Historica” 20, s. 401-416; Nekuda R. 1996. Wüstung Mstenice. Ein Beitrag der archäologischen Forschung zur Entwicklung der ländlichen Siedlungen in Mähren, [w:] Ruralia I. Conferencje Ruralia I - Prague 8lh - 14 th September 1995, ed. J. Fridrich, J. Klapśte, Z. Smetänka, P. Sommer, Praha, s. 306-310, Pamatky Archeologicke - Supplementum, 5; Nekuda R. 2006. The Agricultural Homestead in Moravian Mediaeval Villages, Oxford, BAR International Series, 1582; Nekuda V. 1961. Zanikli osady na osady na Moravi v obdobifeudalismu, Brno; Nekuda V. 1975. Pfaffen schlag. Zanikła stredovekä ves u Slavonic (prisplvek dijinäm stredovike ve-snice), Brno, Studia Musei Moraviae; Nekuda V. 1982. Stredovekä vesnice na Moravi ve svetle archeologickych vyzkumü zaniklych osad, “Archaeologia Historica" 7, s. 33-66; Nekuda V. 1985. Mstenice. Zaniklä stredovekä ves и Hrotovic, t. 1: Hrädek-tvrz-dvür-predsunutä opevneni, Brno, Prameny к Dejinäm a Kulturę Moravy, 1; Nekuda V. 1994. Ursachen und Folgen der mittelalterlichen Wüstungen dargestellt am Beispiel Mährens, “Siedlungsforschung. Archäologie, Geschichte, Geographie” 12, s. 103-111; Nekuda V. 2004. Das frühmittelalterliche Dorf im Ostmitteleuropa, “Archaeologia Historica” 29, s. 365-414; Nekuda V. 2005. Das hoch- und spätmittelalterliche Dorf im Ostmitteleuropa im Licht der archäologischen Forschung, “Archaeologia Historica” 30, s. 263-313; Nekuda V. 2007. Stredovekä vesnice na Morave, Brno, Prameny к Dijinäm a Kulturę Moravy-, Nekuda V., Nekuda R. 1997. Mstenice. Zaniklä stredovekä ves и Hrotovic, t. 2: Dum a dvür ve stredoveke vesnici, Brno, Prameny к Dijinäm a Kulturę Moravy, 5; Nekuda V., Nekuda R. 2000. Mstenice: zaniklä stredovekä ves и Hrotovic, t. 3: Rane stredoveke sidliste, Brno, Prameny к Dejinäm a Kulturę Moravy, 7; Neuling H. 1884. Schlesiens ältere Kirchen und kirchliche Stiftungen nach ihren frühesten urkundlichen Erwähnungen. Ein Beitrag zur schlesischen Kirchengeschichte, Breslau; Niegoda J. 1999. Naczynia ceramiczne, [w:] Ze studiów nad życiem codziennym w średniowiecznym mieście. Parcele przy ul. Więziennej 10-11 we Wrocławiu, red. C. Busko, J. Piekalski, s. 157-182, Wratislavia Antiqua. Studia z dziejów Wrocławia, 1; Nowaczyk K., Nowaczyk L. 2003. Wyniki badań wykopaliskowych prowadzonych w 2000 r. na wielokulturowym stanowisku Wilkowice 8, gm. Żurawina, pow. Wrocław, “Raport 2000. Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za rok 2000”, s. 197-207, Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego. Seria B, Materiały Archeologiczne; Nowaczyk K., Nowaczyk L. 2007. Osada z okresu wczesnego średniowiecza na stanowisku Wilkowice 8, gm. Żurawina, woj. dolnośląskie, “Archeologiczne Zeszyty Autostradowe Instytutu Archeologii i Etnologii PAN” 5: Badania na autostradzie A4, część III, red. B. Gediga, s. 335-412; Nowakowa J. 1951, Rozmieszczenie komór celnych i przebieg dróg handlowych na Śląsku do końca XIV wieku, Wrocław, Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego. Seria A, 43; Nowakowski D. 2008. Siedziby książęce i rycerskie księstwa głogowskiego w średniowieczu, Wrocław; Nowakowski D. 2011. Landesausbau des hohen Mittelalters am Beispiel des Fläming (Brandenburg), [w:] Transformationen und Umbrüche des 12./13. Jahrhunderts. Beiträge der Sektion zur slawischen Frühgeschichte des 19. Jahrestagung des Mittel- und Ostdeutschen Verbandes für Altertumsforschung in Görlitz, 01. bis 03. März 2010, hrsg. F. Biermann [et al.], Langenweissbach, s. 17-34, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas, 64; Noväcek K., Vareka P. 1996. Archaeological research of present-day villages of a medieval origin in Bohemia, [w:] Ruralia I. Conferencje Ruralia I - Prague 8'¹' - 14 th September 1995, ed. J. Fridrich, J. Klapśtć, Z. Smetänka, P. Sommer, Praha, s. 315-325, Pamatky Archeologicke - Supplementum, 5; 480 Bibliografia Novâcek K., Vafeka P. 1997. Médiéval tar production in the Prlbram Region, [w:] Proceedings ofthe First International Symposium on Wood Tar and Pitch. Held by the Biskupin Museum (départ-ment of the State Archaeological Museum in Warsaw) and the Museumsdorf Düppel (Berlin) at Biskupin Museum, Poland, July lst-4th 1993, ed. W. Brzeziński, W. Piotrowski, Warsaw 1997, s. 87-96; Nyrek A. 1992. Kultura użytkowania gruntów uprawnych, lasów i wód na Śląsku od XV do XX wieku, Wrocław, Acta Universitatis Wratislaviensis, 1361, Historia, 97; O’Keefe T. 2000. Reflections on the “dispersed-nucleated” paradigm in médiéval Settlement ar-chaeology, [w:] Ruralia III. Conference Ruralia III - Maynooth, 3rd - 9th September 1999, ed. J. Klâpstè, Praha, s. 103-105, Pamâtky Archeologické -.Supplementum, 14; Obst R. 2002. Wüstungen am nordwestlichen Maindreieck. Eine Fallstudie zur Be- und Entsiedlungs-vorgängen des Mittelalters in Unterfranken, [w:J Interdisziplinäre Beiträge zur Siedlungsarchäologie. Gedenkschrift für Walter Janssen, hrsg. P. Ettel, R. Friedrich, W. Schier, Rahden/Westf., s. 267-277, Internationale Archäologie. Studia Honoraria, 17; Oettel G. 1989. Die mittelalterliche Pechsiederei im Südosten der DDR, Berlin, s. 227-287, Arbeitsund Forschungsberichte zur Sächsische Bodendenkmalpflege, 33; Oexle hrsg. 2002. Breunsdorf, Bd. 2: Kirche und Friedhof von Breunsdorf. Beiträge zu Sakralarchitektur und Totenbrauchtum in einer ländlichen Siedlung südlich von Leipzig, Dresden, Veröffentlichungen des Landesamtes für Archäologie mit Landesmuseum für Vorgeschichte, 35; Ostoja-Zagórski J. 1982. Przemiany osadnicze, demograficzne i gospodarcze w okresie halsztackim na Pomorzu, Wrocław; Parczewski Μ. 1974. Przyczynki do dziejów najstarszego osadnictwa w Karpatach polskich, “Acta Archaeologica Carpathica” 14, s. 69-78; Parczewski Μ. 2007. Nowe początki starego Dubiecka, Rzeszów; Paruzel P. 2011. Stanowisko Budziszów Wielki 20, gm. Wądroże Wielkie, pow. jaworski, w świetle badań archeologicznych prowadzonych w związku z modernizacją autostrady A-4, [w:] Raport 2005-2006, red. S. Kadrów, Warszawa, s. 241-274; Pawlak E. 2007. Charakterystyka osadnictwa, [w:] Żerniki, gm. Kórnik, stan. 25. Osadnictwo pradziejowe, wieś średniowieczna i folwark nowożytny, red. E. Pawlak, P. Pawlak, Poznań, s. 29-60, Archeostrada. Studia i materiały z badań wykopaliskowych na autostradzie A2 - odcinek wielkopolski, 1; Pawlak E., Pawlak P. red. 2007. Żerniki, gm. Kórnik, stan. 25. Osadnictwo pradziejowe, wieś średniowieczna i folwark nowożytny, Poznań, Archeostrada. Studia i materiały z badań wykopaliskowych na autostradzie A2 - odcinek wielkopolski, 1; Pawłowska J. 1994. Narzędzia żniwne, [w:] Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, t. 1: Rolnictwo i hodowla, red. J. Bohdanowicz, cz. 2, red. Z. Kłodnicki, Wrocław, s. 32-62; Pazda S. 1966. Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na stanowisku nr 8 w Radłowicach-Gostko-wicach, pow. Oława, “Sprawozdania Archeologiczne" 18, s. 297-304; Pazda S. 1968. Sprawozdanie z badań archeologicznych na wielokulturowym stanowisku (nr 8) w Radlowicach-Gostkowicach, pow. Oława, w 1965 roku, “Sprawozdania Archeologiczne 19, s. 370-373; Pazda S. 1968a. Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych w rejonie Radłowie i Gostkowicpowiat Oława w 1968 r., "Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 11, s. 25-30; Pazda S. 1969. Badania wykopaliskowe w Radłowicach, pow. Oława, w 1966 roku, “Sprawozdania Archeologiczne” 20, s. 335-338; Pazda S. 1995. Osada wczesnośredniowieczna na stanowisku nr 8 w Radłowicach gm. Domaniów, woj. wrocławskie, “Studia Archeologiczne” 24, s. 211-245, ryc. 22-24, Acta Universitatis Wratislaviensis, 1629; Pazda S. 2002. Zagadkowa figurka (szachowa?) z Radłowie, pow. Oława, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 44, s. 525-528; Bibliografia 481 Pazdowa K. 1972. Wykaz stanowisk badanych przez Katedrę Archeologii Polski Uniwersytetu Wrocławskiego w latach 1968-1970, “Silesia Antiqua” 14, s. 282-285; Pâlôczi-Horvâth A. 1996. Darchéologie de l’environment écologique et les recherches des villages désertés médiévaux en Hongrie, [w:] Ruralia I. Conferencje Ruralia I - Prague 8"' - 14 th September 1995, ed. J. Fridrich, J. Klâpstè, Z. Smetânka, P. Sommer, Praha, s. 262-268, Pamâtky Archeo-logické - Supplementum, 5; Pâlôczi-Horvâth A. 1997. The reconstruction of a medieval (XV century) house at Szentkiraly (Middle-Hungary), [w:] Zwoi v archeologiistredovèku. Sbornikprispêvkù vénovanych Miroslavu Richterovi a Zdenku Smetânkovi, ed. J. Kubkovâ, Praha, s. 507-513; Pâlôczi-Horvâth A. 1998. Variations morphologiques des villages désertés en Hongrie et la société rurale du Moyen Âge, [w:] Ruralia IL Conference Ruralia II - Spa, 1st - 7th September 1997, ed. J. Fridrich, J. Klâpstè, Z. Smetânka, P. Sommer, Praha, s. 193-204, Pamâtky Archeologické -Supplementum, 11; Pâlôczi-Horvâth A. 2002. Development of the Late-Medieval house in Hungary, [w:] Ruralia IV. 8. - 13. September 2001, Bad Bederkesa, Lower Saxony, Germany. The rural house from the migration period to the oldest still standing buildings, ed. J. Klâpstè, Praha, s. 308-319, Pamâtky Archeologické - Supplementum, 15; Pâlôczi-Horvâth A. 2005. Puits des villages médiévaux en Hongrie, [w:] Water management in medieval rural economy. Les usages de l’eau en milieu rural au Moyen Âge. Ruralia V? 27e septembre - 2e octobre 2003, Lyon/Villard-Sallet, Région Rhône-Alpes, France, ed. J. Klâpstè, Praha, s. 233-241, Pamâtky Archeologické - Supplementum, 17; Pâlôczi-Horvâth A. 2006. Az elpusztult késô kôzépkori falvak morfolôgiai variâciôi [streszczenie: Morphologische Variationen der zerstörten Dörfer aus dem späten Mittelalter], “Arrabona” 44/1, s. 357-390; Pâlôczi-Horvâth A. 2007. The archaeological material of the households of the medieval village of Szentkiraly (Hungary), [w:J Arts and crafts in medieval rural environment. Ruralia VI. 22nd - 29th September 2005, Szentendre-Dobogökö, Hungary, ed. J. Klâpstè, P. Sommer, Turnhout, s. 111-117; Päffgen B. 1992. Dörfer im Abbaugebiet der Rheinischen Braunkohle, [w:J Spurensicherung. Archäologische Denkmalpflege in der Euregio Maas-Rhein, hrsg. G. Bauchhenss, Mainz, s. 467-476, Kunst und Altertum am Rhein, 136; Päffgen B., Recker U. 1998. Untersuchungsmöglichkeiten im rheinischen Braunkohlengebiet- Das Beispiel des Kirchspiels Lohn, [w:] Ruralia II. Conference Ruralia II - Spa, 1st - 7th September 1997, ed. J. Fridrich, J. Klapste, Z. Smetânka, P. Sommer, Praha, s. 36-46, Pamâtky Archeologické - Supplementum, 11; PearsonS. 2005. Ruraland urban houses 1100-1500. 'Urban adaptation reconsidered, [w:] Town and Country in the Middle Ages. Contrasts, Contacts and Interconnections, 1100-1500, ed. K. Gilles, C. Dyer, Leeds, s. 43-63, Society for Medieval Archaeology Monograph, 22; Pescheck C. 1936, Brunnen aus den Wandalenzeit, “Altschlesien” 6, s. 254-268; Pesez J.-M. 1996. Sur l’archéologie rurale en France septentrionale-Quelques questions en guise de bilan, [w:] Ruralia I. Conferencje Ruralia I - Prague 8lh - 14 th September 1995, ed. J. Fridrich, J. Klâpstè, Z. Smetânka, P. Sommer, Praha, s. 171-175, Pamâtky Archeologické - Supplementum, 5; Piekalski J. 1995. Budownictwo z drewna w późnośredniowiecznym Wrocławiu, “Archaeologia His-torica Polona" 1: Materiały z I sesji naukowej Uniwersyteckiego Centrum Archeologii Średniowiecza i Nowożytności, Toruń, 21-22 listopada 1992 roku, red. Jerzy Olczak, Toruń, s. 107-124; Piekalski J. 2004. Elementy infrastruktury średniowiecznego Wrocławia, [w:] Wrocław na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych. Materialne przejawy życia codziennego, red. J. Piekalski, K. Wachowski, s. 9-24, Wratislavia Antiqua. Studia z Dziejów Wrocławia, 6; Pieters Μ. 1997. Raversijde. A late medieval fishermen's village along the Flemish coast (Belgium, Province of West-Flanders, Municipality of Ostend), [w:J Rural settlements in medieval Europe, 482 Bibliografia ed. G. De Boe, E Verhaeghe, Zellik, s. 169-177, Papers ofthe “Medieval Europę Brugge 1997" Conference, 6; Pleiner R. 1969. Stfedovike sidliśtć s kovärnami u Mutejovic, “Pamätky Archeologicke” 40/2, s. 533-569; Pobóg-Lenartowicz A. 1994. Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników regularnych NMP na Piasku we Wrocławiu do początku XVI w., Opole, Rozprawy i Opracowania / Uniwersytet Opolski. Wydział Teologiczny, 16; Podwińska Z. 1960, Źródła pisane i ikonograficzne do historii rolnictwa Polski średniowiecznej, “Studia z Dziejów Gospodarstwa Wiejskiego” 3/1, s. 123-160, Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej; Podwińska Z. 1971. Zmiany form osadnictwa wiejskiego na ziemiach polskich we wcześniejszym średniowieczu, ¿reb, wieś, opole, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk; Poklewski T. 1975. Spicymierska włość grodowa w średniowieczu. Obraz gospodarczy, Łódź, Acta Archaeołogica Lodziensia, 24; Poklewski T. 1987. Źródła archeologiczne dotyczące wsi późnośredniowiecznej- zabudowa, gospodarka, kultura materialna, mieszkańcy, “Rocznik Przedsiębiorstwa Państwowego Pracownie Konserwacji Zabytków” 2, s. 31-41; Poklewski-Koziełł 2002. Polish traces in French medieval archaeology, “Archaeologia Polona” 40, s. 83-94; Poliński D. 2003. Późnośredniowieczne osadnictwo wiejskie w ziemi chełmińskiej, Toruń, Rozprawa Habilitacyjna / Uniwersytet Mikołaja Kopernika; Polla B. 1962. Stredovekä zaniknutó osada na Spiśi (Zaluźany), Bratislava, Archaeołogica Slovaca. Fontes, 4; Polla B. 1982. K pociotkom historickoarcheologickeho vyskumu zaniknutych stredovekych osad na Slovensku, “Archaeologia Historica” 7, s. 79-82; Prus O. 2002. Katałogpublikowanych stanowisk archeologicznych Dolnego Śląska, red. J. Lodowski, cz. 1, red. S. Firszt, Jelenia Góra; Prus O. 2007. Katalog publikowanych stanowisk archeologicznych Dolnego Śląska, red. J. Lodowski, cz. 2: Katalog publikowanych stanowisk archeologicznych z terenu byłego województwa legnickiego do 1982 roku, red. S. Firszt, Jelenia Góra; Raschke G. 1938. Vorgeschichte des Kreises Kreuzburg, “Aus der Heimat” 7, s. 8-16, 17-21, 43-47, 60-63,65-76,81-92, 113-120, 133-141, 145-150, 161-169, 177-182; Raschke G. 1939. Vorgeschichte des Kreises Kreuzburg, “Aus der Heimat” 8, s. 2-7,17-20,40-47,49--58, 72-77, 81-86, 10-109, 120-126, 129-139; Recker U. 1997. The .medieval parish of Lohn. Preliminary report on a research project, [w:] Rural Settlements in medieval Europę, ed. G. De Boe, F. Verhaeghe, Zellik, s. 253-262, Papers ofthe "Medieval Europę Brugge 1997" Conference, 6; Recker U. 1999. Dörfer im Tagebau. Anmerkungen zur archäologischen Siedlungsforschung im rheinischen Braunkohlenrevier am Beispiel des mittelalterlichen Kirchspiels Lohn, “Siedlungsforschung. Archeologie, Geschichte, Geographie” 17, s. 77-94; Rensbro H. 2002. Medievalfarm houses in Eastern Denmark 1200-1600. Archaeological evidencefor two different techniques and reflections on function analysis, [w:] Ruralia IV. 8.-13. September 2001, Bad Bederkesa, Lower Saxony, Germany. The rural house from the migration period to the oldest still Standing buildings, ed. J. Klapśtć, Praha, s. 41-44, Pamätky Archeologicke - Sup-plementum, 15; Rogaczewska A. 2008. Archeologia pogranicza małopolsko-górnośląskiego w rejonie Będzina, [w.| Będzin 1358-2008, t. 2: Od pradziejów do rozbiorów, red. J. Sperka, Będzin, s. 21-100; Romanow J. 1971. Osada kultury łużyckiej oraz ślady osadnictwa z okresu wpływów rzymskie w Książka, pow. Kłodzko, “Silesia Antiqua” 13, s. 93-134 Romanow J. 1974. Wielokulturowa osada w Książka, pow. Kłodzko, "Silesia Antiqua” 16, s. 175-19 , Romanow J„ Wachowski K., Miszkiewicz B. 1973. Tomice, pow. Dzierżoniów: wielokulturowe sta nowisko archeologiczne, Wrocław; Bibliografia 483 Romiński W. 1969. Badania ratownicze na osadzie z okresu wpływów rzymskich w Głębinowie, pow. Nysa, "Terenowe badania archeologiczne na Opolszczyźnie”, s. 18-19; Romiński W. 1973. Wyszków Śląski, pow. Nysa, “Silesia Antiqua” 15, s. 388-389; Roubik F. 1959. Soupis a mapa zaniklych osad v Cechach, Praha; Rozwałka A. 1999. Sieć osadnicza w archidiakonacie lubelskim w średniowieczu. Studium arche-ologiczno-historyczne, Lublin, Rozprawy Habilitacyjne / Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej. Wydział Humanistyczny, 98; Rösener W. 1985. Die Bauern im Mittelalter, München; Rutkowska-Płachcińska A. 1978. VII. Budownictwo, [w:] Historia Kultury materialnej Polski w zarysie. Opracowanie zbiorowe, red. W. Hensel, J. Pazdurowa, t. 2: Od XIII do XV wieku, red. A. Rutkowska-Płachcińska, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, s. 131-149; Ruttkay Μ. 1999. Vyskum stredovekych dedinskych stdlisk na Slovensku (Stav a perspektivy), “Archa-eologia Historica” 24, s. 7-39; Ruttkay Μ. 2002. Der ländliche Hausbau des 5. bis 15. Jahrhunderts im nördlichen Karpatenbecken (Slowakei), [w:] Ruralia IV. 8.-13. September 2001, Bad Bederkesa, Lower Saxony, Germany. The rural housefrom the migration period to the oldest still Standing buildings, ed. J. Klapste, Praha, s. 264-271, Pamätky Archeologicke - Supplementum, 15; Rzeźnik P. 2000. Materiały z wczesnośredniowiecznej osady bieńkowskiej na przykościelnej skarpie w Grodowcu, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 42, s. 385-397; Rzeźnik P 2005. Ceramika naczyniowa z wykopu nr l na Placu Nowy Targ, [w:] Wschodnia strefa Starego Miasta we Wrocławiu w XII-XIV wieku. Badania na Placu Nowy Targ, red. C. Busko, Wrocław, s. 97-110; Rzeźnik P., Trzciński Μ. 1996. Późnośredniowieczna ceramika ze wsi Rusko, gm. Strzegom, z badań w 1994 roku, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne" 37, s. 301-313; Rzeźnik P., Stosik H. 2008. Domieszki schudzające i konstrukcyjne. Nowy kierunek interpretacji wyników badań fizykochemicznych średniowiecznych mas garncarskich, “Szkło i Ceramika” 59/5, s. 30-38; Sabjän T. 2007. Hungarian vernacular stoves in the late Middle Ages in a regional context, [w:] Arts and crafts in medieval rural environment. Ruralia VI. 22nd - 29th September 2005, Szentendre-Dobogóko, Hungary, ed. J. Klapśtć, P. Sommer, Turnhout, s. 135-162; Sachs R. 1982. Schlesische Lederkleinkunst des Spätmittelalters, “Jahrbuch des Schlesischen Friedrich-Wilhelm Universität Breslau” 23, s. 147-169; Sadowski J. B., Lachowski P. 1995. Topolexikon. Zestawienie nazw miejscowości i jednostek topono-mastycznych Ziemi Głogowskiej. Suplement do Encyklopedii Ziemi Głogowskiej, Głogów; Sadowski K., Włodarski W. 2007. Analiza geomorfologiczna stanowiska archeologicznego Strzelno 8, powiat Zgorzelec, “Archeologiczne Zeszyty Autostradowe Instytutu Archeologii i Etnologii PAN” 6: Badania na autostradzie A4, część IV, s. 297-306; Sarnowska W. 1959. Muzeum Prehistoryczne w latach 1945-1957, “Silesia Antiqua” 1, s. 257; Sarnowska W. 1959a. Dział Archeologiczny Muzeum Śląskiego w latach 1948-1957, “Silesia Antiqua” l,s. 257-275; Scharlau K. 1957. Ergebnisse und Ausblicke der heutigen Wüstungsforschung, “Blätter für die deutsche Landesgeschichte” 93, s. 43-101; Scheidemantel D. 2011. Dörfer des Mittelalters im Südraum Leipzig - zur Genese von Breunsdorf, Heuersdorf und Großhermsdorf im Tagebau “Vereinigtes Schleenhain” (Grabungsstand Sommer 2010), [w:J Transformationen und Umbrüche des 12./13. Jahrhunderts. Beiträge der Sektion zur slawischen Frühgeschichte des 19. Jahrestagung des Mittel- und Ostdeutschen Verbandes für Altertumsforschungin Görlitz, 01. bis 03. März 2010, hrsg. F. Biermann [et al.], Langenweissbach, s. 55-66, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas, 64; Schlenger H. 1930. Formen ländlicher Siedlungen in Schlesien. Beiträge zur Morphologie der schlesischen Kulturlandschaft, Breslau, Veröffentlichungen der schlesischen Gesellschaft für Erdkunde E. V. und des Geographischen Instituts der Universität Breslau, 10; 484 Bibliografia Schmaedecke Μ. 1996. Ländliche Siedlungen des frühen und des hohen Mittelalters in der Schweiz, [w:] Ruralia I. Conferencie Ruralia I - Prague 8"' - 14 th September 1995, ed. J. Fridrich, J. KlápSté» Z. Smetánka, P. Sommer, Praha, s. 7-16, Památky Archeologické - Supplementum, 5. Schmaedecke Μ. 1998. Handwerke in mittelalterlichen ländlichen Siedlungen der Schweiz, [w:] Ruralia II. Conference Ruralia II - Spa, Ist - 7th September 1997, ed. J. Fridrich, J. Klápsté, Z. Smetánka, P. Sommer, Praha, s. 13-24, Památky Archeologické - Supplementum, 11; Schneider J. 1988. Wüstungsforschung im Bezirk Magdeburg, "Jahresschrift für die Mitteldeutsche Vorgeschichte” 71, s. 211-245; Scholz A. 1998, Breunsdorf, Bd. 1: Siedlungsentwicklung und Baugeschichte bäuerlicher Gehöfte in Breunsdorf. Entwicklung einer ländlichen Siedlung im Leipziger Südraum vom 18. Jahrhundert bis zur Gegenwart, Dresden, Veröffentlichungen des Landesamtes für Archäologie mit Landesmuseum für Vorgeschichte, 27; Schöneburg P. 2005. Erstes dreischiffiges Wandgräbchenhaus des 14. Jahrhunderts. Ein Dorfundseine Vorbesiedlung. Klein Görigk, Ldkr. Spree-Neisse, “Archäologie in Berlin und Brandenburg”, s. 120-122; Schöneburg P. 2006. Klein Görigk - gegründet - zerstört - ausgegraben, “Archäologie in Berlin und Brandenburg”, s. 92-94; Schöneburg P. 2006a. Möglichkeiten und Grenzen archäologischer Trassengrabungen. Die “Nachuntersuchung" einer Dorfstrasse in Kausche und die “Voruntersuchung" eines Brunnenriegels in Klein Görigk, Ldkr. Spree-Neisse, [w:] Współczesnymi drogami w przeszłość. IV Polsko-Niemieckie Spotkania Archeologiczne, Dychów 15-18 listopada 2005,1.1, Zielona Góra, s. 165-177, Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza, 3/1; Schreg R. 2002. Haus und Hof im Rahmen der Dorfgenese. Zum Wandel der Bauformen in Südwestdeutschland, [w:J Ruralia IV. 8. - 13. September 2001, Bad Bederkesa, Lower Saxony, Germany. The rural house from the migration period to the oldest still Standing buildings, ed. J. Klapste, Praha, s. 111-122, Památky Archeologické - Supplementum, 15; Schreg R. 2006. Dorfgenese in Südwestdeutschland. Das Renninger Becken im Mittelalter, Stuttgart, Materialhefte zur Archäologie in Baden-Würtemberg, 76; Schreg R. 2009. Development and abandonment of a cultural landscape. Archeology and environmental history in the northern Black Forest, [w:] Medieval rural Settlement in marginal land-scapes. Ruralia VII. 8th-14th September 2007, Cardiff, Wales, U.K., ed. J. Klápsté, P. Sommer, Turnhout, s. 315-333; Schreg R. 2009a. Archäologische Wüstungsforschung und spätmittelalterliche Landnutzung. Hausbau und Landnutzung des Spätmittelalters in Südwestdeutschland aus archäologischer Sicht, [w:] Landnutzung und Landschaftsentwicklung im deutschen Südwesten. Zur Umweltgeschichte im späten Mittelalter und in der frühen Neuzeit, hrsg. S. Lorenz, P. Rückert, Stuttgart, s. 131--164, Veröffentlichungen der Kommission für Geschichtliche Landeskunde in Baden-Würtem-berg, Reihe B, Forschungen, 173; Schultz H. A. 1937. Die Burgunden im Gebiete der heutigen Preußischen Oberlausitz, “Jahreshefte der Gesellschaft für Anthropologie, Urgeschichte und Volkskunde der Preußischen Oberlausitz”, hrsg. H. A. Schultz, t. IV, z. 2; Schultz H. A. 1939-1940. Die vor- und frühgeschichtliche Besiedlung des Kreises Görlitz, Görlitz, Jahreshefte der Gesellschaft für Anthropologie, Urgeschichte und Volkskunde der Preussischen Oberlausitz, hrsg. H. A. Schultz, t. 6, z. 1-2; Seger H. 1932. Bericht über die Tätigkeit des Vertrauensmannes für die kulturgeschichtlichen Bodenaltertümer Niederschlesiens im Jahre 1931, “Altschlesische Blätter” 2, s. 21-24; Sekelj-Ivancan T. 2000. Slućajni nalaz ognjiśta na lokalitetu Brovljani-Srednje brdo kraj Koprivnice i slićni srednjevjekovni nalazi evidentirani na podrućju sjeveme Hrvatske, “Prilozi Instituía za Arheologiju u Zagrebu” 17, s. 67-88; Seyer H. 1994. Die mittelalterliche Wüstung Berlin-Hellersdorf, “Veröffentlichungen des Branden burgischen Museums für Ur- und Frühgeschichte” 28, s. 231-256; Bibliografia 485 Siedlak S. 1959-1960. Kompleksowe badania archeologiczne na Legnickim Polu, “Biuletyn Informacyjny Konserwatora Zabytków Archeologicznych na Województwo Wrocławskie” [wyd. 1961], s. 44-46; Skov H. 2002. The development of rural house types in the old Danish region 800-1500 A. D., [w:] Ruralia IV. 8.-13. September 2001, Bad Bederkesa, Lower Saxony, Germany. The rural house from the migration period to the oldest still Standing buildings, ed. J. Klapśtó, Praha, s. 30-33, Pamótky Archeologicke - Supplementum, 15; Skrę 1996. Rural Settlements in medieval Norway, AD 400-1400, [w:] Ruralia I. Conferencje Ruralia I - Prague 8,h - 14 th September 1995, ed. J. Fridrich, J. Klapśte, Z. Smetänka, P. Sommer, Praha, s. 53-71, Pamdtky Archeologicke - Supplementum, 5; Slota W. 2006. Wczesnośredniowieczne studnie czerpalne z terenu Polski, “Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego” 27, s. 177-245; Smetänka Z. 1972. Archeologicky vyzkum zaniklych stredovekych osad v Cechach v letech 1965-1971, “Archeologicke Rozhledy” 24, s. 417-427; Smetänka Z. 1988. Zivot stredoveke vesnice. Zanikła Svidna, Praha, Pamótniky Nasi Minulosti, 13; Smolnik R. hrsg. 2011. Breunsdorf, Bd. 3: Breunsdorf - Ein verschwundenes Dorf im westsächsischen Braunkohlenrevier. Archäologischer Befund und schriftliche Überlieferung, Dresden, Veröffentlichungen des Landesamtes für Archäologie mit Landesmuseum für Vorgeschichte, 56; Sobociński Μ. 1969. Material kostny zwierzęcy w wykopaliskach z wczesnośredniowiecznych grodzisk tyczyńskich, [w:] J. Kramarek, Wczesnośredniowieczne grodziska ryczyńskie na Śląsku, Wrocław, s. 175-208. Solicki S. 1996. Od formowania się plemion prapolskich do przełomu XV/XVI wieku, [w;] Lubin. Zarys rozwoju miasta na przestrzeni wieków, red. K. Matwijowski, Wrocław-Lubin, s. 41-75, Monografie Regionalne Dolnego Śląska·, Sprenger E. 1939. Vorgeschichtliche Bodenfunde in der Amthauptmannschaft Zittau im Jahre 1938, “Zittauer Geschichtsblätter“, R. 1939, s. 1-4; Spychała K. 1987. Smardy Górne, gm. Kluczbork woj. opolskie, stanowisko 12, “Informator Archeologiczny. Badania” [wyd. 1988], s. 129; Stoksik H. 2007. Technologia warsztatu ceramicznego średniowiecznego Śląska w świetle badań specjalistycznych i eksperymentalnych, Wrocław; Sułowska Μ. 1984. Piotrawin nad Wisłą. Średniowieczny mikroregion osadniczy, Warszawa, Prace Wydziału Humanistycznego / Lubelskie Towarzystwo Naukowe. Monografie, 18; Svensson E. 2007. Before a world-system? The peasant-artisan and the market, [w;] Arts and crafts in medieval rural environment. Ruralia VI. 22nd - 29th September 2005, Szentendre-Dobogokö, Hungary, ed. J. Klapśtć, P. Sommer, Turnhout, s. 189-199; Szulc H. 1963. Osiedla podwrocławskie na początku XIX wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków, Monografie Śląskie Ossolineum, 5; Szulc H. 1968. Typy wsi Śląska Opolskiego na początku XIX wieku i ich geneza. Warszawa, Prace Geograficzne / Instytut Geografii Polskiej Akademii Nauk, 66; Szulc H. 1995. Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce, Wrocław, Prace Geograficzne/Polska Akademia Nauk. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, 163; Szwed R. 2003. Osada wczesnośredniowieczna w miejscowości Ślęza, stan. 13, pow. Wrocław, “Archeologiczne Zeszyty Autostradowe Instytutu Archeologii i Etnologii PAN” z. 2: Badania na autostradzie A4, cz. I, s. 377-472; Szwed R. 2004. Wczesnonowożytna ceramika naczyniowa z ulicy św. Antoniego we Wrocławiu, [w:] Wrocław na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych. Materialne przejawy życia codziennego, red. J. Piekalski, K. Wachowski, s. 331-382, Wratislavia Antiqua. Studia z dziejów Wrocławia, 6; Szwed R., Żmudziński Μ. 1999. Badania ratownicze stanowiska Ślęza 13, gm. Kobierzyce, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 41, s. 563-565; 436 Bibliografia Szwed R., Żmudziński Μ., Michnik Μ. 2000. Badania ratownicze na stanowisku Ślęza 13, pow. Wrocław, "Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 42, s. 505-506; Śledzik-Kamińska H. 1974. Ziębice-Nieszków, pow. Ząbkowice, “Informator Archeologiczny. Badania” [wyd. 1975], s. 292-293; Śledzik-Kamińska H. 1976. Sprawozdanie z badań drogi wczesnośredniowiecznej i średniowiecznej w Żmigrodzie woj. wrocławskie, “Wiadomości Archeologiczne” 41, s. 216-223; Tabaczyński S. 1987. Archeologia średniowieczna. Problemy, ¿rodła. Metody. Cele badawcze, Wrocław; Takacs Μ. 1998. Dörfliche Siedlungen der Arpódenzeit (10.-13. Jh.) in Westungarn, [w:] Ruralia II. Conference Ruralia II - Spa, 1st - 7th September 1997, ed. J. Fridrich, J. Klapste, Z. Smetänka, P. Sommer, Praha, s. 181-191, Pamatky Archeologicke - Supplementum, 11; Takacs Μ. 2000. Nucleated and/or dispersed settlements from the ärpädian and the Angevin age in the west Hungarian region of Kisalföld, [w:] Ruralia III. Conference Ruralia III - Maynooth, 3rd - 9th September 1999, ed. J. Klapste, Praha, s. 240-251, Pamatky Archeologicke -.Supplementum, 14; Takacs Μ. 2007. Handwerkliche Produktion in den dörflichen Siedlungen im órpódenzeitlichen Ungarn (10. bis 13. Jahrhundert), [w:] Arts and crafts in medieval rural environment. Ruralia VI. 22nd - 29th September 2005, Szentendre-Dobogökö, Hungary, ed. J. Klapste, P. Sommer, Turnhout, s. 53-70; Tauber J. 2007. Das Eisengewerbe im Schweizerischen Jura - Ergebnisse der neueren Forschung, [w:] Arts and crafts in medieval rural environment. Ruralia VI. 22nd - 29th September 2005, Szentendre-Dobogökö, Hungary, ed. J. Klapste, P. Sommer, Turnhout, s. 17-29; Taupin Μ. C. 1996, Le hameau de Trainecourt XHIe s. - XVe s., [w:] Ruralia I. Conferencje Ruralia I - Prague 8"' - 14 th September 1995, ed. J. Fridrich, J. Klapśte, Z. Smetänka, P. Sommer, Praha, s. 211-216, Pamatky Archeologicke - Supplementum, 5; Taylor C. 2010. The origins and development of deserted village studies, [w:] Deserted villages revisited, ed. C. Dyer, R. Jones, Hertfordshire, s. 1-7, Explorations in Local and Regional History, 3; Teisseyre A. K. 1994. Spływ stokowy i współczesne osady deluwialne w lessowym rejonie Henrykowa, na Dolnym Śląsku, Wrocław, Acta Universitatis Wratislaviensis, 1586, Prace Geologiczno-Mi-neralogiczne, 43; Theune C. 2004. Ein Dorf des Mittelalters- Zu den Untersuchungen auf der Wüstung Pagram bei Frankfurt (Oder), [w:] Odra - przeszkoda czy pomost w ekspansji kulturowej? II Polsko-Niemieckie Spotkania Acheologiczne. Dychów, 29 kwietnia - 1 maja 2004 r., kom. red. S. Groblica, A. Jaszewska, S. Górka, Zielona Góra-Świdnica, s. 272-277, Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza, 2; Theune C. 2007. Ländliches und städtisches Handwerk im mittelalterlichen Brandenburg, [w:] Arts and crafts in medieval rural environment. Ruralia VI. 22nd - 29th September 2005, Szentendre-Dobogökö, Hungary, ed. J. Klapśte, P. Sommer, Turnhout, s. 375-387; Theune C. 2009. Water and sand - medieval settlement development between the Elbe and the Oder, [w:] Medieval rural settlement in marginal landscapes. Ruralia VII. 8th-14th September 2007, Cardiff, Wales, U.K., ed. J. Klapste, P. Sommer, Turnhout, s. 359-365; Theune C. hrsg. 2007. “Das dorff pagerem“ Die mittelalterliche Wüstung Pagram bei Frankfurt (Oder), “Arbeitsberichte zur Bodendenkmalpflege in Brandenburg” 17; Timpel W. 1982. Gommerstedt, ein hochmittelalterlicher Herrensitz in Thüringen, Weimar, Weimarer Monographien zur Ur- und Frühgeschichte, 5; Tłoczek I. 1980, Polskie budownictwo drewniane, Wrocław; Todtenhaupt D., Kurzweil A. 1997. Ausgrabungen von mittelalterlichen Teeröfen in Berlin, [w:] Proceedings of the First International Symposium on Wood Tar and Pitch. Held by the Biskupin Museum (department of the State Archaeological Museum in Warsaw) and the Museumsdorf Düp pel (Berlin) at Biskupin Museum, Poland, July lst-4th 1993, ed. W. Brzeziński, W. Piotrowski, Warsaw 1997, s. 97-116; Bibliografia 487 Tomaśek Μ., Stary J. 1999, Cdslav und das Cäslaver Land, [w:] Mediaevalia Archaeologica. Praha -Wrocław, red. Μ. Jeźek, J. Klâpstè, Praha, s. 157-168, Mediaevalia Archaeologica, 1; Treblin Μ. 1906. Kleinere Beiträge zur Siedlungskunde im ehemaligen Fürstentum Schweidnitz, “Zeitschrift des Vereines für Geschichte und Althertum Schlesiens” 40, s. 314-324; Treblin Μ. 1907. Petersdörfel und Rungendorf. Zwei Wüstungen im Kreise Schweidnitz, "Zeitschrift des Vereines für Geschichte und Althertum Schlesiens" 41, s. 375-380; Treblin Μ. 1908. Beiträge zur Siedlungskunde im ehemaligen Fürstentum Schweidnitz, Breslau, Darstellungen und Quellen zur schlesischen Geschichte, 6; Treblin Μ. 1911-1912. Verschwundene Dörfer, “Schlesien. Illustrierte Monatsschriften zur Pflege heimatlicher Interessen” 5, s. 101-106; Treblin Μ. 1917. Die Wüstung Ketzerfeld (Kreis Lüben), “Schlesische Geschichtsblätter” 10/1, s. 4-8; Treblin Μ. 1938. Rätsel um Rinnersdorf. Frühgeschichtliche Fundstellen-Auf den Spuren eines untergegangenes Dorfes, “Niederschlesische Zeitung Liegnitz” (9 VIII); Trudzik Z. 1965. Prace poszukiwawczo-wykopaliskowe w lubińskim zagłębiu miedziowym, w rejonie Bukowna, Gilowa, Lubińskiego Lasu, Pieszkowie i Żelaznego Mostu pow. Lubin, “Informator Konserwatora Zabytków Archeologicznych na Województwo Wrocławskie”, s. 54-57; Trudzik Z. 1965a. Domniemane grodzisko średniowieczne w Żelaznym Moście, “Informator Konserwatora Zabytków Archeologicznych na Województwo Wrocławskie”, s. 110-112; Tschersich E. 1927. Die deutsche Besiedlung des Liegnitzer Landes nach dem Tatareneinfall (1250--1350), [w:] Heimatbuch der beiden Liegnitzer Kreise, Liegnitz, s. 94-97; Turner D. 1998. Peasant housing and holdings in a marginal area - médiéval Settlement in the West Highlands and Islands of Scottland. Some problems, [w:] Ruralia II. Conference Ruralia II - Spa, Ist - 7th September 1997, ed. J. Fridrich, J. Klâpstè, Z. Smetänka, P. Sommer, Praha, s. 71-77, Pamätky Archeologické - Supplementum, 11; ValkH. 2006. Médiéval and post-medieval archeology of the native rural population, [w:] Archaeo-logical research in Estonia 1865-2005, s. 205-221, Estonian Archaeology, 1; Vareka P. 2004. Archeologie stredovékého domu, t. 1: Promény vesnického obydli v Evropé v prûbéhu stoleti, 6.-15. stoleti, Plzeń, Archaeologica-, Vafeka P„ Aubrechtovâ A., Hnizdilovâ A., Novak R., Roźmbersky P., Veselâ R. 2006. Archeologie zaniklych stfedovékych vesnic na Rokycansku I, Plzeń; Vâgner Zs. 2007. Overview of médiéval pottery kiln types of the Carpathian Basin, [w:] Arts and crafts in médiéval rural environment. Ruralia VI. 22nd - 29th September 2005, Szentendre-Dobogôkô, Hungary, ed. J. Klâpstè, P. Sommer, Turnhout, s. 83-101; Vermehrung 1926. Vermehrung der vorgeschichtlichen Sammlung des Schlesischen Museums für Kunstgewerbe und Altertümer 1IV1923 - 31 III1924, “Altschlesien” 1/3-4, s. 263-274; Vermehrung 1927. Vermehrung der vorgeschichtlichen Sammlung des Schlesischen Museums für Kunstgewerbe und Altertümer 1IV1925 - 31III1926, “Altschlesien” 2/1, s. 59-68; Vermehrung 1931. Vermehrung der vorgeschichtlichen Sammlung des Schlesischen Museums für Kunstgewerbe und Altertümer I. April 1927 - 31 März 1928, “Altschlesien” 3, s. 91-103; Vermehrung 1935-1936. Vermehrung der Sammlung des Landesamtes für vorgeschichtliche Denkmalpflege (1. April 1931- 31. März 1932), “Altschlesien” 6, s. 380-404; Viklund K. 2011. Beer brewing in médiéval Sweden - archaeobotanical and documentary evidence, [w:] Processing, Storage, Distribution ofFood. Food in the Médiéval Rural Environment. Ruralia VIII. 7th-12th September 2009, Lorca, Spain, ed. J. KlâpSté, P. Sommer, Turnhout, s. 235-243; Villages désertés 1965. Villages désertés et histoire économique (Xle - XVIIIe siècles), Paris, Hommes et la Terre, 11; ^ug 0.1890. Schlesische Heidenschanzen, ihre Erbauer und die Handelsstrassen der Alten. Ein Beitrag zur deutschen Vorgeschichte, Bd. 1-2, Grottkau; Vug 0.1899. Verschollenes Dorf, “Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift Zeitschrift des Vereins für das Museum Schlesischer Altertümer” 7, s. 248; 488 Bibliografia Wachowska B. 1976. Wykaz stanowisk badanych przez Katedrę Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego w 1974 roku, "Silesia Antiqua” 18, s. 275-279; Wachowski K. 1972. Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe we Wrocławiu-Oporowie, “Silesia Antiqua” 14, s. 189-199; Wachowski K. 1975. Cmentarzyska doby wczesnopiastowskiej na Śląsku, Wrocław-Warszawa-Kra-ków-Gdańsk, Prace Komisji Nauk Humanistycznych / Polska Akademia Nauk. Oddział we Wrocławiu, 3; Walczak W. 1970. Dolny Śląsk, cz. 2: Obszar Przedsudecki, Warszawa; Waldo B. 1967. Niedzial rodzinny w polskim prawie ziemskim do końca XV stulecia, Wrocław; Wawrzyniak P„ Jaszewska A. 2011. Wstępne wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych w 2005 r. na obwodnicy Sulechowa, pow. zielonogórski, woj. lubuskie, Raport 2005-2006, red. S. Kadrów, Warszawa, s. 411-436; Wilk S. 1999. Sprawozdanie działu archeologiczno-historycznego Muzeum Okręgowego w Jeleniej Górze za rok 1999, "Silesia Antiqua” 41, s. 149-151; Wiszniowska T., Stefaniak K. 1996. Szczątki kostne zwierząt ze stanowisk archeologicznych w Rusku, gm. Strzegom, “Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 37, s. 157-164; Woźniak D., Kuźniar-Niedźwiedzka S. 1959, Sprawozdanie z działalności Działu Archeologicznego Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu w latach 1946-1957, “Silesia Antiqua” 1, s. 254-256; Woźniak Z. 1960. Uwagi o problematyce badań nad starożytnym osadnictwem, “Sprawozdania Archeologiczne” 9, s. 91-97; Wójcik Μ. L. 2006. Dolny Śląsk w latach 1138-1326, [w:] Dolny Śląsk. Monografia historyczna, red. W. Wrzesiński, Wroclaw, s. 55-104, Acta Universitatis Wratislaviensis, 2880; Wrocławski T. 2001. Sprawozdanie w zakresie ochrony archeologicznych dóbr kultury na terenie objętym działalnością WOSOZ we Wrocławiu - delegatury w Jeleniej Górze za rok 2000, “Silesia Antiqua” 42, s. 210-216; Wuszkan S. 1987. Domaszowice-Zalesie, gm. Domaszowice woj. opolskie, "Informator Archeologiczny. Badania” [wyd. 1988], s. 79-80; Wutke K. 1910. Eine untergegangene schlesische Ortschaft (Judenberg, Kr. Glogau), “Zeitschrift des Vereines für Geschichte und Althertum Schlesiens” 44, s. 252-253; Wytyczak R. 1981. Rola osadnictwa w wylesianiu Sudetów XIII i XIV w. na przykładzie międzyrze-cza Bobru i Bystrzycy, “Czasopismo Geograficzne" 52/4, s. 31-43; Zimmermann W. Haio 2002. Kontinuität und Wandel im Hausbau südlich und östlich der Nordsee vom Neolithikum bis zum Mittelalter, [w:] Ruralia IV. 8. - 13. September 2001, Bad Bederkesa, Lower Saxony, Germany. The rural house from the migration period to the oldest still standing buildings, ed. J. Klapśte, Praha, s. 164-168, Pamätky Archeologické - Supplementum, 15; Zimmermann W. Haio. 2007. Die mobile Immobilie. Zum traditionellen Wandern von Holzbauten in Europa und Nord-Amerika im 1. und 2. Jahrtausend n. Chr., [w:] Bauten in Bewegung. Von der Wiederverwendung alter Hausgeriiste, vom Verschieben und vom Handel mit gebrauchten Häusern, von geraubten Spolien, Kopien und wiederverwendeten Bauteilen, Mainz, s. 64-92, Denkmalpflege und Forschung in Westfalen, 47; Zoll-Adamikowa H. 1997. Wczesnośredniowieczne półziemianki z tzw. korytarzykami z z grodziska w Stradowie, “Archeologia Polski” 42, s. 161-173; Żerelik R. 1995. Zarys dziejów Sułowa do 1945 roku, [w:] Zarys historyczny Sułowa (praca zbiorowa), Milicz, s. 11-20; Żerelik R. 2004. Ziemie powiatu wrocławskiego w średniowieczu, [w:] Dzieje powiatu wrocławskiego, red. R. Żerelik, Wrocław-Sobótka, s. 51 -108; Żerelik R. 2007. Dzieje Śląska do 1526 r., [w:] Μ. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Historia Śląska, Wrocław, s. 18-120; Żmudziński Μ., Michnik Μ., Szwed R. 2001. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznyc na stanowisku Ślęza 13, woj. dolnośląskie, w latach 1997-1999, "Raport 96-99. Wstępne wyni > konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za lata 1996 Bibliografìa 489 -1999”, s. 246-260, Zeszyty Ośrodka Ratowniczych Badań Archeologicznych. Seria B, Materiały Archeologiczne·, Żygadło L. 2001. Wyniki badań wykopaliskowych na wielokulturowym stanowisku Kurów 11, gm. Wiązów, woj. dolnośląskie, “Raport 96-99. Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za lata 1996-1999”, s. 261-279, Zeszyty Ośrodka Ratowniczych Badań Archeologicznych. Seria B, Materiały Archeologiczne. Słowniki i leksykony (krajoznawcze i onomastyczne) Bena W. 2003. Polskie Górne Lużyce. Przyroda, historia, zabytki, Zgorzelec; Knie J. G. 1845. Alphabetisch-statistisch-topographische Uebersicht der Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuss. Provinz Schlesien. Nebst beigefügter Nachweisung von der Ein-theilung des Landes nach den Bezirken der drei königlichen Regierungen, den darin enthaltenen Fürstenthümern und Kreisen, mit Angabe des Flächeninhaltes, der mittlern Erhebung über die Meeresfläche, der Bewohner, Gebäude, des Viehstandes usw, Breslau; SGTS. Słownik Geografii Turystycznej Sudetów, red. Μ. Staffa, t. 1-21, Wroclaw 1989-2008; SNGŚ. Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska, t. 1 -3, red. H. Borek, S. Rospond, t. 4, red. H. Borek, t. 5-21, red. S. Sochacka, Wrocław-Warszawa-Opole 1970-2008. Indeks osobowy Abel Wilhelm 20,29,61-62 Aberg Alan 27, 34 Agthe Markus 36 Albarella Umberto 61 Aleksy Zbigniew 171, 415 Alper Götz 64 Altermann Manfred 215 Andersson Sofia 42 Andrzejewska Aldona 41 Andrzejewski Tomasz 290, 316, 356, 379, 405 Anna, księżna świdnicka i jaworska 221 Antkowiak Zygmunt 436, 441-442 Arnold Susanne 57 Aszt Agnes 56, 208 Augustyniak Hubert 223, 317, 348-349, 368 Augustyniak Jerzy 35 Aulock Werner 367 Babij Mirosław 442-443 Baedelt, nadleśniczy z Wałbrzycha 334 Bagniewski Zbigniew 64, 79, 132-133, 136, 190-192, 237-238, 328, 379, 382-383 Bakszas Jolanta 248 Bal Alicja 114, 119, 422-423 Balowa Alicja zob. Bal Alicja Baltazar von Lobben, właściciel Konotopu 336 Barnycz-Gupieniec Romana 130, 165, 356 Baron Justyna 148 Barry Terry 28, 65 Baruth, rodzina możnowładcza 367 Baumhauer Matthias 57,125 Bälek Miroslav 32, 49 Bálint Alojs 27 Bedal Konrad 52, 55. 58, 140-141, 149 Behmisch, nauczyciel, współpracownik LfVD 304 Belcredi Ludvik30, 33, 49-51, 53, 55, 68, 133 Belenyesy Karoly 70 Bena Waldemar 282, 319, 329, 337, 348, 370, 381,408 Bender Witold 64, 191 Bentz Emma 38 Beran Jonas 37 Beranovâ Magdalena 60 Berduła Leszek 187 Beres Maria 46, 66 Beresford Maurice Warwick 27, 29 Bernard, książę lwówecki 328 Bernard Wilhelm 254, 283 Bialekovâ Darina 237 Biddle Martin 27 Bierbaum Georg 428 Biermann Felix 17, 38, 49, 57-58, 66, 68, 125, 179-180, 184-186, 208, 316, 414 Bies, rodzina rycerska 404 Błażejewski Artur 143, 174, 177-179, 220, 223, 227, 320, 358-359, 380, 393-395, 425-426, 433, 439 Błoński Mariusz 64, 131 Bobiatyński Ignacy 212 Bobowski Bogdan 427 Boe Guy de 37 Boege Werner 379 Boguszewicz Artur 223, 354, 399-400, 423, 432 Boguwolski Ryszard 35 Bohdanowicz Janusz 57, 125, 222, 225, 303, 355 Bolko I Surowy, książę świdnicki i jaworski 107 Bond James 65, 234, 359 Bönisch Eberhard 37, 46-47 Bönisch Fritz 31 Borkowski Tomasz 223, 321-322, 410 Borowski Grzegorz 171, 223, 286- 287, 298, 325,415 Bors Kurt 31 Borschnitz, rodzina rycerska 431 Brather Sebastian 43, 50 Bräuning René 40 Broda Maciej 439 Bronowicki Jarosław 171, 380-381, 416-417 Brotsack, gospodarz z Ciecierzyna 305 Brucksch, nauczyciel z Białego Kościoła 214, 311 Bryłowska Felicja 440 Brynnik (Brinnick, Brinnig), rodzina rycerska 422 Bubieniowa Aleksandra 212 Buczek Karol 15-16, 195 492 Indeks osobowy Budziwojowie (Busewoy, Buftwoy etc.), rodzina rycerska 300-301 Bugaj Ewa 352 Bukowska-Gedigowa Janina 114- 115,227, 422, 426 Burdukiewicz Jan Michał 179, 181-182, 184, 196, 361-362, 392-394 Burszta Józef 17, 197 Busko Cezary 14,171, 180-183, 186, 251,284,324, 326, 345 Bykowski Karol 81, 87, 128, 196, 250, 252, 281, 298, 360-361, 382, 403, 412, 436 Cembrzyński Paweł 180-181, 183, 186-187 Cetwiński Marek 18, 185, 299-300, 313 Chłodnicki Marek 314-315, 416 Chmal Henryk 218 Chmielewski Stefan 59, 196, 198, 201-202, 204 Chojnicka Krystyna 11 Cholewa Piotr 220 Christi Andreas 48, 63, 220 Chrzanowska Wiesława 203, 212 Chudziak Wojciech 15 Chyżewska-Sułowska Maria zob. Sułowska Maria Cieszewska Agata 247 Ciężkowski Wojciech 328, 404, 413 Ciuk Krzysztof 294 Czajka Jacek 421 Czarniak Krzysztof 206, 239, 271, 416 Czerska Barbara 422 Czirn Hans 214, 311 Czirn, rodzina rycerska 295, 310-311 Caplovii Duśan 46, 55-56, 58, 60, 65, 68, 197, 199, 209 Cerná Eva 36 Ćerny Erwin 31, 40 Dasler Alexander 199, 281, 430-431 Daszkiewicz Grzegorz 408-409 Dąbrowski Henryk 59, 196, 198, 201-202, 204 De Meulemeester Johnny 36, 64-65, 70 Dehmel, kantor z Nowej Soli 290 Demidziuk Krzysztof 72, 80, 196, 239, 241, 252, 295, 297, 308, 318, 329, 331, 334-335, 343, 346, 351, 366-367, 390, 396, 407, 414, 424, 428, 431, 437 Denecke Dietrich 49, 171-172 Dewilde Marc 64-65 Dobrakowski Mariusz 377 Dołżycka Barbara 56, 130, 133, 139, 202 Domański Grzegorz 87, 251, 281, 325, 363, 368-370, 389-390, 416-420 Domański Józef 85, 282, 302, 327, 339, 363- 365, 386, 416-417, 436-437, 442-443 Donat Peter 53-54 Dragoun Zdenek 43, 46 Drużyłowski Edward 175, 411, 438 Dubicka Maria 151 Dubicki Alfred 151 Dudkovä Veronika 33 Dulinicz Marek 117, 119, 145, 356 Durbajło Janusz 179, 181-182, 184, 223, 309,393-394 Durnez Jan 30 Dwojak Andrzej 171, 290, 316, 325, 327, 332-333, 360, 367, 369, 384, 391, 413 Dyer Christopher 25, 41-42, 46 Dzieduszycki Wojciech 39 Dziedzic Piotr 357 Dzicrżko Przybysławic, możny śląski 380 Dzięgielewski Karol 121 Egan Geoff 16 Eickhoff Sabine 38, 49, 55, 57, 65-66,68 Eistert Karl 85, 363-365, 398 Ende Willy, gospodarz z Biskupic 430 Falkenhain, rodzina rycerska 365 Fau Laurent 33,43-44, 57, 206 Fedde Konrad 85 Fehring Günter P. 29 Feige N.. współpracownik LfVD 326 Feigl Helmuth 29 Felgenhauer-Schmiedt Sabine 25, 29-30, 47, 54-56, 67-69, 206, 226, 230,427 Fiedler E, mieszkaniec Nowej Wsi Wrocławskiej 363 Florek Marek 39 Fokt Krzysztof 134-135, 138-139, 149, 174-176, 199, 201, 206, 221, 226, 234, 239, 243-244, 254, 259, 269, 271, 310-311, 330-331, 337-338, 363, 371-372, 381-382, 409,420-421 Francke Czesław 406 Franzke Artur 88 Fras Zbigniew 286, 289 Frenzel Walter 85 Frey Katrin 41, 46, 51, 53, 57-58, 125, 135 Frolec Vaclav 55 Fryz, rodzina rycerska 375 Furmanek Mirosław 196, 361-362 Furrer Benno 57 Gajewski Leszek 35 Gandert Otto Friedrich 320, 370, 381 Gandyra, gospodarz ze Starych Kolni 404 Indeks osobowy 493 Gärtner Tobias 38 Gauss Carl 284, 428 Gediga Bogusław 39, 434, 436 GedJ Marek 80 Geisler, radca (Zgorzelec) 381-382 Gerking Willy 31 Gerrard Chris 25, 27, 32, 36, 41-44, 46, 52 Geschwendt Fritz 185-187, 363,404- 405, 409,413-414,420 Gierczyk Piotr 396 Gladiss von, rodzina rycerska 317 Glaser Robert 362 Glasscock Robin 28 Gliesche, ogrodnik z Trzęsowa 428 Gniewomir, komes, możny śląski 314 Gocze Schaff 328 Godłowski Kazimierz 198 Gojda Martin 32 Goliński Mateusz 20, 85, 87, 214, 297, 299,305,310-311,373,421 Görlich Franz Xaver 214, 311 Gosławice, rodzina rycerska 380 Gottschalk Joseph 85 Górka Sławomir 427 Górzyńska Agnieszka 64,191-192 Górzyński Tomasz 64, 191-192 Grabowski Wojciech 180, 225, 328, 331,338-339, 351,378 Gralak Tomasz 39, 114, 128, 130, 174, 183, 198, 203-205, 223-226, 281, 321,363-365,416, 434, 436 Gramsch Bernhard 36 Grande Karl Friedrich Wilhelm, nauczy- ciel z Borszyna Małego 296 Grimm Paul 26, 35 Gringmuth-Dallmer Eike 25, 27, 30, 47, 63-66,215, 233 Groenewoudt Bert 64 Grohmann, nauczyciel, współ- pracownik LfVD 350 Grosser Marcin 198 Grünhagen Colmar 221 Gündel Christian 73, 297 Gürich, radca, współpracownik LfVD 437-438 Gustavs Sven 35 Guszpit Przemysław 439, 443 Habovstiak Alojs 29,46, 49, 55-56, 65 Hamann, gospodarz z Krzyżowej 340 Hamon Etienne 33,43-44, 57, 206 Hanuliak Milan 29 Hardt Matthias 45, 47 Harrach Adele von, hrabina 318 Haśek Vladimir 33 Hastcnteufcl, inż., współpracownik LfVD 404,413-414 Haugwitz von, rodzina rycer- ska 287, 307, 340, 354, 384 Haupt Karl Joachim Thomas 71, 240, 318 Heber Sebastian 37, 51 Heck Roman 14, 20, 49,188, 198, 204, 207,217, 221,239, 247 Hein A., współpracownik LfVD 370 Hellmich Max 189, 353 Hendel Zenon 149, 171, 273, 396 Henker Jens 40 Henne, gospodarz z Rynarcic 396 Henryk I Brodaty 14, 105, 320 Henryk II Pobożny 106 Henryk III Głogowczyk 106, 423 Henryk IV Prawy 106, 422-424 Henryk V Gruby 106, 327, 407, 432 Henryk s. Michała, rycerz śląski 320 Henryk von Wiltberg, rycerz śląski 340 Henryk z Beczkowa 310 Hensel Witold 35, 236 Herrmann Joachim 49 Herrmann, nauczyciel, współpracownik LfVD 305 Hesse Stefan 30 Hcś Robert 307, 328, 375, 386 Heyde von der, właściciel folwarku w Raculi 383 Hilczer-Kurnatowska Zofia 35, 236, 433 Hilczerówna Zofia zob. Hilczer- -Kurnatowska Zofia Hildebrandt Ludwig H. 31 Hochberg, rodzina możnowładcza 316 Hoffmann G., współpracownik LfVD 320 Hoffmann Wilhelm 290 Hoffmann Richard C. 64, 363, 386 Holl Imre 25-29, 31, 55, 57-58, 60, 67 Hooke Della 45 Hunger Hans 288 Hurst John G. 27, 29 Huth Joachim 45 Ibragimow Katarzyna 407 Ilikowice, rodzina rycerska 313 Imbram s. Gnicwomira, możny śląski 314 Iràsné Melis Katalin 35, 40, 49 Irgang Winfried 339 Ivens Richard J. 38 Jackisch, współpracownik LfVD 329 Jagna c. Zbyluta 338 Jahn Martin 308 494 Indeks osobowy Jan, pleban w Mościsku 354 Jan Kurzbach, rycerz śląski 299 Jan Luksemburski, król Czech i Polski, hr. Luksemburga 416 Jan z Pogorzeli 383 Janczewski Piotr 171, 345 Jankuhn Herbert 16, 41, 45 Janssen Walter 26, 29, 31, 62, 70 Jarysz Piotr 171, 223, 299-300, 321-322, 369,415, 423 Jarysz Radosław 391, 423 Jaszewska Alina 74, 281, 317, 357-358, 410 Jaworski Krzysztof 11, 79-80, 82, 92, 132, 145, 170-172, 174, 185, 200, 214-215, 220, 244, 251, 254-256, 311, 330, 385, 401 Jerzyk Wojciech 298, 360-361 Jeske Robert J. 121 Jeute Gerson H. 49, 63-66, 121, 233 Jeżek Martin 45, 47, 53, 67, 141 Jones Richard 60, 196 Jordan, pastor w Przesieczanach 381 Juhnke, konrektor, współpracownik LfVD 378 Jurek Tomasz 294, 309, 325-326, 343, 354-356, 359, 365-366, 368, 375, 384, 386, 389, 396, 398, 412, 424, 431-432, 437 Kabaciński Jacek 226, 269, 314-315, 416 Kajzer Leszek 16,41, 80 Kaletyn Tadeusz 77, 170, 177,199-200, 294, 328, 330-331, 337-338, 359, 397,444-446 Kalkreuth von, rodzina rycerska 348 Kałagate Sławomir 66, 181-182, 187, 223, 225, 281,349,357-358 Kamyszek Lidia 377, 417 Karol IV, król czeski i niemiecki, cesarz 221 Karst Dobiesław 432 Kaspar Vojtech 54, 64, 191 Kaźmierczyk Józef 43, 77-80, 92, 165, 170-172, 183, 200, 214-215, 223, 225, 243, 248, 251, 254-256, 284, 327-328, 401-402, 434 Kendelewicz Tomasz 281 Kenzler Hauke 47-48, 51, 57 Kirkowski Ryszard 226, 269, 314-315 Kirschke Barbara 357 Kitliński Bogdan 292, 400 Kittlitz Bodo 386 Kittlitz, rodzina możnowładcza 294, 304, 348 Klapśtejan 11, 15, 17, 26, 28-29,31-33, 36, 40-41, 43-48, 52-56, 58-62, 64-65,67, 69, 141, 191,216, 220 Klaschefski, nauczyciel ze Starych Kolni 404 Klemenz Paul 85 Klimaszewski Mieczysław 325, 381 Klir Tomaś 11, 13, 26, 33, 43, 49, 59, 62-63,221 Klose Konrad 346, 383-384 Kłodnicki Zygmunt 273 Kłosińska Elżbieta 325, 369, 389-390,417-418 Knebel Jurij 78, 134, 337 Knie Johann G. 282, 286, 308, 318, 320, 329, 331,344,416 Knobelsdorf, rodzina rycerska 317 Knothe Hermann 319, 329, 337, 348, 381,408 Kobyliński Zbigniew 15, 247 Köckritz Diepold von 71, 339-340 Kokoszą Janusz 305, 342, 370, 430, 438 Kolenda Justyna 103, 229 Kolomański Ryszard 39, 121, 144, 269, 273 Konczewska Magdalena 92 Konczewski Paweł 92, 208,445 Kondracki Jerzy 282 Koniarek Łukasz 223, 354 König Sonja 43, 64 Konrad, właściciel Kurczowa 342 Kopeć Krzysztof 216, 434 Kordetzky Max 353 Korn Georg 443 Korta Wacław 14, 132, 136, 163 Kosicki Andrzej 39, 220, 325, 369, 389-390,416-418,434, 436, 438 Kowalska Anna 335-336 Kowalski Marek 392, 394-395 Kóćka-Krenz Hanna 92, 385 Krabath Stefan 66 Krajic Rudolf 29, 302 Kramarek Janusz 78, 302-303,437 Krause, nauczyciel, współpracownik LfVD 343 Krąpicc Marek 93, 364, 394, 411,418 Krist, nauczyciel z Konradowa 337 Kristiansen Mette Svari 27, 36 Kropp Max 85 Krüger Johann 284, 428 Krupska Anna 203, 212 Kubaćak Antonin 60 Kubinyi Andras 25, 28, 52, 58, 60 Kubów Piotr 64, 79, 132-133, 136, 190- 192, 237-238, 379, 382-383, 404 Kudła Andrzej 77, 324, 397 Kulczycka-Leciejewiczowa Anna 79,171,254,408 Kułak Wojciech 290, 316, 367 Kurnatowski Stanisław 15, 40, 42 Kurzweil Andreas 236 Kusternig Andreas 29 Kuznar Lawrence A. 121 Kuźniar-Niedźwiedzka Stefania 76 Kwaśnica Krzysztof 443 Indeks osobowy 495 Lagerstedt Anna 41-42, 65 Landeskrone von, rodzina rycerska 294, 326 Langenheim Kurt 350,404 Lasota Czesław 249 Latocha Agnieszka 219-220 Leciejewicz Lech 31 Leciejewiczowa Anna zob. Kulczyc-ka-Leciejewiczowa Anna Leciejewska Anna 181-182,187, 223,225, 357-358 Leitgeb, nauczyciel z Polkowic 331 Lerche Grith 27 Lewczuk Jarosław 248, 358 Lewis Carenza 41-44, 46, 48, 52,62 Liebenthal von, rodzina rycerska 386,400 Lier, gospodarz z Rososznicy 391 Limisiewicz Aleksander 114-117,128, 131,138, 143, 146, 154, 167, 171, 223-227, 265, 292-293, 308,422 Lisowska Ewa 285, 311 Lissak Zbigniew 223, 301, 309 Lodowski Jerzy 225, 347 Longley Paul A. 44 Lorenz Klemens 85 Lulek Pakosławic, rycerz śląski 312 Luxner Hans 130 Lach Janusz 220 Lachowski Paweł 405 LaciukAdam 222, 307,313 Łaszewski Witold 334 Lesiuk Mariusz 223, 271, 301 Łęcki Wojciech 171, 290, 316, 327, 332-333, 360, 367, 384 Łosiński Władysław 15 Macewicz Klemens 186, 308-309, 399, 404 Madera Paweł 442 Maetschke Ernst 85 Magda-NawTocka Marlena 357 Mahler Ditlev L. Dali 27, 36 Majewski Maciej 64,191-193 Malec Dorota 11 Mangelsdorf Günter 15, 17, 27, 29, 31, 33, 38, 49-50, 52-53, 62-63 Mann Th. J., współpracownik LfVD 340 Marcinkowski Mirosław 39 Marek Lech 404 Marikovä Martina 64 Markgraf Hermann 221, 307, 375 Markiewicz Małgorzata 377, 417 Markovic Zorko 39 Matthes Christian 43-44, 62-63 Matthys André 70 Matuszkiewicz, dr, współpracownik LfVD 379 May August, gospodarz z Niwnicy 359 Mazurek Teresa 39 Méchurovâ Zdeńka 64 Meier Herbert 329 Mellor Maureen 65-66 Meri Isztvân 27, 49 Mëfinskÿ Zdenêk 33,41, 52-53, 60-61 Mertin Herbert 444 Michał, rycerz śląski 320 Michałowski Andrzej 416 Michnik Monika 418 Mierosławski Marek 165,434 Mierzwiński Andrzej 80, 82 Mikołaj z Moczydlnicy, rycerz śląski 353 Mikołaj, wojewoda poznański 412 Mikołaj, wójt dziedziczny Strzegomia 395 Minichreiter Kornelija 39 Mirek Bożena 380 Miszczyk Tomasz 294 Miszkiewicz Brunon 426 Mlynarska-Kaletynowa Maria 43, 77-78,103, 223, 289, 327-328, 409, 415,421,426,442,444 Moepert Adolf 85, 299, 315, 364, 395,401 Molenda Grzegorz 286, 319 Moszyński Kazimierz 55, 115, 212, 235, 379 Moździoch Sławomir 17, 25, 38, 80-82,86, 141,265 Mrozowicz Wojciech 18 Mruczek Roland 443 Mularczyk Michał 83,125, 147, 179, 223, 244, 253, 263, 303, 342-344, 346-347 Müller, burmistrz Bolkowa 404 Müller, nauczyciel, współpracownik LfVD 290 Müller, proboszcz z Niwnicy 359 Müller Adriaan von 47 Müller Georg 401-402 Musianowicz Krystyna 68, 92, 385 Narożna-Szamałek Urszula 357 Nawrocki Jan 358 Nechern von, rodzina rycerska 365 Nekuda Rostislav 25, 30-33, 54-56, 222 Nekuda Vladimir 13, 25-31, 33, 45, 48-49, 52-58, 60-61, 64-66, 68, 71, 129-130, 148-149, 180, 188, 191-192, 202, 207, 224, 419 Neuling Hermann 296, 317, 326, 336, 356, 374, 384, 406, 423, 438-439,445 Neumann, nauczyciel, współpracownik LfVD 309 Niegoda Jerzy 171, 284, 345 Niemitz von, rodzina rycerska 380 Nosswitz, rodzina rycerska 340 496 Indeks osobowy Nostitz, rodzina rycerska 356 Noväcek Karel 40, 51, 236-237 Nowacka Lidia 81-82 Nowacki B., gospodarz z Osieka 367 Nowaczyk Krzysztof 115, 117, 120, 143, 181, 224, 226, 229, 281, 433-434 Nowaczyk Lubomita 115, 117, 120, 143, 181,224, 226, 229,433-434 Nowakowa Janina 289, 296, 308, 394, 411 Nowakowski Dominik 46, 288, 299, 304, 309, 317, 322, 331, 336, 338, 347, 350, 365-366, 379, 383, 396-397, 423 Noworyta Elżbieta 377 Nowothnig Walter 351, 428 Nyrek Aleksander 209, 211, 213, 219, 221 O’Keefe Tadhg 46 Obst Ralf 31 Oettel Günter 235-236 Oexle Judith 37 Olbricht, nauczyciel 422 Opalińska Małgorzata zob. Opaliń-ska-Kwaśnica Małgorzata Opalińska-Kwaśnica Małgorzata 223, 345,441,443 Orczewski Piotr 441 Orgel-Köhne Armin 47 Orgel-Köhne Liselotte 47 Ostoja-Zagórski Janusz 15 Oszczanowski Piotr 391 Pacek Mirosław 354-355, 398 Pack von, rodzina rycerska 342 Päffgen Berndt 36, 42 Pälöczi-Horvath Andräs 27, 29, 34-35, 46, 49, 51-56, 58, 60-61, 64, 68, 180 Pankiewicz Aleksandra 92, 249, 285,292-293,311,400 Parädi Nändor 28-29, 31, 60 Parchwitz von, rodzina rycerska 445 Parczewski Michal 31 Paruzel Przemysław 281 Patschky, radca (Szczawno-Zdrój) 413 Pawlak Ewa 39, 130, 140, 165, 202, 306 Pawlak Paweł 39 Pawłowska Jadwiga 199 Pazda Krystyna 422 Pazda Stanisław 92, 114-117, 143, 155, 199, 203, 212, 223-224, 385 Pearson Sarah 53 Peczko de Burg, rycerz 443 Penzig von, rodzina możnowładcza 370 Pescheck Christian 414 Pesez Jean-Marie 25, 29, 60-61 Petersen Ernst 297 Pfeil von, rodzina rycerska 380 Piastowie legnicko-brzescy 106 Piastowie oleśniccy 106, 108 Piekalski Jerzy 11, 14, 132, 175, 177, 180-181, 183, 284, 324 Pieters Marnix 30 Piotr Poduszka, rycerz śląski 377 Piszczałowski Wiesław 223, 301, 309 Piwko Romuald 138, 143, 220, 248, 314-315, 344, 352,355-356 Pleiner Radomir 238 Płonka Tomasz 360 Pobóg-Lenartowicz Anna 250, 339-340, 365, 392 Podwińska Zofia 16, 43, 45-46, 77-78, 127, 141, 198, 223, 327-328, 352, 433, 443 Poklewski Tadeusz 13, 17, 29, 41- 42, 44, 59-60, 196-197,419 Poklewski-Koziełł Tadeusz zob. Poklewski Tadeusz Pokora Henryk 338 Poliński Dariusz 16-17, 41-42 Polla Belo 28,31 Posten, żandarm, współpracownik LfVD 304 Potratz, dr, społeczny opiekun zabyt- ków archeol. w Nysie 337, 359 Pozorski Zbigniew 223, 354, 400, 423, 432 Prochno Joachim 428 Profen von, rodzina rycerska 355 Prus Olena 320, 330, 347, 381, 406, 427,444,446 Przecław z Pogorzeli, bp wrocł. 301,443 Przysiężna-Pizarska Magdalena 86 Raguse, inspektor, współpracownik LfVD 444 Rapiński Artur 286, 319 Raschke Georg 87-88, 132, 139, 252, 305-306 Raspe, rodzina rycerska 365 Rechenberg, rodzina możnowładcza 290,316,356, 379, 405,423 Recker Udo 36, 42 Reibnitz Hans 316 Reideburg von, rodzina rycerska 359 Rensbro Henriette 53 Rhein von, rodzina rycerska 375 Riedl, inspektor, współpracownik LfVD 363 Rodak Sylwia 259, 285, 330-331, 337-338 Roedern von, hrabia, właściciel ma- jątku w Trzęsowie 428 Rogaczewska Aleksandra 236 Rohnau von, rodzina rycerska 432 Romanow Jerzy 203-204, 223, 225, 314- 315, 323, 334-335,426, 429 Indeks osobowy 497 Romiński Wacław 87, 218 Rösch Manfred 57 Rösener Werner 51, 59, 66, 68, 196, 199 Rössler Robert 300 Roubik Frantiśek 31 Rozpędowski Jerzy 249 Rozwałka Andrzej 42 Rucker, rodzina mieszczańska z Kłodzka 335 Rusiński Władysław 196 Rulkowska-Płachcińska Anna 140 Ruttkay Matej 31, 49, 52-56 Rzeszowski Robert 294 Rzeźnik Paweł 82, 93, 148, 179, 225, 244, 284, 289, 392-394 Sabjän Tibor 55, 58 Sachs Rainer 192, 383 Sadowski Jerzy B. 405 Sadowski Krzysztof 409 Sadowski Sylwester 39 Sarnowska Wanda 76 Schaffgotsch, rodzina możnowładcza 221 Scharlau Kurt 29 Scheidemantel Dirk 38, 68, 70 Schellendorf, rodzina rycerska 313 Scherrer, inż. (Szczawno-Zdrój) 186, 413-414 Schicketanz, nauczyciel, współ- pracownik LfVD 320 Schlabendorf-Seppau von, hrabia, współpracownik L1VD 343 Schlenger Herbert 283, 352, 433 Schlewitz von, rodzina rycerska 368 Schlinke, inspektor, współpracownik LfVD 308 Schmaedecke Michael 36, 57, 65, 245 Schmidt Otto 35 Schneider Johannes 31, 62 Scholtz Ansgar 37 Schöneburg Peter 37, 46, 49 Schönknecht A., właściciel działki le- śnej w Bobrownikach 290 Schreg Rainer 13, 16, 25, 31, 43, 45-46, 53 Schrötter, nauczyciel, współpracownik LfVD 297 Schulte Johann Wilhelm 07, 375 Schultz Hans-Adolf 319-320, 381 Schwarzenhorn, rodzina rycerska 431 Schweinichen, rodzina rycerska 295 Schwenckfeld Kacper 414 Seger Hans 74 Sekelj-Ivancan Tajana 56 Senitz von, rodzina rycerska 389 Seyer Heinz 38, 70 Sierka Robert 192, 383 SkovHans 53 Skrę Dagfinn 36, 53-54 Słota Wioletta 394 Smejtek Lubor 54, 64, 191 Smctánka Zdcnck 25-29, 31-33, 40-41, 43- 46, 48, 52, 54-56, 64-65, 71, 198, 200 Smolnik Regina 37 Sobociński Marian 204, 212 Sobucki Artur 416 Solicki Stanisław 346 Spazier Ines 35, 37-38, 40-41, 50-51 Sprenger Erich 428 Spychała Krzysztof 308-309, 399 Stary Jif i 43 Starzyński Krzysztof 325 Steensberg Axel 27 Stefan z Kobylej Głowy, rycerz śląski 335 Stefan z Siciny, rycerz śląski 397 Stefan z Wierzbnej 362 Stefaniak Krzysztof 204, 227, 392-394 Steinbring Berndt 36 Stewig Ernst, gospodarz z Wawrzęcic 430 Stojanowicz Piotr 208 Stoksik Henryk 20, 225 Stolarczyk Tomasz 17, 251 Stosch, hrabia, właściciel majątku Boreczek 295 Sulisław z Kawie, rycerz śląski 332 Sułowska Maria 41-42 Svensson Eva 42-43, 59, 61 Szczecińska Magdalena 411 Szeliha Fryderyk von, właściciel majątku w Bierzycach 289 Szeliha Margarethe, właścicielka posesji w Krakowianach 338 Szulc Halina 45, 169, 197, 283, 269,419, 436-437,440 Szwed Robert 20, 39, 114-117, 119-120, 128-129, 138, 142-143, 148-149, 152, 154, 158, 165-166, 181-182, 184, 212, 222-224, 266-267, 303, 348, 418-419, 441 Szymanowski Mariusz 151 Śledzik-Kamińska Halina 169-170, 176, 178, 445 Tabaczyński Stanisław 22 Takács Miklós 27, 39, 49, 56, 65, 245 Talkenberg, rodzina rycerska 305 Tauber Jürg 65 Taupin Marie-Claude 38-39 Taylor Christopher 26, 41 Teisseyre Andrzej Karol 220 Theune Claudia 31, 54, 63, 66 Thiessen Alfred H. 42 Timpel Wolfgang 30-31 Tłoczek Ignacy 130 Todtenhaupt Dieter 236 Tomńśek Martin 40-41, 43, 45-46, 53, 67, 141 Traczyk Andrzej 410 Trautmann, gospodarz z Mokrej 437 Treblin Martin 75, 85, 88-89, 136, 240, 263, 281, 299, 304, 318, 346, 366-367, 390, 396 Trudzik Zbigniew 79, 446 Trzciński Maciej 82, 93, 179, 244, 320, 392-394, 433,439 Tschanschwitz von, rodzina rycerska 445 Tschersich Emil 85 Turakiewicz Ryszard 208 Tymciów Waldemar 134, 170-171, 175-177, 287-288, 295, 312, 323-324, 341, 373-376, 380, 386,411, 429,435 Uciechowska-Gawron Anna 357 Unger Josef 32, 49 Unruhe, rodzina rycerska 309 Vägner Zsolt 245 Valk Heiki 36, 39 Vareka Pavel 33, 40, 51-56, 58, 64, 191-192, 236-237 Verhaeghe Frans 37 Viklund Karin 57 Vogt, kantor, współpracownik LfVD 391 Vorlyser Andrzej 341 Vug Oscar 85, 252 Wachowska Barbara 412 Wachowski Krzysztof 249,407, 426, 433, 440 Wacław I, książę legnicki 304 Wagner, dr, dyrektor uzdrowiska w Szczawnie-Zdr. 413-414 Walczak Wojciech 220 Waldo Barbara 267 Waniek Witold 281 Wasilewski Andrzej 298, 413 Wawrzyniak Piotr 410 Wehack, nauczyciel, współpracownik LfVD 390 Weisser, inż., współpracownik górnośląskich służb konserwatorskich 359 Wetzel Günter 36 Wiehle B., nauczyciel, archeolog-amator 302 Wierzbnowie, rodzina możnowładcza 401,432 Wiesau von, rodzina rycerska 404 Wilin de, rodzina rycerska 373 Wilk, s. Michała, możny śląski 320 Wilk Stanisław 294 Wiszniowska Teresa 204, 227, 392-394 Wiśniewski Andrzej 284, 360, 440 Włodarski Wojciech 409 Wodejko Eryk 74, 387-389 Woith R., gospodarz w Chrobrowie 304 Wolanin Piotr 410 Wolf Μ., naczelnik gminy w Stobrawie 74,404 Wolfram Jacek 427 Wożniak Danuta 76 Woźniak Zenon 15 Wójcik A. 416 Wójcik Marek L. 14, 18 Wrzesiński Wojciech 20 Wunsch, rodzina mieszczańska z Kożuchowa 299 Wuszkan Sylwia 299, 308-309, 367, 399,404 Wutke Konrad 85 Wysocka Irena 312 Wysocka Małgorzata 226, 269, 314-315 Wytyczak Roman 218 Zabeltitz, rodzina rycerska 290, 356 Zbylut, komes, możny śląski 338 Zedlitz, rodzina rycerska 351 Ziegert, gospodarz z Osieka 366 Zimmermann Wolf Haio 54,127 Ziółkowski Wojciech 421 Zirlau von, rodzina rycerska 312 Zoll-Adamikowa Helena 148 Zotz Lothar 75, 319, 338, 342, 353, 404, 424 Zygmunt Luksemburczyk, król cze- ski i niemiecki, cesarz 92, 339 Zysnarska Małgorzata 371 Żerelik Rościsław 18, 85,410 Żmudziński Mateusz 418 Żygadło Leszek 39, 223, 227, 380, 425-426, 434, 436 Indeks geograficzny Poszczególne formy zapisu oznaczają: kursywa = zapis wzięty ze źródeł,ł = nazwa rekonstruowana, bold = nazwa miejscowości, na której gruntach znajduje się stanowisko uwzględniane w katalogu. Alt Cölln, Kr. Brieg zob. Stare Kol- nie, pow. opolski Alt Poppelau, Mbl. (3021/5172) 404 Alt Strunz, Kr. Glogau zob. Sta- re Strącze, pow. wschowski Altenburg, Kr. Breslau zob. Stary Za- mek, pow. wrocławski Alzacja 70 Ängersjö 65 Anglia 27-29, 34, 36, 38, 40, 44, 46,48, 53-54, 64-66 Arnoldsdorf, Mbl. (3344/5770) 337 Arnsdorf, Kr. Lüben zob. Kaźmie- rzów, pow. polkowicki Aubrac, płaskowyż 44 Auras, Mbl. (2766/4767) 409 Austria 29, 54-55, 69, 207, 303 - Dolna 30, 47, 54, 67, 69, 206, 226 - Górna 226 Backa 61 Baczyna rz. 318, 338, 346 Baczynka rz. 263 Bad Dirsdorf, Kr. Reichenbach zob. Prze-rzeczyn-Zdrój, pow. dzierźoniowski Bad Salzbrunn, Kr. Waldenburg zob. Szczawno-Zdrój, pow. wałbrzyski Bad Warmbrunn, Kr. Hirschberg zob. Jelenia Góra-Cieplice, miasto-powiat Jelenia Góra Bad Wiesau, Kr. Jauer zob. Bolków Zdrój Badenia-Wirtembergia 31 Bagno, puszcza 377 Bargen, Mbl. (2634/4566) 350 Bartniki 252 ’Bartoszowice (łBartuszowice) 363, 365 Barycz rz. 327, 345, 350, 397, 410, 426, 444 Baryczka rz. 398 Baudmannsdorf, Kr. Goldberg zob. Bu-dziwojów, pow. złotoryjski Baumgarten zob. Oława, m. pow., dawna wieś Baumgarten Bąków 88 Beczków (Beckov?) 310 Bedfordshire 48 Beilau zob. Piława, pow. średzki Beitkau, Kr. Lüben zob. Bytków, pow. lubiński Belgia 36, 65 Berice zob. Bierzyce Berlin 70, 236 - Hellersdorf 38, 70 - Zehlendorf (Machnower Krummes Fehn) 47 Berlinchen, wieś opuszczona 353 Bettlern, Kr. Breslau zob. Bielany Wrocławskie Beuthen/Oder, Mbl. (2407/4260) 309, 350 Biała Głuchołaska rz. 286, 337 Biała, pow. nyski / Bielau, Kr. Neisse 286-287 Białka, m. pow. Legnica zob. Legnica-Białka, m. pow. Legnica / Weissenhof, Kr. Liegnitz Biały Kościół 214, 310-311 Bielany Wrocławskie / Bettlern, Kr. Bre- slau (zob. też Crucze) 386, 416-418 - stanowisko Ślęza 10 223 Bielau, Kr. Neisse zob. Biała, pow. nyski Bielawa Górna, pow. zgorzelec- ki (Deutsche Bele) 408-409 Bielawa, pow. dzierźoniowski / Langen-bielau, Kr. Reichenbach 131, 137, 177, 228, 261, 287-288, 373-374 - Dolny Dwór 287-288 Bielawa, pow. wrocławski / Püh- lau, Kr. Oels 223, 272, 286 Bielawica rz. 287 Bielawka rz. 408-409 Bieńków, pow. polkowicki / Pinquart, Kr. Glogau, OT Klein Schwein 120, 250, 288 Bierzyce, pow. trzebnicki / Perschütz, Kr. Trebnitz 177, 289, 338, 342 Biskupice Podgórne 417 500 Indeks geograficzny Biskupice Widawskie 250 Biskupice zob. Wiązów-Bisku-pice, pow. strzeliński Bledzów417 Bobernig, Kr. Griinberg zob. Bobrowniki Odrzańskie, pow. nowosolski Bobrowniki Odrzańskie, pow. nowosolski / Bobernig, Kr. Griinberg 233-234, 290 Bobrzyca rz. 361 Bockau, Kr. Neumarkt zob. Buków, pow. świdnicki Bogdanów, pow. średzki / Neuhof, Kr. Neumarkt 83, 271, 290, 315, 367 Bogschiitz, Kr. Oels zob. Bogu-szyce, pow. oleśnicki Boguszyce, pow. oleśnicki / Bogschiitz, Kr. Oels 20, 114-116, 118, 120, 128, 138, 143, 145, 151-152, 154, 158, 164, 166-167, 203-205, 223-228, 248, 250, 265, 267-268, 284, 291, 308, 335, 350, 395, 400, 422 Boguszyce-Rzędów 291, 293 Boguszycki Potok 323 Bohrau, folwark (zob. też Borów, pow. dzierżoniowski) 295 Bohrauseifersdorf, Kr. Jauer zob. Borów, pow. dzierżoniowski Bolesławice, pow. bolesławiecki zob. Bolesła-wiec-Bolesławice, pow. bolesławiecki Bolesławiec 144, 196, 212, 253, 273 Bolesławiec-Bolesławice, pow. bolesławiecki / Tillendorf, Kr. Bunzlau 123, 212, 293-294 Bolkenhain, Mbl. (2949/5062) 404 Bolków 285, 307,313, 394 Bolków Zdrój, pow. jaworski / Wiesau, Kr. Jauer 185-187, 294,404-405 Bonn 36 Boreczek, pow. strzeliński / Wald-chen, Kr. Strehlen 294 Borek zob. Wrocław-Borek Borg zob. Wrocław-Borek Borów, pow. dzierżoniowski / Bohrauseifersdorf, Kr. Jauer 261, 295, 405 Borszyn Mały, pow. górowski / Kaltebort-schen, Kr. Guhrau 172-174,178, 295 Bory Dolnośląskie 316, 348-349, 368, 370, 408 Bothendorf, Kr. Trebnitz zob. Pę- ciszów, pow. trzebnicki Bożków, pow. kłodzki / Eckersdorf, Kr. Glatz 296 Bóckey, folwark w Szklarach Górnych 235, 237 Bóbr rz. 219, 294, 317, 331, 351, 361,368,378, 400 Brama Lubawska 331, 378 Brandenburgia 14, 31, 37-38, 43, 64,68 Bratronice 47 Breitenau, Kr. Neumarkt zob. Bród- no, pow. średzki Bresinken 289 Breslau-Bischofswalde zob. Wrocław-Biskupin Breslau-Nord, Mbl. (2828/4868) 444 Breslau-Scheitnig zob. Wrocław-Szczytniki Breslau-Stabelwitz zob. Wrocław-Stabłowice Breslau-Süd, Mbl. (2892/4968), (zob. też. Breslau-Südvorstadt) 386, 417,437, 439 Breslau-Südvorstadt (zob. też. Wrocław-Borek) 437 Breunsdorf 37,47, 51, 57, 68 Brochocin (Dürr-Brockguth) 296 Brochocinek, pow. strzeliński / Nass Brock-guth. Kr. Strehlen 131, 134-137, 296-297 Brochotka rz. 300 Brodelwitz, Kr. Lüben zob. Brodów, pow. lubiński Brodno, pow. średzki / Breitenau, Kr. Neumarkt 87, 252, 257, 297-299, 332 Brodów, pow. lubiński / Brodelwitz, Kr. Lüben 299 Bronsdorf, wieś opuszczona 201 Brugia 37 Brulino-Koski 68 Brzeg 79, 131, 189, 383,404 brzeskie księslwo 106 Brzezimierz, pow. oławski / Wüstebriese, Kr. Ohlau 136, 156, 160, 271, 299, 369, 377 Brzeźnica 252 Buchwald, osada w dystrykcie średzkim 342 Buckinghamshire 48 Budziszów Wielki 281 Budziszyn (Bautzen) 337 Budziwojów, pow. złotoryjski / Baudman-nsdorf, Kr. Goldberg 113, 223, 300 Budzówka 218 Buków, pow. świdnicki / Bockau, Kr. Neumarkt 124, 156, 160, 167, 301 Bunzlau, Mbl. (2758/4759) 294 Burgundia 29 Byczyna 305 - Byczyna (las miejski) 87 Bystrec, wieś opuszczona 29-31, 49- 50, 53-55, 62, 65, 68, 202 Bystrzyca rz. 290, 315, 340, 354, 367, 373,398-399, 401, 403, 406, 413, 422, 436,441-442 Bystrzyca Dusznicka rz. 334 Bystrzyca, pow. oławski / Peisterwitz, Kr. Ohlau 91, 204, 212, 302, 395 Bytków, pow. lubiński / Beitkau, Kr. Lüben 124, 134, 140, 144, 147, 165-166, 226, 231, 303 Dziadowa Kłoda, pow. oleśnicki 501 Bytom (Górny Śląsk) 72, 359 Bytom Odrzański 35Ü Calidas Fons, zob. też Jelenia Góra-Cieplice 328 Cerkwica 198 Chełmiec g. 414 Chlaba 29 Chocianowska Woda rz. 304 Chocianowski Las, pow. polkowicki / Kotze-nauer Heide, Kr. Lüben 234, 236, 304 Chocianów 304, 390 Chojnowska Równina 300 Chojnowska Wysoczyzna 360-361 Chomiąża 299 Chorwacja 39 Christianstadt, Mbl. (2406/4257) 317 Chrobrów, pow. żagański / Petersdorf, Kr. Sprottau 174, 304 Chróstnik 88 Chwalęcin 435 Chwostno (zob. też Kostener Wie- se, Constantin) 339 Cicha Woda rz. 332-333, 370 Ciechów, pow. średzki / Dietz-dorf, Kr. Neumarkt 305 Ciecierzyn, pow. kluczborski / Neudorf, Kr. Kreuzburg 90, 124,128, 132-133, 138-139, 144, 252, 305 Cielnica rz. 319 Cieniawa rz. 432 Cieplice-Zdrój zob. Jelenia Góra-Cieplice Ciernie 307 Comorovo 87 Constantin, wieś opuszczona 85-86, 92, 108, 124, 134, 174, 188, 199, 217, 225, 339-340 Cork, hrabstwo 28 Cossentino (zob. też Constantin) 339 Cristoldisdorf, wieś opuszczona 87 Crucze, folwark k. Bielan Wrocławskich 416-417 Csól 34, 68 CSRS zob. Czechosłowacja Cunstan (zob. też Constantin) 339 Czarna Woda rz. 406, 422 Czechosłowacja 28, 35, 78, 199 Czechy 14, 28-29, 31, 36,41, 43, 47- 48, 51-55, 61-62, 64-65, 68, 71, 85, 135, 191,200, 207, 236, 249 Czechy, gm. Jaworzyna Śląska 82 Czernica, pow. świdnicki / Tschir-nitz, Kr. Jauer 122, 124, 156, 160, 167, 222, 228, 278, 306-307, 419 Czerwonka rz. 214, 255, 400 Czeszów 369 Czyżyków / Herzoglich-Ze-isau, Kr. Sprottau 66, 349 Ćcrnokostclecko 29, 31, 43, 48 Dalbersdorf, Kr. Gross Wartenberg zob. Dalborowice, pow. sycowski Dalborowice, pow. sycowski / Dalbersdorf, Kr. Gross Wartenberg 173, 177-178, 308 Dalby 43, 61 Daleszów Górny zob. Kamienna Góra-Da-leszów Górny, pow. kamiennogórski Dałkowskie Wzgórza 288, 299, 303, 309, 317, 322, 333, 343, 350-351, 395-396, 446 Damsdorf 38, 68,48-49 Dania 27, 36 Dąbrowa Górnicza-Strzemieszyce Wielkie 236 Deutsch Lissa, Mbl. (2827/4867) 437, 439,441 Deutsche Bele zob. Bielawa Gór- na, pow. zgorzelecki Dębniki 310 Dębowe Wzgórza 407 Diepensee 38, 68 Dietzdorf, Kr. Neumarkt zob. Ciechów, pow. średzki Dirschdorf (zob. też Przerzcczyn-Zdrój) 380 Długołęka 386 Dobra rz. 289, 338 Dobrzenieckie Wzgórza 335-336 Dockern zob. Tokary Dohms (zob. też Luboszów) 348 ‘Domanikowo (zob. też Górka Sobocka) 320 Domaniów 430 Domanowice 78 Domasławice 239 Domaszowice-Zalesie, pow. namysłowski / Sale-sche, OT Noldau, Kr. Namslau 78, 308-309 Drący 29 Drahanska Vrchovina 30-31,40, 201, 220 Drezno (Dresden) 21, 76 Drwalowice, pow. kożuchowski / Wallwitz, Kr. Freystadt 141, 271, 309 Düppel zob. Berlin-Zehlendorf Dürr Hartha, Kr. Frankenstein zob. Suszka, pow. ząbkowicki Dürr Kunzendorf, Kr. Neisse zob. Konradów, pow. nyski Dürrjentsch, Kr. Breslau zob. Rado-mierzyce, pow. wrocławski Dyhernfurth, Mbl. (2765/4766) 384 Dyrgome 343 Dziadowa Kłoda, pow. oleśnicki / Kunzendorf, Kr. Gross Wartenberg 223, 253, 258, 309 502 Indeks geograficzny Dzierżoniów 244, 285, 287 East Midlands 44 Eckersdorf, Kr. Glalz zob. Bożków, pow. kłodzki Edingerode, osada opuszczona 38 Eigensche Kreis 45 Eisemost, Kr. Lüben zob. Żela- zny Most, pow. polkowicki Estonia 36, 39 Eulendorf, Kr. Ohlau zob. Gost- kowice, pow. oławski Europa 14, 25, 28, 36, 46, 48, 52- 53,61, 123, 167, 193 -Środkowa 11, 15, 22, 26,31,39,41,46,48-49, 53-54, 56, 58, 63, 70, 125, 129, 155, 164, 180, 184-185, 187, 191, 196, 209, 245, 288 - Środkowo-Wschodnia 22, 35, 129-130, 141, 150, 154, 180, 185, 187, 244 - Wschodnia 235 - Zachodnia 22, 30, 245 Faulbriick, Kr. Reichenbach zob. Mo- ścisko, pow. dzierżoniowski Flandria Zachodnia 30 Francja 29,38, 46, 206 Frankenstein, Mbl. (3190/5466) 412 Franzdorf, Kr. Neisse zob. Fraczków, pow. nyski Frączków, pow. nyski / Franz- dorf, Kr. Neisse 209, 319 Freiburg, Mbl. (3012/5163) 413 Gaiki 171 Gajków 88 Galgenberg, wzg. w Rynarcicach 87 Gänseberg, OT Spahlitz, Kr. Oels zob. Gęsia Górka, pow. oleśnicki Geppersdorf, Kr. Strehlen zob. Gęb- czyce, pow. strzeliński Gerutschindorf, osada opuszczona 87 Geuenich 36, 41 Gębczyce, pow. strzeliński / Geppersdorf, Kr. Strehlen 23, 88-89, 90-92, 134-135, 174-176, 188, 199, 213-214, 217, 230, 242-244, 256-257, 264, 284, 310-311, 321 Gębice 220 Gęsia Górka, pow. oleśnicki / Gänseberg, OT Spahlitz, Kr. Oels 131, 137, 293, 312, 400 - Stan. Sokołowice 8 113-114, 128, 143, 146, 155, 158, 293, 400 Gęsice 365 Gilowskie Wzgórza 312 Gilów, pow. dzierżoniowski / Girlachs- dorf, Kr. Reichenbach 253, 262, 312 Girlachsdorf, Kr. Jauer zob. Gniewków, pow. świdnicki Girlachsdorf, Kr. Reichenbach zob. Gilów, pow. dzierżoniowski Gläsersdorf, Mbl. (2630/4562) 331, 366,446 Glatz, Mbl. (3244/5565) 334-335 Glinica, Mbl. (2484/4362) 424 Glogau, Mbl. (2484/4362) 334, 343 Głębinów 87 Głęboki Rów rz. 327, 345, 445 Głogowska Pradolina 334, 395, 428 głogowskie księstwo 107-109 Głogów 273, 285, 347, 395-396, 424 Głubczycki Płaskowyż 286, 337 Głuszyca 188 Gnadenfrei, Mbl. (3135/5366) 380 Gniewków, pow. świdnicki / Girlachsdorf, Kr. Jauer 91, 113, 163, 242,313 Gniewomierz, pow. legnicki / Oyas, Kr. Lie-gnitz84, 111, 113, 124, 129, 144, 147-150, 152-153, 156, 160, 207, 226, 228, 231, 261-262, 268-270, 277, 279, 313-314 Godków, pow. średzki / Guckelhausen, Kr. Neumarkt 124, 163-164, 208, 228, 272,315 Godzieszówek, pow. świdnicki / Günthersdorf, Kr. Schweidnitz 316, 324 Gola 239 Goldberg, Mbl. (2821/4861) 329 Golnice, pow. bolesławiecki / Gross Gollnisch, Kr. Bunzlau 209, 316, 348-349, 368 Gommerstedt 30-31 Göritz, wieś opuszczona 21, 38 Gorkau, Kr. Strehlen zob. Górka So-bocka, pow. strzeliński Görlitz (zob. też Zgorzelec) 320, 381 Gorzupia (Gladisgorpe) 317 Gorzupia Dolna, pow. żagański / Nieder Gorpe, Kr. Sprottau 262, 317 Górzyca, pow. lubiński / Lerchenborn, Kr. Lüben 71, 122, 136, 239-240, 243, 318, 338 Gostkowice, pow. oławski / Eulendorf, Kr. Ohlau 91-92, 163-164,319 Goszowice, pow. nyski zob. Frączków, pow. nyski / Franzdorf, Kr. Neisse *Gościęcino (zob. też Constantin) 339 Gozdanin, pow. zgorzelecki / Lauterbach, Kr. Görlitz 262, 312, 319-320, 375 Góra 397 łGórka (zob. też Górka Sobocka) 320 Górka Sobocka, pow. strzeliński / Gorkau, Kr. Strehlen 320 Górzec, pow. strzeliński / Gurtsch, Kr. Strehlen 122, 130, 210, 213, 223, 225-226, 228, Jaczkowlce, pow. oławski 503 230, 242, 245, 249, 260, 262, 281, 321-322 Górzyn, pow. lubiński / Guhren, Kr. Wohlau 262, 272, 322-323 Górzyno 223 Grabiszynka rz. 437 Grabowno Małe 323 Grabowno Wielkie, pow. oleśnicki / Gross Graben, Kr. Oels 131,137, 163-164, 156, 160, 261, 323-324 Grambschülz, Kr. Namslau zob. Gręboszów, pow. namysłowski Grebelwitz, Kr. Ohlau zob. Gro-blice, pow. wrocławski Greibnig, Kr. Liegnitz zob. Grzy-biany, pow. legnicki Greiffenberg, МЫ. (2882/4958) 386 Grenlandia 61 Grębocice 343 Gręboszów, pow. namysłowski / Gramb-schiitz, Kr. Namslau 131,137, 324 Groblice, pow. wrocławski / Grebelwitz, Kr. Ohlau 325 Grodkowska Równina 319,430 Grodowiec 288 Grögersdorf, Kr. Jauer zob. Grzegorzów, pow. jaworski Gromnik, góra i zamek 92, 310-311 Gross Ausker, Kr. Wohlau zob. Uskorz Wielki, pow. wołowski Gross Gollnisch, Kr. Bunzlau zob. Gol-nice, pow. bolesławiecki Gross Graben, Kr. Oels zob. Grabowno Wielkie, pow. oleśnicki Gross Kauer, Kr. Glogau zob. Kurów Wielki, pow. głogowski Gross Krischen, Kr. Lüben zob. Krze-czyn Wielki, pow. lubiński Gross Mochbern, Kr. Breslau zob. Wro-claw-Muchobór Wielki Gross Nadlitz, МЫ. (2893/4969) 325 Gross Rinnersdorf, Kr. Lüben zob. Ry-narcice, pow. lubiński Gross Wilkau, Kr. Reichenbach zob. Wilków Wielki, pow. dzierżoniowski Gross-Heinzendorf, Kr. Lüben zob. Ję-drzychów, pow. polkowicki Großhermsdorf 38 Grünberg (Ost), МЫ. (2261/4059) 383 Gryżyce 219 Grzegorzów, pow. jaworski / Grögersdorf, Kr. Jauer 16, 325 Grzybiany, pow. legnicki / Greibnig, Kr. Liegnitz 188, 245, 326 Gubin 248 Guckelhausen, Kr. Neumarkt zob. Godków, pow. średzki Guhn-Mühlgraben, kanał 190 Guhrau, Mbl. (2487/4365) 295, 397 Guhren, Kr. Wohlau zob. Górzyn, pow. lubiński Gumińskie Wzgórza 435 Günthersdorf, Kr. Schweidnitz zob. Go-dzieszówek, pow. świdnicki Gurtsch, Kr. Strehlen zob. Gó- rzec, pow. strzeliński Haithabu 405 Hanower (Hannover) 38 Hard, wieś opuszczona 29-31, 47, 54, 56, 67, 69, 206-208, 226,427 Hartenstein, zamek 87 Harz 26, 29,31,70 Haynau, Mbl. (2760/4761) 300 Heinrichsdorf (zob. też Tuszyn, pow. dzierżoniowski) 428 Heinzebortschen (Borszyn Wielki) 295 Hennersdorf, Kr. Reichenbach zob. Tu- szyn, pow. dzierżoniowski Hermsdorf a. d. Katzbach, Kr. Goldberg zob. Jerzmanice-Zdrój, pow. złotoryjski Herwegen, Mbl. (2557/4462) 333 Herzoglich-Zeisau, Kr. Sprottau zob. Czyżyków, pow. bolesławiecki Heuersdorf 38 Hirschfeldau 304 Hirschfelde 428 Hobola (Havel) rz. 63 Hofstätten 52 Hohe Heide 290 Hohenfriedeberg, Mbl. (2950/5063) 295, 313, 316 Hohenrode, wieś opuszczona 26 Hohkirch, Kr. Görlitz zob. Przesie- czany, pow. zgorzelecki Horno 37-38 Hoyerswerda 72 Hutberg (g. w Schönau auf dem Eigen) 338 Ibsdorf, Kr. Wohlau zob. Iwno, pow. wołowski Ingramsdorf, Mbl. (2952/5165) 301,432 Irlandia 28, 65 Iwno, pow. wołowski / Ibsdorf, Kr. Wohlau 326 Izerskie Pogórze 320, 329, 337, 381, 386-387, 389, 408,428 Jabłoniec potok 398 Jaczkowice, pow. oławski / Jätz- dorf, Kr. Ohlau 327 504 Indeks geograficzny Jakubów 304 Janówek 432 Januschowitz zob. Wrocław-Borek *Januszowice 437 Jarosławiec, potok 370 Jaroszewskie Wzgórza 392 Jaroszów 172, 393-394 Jaszyce, pow. trzebnicki / Jeschiitz, Kr. Trebnitz 78, 113, 124, 144, 223, 261, 327-328 Jätzdorf, Kr. Ohlau zob. Jaczkowice, pow. oławski Jauer, МЫ. (2887/4963) 307, 325, 355, 368 Jawor 325, 369 jaworskie księstwo 106-107, 221 Jaworzyna Śląska 82 Jelcz-Laskowice 327, 360 Jelenia Góra 20, 180, 225, 285, 381 Jelenia Góra-Cieplice, miasto-powiat Jelenia Góra / Bad Warmbrunn, Kr. Hirschberg 306, 328, 401 Jeleniogórska Kotlina 328 Jerzmanice-Zdrój, pow. złotoryjski / Hermsdorf a. d. Katzbach, Kr. Goldberg 329 Jeschiitz, Kr. Trebnitz zob. Jaszy- ce, pow. trzebnicki Jeszkotle 363 Jezierzyce rz. 339 Jeziorka rz. 297, 414 Jędrzychowice, pow. zgorzelecki zob. Żar-ka n. Nysą / Sercha, Kr. Görlitz Jędrzychowicki Potok 320 Jędrzychów, pow. polkowicki / Gross-He-inzendorf, Kr. Lüben 234, 261, 331 Jordanów Śląski 389, 424 Jordansmühl, МЫ. (3016/5167) 297, 389, 432 Jutlandia 53 Kaczawa rz. 313, 325, 329 Kaczawskie Góry 404 Kaczawskie Pogórze 294, 329 Kainowe, МЫ. (2636/4568) 410 Kaltebortschen, Kr. Guhrau zob. Bor-szyn Mały, pow. górowski Kamenz, МЫ. (3191/5467) 391 Kamienica rz. 359 Kamienna Góra 254, 331, 378 Kamienna Góra-Daleszów Górny, pow. kamiennogórski / Ober Leppersdorf, Kr. Landeshut 308, 331 Kamieniec Ząbkowicki 218 Kamienna rz. 328, 400 Kamionki (Dolne / Górne) zob. Pieszyce--Kamionki, pow. dzicrżoniowski Kanał Rogowski rz. 391 Kanth, Mbl. (2890/4966) 362, 401 Kantorowice 382-383 Karkonosze 201, 400 Karlśtejn, zamek 326 Karpień 201 Kasina rz. 363,438, 440 Katholisch Hammer 410, 423 Kausche 37-38, 46,51 Kawice, pow. legnicki/ Koitz, Kr. Liegnitz 136, 171, 173, 176, 249, 252, 261, 332-333, 391 - Dolny Dwór 333 Kaźmierzów, pow. polkowicki / Arnsdorf, Kr. Lüben 156, 160, 245, 261, 272, 333-334 Kącka Równina 290 kącki dystrykt 106 Kąty Wrocławskie 401, 403 Keulendorf, Kr. Neumarkt zob. Ku- hn, pow. śrcdzki Kępin 89 Kiełczyn 341,429 Kiełczyńskie Wzgórza 429 Kilmagoura 28 Kittlitztreben, Mbl. (2697/4659) 253, 316,368 Klautsch, Kr. Glogau zob. Klucze, pow. głogowski Klein Görigk 37-38, 46 Klein Schwein zob. Bieńków, pow. polkowicki Kleinburg zob. Wrocław-Borek Kloch-Ellguth, Kr. Trebnitz zob. Ligo- ta Trzebnicka, pow. trzebnicki Kluczbork 88, 285, 399 kluczborski dystrykt 85,106 Klucze, pow. głogowski / Klautsch, Kr. Glogau 209, 334 Kluczow, osada opuszczona 87-88 Kłodzka Kotlina 334-335 Kłodzko 334-335 Kłodzko-Ustronie, pow. kłodzki / Nie- der Halbendorf, Kr. Glatz 218, 335 Kłodzko-Książek, pow. kłodzki / Pfaffen- mühle, Kr. Glatz 19, 120, 225, 334, 341 Kniegnitz, Kr. Lüben zob. Księ- ginicc, pow. lubiński Kobelau, Kr. Frankenstein zob. Koby- la Głowa, pow. ząbkowicki Koben, Mbl. (2559/4464) 322 Koberwitz, Mbl. (2954/5067) 431 Kobyla Głowa, pow. ząbkowicki / Ko- belau, Kr. Frankenstein 156, 160, 228, 272, 282, 335-336 *Koczotów, osada opuszczona (zob. też W-w-Biskupin) 436 Kohlfurt, Mbl. (2756/4757) 408 Lauterbach, Kr. Görlitz 505 Koitz, Kr. Liegnitz zob. Kawice, pow. legnicki Kolno, zamek 404 Kolsko 234 Komorowice 417 Kondratowice 320 Königshagen 26, 31, 70 Konotop, pow. zielonogórski / Kon- topp, Kr. Grünberg 235, 336 Konradów, pow. nyski / Dürr Kun-zendorf, Kr. Neisse 272, 337 Konstadt, Mbl. (2898/4974) 398 ’Konstancin, (zob. leż Constantin) 339 Kontopp, Kr. Grünberg zob. Kono- top, pow. zielonogórski Konüvky, wieś opuszczona 28, 64, 69 Kończyce 417 Kopanica rz. 397 Korzkiew rz. 319 Koslitz, Mbl. (2631/4563) 341, 446 Köslitz, Kr. Görlitz zob. Koźlice, pow. zgorzelecki Kostenblut, Mbl. (2889/4965) 290, 315, 367, 370 Kostener Wiese (zob. też Constantin) 339 Kostomłoty 321 Kostów 88, 305 Kościelna Wieś 41 Kościerzyce 89 Kotzenau, Mbl. (2629/4561) 304 Kotzenauer Heide, Kr. Lüben zob. Chocianowski Las, pow. polkowicki Kowalów 88 ’Kozy 87, 299, 332 Koźlice, pow. zgorzelecki / Köslitz, Kr. Görlitz 78, 124, 134, 144, 147, 250, 259-260, 262, 337 Krajków 436 Krakowahne, Kr. Trebnitz zob. Kra- kowiany, pow. wrocławski Krakowianka rz. 338 Krakowiany, pow. wrocławski / Krakowahne, Kr. Trebnitz 75, 271, 338 Krauschow, Kr. Züllichau-Schwiebus zob. Sulechów-Kruszyna, pow. zielonogórski Krausnick 236 Krebsberg, Kr. Lüben zob. Ra- ków, pow. polkowicki Kreichgau 31 Kreisau, Kr. Schweidnitz zob. Krzy- żowa, pow. świdnicki Krępa rz. 349-350 Kręsko Dolne 338 Krobielowice 401 Kroitsch, Mbl. (2822/4862) 344, 416 Królestwo Węgier 55-56 Kruszyn 121, 144, 269, 273 Kruszyna, pow. zielonogórski zob. Sulechów-Kruszyna, pow. zielonogórski / Krauschow, Kr. Züllichau-Schwiebus Kryształowice 406 Krzeczyn Mały 338 Krzeczyn Wielki, pow. lubiński / Gross Krischen, Kr. Lüben 87-88, 240-241, 243, 338 Krzeptów 399-400 Krzydlina Mała, pow. wołowski zob. Mojęcice, pow. wołowski / Mondschütz, Kr. Wohlau Krzywa 314, 416 Krzyżowa, pow. świdnicki / Kreisau, Kr. Schweidnitz 134-135, 225, 340, 360, 362 Krzyżowiec 431 Krivoklatsko 47 Książek zob. Kłodzko-Książek, pow. kłodzki Książnica, pow. dzierżoniowski / Pfaffendorf, Kr Reichenbach 131, 134, 137, 341, 429 Księginice, pow. lubiński / Knie-gnitz, Kr. Lüben 242, 341 Kudowa-Zdrój (Zakrze) 219 Kujawy 41 Kulin, pow. średzki / Keulendorf, Kr. Neumarkt 177, 342 Kunice 326 Kuny 299, 369 Kunzendorf, Kr. Gross Wartenberg zob. Dziadowa Kłoda, pow. oleśnicki Kurczów, pow. strzeliński / Kurtsch, Kr. Strehlen 342 Kurów Wielki, pow. głogowski / Gross Kauer, Kr. Glogau 228, 260, 272, 343 Kurtsch, Kr. Strehlen zob. Kurczów, pow. strzeliński Kurzątkowice 220 Kwiatkowice 391 Kwielice, pow. polkowicki / Quilitz, Kr. Glogau 242, 343 Kwisa rz. 348-349, 386 Labschütz, Kr. Militsch zob. Łap-czyce, pow. trzebnicki Lactusch, łąka we Frączkowie 319-320 Lamowice 386 Landeshut, Mbl. (3072/5262) 254, 331, 378 Langenbielau, Kr. Reichenbach zob. Bielawa, pow. dzierżoniowski Langwedocja 44 Laskowice Oławskie (obecnie cz. m-a Jelcz-Laskowice) 75, 327, 360 Lauterbach, Kr. Görlitz zob. Goz-danin, pow. zgorzelecki 506 Indeks geograficzny Lawaldau, Kr. Grünberg zob. Ra- cula, pow. zielonogórski Lażany, wieś opuszczona 32 Legnica 20, 84, 220, 239, 245, 249, 285-286, 299, 304, 325, 343, 346- 347, 355, 367, 369, 391,396 Legnica-Białka, m. pow. Legnica / Weis- senhof, Kr. Liegnitz 220, 245, 344 Legnicka Równina 313, 326, 344, 355, 362, 368, 416 legnickie księstwo 106-107, 248 Lehnin, klasztor 43, 63 Lerchenborn, Kr. Lüben zob. Gó- rzyca, pow. lubiński Lesten, Mbl. (2414/4265) 397 Leszczyńska Wysoczyzna 295-296, 397 Leśnica zob. Wrocław-Leśnica Leśny, potok 291 Lgota/Lhota 47 Liathmore 28 Lichtenberg, Mbl. (2816/4856) 329 Liebenzig, Mbl. (2336/4161) 423 Liegnitz, Mbl. (2761/4762) 344 Ligota Piękna, pow. trzebnicki / Schön Ell-guth, Kr. Trebnitz 171, 228, 344-345 Ligota Trzebnicka, pow. trzebnicki / Kloch--Ellguth, Kr. Trebnitz 210, 223, 345 Lindenau, Mbl. (3192/5468) 445 Lipa 404 Lipki 171 Lipowe Wzgórza 320 Lippe 31 Lipschau (zob. też Luboszów, pow. bolesławiecki) 348 Lipschau-Dohms, Kr. Sprottau zob. Luboszów, pow. bolesławiecki Lipsk 37 Libkovice 51 Lohe, Kr. Breslau zob. Slęza, pow. wrocławski Lohn 36, 41 Lorzendorf, Kr. Ohlau zob. Waw- rzęcice, pow. strzeliński Lośtice 66 Löwen 382 Lubań 180, 348 Lubelszczyzna 41 Lüben, Mbl. (2701/4663) 304, 338, 346, 366 Lüben-Altstadt zob. Lubin-Sta- ry Lubin, pow. lubiński Lubiąż 284, 324, 337, 353, 359, 444 Lubin 16, 83, 88, 285, 342, 346-347 Lubin-Przylesie, pow. lubiński / Sa-mitz, Kr. Lüben 210, 341-342, 346 Lubin-Stary Lubin, pow. lubiński / Lüben--Altstadt 16, 82-83, 91, 113, 124-125, 141, 144, 147-148, 152, 155-157, 160, 166, 179, 208, 223, 228, 231, 242, 244, 253, 258, 261-263, 346-348 Lubińska Wysoczyzna 304, 318, 331, 338, 341, 346, 365-367, 379, 390 lubiński dystrykt 106-107 Lubomierz (zob. także w indeksie osob. s.v. Liebenthal) 386 Luboszów, pow. bolesławiecki / Lipschau--Dohms, Kr. Sprottau 209, 223, 348-349 Luboszów, pow. bolesławiecki zob. Czyżyków / Herzoglich-Zeisau, Kr. Sprottau Ludów Polski 321-322 Luksemburg 36 Lwówek Śląski 180 Łaba rz. 46, 66 Łagiewnickie Wzgórza 389 Łagiewniki 389 Łany 386 Łapczyce, pow. trzebnicki / Labschütz, Kr. Militsch 228, 250, 349 Ława rz. 409 łŁawy (zob. też Slęza, pow. wrocławski) 417,419 Łączna 252 Łękawica rz. 437 Łużyce 103 - Dolne 14, 31, 35-37,46, 51, 236, 248,353 - Górne 14, 18-19, 21, 37, 45, 72, 76, 85, 89, 105, 138, 216, 218, 221, 227, 236, 249-250, 259, 262, 338 Machnower Krummes Fehn zob. Berlin-Zehlendorf Maindreieck 31 Maleszów 320 Malin 345 Mallmitz, Mbl. (2553/4458) 304 Malschwitz, Kr. Glogau zob. Mała-szowice, pow. nowosolski Mała Slęza rz. 297, 320-322 Małaszowice, pow. nowosolski / Malschwitz, Kr. Glogau 188, 228, 230, 350-351 Małomice 341-342 Mańczyce 239 Marciszowska Kotlina 351 Marciszów Dolny 351 Marciszów Górny 351 Marciszów, pow. kamiennogórski / Märzdorf, Kr. Landeshut 351 Neslgode, Kr. Militsch 507 Marienhal, zgromadzenie cysterskie 221 Marienstern, zgromadzenie cysterskie 221 Marzdorf, Kr. Landeshut zob. Marci- szów, pow. kamiennogórski Masyw Slęży (mezoregion) 73, 208, 225,251,341,422, 424 Mazowsze 64, 191 Mazurowice 87 Mellowitz, Kr. Breslau zob. Milejo- wice, pow. wrocławski Men (Main) rz. 31 Mertschiitz, Kr. Liegnitz zob. Mier- czyce, pow. jaworski Merzdorf 188 Męcinka 248 Miechowa 252, 305 Mielnica rz. 289 Mienia rz. 409 Mierczyce, pow. jaworski / Mertschiitz, Kr. Liegnitz 351, 368-369 Mierzów, pow. głogowski / Miir- schau, Kr. Glogau 260, 351-352 Mikołajowice 171 Mikoszowa 395 Milejowice, pow. wrocławski / Mel- lowitz, Kr. Breslau 352 Milicka Kotlina 358, 410-411,423 milicki okręg 85 Militsch, Mbl. (2564/4469) 410 Milsdorf zob. Przesieczany, pow. zgorzelecki Miltendorf 38 Milton Keynes 36, 38 ’Miodary 293 Mirków 208 Mirosławice 251-252 miśnieńska marchia 355 (Mittel) Peterswaldau, Kr. Reichenbach zob. Pieszyce, pow. dzierżoniowski (Pieszyce Sr.) Mleczna, pow. wrocławski 432 Mleczno, pow. lubiński 239 Młynówka rz., dopływ Białej Głuchołaskiej 337 Młynówka rz. (młynówka w Krzyżowej) 340 Młynówka rz. (odnoga Sredzkiej Wody) 421 Młynówka Sułowska 410-411 Młyńska Struga 386-388 Młyński Staw, w Gozdaninie (Miihlteich) 320 Mnichowice 386 Mniszek 191-192 Moczydlnica Klasztorna, pow. wołow- ski / Mónchmotschelnitz, Kr. Woh- lau 123, 188-191,213,353 Mojęcice, pow. wołowski / Mondschiitz, Kr. Wohlau 71, 91, 134, 188, 225, 339, 353 Mokra, miasto-powiat Wrocław zob. Wrocław-Mokra Mokronos Górny, pow. wrocławski / Oberhof, Kr. Breslau 223, 234, 354 Mónchmotschelnitz, Kr. Wohlau zob. Moczydlnica Klasztorna, pow. wołowski Mondschiitz, Kr. Wohlau zob. Mojęcice, pow. wołowski Morawy 13-14, 28-31,40, 47,49-50, 53-55, 58, 60, 62, 64-65, 68-69, 71, 85, 129, 135, 148, 150, 180, 191, 201-202, 207, 249, 303 Mörschelwitz, Mbl. (2953/5066) 406, 436 Morze Północne 54 Moskorzyn 334 Moskorzynka rz. 288, 333 Most 35-36,41 Mościsko, pow. dzierżoniowski / Faulbrück, Kr. Reichenbach 219, 354-355 Mościsko Średnic 354 Mozela rz. 62 Móric, wieś opuszczona 26-27, 55 Mrosouo, osada opuszczona 401 Mstcnice, wieś opuszczona 28, 30-31, 38, 54, 56, 65, 68, 129, 191, 202, 206-207, 419 Mszana rz. 412 Mściwojów, pow. jaworski / Profen, Kr. Jauer86, 91, 113, 130, 138, 143, 146, 154-155, 158, 213, 248, 355-356 Muchobór Wielki zob. Wro-cław-Muchobór Wielki Muckerau, Kr. Neumarkt zob. Wrocław-Mokra Mühlberg wzg. w Stogach, pow. strzeliński 407 Mürschau, Kr. Glogau zob. Mierzów, pow. głogowski Mury 62 ‘Na Widawie 443 Nadolice Wielkie 88 Nadrenia 29, 41, 66 - Dolna 208 Namslau, Mbl. (2896/4972) 324 namysłowski dystrykt 106 Namysłów 308-309 Närke 61 Nasielsk 131 Nass Brockguth, Kr. Strehlen zob. Bro-chocinek, pow. strzeliński Nawojowice 319 Neisse (Ost), Mbl. (3249/3270) 359 Neisse (West), Mbl. (3248/5569) 286 Nesigode, Kr. Militsch zob. Niezgoda, pow. milicki 508 Indeks geograficzny Neu Schliesa, Kr. Breslau zob. Nowy Śleszów, pow. wrocławski Neudorf bei Kanth, Kr. Breslau zob. Nowa Wieś Kącka, pow. wrocławski Neudorf, Kr. Kreuzburg zob. Cie-cierzyn, pow. kluczborski Neudorf, Kr. Liegnilz zob. Nowa Wieś Legnicka, pow. legnicki Neuhammer (Queis), Mbl. (2626/4558) 348-349 Neuhof, Kr. Neumarkt zob. Bogdanów, pow. średzki Neumarkt, Mbl. (2825/4865) 305, 342, 421 Neundorf, Kr. Bunzlau zob. Nowa Wieś, pow. bolesławiecki Neunz, Kr. Neisse zob. Niwnica, pow. nyski Neurode, Mbl. (3189/5465) 296 Neusalz, Mbl. (2335/4160) 356 Neustädtel, Mbl. (2482/4360) 350 Niderlandy 53-54, 64 Niecieczna rz. 339 Nieder Gorpe, Kr. Sprottau zob. Go-rzupia Dolna, pow. żagański Nieder Halbendorf, Kr. Glatz zob. Kłodz-ko-Ustronie, pow. kłodzki Nieder Peilau, Kr. Reichenbach zob. Piława Dolna, pow. dzierżoniowski Niedoradz, pow. nowosolski / Nittritz, Kr. Grünberg 84, 91, 108, 111-113, 124, 144, 147, 155-157, 160, 180-182, 184-185, 187, 208, 223-225, 229-231, 261 -262, 268-269, 281, 284, 356-357 Niefnig, Kr. Ohlau zob. Niwnik, pow. oławski Niemcy 25, 31, 46, 49, 52-54, 57-58, 63, 70, 72, 135, 141, 149, 180, 185, 236 - południowo-zachodnie 29 - północne 54, 123, 316 - wschodnie 29, 37, 65, 249 - Zachodnie (zob. też RFN) 26 Niemcza 407, 422-424 niemczański dystrykt 106 Niemczańsko-Strzelińskie Wzgórza 310, 312, 320, 335-336, 380-381, 407, 435,445 Niezgoda, pow. milicki / Nesigo- de. Kr. Militsch 234, 358 Niezgoda, staw 358 Nimptsch, Mbl. (3077/5267) 253, 297, 320,408, 435 Nittritz, Kr. Grünberg zob. Niedoradz, pow. nowosolski Niwnica, pow. nyski / Neunz, Kr. Neisse 359 Niwnik, pow. oławski / Niefnig, Kr. Ohlau 360 Normandia 38-39 Norrland 41, 65 Norwegia 36, 41, 52, 65 Nova Curia zob. Bogdanów Nowa Sól 84, 357-358 Nowa Wieś Goszczańska 239 Nowa Wieś Kącka, pow. wrocławski / Neudorf bei Kanth, Kr. Breslau 129, 208,362 Nowa Wieś Legnicka, pow. legnicki / Neu- dorf, Kr. Liegnitz 156,160, 208, 362 Nowa Wieś Wrocławska, pow. wrocław- ski / Polnisch Neudorf, Kr. Breslau 261,272-273, 281,363 Nowa Wieś, pow. bolesławiecki / Neundorf, Kr. Bunzlau 112-113, 177-178, 196,253-254, 360-361 Nowe Szczytniki zob. Wrocław-Szczytniki Nowogrodziec 132 Nowosolskic Obniżenie 356-357 Nowy Kościół 249 Nowy Śleszów, pow. wrocławski / Neu Schliesa, Kr. Breslau 18-19, 84, 86, 90-92, 113, 115, 118, 128, 143, 146, 151-152, 154-155, 158, 164, 174, 179-181, 183-185, 187, 198, 203-205, 224, 226, 229-230, 265, 267, 284, 363, 365 NRD (Niemiecka Republika De- mokratyczna) 26, 35, 78 Nyärsapat, wieś opuszczona 27 Nysa 257 - Kłodzka rz. 218, 220, 286, 319, 334-335, 337, 359,412 - Łużycka rz. 18, 218, 320, 329, 331,337, 370,408 - Szalona rz. 295, 307, 313 - nyskie księstwo 18-19,85,87, 105 Ober Leppersdorf, Kr. Landeshut zob. Kamienna Góra-Daleszów Górny, pow. kamiennogórski (Ober) Peterswaldau, Kr. Reichenbach zob. Pie- szyce, pow. dzierżoniowski (Pieszyce Gm.) Ober Schmardt, Kr. Kreuzburg zob. Smar- dy Górne, pow. kluczborski Oberau, Kr. Lüben zob. Obora, pow. lubiński Oberhof, Kr. Breslau zob. Mokro- nos Górny, pow. wrocławski Obora, pow. lubiński / Oberau, Kr. Lüben 365 Obrzyca rz. 336 Ocice 386 Odra rz. 46, 218, 220, 297, 299, 302-303, 305, 318, 326, 332-334, 338-339, 341, 343, 346, 370, 391, 395-396, 409, 414, 421, 436,442 Oels, Mbl. (2769/4770) 291 Ohlau, Mbl. (2956/5069) 327, 360, 366, 369 Pieszyce-Kamionki Górne 509 Ohlau-Baumgarten, Kr. Ohlau zob. Oława, m. pow., dawna wieś Baumgarten Okulice 436 Olbersdorf, Kr. Frankenstein zob. Ro- sosznica, pow. ząbkowicki Olbrachtowice 406 Oldza rz. 386 Olesno 305 Oleszeńskie Wzgórza 422, 424 Oleszna rz. 424 Oleśnica 114, 206,291,400 Oleśnica rz. 291,312, 323,400 Oleśnicka Równina 286, 289, 291, 308-309,312, 323-324,400 oleśnickie księstwo 107-109 Oleśniczka rz. 286 Olszyna 316, 348-349, 368 Oltaschin, Kr. Breslau zob. Wrocław-Ołtaszyn Oława, m. pow. 327, 366 Oława, m. pow., dawna wieś Baumgarten / Ohlau-Baumgarten, Kr. Ohlau 188-189, 286, 366 Oława rz. 220, 299, 310, 325, 327, 360, 366, 391,430, 443,445 Olawa-Baumgarten zob. Oława, m. pow., dawna wieś Baumgarten Oltaszyn zob. Wrocław-Ołtaszyn Operau, Kr. Breslau zob. Wrocław-Oporów Opole 20-21, 73, 285, 308, 399 Opolska Równina 305, 308, 324, 398 Oporów zob. Wrocław-Oporów Osiek, pow. lubiński / Ossig, Kr. Lüben 88-89, 228, 239, 366-367 Osiek, pow. oławski 360 Osiek, pow. średzki / Ossig, Kr. Neu- markt 131, 137, 179, 367 Osobowice zob. Wrocław-Osobowice Ossig, Kr. Lüben zob. Osiek, pow. lubiński Ossig, Kr. Neumarkt zob. Osiek, pow. średzki Östergotland 61 Otalążka 191 Otmuchowskie Obniżenie 359, 412 Ottendorf, Kr. Löwenberg zob. Ra- doniów, pow. lwówecki Oyas, Kr. Liegnitz zob. Gniewo- mierz, pow. legnicki Oziąbel strumień 308 Paczków 186 Pagram, wieś opuszczona 31, 54 Pałecznica rz. 413 Panonia (zob. też Węgry, Transdanubia) 70 Parchwitz, МЫ. (2763/4764) 332, 391 Parkoszów, pow. bolesławiecki / Urban-streben, Kr. Bunzlau 84,121, 368 Partynice zob. Wrocław-Partynice Pavl’any-Krigov 29 Pawłowice Małe 368 Pawłowice Wielkie, pow. jaworski zob. Mierczyce, pow. jaworski / Mertschütz, Kr. Liegnitz Pawłów Trzebnicki 78 Pątnowo 435 Pechsee 236 Peisterwitz, Kr. Ohlau zob. By- strzyca, pow. oławski Peltschütz, Kr. Ohlau zob. Pełczyce, pow. oławski Pełcznica rz. 367 Pełczyce, pow. oławski / Peltschütz, Kr. Ohlau 228, 299, 369 Penzig, Kr. Görlitz zob. Pieńsk, pow. zgorzelecki Penzig/Zodel, Mbl. (2755/4766) 381 Perschütz, Kr. Trebnitz zob. Bie- rzyce, pow. trzebnicki Persel, przysiółek Jakubowa 304 Petersdorf, Kr. Sprottau zob. Chro-brów, pow. żagański Pęciszów, pow. trzebnicki / Bothen- dorf, Kr. Trebnitz 208, 369 Pfaffendorf, Kr. Reichenbach zob. Książ- nica, pow. dzierżoniowski Pfaffcndorf, OT Neumarkt zob. Środa Ślą- ska—Popowice, pow. średzki Pfaffenmühle, Kr. Glatz zob. Kłodz- ko-Książek, pow. kłodzki Pfaffcnschlag, wieś opuszczona 28-31, 54, 60-61, 68, 188, 202, 206-207 Piekielny Potok 312 Pieklące Wzgórza 329 Pielaszkowice, pow. średzki / Pläswitz, Kr. Neumarkt 228, 370 Pieńsk, pow. zgorzelecki / Penzig, Kr. Görlitz 23, 84, 113, 156, 160, 225- 226, 259-260, 284, 329, 370-372 Pieszyce 171 Pieszyce, pow. dzierżoniowski (Pieszyce Grn.) / (Ober) Peterswaldau, Kr. Reichenbach 131, 137, 177, 252, 282, 373-374 Pieszyce, pow. dzierżoniowski (Pieszy- ce Śr.) / (Mittel) Peterswaldau, Kr. Reichenbach 131, 137, 252, 373 Pieszyce Dolne 282, 373 Pieszyce-Kamionki, pow. dzierżoniowski / Steinkunzendorf, Kr. Reichenbach 163, 252, 332, 374-375 Pieszyce-Kamionki Dolne 173, 282 Pieszyce-Kamionki Górne 134, 282 510 Indeks geograficzny Pieszycki Potok 373-375 Piotrówek 424 Piłce 218 Pilczyce zob. Wrocław-Pilczyce Pilawa rz. 340, 354, 373 Piława, pow. średzki 375 Piława Dolna, pow. dzierżoniow- ski / Nieder Peilau, Kr. Reichen- bach 131, 134, 137, 171, 375-376 Piława Górna 287, 375 Piława Średnia 375 Piławka rz. 375 Pinquart, Kr. Glogau, OT Klein Schwein zob. Bieńków, pow. polkowicki Piotrawin 41 Pitschen, Mbl. (2835/4875) 305 Pläswitz, Kr. Neumarkt zob. Pie- laszkowice, pow. średzki Plączkówka rz. 319 Płaskowyż Głubczycki 286 Pło 199 Podgórzyn 170, 200, 251-252, 254-256, 401 Podsudeckie Obniżenie 354, 373-375, 429 Pogorzela 301, 443 Polkowice 331 Polkwitz/Herwegen, Mbl. (2557/4462) 289, 333, 343 Polnisch Neudorf, Kr. Breslau zob. Nowa Wieś Wrocławska, pow. wrocławski Polnisch Bortschen (Strumyk) 295 Polska 13, 18, 25, 31, 35-36, 39, 41,76-78, 80, 105, 135 Polska Wieś zob. Trzebnica-Polska Wieś / Trebnitz-Polnischdorf, Kr. Trebnitz Poltär 29 Polwica, pow. oławski zob. Skrzypnik, pow. oławski / Runzen Kr. Ohlau Połabie 53 Pomorze 64, 249 - Przednie 53 Popowice zob. Środa Sląska-Popowi- ce / Pfaffendorf, OT Neumarkt Posada 199-200 Potoczek 171 Pożarzysko 367, 370 Praga 11 Pratwa rz. 305 Prawików 332 Primkenauer Forst zob. Puszcza Prze- mkowska, pow. polkowicki Pritron, jezioro 365 PRL (Polska Rzeczpospolita Ludowa) 77, 79, 96, 103 Profen, Kr. Jauer zob. Mściwojów, pow. jaworski Prosgawe, Kr. Wohlau zob. Proszkowa, pow. wołowski Prosną rz. 305 Prostynia 131, 137 Proszkowa, pow. wołowski / Prosga- we, Kr. Wohlau 75, 271, 377 Proślice 88, 252 Prusy 72, 235 Przedgórze Sudeckie 103 Przedwojów, pow. kamiennogórski / Reich-hennersdorf, Kr. Landeshut 254, 378 Przemków 379 Przerzeczyn Dolny 380 Przerzeczyn Górny 380 Przerzeczyn-Zdrój, pow. dzierżoniowski / Bad Dirsdorf, Kr. Reichenbach 83, 113, 144, 147, 156, 160, 171, 173, 208, 228, 252, 380-381 Przesieczany, pow. zgorzelecki / Hoh-kirch, Kr. Görlitz 227, 381-382 Przesieka 444 Przeworno 214, 311 Przylesie zob. Lubin-Przylesie Ptakowice, pow. brzeski / Taschenberg, Kr. Brieg79, 113, 131-132, 136-137, 140, 189-192, 237-239, 278, 382 Ptakowicki Młyn 64 Ptakowicki Potok 191, 237, 382 Piihlau, Kr. Oels zob. Bielawa, pow. wrocławski Puszcza Przemkowska, pow. polkowicki / Primkenauer Forst 91, 94, 234, 236-237, 304,379 Quaritz, Mbl. (2483/4361) 343, 351 Quilitz, Kr. Glogau zob. Kwielice, pow. polkowicki * Raciborowice zob. Radomierzy-ce, pow. wrocławski Racibórz 359 Racula, pow. zielonogórski / Lawal-dau, Kr. Grünberg 271, 383-384 Raczkowa 313, 315 Radecz, pow. wołowski / Seifers-dorf, Kr. Wohlau 84, 262, 384 Radlowitz, Kr. Ohlau zob. Radło-wice, pow. oławski Radłowice, pow. oławski / Radlowitz, Kr. Ohlau 19,21,78,90-92, 113, 115-118,143,155,199, 203, 212, 223-224, 229-230, 248, 265, 384 Radomierzyce, pow. wrocławski / Dür-rjentsch, Kr. Breslau 386 Schönbrunn, Kr. Schweidnitz 511 Radoniów, pow. lwówecki I Ottendorf, Kr. Löwenberg 93, 156, 160, 210, 386-389 Radzików, pow. dzierżoniowski / Rudels- dorf, Kr. Reichenbach 87, 249, 389 Rakovnik, potok 68 Raków, pow. polkowicki / Krebs- berg, Kr. Lüben 91, 390 Randowshof, folwark zob. Boguszyce-Rzędów Raudten, Mbl. (2558/4463) 299, 303, 428 Rauschwitz, Kr. Glogau zob. Ru- szowice, pow. głogowski Rauske, Kr. Schweidnitz zob. Ru- sko, pow. świdnicki Regnitz, Mbl. (2764/4765) 297-298 Reichenbach, Mbl. (3075/5265) 340, 354, 373,429 Reichhennersdorf, Kr. Landeshut zob. Przedwojów, pow. kamiennogórski Reindörfel, Kr. Frankenstein zob. Ziębi- ce- Nieszków, pow. ząbkowicki Reinersdorf, Mbl. (2834/4874) 305 Reisau, Kr. Strehlen zob. Stogi, pow. strzeliński Reisicht, Mbl. (2699/4661) 390 Ren (Rhein) rz. 62 Rędzin zob. Wrocław-Rędzin Ręków 406 RFN (Republika Federalna Niemiec) 35- 36 (zob. też Niemcy Zachodnie) Riehen 70 Rogau, Kr. Liegnitz zob. Rogów Le- gnicki, pow. legnicki Rogoż 345 Rogów Legnicki, pow. legnicki / Ro- gau, Kr. Liegnitz 391 Rogów Sobócki 436 Rokitki, leśniczówka 390 Rosenborn, Mbl. (2953/5066) 406 Rosja 61 Rososznica, pow. ząbkowicki / Olbers- dorf, Kr. Frankenstein 391 Rösslingen, Mbl. (2954/5067) 431 Rostersdorf, Kr. Glogau zob. Trzę- sów, pow. polkowicki Rościsławicka Wysoczyzna 339 Rothsürben/Rothbach, Mbl. (2955/5068) 319, 342, 352, 363, 385, 412,433, 436 Roztoka 295,316 Rów Mleczarski rz. 343 Rudawy (Erzgebirge) 47, 220 Rudawy Janowickie 351 Rudelsdorf, Kr. Reichenbach zob. Ra- dzików, pow. dzierżoniowski Rudna rz. 299, 303, 343, 396 Ruhbank, Mbl. (3011/5162) 351 Runzen Kr. Ohlau zob. Skrzypnik, pow. oławski Rusko, pow. świdnicki / Rauske, Kr. Schweidnitz 14, 21, 83, 91, 93, 108, 113, 120, 143, 156, 160, 171-175, 177-182, 184-185, 187, 204, 207, 227, 244, 252, 258-260, 273, 392-395 Ruszowice, pow. głogowski / Rauschwitz, Kr. Glogau 133, 144, 147-150, 152, 166, 231,261,273, 277, 395 Ryczyn (zob. też Bystrzyca, pow. oławski, łRzcczeń) 71, 78, 86, 217, 302, 395 Rynarcice, pow. lubiński / Gross Rinners- dorf, Kr. Lüben 87, 199, 239, 241, 396 *Rzeczeń (zob. też Bystrzyca, pow. oławski, Ry- czyn) 78, 85-86, 124, 212, 217, 242-243, 302 Rzeczyca 299, 332 Rzeknica 298 Rzeszotary 239 Rzymówka 250, 338 Saalberg, Kr. Hirschberg zob. Zacheł- mie, pow. jeleniogórski Sadlno zob. Ząbkowicc-Sadlno Sadskä 43 Saksonia 35,47, 51, 57, 68, 72 Saksonia Dolna 30, 64, 208 Salesche, OT Noldau, Kr. Namslau zob. Do-maszowice-Zalesie, pow. namysłowski Salzborn (zob. też Szczawno-Zdrój) 413 Samitz, Kr. Lüben zob. Lubin-Przy- lcsie, pow. lubiński Sarvaly, wieś opuszczona 29, 31, 58, 67, 69 Sąsiecznica rz. 327, 345, 426,444 Schafberg, wzg. w Dalborowicach 308 Schafhorst, folwark p. Konotopem 235 Schawoine, Kr. Trebnitz zob. Za- wonia, pow. trzebnicki Schawoine/Blüchertal, МЫ. (2707/4669) 369,445 Scheppin, OT Breslau zob. Wrocław-Szczepin Schilde, wieś opuszczona 87 Schimmelwitz, Kr. Liegnitz zob. Szym- kowo, pow. legnicki Schlabitz, Kr. Guhrau zob. Sławę- cice, pow. górowski Schlawa/Schlesiersee, Mbl. (2337/4162) 405 Schlossteich, staw w Gębczycach 311 Schmograu, Mbl. (2832/4872) 308 Schmolz, Kr. Breslau zob. Smo- lec, pow. wrocławski Schön Ellguth, Kr. Trebnitz zob. Ligo- ta Piękna, pow. trzebnicki Schönau auf dem Eigen 338 Schönbrunn, Kr. Schweidnitz zob. Sło- twina, pow. świdnicki 512 Indeks geograficzny Schönwald, Mbl. (2899/4975) 398 Schöpsdorf 236 Schossnitz, Kr. Breslau zob. So- śnica, pow. wrocławski Schreiberhau, Mbl. (3008/5159) 328 Schützenhain, Kr. Görlitz zob. Strzel- no, pow. zgorzelecki Schweidnitz, Mbl. (3013/5164) 398 Schwentnig, Kr. Reichenbach zob. Świątniki, pow. wrocławski Schwiebedawe, Kr. Militsch zob. Swie- bodöw, pow. milicki Schwoika, Kr. Ohlau zob. Swojków, pow. oławski Seacourt 66 Sedelitz zob. Wroclaw-Borek Seidorf, Kr. Hirschberg zob. Sosnów- ka, pow. jeleniogórski Seifersdorf, Kr. Wohlau zob. Ra- decz, pow. wołowski Seiffersdorf (zob. też Borów, pow. dzierżoniowski) 295 Seitsch, Kr. Guhrau zob. Siciny, pow. górowski Sercha, Kr. Görlitz zob. Żarka n. Nysą, pow. zgorzelecki Sękowice 248 Sępolna struga 395 Sibyllenort, Mbl. (2829/4869) 286 Siciny, pow. górowski / Seitsch, Kr. Guhrau 397 Siedlec 437 Siedmiogród 70 Skandynawia 29, 61 Skoroszów 88 Skrzypnik, pow. oławski / Run- zen Kr. Ohlau 377, 397 Sława 405,423-434 Sławęcice, pow. górowski / Schla- bitz, Kr. Guhrau 122, 245, 397 Sławka rz. 431 *Slawkowo 87, 299 Stawskie Pojezierze 336,405, 423 Słotwina, pow. świdnicki / Schön- brunn, Kr. Schweidnitz 397 Słowacja 28-29, 49, 58, 199 Smarden zob. Smardy Górne Smardy Górne, pow. kluczborski / Ober Schmardt, Kr. Kreuzburg 82, 113, 149,268-269,398 Smolec, pow. wrocławski / Schmolz, Kr. Breslau 354, 363, 399-400, 416-417, 439-440 Smolec Duży 399 Smolec Polski (Mały) 399 Sobótka 87, 406 Sobótka-Górka 320,420 Sokołowice, pow. oleśnicki zob. Gęsia Górka / Gänseberg, OT von Spahlitz, Kr. Oels Solniki 74 Sosnówka, pow. jeleniogórski / Seidorf, Kr. Hirschberg 79-80, 170-172, 200, 214-215, 220, 251-252, 254-256, 400-401 Sosnówka Dolna 170, 200 Sośniak rz. 400 Sośnica, pow. wrocławski / Schossnitz, Kr. Breslau 113, 156, 159-161,209, 243,362, 401-403 Sowa, struga 345 Sowie Góry 287, 373-375 Spisz 31 Spittelwald, las w Cieplicach 328 Spycimierz 41, 197 Stablowice zob. Wrocław-Stablowice Stabłówka rz. 442 Stara Rudna 199 Stara Rzeka 405 Stare Kolnie, pow. opolski / Alt Cölln, Kr. Brieg 74-75,91,404 Stare Rochowice, pow. jaworski zob. Bolków Zdrój, pow. jaworski / Wiesau, Kr. Jauer Stare Strącze, pow. wschowski / Alt Strunz, Kr. Glogau 405 Stary Lubin zob. Lubin-Stary Lubin Stary Staw 358 Stary Sleszów 364-365, 433 Stary Tomyśl 236 Stary Zamek, pow. wrocławski / Altenburg, Kr. Breslau 406 Steinau, Mbl. (2532/4564) 322, 326 Steinkunzendorf, Kr. Reichenbach zob. Pie-szyce-Kamionki, pow. dzierżoniowski Stephansdorf, Kr. Neumarkt zob. Szczepanów, pow. średzki Stezov 236 Stoberau, Mbl. (3020/5171) 404 Stobrawa 74, 404 Stobrawa rz. 398,404 Stoczek struga 405 Stogi, pow. strzeliński / Reisau, Kr. Strehlen 228, 230, 245, 407 Strachau, Kr. Strehlen zob. Strachów, pow. strzeliński Strachów, pow. strzeliński / Strachau, Kr. Strehlen 78-79, 91, 93, 171,173, 177-178, 253-254,407-408 Strachów, pow. wrocławski 407 Striegau, Mbl. (2951/5064) 392 Striese, Kr. Trebnitz zob. Strze-szów, pow. trzebnicki Tamawka 513 Stroppen, Mbl. (2704/4666) 429 Struga rz. 398 Strzegom 83,179 Strzegomka rz. 290, 315, 367, 413 Strzegomskie Wzgórza 295, 307, 313,316,325, 392 Strzelin 220, 321 strzeliński dystrykt 85, 106 Strzelińskie Wzgórza 310 Strzelno, pow. zgorzelecki / Schützenhain, Kr. Görlitz 92, 210, 284, 368, 408-409 Strzeszów, pow. trzebnicki / Strie-se, Kr. Trebnitz 91, 409 Studew rz. 412 Sudety 11. 13, 85, 103, 201, 219-222 Sulau, Kr. Militsch zob. Sułów, pow. milicki Sulechów-Kruszyna, pow. zielonogórski / Krauschow, Kr. Züllichau-Schwie-bus 112-113, 209, 338, 409-410 Sulislawice 327 Sulistrowicki (Sulistrowski) Potok 422 Sułów, pow. milicki / Sulau, Kr. Militsch 91, 93, 131, 137, 170, 175-177, 198, 410-411 Suszka, pow. ząbkowicki / Dürr Hartha, Kr. Frankenstein 128, 411 Svidna, wieś opuszczona 28-29, 31,56, 62, 67-68, 200 Svinica 29 Swojków, pow. oławski / Schwoika, Kr.Ohlau 131, 137, 365,412 Szalona rz. 325 Szarszo 70 Szczawienko 413 Szczawnik rz. 413 Szczawno Dolne zob. Szczawienko Szczawno Górne zob. Szczawno-Zdrój Szczawno-Zdrój, pow. wałbrzyski / Bad Sal-zbrunn, Kr. Waldenburg 185-187, 413-414 Szczepanów, pow. średzki / Stephans-dorf, Kr. Neumarkt 113,136, 171, 173, 175, 252,414-415 Szczepin zob. Wrocław-Szczepin Szentdienes 40 Szentkiräly, wieś opuszczona 29-30, 55-56, 61 Szentmihaly, wieś opuszczona 29 Szewce 198 Szkaradowo, Mbl. (2563/4468 358,410 Szklarskie Wzgórza 380-381 Szklary Górne (zob. też Böckey) 89, 235 Szkocja 53 'Szostakowice, osada opuszczona 87 Szprewa (Sprewa, Spree) rz. 63 Szprotawa rz. 304, 331 Szprotawska Równina 304 ’Sztuczkowo 87, 299 Szwabia 31 Szwajcaria 36, 53, 70 Szwecja 43, 53, 61 Szymanowice, pow. legnicki zob. Szymkowo, pow. legnicki /Schimmelwitz, Kr. Liegnitz Szymanów 88 Szymkowo, pow. legnicki /Schimmelwitz, Kr. Liegnitz 416 Ścibórz 250 Ścinawka rz. 296 Ścinawskic Obniżenie 326, 339, 353 Śląska Nizina 93, 104, 220 Śląski Rów 397 Śleszów (Stary) 364 (zob. też Stary Śleszów) Ślęza rz. 299, 312, 319, 342, 352, 363, 377, 380-381, 384, 389,412, 416-418, 424, 431-433, 435, 437-440 Ślęza, pow. wrocławski / Lohe, Kr. Breslau 19, 84, 86, 90-92, 113-117, 119, 122, 128, 138, 142-143, 146, 148-152, 154, 158, 164-166, 179-182, 184-185, 187-188, 203, 208-209, 212, 222-225, 228-231, 248, 265, 267-268, 277, 284, 303, 335, 348, 416-419, 434 Ślęza, pow. wrocławski, stan, nr 10 zob. Bielany Wrocławskie / Bettlern, Kr. Breslau Ślęża (Masyw Ślęży), pow. wrocławski / Zobten-berg, Kr. Breslau 208, 225, 251,419-422, 424 - Hala Beyera 208 Śliwice 206, 239 Średzka Woda rz. 305,414, 421 średzki okręg 85 Środa Śląska 122, 245, 285, 369, 415, 421 Środa Śląska-Popowice, pow. średzki / Pfaffendorf, OT Neumarkt 377, 421 Świątniki, pow. wrocławski / Schwentnig, Kr. Reichenbach 19,78, 86, 113, 118-120, 143, 146, 188, 225-228, 248, 422-423, 426 Świdnica 244, 285, 397-398 Świdnicka Równina 340, 398, 432 świdnickie księstwo 85, 106-109, 221 Świebodów, pow. milicki / Schwie-bedawe, Kr. Militsch 423 Świebodzice 244 Swinino (zob. też Bieńków) 288 Taborsko 29 Tarchowice 87, 299 Tarnau am See, Kr. Glogau zob. Tarnów Jezierny, pow. wschowski Tarnawka rz. 301 514 Indeks geograficzny Tarnowskie Duże Jezioro 423-424 Tarnowskie Małe Jezioro 423 Tarnów Jezierny, pow. wschowski / Tarnau am See, Kr. Glogau 172, 173, 177-178, 188,423 Taschenberg, Kr. Brieg zob. Pta-kowice, pow. brzeski Tattenhoe 38 Tepliwoda/Lauenbrunn, МЫ. (3136/5367) 335, 380, 391 Tervuren 65 Thomitz, Kr. Reichenbach zob. Tomice, pow. wrocławski Tillendorf, Kr. Bunzlau zob. Bolesławiec--Bolesławice, pow. bolesławiecki Tipperary, hrabstwo 28 Tokary (Dockern) 289 Tomice, pow. wrocławski / Thomitz, Kr. Reichenbach 113, 223, 227-228, 259-260, 262, 264, 270,424-426 Trachenberg, МЫ. (2635/4567) 350 Trainecourt 38-39 Transdanubia (zob. też Panonia, Węgry) 27, 31 Trebnitz, МЫ. (2706/4668) 327, 345 Trebnitz-Polnischdorf, Kr. Trebnitz zob. Trzebnica-Polska Wieś, pow. trzebnicki Trembatschau, МЫ. (2771/4772) 308 Trójnica rz. 320 Trzebień 368 Trzebień Mały 368 Trzebnica-Polska Wieś, pow. trzebnicki / Trebnitz-Polnischdorf, Kr. Trebnitz 43, 84, 124, 130, 144, 147, 152-153, 164-166, 231,248, 376, 426 Trzebnickie Wzgórza 327, 338, 344-345, 369, 377, 384, 409, 426, 429, 444 Trzęsów, pow. polkowicki / Rosters-dorf, Kr. Glogau 239-241, 427 Tschirnitz, Kr. Jauer zob. Czernica, pow. świdnicki Ttirchau, Kr. Zittau zob. Turo-szów, pow. zgorzelecki Turoszów, pow. zgorzelecki / Tiir-chau, Kr. Zittau 284, 428 Turów I, odkrywka KWB „Turów” 78-79, 83 Turyngia 29-31 Tuszyn, pow. dzierżoniowski / Hennersdorf, Kr. Reichenbach 131,137, 341, 428 Twardogóra 82 Tyniec Mały 250 Ugodke Bruchatego 315 Uhyst 236 Ujazd 47 Ukraina 25 Urbanstreben, Kr. Bunzlau zob. Par- koszów, pow. bolesławiecki Uskorz Mały 429 Uskorz Wielki, pow. wołowski / Gross Au-sker, Kr. Wohlau 177-178, 429-430 Ustupenice 191 Ve Spalenem (działka leśna w Vyzlovce) 32 Vriemenseen 30-31 Vyilovka 32, 191 Wahlstatt, Mbl. (2823/4863) 313, 326, 362 Wäldchen, Mbl. (3017/5168) 321, 430 Wäldchen, Kr. Strehlen zob. Bore- czck, pow. strzcliński Waldviertel (zob. też Austria, Dolna) 30 Wallwitz, Kr. Freystadt zob. Drwa- lowice, pow. kożuchowski Walraversijde 30 Wałbrzych 20, 285, 334-336, 412 Wałbrzych-Stary Zdrój 185 Wałbrzyskie Pogórze 413 Wambierzyce 171 Wansen, Mbl. (3018/5169) 299, 430 Wansen-Bischwitz, Kr. Strehlen zob. Wią-zów-Biskupice, pow. strzeliński Warciańsko-Odrzańska Pradolina 290 Warta rz. 41 Wawrzęcice, pow. strzeliński / Lorzendorf, Kr. Ohlau 72, 180-181, 185, 273, 430 Wądroże Wielkie 314, 362,416 Weide, Kr. Breslau zob. Wrocław-Widawa Weigwitz, Kr. Breslau zob. Wojko- wice, pow. wrocławski Weinau zob. Zittau-Weinau Weissenhof, Kr. Liegnitz zob. Legni- ca-Białka, m-o. pow. Legnica Weissholz, Mbl. (2484/4363) 334,428 Weizenrodau, Mbl. (3015/5165) 340-341,429, 432 Wernersdorf, Kr. Breslau zob. Woj-narowice, pow. wrocławski Westbury 38 Westfalia 64 Węgry (por. też Panonia, Transdanu- bia) 25, 27-29, 34-35, 40,49, 51, 53, 55-56, 58, 61, 65, 67-69, 208, 339 Wharram Percy 27, 30 Wiązów-Biskupice, pow. strzeliński / Wan- sen- Bischwitz, Kr. Strehlen 141,179-183, 185, 187, 198-199, 273, 289, 430-431 Widawa zob. Wrocław-Widawa Wrocław 515 Widawa rz. 289, 291, 308-309, 323-324, 338, 400,443 Wielka Nizina Węgierska 27 Wielkopolska 165, 236, 249 Wierzbiak rz. 270, 313-314, 325, 356 Wierzbice, pow. wrocławski / Wir-rwitz, Kr. Breslau 431 Wierzbice Małe zob. Krzyżowice Wierzbice Wielkie 431 Wierzbna, pow. świdnicki / Würben, Kr. Schweidnitz 84, 123, 130, 156, 159-161, 201-202, 362, 397, 432 Wierzowice Małe 219 Wiesau, Kr. Jauer zob. Bolków Zdrój, pow. jaworski Wiese, Mbl. (2767/4768) 344,409 Wilczkowice, pow. wrocławski / Wilsch-kowitz, Kr. Breslau 228, 272, 432 Wilczyce 73, 250 Wilkocin 379 Wilkowice, pow. wrocławski / Wilkowitz, Kr. Breslau 87, 112-115, 118, 120, 143, 181, 203, 216, 224, 229-230, 249, 284, 365, 433 Wilkowitz, Kr. Breslau zob. Wilkowice, pow. wrocławski Wilków Wielki, pow. dzierżoniowski / Gross Wilkau, Kr. Reichenbach 435 Wilschkowitz, Kr. Breslau zob. Wilczkowice, pow. wrocławski Winna Góra 424 Winnica 424 'Wino, osada opuszczona 87 Winzig, Mbl. (2633/4564) 353 Wirrwitz, Kr. Breslau zob. Wierzbice, pow. wrocławski Wisła rz. 41 Wiszawa 327 Witostowice 338 Wleń 251 'Wlostcouici zob. Pielaszkowice, pow. średzki Wtodzickie Wzgórza 296 Wodarg 53 Wohlau, Mbl. (2703/4665) 339, 353 Wojkowice, pow. wrocławski / We-igwitz, Kr. Breslau 216, 435-436 Wojnarowice, pow. wrocławski / Wer-nersdorf, Kr. Breslau 136, 273, 436 Wola 47 Wolkenberg 37, 51 Wołów 86, 92, 108, 199, 429-430 Woskowice Górne 89 Wrocław, m-o pow. 20-21, 73, 76-77, 84, 93, 103, 142, 182, 187, 218, 234-235, 239, 244, 248, 285, 369, 394,401, 403, 430, 443 - dzielnice: - Biskupin / Breslau-Bischofswalde 436 - Borek / Kleinburg, OT Breslau 295,437 - Leśnica 437 - Mokra / Muckerau, Kr. Neumarkt 353, 437-439 - Muchobór Wielki / Gross Moch- bern, Kr. Breslau 356, 438 - Ołtaszyn / Oltaschin, Kr. Breslau 136, 439 - Oporów / Operau, Kr. Breslau 140, 156, 160, 228, 366, 440-441 - Osobowice 218 - Partynice 229-230 - Pilczyce 218 - Rędzin 218 - Stabłowice / Breslau-Stabelwitz, Kr. Breslau 228, 403,441-442 - Szczepin / Breslau-Scheppin 438, 442 - Szczytniki / Breslau-Scheitnig, Kr. Breslau 131, 137,443 - Nowe Szczytniki 443 - Widawa / Weide, Kr. Breslau 443-444 - Zacisze 218 - ulice: - Ananasowa 441 - Harcerska 441 - J. Μ. Hoene-Wrońskiego 443 - Jeleniogórska 442 - K. Olszewskiego 436 - Kacerska Górka 182, 187 - ks. J. Dzierżonia 441 - Mińska 439 - Powstańców Śląskich 437 - Pszczelarska 439 - Rakietowa 439 - Sępia 437 - Stabłowicka 441 - Stanisławowska 439 - Turystyczna 441 - Watowa 437 - Wiejska 440 - wyspy: - Ołbin 321 - Ostrów Tumski 165, 341, 366, 384, 428 - Piasek 250-251, 340, 365, 392, 394, 419, 439 Wrocławska Pradolina 297, 302, 332- 333, 366, 384, 391, 404, 436, 442 Wrocławska Równina 290, 294, 297, 299, 301, 305, 315, 319, 321-322, 325, 327, 342, 352, 354, 360, 362-363, 367, 369-370, 377, 382, 384, 386, 399,401, 403, 406-407, 412, 414, 416-418, 421, 430-433, 435-442 wrocławskie księstwo 18-19, 64, 105-108 516 Indeks geograficzny Wrześnica rz. 391 Wrzosówka rz. 400 Wszemirów 78 Würben, Kr. Schweidnitz zob. Wierzbna, pow. świdnicki Wüstebriese, Kr. Ohlau zob. Brze-zimierz, pow. oławski Wyspy Brytyjskie 60 Wyszkowice 87 Wyszków Śląski 218 Yorkshire Tl Zachełmie, pow. jeleniogórski / Saal-berg, Kr. Hirschberg 88, 444 Zacisze 72 Zagórze 334 Zakrze zob. Kudowa-Zdrój (Zakrze) Zalesie (zob. też Domaszowice-Zalesie) 308 Zalużany-Nemeśany 28, 31 Zatonie, pow. zgorzelecki 89 Zauche 64 Zawonia, pow. trzebnicki / Schawo-ine, Kr. Trebnitz 78, 209, 444-445 Ząbkowice-Sadlno 218-219 ząbkowicki dystrykt 106 *Zdanowice (*Zdanów), osa- da opuszczona 363, 365 Zerra, przysiółek Łapczyc 350 Zębice 325 Zgłowiączka 41 Zgorzelec (Görlitz) 72-73, 76, 103, 329, 337, 360, 371,408 Ziegenhals, Mbl. (3300/5570) 337 Zielęcice 87 Zielona Góra 20, 285 Zielonogórskie Wzniesienia 383 Ziębice-Nieszków, pow. ząbkowicki / Reindór-fel, Kr. Frankenstein 122, 129, 213, 445 Ziębicka Wysoczyzna 391, 445 ziębicki dystrykt 106 Zimna Woda rz. 318, 338 Zimnica rz. 318, 338, 341, 346 Zittau-Weinau 218 Złotoryja 80, 249-250 Zobten am Berge, Mbl. (3015/5166) 422,424 Zobtenberg, Kr. Breslau zob. Slęża (Masyw Ślęży), pow. wrocławski Ziillichau, Mbl. (2191/3959) 410 Zybiszów 354 Żagań 343 Żarecki Potok 408 Żarek 248 Żarka n. Nysą, pow. zgorzelecki / Sercha, Kr. Górlitz 91-92, 218, 257, 329-331 Żelazny Most, pow. polkowicki / Eise-most, Kr. Liiben 263,445 Żerniki, pow. poznański 165, 202 Żmigrodzka Kotlina 349 Żmigród 169-170, 176-177 Żórawina 352, 433 Żurawka rz. 216, 299, 319, 352, 365, 377, 384,412, 433-435 Summary The aim of the paper is to characterise, on the basis of the archaeological sources, the rural settlements of Lower Silesia, as well as in the regions of the present Lower Silesian Voivodeship existing between the 13th and the beginning of the 16th century, or - according to the terminology used in Poland - at the end of the early and in the late Middle Ages (the scopes of subject and chronology have been described in Chapter I). Most of the sites accounted for in the paper are fragments of settlements researched during emergency excavations before 1944 or within the last twenty years. Most results of those research projects have not been presented in any form of publication, and if they have, the publications have been limited to providing basic facts regarding the discovered movable and immovable relics. Due to that fact, two particular goals have gained general importance: performing a functional interpretation of layering discovered in the sites described in this volume, and providing them with historical meaning by placing these discoveries in the relevant economic and settlement contexts. The main tool used for this understanding of the interpretation of data has been the inner critic of available archaeological sources in the form of systems of layers and immovable relics documented within the specific sites. A great help in further intellectual processing of preliminary interpreted archaeological data has been provided by the to-date achievements of rural settlements archaeology in Europe (briefly characterised in Chapter II), as well as the information found in written sources referring to particular settlements. Available methods of interpretation of the source data have been described in Chapter IV, and the detailed discussion of arguments regarding particular sites described in the paper can be found in the relevant catalogue records. One of the most important issues tackled in the paper is the question of the mechanisms of transformation of rural settlements from the early medieval to the late medieval model in the 13th and 14th centuries. In this regard, the results of research presented in the paper confirm the opinion of historiography that the transformation of Silesia took place in two stages. In the first stage the transformation was bipolar, with the use of new legal and economic means in the newly occupied regions and without a visible change in the social and economic model in the long-occupied regions. Only in the second stage (from around the middle of the 13 th century) did the economic and legal transformation start to include, to a higher degree, also the regions of older settlements. Thanks to the inclusion in the paper of rural settlements still representing the model of material culture typical of the early Middle Ages, in spite of being dated for the very end of the 12th and the 13th century, it was possible to state that none of them presented features typical of the late-medieval model, especially the regular layout of crofts and village cores. Furthermore, all these settlements were abandoned already in the 13th century, and in their 518 Summary proximity villages were raised in accordance with the German law (see more about these issues in Chapter IX). Only due to archaeological sources it is possible to estimate the real scale of the turn which took place in the Silesian rural areas in the 13th and 14th centuries. This so-called “revolution of the 13th century” is definitely discernible in the size of living quarters or the number of objects accompanying the households within a single croft (see Chapters V and IX). Some phenomena connected with the late-medieval transformation were, however, conceivable only on some sites dating from the second half of the 13 th and the 14th century, while others seem to follow the old patterns. This partial transformation took place in the field of used patterns of disposing of kitchen waste: while in some settlements the highest density of animal remains was registered within the objects assumed to be the remnants of living quarters, in others the visible tendency was to dispose of waste outside the house or even the abode (see Chapter VII). The process of transformation, varied in different villages, can be observed also in the spatial planning: while for the site no. 11 in Gniewomierz it was possible to reconstruct hypothetically regular, rectangular farmsteads creating one line, on the site no. 14 in Niedoradz no regularity in settlement layout could be noticed (see Chapter IX). Also, in the subject as basic as the access to water, in the second half of the 13 th and in the 14th century we can notice the coexistence of two systems: traditional, in which one wet well served the whole settlement, and “coloniza-tional”, with one well for every one or two crofts (see Chapter VI). An analysis of scarce data regarding rural building provided by the to-date archaeological research in the Lower Silesia allowed us to grasp a variety of techniques and building systems used in this region in the late Middle Ages (see Chapter V). This statement refers even to features of rural buildings as rudimentary as their orientation and immersion into the ground, while on a few sites even late medieval sunken huts with hearths have been discovered. Also, the number and layout of houses differed, while it was possible to confirm the presence of one- and two-area buildings consisting of a room and a smaller vestibule, three-area house in the hook layout and probably also two-area housing feature with the vestibule similar in size to the room. Regarding the issue of the construction techniques used, the presented paper combines the premises suggesting the spread in the late Middle Ages in Silesian rural areas of post-frame farm buildings. An analysis of the supposed relics of rural utility buildings identified in Lower Silesia allowed us to notice the positive correlation of their depth and area, as well as to distinguish four size groups of these objects. A review of relics of the late medieval communication infrastructure showed the popularity of cobbled roads and surfaces in this period in the Silesian rural areas, which shows the care of village communities for permanent hardening of transport and communication lines. The best recognised elements of the late medieval rural hydro-technical infrastructure are wet wells. These include, as opposed to the situation known from urban centres, almost exclusively objects timbered in the log technique. The paper also presents premises suggesting that the late medieval period marked the beginning of some still used mineral water intakes, already supplied with simple mechanisms facilitating scooping the water from aqueous layers. From among the relics of technical infrastructure described in the book, the least examined are the remnants of mechanisms used for grain milling, represented mainly by the discovery of a ruined water mill in Ptakowice (relics of rural technical infrastructure have been described in Chapter VI). Summary 519 The method of meticulous functional interpretation of archaeological objects adopted in the paper allowed to recognise some phenomena connected with rural farming (further regarding on rural farming in Chapter VII). On particular sites, remnants of buildings and mechanisms used for various farming purposes were identified, including, inter alia, an assumed barn (Wierzbna) and a pit after a dug-in barrel (Czernica). The functional interpretation of archaeological features allowed also for generalising conclusions. The most important of them was the correlation between the spatial organisation of the arable fields of particular villages and the types and variety of archaeological features discovered outside rural settlements. The analyses presented in the paper allowed for grasping the influence of the intensification of rural settlement in the Sudeta Mountains on speeding up denudation of slopes and accumulation of alluvia in river valleys. Among the remnants of activities of a non-agrarian character (described in Chapter VIII) in Lower Silesia, there are traces of charcoal burning, wood tar distillation, iron smelting and blacksmithing, as well as pottery making. It is easy to notice here a possible bipolarity of rural economy, in which there can be distinguished a court trend, known from written sources, but until now not researched archeologically, and a peasant trend, the possible remnants of which would be, among the others, bloomery furnaces, known from the north-western part of the region in question. In the light of analyses presented in Chapter IX of this book, taking into account archaeological data leads to enhancing the image of the transformation of village topography known from historiography. The paper presents examples of changes of scope of rural settlements in the late Middle Ages, as well as abandoning and moving of particular settlements: villages, granges and hamlets. Most of these events did not necessarily breach the rules of spatial organisation of the particular settlement, especially as they most often concerned fringes and probably also communal grounds. Besides the examples of discontinuation, however, premises have also been noted that suggest a significant permanence of layout of some villages. Stability of planning was prevailing to some degree also inside singular peasant farmsteads and allodial farms. It was also possible, however, to grasp numerous premises suggesting a significant dynamic of farm planning. A closer analysis of the subject of consistency and discontinuation of abode and farm planning undoubtedly requires further study, which would include an analysis of spatial changes taking place already in the modern era. The conclusion of the paper presented is the statement of a high cognitive value of material sources interpreted according to archaeological requirements and compared with historical reality of the given period. Thanks to involving archaeological data in the process of discovering late medieval rural areas, it has been possible to grasp the phenomena invisible through the written and iconographic sources of the period analysed, as well as to confirm or deny the statements of historiography. Druk i oprawa TERCJA s.c. Kraków ul. Golikówka 77/1 tel.012-653-00-76