Pracownia ogólna Przewodnik rozwoju kluczowych kompetencji uczenia się i prowadzenia badań podczas studiów PRACOWNIA OGÓLNA Przewodnik rozwoju kluczowych kompetencji uczenia się i prowadzenia badań podczas studiów pod redakcją Jolanty Święchowicz Kraków 2016 ge° grana Publikacja wydana ze środków Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ Redakcja: Jolanta Swięchowicz Recenzenci: prof. dr hab. Bolesław Domański, prof dr hab. Grażyna Prawelska-Skrzypek Korekta językowa: Patrycjusz Pilawski Projekt książki i okładki: Joanna Kozak Ilustracja na okładce: Bohdan Butenko Komputerowy skład tekstu, opracowanie okładki wg projektu i przygotowanie książki do druku: Małgorzata Ciemborowicz - Pracownia Wydawnicza IGiGP UJ UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI W KRAKOWIE © Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ © Ilustracja na okładce Bohdan Butenko Wydanie I, Kraków 2016 ISBN 978-83-64089-17-6 Wydawca: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków, Polska tel. +48 12 664 52 50, faks +48 12 664 53 85 www. geo. uj. edu. pl Druk: Poligrafia Salezjańska ul. Bałuckiego 8, 30-306 Kraków, Polska tel. +48 12 266 40 00 http: //poligrafia. salezjanie. net SPIS TREŚCI WSTĘP... 13 Jolanta Święchowicz 1. CECHY I ŹRÓDŁA DANYCH GEOGRAFICZNYCH... 23 Elżbieta Bilska-Wodecka, Anna Michno, Katarzyna Piotrowicz, Robert Guzik, Krzysztof Gwosdz 1. 1. Charakterystyka danych geograficznych....................... 25 1. 2. Problemy z archiwizacją i przetwarzaniem danych............. 27 1. 3. Rodzaje i dostępność źródeł informacji...................... 28 1. 4. Wybrane bazy danych dostępne on-line mające zastosowanie w badaniach geograficznych..................................... 29 2. NOTKI BIBLIOGRAFICZNE, BIBLIOGRAFIA I CYTOWANIE LITERATURY 39 Elżbieta Bilska-Wodecka 2. 1. Źródła i wyszukiwanie informacji bibliograficznych........... 41 2. 1. 1. Źródła informacji.................................... 41 2. 1. 2. Sposoby wyszukiwania informacji bibliograficznych.... 45 2. 2. Zasady sporządzania wykazu literatury....................... 50 2. 3. Redagowanie bibliografii załącznikowej...................... 53 2. 4. Przypisy.................................................... 55 2. 4. 1. Cytowanie w tekście 55 2. 4. 2. Zaznaczanie cytatów................................. 55 2. 4. 3. Powiązanie przypisów z tekstem ..................... 56 2. 4. 3. 1. Harwardzki system odsyłaczy .............. 56 2. 4. 3. 2. Lokalizacja przypisów bibliograficznych w obrębie publikacji........................... 56 2. 5. Tworzenie własnej bazy bibliograficznej..................... 58 3. PRACA Z TEKSTEM NAUKOWYM 63 Jolanta Święchowicz 3. 1. Podstawowe informacje o publikacjach naukowych.............. 65 3. 1. 1. Definicja publikacji naukowej....................... 65 3. 1. 2. Cechy publikacji naukowych 67 3. 1. 3. Cechy języka naukowego.............................. 70 3. 1. 4. Rodzaje publikacji naukowych 72 3. 1. 5. Ranking publikacji naukowych 76 3. 2. Czytanie publikacji naukowych............................... 78 3. 2. 1. Szybkie przeglądanie książek........................ 78 3. 2. 2. Szybkie przeglądanie artykułów naukowych............ 80 3. 2. 3. Metoda czytania tekstów naukowych................... 81 3. 2. 4. Czytanie tekstów naukowych w wersji elektronicznej 84 4. SPORZĄDZANIE KONSPEKTU 87 Grzegorz Micek 4. 1. Konspekt do artykulu/rozdziału w książce...................... 90 4. 2. Konspekt własnej pracy pisemnej............................... 91 4. 3. Konspekt prezentacji ustnej (ramowy plan wypowiedzi).......... 92 4. 4. Uwagi dotyczące pisania konspektu............................. 92 5. PISANIE STRESZCZENIA... 95 Katarzyna Piotrowicz, Jolanta Święchowicz 5. 1. Streszczenie umieszczone na początku opracowania naukowego (np. artykułu, rozdziału w książce)............................. 98 5. 2. Słowa kluczowe (fcey words)................................... 99 5. 3. Przykłady streszczeń..........................................100 5. 4. Highlights i abstrakt graficzny...............................108 5. 4. 1. Highlights (wyróżnienie, podkreślenie, uwypuklenie)...108 5. 4. 2. Abstrakt graficzny....................................108 5. 5. Streszczenie zamieszczane na końcu pracy 112 5. 6. Streszczenie konferencyjne....................................112 5. 7. Streszczenie pracy licencjackiej, dyplomowej, magisterskiej...113 5. 8. Pisanie streszczenia..........................................113 5. 8. 1. Streszczenie wspomagające proces zapamiętywania.......114 5. 8. 2. Streszczenie artykułu naukowego (abstrakt)............114 5. 8. 3. Streszczenie zamieszczone na końcu artykułu lub książki.... 115 5. 8. 4. Streszczenie pracy licencjackiej, dyplomowej, magisterskiej 116 6. PISANIE PRACY KOMPILACYJNEJ ORAZ OPRACOWANIE REDAKCYJNE TEKSTU................................................... 117 Jolanta Swięchowicz, Katarzyna Piotrowicz 6. 1. Cechy pracy kompilacyjnej.....................................119 6. 1. 1. Praca kompilacyjna a plagiat .........................120 6. 1. 2. Główne elementy pracy kompilacyjnej ..................122 6. 2. Etapy pisania pracy kompilacyjnej ............................125 6. 2. 1. Wstępne określenie problematyki pracy.................125 6. 2. 2. Sformułowanie tytułu pracy............................125 6. 2. 3. Sformułowanie zakresu pracy...........................125 6. 2. 4. Sformułowanie celu pracy .............................126 6. 2. 5. Opracowanie metody pracy..............................126 6. 2. 6. Plan pracy kompilacyjnej..............................126 6. 2. 7. Przygotowanie czasowego planu pracy...................127 6. 2. 8. Zbieranie literatury..................................127 6. 2. 9. Czytanie literatury...................................129 6. 2. 10. Konspektowanie.............................................129 6. 2. 11. Weryfikacja planu pracy....................................129 6. 2. 12. Opracowanie ilustracyjnej części pracy ....................129 6. 2. 13. Pisanie tekstu.............................................130 6. 2. 14. Redakcja tekstu............................................132 6. 2. 15. Wydruk tekstu..............................................132 6. 2. 16. Końcowe sprawdzanie pracy...........................132 6. 2. 17. Ocena pracy.........................................133 6. 3. Wymagania redakcyjne.........................................133 6. 3. 1. Formatowanie dokumentu..............................134 6. 3. 2. Korekta tekstu......................................135 6. 3. 3. Strona tytułowa.....................................137 6. 3. 4. Streszczenie........................................139 6. 3. 5. Plan pracy (spis treści)............................139 6. 3. 6. Kolejne strony pracy................................140 6. 3. 7. Spis literatury (bibliografia)......................142 6. 3. 8. Aneks (załączniki)..................................142 6. 3. 9. Objętość prac.......................................143 6. 3. 10. Forma złożenia pracy................................143 6. 4. Rodzaje prac pisemnych ......................................143 6. 4. 1. Praca licencjacka...................................145 6. 4. 2. Praca magisterska...................................145 6. 4. 3. Praca doktorska.....................................146 7. NOTOWANIE WYKŁADU W ZALEŻNOŚCI OD JEGO RODZAJU I SPOSOBU PROWADZENIA. 149 Jolanta Święchowicz 7. 1. Korzyści płynące z obecności na wykładzie 152 7. 2. Korzyści płynące z notowania.................................153 7. 2. 1. Notowanie tradycyjne.................................154 7. 2. 2. Notowanie zdaniami ..................................155 7. 2. 3. Notowanie hierarchiczne..............................156 7. 2. 4. Notowanie metodą konspektowania......................157 7. 2. 5. Notowanie wykorzystujące metodę Cornell..............158 7. 2. 6. Mapy myśli...........................................159 7. 2. 7. Metoda chaotycznego notowania informacji pozornie nieistotnych...................................161 7. 3. Porządkowanie notatek........................................162 7. 4. Kserowanie cudzych notatek...................................163 7. 5. Notowanie przy użyciu komputera..............................163 7. 6. Rodzaje i cechy wykładu......................................164 7. 6. 1. Kwalifikacje wykładowcy..............................165 7. 6. 2. Konstrukcja wykładu..................................165 7. 6. 3. Zdolność wykładowcy do nawiązania kontaktu ze słuchaczami. 167 7. 6. 4. Sposób mówienia......................................168 7. 6. 5. Zastosowane środki wizualne..........................168 8. WYKONANIE ORAZ CZYTANIE TABEL I WYKRESÓW 171 Katarzyna Piotrowicz, Krzysztof Gwosdz 8. 1. Tabele i wykresy jako forma wizualizacji wyników badań.......173 8. 2. Zasady stosowania i formatowania tabel.......................174 8. 3. Zasady kompozycji tabel......................................176 8. 3. 1. Nagłówek, tytuł tabeli oraz informacje uzupełniające.177 8. 3. 2. Graficzny układ tabeli...............................180 8. 3. 2. 1. Linie poziome i pionowe....................180 8. 3. 2. 2. Format kolumn i danych w kolumnach.........181 8. 3. 3. Umieszczenie tabel i wykresów w tekście (elementy składu tekstu)................................181 8. 4. Cechy dobrego wykresu .......................................182 8. 5. Typy wykresów i ich przeznaczenie............................183 8. 6. Parametry techniczne wykresów 184 8. 7. Tytuł wykresu................................................185 8. 8. Osie wykresu.................................................185 8. 9. Legenda wykresu..............................................186 8. 10. Czytanie tabel i wykresów...................................186 9. ZASADY CZYTANIA I INTERPRETACJI MAP. 189 Anna Michno 9. 1. Elementy mapy................................................192 9. 1. 1. Treść mapy...........................................192 9. 1. 1. 1. Znaki kartograficzne.......................192 9. 1. 1. 2. Metody kartograficznej prezentacji.........193 9. 1. 2. Osnowa matematyczna mapy.............................196 9. 1. 2. 1. Skala mapy.................................196 9. 1. 2 2. Punkty osnowy geodezyjnej....................197 9. 1. 2 3. Punkty wyznaczające przebieg siatki kartograficznej 197 9. 1. 2. 4. Punkty wyznaczające przebieg siatki topograficznej 197 9. 1. 3. Elementy pozaramkowe mapy............................198 9. 1. 3. 1. Nazwa......................................198 9. 1. 32. Godło.........................................199 9. 2. Klasyfikacja map.............................................199 9. 3. Czytanie i interpretacja map.................................200 9. 3. 1. Czytanie map.........................................200 9. 3. 2. Interpretacja map....................................202 10. PRZYGOTOWANIE KRÓTKIEJ WYPOWIEDZI... 205 Elżbieta Bilska-Wodecka 10. 1. Przygotowanie wypowiedzi..................................207 10. 2. Wygłaszanie referatu......................................209 10. 3. Wypowiedź spontaniczna....................................209 11. PREZENTACJA MULTIMEDIALNA. 211 Elżbieta Bilska-Wodecka 11. 1. Przygotowanie planu prezentacji...........................213 11. 2. Projekt graficzny prezentacji.............................215 11. 3. Przygotowywanie tekstu i materiału ilustracyjnego.........216 11. 4. Opracowanie prezentacji w programie komputerowym..........217 11. 4. 1. Tło..............................................218 11. 4. 2. Tekst............................................220 11. 4. 3. Tabele ..........................................221 11. 4. 4. Ryciny ..........................................222 11. 4. 5. Fotografie.......................................223 11. 4. 6. Animacje.........................................225 11. 4. 7. Filmy, dźwięk....................................225 11. 5. Sprawdzenie prezentacji pod względem merytorycznym, technicznym i estetycznym...................................226 11. 6. Przygotowanie pliku do prezentacji .......................226 11. 7. Materiały informacyjne ...................................227 12. ZASADY KOMPOZYCJI POSTERU..........................................229 Elżbieta Bilska-Wodecka 12. 1. Przygotowanie planu ......................................232 12. 2. Projekt graficzny posteru.................................232 12. 3. Wykonanie posteru według projektu.........................232 12. 3. 1. Wielkość strony posteru i tło....................234 12. 3. 2. Tekst............................................234 12. 3. 3. Ryciny i zdjęcia.................................237 12. 4. Korekta posteru przed drukiem ............................237 12. 5. Przygotowanie gotowego posteru do druku...................238 12. 6. Materiały dla uczestników sesji posterowej................238 13. PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI.. 239 Jolanta Swięchowicz, Grzegorz Micek 13. 1. Cechy dyskusji............................................241 13. 2. Dyskusja na temat artykułu naukowego .....................244 13. 3. Dyskusja na temat ogólny..................................245 13. 3. 1. Ogólny schemat scenariusza dyskusji .............246 13. 3. 2. Metody aktywizujące dyskusję.....................247 13. 3. 2. 1. Burza mózgów...........................247 13. 3. 2. 2. Studium przypadku......................248 13. 3. 2. 3. Piramida priorytetów...................248 13. 3. 2. 4. Metoda sześciu kapeluszy...............249 13. 4. Dyskusje formalne.........................................250 13. 4. 1. Przygotowanie dyskusji formalnych................250 13. 4. 2. Rodzaje dyskusji formalnych......................251 13. 4. 2. 1. Dyskusja polemiczna....................251 13. 4. 2. 2. Debata.................................252 13. 4. 2. 3. Dyskusja panelowa......................256 13. 4. 2. 4. Dyskusja moderowana ...................257 13. 4. 3. Rola prowadzącego dyskusję.......................258 13. 4. 4. Zasady obowiązujące uczestników dyskusji ........260 13. 4. 5. Cechy dobrego mówcy...............................261 13. 4. 6. Sposoby argumentacji..............................263 13. 4. 7. Korzyści wynikające z uczestniczenia w dyskusji...280 14. ĆWICZENIA TERENOWE.. 283 Krzysztof Gwosdz 14. 1. Rodzaje zajęć terenowych...................................286 14. 1. 1. Kryterium: forma zajęć...........................286 14. 1. 1. 1. Wykład w terenie.....................286 14. 1. 1. 2. Ćwiczenia terenowe...................287 14. 1. 2. Kryterium: cel zajęć ............................287 14. 1. 2. 1. Specjalizacyjne lub kierunkowe.......287 14. 1. 2. 2. Regionalne...........................287 14. 1. 3. Kryterium: czas trwania..........................288 14. 1. 3. 1. Jednodniowe..........................288 14. 1. 3. 2. Wielodniowe..........................288 14. 1. 3. 3. Ekspedycyjne.........................288 14. 1. 4. Kryterium: prowadzący............................289 14. 1. 4. 1. Prowadzone przez nauczyciela akademickiego. 289 14. 1. 4. 2. Prowadzone przez studentów...........289 14. 2. Organizowanie zajęć terenowych.............................290 14. 2. 1. Przygotowanie....................................290 14. 2. 1. 1. Sformułowanie tematu i celu..........290 14. 2. 1. 2. Określenie czasu trwania zajęć.......291 14. 2. 1. 3. Kwerenda biblioteczna, czytanie literatury, zbieranie innych materiałów...............291 14. 2. 1. 4. Ustalenie trasy, wstępne wytypowanie punktów postojowych................................291 14. 2. 1. 5. Rekonesans terenowy..................292 14. 2. 1. 6. Weryfikacja przyjętych wcześniej ustaleń.... 292 14. 2. 1. 7. Uzyskanie niezbędnych zezwoleń i wystawienie zaświadczeń dla uczestników zajęć.........293 14. 2. 1. 8. Przygotowanie materiałów dla uczestników zajęć......................293 14. 2. 1. 9. Spotkanie organizacyjne .............293 14. 2. 2. Realizacja ......................................294 14. 2. 2. 1. Zasady postępowania wobec grupy......295 14. 2. 2. 2. Bezpieczeństwo w czasie zajęć........297 14. 2. 3. Podsumowanie.....................................298 14. 2. 3. 1. Maksymalizacja korzyści płynących z zajęć terenowych.........................299 14. 2. 3. 2. Notowanie w terenie..................299 15. RECENZJA NAUKOWA. 301 Jolanta Swięchowicz 15. 1. Recenzja wydawnicza........................................304 15. 1. 1. Procedura recenzowania artykułów naukowych (peer-review).........................................304 15. 1. 2. Struktura i cechy recenzji wydawniczej............306 15. 2. Recenzja pracy opublikowanej (np. książki) ...........307 15. 3. Recenzja pracy dyplomowej (licencjackiej lub magisterskiej).... 309 15. 3. 1. Kryteria oceny pracy licencjackiej...........309 15. 3. 2. Kryteria oceny pracy magisterskiej...........310 16. ZDAWANIE EGZAMINÓW. 313 Robert Guzik 16. 1. Przygotowanie do egzaminu.............................316 16. 2. Egzamin...............................................319 16. 2. 1. Niepokój i stres egzaminacyjny ..............319 16. 2. 2. Egzamin ustny ...............................320 16. 2. 3. Egzamin pisemny..............................323 16. 2. 4. Egzamin testowy..............................325 16. 2. 5. Po egzaminie.................................328 17. ETYCZNE ASPEKTY STUDIOWANIA I PROWADZENIA BADAŃ.......................................... 331 Jolanta Swięchowicz 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ .. 349 Jolanta Swięchowicz 18. 1. Zajęcia organizacyjne.................................352 18. 2. Źródła informacji.....................................352 18. 3. Zasady sporządzania notek bibliograficznych i cytowania literatury.................................352 18. 4. Praca z tekstem naukowym..............................359 18. 5. Sporządzanie konspektu................................364 18. 6. Pisanie streszczenia..................................367 18. 7. Pisanie pracy kompilacyjnej...........................367 18. 8. Notowanie wykładu.....................................370 18. 9. Zasady interpretacji tabel i wykresów.................370 18. 10. Zasady czytania map..................................378 18. 11. Przygotowanie krótkiej wypowiedzi....................378 18. 12. Przygotowanie prezentacji komputerowej...............378 18. 13. Zasady kompozycji posteru............................379 18. 14. Prowadzenie i uczestnictwo w dyskusji................379 18. 15. Ćwiczenia terenowe...................................395 18. 16. Recenzja.............................................395 18. 17. Sesja końcowa .......................................403 19. WYKORZYSTANA I ZALECANA LITERATURA. .. 409 INDEKS RZECZOWY... ...................417 WSTĘP JOLANTA ŚWIĘCHOWICZ W 1990 r., wraz z zachodzącymi w Polsce przemianami, w Instytucie Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego doszło do radykalnej zmiany programu studiów geograficznych, która umożliwiała studentom jego realizację według różnorodnych programów indywidualnych. Było to możliwe dzięki ograniczeniu liczby kursów obligatoryjnych do niezbędnego minimum i wprowadzeniu bogatej oferty przedmiotów do wyboru. Pomysłodawcami i autorami prac nad nowym programem oraz wprowadzeniem nowych przedmiotów warsztatowych byli: doc. dr hab. Ludwik Kaszowski, dr Wojciech Chełmicki, dr Bolesław Domański, dr Grażyna Prawelska-Skrzypek oraz dr Andrzej Zborowski. Warto zacytować fragment ze wstępu zamieszczonego w broszurze zawierającej program studiów i katalog kursów na rok 1991/1992 (Chełmicki i in. 1991). Zachodzące w ostatnim roku w Polsce przeobrażenia objęły również system edukacji. Bez wykształconych, samodzielnie myślących i odpowiedzialnie dokonujących wyboru obywateli polityczne, ekonomiczne i społeczne reformy państwa mają małe szanse powodzenia. Rola Uniwersytetu Jagiellońskiego w kształtowaniu świadomości Polaków końca dwudziestego wieku może być spełniona między innymi poprzez głęboką przemianę systemu studiów. Przemiana ta nie może być jedynie kolejną modyfikacją ukształtowanego w ostatnich dziesięcioleciach systemu i programu studiów. Zachodzące zmiany wymagają całkowicie nowego spojrzenia na proces kształcenia w Uniwersytecie, zwłaszcza na rolę nauczyciela akademickiego i studenta jako jego podmiotów. Studia geograficzne stanowią WSTĘP 13 jedno z ogniw studiów uniwersyteckich wymagających nie naprawy, lecz wymiany. Opracowanie nowych zasad i nowego programu studiów geograficznych w naszym Uniwersytecie - próba wymiany takiego ogniwa - traktujemy jako wkład społeczności Instytutu Geografii UJ w zadanie przebudowy systemu edukacji w Polsce. Nowe zasady i program studiów geograficznych powstały w wyniku dyskusji nauczycieli akademickich oraz studentów Instytutu Geografii, co było możliwe dopiero w ostatnim okresie - odradzania się autonomii naszej Uczelni. Wyprzedzają one powstanie regulacji prawnych, zwłaszcza statuty Uniwersytetu, i w przyszłości muszą być do nich dostosowane. Istotą systemu studiów musi być jego otwartość na wszystkie autentyczne wartości oraz zdolność do ustawicznej samokontroli i samonaprawy. Jesteśmy przekonani, że po stosunkowo krótkim okresie przejściowym ukształtują się takie mechanizmy funkcjonowania systemu studiów, że zarówno studenci, jak i nauczyciele akademiccy odnajdą pozytywne motywacje dla wyższych wymagań -wobec samych siebie i siebie nawzajem. Przekonani też jesteśmy, że absolwent geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego będzie nie tylko dobrym specjalistą, potrafiącym się łatwo przystosować do rozmaitych zawodów, ale także - w szerokim tego słowa znaczeniu - humanistą, rozumiejącym znaki czasu nadchodzącego XXI w. Reforma programu polegała również na zmniejszeniu minimalnej liczby studentów wymaganej do uruchomienia kursów: z przedmiotów ogólnych i z zakresu geografii regionalnej - 10 osób, w przypadku kursów specjalistycznych - 5 osób, a w przypadku seminarium - 3 osoby. Zajęcia praktyczne (ćwiczenia, laboratoria, konwersatoria, seminaria) odbywały się w grupach liczących nie więcej niż 10 osób. Ustanowiono ponadto funkcję opiekuna naukowego, który był przewodnikiem i doradcą studenta oraz prowadził ze studentami znajdującymi się pod jego opieką zajęcia zwane pracownią. Każdemu studentowi pierwszego roku Komisja Programowa IG UJ przydzielała opiekuna naukowego. Z końcem pierwszego roku studiów student wybierał opiekuna naukowego spośród pracowników naukowo-dydaktycznych IG UJ. Opiekun mógł natomiast kierować pracą nie więcej niż 7 studentów z drugiego i trzeciego roku studiów, a w przypadku większej liczby zgłoszonych dokonywał ich wyboru. Na czwartym roku opiekunem studenta był 14 WSTĘP promotor pracy magisterskiej. Po zakończeniu roku student miał możliwość zmiany opiekuna naukowego po uzgodnieniu tej kwestii z zainteresowanymi pracownikami. Zadaniem pracowni na pierwszym roku studiów było uczenie oraz rozwijanie i utrwalanie podstawowych umiejętności warsztatowych niezbędnych do samodzielnego studiowania - przede wszystkim krytycznego korzystania z literatury i innych źródeł informacji, prawidłowego formułowania wypowiedzi, argumentowania, dyskusji, zwięzłego i trafnego analizowania zjawisk i zależności w formie pisemnej. Celem pracowni nie było poszerzanie wiedzy merytorycznej z zakresu geografii, nie ukierunkowywała ona studentów merytorycznie. Prowadzący pracownie byli zobligowani do korzystania z tekstów oraz podejmowania tematów w równym stopniu z zakresu geografii fizycznej i ekonomicznej. Prace pisemne niespełniające wymogów były odrzucane, a student był zobowiązany napisać taką pracę jeszcze raz. Obowiązywała ponadto zasada stopniowego podnoszenia trudności i wymagań w miarę zdobywania przez studentów wiedzy merytorycznej i metodycznej. Program pracowni na pierwszym roku składał się z 12 głównych zagadnień, które dotyczyły korzystania z literatury, notowania wykładu, czytania tekstu naukowego, sporządzania konspektu, pisania streszczenia, dyskusji na temat prostego tekstu naukowego, dyskusji na temat artykułu empirycznego, dyskusji na temat ogólny, pisania pracy kompilacyjnej, sporządzania notatki z krótkiej (godzinnej) wycieczki, interpretacji tabel i wykresów, interpretacji mapy. Zadaniem pracowni na roku drugim i trzecim było rozwijanie i utrwalanie umiejętności warsztatowych zdobytych na roku pierwszym oraz zdobywanie nowych, takich jak budowanie dłuższej (10-minutowej) słownej wypowiedzi, pisanie pracy kompilacyjnej na podstawie 2-3 zadanych artykułów uzupełnionych o literaturę zebraną przez studenta, pisanie pracy kompilacyjnej na podstawie 1-2 zadanych pozycji literatury, uczestniczenie w dyskusji polemicznej na kontrowersyjny temat, dyskusji ogólnej na temat książki, pisanie recenzji publikacji naukowej, pisanie w pełni samodzielnego opracowania, zaplanowanie poszczególnych etapów postępowania badawczego prowadzącego do rozwiązania problemu naukowego, prowadzenie krótkich ćwiczeń terenowych przez studentów. WSTĘP 15 W miarę upływu czasu program studiów ulegał kolejnym modyfikacjom. W roku akademickim 2003/2004 zamiast dotychczasowej pracowni na roku trzecim została wprowadzona pracownia licencjacka, a w roku następnym proseminarium, które od roku akademickiego 2006/2007 nosiło nazwę proseminarium licencjackiego. Pracownię na roku drugim zastąpiono w roku akademickim 2006/2007 projektami. Jednak jedną z największych zmian wprowadzonych w ramach tzw. Procesu Bolońskiego było przekształcenie na Uniwersytecie Jagiellońskim jednolitych studiów magisterskich w studia dwustopniowe i wprowadzenie studiów pierwszego (licencjackich) i drugiego (magisterskich) stopnia. W Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej studia dwustopniowe zostały wprowadzone w roku akademickim 2007/2008 i od tego momentu na 3-letnich studiach stacjonarnych I stopnia na roku pierwszym jest realizowana pracownia ogólna, na roku drugim - projekty, a na trzecim - proseminarium licencjackie. Na studiach II stopnia (2-letnich magisterskich) na roku pierwszym i drugim studenci uczęszczają na seminarium magisterskie. Mimo tych różnorodnych przeobrażeń pracownia ogólna na roku pierwszym jest prowadzona nieprzerwanie od 25 lat. W ostatnim czasie wraz ze wzrostem liczby studentów na roku pierwszym przybyło grup pracownianych, zwiększyła się też liczba studentów w grupie, ale program pracowni nadal jest realizowany. Część bardziej zaawansowanych umiejętności warsztatowych jest realizowana w ramach projektów, ukierunkowanych na pracę w grupach oraz proseminarium licencjackiego, którego zwieńczeniem jest praca licencjacka. Całkowicie nowym elementem wprowadzonym do programu pracowni ogólnej na pierwszym roku jest tzw. sesja końcowa, organizowana na zakończenie roku akademickiego. Studenci całego rocznika prezentują a niej swoje wystąpienia, nad którymi między innymi pracowali podczas pracowni. Sesja ma charakter konkursowy, autorzy najlepszych wystąpień są nagradzani, a dyplomy i nagrody książkowe wręczane uroczyście podczas inauguracji nowego roku akademickiego. Pierwsza taka sesja odbyła się w roku akademickim 2012/2013. Przewodnik do pracowni ogólnej jest przeznaczony zarówno dla prowadzących pracownię na pierwszym roku, jak i dla studentów 16 WSTĘP uczestniczących w tych zajęciach. Powstał na podstawie wieloletnich doświadczeń nabytych podczas prowadzenia tego przedmiotu. Do współpracy zostali zaproszeni autorzy, którzy w większości byli studentami pierwszych roczników studiujących według nowego programu, a obecnie sami są nauczycielami akademickimi i prowadzą lub prowadzili przez wiele lat pracownię ogólną na roku pierwszym. Przewodnik składa się z 18 rozdziałów poświęconych zagadnieniom podstawowym, niezbędnym w procesie studiowania. Rozdział pierwszy - napisany przez E. Bilską-Wodecką, A. Michno, K. Piotrowicz, R. Guzika i K. Gwosdza - zawiera podstawowe informacje na temat cech i źródeł danych geograficznych oraz podaje wybrane bazy danych dostępne on-line mające zastosowanie w badaniach geograficznych. W rozdziale drugim E. Bilska-Wodecka, na podstawie licznych przykładów, omawia zasady sporządzania notatek bibliograficznych i bibliografii, analizuje elementy opisu bibliograficznego oraz zasady redagowania bibliografii załącznikowej i przypisów. W kolejnym rozdziale J. Święchowicz koncentruje się na cechach tekstów i języka naukowego, rodzajach publikacji naukowych oraz metodach czytania tekstów naukowych. Rozdziały 4-7 są poświęcone umiejętności przekazywania informacji w formie pisemnej. W pracy G. Micka podane są sposoby sporządzania konspektu, a K. Piotrowicz i J. Święchowicz w rozdziale 5 omawiają funkcje zarysów treści, abstraktów i streszczeń w publikacjach naukowych oraz uczą, jak napisać streszczenie różnych rodzajów prac pisemnych. W następnym rozdziale J. Święchowicz i K. Piotrowicz charakteryzują cechy i elementy pracy kompilacyjnej, podają etapy jej pisania oraz omawiają wymagania redakcyjne najczęściej stosowane w przypadku takich prac. W 7 rozdziale J. Święchowicz omawia korzyści płynące z obecności na wykładach oraz podaje różne metody notowania wykładu. Dalsze rozdziały dotyczą zasad czytania tabel i wykresów (K. Gwosdz, K. Piotrowicz) oraz interpretacji map (A. Michno). Kolejne rozdziały (10,11,12) autorstwa E. Bilskiej-Wodeckiej, poświecone są zasadom i sposobom przygotowania krótkiej wypowiedzi, prezentacji multimedialnej oraz kompozycji posteru. W rozdziale 13, napisanym przez J. Święchowicz i G. Micka, zawarte są informacje odnoszące WSTĘP 1 7 się do rodzajów i sposobów prowadzenia dyskusji, środków aktywizujących dyskusję, metod argumentacji oraz korzyści wynikających z uczestnictwa w dyskusji. R. Guzik w rozdziale 16 przekazuje praktyczne rady, jak przygotować się do zdawania egzaminów. W rozdziale 17, J. Święchowicz omawia etyczne aspekty studiowania i prowadzenia badań podczas studiów, a w rozdziale 18 podaje wybrane przykłady krótkich ćwiczeń realizowanych przez nią w ramach pracowni, które mogą być wykorzystywane, modyfikowane przez prowadzących pracownię lub stanowić dla nich inspirację. Przedstawione w przewodniku informacje nie wynikają z prowadzonych przez nas badań, ale są wypadkową wiedzy zawartej w licznych pracach naukowych i przewodnikach metodycznych, wiedzy i umiejętności przekazywanych nam przez naszych Nauczycieli i wreszcie naszych własnych doświadczeń, krytycznych przemyśleń, poszukiwań i praktyki wynikającej z prowadzenia pracowni od początku jej powstania, czyli od prawie 25 lat. Nauczanie tego przedmiotu przez wiele lat pozwoliło na krytyczną ocenę przekazywanych treści i wybraniu zagadnień naszym zdaniem najważniejszych dla studentów rozpoczynających studia geograficzne i równocześnie niezbędnych do prawidłowego przebiegu procesu kształcenia. Bogata literatura przedmiotu, z której korzystaliśmy, którą nam polecali na studiach i na różnych szkoleniach metodycznych nasi Nauczyciele i którą sami polecamy naszym Studentom, znajduje się w rozdziale 19. Zawarte w przewodniku treści są przekazywane dwutorowo i niezależnie od siebie. Główny tekst ma wielowątkową strukturę i obejmuje rozbudowane wiadomości na omawiane w poszczególnych rozdziałach tematy. Na marginesach zawarte są informacje uzupełniające bądź streszczające najważniejsze fragmenty tekstu oraz podane są przykłady i praktyczne wskazówki. Informacje na marginesach są dziełem redaktora powstałym przy współpracy z autorami poszczególnych rozdziałów. Na marginesach znajdują się ponadto definicje używanych przez autorów rozdziałów terminów, które pochodzą ze słowników języka polskiego, słowników poprawnej polszczyzny, słowników wyrazów obcych oraz encyklopedii wydanych przez PWN. Ze względów edytorskich zrezygnowano z umieszczania nazw słowników lub encyklopedii pod każdą definicją. Pełne notki bibliograficzne umieszczono 18 WSTĘP w rozdziale 19. Do tych definicji przykładamy dużą wagę, gdyż to one mówią, o czym jest tekst, i uzmysławiają, jakie jest znaczenie używanych na co dzień w różnych kontekstach pojęć. Przyswojenie definicji ułatwi zrozumienie treści i posługiwanie się terminami zgodnie z ich pierwotnym znaczeniem. Taka struktura tekstu jest celowym zabiegiem, przewodnik do ćwiczeń nie jest bowiem podręcznikiem przeznaczonym do czytania „od deski do deski”. Poszczególne rozdziały, a nawet podrozdziały stanowią spójną zamkniętą całość i mogą być czytane wyrywkowo. Struktura rozdziałów i tytuły umieszczone w żywej paginie pozwalają na szybkie odnalezienie potrzebnych informacji. Zajęcia z pracowni ogólnej mają charakter autorski. Prowadzący pracownię realizują jednostki tematyczne zawarte w programie, ale mają dużą dowolność w sposobie ich realizacji. Każdy z nich opracowuje swoje indywidualne zestawy ćwiczeń, dobiera przykłady, przygotowuje listy lektur, proponuje miejsca ćwiczeń terenowych. Przewodnik ma za zadanie ułatwienie pracy zarówno studentom pierwszego roku geografii, jak i prowadzącym pracownię. Studenci będą mogli samodzielnie przyswoić wiedzę teoretyczną z przewodnika, natomiast zajęcia w całości będzie można wykorzystać na ćwiczenia praktyczne polegające na przyswajaniu i utrwalaniu potrzebnych w trakcie procesu studiowania umiejętności poprzez realizowanie konkretnych zadań. Zawarte w przewodniku informacje i wskazówki są na tyle ogólne, że mogą być użyteczne lub inspirujące również dla studentów geografii lat wyższych, uczestniczących w projektach, proseminarium licencjackim, pracowni magisterskiej czy seminarium magisterskim oraz dla Prowadzących te zajęcia. Z naszych doświadczeń może skorzystać ponadto każdy, kto pragnie poszerzyć swoją wiedzę na temat metod pracy naukowej i kto nieustannie doskonali swój warsztat pracy. Wiele z poruszanych w książce tematów ma charakter uniwersalny, dlatego polecamy przewodnik również studentom innych kierunków. Tempo studiów jest dynamiczne. Wymaga systematycznej pracy i umiejętności uczenia się. Polega ona nie tylko na poznaniu praw rządzących przyswajaniem wiedzy, ale nabyciu sprawności w stosowaniu ich w konkretnych sytuacjach. Przedstawione w podręczniku informacje i wskazówki na temat sposobu zbierania informacji, czytania teksów WSTĘP 19 naukowych, słuchania, notowania, pisania różnego rodzaju prac, przygotowywania wystąpień, umiejętności interpretacji map i wykresów, czy wreszcie recenzowania, są w większości oparte na doświadczeniach autorów przewodnika, nie dają gwarancji uzyskania wysokich wyników w nauce. Potrzebne są jeszcze systematyczna praca i organizowanie swojego wysiłku umysłowego w taki sposób, by wiedzę opartą na doświadczeniach czy radach praktycznych innych umieć dostosować do swoich możliwości intelektualnych, cech osobowych, warunków życia, a nawet upodobań. Mam nadzieję, że przewodnik do pracowni ogólnej spełni swoje zadanie i sprawi, że uczestniczenie w tych ćwiczeniach będzie twórcze, pożyteczne, przyjemne i inspirujące zarówno dla Studentów, jak i Nauczycieli Akademickich prowadzących te zajęcia. Podziękowania Jestem wdzięczna Pani prof. dr hab. Grażynie Prawelskiej-Skrzypek i Panu prof. dr hab. Bolesławowi Domańskiemu za recenzję podręcznika. Dziękuję za wszystkie dobre słowa, a zwłaszcza te krytyczne, które wzbogaciły pracę i nadały jej ostateczny kształt. Panu prof. Bolesławowi Domańskiemu szczególnie serdecznie dziękuję za inspirację do napisania przewodnika. Pani prof. Grażynie Prawelskiej-Skrzypek za zawartą w recenzji propozycję uzupełnienia tytułu oraz sugestię wzbogacenia książki o kolejny rozdział poświęcony zagadnieniom etycznym studiowania i badań naukowych. Dyrektorowi Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ Panu dr. hab. Markowi Drewnikowi dziękuję za zainteresowanie publikacją i sfinansowanie druku. Panu mgr. Patrycjuszowi Pilawskiemu za cenne uwagi podczas adiustacji i korekty językowej tekstu. Pani mgr Małgorzacie Ciemborowicz dziękuję za skład i przygotowanie książki do druku. 20 WSTĘP Za okazaną pomoc dziękuję również Pani mgr Ewie Grudzie, kierownikowi Muzeum Książki Dziecięcej Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy - Biblioteki Głównej Województwa Mazowieckiego oraz radcy prawnemu Pani Marcie Lampart - Współpracownikowi Pełnomocnika Rektora UJ ds. prawnych. Szczególnie serdeczne podziękowania kieruję do Pana Bohdana Butenki, Autora ilustracji książek mojego dzieciństwa, który zgodził się na umieszczenie jednego ze swoich rysunków na okładce podręcznika. Mam nadzieję, że ta zabawna ilustracja zachęci studentów do zapoznania się z treścią przewodnika. Kraków, 15 czerwca 2016 r. Jolanta Święchowicz WSTĘP 21 1. CECHY I ŹRÓDŁA DANYCH GEOGRAFICZNYCH ELŻBIETA BILSKA-WODECKA, ANNA MICHNO, KATARZYNA PIOTROWICZ, ROBERT GUZIK, KRZYSZTOF GWOSDZ 1.1. Charakterystyka danych geograficznych 1.2. Problemy z archiwizacją i przetwarzaniem danych 1.3. Rodzaje i dostępność źródeł informacji 25 27 28 1.4. Wybrane bazy danych dostępne on-line mające zastosowanie w badaniach geograficznych 29 CECHY I ŹRÓDŁA DANYCH GEOGRAFICZNYCH 1 ELŻBIETA BILSKA-WODECKA, ANNA MICHNO, KATARZYNA PIOTROWICZ, ROBERT GUZIK, KRZYSZTOF GWOSDZ Każda dziedzina wiedzy ma charakterystyczne dla siebie źródła informacji, które są wykorzystywane przy rozwiązywaniu problemów naukowych. W przypadku geografii źródła danych obejmują materiał niepublikowany (zgromadzony w archiwach, pozyskany w badaniach ankietowych, wywiadach itp.) lub publikowany w postaci danych ilościowych i jakościowych obejmujących statystyki ważniejszych struktur oraz procesów społecznych i gospodarczych, a także ważnych dla działalności człowieka zjawisk przyrodniczych (np. opady atmosferyczne, burze, poziom wód w rzekach) czy dane kartograficzne (zob. rozdz. 18.2). 1.1. Charakterystyka danych geograficznych Danymi mogą być wszystkie te informacje, które służą wyjaśnianiu i zrozumieniu zjawisk otaczającego nas świata. Główną cechą odróżniającą dane geograficzne od innych typów danych jest wymiar przestrzenny. Jednostka przestrzenna jako podstawowa dana może być punktem, linią lub obszarem. Oznacza to, że możemy ją opisać i wyznaczyć jej lokalizację na powierzchni jakiegoś obszaru w sposób bezwzględny - poprzez dwu- lub trójwymiarowy układ współrzędnych, podając informację o lokalizacji za pomocą współrzędnych geogra- DANE GEOGRAFICZNE Informacje służące wyjaśnieniu i zrozumieniu zjawisk otaczającego nas świata; ich cechą jest wymiar przestrzenny. ŹRÓDŁA DANYCH GEOGRAFICZNYCH * materiały niepublikowane (archiwalne), * materiał pozyskany w badaniach ankietowych, wywiadach itp., " niepublikowane bazy danych, ’ publikowane dane ilościowe i jakościowe (statystyki ważniejszych struktur oraz procesów społecznych i gospodarczych), * publikowane dane ilościowe i jakościowe ważnych dla działalności człowieka zjawisk przyrodniczych (np. opady atmosferyczne, burze, poziom wód w rzekach), * dane kartograficzne. REGION WĘZŁOWY Zróżnicowany wewnętrznie obszar z wyraźnie zarysowującą się dominacją gospodarczą i społeczną jednego ośrodka, najczęściej miasta (tzw. ogniska), wyznaczony w przestrzeni przez zasięg oddziaływań tego ośrodka; kryterium wydzielania regionu węzłowego stanowią powiązania (ciążenia) między ośrodkiem dominującym a otaczającymi terenami; region węzłowy nazywany jest też regionem funkcjonalnym, nodalnym lub wektorowym; jest to jeden z dwóch głównych regionów gospodarczych obok regionu jednolitego. ficznych oraz w niektórych przypadkach o położeniu nad poziomem morza - lub względem siebie, np. miasto E leży na zachód od miasta C. Dlatego głównym sposobem wizualizacji danych geograficznych jest użycie kartograficznych metod prezentacji, takich jak np. metoda izo-linii, kartogramu. Ważną cechą danych geograficznych jest czas ich pozyskania, a analiza przemian zjawisk w ujęciu czasowym jest jedną z cech geografii. Dane geograficzne zwykle są gromadzone w odniesieniu do pojedynczych obiektów, a następnie prezentowane w ujęciu regionalnym. Pod pojęciem regionu rozumie się obszar względnie jednolity w zakresie wybranych cech, czyli obejmujący sąsiadujące ze sobą tereny o podobnych cechach, lub obejmujący wzajemnie powiązane jednostki przestrzenne (np. region węzłowy). W geografii fizycznej zazwyczaj analizie poddawane są regiony naturalne. Przykładem mogą być regiony wydzielone na podstawie wielu cech środowiska, np. regiony fizycz-nogeograficzne (krainy geograficzne) lub jednego elementu (zlewnia). Natomiast w geografii społeczno-ekonomicznej mają zastosowanie przede wszystkim regiony administracyjne różnych stopni (np. w Polsce są to gminy, powiaty, województwa), regiony kulturowe czy gospodarcze (regiony przemysłowe, rolnicze itp.). Każda dana geograficzna, oprócz tego, że lokalizuje się ją w konkretnej przestrzeni, ma, podobnie jak dane nieprzestrzenne, swoiste cechy (atrybuty). Takim atrybutem dla danej „źródło” może być np. wydajność (w litrach na sekundę) czy typ genetyczny (np. szczelinowe). Atrybuty mogą mieć charakter zarówno liczbowy, pozwalający na wykonywanie operacji na skali ilorazowej (np. źródło a o wydajności 5 1 • s¹ i źródło b o wydajności 101 • s¹), jak i opisowy, pozwalający jedynie na proste ich uszeregowanie (źródło a o większej wydajności i źródło b o mniejszej wydajności). 26 1. CECHY I ŹRÓDŁA DANYCH GEOGRAFICZNYCH 1.2. Problemy z archiwizacją i przetwarzaniem danych Zbierając dane i konstruując jakąkolwiek ich bazę, stajemy przed kilkoma problemami dotyczącymi natury tych danych. Pomijając problem źródeł pozyskania, który będzie analizowany w dalszej części tekstu, musimy uwzględnić cechy danych już pozyskanych. Te cechy można sprowadzić do następujących wymiarów: - jakość, - dokładność, - błędy. Jakość, rozumiana jako „trafność”, to po prostu stopień przydatności danych do konkretnego celu. Na jakość danych składa się przede wszystkim ich dokładność i kompletność. Powszechnym problemem występującym przy danych geograficznych w odniesieniu do kompletności jest ich uzyskanie w wymaganej skali (wymiarze) albo dla dłuższej serii czasowej. Na jakość danych rzutuje ponadto to, czy mamy informację o ich źródle i metodzie zbierania. Dokładność możemy zdefiniować jako stopień przybliżenia do stanu albo wartości faktycznej (zgodnej z prawdą). W przypadku danych geograficznych dokładność dotyczy dwóch wymiarów: położenia tego punktu w przestrzeni (dokładność lokalizacyjna albo pozycyjna) oraz jego atrybutów. Błędy w danych powstają na różnych etapach ich zbierania, opracowywania oraz przetwarzania. Ogólnie rzecz biorąc, można mówić o błędach powstałych na etapie zbierania i udostępniania danych, a także o błędach wynikających z obróbki przygotowanych wcześniej danych. Z uwagi na to, że błędy mogą zdarzać się praktycznie w każdej fazie pracy, kluczowe jest wypracowanie procedur weryfikacji i kontroli jakości danych. Zazwyczaj błędy powstałe na etapie wpisywania i przetwarzania informacji biorą się z: - pomyłek we wprowadzaniu ręcznym danych z materiału analogowego do cyfrowego, - niewłaściwej integracji danych z różnych programów lub formatów, - ze złego zdefiniowania przez użytkownika procedur obliczeniowych, CECHY DANYCH ■ wymiar przestrzenny (pozwala na lokalizację danych w konkretnej przestrzeni), * czas pozyskania (pozwala na analizę przemian zjawisk w ujęciu czasowym), * dokładność (stopień przybliżenia do stanu albo wartości faktycznej), * jakość (stopień przydatności danych do konkretnego celu), * błędy (niezgodności powstałe na etapie zbierania, udostępniania lub obróbki danych), ’ cechy swoiste (atrybuty ilościowe lub opisowe). 1.2. PROBLEMY Z ARCHIWIZACJĄ I PRZETWARZANIEM DANYCH 27 PODZIAŁ DANYCH Kryterium: stopień przetworzenia informacji ’ dane pierwotne, * dane wtórne. DANE PIERWOTNE Uzyskane z własnych pomiarów lub badań terenowych, ankiet, wywiadów itp. DANE WTÓRNE Wstępnie przetworzone, publikowane w rocznikach statystycznych, bazach internetowych, katalogach firm, rozkładach jazdy i in. - różnicy pomiędzy stanem normalnym (według teorii) a wynikiem działania programu (program jest omylny). 1.3. Rodzaje i dostępność źródeł informacji W nauce jest stosowanych kilka klasyfikacji źródeł informacji. Ze względu na zakres wyróżniamy informacje wyczerpujące i niewy-czerpujące. Informacje wyczerpujące obejmują wszystkie elementy badanej grupy, natomiast informacje niewyczerpujące odnoszą się do fragmentu badanego zbioru. Ze względu na stopień przetworzenia informacji dane można podzielić na pierwotne i wtórne. Danymi pozyskanymi ze źródeł pierwotnych są te uzyskane z własnych pomiarów lub badań terenowych (czasochłonne, ale często konieczne), ankiet, wywiadów. Natomiast ze źródeł wtórnych pochodzą dane publikowane w rocznikach statystycznych; pochodzące z baz internetowych; katalogi firm; rozkłady jazdy; inne źródła publikowane. Są one już wstępnie przetworzone. W tym wypadku dane mogą odnosić się już do żądanej przez nas skali przestrzennej lub musimy sami je do tej skali dostosować, np. lokalizacje firm według miejscowości przypisać do powiatów, jeśli w takiej skali prowadzimy badania. Samo pozyskanie danych zarówno tych ze źródeł pierwotnych, jak i wtórnych wiąże się z ich skopiowaniem, zachowaniem na nośniku danych, przepisaniem itd. Dostępność danych źródłowych dla poszczególnych dyscyplin badawczych geografii różni się diametralnie. Dane klimatologiczne oraz z zakresu geografii społeczno-ekonomicznej zbierane są od długiego czasu przez specjalnie do tego powołane urzędy. Przedstawiciele innych nauk geograficznych, np. hydrolodzy również mogą sięgać do zbiorów systematycznie gromadzonych danych, np. o stanach rzek, ale zestaw gotowych danych hydrologicznych w porównaniu do np. klimatologii jest znaczny węższy. Geomorfolodzy czy gleboznawcy muszą zazwyczaj opierać się na własnych badaniach terenowych i laboratoryjnych. Trudności w pozyskaniu pożądanych przez nas danych zależą od: - obszaru i skali przestrzennej prowadzonych badań; im w większej skali (bardziej szczegółowej) chcemy pozyskać dane, tym jest to trudniejsze. 28 1. CECHY I ŹRÓDŁA DANYCH GEOGRAFICZNYCH - czasu, do którego muszą odnosić się serie danych; im dłuższa seria, tym trudniej ją zebrać dla wymaganej skali przestrzennej. Nie jest natomiast regułą, że im starsze dane, tym gorsze. Wprawdzie dostęp do danych sprzed 70-80 lat może być utrudniony, lecz ich jakość i adekwatność dla wymaganej skali jest czasami o wiele większa niż danych współczesnych. Zawężając dalsze rozważania do istniejących już źródeł danych ze względu na sposób publikacji, wskażmy na trzy ich typy: - dane w tradycyjnej postaci analogowej (np. arkusze pomiarów meteorologicznych, roczniki statystyczne), - dane dostępne on-line (niektóre firmy wymagają wniesienia opłaty celem skorzystania z zawartych na ich stronach danych), - dane dostępne na płytach CD lub innych nośnikach. Dostęp do informacji zrewolucjonizował Internet. Dotyczy to danych już opracowanych, jak również innych informacji, które chcemy pozyskać. Internet wielokrotnie przyspieszył proces pozyskiwania potrzebnych danych. Rozszerzył on również problematykę, którą można badać. Obróbkę danych przyspieszyło ich rozpowszechnianie na płytach CD lub D VD. Znacznie łatwiej bowiem wprowadzić (skopiować) dane w postaci cyfrowej niż analogowej. Mniejsza jest też możliwość popełnienia przy tym błędów, ponieważ większość baz danych pozwala na ich pobranie w dogodnych formatach (np. xls) umożliwiających analizę bez większych przekształceń. 1.4. Wybrane bazy danych dostępne on-line mające zastosowanie w badaniach geograficznych W Internecie istnieje wiele baz danych, które mogą być wykorzystane w badaniach geograficznych. Różnią się one szczegółowością i rzetelnością informacji, a także zakresem wolnego dostępu. Warto jednak zawsze zwrócić uwagę na datę utworzenia oraz ostatniej modyfikacji strony internetowej. Ta informacja gwarantuje nam większą aktualność treści na niej zawartych. PODZIAŁ BAZ DANYCH Kryterium: sposób publikacji: • w postaci analogowej (np. roczniki statystyczne, arkusze pomiarów meteorologicznych), • dostępne on-line w Internecie, • dostępne na płytach CD lub innych nośnikach. BAZY DANYCH Ze względu na rodzaj prowadzonych badań bazy danych różną się: ’ obszarem i skalą przestrzenną, ’ czasem, do którego się odnoszą. 1.4. WYBRANE BAZY DANYCH DOSTĘPNE ON-LINE... 29 Z uwagi na bardzo dynamiczny rozwój nowych stron internetowych z różnorodnymi zasobami baz danych, które mogą stanowić ważne źródło informacji w geografii, nie jest możliwe nawet ogólne ich omówienie. W zależności od potrzeb można szukać informacji na różnych poziomach szczegółowości. W pierwszej kolejności warto przeglądać strony internetowe różnych organizacji międzynarodowych (np. Organizacja Narodów Zjednoczonych, Europejska Agencja Środowiska), międzynarodowych organizacji i stowarzyszeń naukowych (np.: International Union of Soil Sciences -IUSS, Global Hydrology Resource Center - GHRC, International Asso-ciation of Hydrological Sciences - IAHS, International Association of Geomorphologists - IAG, International Union of Geological Sciences -IUGS), instytucji krajowych (np. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej - Państwowy Instytut Badawczy - IMGW-PIB, Państwowa Służba Hydrogeologicznej - PSH, Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej -NFOŚiGW) czy ich narodowych odpowiedników w różnych krajach (np. Deutscher Wetterdienst - DWD). W opracowaniach z zakresu geografii fizycznej wciąż podstawowym źródłem informacji, oprócz autorskich badań terenowych, są różnego rodzaju mapy i bazy danych przestrzennych. Większość z map ogólnogeograficznych i tematycznych oraz numeryczne bazy danych są dostępne w ramach Państwowego Zasobu Geodezyjnego i Kartograficznego na poziomie centralnym, wojewódzkim i powiatowym. W zasobie Centralnego Ośrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Warszawie (www.codgik.gov.pl) dostępne są: mapy topograficzne (w skalach: 1:10 000,1:25 000, 1:50 000,1:100 000), mapy tematyczne (np. hydrograficzne, sozologiczne), ortofotomapy, zdjęcia lotnicze, numeryczne dane wysokościowe (Numeryczny Model Terenu, Numeryczny Model Pokrycia Terenu oraz odpowiadające im dane pomiarowe). Ponadto w zasobie CODGiK znajdują się także różnego rodzaju bazy danych: Baza Danych Obiektów Topograficznych (BDOT), Baza Danych Ogólnogeograficznych (BDO), Państwowy rejestr granic i powierzchni jednostek podziałów terytorialnych (PRG) oraz Dane osnowy geodezyjnej, grawimetrycznej i magnetycznej. 30 1. CECHY I ŹRÓDŁA DANYCH GEOGRAFICZNYCH Wojewódzkie ośrodki dokumentacji geodezyjnej i kartograficznej (dla województwa małopolskiego: http://www.malopolskie.pl/region/ WODGIK) udostępniają w postaci cyfrowej oraz analogowej informacje przestrzenne o zasięgu wojewódzkim - mapy topograficzne, mapy tematyczne, dane z BDOT. Powiatowe ośrodki dokumentacji geodezyjnej i kartograficznej (np. w Krakowie: Grodzki Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Krakowie - Urząd Miasta Krakowa, Wydział Geodezji) udostępniają informacje z zakresu ewidencji gruntów i budynków (mapa zasadnicza, wypis z rejestru gruntów) oraz archiwalne, sporządzane i obowiązujące miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta. Szczególnie istotnym źródłem informacji geograficznej są materiały dostępne w Państwowym Instytucie Geologicznym - Państwowym Instytucie Badawczym (PIG-PIB). Dostępna na stronie internetowej (http://www.pgi.gov.pl/) Centralna Baza Danych Geologicznych (CBDG) jest największym w Polsce zbiorem cyfrowych danych geologicznych. Są to między innymi szczegółowe informacje o otworach wiertniczych, złożach kopalin, archiwalnych dokumentacjach geologicznych i różnego typu badaniach geofizycznych. Aplikacje internetowe CBDG pozwalają użytkownikowi na zaawansowane wyszukiwanie danych zarówno tekstowych, jak i przestrzennych. Serwis internetowy CBDG zawiera również graficzne skorowidze map seryjnych (Szczegółowa mapa geologiczna Polski, Mapa hydrogeologiczna Polski, Mapa geo-logiczno-gospodarcza Polski, Mapa geośrodowiskowa Polski - wszystkie w skali 1:50 000). Ze strony internetowej PIG-PIB istnieje również dostęp do innych tematycznych portali internetowych i baz danych. Z zakresu hydrogeologii podstawowe informacje i dane można uzyskać na stronie internetowej Państwowej Służby Hydrogeologicznej (PSH): http://www.psh.gov.pl/. Strona ta zawiera: dokumenty i akty prawne (dyrektywy UE, ustawy, rozporządzenia), bilans zasobów eksploatacyjnych wód podziemnych, informacje o stanie środowiskowym wód podziemnych w Polsce, mapy obszarów zagrożonych podtopienia-mi (w skali 1:50 000 w regionach wodnych kraju), a także umożliwia dostęp do portali tematycznych, np.: geoportalu e-PSH (informacje 1.4. WYBRANE BAZY DANYCH DOSTĘPNE ON-LINE... 31 dotyczące: punktów monitoringu, obiektów hydrogeologicznych, Głównych Zbiorników Wód Podziemnych, Jednolitych Części Wód Podziemnych). Na stronie internetowej PSH dostępna jest aplikacja, pozwalająca na wyszukiwanie i przeglądanie danych z różnych baz hydrologicznych i hydrogeologicznych, np.: Centralnego Banku Danych Hydrogeologicznych (dane dokumentacyjne o odwiertach, ujęciach i źródłach wód podziemnych zwykłych, mineralnych i termalnych z obszaru Polski), bazy POBORY (informacje o poborze rejestrowanym wód podziemnych z ujęć na obszarze całego kraju), bazy Monitoringu Wód Podziemnych (dane dotyczące sieci i punktów badawczych monitoringu, pomiarów zwierciadła, wyników analiz chemicznych). Przy sporządzaniu opracowań z zakresu meteorologii i klimatologii, ale również z hydrologii zazwyczaj korzysta się z baz danych w postaci: - map, zwłaszcza z rozkładem przestrzennym różnych elementów meteorologicznych (ciśnienia, temperatury, opadów itp.), zjawisk (np. trasy przemieszczania się cyklonów tropikalnych), a także m.in. map oceny ryzyka powodziowego (dostępnych na stronie Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej: http://www.kzgw.gov.pl/) czy map hydrogeologicznych (strona PSH) oraz map synoptycznych (archiwalnych i aktualnych), - danych z pomiarów oraz obserwacji meteorologicznych i hydrologicznych (w formie tekstowej i graficznej), depesz synoptycznych, danych z reanaliz (dane gridowe), z odwiertów hydrogeologicznych, informacji o ujęciach i źródłach wód podziemnych (zwykłych, mineralnych, termalnych), - zdjęć z satelitów meteorologicznych, radarów, systemów detekcji wyładowań atmosferycznych oraz diagramów (sondaży) aerolo-gicznych, - serwisów pogodowych. W przypadku danych z zakresu meteorologii i klimatologii warto zajrzeć na strony internetowe, których bardzo obszerny spis można znaleźć w zakładce „linki” na stronie Stowarzyszenia Klimatologów Polskich (http://www.klimat.org.pl/). Wśród nich jednymi z największych zbiorów danych zawierają: - MetOffice (http://www.metoffice.gov.uk/), - Wetterzentrale (http://www.wetterzentrale.de/), 32 1. CECHY I ŹRÓDŁA DANYCH GEOGRAFICZNYCH - OGIMET (http://www.ogimet.com/), - European Climate Assessment & Dataset (http://eca.knmi.nl/), - National Oceanic and Atmospheric Administration (http://www. noaa.gov/). Osoby zainteresowane bazami danych związanych z ochroną i monitoringiem środowiska mogą skorzystać m.in. z informacji zawartych na stronach internetowych Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska (http://www.gios.gov.pl/) lub wojewódzkich inspektoratów ochrony środowiska (przykładowo dla Krakowa: http://www. krakow.pios.gov.pl/). Można tam znaleźć m.in. wyniki: pomiarów jakości powietrza (wartości stężeń różnego rodzaju zanieczyszczeń), chemizmu opadów atmosferycznych oraz badań nad stanem warstwy ozonowej. Na stronie internetowej dostępne są także wyniki monitoringu chemizmu gleb ornych Polski, ocena zanieczyszczenia osadów dennych rzek i jezior, wyniki badań jakości wód powierzchniowych i podziemnych. Ze strony GIOŚ istnieje dostęp do wyników projektu CORINE Land Cover 2006 (CLC2006), możliwe więc jest przeglądanie map i pobieranie danych dla obszaru Polski dokumentujących zmiany w pokryciu terenu. W opracowaniach fizycznogeograficznych korzystamy także z tematycznych portali internetowych różnych instytucji rządowych związanych z realizowanymi przez nie konkretnymi projektami badawczymi, np.: - projekt IKAR - realizowany przez PIG-PIB; jego efektem jest baza geologicznej informacji przestrzennej integrująca nowe i istniejące rozwiązania w zakresie kartografii geologicznej, hydrogeologicznej, geośrodowiskowej i geologii złożowej (http://ikar2.pgi.gov.pl/pl/); - projekty GEOPORTAL i GEOPORTAL2 - realizowane przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii, udostępniające użytkownikom dane i usługi geoprzestrzenne wraz z interaktywną przeglądarką map (http://geoportal.gov.pl/); - projekt ISOK (Informatyczny System Osłony Kraju przed nadzwyczajnymi zagrożeniami) - realizowany przez Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, IMGW-PIB, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, Instytut Łączności, Rządowe Centrum Bezpieczeństwa; jego efektem jest opracowanie i udostępnienie map zagrożenia powodziowego 1.4. WYBRANE BAZY DANYCH DOSTĘPNE ON-LINE 33 oraz map ryzyka powodziowego w skali 1:10 000 (http://www.isok. gov.pl/pl/); - projekt SOPO (System Osłony Przeciwosuwiskowej) - projekt realizowany przez PIG-PIB; jego efektem jest baza danych osuwisk oraz terenów potencjalnie zagrożonych ruchami masowymi w Polsce (http://geoportal.pgi.gov.pl/ portal/page/portal/SOPO). W zakresie szczegółowych badań lokalnych i regionalnych, zarówno z zakresu geografii fizycznej, jak i społeczno-ekonomicznej, możemy korzystać również z opracowań naukowych i dokumentacji archiwalnej, które są dostępne w instytucjach naukowych i badawczych (np. Polska Akademia Nauk, uczelnie wyższe), organach samorządowych (urzędy wojewódzkie, powiatowe i gminne), stowarzyszeniach. W przypadku badań z zakresu geografii fizycznej warto szczegółowo zapoznać się z informacjami zawartymi na stronach internetowych takich organizacji jak np.: - Polskie Towarzystwo Geograficzne, - Polskie Towarzystwo Geologiczne, - Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich, - Polskie Towarzystwo Gleboznawcze, - Stowarzyszenie Klimatologów Polskich, - Stowarzyszenie Hydrologów Polskich, - Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu. W geografii społeczno-ekonomicznej rodzaje wykorzystywanych internetowych baz danych są uzależnione od zasięgu przestrzennego prowadzonych analiz. W zależności od tego w badaniach mogą być wykorzystywane dane gromadzone i udostępniane przez różne organizacje międzynarodowe, ale też przez np.wojewódzkie urzędy statystyczne, władze samorządowe czy organizacje pozarządowe. Poszukując danych o różnych formach działalności gospodarczej człowieka, należy w pierwszej kolejności odwiedzić strony internetowe różnych międzynarodowych organizacji. Wiele danych publikuje Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ, http://www.un.org/) oraz jej różne wyspecjalizowane agendy: - Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) - m.in. dane dotyczące problematyki rolnictwa i wyżywienia na świecie, 34 1. CECHY I ŹRÓDŁA DANYCH GEOGRAFICZNYCH - Światowa Organizacja Turystyki Narodów Zjednoczonych (UNWTO), - Międzynarodowa Organizacja Morska (IMO), - Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO), - Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Rozwoju Przemysłowego (UNIDO), - Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF), - Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny (ITU), - Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO), - Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO), - Światowy Związek Pocztowy (UPU), - Światowa Organizacja Własności Intelektualnej (WIPO), - Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), - Konferencja Narodów Zjednoczonych do spraw Handlu i Rozwoju (UNCTAD). Oprócz ONZ dane o zasięgu światowym udostępniają m.in.: - Światowa Organizacja Handlu (WTO), - Bank Światowy (World Bank), - Międzynarodowa Agencja Energetyczna (IEA), - Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Dane w sieci udostępniają także międzynarodowe ośrodki badawcze, takie jak np.: Population Index, World Resources Institute (WRI - dane o klimacie, energii, żywności, lasach, wodzie, miastach i transporcie), Oxfam (międzynarodowa organizacja humanitarna, zajmującą się walką z głodem na świecie i pomagającą w krajach rozwijających się), Eldis (dane dotyczące problemów krajów rozwijających się). Doskonałym źródłem informacji o krajach Unii Europejskiej jest Europejski System Statystyczny (EUROSTAT), a w szerszej skali międzynarodowej -Międzynarodowy Instytut Statystyczny (ISI). Na poziomie krajowym gromadzeniem i udostępnianiem różnych danych zajmują się urzędy statystyczne (Główny Urząd Statystyczny -GUS oraz wojewódzkie urzędy statystyczne). Na stronie GUS-u dostępne są m.in.: Baza Demografia, Statystyka Regionalna, Statystyka Międzynarodowa oraz Bank Danych Lokalnych, który jest głównym źródłem danych dla jednostek podziału administracyjnego w Polsce. Jak piszą jego autorzy, jest to „największy w Polsce uporządkowany 1.4. WYBRANE BAZY DANYCH DOSTĘPNE ON-LINE... 35 zbiór informacji o sytuacji społeczno-gospodarczej, demograficznej, społecznej oraz stanie środowiska, opisującym województwa, powiaty oraz gminy jako podmioty systemu organizacji społecznej i administracyjnej państwa, a także regiony i podregiony stanowiące elementy nomenklatury jednostek terytorialnych do celów statystycznych”. Na stronie internetowej GUS-u (http://stat.gov.pl/) znajduje się także odsyłacz do urzędów statystycznych innych krajów. Praktycznie każdy państwowy urząd statystyczny publikuje aktualne dane zgodne z kompetencjami i obszarem jego działania. Tabela 1. Strony internetowe wybranych instytucji, organizacji i stowarzyszeń Nazwa Instytucji, organizacji i stowarzyszenia Strona internetowa INSTYTUCJE, ORGANIZACJE 1 STOWARZYSZENIA KRAJOWE Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej http://www.codgik.gov.pl/ Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad http://www.gddkia.gov.pl/ Główny Inspektorat Ochrony Środowiska http://www.gios.gov.pl/ Główny Urząd Geodezji i Kartografii http://www.gugik.gov.pl/ Główny Urząd Statystyczny http://stat.gov.pl/ Instytut Rozwoju Miast http://irm.krakow.pl/pl/ Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej - Państwowy Instytut http ://www.imgw.pl/ Badawczy Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej http://www.kzgw.gov.pl/ Lasy Państwowe http://www.lasy.gov.pl/ Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej https://www.nfosigw.gov.pl/ ORGANY ADMINISTRACJI SAMORZĄDOWEJ (URZĘDY MARSZAŁKOWSKIE, STAROSTWA POWIATOWE, URZĘDY GMINY) Ośrodek Badań nad Migracjami http://www.migracje.uw.edu.pl/ Państwowa Służba Hydrogeologiczna http://www.psh.gov.pl/ Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy http://www.pgi.gov.pl/ Polska Akademia Nauk http://www.pan.pl/ Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu http://paek.ukw.edu.pl/ Polska Organizacja Turystyczna http://pot.gov.pl/ Polskie Towarzystwo Geograficzne http://www.ptg.pan.pl/ Polskie Towarzystwo Geologiczne http://www.ptgeol.pl/ 36 1. CECHY I ŹRÓDŁA DANYCH GEOGRAFICZNYCH Nazwa Instytucji, organizacji i stowarzyszenia Strona internetowa Polskie Towarzystwo Gleboznawcze http://www.ptg.sggw.pl/ Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich http://www.sgp.org.pl/ Stowarzyszenie Hydrologów Polskich http://www.shp.org.pl Stowarzyszenie Klimatologów Polskich http://www.klimat.org.pl/ Urzędy i instytucje państwowe, ministerstwa http://www.sejm.gov.pl/ INSTYTUCJE, ORGANIZACJE 1 STOWARZYSZENIA MIĘDZYNARODOWE Amerykańskie Towarzystwo Meteorologiczne (American Meteorological www.ametsoc.org Society - AMS) Bank Światowy (World Bank) http://www.worldbank.org/ Census Bureau http://www.census.gov/ Centre for Ecology & Hydrology http://www.ceh.ac.uk/ Deutscher Wetterdienst (DWD) www.dwd.de Dundee Satellite Receiving Station (DSRS) http://www.sat.dundee.ac.uk/ Eldis http://www.eldis.org/ European Climate Assessment & Dataset (WCA&D) http://eca.knmi.nl/ Europejska Agencja Środowiska (European Environment Agency - EEA) http://www.eea.europa.eu/pl Europejski System Statystyczny - EUROSTAT http://ec.europa.eu/eurostat Global Change Master Directory (GCMD) http://gcmd.nasa.gov/index.html Global Hydrology Resource Center (GHRC) http://ghrc.msfc.nasa.gov/ International Association for Landscape Ecology (IALE) http://www.landscape-ecology.org/ International Association of Geomorphologists (IAG) http://www.geomorph.org/ International Association of Hydrological Sciences (IAHS) http://iahs.info/ International Glaciological Society (IGS) http://www.igsoc.org/ International Union of Geological Sciences (IUGS) http://www.iugs.org/ International Union of Soil Sciences - IUSS http://www.iuss.org/ MetOffice http://www.metoffice.gov.uk/ Międzynarodowa Agencja Energetyczna (International Energy Agency - IEA) http://www.iea.org/ Międzynarodowy Instytut Statystyczny (The International Statistical http://www.isi-web.org/ Institute - ISI) National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA) http://www.noaa.gov/ 1.4. WYBRANE BAZY DANYCH DOSTĘPNE ON-LINE... 37 Nazwa Instytucji, organizacji i stowarzyszenia Strona internetowa OGIMET http://www.ogimet.com/ Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organization for http://www.oecd.org/ Economic Co-operation and Development - OECD) Oxfam http://www.oxfam.org/ Population Index http://popindex.princeton.edu/ Światowa Organizacja Handlu (WTO) http://www.wto.org/ The International Arctic Science Committee (IASC) http://www.iasc.info/ The International Union for Quaternary Science (INQUA) http://www.inqua.org/ Wetterzentrale http://www.wetterzentrale.de/ World Resources Institute (WRI) http://www.wri.org/ World Soil Information (ISRIC) http://www.isric.org/ WYSPECJALIZOWANE AGENDY ONZ Międzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego (International Civil http://www.icao.int/Pages/default. Aviation Organization - ICAO) aspx Międzynarodowa Organizacja Morska (International Maritime Organiza- tion - IMO) http://www.imo.org/Pages/home.aspx Międzynarodowa Organizacja Pracy (International Labour Organization - ILO) http://www.ilo.org/global/statistics- -and-databases/lang-en/index.htm Międzynarodowy Fundusz Rozwoju Rolnictwa (International Fund for http://www.ifad.org/ Agricultural Development - IFAD) http://www.imf.org/external/index. Międzynarodowy Fundusz Walutowy (International Monetary Fund - IMF) htm Międzynarodowy ZwiązekTelekomunikacyjny (International http://www.itu.int/en/Pages/default. Telecommunication Union - ITU) aspx Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Oświaty, Nauki i Kultury (United http://en.unesco.org/ Nations Educational Scientific and Cultural Organization - UNESCO) Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Przemysłowego http://www.unido.org/ (United Nations Industrial Development Organization - UNIDO) Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa http://www.fao.org/home/en/ (Food and Agriculture Organization - FAO) Powszechny Związek Pocztowy (Universal Postal Union - UPU) http://www.upu.int/en.html Światowa Organizacja ds.Turystyki (United Nations World Tourism http://www2.unwto.org/ Organization - UNWTO) Światowa Organizacja Meteorologiczna (World Meteorological https://www.wmo.int/pages/index_ Organization -WMO) en.html Światowa Organizacja Własności Intelektualnej (World Intellectual http://www.wipo.int/portal/en/index. Property Organization - WIPO) html Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization - WHO) http://www.who.int/en/ 38 1. CECHY I ŹRÓDŁA DANYCH GEOGRAFICZNYCH 2. NOTKI BIBLIOGRAFICZNE, BIBLIOGRAFIA I CYTOWANIE LITERATURY ELŻBIETA BILSKA-WODECKA 2.1. Źródła i wyszukiwanie informacji bibliograficznych 41 2.1.1. Źródła informacji 41 2.1.2. Sposoby wyszukiwania informacji bibliograficznych 45 2.2. Zasady sporządzania wykazu literatury 50 2.3. Redagowanie bibliografii załącznikowej 53 2.4. Przypisy 55 2.4.1. Cytowanie w tekście 55 2.4.2. Zaznaczanie cytatów 55 2.4.3. Powiązanie przypisów z tekstem 56 2.4.3.1. Harwardzki system odsyłaczy 56 2.4.3.2. Lokalizacja przypisów bibliograficznych w obrębie publikacji 56 2.5. Tworzenie własnej bazy bibliograficznej 58 2 NOTKI BIBLIOGRAFICZNE, BIBLIOGRAFIA I CYTOWANIE LITERATURY ELŻBIETA BILSKA-WODECKA 2.1. Źródła i wyszukiwanie informacji bibliograficznych 2.1.1. Źródła informacji Umiejętność wyszukiwania informacji bibliograficznych jest przydatna na każdym etapie kształcenia oraz w pracy zawodowej. Umożliwia szybkie dotarcie do potrzebnej informacji, co z kolei przekłada się na oszczędność czasu oraz daje możliwość samodzielnego zdobycia wiedzy. Od kilkunastu lat informacje bibliograficzne można pozyskać zarówno z materiałów drukowanych, jak i zapisywanych w formacie cyfrowym. Do tradycyjnych źródeł informacji bibliograficznej można zaliczyć wszelkiego rodzaju bibliografie drukowane, zawierające wykazy książek, artykułów z czasopism naukowych, jak i z prasy codziennej. Mogą to być bibliografie ogólne, zawierające publikacje z różnych dziedzin wiedzy, oraz bibliografie tematyczne, np. bibliografia geograficzna. Po raz pierwszy Bibliografię Geografii Polskiej wydano w 1935 r. Pierwszy tom powojenny opublikowano dopiero w 1959 r. Wykaz poszczególnych numerów i dostęp on-line znajduje się na stronie BIBLIOGRAFIA (gr. biblion = książka; graphd = piszę) 1. Spis książek, druków, czasopism, artykułów oraz dokumentów uporządkowany według określonych kryteriów, zawierający najważniejsze dane o każdej z wymienionych w nim pozycji. 2. Metody sporządzania spisów bibliograficznych. 3. Nauka o książce. Dziedzina wiedzy badająca i opisująca książki i dokumenty oraz rejestrująca ich spisy na użytek naukowy i praktyczny; księgoznawstwo. INFORMACJA BIBLIOGRAFICZNA OBEJMUJE: • opracowywanie zestawień bibliograficznych, • informacje o sposobach korzystania z bibliografii, baz danych, abstraktów, Internetu itp., ■ uzupełnianie elementów opisu bibliograficznego publikacji, • podanie podstawowych źródeł bibliograficznych na poszukiwany temat, poszukiwania materiałów źródłowych. LITERATURA, BIBLIOGRAFIA, PIŚMIENNICTWO • W publikacjach naukowych określenia te uważane są za synonimy. • Oznaczają zestawienie bibliograficzne publikacji cytowanych w pracy. ’ Wykaz publikacji, zestawiony w porządku alfabetycznym lub kolejności pojawiania się w tekście, umieszczany jest na końcu pracy. Zawiera różnego rodzaju publikacje i dokumenty dobrane według ustalonych kryteriów, z których autor korzystał podczas pisania opracowania. http://www.igipz.pan.pl/wykaz-tytulow-498.html (16. 09. 2013). Bibliografia ta zawiera informacje zarówno o wydanych w Polsce książkach, jak i artykułach z czasopism naukowych. Dostęp on-line możliwy jest przez stronę http://www.cbgios.pan.pl/bazy/bgp/ (16. 09. 2013). Drugim źródłem informacji bibliograficznej jest Bibliografia Zawartości Czasopism publikowana przez Bibliotekę Narodową. Zawiera ona wykaz artykułów z czasopism naukowych. Bibliografia Zawartości Czasopism, jest publikowana w wersji elektronicznej na stronie Biblioteki Narodowej. Obejmuje ona lata 1996-2004 (http://www.cbgios. pan.pl/bazy/bgp/) i od 2005 r. (http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/ma-kwww.exe?BM=25) (ryc. 2.1 i 2.2). W bibliotekach uniwersyteckich można skorzystać z zakupionych baz danych zawierających teksty zarówno artykułów z czasopism naukowych, jak i wybranych książek. W Bibliotece Jagiellońskiej wybrane zagraniczne czasopisma geograficzne dostępne są w kilku komercyjnych bazach danych (tab. 2.1). Ryc. 2.1. Witryna bazy „Artykuły z czasopism polskich” Biblioteki Narodowej Źródło: http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/makwww.exe?BM=24 (12.05.2015). 42 2. NOTKI BIBLIOGRAFICZNE, BIBLIOGRAFIA I CYTOWANIE LITERATURY Ryc. 2.2. Wyniki wyszukiwania w bazie „Artykuły z czasopism polskich” Biblioteki Narodowej Źródło: http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/makwww.exe?BM=25&IM=08&TX=&NU-=018cWI=PRZEGLaDbGEOGRAFICZNY (12.05.2015). Tabela 2.1. Wybrane zakupione (komercyjne) bazy danych dostępne w sieci UJ Źródło: opracowanie własne na podstawie E. Bąkowska, B. Bułat, 2007, Zakupione bazy danych w układzie alfabetycznym i dziedzinowym [on-line], http://www.bj.uj. edu.pl/bazy-zakupione-lista-alfabetyczna (12.05.2015). 2.1. ŹRÓDŁA I WYSZUKIWANIE INFORMACJI BIBLIOGRAFICZNYCH 43 Do grupy specjalistycznych bibliograficznych baz danych można zaliczyć bazy opracowane przez American Geographical Society Library, Houston Cole Library. Zawierają one wykaz książek oraz artykułów publikowanych głównie w Stanach Zjednoczonych oraz wybrane publikacje z innych krajów (tab. 2.2, ryc. 2.3 i 2.4). Natomiast baza opra- Tabela 2.2. Wybrane bibliografie geograficzne dostępne on-line Nazwa bibliografii Adres internetowy Charakterystyka 1. Current Geographical http://guides. publikacje Publications (CGP) library.uwm.edu/c. od 1985 r. 2. Online Geographical php?g=56532 (sierpień Bibliography (GeoBib) 2015) American Geographical Society Library Online Geographical http://www.jsu.edu/ publikacje od lat Bibliography (GEOBIB) library/resources/geo- 60.-70. XX w. Houston Cole Library graphy_resources.html do 2005 r. (sierpień 2015) Bibliografia Geografii Polskiej http://www.cbgios.pan. publikacje od 1985 r. pl/bazy/bgp/ (sierpień od 1985 r. IGiPZ PAN Warszawa 2015) Źródło: opracowanie własne. Ryc. 2.3. Witryna bazy Academic Search Complete Źródło: https://extranet.uj.edu.pl/ehost/search/,Danalnfo=web.b.ebscohost. com+advanced?sid=19310870-b8ad-4f60-8019-1093b6e01ace%40sessionmgrl20&vid =l&hid=U6 (12.05.2015). 44 2. NOTKI BIBLIOGRAFICZNE, BIBLIOGRAFIA I CYTOWANIE LITERATURY Ryc. 2.4. Witryna Bibliografii Geografii Polskiej od 1985 r. Źródło: http://www.cbgios.pan.pl/bazy/bgp/ (12.05.2015). cowana przez bibliotekę IGiPZ PAN w Warszawie zawiera informacje bibliograficzne o publikacjach krajowych i zagranicznych dostępne w Bibliotece IGiPZ PAN. 2.1.2. Sposoby wyszukiwania informacji bibliograficznych W bibliografiach drukowanych książki i artykuły posegregowane są najczęściej według kryterium tematycznego. Na końcu opracowania zamieszczany jest też indeks autorów. Natomiast bazy danych publikowane w wersji cyfrowej lub zamieszczane w Internecie pozwalają na poszukiwanie potrzebnych informacji według większej liczby kryteriów (autora, tytułu, roku wydania, tytułu czasopisma, numeru ISBN lub ISBN, słów kluczowych, hasła przedmiotowego). W poszukiwaniach danych bibliograficznych mogą być pomocne także strony internetowe czasopism naukowych (tab. 2.3). Podobnie 2.1. ŹRÓDŁA I WYSZUKIWANIE INFORMACJI BIBLIOGRAFICZNYCH 45 Tabela 2.3. Spisy treści ważniejszych zagranicznych czasopism geograficznych dostępnych on-line Wy- Adres daw- Tytuł czasopisma interne- nictwo towy Blackwell Publishing African Development Review http://www.blackwellpublishing.com/listofj.asp?subj=SS&site=30 Antipode Area The Canadian Geographer/Le Géographe canadien City & Community City & Society Culture & Agriculture Development and Change Ecography EuroChoices Geografiska Annaler: Series A, Physical Geography Geografiska Annaler: Series B, Human Geography Geographical Analysis The Geographical Journal Geographical Research Geography Compass Global Networks International Journal of Urban and Regional Research International Migration International Migration Review Journal of Agrarian Change Journal of Agricultural Economics Journal of Biogeography Journal of Regional Science Journal of Urban Affairs Nations and Nationalism Natural Resources Forum New Zealand Geographer Papers in Regional Science Polar Research Population and Development Review Review of Urban & Regional Development Studies Singapore Journal ofTropical Geography Social Science Quarterly Tellus Series A: Dynamic Meteorology and Oceanography Tellus Series B: Chemical and Physical Meteorology Tijdschrift voor economische en sociale geografie Transactions in GIS Transactions of the Institute of British Geographers 46 2. NOTKI BIBLIOGRAFICZNE, BIBLIOGRAFIA I CYTOWANIE LITERATURY Wy- Adres daw- Tytuł czasopisma interne- nictwo towy Applied Geography Cities E Computers, Environment and Urban Systems o .c un Evaluation and Program Planning 5 Food Policy u Geoforum 5 Global Environmental Change Part A i Environmental Hazards o U") Habitat International aj Journal of Historical Geography --- > (U Journal of Rural Studies CL £ U*) § □ UJ Journal of Transport Geography <: o E Land Use Policy o Landscape and Urban Planning aj > Marine Policy 0) Political Geography CD 5 Progress in Planning > Resources Policy > Transport Policy Transportation Research Part D: Transport and Environment 4-> World Development P«-. Annals of the Association of American Geographers Q. Asian Population Studies fl Australian Geographer O Australian Journal of Earth Sciences d (V fl Children's Geographies: Advancing interdisciplinary kJ understanding of younger people's lives O (ZI City: analysis of urban trends, culture, theory, policy, action > s C fl o fl Ethics, Place & Environment: A Journal of Philosophy C o œ w & Geography O S? European Planning Studies II □ o X Food Economics - Acta Agriculturae Scandinavie Section C O O' £ kJ O Gender, Place and Culture: A Journal of Feminist Geography tn Imago Mundi:The International Journal for the History ? S of Cartography > International Journal of Geographical Information Science ? International Journal of Remote Sensing s International Journal of Water Resources Development Q. International Research in Geographical and Environmental £ 2.1. ŹRÓDŁA I WYSZUKIWANIE INFORMACJI BIBLIOGRAFICZNYCH 47 Wy- Adres daw- Tytuł czasopisma interne- nictwo towy Education Journal of Ecotourism Journal of Geography Journal of Geography in Higher Education Landscape Research National Identities Norsk Geografisk Tidsskrift - Norwegian Journal of Geography Population Studies: A Journal of Demography Regional Studies: Regional Studies Association Scottish Geographical Journal O o Social & Cultural Geography o o The Geography Teacher o LU The Professional Geographer o Third World Quarterly II O Urban Policy and Research d 0) Annals of the Association of American Geographers w u City: analysis of urban trends, culture, theory, policy, action r». Journal of Geography O. un Landscape Research UH o Regional Studies: Regional Studies Association cn C Scandinavian Journal of Hospitality and Tourism (U rtj w U u_ The Professional Geographer _Q od Tourism Geographies: An International Journal of Tourism ZJ U- V VI Space, Place and Environment fü |2 Transport Reviews: A Transnational Transdisciplinary Journal C U- Transportation Planning & Technology _o Urban Policy and Research ii ó Australian Geographer u Environmental Communication: A Journal of Nature "C and Culture c ro Ethics, Place & Environment: A Journal of Philosophy 3É 5 & Geography g International Journal of Geographical Information Science '---. o. International Journal of Remote Sensing 4-f International Journal of Sustainable Transportation _c International Research in Geographical and Environmental Education Irish Geography Landscape Research Local Environment: The International Journal of Justice and Sustainability Polar Geography Urban Policy and Research Water International 48 2. NOTKI BIBLIOGRAFICZNE, BIBLIOGRAFIA I CYTOWANIE LITERATURY Wy- Adres daw- Tytuł czasopisma interne- nictwo towy Journals in Geography Applied Spatial Analysis and Policy The Annals of Regional Science An International Journal of Urban, Regional and Environmental Research and Policy Chinese Geographical Science Climatic Change. An Interdisciplinary, International Journal Devoted to the Description, Causes and Implications of Climatic Change Earthquake Engineering and Engineering Vibration European Journal of Ageing. Social, Behavioural and Health Perspectives ó European Journal of Population/Revue européenne cd de Démographie m Geo-spatial Information Science CM Geolnformatica. An International Journal on Advances CM of Computer Science for Geographic Information Systems X© m GeoJournal. An International Journal on Geography o o Journal of Geographical Systems • Geographical Information, II Analysis, Theory, and Decision GWID Journal of Housing and the Built Environment Journal of International Migration and Integration/ LH r». CD _c c Revue de l'intégration et de la migration internationale Q_ Q. Journal of Population Economics • Journal of the European 2 L/T Society for Population Economics (ESPE) o Journal of Population Ageing CD E Journal of Volcanology and Seismology o Landslides. Journal of the International Consortium u on Landslides OJ CD Maternal and Child Health Journal c Mitigation and Adaptation Strategies for Global Change. o. 5 An International Journal Devoted to Scientific, Engineering, S Socio-Economic and Policy Responses to Environmental S Change Q. Natural Hazards. Journal of the International Society 4-< for the Prevention and Mitigation of Natural Hazards _C Population and Environment Population Research and Policy Review in cooperation with the Southern Demographic Association (SDA) Review of Economics of the Household Russian Journal of Pacific Geology Small-scale Forestry Social Indicators Research An International and Interdisciplinary Journal for Quality-of-Life Measurement Urban Forum Źródło: opracowanie własne. 2.1. ŹRÓDŁA I WYSZUKIWANIE INFORMACJI BIBLIOGRAFICZNYCH 49 SKRÓT Skrócony zapis wyrazu lub wyrażenia, zbudowany z jednej lub kilku liter. SKRÓTOWIEC (AKRONIM) (gr. akros = skrajny) Słowo utworzone przez skrócenie wyrażenia składającego się z dwóch lub więcej słów. jak bibliograficzne bazy danych dają one możliwość wyszukiwania według różnych kryteriów (np. autora, tytułu, roku wydania, słów kluczowych), ale tylko w obrębie publikacji zawartych w danym czasopiśmie lub publikacjach wydawnictwa. 2.2. Zasady sporządzania wykazu literatury Bibliografia (wykaz literatury) jest ważną częścią każdego opracowania naukowego. Jest ona spisem książek, artykułów naukowych oraz innych materiałów źródłowych cytowanych lub wykorzystanych przez autora. W niektórych przypadkach publikacje zawarte w bibliografii mogą być tylko tematycznie związane z dziełem. Dobrze opracowana bibliografia powinna charakteryzować się dokładnością opisu bibliograficznego, konsekwencją w stosowaniu znaków interpunkcyjnych i skrótów (tab. 2.4). Opis bibliograficzny zawiera dane o publikacji, niezbędne do identyfikacji, oraz informacje uzupełniające, które mogą być dodawane w celu jego bliższego scharakteryzowania. Obowiązkiem autora każdego opracowania jest ujednolicenie opisu bibliograficznego oraz systemu przypisów według ogólnie przyjętych zasad lub założeń wydawnictwa, które opublikuje dzieło. Ze względu na dużą różnorodność form opisu bibliograficznego przykłady zamieszczone w niniejszym opracowaniu będą podawane w standardzie używanym w wydawnictwach Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ. Opracowany schemat opisu bibliograficznego jest oparty na systemie harwardzkim. Podstawowe dane do opisu należy przejmować ze źródeł wskazanych dla poszczególnych rodzajów dokumentów. Informacji na temat książki należy poszukiwać najpierw na stronie tytułowej, potem na jej odwrotnej stronie (tzw. stronie redakcyjnej) w stopce redakcyjnej, a nie na okładce. Obowiązkowe, jak i uzupełniające części opisu bibliograficznego powinno wymieniać się w ustalonej kolejności, która zależy od rodzaju opisywanego dokumentu. Poszczególne elementy opisu należy podawać w języku, pisowni oraz w takiej formie, w jakiej występują w dokumencie. Pisownia wielkich liter musi być zgodna z zasadami pisowni, jakie 50 2. NOTKI BIBLIOGRAFICZNE, BIBLIOGRAFIA I CYTOWANIE LITERATURY Tabela 2.4. Wykaz skrótów stosowanych w opisie bibliograficznym Skrót Opis skrótu Znaczenie loc. cit. loco citato (łac.) w miejscu cytowanym ibid. ibidem (łac.) tamże id. idem (łac.) ten sam, tenże op. cit. opus citatum (łac.) dzieło cytowane opere citato (łac.) w dziele cytowanym dz. cyt. - dzieło cytowane zob. - zobacz V. vide (łac.) zobacz por. - porównaj cyt. za - cytuję za S.I. sine loco (łac.) bez miejsca b.m. - bez miejsca s.a. sine anno (łac.) bez roku b.r. - bez roku n.d. no date (ang.) bez roku mps - maszynopis rkps - rękopis sygn. - sygnatura 5. - strona t. - tom z. - zeszyt cz. - część vol. - wolumin i in. - i inni et al. et alii (łac.) i inni red. redaktor ed. editor (ang.) redaktor tł. tłumaczenie w: w części książki (rozdział w książce) in: W rec. recenzja Źródło: opracowanie własne. 2.2. ZASADY SPORZĄDZANIA WYKAZU LITERATURY 51 Przykład 1 Przykład opisu bibliograficznego Książka Drużkowski M., 1998, Współczesna dynamika, funkcjonowanie i przemiany krajobrazu Pogórza Karpackiego, Instytut Botaniki UJ, Kraków. Rozdział w monografii (książce) Czarnowska J., 1984, Stosunki wodne Pojezierza Włodawskiego [w:] T. Bukowska (red.) Krajobrazy Polski, PWN, Warszawa, 58-91. Artykuł w czasopiśmie Jabłoński S.Z., 1995, Przemiany w ruchu pielgrzymkowym na jasną Górę w okresie II Rzeczypospolitej (1918-1939), Peregrinus Cracoviensis, 1, 45-66. obowiązują w języku, w którym zostały podane informacje. Powinno się też stosować jednolity system interpunkcji zarówno w bibliografii załącznikowej, jak i we wszystkich przypisach zawartych w publikacji. Można wyróżniać graficznie autora (zwłaszcza nazwisko) i/lub tytuł dokumentu oraz tytuł czasopisma. W przypadku opisu artykułu nie dopuszcza się wyróżniania w ten sam sposób różnych elementów opisu. W opisie należy używać tylko niezbędnych znaków interpunkcyjnych, uzależniając ich użycie od zastosowanych wyróżnień, np. wyróżnienie tytułu pismem pochyłym może eliminować znaki interpunkcyjne przed i po tytule. Zastosowane wyróżnienia graficzne i interpunkcja powinny zapewnić czytelność całości opisu (przykład 1). W przypadku braku możliwości otrzymania kompletnego opisu bibliograficznego należy dodać dodatkowe informacje w celu m.in. zapewnienia dokładniejszej identyfikacji autora poprzez rozwinięcie inicjałów i akronimów oraz rozróżnienia podanych nazw miejscowości poprzez dodanie dopowiedzeń. Wszystkie dodatkowe informacje (uzupełnienia lub sprostowania) należy podawać w nawiasach kwadratowych po elemencie, który chcemy zmodyfikować. Uwagi dodane przez opisującego należy podawać w języku publikacji, w której zamieszczony jest opis. Istnieją dwie szkoły opisu bibliograficznego: tzw. system tradycyjny stosowany w naukach humanistycznych oraz system harwardzki stosowany w naukach ścisłych i przyrodniczych. Systemy te różnią się pomiędzy sobą m.in. miejscem i sposobem podawania daty w opisie bibliograficznym. W tradycyjnym systemie, data umieszczana jest na końcu opisu po miejscu wydania, natomiast w systemie harwardzkim zaraz po imieniu autora dzieła. Drugim elementem różnicującym nie tylko oba systemy, ale również style opisu w obrębie poszczególnych systemów, jest interpunkcja stosowana do oddzielenia poszczególnych części opisu. Zastosowana w przykładach interpunkcja ilustruje różnorodność rozwiązań. Przy opracowywaniu opisu bibliograficznego do artykułów publikowanych w czasopismach należy dostosować ją do wymogów stawianych przez redakcję. Zastosowanie opisu bibliograficznego według naszego uznania może być przyczyną zwrotu artykułu do poprawy lub nieprzyjęcia go do druku. 52 2. NOTKI BIBLIOGRAFICZNE, BIBLIOGRAFIA I CYTOWANIE LITERATURY Przykłady opisu bibliograficznego różnego publikacji różnego typu stosowane w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ zestawiono w przykładzie 1. 2.3. Redagowanie bibliografii załącznikowej Lokalizacja przypisów w książce uzależniona jest od jej treści. Bibliografię w książce, której autorem jest jedna osoba, umieszcza się po tekście głównym i przypisach - jeśli są umieszczone na końcu - a przed wszelkimi materiałami informacyjno-pomocniczymi (słownikiem użytych terminów, wykazami, indeksami, streszczeniami obcojęzycznymi, spisem treści itp.). W publikacji, której poszczególne rozdziały napisane są przez różnych autorów, można umieszczać bibliografię po poszczególnych rozdziałach. Również w większości podręczników akademickich bibliografia znajduje się na końcu każdego rozdziału. Opisy bibliograficzne w bibliografii załącznikowej szereguje się w różny sposób: alfabetycznie (według nazwisk autorów), według kryteriów formalnych (rodzaj dokumentu), np. źródła rękopiśmienne, źródła kartograficzne, źródła ikonograficzne, źródła drukowane, opracowania, według kryteriów treściowych (tematyki), np. geografia fizyczna, geografia społeczno-ekonomiczna, chronologicznie (np. rozpoczynając od dokumentów najnowszych) lub według kolejności cytowania w tekście (poprzedzone numerem przypisu). W obrębie wcześniej wydzielonych grup powinno się uporządkować dokumenty w kolejności alfabetycznej. Jeżeli opis dokumentu rozpoczyna się od tytułu, przy szeregowaniu alfabetycznym uwzględniamy tytuł (ryc. 2.5 i 2.6). Jedna pozycja bibliografii załącznikowej powinna zawierać opis jednego dzieła. Możliwe, ale rzadko praktykowane jest podawanie opisów kilku dokumentów (np. dotyczących tego samego zagadnienia prac jednego autora) w jednej pozycji zbiorowej. Kolejne opisy w pozycji zbiorowej oddziela się średnikiem lub kropką. 2.3. REDAGOWANIE BIBLIOGRAFII ZAŁĄCZNIKOWEJ 53 Domański B., Gwosdz K., 2010a, Multiplier effects in local and regional development, Quaestiones Geographicae, 29(2), 27-38. Domański B., Gwosdz K., 2010b, Spojrzenie na problemy rewitalizacji miast w Polsce, [w:] Z. Ziobrowski, W. Jarczewski (red.), Rewitalizacja miast polskich - diagnoza, Seria Rewitalizacja Miast Polskich, Instytut Rozwoju Miast, Kraków, 8, 45-46. Domański B., Gwosdz K., Działek J., Dej M., Sobala-Gwosdz A., 2011, Znaczenie przemysłu dla „inteligentnego i trwałego” rozwoju regionu Polski Wschodniej oraz podejmowanych działań dotyczących jego restrukturyzacji i modernizacji, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. Domański R., 2008, Teoretyczne podstawy ewolucyjnych modeli aglomeracji miejskich, [w:] T. Marsza! (red.), Rola polskich aglomeracji wobec wyzwań strategii lizbońskiej, Studia KPZK PAN, 120,47-73. Działek J., 2011, Kapitał społeczny jako czynnik rozwoju gospodarczego w skali regionalnej i lokalnej w Polsce, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Działek J., Ciechowski M., Gwosdz K., 2010, Ranga miast w świetle wyposażenia w instytucje i usługi dla firm, [w:] B. Domański, A. Noworól (red.). Badanie funkcji, potencjału oraz trendów rozwojowych miast w województwie małopolskim, http://www.politykarozwoju. obserwatoria.maIopolska.pl/CmsContent.mvc/GetArticle/10/4. [1.02.2012]. Dziemianowicz W., 2008, Konkurencyjność gmin w kontekście relacji władze lokalne -inwestorzy zagraniczni, Uniwersytet Warszawski, Warszawa. Dziewoński K., 1971, Baza ekonomiczna i struktura funkcjonalna miast. Studium rozwoju pojęć, metod i ich zastosowań. Prace Geograficzne IG PAN, 87, 9-110. Dziewoński K., 1973, The geographical differentation of contemporary urbanization, Geographia Polonica, 27, 31-41. Rye. 2.5. Przykład bibliografii opracowanej w oparciu o zmodyfikowany system harwardzki stosowanej m.in. w naukach przyrodniczych Źródło: Gwosdz K., 2014, Pomiędzy starą a nową ścieżką rozwojową. Mechanizmy ewolucji struktury gospodarczej i przestrzennej regionu tradycyjnego przemysłu na przykładzie konurbacji katowickiej po ¡989 roku, IGiGP UJ, Kraków, 231. Jackowski A., Sołjan I., Funkcja religijna i turystyczna ośrodków pielgrzymkowych, [w:] I. Jażdżewska (red.), Funkcja turystyczna miast, XXI Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Wyd. UŁ, Łódź 2008, s. 39-56. Jagielski A., Geografia ludności, PWN, Warszawa 1977. Jałowiecki B., Szczepański M.S., Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Wyd. Nauk. Scholar, Warszawa 2010. Janowski J., Byłem Żydem - Polakiem, Kronika Miasta Poznania, 2006, z. 3, s. 311-329. Jarkiewicz Z., Historia budowy nowego kościoła na Szwederowie w latach międzywojennych. Wypisy źródłowe, Kronika Bydgoska, 1998,1.19, s. 226-247. Jarkiewicz Z., Kościoły bydgoskie po wyzwoleniu miasta z pruskiej niewoli w 1920 r. w świetle publikacji Dziennika Bydgoskiego, Kronika Bydgoska, 1996,1.18, s. 197-213. Jaworski W., Ludność żydowska w województwie śląskim w latach 1922-1939, Oficyna „Śląsk", Katowice 1997. Jażdżewska 1., Nau I., Przestrzeli sakralna Łodzi w latach 1945-1999, [w:] XIII Konwersatorium wiedzy o mieście. Miasto postsocjalistyczne. Organizacja przestrzeni miejskiej i jej przemiany, Kat. Geogr. Miast i Turyzmu UŁ, Kom. Geogr. Osadn. i Ludn. PTG, ŁTN, Łódź 2000, s. 129-137. Jażewicz I., Przestrzeń sakralna Koszalina po II wojnie światowej i tendencje zmian, Peregrinus Cracoviensis, 2011, z. 22, s. 251-266. Ryc. 2.6. Przykład bibliografii stosowanej w naukach humanistycznych Źródło: Bilska-Wodecka E., 2012, Człowiek religijny i związki wyznaniowe w przestrzeni miasta w XX i na początku XXI wieku, IGiGP UJ, Kraków, 272. 54 2. NOTKI BIBLIOGRAFICZNE, BIBLIOGRAFIA I CYTOWANIE LITERATURY 2.4. Przypisy Przypisy stanowią ważną część publikacji. Są one ściśle związane z tekstem głównym. Mogą zawierać objaśnienia do wyrazów, zwrotów lub fragmentów tekstu cytowanego przez autora opracowania. Mogą również, szczególnie w przypadku korzystania z cudzych myśli, zawierać informacje o ich autorze i źródle, z którego zostały zaczerpnięte. Źle opracowane i niekompletne przypisy są się nieczytelne, a tym samym mało przydatne dla osób, które potem korzystają z publikacji. Przy opracowywaniu przypisów należy pamiętać, że nie powinno się łączyć harwardzkiego systemu opisu bibliograficznego z tradycyjnym. 2.4.1. Cytowanie w tekście Powinno się unikać zbyt dużej liczby cytatów. Do każdego cytatu należy podać informację bibliograficzną, czyli źródło, z którego dany cytat pochodzi. Cytaty należy przytaczać w postaci oryginalnej, podanej przez autora. Skracając cytat, opuszczone fragmenty lub pojedyncze wyrazy cytowanego tekstu należy zaznaczyć trzema kropkami ujętymi w nawias okrągły (przykład 2). Wszystkie uzupełnienia wprowadzone do tekstu cytowanego należy ujmować w nawiasy kwadratowe (przykład 3). 2.4.2. Zaznaczanie cytatów Najczęściej tekst cytowany należy zaznaczyć, umieszczając go w cudzysłowie. Drugą możliwością jest zaznaczenie całego cytowanego tekstu kursywą. W Polsce używa się na początku cytatu cudzysłowu podwójnego dolnego, a na końcu cudzysłowu podwójnego górnego Natomiast w krajach anglosaskich używa się zarówno na początku, jak i na końcu cytatu cudzysłowów pojedynczych '...’ lub podwójnych górnych Jeżeli w cytowanym tekście występują fragmenty ujęte w cudzysłów, należy dla jego wyróżnienia zastosować cudzysłów francuski «...», niemiecki »...« lub pojedynczy ,...’. Przykład 2 „W północnej części zlewni stoki zbudowane są z grubej pokrywy utworów lessopodobnych (...)” (Święchowicz 2001, 34). Przykład 3 „W północnej części zlewni |Starej Rzeki] stoki zbudowane są z grubej pokrywy utworów lessopodobnych, okrywających starsze mioceńskie podłoże, w części południowej zaś -z utworów fliszowych okrytych pyłowymi utworami lessopodobnymi i zwietrzelinami nafliszowymi” (Święchowicz 2001, 34). 2.4. PRZYPISY 55 Przykład 4 (Hecek, Buss, 1981a) Przykład 5 Literatura z tego zakresu jest bardzo bogata, a jej przegląd zawierają m.in. prace W. Froehlicha (1975,1982,1992), T. Biernata (1985,1988). Przykład 6 Badany obszar obejmuje fragment prawosławnej diecezji warszawsko-bielskiej i białostocko-gdańskiej. Dane liczby wiernych oraz liczby parafii zostały oszacowane na podstawie publikacji Adamczuk, Mironowicz (1993 a,b) oraz Gross (2004). Bibliografia Adamczuk L., Mironowicz A., 1993a, Kościół prawosławny w Polsce dawniej i dziś. Aneks statystyczny z parafialnych ksiąg metrykalnych Białostocczyzny XVIII, XIX i XX wieku, GUS, Warszawska Metropolia Prawosławna, Warszawa. Adamczuk L., Mironowicz A., 1993b, Kościół prawosławny w Polsce dawniej i dziś, GUS, Warszawska Metropolia Prawosławna, Warszawa. Gross K., 2004, Policzyłem prawosławnych, Czasopis, 1 (156), s. 40-42. Przykład 7 (Hecek, Buss, 1981, s. 332) (Shimamura 1989, rozdz. 3) Przykład 8 (Myers 2000,5) (Beutler 2000, Conclusion section, para. 1) 2.4.3. Powiązanie przypisów z tekstem 2.4.3.1. Harwardzki system odsyłaczy Cytowanie w harwardzkim systemie odsyłaczy polega na podaniu po tekście cytowanym w nawiasie okrągłym nazwiska autora oraz roku wydania cytowanej publikacji, ujętych w nawias okrągły. Po roku wydania można podać stronę lub numery stron. Jeśli dwa dokumenty (lub więcej) są opublikowane przez tego samego autora i w tym samym roku, to wówczas rozróżnia się je, stosując małe litery (a, b, c itd.) podane po roku. Przypisy dotyczące dokumentów szereguje się w wykazie alfabetycznie - według pierwszych elementów, z następującym po nich rokiem wydania (i ewentualnie małą literą) (przykład 4). W sytuacji, gdy nazwisko autora występuje w tekście, opuszcza się je, a w nawiasie okrągłym podaje się tylko rok, a w przypadku cytatu -strony (przykład 5). Jeżeli cytujemy dwa lub więcej dokumentów tego samego autora z tego samego roku, to wtedy rozróżnia się je za pomocą małych liter (a, b) podanych w nawiasach okrągłych. Rozróżnienie to należy konsekwentnie stosować zarówno w tekście, jak i w bibliografii (przykład 6). Aby zacytować część źródła, należy podać numer strony, rozdziału, ryciny, tabeli, wzoru. Zawsze, o ile posiadamy taką informację, należy podać numer strony, na której znajduje się cytowany fragment. W takich przypadkach należy w skrócie podać, czy jest to strona, czy rozdział (przykład 7). W przypadku danych pobieranych ze źródeł elektronicznych nie zawsze można podać numer strony, ponieważ dokument może jej nie zawierać, dlatego w takich przypadkach powinno się podawać numer rozdziału lub numer sekcji, w której umieszczone zostały cytowane informacje (przykład 8). 2.4.3.2. Lokalizacja przypisów bibliograficznych w obrębie publikacji Przypisy w tradycyjnym systemie opisu bibliograficznego umieszcza się na dole strony, na końcu rozdziału bądź na końcu pracy. Najbardziej praktyczne z punktu widzenia czytelnika jest umieszczanie przypisów na dole strony. Tekst główny powinien być oddzielony od przypisów 56 2. NOTKI BIBLIOGRAFICZNE, BIBLIOGRAFIA I CYTOWANIE LITERATURY linią ciągłą. Numer, który znajduje się w tekście głównym, powinien być powtórzony na dole strony przy odpowiednim przypisie. Numer w przypisie zaleca się pisać czcionką podwyższoną o pół stopnia. Po numerze w przypisie nie stawiamy kropki ani nawiasów. Przypisy umieszczone na dole strony powinny być zapisane mniejszą czcionką niż tekst główny. Przypisy na końcu książki powinny być umieszczone przed bibliografią (ryc. 2.7). A. Rykała, Trwanie i powroty do żydostwa - Żydzi u^polczcsnej Polsce, Folia Geographica, 2002, t. 6, s. 55. ⁿ¹ K. Urban, Mniejszości religijne, op. cii., s. 56. ⁶² A. Rykała, Trwanie i powroty do żydostwa, op. cit., s. 56. h' A. Rykała, Trwanie i powroty do żydostwa, op. cit., s. 55. M A. Dudek, R. Gnz, Komuniści i Kościół, op. cit., s. 277. ~ B. Skręta, Stosunki państwo-Kościół w Polsce w latach 1944-1998, [w:] W. Zdaniewicz, T. Zembrzuski (red.), Kościół i religijność Polaków 1945-1999, Instytul Staty styki Kościoła Katolickiego SAC, Warszawa 2000, s. 94-95. M. Pietrzak, Nierzymskokatolickie kościoły i związki ivyznanicwe w Rzeczypospolitej Polskiej (1989-2000), [w:] B. Górowska (red.), Przestrzeń polityki i spraw wyznaniowych. Szkice dedykowane Profesorowi Januszowi Osuchowskiemu z okazji 75-lecia urodzin, Wydział Nauk Politycznych UW, Warszawa 2004, s. 393-414. B² MSWiA, Wyznania religijne, http://www.mswia.gov.pl/portal/pl/92/9108/Koscioly_i_zwiaz-ki_wyznaniowe_wpisane_do_rejestru_kosciolow_i_innych_zwiazkow_wy.html (2.10. 2011). Zależność od ścieżki (path dependence) to typ rozwoju, którego główną cechą jest nieergodyczność, tzn. kierunek ewolucji jest kształtowany przez wcześniejsze jej fazy, czyli dotychczasową historię (David 2000; Martin i Sunley 2006). Uważam, że najbardziej właściwe w tym względzie jest ewolucyjne podejście w geografii ekonomicznej. Essletzbichler i Winther (1999) utrzymują, że taka perspektywa pozwala na poważne traktowanie historii i geografii poprzez uznanie ważności indywidualnych (charakterystycznych) cech danych miejsc w szerszych procesach zmian technologicznych zachodzących w realnej przestrzeni. Podejście ewolucyjne dostarcza ram teoretycznych, przy pomocy których można wyjaśnić - jak to ujmują Bo-schma i Martin (2010: 6) - dlaczego „transformacja gospodarcza przebiega odmiennie, a odpowiedzialne za nie mechanizmy nie działają w ten sam sposób w różnych miejscach. Nacisk w tym podejściu kładziony jest na zrozumienie procesów i mechanizmów, które ułatwiają lub hamują adaptację gospodarki i tego, jak przestrzenna i historyczna przypadkowość (contingency) oddziałuje z systemową koniecznością”. Zwięzłe omówienie w języku polskim głównych założeń podejścia ewolucyjnego można znaleźć w obszernej recenzji książki The Handbook of Evolutionary Economic Geography autorstwa Taylora (2010), a ponadto w pracach Stachowiaka i Stryjakiewicza (2008) oraz Stachowiaka (2010). Ryc. 2.7. Fragmenty stron z przypisami tradycyjnymi i harwardzkimi Źródło: Bilska-Wodecka E., 2012, Człowiek religijny i związki wyznaniowe w przestrzeni miasta w XX i na początku XXI wieku, IGiGP UJ, Kraków, 79, 84; Gwosdz K., 2014, Pomiędzy starą a nową ścieżką rozwojową. Mechanizmy ewolucji struktury gospodarczej i przestrzennej regionu tradycyjnego przemysłu na przykładzie konurbacji katowickiej po 1989 roku, IGiGP UJ, Kraków, 14, 21. 2.4. PRZYPISY 57 SYGNATURA (fr. signature) Znak cyfrowy lub literowo-cyfrowy umieszczony na książce, określający jej miejsce w bibliotece; znak lub napis rozpoznawczy mający znaczenie podpisu. W przypadku gdy bibliografia załącznikowa pełni jednocześnie funkcję przypisów bibliograficznych, kolejne pozycje powinny być ułożone alfabetycznie i ponumerowane kolejno. Można zastosować układ numeryczny według kolejności cytowania opisywanych dokumentów w tekście dzieła. Kolejność wymieniania pozycji literatury, do której istnieją odwołania w tekście, powinna odpowiadać alfabetycznemu spisowi nazwisk autorów. Jeżeli powołujemy się na kilka publikacji tego samego autora, powinno się wymieniać prace starsze przed nowszymi. Przypisy najczęściej umieszcza się na dole strony. Powinny one być ponumerowane kolejno na każdej stronie w sposób ciągły w rozdziałach. Przypis odwołujący się do określonej pozycji literatury powinien zawierać opis bibliograficzny oraz numer strony (stron), na której przytaczana informacja jest zawarta. W przypadku ponownego cytowania danej pozycji stosuje się skróty. Istotne jest, aby były one jednolite w całej pracy. 2.5. Tworzenie własnej bazy bibliograficznej Posiadanie własnej bazy danych bibliograficznych jest koniecznym elementem warsztatu naukowego. Może być ona archiwizowana w tradycyjny sposób lub przy zastosowaniu programów komputerowych. Tradycyjna bibliograficzna baza danych jest zbiorem fiszek (kartek przyciętych do jednakowego wymiaru). Na jednej fiszce zapisywana jest informacja o jednej publikacji. Informacja taka powinna zawierać pełny opis bibliograficzny. Często jako informację dodatkową podaje się nazwę biblioteki oraz sygnaturę publikacji. Taka informacja, w razie konieczności ponownego skorzystania z publikacji, pozwala uniknąć straty czasu wynikającej z powtórnego przeszukiwania katalogu. Wraz z rozwojem technik komputerowych coraz częściej tradycyjna bibliografia kartkowa jest zastępowana zestawieniami publikacji, które są zapisywane w różnych programach komputerowych. Do zarządzania bibliografią i cytowaniami oraz zbiorami dokumentów w formacie PDF opracowano kilka programów. Do grupy darmowych menedżerów bibliografii należą Mendeley (www.mendeley.com), Zotero (www.zotero.org), ReadCube (www.readcube.com), WizFolio 58 2. NOTKI BIBLIOGRAFICZNE, BIBLIOGRAFIA I CYTOWANIE LITERATURY (www.wizfolio.com) oraz Citavi (www.citavi.com). Komercyjnymi programami są RefWorks oraz EndNote Web. W porównaniu do darmowych menedżerów charakteryzują się lepszą funkcjonalnością. Każdy z ogólnodostępnych programów ma lepsze i gorsze elementy swojej funkcjonalności. Jedne (np. Zotero) bardziej nadają się jako narzędzia do opracowywania cytowań, a inne (np. Mendeley) do zarządzania bazą artykułów w PDF-ie. Jeśli decydujemy się na założenie swojej biblioteki PDF-ów, to jednym z lepszych narzędzi, które pomoże nam ją stworzyć oraz nią zarządzać, będzie właśnie Mendeley. Poza funkcją automatycznego wstawiania przypisów i tworzenia bibliografii w edytorach tekstu Microsoft Word i OpenOffice program ten automatycznie wykrywa metadane dokumentów w formacie PDF. Może przechowywać i za pośrednictwem prywatnego konta on-line synchronizować pliki PDF pomiędzy kilkoma komputerami. Wbudowany czytnik pozwala na dodawanie notatek, zakreśleń oraz wyszukiwanie haseł w pełnym tekście i tagowanie. Po dodaniu nowego pliku automatycznie zmienia nazwę dokumentu. Jest on wyposażony w funkcję importowania publikacji naukowych z innych stron i baz internetowych (PubMed, Google Scholar itp.). Umożliwiając kontakt pomiędzy badaczami o podobnych zainteresowaniach, posiada on również funkcje społecz-nościowe. Pozwala też zestawiać statystyki czytelnictwa wybranych artykułów czy autorów. Zarządzanie elektronicznymi wersjami książek oraz stworzenie własnej biblioteki internetowej umożliwia przeglądarka Google pod adresem http://books.google.com/, po uprzednim założeniu konta użytkownika (ryc. 2.8 i 2.9). Zgromadzone w niej książki publikowane są w trybie on-line. Nie są to jednak ich pełne wersje. Program pozwala na dodawanie i usuwanie książek, segregowanie ich według dowolnych kryteriów (opcja dodaj etykietę), recenzowanie książek posiadanych w bibliotece (opcja napisz ocenę) oraz robienie krótkich notatek (opcja dodaj notatkę). W zależności od stopnia znajomości obsługi programów komputerowych do opracowania własnej bazy danych można wykorzystać programy MS Excel i MS Word. Użytkowanie takiej bazy danych jest mniej czasochłonne niż tradycyjnej, ponieważ pozwala na wyszukiwanie publikacji według różnych kryteriów. 2.5. TWORZENIE WŁASNEJ BAZY BIBLIOGRAFICZNEJ 59 ♦ <♦ • C X . |4 . ................ '■ ■ - ic- ; © ■ Google ₽=--------- 2 U4/M |iVuy«4»^ •) >«•4». IN 1 tW <•■<•< (ZNtmn* • *.W m*) Ryc. 2.8. Wyniki wyszukiwania publikacji zawierających słowo kluczowe „climate” Źródło: https://www.google.pl/search?tbm=bks&hl=pl&q=climate O228l.e ¹ g!gS ** .*¿¿4 *hLkm LÍ114 ćj¹ .’’^1 • 'll'¹¹- ® - -s * •A-ł U ^UCa... adtess ad pndta. Eradttey b te fropetaty fer te laünvrv m be eroded, ad b ирчикв! typically as a епакт tbratedd or stten гав. к b an at tea of te ndtaent ksrK and is dqmdent on te atenea propenie dut dicta te letetw fans fci te ndtam. safa as gravtay, Halan, ateste, and atetam. Thb рфег rotean isan bteip ta a tat^e tedpites ® ante a anuieeiiuttee pklue of te r**!"¹^*¹ tenteadcd and bbdoÿca pnpertis tel Hhanct te eradlriMty of obten etenetL By ktedfyàit tte* bey atenea praprtet, a pnMde te bategroMnd fer a déosla a taw tesas ■> and Iteontont between te properties g«ter dptecsn фЖШ rod tenerte «vistas bi etndftttty. te dbce te dweio |m| 110 5. PISANIE STRESZCZENIA Przykład 12a - c.d. Compilation of maps Źródło: Hardt J., Hebenstreit R„ Liithgens Ch, Bose M., 2015, High-resolution mapping of ice-marginal landforms in the Barnim region, northeast Germany, Geomorphology, 250, 41-52, http://www.sciencedirect.com/science/ journal/0169555X/250 (10.10.2015). Przykład 12b Abstrakty graficzne Źródło: Bockheim J.G., 2014, Distribution, properties and origin of viscous-flow features in the McMurdo Dry Valleys, Antarctica, Geomorphology, 204,114-122, http://www.sciencedirect.com/science/journal/0169555X/204 (10.10.2015). 5.4. HIGHLIGHTS I ABSTRAKT GRAFICZNY 111 STRESZCZENIE zamieszczane na końcu pracy naukowej (np. artykułu, książki) zazwyczaj jest pisane w innym języku. Abstrakt graficzny jest zamieszczony w ramce najczęściej o wymiarach: 9-10 cm szerokości i ok. 6-7 cm wysokości. Zawiera zwykle ok. 150 znaków tekstu oraz rycinę prezentującą istotę pracy. 5.5. Streszczenie zamieszczane na końcu pracy Nieco inną funkcję pełni streszczenie zamieszczone na końcu opracowania naukowego. Jest ono zazwyczaj pisane w innym języku niż główny tekst (przykład 9). Streszczenie to jest zazwyczaj bardziej obszerne. Dozwolone jest w nim odwoływanie się do literatury, cytowanie tabel i rycin. Zawiera ono jednak te same elementy (cel pracy, charakterystykę materiałów źródłowych, metody opracowania, wyniki i wnioski) co zarys treści (abstrakt) zamieszczony na początku tekstu. Artykuły i opracowania naukowe w języku polskim najczęściej zawierają streszczenie w języku angielskim, rzadziej francuskim, niemieckim czy rosyjskim. Prace publikowane w ogólnopolskich lub regionalnych czasopismach polskich w języku obcym (najczęściej po angielsku) zawierają streszczenie w języku polskim. Takie prace, z fragmentem tekstu w innym języku, ułatwiają wymianę informacji pomiędzy naukowcami z różnych krajów. Istnieje również praktyka zamieszczania na końcu książek (monografii) rozbudowanych streszczeń zarówno w języku polskim, jak i obcym (najczęściej angielskim). Długość streszczenia umieszczanego na końcu artykułu uzależniona jest od jego objętości, dlatego wydawcy zwykle ograniczają objętość streszczenia do 10-15% objętości tekstu zasadniczego. 5.6. Streszczenie konferencyjne W obiegu naukowym funkcjonują również streszczenia prac, które nie zostały jeszcze napisane, ani tym bardziej opublikowane, ale są planowane przez autora. Do tej kategorii należy wiele abstraktów wystąpień konferencyjnych. Ich funkcją jest zasygnalizowanie tematu i celu pro- 112 5. PISANIE STRESZCZENIA wadzonych badań bez ostatecznych wyników i wniosków, gdyż na tym etapie prace badawcze zwykle jeszcze trwają. Tego typu abstrakty są skrótową formą utworu, który jeszcze nie istnieje i zostanie napisany później. Ponadto na podstawie streszczeń nadsyłanych na konferencje organizatorzy kwalifikują rodzaj wystąpienia (referat, komunikat, poster). 5.7. Streszczenie pracy licencjackiej, dyplomowej, magisterskiej Obecnie coraz powszechniej w szkołach wyższych wymagane jest zamieszczanie streszczeń prac licencjackich, dyplomowych i magisterskich. Nawet gdyby tak nie było, warto takie streszczenie zamieścić z następujących powodów: - pozwala zainteresowanym osobom szybko zorientować się, jaki był cel pracy i co nowego praca wniosła w rozwój wiedzy, - umożliwia studentowi zrozumienie tego, co napisał, wyeksponowanie najważniejszych etapów i osiągnięć pracy na tle dotychczasowego stanu badań, - na obronie pracy magisterskiej ułatwia odpowiedzi na pytania związane z treścią pracy, - w czasie rozmów kwalifikacyjnych na wyższe etapy studiów (np. doktoranckie), czy też starań o pracę, umiejętność zaprezentowania w skróconej formie osiągnięć swojej pracy dyplomowej /magisterskiej może odgrywać kluczową rolę. 5.8. Pisanie streszczenia Mimo że główną cechą streszczenia jest wierne odwzorowanie treści utworu z zachowaniem jego struktury i zawartych w nim informacji, to jednak pisane jest według trochę innych zasad w zależności od pełnionej funkcji. ABSTRAKT może również stanowić zapowiedź pojawienia się tekstu naukowego. 5.7. STRESZCZENIE PRACY LICENCJACKIEJ, DYPLOMOWEJ, MAGISTERSKIEJ 113 CECHY STRESZCZENIA KRÓTKIE, ZWIĘZŁE, RZETELNE, KOMPETENTNE, OBIEKTYWNE. WARTO PAMIĘTAĆ W streszczeniu używamy krótkich zwięzłych i przejrzystych zdań. Celność myśli zawarta w streszczeniu powinna być uwidoczniona w stylu i języku. 5.8.1. Streszczenie wspomagające proces zapamiętywania Są to najczęściej streszczenia tekstów naukowych (lub ich fragmentów) pisane podczas ich czytania (studiowania). Pisane są więc z zachowaniem struktury i treści utworu. Ich głównym celem jest wspomaganie procesu zapamiętywania. Podczas pisania streszczeń koncentracja uwagi jest większa niż tylko podczas czytania. Ponadto podczas pisania uruchamiana jest pamięć sensomotoryczna (wykonywanych ruchów) ułatwiająca zapamiętywanie. Nie ma wyraźnych zaleceń, jak powinno wyglądać takie streszczenie, gdyż z reguły pisane jest ono wyłącznie na użytek autora. Nabyte podczas tego procesu umiejętności są wykorzystywane w trakcie pisania profesjonalnych streszczeń będących elementem tekstów naukowych. Jednak przy pisaniu streszczeń dobrze jest przestrzegać następujących zasad: - należy pisać krótko i zwięźle, - streszczenie zawiera tylko te informacje, które są zawarte w streszczanym tekście, - streszczenie zawiera tylko najważniejsze zagadnienia, - kwestie powinny być streszczone rzetelnie i obiektywnie. 5.8.2. Streszczenie artykułu naukowego (abstrakt) Głównym celem pisania streszczenia artykułu naukowego jest umożliwienie innym dokonania szybkiej analizy i selekcji treści tekstów naukowych. Do pisania streszczenia poprzedzającego tekst naukowy przystępuje się zazwyczaj po zakończeniu badań (z wyjątkiem niektórych streszczeń konferencyjnych). Abstrakt jest zwykle redagowany po napisaniu ostatecznej wersji tekstu głównego, choć wielu autorów pisanie artykułów zaczyna od abstraktu. Jest to możliwe, jednak w takich przypadkach wyniki badań i wnioski są już znane, a treść artykułu jest w szczegółach dokładnie przemyślana. Niezależnie od upodobań i technik pisania abstrakt zwykle składa się z dwóch części. W pierwszej krótko opisywane jest to, co zostało 114 5. PISANIE STRESZCZENIA zrobione (informacja o celu, obszarze badań, materiałach źródłowych i metodach opracowania), a w drugiej (ważniejszej) to, co wynika z badań (uzyskane konkretne wyniki i wnioski). W pierwszej części streszczenia występują najczęściej w formie bezosobowej następujące czasowniki: przeanalizowano, zrealizowano, prześledzono, dokonano, wykonano, rozważono itp. W drugiej zaś: stwierdzono, wyjaśniono, rozwiązano, zaobserwowano, określono, odkryto itp. Poprawnie napisany abstrakt powinien umożliwić czytelnikowi szybkie zaznajomienie się z treścią opracowania i zachęcić do przeczytania całego tekstu. Ponadto streszczenie stanowi samodzielny tekst i w oderwaniu od pozostałej części pracy musi informować o jej zawartości. Podczas pisania abstraktu dobrze jest mieć na uwadze następujące zasady: - struktura abstraktu jest odzwierciedleniem struktury tekstu naukowego, - należy zachować obiektywizm i rzetelność przekazu, - należy pisać, co wynika z badań, co konkretnie stwierdzono, - należy używać języka prostego i zrozumiałego, jednak z użyciem terminologii właściwej danej dyscyplinie naukowej, - należy stosować czas przeszły, - należy stosować formy bezosobowe, - należy unikać ogólników, - należy ograniczyć ilość podawanych informacji, - w abstrakcie (zamieszczonym na początku artykułu) nie definiujemy pojęć, nie cytujemy literatury, nie zamieszczamy rycin i tabel oraz nie powołujemy się na nie, - unikamy subiektywnej oceny całego dzieła. 5.8.3. Streszczenie zamieszczone na końcu artykułu lub książki Ze względu na większą objętość streszczenie zamieszczone na końcu tekstu naukowego zawiera więcej szczegółowych informacji. Dozwolone jest w nim odwoływanie się do literatury, cytowanie tabel i rycin. NAJCZĘŚCIEJ STOSOWANE ZWROTY I część abstraktu ’ W pracy omówiono..., * W opracowaniu przedstawiono..., " Celem pracy jest..., * W artykule przedstawiono..., * W artykule wskazano.... * Artykuł zawiera wyniki badań nad..., * Na podstawie... przedstawiono..., * Krytycznej dyskusji poddano dotychczasowe poglądy na..., ’ Praca dotyczy.... * W artykule porównano wyniki badań nad.... II część abstraktu ■ Stwierdzono, że..., " Na podstawie badań stwierdzono, że..., ' W wyniku badań stwierdzono, że..., " na podstawie przeprowadzonej analizy..., ’ Zostało dowiedzione, że..., * Z przeprowadzonych badań wynika, że..., * Badania... pozwoliły na ustalenie... . ABSTRAKT TO NIE REKLAMA! Informacje zawarte w abstrakcie muszą znaleźć odzwierciedlenie w treści artykułu. 11 5 5.8. PISANIE STRESZCZENIA Struktura streszczenia obejmuje wszystkie zasadnicze elementy tekstu. Należą do nich: tytuł pracy, temat, zakres, cel i obszar badań, materiały źródłowe, metody badań oraz - co najważniejsze - wyniki i wnioski. Streszczenia zamieszczane na końcu książek (monografii) oprócz informacji wstępnych, dotyczących krótkiego uzasadnienia wyboru tematu i celu badań, w dalszej części zachowują strukturę książki, a kolejne akapity są streszczeniami kolejnych rozdziałów. Przy pisaniu tego typu streszczeń należy kierować się zasadami zawartymi w podrozdziałach 5.8.1 i 5.8.2. 5.8.4. Streszczenie pracy licencjackiej, dyplomowej, magisterskiej Streszczenie pracy licencjackiej, dyplomowej i magisterskiej jest odzwierciedleniem struktury pracy. Można je napisać, streszczając poszczególne rozdziały pracy. Można też zastosować zalecenia podane przy pisaniu abstraktów i streszczeń artykułów naukowych i książek. Ponadto zalecane jest skonsultowanie formy i długości streszczenia z promotorem pracy licencjackiej/dyplomowej/magisterskiej. 116 5. PISANIE STRESZCZENIA 6. PISANIE PRACY KOMPILACYJNEJ ORAZ OPRACOWANIE REDAKCYJNE TEKSTU JOLANTA ŚWIĘCHOWICZ, KATARZYNA PIOTROWICZ Cechy pracy kompilacyjnej 119 6.3.1. Formatowanie dokumentu 134 6.1.1. Praca kompilacyjna a plagiat 120 6.3.2. Korekta tekstu 135 6.1.2. Główne elementy 6.3.3. Strona tytułowa 137 pracy kompilacyjnej 122 6.3.4. Streszczenie 139 Etapy pisania pracy kompilacyjnej 125 6.3.5. Plan pracy (spis treści) 139 6.2.1. Wstępne określenie 6.3.6. Kolejne strony pracy 140 problematyki pracy 125 6.3.7. Spis literatury (bibliografia) 142 6.2.2. Sformułowanie tytułu pracy 125 6.3.8. Aneks (załączniki) 142 6.2.3. Sformułowanie zakresu pracy 125 6.3.9. Objętość prac 143 6.2.4. Sformułowanie celu pracy 126 6.3.10. Forma złożenia pracy 143 6.2.5. Opracowanie metody pracy 126 6.4. Rodzaje prac pisemnych 143 6.2.6. Plan pracy kompilacyjnej 126 6.4.1. Praca licencjacka 145 6.2.7. Przygotowanie czasowego 6.4.2. Praca magisterska 145 planu pracy 127 6.4.3. Praca doktorska 146 6.2.8. Zbieranie literatury 127 6.2.9. Czytanie literatury 129 6.2.10. Konspektowanie 129 6.2.11. Weryfikacja planu pacy 129 6.2.12. Opracowanie ilustracyjnej części pracy 129 6.2.13. Pisanie tekstu 130 6.2.14. Redakcja tekstu 132 6.2.15. Wydruk tekstu 132 6.2.16. Końcowe sprawdzanie pracy 132 6.2.17. Ocena pracy 133 Wymagania redakcyjne 133 6 PISANIE PRACY KOMPILACYJNEJ ORAZ OPRACOWANIE REDAKCYJNE TEKSTU JOLANTA ŚWIĘCHOWICZ, KATARZYNA PIOTROWICZ Pisanie prac kompilacyjnych na pierwszym i drugim roku studiów jest doskonałą wprawką w zdobywaniu umiejętności przekazywania informacji w formie pisemnej. Jest również przygotowaniem do pisania prac dyplomowych (licencjackich, magisterskich), a dla tych, którzy będą kontynuować pracę naukową, prac doktorskich i habilitacyjnych. Prace pisane podczas studiów są pracami wykonywanymi pod kierunkiem opiekunów naukowych (promotorów). Dotyczy to przede wszystkim prac licencjackich, magisterskich i doktorskich. Rolą promotora jest czuwanie nad prawidłowym przebiegiem procesu powstawania pracy, nadzór nad jej naukowym poziomem i udzielanie studentowi (licencjatowi, magistrantowi, doktorantowi), w razie potrzeby, pomocy w wykonywaniu zadań związanych z realizacją pracy (zob. rozdz. 18.7). 6.1. Cechy pracy kompilacyjnej Jolanta Święchowicz Praca kompilacyjna jest pracą pisemną, w której na podstawie dostępnej literatury naukowej opracowywane jest konkretne zagadnienie PROMOTOR (łac. promotor) Samodzielny pracownik naukowy kierujący pracą doktoranta i promujący go na doktora. PROMOWAĆ (łac. promoveo = posuwam naprzód) Nadawać stopień naukowy (najczęściej doktora). PROMOCJA (łac. promotio) Przyznanie, nadanie tytułu naukowego (najczęściej doktora). KOMPILACJA (łac. compilatio = rabowanie, grabież) Utwór niesamodzielny, będący połączeniem fragmentów innych dzieł lub zestawieniem wyników cudzych badań. KOMPILATOR (łac. compilator = grabieżca) Autor kompilacji. PLAGIAT (łac. plagium = kradzież; łac. plagiatus = skradziony) Przywłaszczenie cudzego utworu lub pomysłu twórczego, wydanie go pod własnym nazwiskiem; dosłowne zapożyczenia z cudzych dzieł opublikowane jako oryginalne i własne; kradzież literacka, artystyczna, naukowa. PLAGIATOR (łac. dosł. grabieżca) Osoba, która popełniła plagiat. zgodnie z tematem i celem pracy. Kompilacja - z definicji - bazuje na wynikach cudzych badań. Czasami jest tylko ich prostym zestawieniem, częściej jednak autor pracy kompilacyjnej realizuje swój własny cel, wykorzystując oryginalne wyniki badań i przemyśleń innych. Autor kompilacji nie prowadził swoich własnych badań naukowych, a istota podawanych przez niego faktów i wyników pozostaje taka sama jak w dziełach źródłowych. Dlatego praca kompilacyjna nie jest pracą oryginalną, choć pisaną samodzielnie. Praca kompilacyjna ma przede wszystkim charakter ćwiczebny. Uczy umiejętności przekazywania informacji w formie pisemnej, sprawnego posługiwania się jasnym i precyzyjnym językiem, krytycznego korzystania z literatury naukowej oraz przedstawiania w sposób jasny, precyzyjny i uporządkowany opracowywanych zagadnień. Mimo, że praca kompilacyjna z definicji ma charakter odtwórczy, bazujący na wiedzy i wynikach badań innych, to jednak powinna, choćby w pewnym zakresie, wykazywać pomysłowość i samodzielność myślenia autora. Praca kompilacyjna powinna mieć cechy porządkujące i klasyfikujące. 6.1.1. Praca kompilacyjna a plagiat Pracę kompilacyjną należy zdecydowanie odróżnić od plagiatu. Choć słowa mają podobny źródłosłów i negatywne skojarzenia, bo jedno i drugie polega na „grabieży”, to jednak nie są tym samym. Plagiat jest niezgodny z prawem i podlega sankcjom (Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz.U. 1994 nr 24, poz. 83) wraz z nowelizacją z dnia 25 lipca 2003 r. (Dz.U. 2003 nr 166, poz. 1610) oraz z dnia 1 kwietnia 2004 r. (Dz.U. 2004 nr 91, poz. 869). Plagiat to kradzież cudzej pracy naukowej, literackiej czy artystycznej. Polega na przepisaniu (skopiowaniu) cudzego utworu (nawet we fragmencie) i opublikowaniu pod własnym nazwiskiem. Plagiat to również kradzież pomysłu twórczego, przetłumaczenie pracy z obcego języka i opublikowanie jej jako własnej oraz skopiowanie cudzej pracy z nośników elektronicznych (np. taśma magnetofonowa, dyskietka, Internet). Plagiator - jak każdy złodziej - liczy na to, że jego nieuczciwe działanie nie zostanie wykryte, a przez plagiatowanie uzyska określone korzyści. Na przykład bez pracy i zbędnego wysiłku zaliczy przedmiot 120 6. PISANIE PRACY KOMPILACYJNEJ ORAZ OPRACOWANIE REDAKCYJNE TEKSTU na studiach, jeśli warunkiem zaliczenia jest napisanie pracy pisemnej, uzyska stopień licencjata, magistra czy doktora, osiągnie korzyści materialne czy przyśpieszy karierę naukową. Plagiatowanie zawsze jest świadome, choć czasami trudne do udowodnienia. W przypadku prac publikowanych łatwo wykazać plagiat, stosując zasadę pierwszeństwa według dat publikacji. Plagiator zawsze jest drugi. W środowisku naukowym znane są również bardziej „wyrafinowane” formy plagiatu polegające na wykorzystaniu we własnych pracach wyników cudzych badań bez zgody autorów, opublikowanie wyników badań prowadzonych przez kilka osób, bez podania ich nazwisk, dopisywanie lub dopisywanie się do publikacji naukowej osób, które nie brały w niej udziału oraz różne formy autoplagiatu. Główne cechy odróżniające pracę kompilacyjną od plagiatu: - w tekście pracy kompilacyjnej zawsze podany jest autor i źródło informacji, - w dobrze napisanej pracy kompilacyjnej czytelnik nie ma wątpliwości, które informacje pochodzą od autora kompilacji, a które są cytowane za innymi, - praca zawiera cytowania w tekście lub przypisie (zob. rozdz. 2), - praca kompilacyjna zawiera spis cytowanej literatury (zob. rozdz. 2), - praca kompilacyjna jest pisana własnymi słowami autora kompilacji, - dosłowne fragmenty prac innych są ujmowane w cudzysłów i podane jest ich źródło. Prace kompilacyjne są czytane, sprawdzane i oceniane przez opie-kuna/promotora. Prace mogą być również sprawdzane programami komputerowymi, których głównym zadaniem jest wychwycenie fragmentów pracy pokrywających się z tekstami występującymi w Internecie lub w bazach danych uczelni (prace licencjackie, magisterskie, doktorskie itp.), by wykluczyć plagiat. Prowadzący zajęcia ze studentami powinni informować o sankcjach grożących za nieprzestrzeganie zasad etycznych w nauce, uważnie kontrolować pisemne prace studentów i zdecydowanie reagować, jeżeli dojdzie do popełnienia plagiatu. KOMPILACJA NOŻYCZKOWA Polega na mechanicznym połączeniu fragmentów kilku czy kilkunastu prac. Zdania jednak są identyczne jak w oryginale. Zmieniona jest tylko ich kolejność. Mimo, że autor podaje źródło pochodzenia tych fragmentów i cytuje je zgodnie z zasadami stosowanymi w pracach naukowych, jest to nadal PLAGIAT. WARTO PAMIĘTAĆ Pracę naukową można publikować tylko raz. AUTOPLAGIAT (gr. autós = sam; łac. plagium = kradzież; łac. plagiatus = skradziony) Plagiat własnego uworu. Powtórne opublikowanie wcześniejszych utworów (lub ich fragmentów) tego samego twórcy, bez podania o tym informacji. 6.1. CECHY PRACY KOMPILACYJNEJ 121 6.1.2. Główne elementy pracy kompilacyjnej GŁÓWNE ELEMENTY PRACY KOMPILACYJNEJ * metryczka pracy, ’ tytuł, * spis treści, ■ zarys treści, * wstęp, ■ część zasadnicza, * wnioski/podsumowanie, * cytowana literatura, * spis tabel, * spis rycin, ’ spis załączników, ’ załączniki. AFILIACJA (łac. affiliatio = usynowienie) Powiązanie, łączność przez pośrednie związki. WARTO PAMIĘTAĆ Ostateczne sformułowanie tematu pracy należy do kompetencji nauczyciela akademickiego, a w przypadku prac dyplomowych (licencjackim, magisterskich, doktorskich) do rady wydziału lub instytutu. TYTUŁ PRACY ’ zawiera tylko słowa znaczące, ’ precyzyjnie definiuje temat badań. Praca kompilacyjna zwykle składa się z następujących elementów: - metryczki pracy, - tytułu, - spisu treści, - zarysu treści (abstraktu), - wstępu, - części zasadniczej, - wniosków/podsumowania, - cytowanej literatury, - spisu tabel, - spisu rycin, - spisu załączników, - załączników. Metryczka pracy. W pracach kompilacyjnych pisanych w ramach różnych przedmiotów na studiach (kursach), seminariach, proseminariach, metryczka zwykle jest elementem strony tytułowej. Zawiera pełne imię i nazwisko autora, nazwę uczelni (afiliację), kierunek i rok studiów, nazwę przedmiotu, rok akademicki, adres e-mailowy. Rodzaj informacji umieszczanych w metryczce zależy od wytycznych prowadzącego. W pracach dyplomowych (licencjackich, magisterskich) wiele uczelni wymaga wypełnienia metryczki w formie oddzielnego formularza dołączanego do pracy. Zawiera ona wtedy nie tylko informacje o autorze, lecz także elementy opisu bibliograficznego (np. liczbę stron w jej wersji drukowanej, liczbę pozycji bibliograficznych, tabel, rycin itp. oraz słowa kluczowe). Tytuł pracy kompilacyjnej. Może być sformułowany i narzucony przez prowadzącego zajęcia, zaproponowany przez studenta lub też wybrany z zestawu tematów przygotowanych wcześniej przez prowadzącego kurs. Sformułowanie tematu pracy kompilacyjnej wymaga wiedzy i umiejętności dostrzegania istotnych zagadnień badawczych, dlatego często studenci wolą wybierać spośród wcześniej przygotowanych tematów lub wręcz otrzymać jeden konkretny temat do realizacji. Dobrze jest 122 6. PISANIE PRACY KOMPILACYJNEJ ORAZ OPRACOWANIE REDAKCYJNE TEKSTU więc być przygotowanym na każdą z tych ewentualności i zastosować opcję, która najbardziej odpowiada uczestnikom zajęć. Spis treści. Zamieszczany jest najczęściej po stronie tytułowej. W pracach kompilacyjnych pisanych na pierwszym roku studiów w ramach pracowni umieszczany jest opcjonalnie w zależności od objętości pracy. Zarys treści. Poprzedza właściwą pracę. Jest samodzielnym tekstem o objętości najczęściej 50-100 słów. Zawiera cel badań, opis obszaru badań, opis metody, wyniki, wnioski. Nie zawiera natomiast cytowania literatury ani odwołania do tabel i rycin (zob. rozdz. 5). Wstęp. Zwykle zawiera informacje, jakiej dziedziny dotyczy praca, uzasadnienie wyboru tematu, określenie metody pracy oraz precyzyjnie sformułowany cel pracy. We wstępie można pokrótce omówić treść pracy, przewodnie myśli oraz krótko przedstawić zasadnicze źródła, na których podstawie praca została napisana. Czy były to głównie artykuły naukowe, podręczniki, materiały pochodzące ze stron internetowych, raportów, roczników statystycznych itp. Część zasadnicza. Ta część pracy zawiera rozbudowaną odpowiedź na postawiony cel. Ma prostą i przejrzystą konstrukcję, która zawarta jest we wcześniej przygotowanym planie pracy. Układ treści powinien wykluczać powtórzenia oraz zachowywać właściwe proporcje i hierarchię informacji. Przy komponowaniu pracy należy zwracać uwagę na kolejność poszczególnych fragmentów, stosując zasadę wynikania i układu hierarchicznego. Zasada wynikania odnosi się do porządkowania fragmentów równorzędnych. Każdy następny rozdział wynika z poprzedniego, a poprzedni stanowi podbudowę pod następny. Zasada układu hierarchicznego odnosi się do fragmentów nierównorzędnych i uzewnętrznia się w podziale pracy na rozdziały, podrozdziały, paragrafy aż do pojedynczych kwestii. Liczba stopni bywa różna. Uzależniona jest od celu, zakresu i objętości pracy, która może być narzucona przez opiekuna (promotora) lub przepisy uczelniane. Ta część pracy ilustrowana jest za pomocą tabel i rycin (zob. rozdz. 8 i 9). Tabele i ryciny są numerowane osobno. Numer i tytuł tabeli umieszczamy nad tabelą. Pod tabelą podajemy źródło informacji. Numer i tytuł ryciny umieszczamy pod ryciną, a w nawiasie podajemy źródło jej pochodzenia. ZARYS TREŚCI ■ poprzedza właściwą pracę, ’ jest samodzielnym tekstem o objętości do 100 słów, ’ zawiera: cel badań, opis obszaru badań, opis metody, wyniki, wnioski, ■ nie zawiera: cytowania literatury, odwołań do tabel i rycin. WSTĘP " uzasadnienie podjęcia tematu, • omówienie dotychczasowego stanu badań, ■ precyzyjnie sformułowany cel pracy. CZĘŚĆ ZASADNICZA • najważniejszy(e) rozdział(y) pracy, * zawiera rozbudowaną odpowiedź na postawiony cel pracy, " obejmuje krytyczną interpretację wyników uzyskanych przez innych, ’ zawiera porównanie wyników z uzyskanymi przez innych autorów, ■ zawiera elementy graficzne -dane ilościowe zestawione w tabelach i na wykresach, mapy, zdjęcia. 6.1. CECHY PRACY KOMPILACYJNEJ 123 WNIOSKI * są odpowiedzią na postawiony cel, * wydobywają to, co w pracy jest najważniejsze. LITERATURA Każda pozycja umieszczona w spisie literatury musi być zacytowana w tekście, podobnie jak każde opracowanie zacytowane w tekście musi być umieszczone w spisie literatury! ZAŁĄCZNIK Dokument uzupełniający treść innego dokumentu albo dzieła naukowego. Wszystkie zawarte w tej części informacje i interpretacje powinny być opatrzone stosownymi cytowaniami i przypisami, by wiadomo było, z jakiej publikacji naukowej pochodzą i kto jest ich autorem. Zakończenie/Podsumowanie/Wnioski. Praca kompilacyjna musi mieć zakończenie zawierające wnioski wynikające z treści poszczególnych rozdziałów. Wnioski są elementem spinającym pracę. Są odpowiedzią na postawiony we wstępie cel i informują o najważniejszych, nadrzędnych wynikach pracy. Zakończenie jest swoistą syntezą opierającą się na informacjach zawartych w pracy. Spis literatury. Zawiera spis książek, artykułów, druków oraz dokumentów i stron internetowych uporządkowany według określonych kryteriów, zawierający najważniejsze dane o każdej z wymienionych w nim pozycji (zob. rozdz. 2). Spis literatury obejmuje tylko te pozycje, z których korzystano przy pisaniu pracy kompilacyjnej. Każda publikacja umieszczona w spisie literatury musi być cytowana w tekście. Liczba cytowanych prac uzależniona jest od charakteru opracowania, jego objętości, zakresu tematycznego. Często ustalana jest odgórnie przez opiekuna (promotora) lub regulowana odpowiednimi przepisami. W przypadku kilkustronicowych prac pisanych w ramach seminariów, proseminariów (pracowni) na pierwszym roku zwykle jest to liczba od minimum 5 do 10 pozycji literatury. Spis tabel. Zawiera spisane w kolejności według numerów tytuły tabel. Spis rycin. Zawiera spisane w kolejności według numerów tytuły rycin. Spis załączników. Zawiera spisane w kolejności według numerów tytuły załączników. Załączniki. Czasami do pracy dołączamy zestawy danych, materiały źródłowe, które w pracy zostały przetworzone, formularze wykorzystane do badan ankietowych, a także materiały kartograficzne w formatach większych niż A4. 124 6. PISANIE PRACY KOMPILACYJNEJ ORAZ OPRACOWANIE REDAKCYJNE TEKSTU 6.2. Etapy pisania pracy kompilacyjnej Jolanta Święchowicz Praca kompilacyjna, podobnie jak praca naukowa, realizowana jest zwykle w trzech etapach (Majchrzak, Mendel 1995). Pierwszy, określany fazą diagnozy, obejmuje wybór dziedziny, sformułowanie tematu, celu i zakresu oraz planu pracy i ram czasowych. Drugi, zwany fazą poszukiwań, obejmuje ustalenie możliwości realizacji tematu, dobór metody, zbieranie i selekcję informacji, tworzenie koncepcji oraz krytyczną analizę zebranego materiału. Trzeci, nazywany fazą decyzji, polega na krytycznej ocenie wypracowanych koncepcji, wybraniu jednej z nich, weryfikacji planu i w rezultacie ostatecznego realizowania postawionego w pracy celu. Etap ten polega na pisaniu i przygotowaniu ostatecznej wersji pracy kompilacyjnej. 6.2.1. Wstępne określenie problematyki pracy Na tym etapie dobrze jest sobie odpowiedzieć na następujące pytania: O czym chcemy pisać pracę kompilacyjną? oraz Jaka dyscyplina i tematyka najbardziej nas interesuje? Zwykle prowadzący zajęcia starają się uwzględnić zainteresowania studentów w wyborze tematu. 6.2.2. Sformułowanie tytułu pracy Tytuł pracy wskazuje na kierunek poszukiwań i zarysowuje tezę ogólną. W przygotowaniu tytułu pracy kompilacyjnej duża rola przypada opiekunowi (promotorowi). Prace kompilacyjne są w dużym stopniu pracami sterowanymi, jednak opiekun zwykle uzgadnia temat ze studentem. 6.2.3. Sformułowanie zakresu pracy Autor powinien ograniczyć liczbę wątków, które chce przedstawić w pracy, unikać pisania wszystkiego co wie, co być może jest interesujące, ale luźno związane z tematem pracy. Istotnym kryterium porządkującym na tym etapie jest objętość pracy. ETAPY PISANIA PRACY KOMPILACYJNEJ * wstępne określenie problematyki/ tematu, ' sformułowanie tytułu, * określenie zakresu, * sformułowanie celu, ■ opracowanie metody badań, ’ napisanie planu pracy kompilacyjnej, ’ przygotowanie czasowego planu pracy, * zbieranie literatury, ’ czytanie literatury, * konspektowanie * weryfikacja planu, * opracowanie ilustracyjnej części opracowania, * pisanie tekstu, ’ redakcja tekstu, ’ wydruk tekstu, * końcowe sprawdzanie pracy. 6.2. ETAPY PISANIA PRACY KOMPILACYJNEJ 125 6.2.4. Sformułowanie celu pracy CEI. To, do czego się dąży, co chce się osiągnąć, co chce się zrobić. METODA Sposób postępowania dla osiągnięcia określonego celu; sposób naukowego badania rzeczy, zjawisk i przedstawiania wyników tych badań. PLAN Szkic, zarys, układ czegoś, zwykle ujęty w punkty; program zadań i prac, które mają być wykonane w określonym czasie, porządek, rozkład zajęć lub czynności przewidzianych do wykonania. Zdanie informujące o celu pracy jest jednym z najważniejszych w opracowaniu. Ono decyduje o charakterze pracy, jej strukturze oraz hierarchii zawartych informacji. 6.2.5. Opracowanie metody pracy Na tym etapie określamy metodę postępowania. Zwykle przy pisaniu prac kompilacyjnych opieramy się głównie na analizie tekstów naukowych, podręczników, danych z roczników statystycznych, map oraz informacji zamieszczonych na stronach internetowych. Autor pracy nie prowadzi własnych badań lecz bazuje na wiedzy uzyskanej z innych źródeł (zob. rozdz. 3). Mimo to powinien wykazać się umiejętnością posługiwania się zdobytą wiedzą i rozszerzyć ją poprzez samodzielne poszukiwania w istniejących opracowaniach naukowych, poprawnego analizowania faktów, dostrzegania prawidłowości, wyciągania logicznych wniosków oraz sprawnego posługiwania się precyzyjnym językiem. 6.2.6. Plan pracy kompilacyjnej Przed rozpoczęciem pisania pracy należy sporządzić jej plan, aby łatwiej było zachować logiczny układ całej wypowiedzi. Na tym wstępnym etapie lepiej wykorzystać do tego mapy myśli, które są zapisem pomysłów związanych z tematem (zob. rozdz. 7.2.6). Na środku kartki zapisujemy tytuł pracy pisemnej, a na poszczególnych rozgałęzieniach notujemy wszystkie fakty i pomysły rozwiązań, które przychodzą nam do głowy w związku z realizowanym tematem. Kolejność pomysłów zwykle jest przypadkowa, ale na tym etapie nie ma to żadnego znaczenia, gdyż ich ocena nastąpi później i będzie podstawą do napisania tradycyjnego (linearnego) planu pracy. Dobrze napisany plan jest równocześnie spisem treści pracy. Po zakończeniu tego etapu dobrze jest przedyskutować z opiekunem (promotorem) zakres, cel i plan. Tego typu dyskusje zawsze mają charakter twórczy i pomogą zweryfikować oraz uzupełnić przemyślenia 126 6. PISANIE PRACY KOMPILACYJNEJ ORAZ OPRACOWANIE REDAKCYJNE TEKSTU autora. Opinia opiekuna i akceptacja planu pracy pozwolą na realizację kolejnego etapu, czyli zbierania informacji niezbędnych do napisania pracy. 6.2.7. Przygotowanie czasowego planu pracy Termin oddania pracy jest podstawowym terminem, który uwzględniamy przy opracowywaniu harmonogramu. Najlepiej więc opracować czasowy plan pracy, narzucić realne terminy zakończenia poszczególnych etapów realizacji i ściśle ich przestrzegać. Harmonogram zadań może być ułożony w formie tabelki, gdzie poszczególnym etapom przypisujemy czas realizacji (ryc. 6.1). 6.2.8. Zbieranie literatury Przy pisaniu pracy kompilacyjnej korzystamy z różnego rodzaju źródeł informacji. Najczęściej są to podręczniki, skrypty, monografie, artykuły naukowe, atlasy, roczniki statystyczne oraz strony internetowe (zob. rozdz. 1). Danych bibliograficznych szukamy w katalogach działowych bibliotek lub katalogach elektronicznych (zob. rozdz. 2). Poszukiwania literatury prowadzi się przede wszystkim w okresie przygotowawczym. Czasami literatura przedmiotu jest skąpa, ale częściej jesteśmy postawieni w sytuacji jej nadmiaru niż braku. Należy wtedy zastosować odpowiednie sposoby doboru. Nad każdą znalezioną pozycją literatury należy się zastanowić, ale nie każdą trzeba czytać. Na tym etapie przydaje się biegłe opanowanie metody szybkiego przeglądania książek (zob. rozdz. 3). Zasadniczo należy przestrzegać następujących zasad: - rozpoczynać od opracowań ogólnych (monografie, podręczniki), - w pierwszej kolejności poszukiwać prac najnowszych, a po starsze sięgać tylko wówczas, gdy z jakichś powodów jest to niezbędne. W przypadku opracowań najnowszych zwracać baczną uwagę na spis literatury, gdyż zwykle wartościowe opracowania naukowe zawierają dane bibliograficzne o większości istniejących publikacji w danej dziedzinie. Czytamy tylko te opracowania, które są dla nas przydatne, a zawarte w nich informacje mogą być wykorzystane w pracy. 6.2. ETAPY PISANIA PRACY KOMPILACYJNEJ 127 CZASOWY PLAN PRACY Imię i nazwisko .................................................... Temat pracy.................................................... LP- Etap realizacji tematu Data zakończenia 1. Wstępne określenie problematyki 2. Sformułowanie tytułu 3. Sformułowanie zakresu 4. Sformułowanie celu 5. Opracowanie metody 6. Napisanie planu 7. Przygotowanie czasowego planu pracy 8. Zbieranie literatury 9. Czytanie literatury 10. Konspektowanie 11. Weryfikacja planu 12. Opracowanie ilustracyjnej części pracy 13. Pisanie tekstu 14. Redakcja tekstu 15 Wydruk tekstu 16. Końcowe sprawdzanie 17. Termin złożenia pracy Uwagi.......................................................... Ryc. 6.1. Etapy pisania pracy kompilacyjnej - czasowy plan pracy Źródło: opracowanie własne. 128 6. PISANIE PRACY KOMPILACYJNEJ ORAZ OPRACOWANIE REDAKCYJNE TEKSTU Ich treść musi być powiązana z tematem i zakresem pracy kompila-cyjnej. Autor kompilacji powinien dokonywać samodzielnego doboru literatury. 6.2.9. Czytanie literatury Literaturę przedmiotu możemy czytać w czytelni biblioteki lub korzystać z wersji elektronicznych (PDF). Czytanie tekstów naukowych wymaga koncentracji uwagi, umiejętności krytycznego myślenia, właściwej selekcji informacji, systematyzacji oraz zapamiętywania i przetwarzania informacji pozyskanych na potrzeby pracy kompilacyjnej (zob. rozdz. 3). 6.2.10. Konspektowanie Podczas czytania literatury naukowej dobrze jest konspektować czytany tekst. Sporządzając konspekt lepiej zapamiętujemy czytany tekst, systematyzujemy materiał, uczymy się wyrażać treść czytanego tekstu własnymi słowami (zob. rozdz. 4 i 18.5). 6.2.11. Weryfikacja planu pracy Plan pracy podlega częstym modyfikacjom i jego ostateczna wersja kształtuje się podczas całego procesu pisania. Plan pozwala również na ciągłą kontrolę treści. Dzięki niemu możemy na bieżąco sprawdzać czy układ pracy jest logiczny, czy zachowana jest zasada wynikania i układu hierarchicznego. 6.2.12. Opracowanie ilustracyjnej części pracy W pracach kompilacyjnych często zamieszczane są tabele i ryciny. Są one najczęściej skopiowane (skserowane, zeskanowane) lub przerysowane z literatury. Czasami studenci wykonują własne ilustracje bądź zestawiają dane w formie tabelarycznej zaczerpnięte z różnych opracowań naukowych. Tabele i ryciny są uzupełnieniem testu, a czasami jedynym sposobem przekazania informacji (zob. rozdz. 8 i 9). WERYFIKACJA (łac. verifico = sprawdzam) Sprawdzenie prawdziwości czego. 6.2. ETAPY PISANIA PRACY KOMPILACYJNEJ 129 WARTO PAMIĘTAĆ W pracach naukowych powszechnie przyjęte jest stosowanie form bezosobowych: np. stwierdzono, że.. analizie poddano..., badania przeprowadzono... Aby podkreślić w tekście wkład autora pracy, można użyć sformułowań typu zdaniem autora..., na podstawie badań autora... itp. WARTO PAMIĘTAĆ Styl pisania można doskonalić przez czytanie dobrze napisanych tekstów naukowych, np. zamieszczonych w renomowanych czasopismach naukowych. Pozwalają w skondensowanej formie przekazać znacznie więcej informacji niż tekst. Dlatego wskazane jest rozważne przemyślenie, czy i jakie informacje przekażemy w tej formie. Każda tabela i rycina powinna być wykonana w odpowiednim rozmiarze (nie wolno przekraczać marginesów). Tabela i rycina musi mieć numer porządkowy, tytuł oraz źródło. 6.2.13. Pisanie tekstu Do pisania tekstu przystępujemy wtedy, kiedy mamy skrystalizowaną koncepcję pracy, przedyskutowany z opiekunem (promotorem) plan oraz zgromadzoną, przeczytaną i skonspektowaną literaturę. Najtrudniej podjąć decyzję, od czego zacząć pisanie. Najbardziej oczywista wydaje się odpowiedź: od początku, czyli od strony tytułowej, wstępu, kolejnych rozdziałów aż do zakończenia i spisu literatury. W praktyce jednak ten scenariusz nie zawsze się sprawdza. Napisanie rozdziału wstępnego, zawierającego uzasadnienie wyboru tematu, zakres pracy, opis metody i cel pracy, zwykle sprawia początkującym studentom wiele trudności, przez co odkładają jego pisanie na koniec, po napisaniu rozdziału zasadniczego. Napisanie wstępu wymaga bowiem dobrego przemyślenia problematyki, koncepcji pracy, precyzyjnego sformułowania celu oraz właściwego doboru literatury, co dla osób z małym doświadczeniem w pisaniu prac może być zbyt dużym wyzwaniem. Warto jednak włożyć maksymalny wysiłek, żeby na początku, najlepiej jak można, napisać wstęp, ze świadomością, że zostanie on dopracowany w końcowym etapie redagowania tekstu. Jasne, precyzyjne wyartykułowanie problematyki, pytań i celów bardzo pomaga w utrzymaniu dyscypliny zakresu pracy kompilacyjnej oraz uczy krytycznego myślenia. W rozdziale zasadniczym jest realizowany postawiony cel pracy. W tej części opracowania autor powinien wykazać się obiektywizmem i odpowiednią wiedzą umożliwiającą swobodne posługiwanie się zdobytymi informacjami. Szukanie odpowiedzi na postawiony cel wymaga umiejętności dostrzegania, analizowania i porządkowania zjawisk oraz tworzenia syntezy. W trakcie pisania części zasadniczej pracy może nastąpić modyfikacja zakresu i/lub celu pracy. Część zasadnicza pracy kompilacyjnej może składać się z jednego lub z kilku zatytułowanych 130 6. PISANIE PRACY KOMPILACYJNEJ ORAZ OPRACOWANIE REDAKCYJNE TEKSTU rozdziałów. Rozdział(y) należy podzielić na zatytułowane podrozdziały, a ich hierarchiczny układ powinien jasno wskazywać z jakich fragmentów składa się praca. Tytuły podrozdziałów ułatwiają nie tylko pisanie tekstu, ale również czytanie całej pracy, bo dzięki nim poznajemy strukturę i zawartość merytoryczną opracowania. Każdy rozdział w części zasadniczej powinien stanowić spójną, zwięzłą, rzeczową i logiczną całość, tak by po skasowaniu tytułów podrozdziałów nie zauważyć ich braku. Praca musi być napisana poprawnie pod względem językowym. Tekst piszemy zdaniami krótkimi i zrozumiałymi, z zachowaniem ciągłości logicznej. Należy unikać rozbijania tekstu na krótkie akapity (kropka i od nowego wiersza). Nie stosować długich zdań w nawiasach, czy nawet podwójnych nawiasów. Usuwać zbędne słowa i zdania, które nic nie wnoszą, a tylko wprowadzają niepotrzebny szum informacyjny. Należy również unikać zbyt częstego powtarzania tych samych wyrazów lub używać ich synonimów. Jednak warto przy tym pamiętać, że w tekstach naukowych użycie synonimu wyrazu może zmienić sens zdania. Z pracy należy eliminować błędy ortograficzne, literowe, fleksyjne, składniowe i leksykalne. Autorzy prac kompilacyjnych często nie potrafią się uwolnić od dosłownego przepisywania zdań, czy nawet fragmentów prac, z których korzystają podczas pisania. Najczęściej wynika to z niezrozumienia tekstu, stąd trudności w wyrażaniu myśli własnymi zdaniami. Mimo, że cytują autora i podają źródło informacji, takie dosłowne kompilacje nie powinny być akceptowane przez opiekuna. Studentom często zaleca się ćwiczenia polegające na parafrazie fragmentu oryginalnego tekstu. Wymaga to dokładnego przeczytania tekstu, zrozumienia go i oddania myśli przewodniej kilkoma własnymi zdaniami. Nie jest to łatwe, dlatego warto taką technikę doskonalić w trakcie studiów - ale zawsze należy zacytować oryginalną pracę. Dobrze jest na bieżąco archiwizować tekst pracy, robić kopie na płycie CD lub innych nośnikach elektronicznych albo drukować i przechowywać kolejne wersje pracy w specjalnie do tego przeznaczonym segregatorze. PARAFRAZA (gr. paráfrasis = omówienie) Przeróbka tekstu literackiego rozwijająca zawarte w nim treści, uzupełniająca je i interpretująca niekiedy z dużą swobodą, ale w granicach zapewniających wyraźne rozpoznanie utworu wyjściowego. PARAFRAZOWAĆ (od rzecz, parafraza) Rozwijać, zmieniać czyjąś myśl, treść tekstu; oddawać w innej formie treść utworu literackiego lub muzycznego. 6.2. ETAPY PISANIA PRACY KOMPILACYJNEJ 131 6.2.14. Redakcja tekstu Praca kompilacyjna powinna być poprawnie zredagowana i ściśle dostosowana do wymagań redakcyjnych ustalonych przez promotora (zob. rozdz. 6.3). Prace redakcyjne są żmudne, czasochłonne i wymagają uwagi. Dobrze jest o tym pamiętać przy opracowywaniu czasowego planu pracy. 6.2.15. Wydruk tekstu Wydruk tekstu robimy w formacie A4. Drukujemy każdą stronę na oddzielnej kartce. Pracę bindujemy, zszywamy lub wpinamy do specjalnego segregatora. 6.2.16. Końcowe sprawdzanie pracy Wydrukowaną pracę obowiązkowo należy przeczytać (nawet kilkakrotnie) przed oddaniem. Zwykle na tym etapie dostrzegamy różne drobne niedociągnięcia i błędy (interpunkcyjne, ortograficzne, a nawet merytoryczne), które trzeba poprawić. Strony z błędami należy jeszcze raz wydrukować. Odręczne poprawki na wydruku nie wyglądają estetycznie. Zawsze lepiej jednak, nawet w ostatniej chwili, nanieść na wydruk odręczne poprawki, niż oddać idealny wydruk komputerowy tekstu pracy z rażącymi błędami, np. ortograficznymi, co też niestety się zdarza. Końcowa kontrola pracy polega na uważnym sprawdzeniu: - strony tytułowej (litera po literze), by uniknąć błędów w tytule lub nazwisku autora, - spisu treści (układu i numeracji rozdziałów), - numeracji stron (podwójne numery, przestawione strony), - odwołań do literatury (każda pozycja umieszczona w spisie literatury musi być cytowana w tekście i każda cytowana w tekście musi być w spisie), - zgodności spisu treści z zawartością pracy (numery i zastosowane wyróżniki muszą być identyczne), - odstępów pomiędzy podrozdziałami i tytułem rozdziału (podrozdziału) a początkiem tekstu, 132 6. PISANIE PRACY KOMPILACYJNEJ ORAZ OPRACOWANIE REDAKCYJNE TEKSTU - spisu literatury (każda pozycja literatury musi być spisana według tych samych zasad), - zgodności odsyłaczy w tekście (do tabel, wykresów wzorów, rozdziałów, podrozdziałów), - stosowanych skrótów i symboli (nie wolno używać dwóch różnych symboli lub skrótów na oznaczenie tego samego pojęcia), - nawiasów, cudzysłowów (powinny być zamknięte), - pisowni (eliminacja ewentualnych błędów ortograficznych, błędów w pisowni nazwisk, nazw własnych itp.). 6.2.17. Ocena pracy Każda praca kompilacyjna napisana przez studenta powinna być przeczytana, poprawiona i oceniona przez nauczyciela. Student powinien wiedzieć, jakie błędy popełnił, które elementy pracy są dobre, które wymagają dopracowania, a które poprawienia. Prowadzący zajęcia po sprawdzeniu zwykle oddają prace ze swoimi uwagami i dopiero po uwzględnieniu poprawek przez studenta praca jest akceptowana. 6.3. Wymagania redakcyjne Katarzyna Piotrowicz Nie wszyscy studenci zdają sobie sprawę, jak są ważne, i jak dużo czasu wymagają prace redakcyjne. Polegają one na stylistycznym i merytorycznym opracowaniu tekstu przed oddaniem go do druku lub w przypadku prac kompilacyjnych i innych prac pisanych w trakcie studiów - opiekunowi (promotorowi) pracy. W praktyce sprowadza się to do sprawdzania i poprawiania tekstu zgodnie z ustalonymi wcześniej wymogami. Część czasu poświęconego na prace redakcyjne można jednak zaoszczędzić, jeśli już na samym początku będą przestrzegane powszechnie przyjęte reguły w tym zakresie. Prace pisemne wykonywane podczas studiów mają minimalny nakład, od 1-2 egzemplarzy w przypadku prac proseminaryjnych do 5-6 egzemplarzy w przypadku prac doktorskich. Techniczne wymagania WARTO PAMIĘ TAĆ Nawet najciekawszy temat można zmarnować, jeśli praca nie zostanie dopracowana i starannie zredagowana. REDAGOWAĆ (łac. redigo, supinutn redactum = porządkuję, ustalam) Opracowywać treściowo i stylistycznie tekst (własny lub obcy) jakiegoś utworu, książki, czasopisma itp.; sprawdzać i poprawiać tekst, przygotowując go do druku. 6.3. WYMAGANIA REDAKCYJNE 133 REDAKCJA (łac. redigo, supinum redactum = porządkuję, ustalam) Opracowanie tekstu (książki, czasopisma, gazety) pod względem merytorycznym i stylistycznym, przygotowanie tekstu do druku; sposób wyrażania, napisania czego, sformułowanie. Tekst po określonym opracowaniu; wersja, wariant tekstu. WYMAGANIA REDAKCYJNE Zestaw zasad i wskazówek, w jaki sposób powinien być przygotowany tekst. Zasad tych należy bezwzględnie przestrzegać! Zwykle obejmują następujące zagadnienia: • format strony (marginesy), • wielkość czcionki i odstępy (interlinia), • przypisy i odwołania do literatury, • zapisy jednostek, " rozmiar i format tabel, • rozmiar i kolorystyka rycin oraz fotografii, ’ sposób zapisu bibliografii (spisu literatury). dla tego rodzaju prac są więc nieco inne niż dla tych przeznaczonych do druku, np. w czasopismach naukowych czy popularnonaukowych. 6.3.1. Formatowanie dokumentu Standardowo wszystkie prace pisane są w formacie A4 (210 x 297 mm). Przed rozpoczęciem pisania dokonuje się formatowania strony. Czynność ta obejmuje ustawienie marginesów: górny i prawy na 1,5-2,5 cm, natomiast dolny i lewy odpowiednio na 2,5-3,5 cm. Lewy i dolny margines zwykle jest większy o 1 cm, gdyż z lewej strony praca będzie zszyta (oprawiona, zbindowana), a w dole (na środku lub z prawej strony) kartki należy ponumerować. Nie numeruje się stron: tytułowej, z podziękowaniami (np. dla promotora), a niekiedy i tej ze spisem treści. Dopiero właściwa strona z tekstem jest numerowana, np. od numeru 3. Tekst powinien być pisany czcionką szeryfową (dwuelementową, złożoną z linii o różnej grubości). Do tego typu należy najczęściej stosowana czcionka Times New Roman, przy czym jej wielkość powinna wynosić 12 pkt. Jedynie tytuły rozdziałów mogą być pisane większą czcionką, np. 14 pkt (lub 12 pkt, ale boldem i/lub wielkimi literami), a tytuły tabel i rycin - mniejszą, np. 10-11 pkt. Odstępy między wierszami standardowo wynoszą 1,5 wiersza, przy czym zalecane jest, aby pierwszy wydruk pracy zrobić z większymi odstępami (2 wiersze), aby mieć miejsce na uwagi własne i promotora. Kartki drukuje się tylko jednostronnie. Tekst powinien być wyjusto-wany, czyli wyrównany do prawego i lewego marginesu. Jeśli na stronie pozostanie np. pojedyncza litera (w, i) lub znak minus przy wartości itp., to przenosi się je do kolejnego wiersza wstawiając twardą spację. W tym celu najeżdża się na koniec litery kursorem i przyciska klawisz Delete (następuje wtedy połączenie pojedynczej litery z występującym bezpośrednio po niej wyrazem), a następnie przez równoczesne naciśnięcie klawiszy Shift+Ctrl+spacja dokonuje się trwałe przeniesienie. Żeby osiągnąć opisany efekt, nie zaleca się posługiwania tylko klawiszem Enter lub spacją, ponieważ tekst będzie źle sformatowany. 134 6. PISANIE PRACY KOMPILACYJNEJ ORAZ OPRACOWANIE REDAKCYJNE TEKSTU Oto wykaz zasad, których należy przestrzegać, by uniknąć niektórych błędów i niedociągnięć redakcyjnych, jakie najczęściej pojawiają się w pracach studentów: - nie należy stawiać spacji przed znakami interpunkcyjnymi ■ ••()»” itp.); - jednostki, w których podawane są wartości, powinny być raczej połączone z wartościami (nie stosujemy spacji), np. -10°C (nie zaś -10 °C), 25%, km², m³ ale spotyka się też 1013 hPa, 8850 m n.p.m.; - należy prawidłowo wykorzystywać myślnik (-) i dywiz (-); powinno być np. wiatr północno-zachodni, Janina Kowalska-Nowak, Lądek--Zdrój, czyli dywiz nie powinien być oddzielony spacją od kolejnego znaku (łączy bowiem wyrazy złożone); natomiast myślnik (pauza) rozdziela wtrącenia podobnie jak przecinki lub zastępuje powtarzające się wyrazy, np. jutro jadę do Warszawy, pojutrze - do Krakowa; półpauza występuje również w zestawieniach: w latach 1991-2000 lub numerach stron w spisie literatury 34-35; - do pisania wzorów i niektórych jednostek wykorzystujemy odpowiednie edytory; zaleca się podawanie jednostek w formie m-s_¹ (nie m/s), km-h_¹ (nie km/godz.); - kolejne wartości liczbowe z miejscami po przecinku należy rozdzielać średnikiem, np. 11,2; 17,4; 21,0; przy pisaniu liczebników, np. dni, lat, unikamy formy: 10-tego, 2007-go, w latach 90-tych, ale piszemy: dziesiątego lub 10., 2007 roku, w latach 90. XX wieku; - skróty: tys. (nie tyś.), wg (nie w/g), n.p.m. (nie npm), mm (nie mm.). 6.3.2. Korekta tekstu Podczas pisania poszczególnych rozdziałów, jak również pod koniec pracy tekst należy wielokrotnie przeczytać, nie tylko na ekranie monitora, ale na wydruku. Autorzy podczas czytania tekstu zwykle zwracają uwagę na zagadnienia merytoryczne, a w mniejszym stopniu na formę. Wydruk ułatwia dostrzeżenie wielu błędów wcześniej niewidocznych. Korektę tekstu zawsze wykonujemy na wydruku. Dostrzeżone błędy wyraźnie zaznaczamy w tekście i równocześnie na marginesie, stosując odpowiednie, niezbyt skomplikowane znaki korektorskie (ryc. 6.2). Warto się ich nauczyć, ponieważ są uniwersalne i z pewnością zastosuje DYWIZ (niem. Divis; lac. divisus = podzielony) Znak graficzny łączący lub dzielący wyrazy, kreska, znak przeniesienia. BINDA (niem. Binde) Szpagat, którym introligator zszywa książkę; ozdobne prążki poprzeczne na grzbiecie książki; dawniej jeden z pasków pergaminowych na grzbiecie książki łączących oprawę z blokiem. KOREKTA (łac. correctus = poprawiony) Poprawianie błędów; nanoszenie poprawek na próbnych odbitkach drukarskich (przy użyciu odpowiednich znaków). KOREKTOR (łac. corrector = poprawiający) Osoba robiąca korektę. 6.3. WYMAGANIA REDAKCYJNE 135 ZNAKI KOREKTORSKIE Błędne litery L rj“l tFk^ldjTI^ ( J') Błędne sylaby lub grupy liter HHFTOH tr Zbędne litery (wyrzucić) Zbędne sylaby lub grupy sylab Opuszczone litery i wyrazy V F=- W1 HT Przestawione litery i wyrazy LJ---1 (V Znak połączenia 5 Tó Znak rozdzielenia X YA Znak przesunięcia «! -M k--- A linea, akapit, od wiersza -T- L Wyśrodkować > < Połączyć akapit Obniżyć indeks, frakcję -n. n Podnieść indeks, frakcję “LT U Poprawka nieważna (zostawić) Zmienić wersalik na tekst TEKST Zmienić tekst na wersalik WERSALIK 1 1 Złożyć kursywą kurstwa Rozspacjować (rozstrzelić) <---> Zlikwidować spacje )----< Zlikwidować światło między wierszami C--------t Dać światło między wierszami )— • C C 3 Zmiana kolejności wyrazów w grupie 4,2,1,3 Ryc. 6.2. Znaki korektorskie Źródło: www.biurokorekty.pl, nieznacznie zmienione. 136 6. PISANIE PRACY KOMPILACYJNEJ ORAZ OPRACOWANIE REDAKCYJNE TEKSTU je również promotor pracy. Znaki korektorskie należy pisać długopisem lub cienkim kolorowym pisakiem (czerwony, zielony, niebieski itp.). Nie zaleca się wykonywania korekty ołówkiem, gdyż poprawki nim robione słabo odróżniają się od czarnego tekstu. Z pracy należy eliminować błędy ortograficzne, literowe, fleksyjne, składniowe i leksykalne. Nie każdy posiada tę umiejętność, dlatego dobrze jest zwrócić się do kompetentnych osób, by w końcowej fazie pisania przeczytały tekst i poprawiły błędy językowe. Nie można dopuścić do tego, by w pracy były błędy ortograficzne czy interpunkcyjne. Na końcowym etapie dobrze jest dać pracę do przeczytania innej osobie, ponieważ w odróżnieniu od autora, bardzo szybko dostrzeże popełnione przez niego błędy. Należy pamiętać, że niedopracowany pod względem redakcyjnym tekst (błędy stylistyczne, ortograficzne, literowe oraz w numeracji stronic, rycin, tabel, fotografii itp.) zawsze bardzo źle świadczy o autorze, który powinien wykazywać się pracowitością, sumiennością i dbałością podczas pisania pracy. Ponadto liczne błędy redakcyjne utrudniają promotorowi czytanie pracy, a zwłaszcza koncentrację na zagadnieniach merytorycznych oraz obniżają jej ocenę. Należy pamiętać, że oddawanie promotorowi niedopracowanego pod względem redakcyjnym tekstu może skutkować tym, że promotor zrezygnuje z jego czytania i odda studentowi do poprawy (jest to niepotrzebna strata czasu), albo też zamiast skupić się na treści merytorycznej, skoncentruje się na poprawkach formalnych. 6.3.3. Strona tytułowa Standardowa strona tytułowa prac różnego typu (proseminaryjnej, seminaryjnej, dyplomowej) obowiązkowo zawiera następujące elementy: imię i nazwisko autora, tytuł pracy, nazwę uczelni/wydziału/instytu-tu/zakładu, w którym powstała praca, informację o rodzaju pracy (seminaryjna, licencjacka, magisterska, doktorska), tytuł naukowy oraz imię i nazwisko promotora, jak również miejsce i rok jej napisania (ryc. 6.3). Coraz częściej podawany jest na stronie tytułowej oprócz imienia i nazwiska również numeru albumu studenta, a na niektórych uczelniach przyjęte jest umieszczenie mniejszą czcionką na dole strony WARTO PAMIĘTAĆ Kiedy opisujemy czynności, które wystąpiły (dotyczy to głównie przeglądu literatury czy opisu metody badań), używamy czasu przeszłego, np. pomiary wykonywano.... obserwacje były prowadzone..., podobną metodę zastosował... W czasie teraźniejszym piszemy zdania, w których opisujemy wyniki, np. z tabeli 1. wynika, że... 6.3. WYMAGANIA REDAKCYJNE 137 tytułowej oświadczenia następującej treści: „Opracowano zgodnie z Ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz.U. 1994 nr 24 poz. 83) wraz z późniejszymi nowelizacjami - jednolity tekst ustawy z dnia 17 maja 2006 r. (Dz.U. 2006 nr 90 poz. 631)”. Uniwersytet Jagielloński Wydział Biologii i Nauk o Ziemi Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński Wydział Biologii i Nauk o Ziemi Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Jan Kowalski WYMAGANIA REDAKCYJNE PRAC NAUKOWYCH Wymagania redakcyjne prac naukowych Jan Kowalski Praca seminaryjna napisana pod kierunkiem dr. Jana Nowaka Praca licencjacka napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Jana Nowaka Kraków 2000 Kraków Rok akademicki 2008/2009 Wydział Biologii i Nauk o Ziemi Instytut Geografii I Gospodarki Przestrzennej Zakład Geomorfologii Wydział Biologii i Nauk o Ziemi Instytut Geografii I Gospodarki Przestrzennej Zakład Geomorfologii kierunek: Geografia, specjalność: Geografia fizyczna Magdalena Kowalska Wymagania redakcyjne prac naukowych Nr albumu: Magdalena Kowalska Wymagania redakcyjne prac naukowych Praca magisterska napisana pod kierunkiem dr hab. Marii Malinowskiej Praca magisterska napisana pod kierunkiem dr hab. Marii Malinowskiej Opracowano rgiainie i Ustawa o prawie wtcnkimi jawach pokrewnych i dnia 4 luicyo 1994 r. (OM/ 1994 ar 24 83) wraz i ibwcIizkm ’■ dnia 25 hpca2OO3r (De U 2003 ru 166 poz 1610) oraz 2 diua 1 kwietnia 2004 r (DłU 2004 nr 91 poz 869) Kraków 2015 Kraków 2015 Ryc. 6.3. Przykłady stron tytułowych Źródło: opracowanie własne. 138 6. PISANIE PRACY KOMPILACYJNEJ ORAZ OPRACOWANIE REDAKCYJNE TEKSTU Na wielu uczelniach, zanim praca zostanie oddana do recenzji, praktykowany jest zwyczaj przybijania na pierwszej stronie pieczątki instytutu, w którym praca została napisana, a niekiedy widnieje tam również akceptujący podpis promotora (ryc. 6.3). Układ graficzny strony tytułowej najczęściej jest przejawem inwencji twórczej autora pracy lub może być narzucony przez promotora, a bywa że i wskazany przez radę instytutu (w przypadku prac dyplomowych). Jednak najważniejszą informacją na stronie tytułowej jest zawsze tytuł pracy i nazwisko autora. Powinny one być napisane większą czcionką, najlepiej pogrubioną (wytłuszczoną, boldem). Efekt większej czcionki można również uzyskać przez użycie wielkich liter (wersaliki). Często wielkość stosowanych czcionek i odstępy pomiędzy wierszami zależą od wielkości tytułu. Wszystkie elementy występujące na stronie tytułowej powinny być estetycznie skomponowane i przyjemne w odbiorze. 6.3.4. Streszczenie Na niektórych uczelniach wymagane jest zamieszczenie jednostronico-wego streszczenia na początku każdej pracy dyplomowej (licencjackiej, magisterskiej), zwykle po stronie tytułowej. Zdarza się, że pisane jest ono w dwóch językach - po polsku i angielsku (zob. rozdz. 5). 6.3.5. Plan pracy (spis treści) Plan pracy stanowi równocześnie jej spis treści. Zamieszczany jest najczęściej na początku, po stronie tytułowej, podziękowaniach i ewentualnym streszczeniu. Zaleca się stosowanie numerycznego systemu kolejności poszczególnych części pracy, ze schodowym układem poszczególnych podrozdziałów (ryc. 6.4). Można w takim układzie przyjąć zasadę, że główne rozdziały pracy wyróżnione będą czcionką pogrubioną. Można, choć nie jest to powszechnie praktykowane, ponumerować pozycje pojawiające się po rozdziale Wnioski, czyli Spis literatury oraz Spis tabel, Spis rycin i ewentualnie Aneks. Niektórzy autorzy preferują inną formę układu planu pracy, tzw. mieszaną, czyli cyfrowo-literowy, np.: 1, la, lb, 2..., lub używanie cyfr arabskich i rzymskich: 1.1., 2., II. 1., 2. itd. (ryc. 6.4). M1NUSKUŁA (łac. minusculus = bardzo mały) Mała litera alfabetu; pismo, litery tekstowe (w odróżnieniu od dużych liter początkowych -majuskuły). WERSALIKI (niem. Versalien; łac. versus = wiersz) Czcionki dużych liter alfabetu. KAPITALIKI (łac. capitalis = główny) Czcionki wersalikowe o stopniu równym wysokości liter minuskułowych danego tekstu. 6.3. WYMAGANIA REDAKCYJNE 139 Spis treści 1. Wstęp...................................... 3 1.1. Cel pracy........................ 6 2. Przegląd dotychczasowego stanu badań.................................. 8 3. Charakterystyka materiału źródłowego........................... .. 15 3.1. Materiały kartograficzne..... . 17 3.2. Dane pomiarowe i obserwacyjne...................... . 20 3.2.1. Dane pomiarowe...... . 22 3.2.2. Dane obserwacyjne.... 23 3.2.3. Wyniki eksperymentów.......... 24 4......................................................... 6. Wnioski/Podsumowanie........... . 32 7. Spis literatury........................ 35 8. Spis tabel............................ . 36 9. Spis rycin............................ 37 Aneks/Załączniki Spis treści I. Wstęp.................................................. ......... 3 1.1. Cel pracy.............................................. ........ 6 II. Przegląd dotychczasowego stanu badań................................................ ....... 8 III. Charakterystyka materiału źródłowego........................................ ....... 15 III.l. Materiały kartograficzne.................. ....... 17 III.2. Dane pomiarowe i obserwacyjne................................... ........ 20 III.2.a. Dane pomiarowe................... ...... 22 III.2.b. Dane obserwacyjne............... ......... 23 III.2.C. Wyniki eksperymentów.......... ....... 24 IV...................................................................... VI. Wnioski/Podsumowanie........................ ........ 32 VII. Spis literatury........................................ ..... 35 VIII. Spis tabel......................................... ..... 36 IX. Spis rycin........................................... ...... 37 Aneks/Załączniki Ryc. 6.4. Przykłady stron zawierających spis treści Źródło: opracoanie własne. Plan pracy jest bardziej czytelny (zwarty), jeśli zostaną wprowadzone pojedyncze odstępy między wierszami. Dzięki temu zabiegowi zwykle udaje się zmieścić spis treści na jednej stronie, co sprawia, że będzie on wygodniejszy dla czytelnika. Zaleca się, aby obok poszczególnych punktów i podpunktów podać numery stron, na których rozpoczynają się poszczególne rozdziały i podrozdziały. Aby to zrobić, wymagana jest nieco większa sprawność w obsłudze komputera. Numery stron powinny być wyrównane do prawego marginesu, a odstęp między tekstem i numerem wypełniony drobnymi kropkami. Numery stron w planie pracy wpisuje się tuż przed jej ostatecznym wydrukiem, gdyż zwykle wtedy już nie ulegają one zmianie. 6.3.6. Kolejne strony pracy Poszczególne rozdziały pracy umieszcza się na nowej stronie, natomiast podrozdziały, z zachowaniem większego odstępu (np. 2 wiersze przed podtytułem i po podtytule), jako kontynuację tekstu. Wszystkie tytuły rozdziałów i podrozdziałów muszą mieć jednakowe brzmienie w spisie 140 6. PISANIE PRACY KOMPILACYJNEJ ORAZ OPRACOWANIE REDAKCYJNE TEKSTU treści i w tekście, natomiast ich forma może się nieco różnić. Przykładowo w tekście pracy tytuły rozdziałów mogą być pisane dużymi literami i czcionką pogrubioną, np. 1. WSTĘP, a podrozdziałów tylko czcionką pogrubioną, np. 1.1. Cel pracy. Należy pamiętać, że po tytułach rozdziałów, podrozdziałów, a także tabel, rycin, fotografii itp. nie należy stawiać kropki na końcu. Tekst całej pracy powinien być podzielony na poszczególne akapity, które wyróżnia się poprzez stosowanie wcięcia (najczęściej 1,25-1,5 cm) pierwszego wiersza akapitu. Do ustawiania akapitów nie należy używać tabulatora, lecz formatowania akapit/wcięcie/pierwszy wiersz/1,25. Zamieszczone w pracy tabele, wykresy, mapy, fotografie są numerowane zgodnie z kolejnością ich cytowania w tekście. Istnieje zasada, że tabele opisujemy skrótem tab. 1, tab. 2 itd., podpisy wykresów, rysunków, diagramów, schematów i map możemy rozpoczynać od skrótu ryc. 1. Te dwie formy cytowania w pracy mają wówczas niezależną od siebie numerację. Niekiedy autorzy podpisują wykres lub dokonują jego cytowania w tekście za pomocą skrótu: rys. lub wyk. Ta druga forma jest niepoprawna, natomiast pierwsza odnosi się tylko do rysunków. Ponadto zarówno jedna, jak i druga nie powinny być stosowane do podpisu map i fotografii, w przypadku których stosowane są skróty fot. l,fot. 2 itd. oraz mapa 1, mapa 2 itd. Dla uproszczenia zaleca się stosowanie tylko dwóch rodzajów podpisów: dla tabel - skrót tab.-, dla wykresów, rysunków, diagramów, schematów i map - skrót ryc. (od: rycina). W trakcie pisania pracy dobrze jest zaznaczyć innym kolorem w tekście miejsca cytowania tabel i rycin. Na wydruku miejsca te znaczymy na marginesie na wysokości wiersza, w którym dokonano powołania. Procedura ta ułatwia i przyśpiesza prace redakcyjne w sytuacji, kiedy autor rezygnuje z wybranych rycin, dokłada nowe albo zmienia ich kolejność w tekście. Ponadto ten tryb sprawdza się w sytuacji, kiedy ocenie promotora podlega wstępna wersja pracy, a ryciny i tabele stanowią osobne pliki (załączniki). Informacja na marginesie ułatwia wtedy promotorowi czytanie tekstu. Przed ostatecznym wydrukiem zaznaczenia te należy zlikwidować. Podobną metodę postępowania stosujemy, kiedy mamy wątpliwości co do użytych sformułowań, jakości przeprowadzonej analizy lub RYCINA Ilustracja w książce, publikacji, dawniej wykonywana ręcznie różnymi technikami graficznymi. Potocznie - ilustracja, zdjęcie, wykres. 6.3. WYMAGANIA REDAKCYJNE 141 REDAKCJA TEKS TU * opracowanie tekstu pod względem merytorycznym i stylistycznym, " wersja tekstu po opracowaniu redakcyjnym, * praca osoby kierującej zespołem opracowującym i wydającym czasopismo, dzieło zbiorowe itp. ŁAMANIE TEKSTU Formatowanie tekstu. ANEKS (łac. annexus = przyłączenie, dołączenie) Dodatek uzupełniający lub ilustrujący zasadniczy tekst publikacji. jeśli fragment tekstu wymaga uzupełnienia o informacje pochodzące z literatury albo chcemy wybrane zagadnienia przedyskutować z promotorem itp. Wszystkie takie wątpliwe miejsca dobrze jest wyróżniać w tekście na bieżąco. W trakcie pisania pracy numery stron często ulegają zmianie, dlatego dopiero na etapie wydruku są wpisywane do spisu treści. Jeżeli w pracy są stosowane skróty, to winny być one wyjaśnione w miejscu, w którym po raz pierwszy zostały użyte oraz dodatkowo w tabelach czy na rycinach. Jeśli jest ich w pracy dużo i są często stosowane, dobrze jest je zatytułować „Objaśnienia skrótów” i umieścić na oddzielnej stronie przed wstępem, lecz po spisie treści. Po zakończeniu pisania pracy przystępujemy stopniowo do jej formatowania (tzw. łamania tekstu). Ostateczna redakcja dokonywana jest po uwzględnieniu wszystkich uwag promotora. Czasami z pozoru drobne zmiany w tekście wymagają np. przesunięcia ryciny czy tabeli, co może zaburzyć układ pracy. Dlatego ryciny i tabele na tym etapie lepiej dostarczyć wydrukowane na osobnych stronach, a wstawiać je do tekstu pod koniec prac redakcyjnych. 6.3.7. Spis literatury (bibliografia) Wszystkie prace, na które powołano się w tekście (zacytowano), muszą zostać wymienione w spisie literatury, który znajduje się w końcowej części opracowania. Bibliografię układamy w porządku alfabetycznym (zaczynając od nazwiska autora). Ważne jest, aby w pracy stosować konsekwentnie ten sam styl pisania notek bibliograficznych. Sposoby sporządzania spisu literatury omówiono szczegółowo w rozdziale 2. 6.3.8. Aneks (załączniki) Na samym końcu pracy można zamieścić dokumentację, która została wykorzystana w pracy, np. tabele z danymi statystycznymi czy pomiarowymi, opracowania kartograficzne, wyciągi z aktów prawnych, teksty wywiadów czy opracowane ankiety. W aneksie umieszczamy przede wszstkim te załączniki, których format jest większy niż A4. Nie należy zamieszczać natomiast kserokopii cytowanej literatury. 142 6. PISANIE PRACY KOMPILACYJNEJ ORAZ OPRACOWANIE REDAKCYJNE TEKSTU 6.3.9. Objętość prac Wiele uczelni szczegółowo określa wymagania redakcyjne dla autorów prac dyplomowych: licencjackich i magisterskich. Dotyczy to m.in. minimalnej lub maksymalnej liczby stron czy wykorzystanych pozycji literatury. Przyjmuje się, że najczęściej prace seminaryjne liczą ok. 10 stron i pisane są na podstawie co najmniej pięciu pozycji literatury, prace licencjackie mają ok. 20-50 stron i bazują na co najmniej 15-20 pozycjach literatury, natomiast prace magisterskie to minimum 50-60 stron i bibliografia obejmująca ponad 30 pozycji. Zaleca się, aby zasadnicza część pracy stanowiła % jej objętości. 6.3.10. Forma złożenia pracy Aby wyeliminować proceder przepisywania prac licencjackich i magisterskich, wiele uczelni wprowadziło zasadę archiwizacji obronionych prac w formie elektronicznej oraz wykorzystuje do ich sprawdzania programy antyplagiatowe. System ten umożliwia odnalezienie identycznych lub podobnych prac, które zostały już wcześniej obronione na innych uczelniach w Polsce. 6.4. Rodzaje prac pisemnych Katarzyna Piotrowicz Wśród prac pisemnych, które studenci składają w trakcie studiów w różnych typach szkół wyższych, najczęściej wyróżnia się: - pracę (referat) pisaną na podstawie jednej pozycji literatury, - pracę (referat) problemową, pisaną na podstawie kilku artykułów i książek naukowych, - pracę proseminaryjną lub seminaryjną, często nazywaną również pracą roczną, - pracę dyplomową (licencjacką, magisterską, doktorską). Najprostszą formą pracy pisemnej jest opracowanie powstałe na podstawie jednej pozycji literatury (książki lub artykułu naukowego). Takie opracowanie zwykle jest wyłącznie ćwiczeniem przygotowującym 6.4. RODZAJE PRAC PISEMNYCH 143 ANALIZA (gr. analysis = rozbiór) Myślowe, pojęciowe wyodrębnienie cech, części lub składników badanego zjawiska, przedmiotu; badanie cech, elementów lub struktury oraz związków między nimi zachodzących. ABSTRAHOWAĆ (łac. abstraho = odciągam, odrywam) Pomijać co w rozumowaniu, mówieniu na rzecz czegoś ważniejszego, nie uwzględniać czego. SYNTEZA (gr. synthesis = bardzo mały) Łączenie elementów w całość; ujęcie pewnych zjawisk jako tworzących całość. WARTO PAMIĘTAĆ Krytyczne myślenie to myślenie podporządkowane logicznemu wnioskowaniu. studenta do pisania trudniejszych prac, do których należą prace kompi-lacyjne pisane na podstawie kilku (kilkunastu) pozycji literatury. Prace kompilacyjne opracowywane przez studentów powinny poruszać zagadnienia problemowe. Autor takiego opracowania zobligowany jest do przeprowadzenia analizy porównawczo-różnicującej zagadnienia, które było omawiane w cytowanych pozycjach literatury. Ten rodzaj prac jest już bardzo bliski pracom proseminaryjnym i seminaryjnym. Różni je jedynie stopień trudności tematu. Prace roczne w zdecydowanej większości przypadków mają cechy prac kompilacyjnych. Praca dyplomowa to praca pisana przez studenta na zakończenie studiów. Podlega ona recenzji i obronie przed specjalnie do tego celu powołaną komisją (zob. rozdz. 15). Do tej grupy zalicza się prace: licencjacką, magisterską i doktorską. Prace dyplomowe mogą mieć różny charakter, od pracy typowo kompilacyjnej po badawczą. W pracy kompilacyjnej przeprowadzana jest analiza treści pochodzących z różnych pozycji literatury. Polega ona na rozkładaniu na poszczególne składniki złożonej całości oraz wyodrębnienie jej poszczególnych cech. Bardzo ważne jest również przedstawienie związków bądź zależności występujących pomiędzy poszczególnymi elementami. Jedną z form analizy jest abstrahowanie, czyli pomijanie niektórych składników ze złożonej całości, a wyodrębnienie innych, uznanych za bardziej istotne. Pracę kończy synteza, która jest odwrotnością analizy. Polega na łączeniu wyodrębnionych cech w toku analizy w pewną całość. Praca badawcza, w przeciwieństwie do kompilacyjnej, zawiera wyniki samodzielnych badań autora. Autor opisuje i analizuje przeprowadzone przez siebie obserwacje, pomiary czy eksperymenty. W tego typu pracy bardzo ważne jest krytyczne myślenie. Polega ono na obiektywnej ocenie przedstawionych argumentów, umiejętności rozpatrywania zjawisk i doświadczeń z wielu punktów widzenia, rozważaniu argumentów za i przeciw oraz wyciąganiu na ich podstawie wniosków. Krytyczne myślenie jest również zdolnością do zauważenia braków, słabych stron analizowanych zagadnień, co w konsekwencji prowadzi do konstruktywnych wniosków. 144 6. PISANIE PRACY KOMPILACYJNEJ ORAZ OPRACOWANIE REDAKCYJNE TEKSTU 6.4.1. Praca licencjacka Praca licencjacka najczęściej jest kompilacyjna. Zdarzają się przypadki, że student podczas jej realizacji prowadził własne badania i ich wyniki zaprezentował w tej pracy. Warto jednak pamiętać, że student ma jedynie jeden rok akademicki (ok. 8 miesięcy) na napisanie takiej pracy i przystąpienie do jej obrony w określonym przez uczelnie terminie. Jego własne badania muszą być siłą rzeczy bardzo ograniczone w czasie. W pracy licencjackiej student powinien wykazać się umiejętnością korzystania z różnorodnych źródeł informacji (literatury naukowej, opracowań kartograficznych, danych z roczników statystycznych, meteorologicznych, hydrologicznych itp.), zastosowania zdobytej wiedzy, przekazywania informacji w formie pisemnej oraz poprawnego stosowania terminologii naukowej. Ponadto student swoją pracą dowodzi opanowania podstawowych technik redakcyjnych tekstu naukowego, m.in. cytowania literatury, tabel i rycin, opracowania strony graficznej, wykonania odpowiedniej formy wydruku. Układ pracy licencjackiej musi być logiczny, a tekst poprawny językowo i stylistycznie. Ważna jest więc zarówno treść, jak i forma takiej pracy (zob. rozdz. 15). 6.4.2. Praca magisterska Praca magisterska opiera się na wynikach własnych badań autora lub analizie zgromadzonych przez niego danych. Z tego powodu prace takie stanowią już pewien postęp w badaniach naukowych. Ważne jest aby wyraźnie zaznaczyć, co w takiej pracy zostało zaczerpnięte z literatury, a co jest oryginalnym wkładem autora. Wstępna część takiej pracy, omawiająca dotychczasowy stan badań (przegląd literatury), ma charakter pracy kompilacyjnej. W pozostałych rozdziałach autor musi przeprowadzić samodzielną interpretację wyników własnych badań, wyciągnąć z nich wnioski i porównać z wynikami innych autorów. Niektóre uczelnie przed złożeniem pracy żądają od studenta podpisania stosownego oświadczenia, że praca została wykonana WARTO PAMIĘTAĆ Każda praca pisemna powinna spełniać trzy zasady: KOMPLETNOŚCI, PODPORZĄDKOWANIA, WYŁĄCZNOŚCI. ZASADA KOMPLETNOŚCI Polega na uwzględnieniu w pracy wszystkich ważnych, a pominięciu zbędnych zagadnień. ZASADA PODPORZĄDKOWANIA Treść jest ściśle związana z tytułem i celem pracy, a kolejne rozdziały stanowią logiczny ciąg. ZASADA WYŁĄCZNOŚCI Polega na jednokrotnym przedstawieniu danego zagadnienia, a nie wielokrotnym omawianiu go w różnych miejscach pracy. 6.4. RODZAJE PRAC PISEMNYCH 145 ROZPRAWA NAUKOWA Zazwyczaj obszerny tekst naukowy, w którym autor szczegółowo opisał zagadnienie i dokładnie przeanalizował materiał dowodowy na poparcie postawionych tez czy hipotez badawczych. DYSERTACJA Pisemna praca naukowa wykonywana w celu otrzymania stopnia naukowego doktora lub doktora habilitowanego, najczęściej w formie rozprawy. samodzielnie. Promotor pełni funkcję opiekuna naukowego, który doradza i koryguje napisany przez studenta tekst. Prace dyplomowe podlegają ocenie przez promotora i recenzenta. Jeśli recenzje są pozytywne, to student może przystąpić do egzaminu końcowego i obrony pracy (zob. rozdz. 15). 6.4.3. Praca doktorska Zgodnie z ustawą o stopniach i tytule naukowym (Dz.U. 2011 nr 84, poz. 455) w Polsce do uzyskania stopnia doktora należy zdać stosowne egzaminy i obronić napisaną samodzielnie pracę/rozprawę doktorską (dysertację). Praca doktorska może składać się z rozprawy naukowej (maszynopisu, książki) lub spójnego tematycznie cyklu artykułów (rozdziałów w książce). Autor (doktorant) powinien przedstawić w niej oryginalne rozwiązania problemu naukowego. Praca doktorska powinna bowiem wnosić nowe, istotne treści do rozwoju danej dziedziny nauki. Rozprawa powinna wykazywać ogólną wiedzę teoretyczną doktoranta w danej dyscyplinie naukowej oraz umiejętność samodzielnego prowadzenia pracy naukowej. Podobnie jak praca magisterska również rozprawa doktorska pisana jest pod kierunkiem promotora. 146 6. PISANIE PRACY KOMPILACYJNEJ ORAZ OPRACOWANIE REDAKCYJNE TEKSTU PLAGIAT Wiele uczelni prowadzi specjalną politykę antyplagiatową (zob. m.in. www.geo.uj.edu.pl/polityka_antyplagiatowa.html). Plagiat to przepisanie cudzych sformułowań w dosłownym brzmieniu, bez ujęcia ich w cudzysłów i bez podania źródła, z którego pochodzą. Plagiat może być częściowy, gdy tylko część cudzej pracy została wykorzystana w opracowaniu, lub całkowity, gdy praca została przepisana w całości z jednego lub kilku źródeł. Prawo autorskie jest chronione Ustawą z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz.U. z 2006 r. nr 90, poz. 631 z późn. zm. z dnia 21 października 2010 r. Dz.U. z 2010 r. Nr 152, poz. 1016). W myśl tej ustawy przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór). W szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory: 1) wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe); 2) plastyczne; 3) fotograficzne; (...) 9) audiowizualne (w tym filmowe) (art. 1). Ustawa o prawie autorskim podaje również, że: Twórca, którego autorskie prawa osobiste zostały zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania. W razie dokonanego naruszenia może także żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności aby złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie. Jeżeli naruszenie było zawinione, sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub - na żądanie twórcy - zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny (art. 78). I dalej: Kto przywłaszcza sobie autorstwo albo wprowadza w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3 (art. 115). 6.4. RODZAJE PRAC PISEMNYCH 147 7. NOTOWANIE WYKŁADU W ZALEŻNOŚCI OD JEGO RODZAJU I SPOSOBU PROWADZENIA JOLANTA ŚWIĘCHOWICZ 7.1. Korzyści płynące z obecności na wykładzie 152 7.2. Korzyści płynące z notowania 153 7.2.1. Notowanie tradycyjne 154 7.2.2. Notowanie zdaniami 155 7.2.3. Notowanie hierarchiczne 156 7.2.4. Notowanie metodą konspektowania 157 7.2.5. Notowanie wykorzystujące metodę Cornell 158 7.2.6. Mapy myśli 159 7.2.7. Metoda chaotycznego notowania informacji pozornie nieistotnych 161 7.3. Porządkowanie notatek 162 7.4. Kserowanie cudzych notatek 163 7.5. Notowanie przy użyciu komputera 163 7.6. Rodzaje i cechy wykładu 164 7.6.1. Kwalifikacje wykładowcy 165 7.6.2. Konstrukcja wykładu 165 7.6.3. Zdolność wykładowcy do nawiązania kontaktu ze słuchaczami 167 7.6.4. Sposób mówienia 168 7.6.5. Zastosowane środki wizualne 168 NOTOWANIE WYKŁADU W ZALEŻNOŚCI OD JEGO RODZAJU I SPOSOBU PROWADZENIA JOLANTA ŚWIĘCHOWICZ Wykład jest jedną z najprostszych i najczęściej stosowanych metod nauczania na uczelniach. Polega na ustnym przekazaniu wiedzy słuchaczom, przy czym wykładowca nie dyktuje tego, co słuchający ma zapisać, ale prowadzi rozbudowaną wypowiedź na dany temat (monolog). Słuchacze, w założeniu, przekazywaną im wiedzę przyjmują w milczeniu. Ewentualne zadawanie pytań przyjęte jest po zakończeniu wykładu. Niektórzy wykładowcy dopuszczają jednak zadawanie pytań w trakcie wykładu. Wykład uniwersytecki trwa zazwyczaj 90 minut. Praktykowane są też wykłady krótsze - 45 minutowe lub dłuższe - 135 minutowe (3 x 45). Wykłady dłuższe rozdzielone są najczęściej 15-minutową przerwą. Cykl wykładów uniwersyteckich (semestralny, roczny) kończy się zazwyczaj egzaminem pisemnym lub ustnym składanym przed wykładowcą. Uczestniczenie w wykładach jest dla większości studentów pierwszego roku całkowicie nowym doświadczeniem, gdyż metoda wykładu w szkołach średnich stosowana jest sporadycznie. Uczestniczenie w wykładach wymaga od słuchaczy utrzymania koncentracji uwagi przez co najmniej 90 minut i zapamiętania przekazywanych informacji. Nie jest to łatwe, gdyż treści wykładu są zazwyczaj 7 WYKŁAD Metoda nauczania polegająca na ustnym przekazywaniu uczącym się odpowiednio uporządkowanych wiadomości. MONOLOG (gr. monológos = mówiący do siebie) Dłuższa wypowiedź jednej osoby. NOTOWAĆ (lac. noto = oznaczam, zaznaczam, zapisuje) Zapisywać co dla pamięci, zwykle w skrócie; robić notatki. NOTATKA (łac. notatus = zanotowany, zapisany) Krótki tekst, uwaga, spostrzeżenie zapisane dla pamięci; w lm - zanotowana, zapisana (zwykle w skrócie) treść wykładu. NOTATNIK (od rzeczownika notatka) Zeszyt, bloczek do robienia notatek; notes. LAMUS (niem. Lehmhaus = dom gliniany) Skład starych rzeczy, rupieciarnia. NA WYKŁADY WARTO CHODZIĆ ! WARTO PAMIĘTAĆ Obecność na wykładzie to nie to samo, co udział w wykładzie. WARTO PAMIĘ TAĆ Jeśli wykładowca nie zgadza się na rejestrację wykładu, to nie należy tego robić. nowe, podawane językiem naukowym z użyciem właściwej danej dyscyplinie terminologii i na zaawansowanym poziomie. Naturalnym odruchem większości studentów jest próba zapisania przynajmniej części przekazywanych informacji. Wymaga to jednak pewnej wprawy i umiejętności, które można wypracować. Do niedawna podstawowymi kwestiami poruszanymi przez studentów były te związane z techniką notowania. W ostatnim czasie coraz częściej studenci nie zadają pytania „Co i jak notować?”, tylko „Czy w ogóle notować?”. Wiele osób uważa, że notowanie odchodzi do lamusa. Po co notować, skoro treść wykładu można nagrać na dyktafon, w który wyposażone jest coraz więcej urządzeń, np. mp3, telefony komórkowe? Jeżeli planujemy nagrywanie wykładu, to należy zapytać wykładowcę o zgodę. Nagrywamy wykład tylko wtedy, kiedy taką zgodę uzyskamy. Trzeba pamiętać również, że z tych nagrań możemy korzystać tylko na użytek własny. Ponadto nagrywanie jest czynnością bierną, dzieje się niezależnie od zaangażowania słuchaczy i najczęściej zwalnia od aktywności umysłowej podczas wykładu. Poza tym nie wszyscy uświadamiają sobie, że na odtworzenie treści wykładu (odsłuchanie) potrzebujemy tyle samo czasu, ile trwał wykład (zob. rozdz. 18.8). 7.1. Korzyści płynące z obecności na wykładzie W szkołach wyższych wykłady zwykle nie są obowiązkowe, chyba że wykładowca postanowi inaczej i obecność na wykładach będzie warunkiem zaliczenia przedmiotu lub przystąpienia do egzaminu. Różne są powody uczestniczenia w wykładach. Zainteresowanie treścią wykładu jest powodem najbardziej oczywistym. Dla osób silnie zmotywowanych i zainteresowanych studiowaniem uczestniczenie w dobrze prowadzonych wykładach jest bezdyskusyjne. Dla niektórych większą rolę odgrywają względy pragmatyczne, czyli zdanie egzaminu z przedmiotu. Wielu studentów chodzi na wykłady także z wrodzonego poczucia obowiązku. Czasami jedynym i wystarczającym powodem obecności na wykładzie są względy towarzyskie. Niezależnie od przyczyn na wykłady zawsze warto chodzić. Uczestniczenie w wykładzie doskonali umiejętność słuchania, umożliwia 152 7. NOTOWANIE WYKŁADU . bezpośredni kontakt z wykładowcą, pozwala na ewentualną dyskusję i bieżące wyjaśnianie niezrozumiałych zagadnień. Podczas wykładu zdobywamy pierwsze informacje na temat przedmiotu oraz systematyczną wiedzę. Dzięki wykładom wiemy, jaki zakres wiedzy jest niezbędny do zdania egzaminu. Ponadto część osób łatwiej przyswaja wiedzę, którą słyszy. Poza tym dzięki wykładom prowadzonym przez dobrych retorów uczymy się również kultury mówienia. 7.2. Korzyści płynące z notowania Zadaniem słuchaczy jest przyswojenie (zapamiętanie) sobie wiedzy przekazywanej podczas wykładu. Utrzymanie uwagi przez co najmniej 90 minut jest zadaniem trudnym. Najlepszym sposobem ułatwiającym koncentrację na wykładzie i wspomagającym trwałe zapamiętywanie przekazywanych informacji oraz systematyzację wiedzy jest odręczne notowanie. Notowanie zmusza do słuchania i ciągłej analizy treści wykładu. Podczas notowania uruchamiamy pamięć sensomotoryczną (wykonywanych ruchów), która ułatwia zapamiętywanie, doskonalimy umiejętność selekcji informacji oraz ćwiczymy podzielność uwagi. Gdy notujemy poprzednie słowa wykładowcy, słyszymy i rozumiemy doskonale jego dalsze słowa. Dlatego studentom pierwszych lat poleca się notować raczej mniej, by stopniowo nabrali wprawy w notowaniu. Dzięki notowaniu udział w wykładzie jest aktywny. Istnieje wiele metod notowania (Święcicki 1971; Rudniański 1975). W każdej z nich wykorzystywane są inne sposoby zapisywania informacji: Jedne bazują na streszczaniu, inne na konspektowaniu czy wykorzystywaniu metod graficznych, a niektóre łączą wszystkie te strategie. Najczęściej stosowane to notowanie tradycyjne (linearne), notowanie zdaniami, hierarchiczne, metodą konspektowania, metodą Cornell (Pauk 1962), z wykorzystaniem map myśli (Buzan 2004) oraz metodą chaotycznego notowania informacji pozornie nieistotnych. Efektem zastosowania różnych metod notowania są inne rodzaje notatek. Nie ma uniwersalnej recepty na dobrą notatkę. Każda notatka niezależnie od stosowanej metody jest indywidualna, RETOR (gr. rhetor) Mówca, zwłaszcza przemawiający pięknym językiem i ze swadą; orator, krasomówca. WARTO PAMIĘTAĆ Notujemy dla siebie. WARTO PAMIĘTAĆ Niezależnie od stosowanej metody notowania nigdy nie należy naruszać zasady pierwszeństwa rozumienia przed notowaniem. 7.2. KORZYŚCI PŁYNĄCE Z NOTOWANIA 153 WARTO PAMII-TAĆ bo tworzona wyłącznie na potrzeby osoby robiącej notatkę. Notatki Notatka z wykładu to nie nie podlegają ocenie, są najbardziej prywatnym elementem warsztatu stenogram. pracy każdego studenta. Każda notatka jest dobra, jeśli służy autorowi i jeśli spełnia stawiany jej cel. 7.2.1. Notowanie tradycyjne STENOGRAM Jest to najbardziej rozpowszechniony i prosty sposób notowania. (łac. sterto- + gr. gramma = litera; Polega na dosłownym zapisywaniu wszystkich usłyszanych informacji pismo) (ryc. 7.1). Jego zaletą jest wierne odtworzenie przebiegu wykładu. Zapis Zapis za pomocą umownych jest zwykle spójny i nie zawiera luk informacyjnych. Jednak taki bier- znaków i skrótów. ny sposób notowania jest czasochłonny, powoduje szybkie zmęczenie, a nawet znudzenie wykładem. Podobnie korzystanie z takich notatek Przedmiot:....................................................... Nazwisko wykładowcy:............................................. Wykład numer:................... Data:........................... Temat:........................................................... s. 1 s. 2 Ryc. 7.1. Notatka sporządzona metodą tradycyjną Źródło: opracowanie własne. 154 7. NOTOWANIE WYKŁADU podczas powtórek jest trudne i nudne. Osoby stosujące tę metodę najczęściej robią notatki w podpisanych zeszytach przeznaczonych do poszczególnych przedmiotów. 7.2.2. Notowanie zdaniami Każdą nową informację zapisujemy jako nowe zdanie w odrębnej linii (ryc. 7.2). Można używać skrótów, które przyśpieszają notowanie. Jest to metoda bardziej efektywna niż notowanie tradycyjne, gdyż umożliwia selekcję informacji. Dzięki stosowanym skrótom notatka jest pełna i szczegółowa. Jednak tego typu notowanie nie pozwala na uporządkowanie treści pod względem ich ważności oraz na wyeksponowanie związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy opisywanymi zjawiskami. Przedmiot:................................................................................................ Nazwisko wykładowcy:............................................................................ Wykład numer:................................ Data:............................................. Temat:...................................................................................................... s. 1 s. 2 Ryc. 7.2. Notatka sporządzona metodą notowania zdaniami Źródło: opracowanie własne. 7.2. KORZYŚCI PŁYNĄCE Z NOTOWANIA 155 7.2.3. Notowanie hierarchiczne HIERARCHIA (gr. hierarchia = urząd naczelnego kapłana) Kolejność rzeczy, zagadnień itp. według ich ważności. Informacje notowane są w sposób hierarchiczny, czyli według ich ważności. Najistotniejsza wiadomość zapisana jest jako pierwsza od lewej strony. Następne, mniej istotne, zapisywane są w kolejnych linijkach przesuniętych coraz bardziej w prawo w zależności od stopnia ważności. Zapis nie wymaga stosowania punktatorów, ponieważ waga informacji zależy od jej położenia w stosunku do lewego marginesu (ryc. 7.3). Jest to metoda szybkiego notowania pozwalająca na uważne słuchanie treści wykładu i ćwicząca umiejętność porządkowania informacji według ich rangi. Notatki tego typu są zwykle krótkie i tworzą logiczny, zwięzły i uporządkowany zapis najważniejszych treści wykładu. Ten sposób notowania podkreśla również wzajemne powiązania pomiędzy informacjami. Zastosowanie tej metody wymaga jednak pewnej wprawy i wiedzy z danego przedmiotu. Data:.............Nazwa przedmiotu:................................Nazwisko wykładowcy:...............................Nr strony:....... Temat:....................................................................................................................................... Ryc. 7.3. Notatka sporządzona metodą notowania hierarchicznego Źródło: opracowanie własne. 156 7. NOTOWANIE WYKŁADU ... 7.2.4. Notowanie metodą konspektowania Notatki tego typu zawierają uporządkowany zapis najważniejszych treści wykładu (główne zagadnienia, tezy). Notatki zwykle sporządzane są na luźnych kartkach (łatwiej jest potem nimi manipulować) i tylko na jednej stronie kartki (druga pozostaje na własne przemyślenia i uzupełnienia autora). Notować należy wyraźnie, nie pisać gęsto. Na każdej stronie pozostaje wąski margines górny i szerszy boczny. Na marginesie górnym wpisywana jest data, nazwa przedmiotu, nazwisko wykładowcy, numer strony i temat wykładu. Na marginesie bocznym (po przejrzeniu notatek i ich uporządkowaniu) zostaje wpisana krótka informacja o tym, czego notatka dotyczy. Tekst jest zapisywany skrótami, a nie pełnymi zdaniami. Stosowane są symbole matematyczne i logiczne. Informacje notowane są hierarchicznie. Bardzo dokładnie należy notować definicje, następnie tezy oraz przykłady. Zaleca się rów- KONSPEKT (łac. conspectus = rzut oka, zarys, widok) Krótki zarys, szkic utworu, wykładu; skrót, streszczenie (zob. rozdz. 4). • Data:.................Nazwa przedmiotu:...................................Nazwisko wykładowcy:..................................Nr strony:....... i Temat:................................................................................................................................................ I Definicja:............................................................t............................................. 1 Ad 1.................................................................................. Przykład:............................................................................................................... Ad 3.................................................................................. (czego notatka dotyczy) Przykład:.............................................................................................................. Ryc. 7.4. Notatka sporządzona metodą konspektowania Źródło: opracowanie własne. 7.2. KORZYŚCI PŁYNĄCE Z NOTOWANIA 157 nież stosowanie podkreśleń, kolorowych zaznaczeń fragmentów tekstu lub pewnych terminów (ryc. 7.4). Taki sposób notowania zwiększa aktywność umysłu podczas wykładu, przyśpiesza notowanie i późniejsze powtarzanie wiedzy, ułatwia zrozumienie i zapamiętanie informacji. Jednak przy braku wprawy w selekcjonowaniu informacji istnieje niebezpieczeństwo, że nie wszystkie ważne informacje zostaną zanotowane (zob. rozdz. 4). 7.2.5. Notowanie wykorzystujące metodę Cornell Polega na notowaniu na odpowiednio sformatowanych kartkach papieru. Strona notatek podzielona jest na dwie kolumny. Kolumna po prawej, przeznaczona na właściwe notatki, jest zwykle dwukrotnie szersza od kolumny po lewej, przeznaczonej na słowa kluczowe. Na dole całej długości strony przeznaczone jest miejsce na podsumowanie (ryc. 7.5). Data:...................Nazwa przedmiotu:.......................................................Nazwisko wykładowcy:....................................................Nr strony:................. Temat:..................................................................................................................................................................................................................................... Słowa kluczowe; Główne zagadnienia Zasadnicze notatki (informacje szczegółowe) Podsumowanie:........................................................................................................................................................................................................................................................ Ryc. 7.5. Notatka sporządzona metodą Cornell Źródło: opracowanie własne. 158 7. NOTOWANIE WYKŁADU Podczas wykładu wszystkie informacje warte zapisania umieszczane są w kolumnie notatek. Można je zapisywać pełnymi zdaniami, za pomocą słów kluczowych, punktatorów, cytatów, diagramów, tabel oraz stosować skróty i szkice itp. Po skończeniu notowania w kolumnie po lewej stronie wpisywane są najważniejsze słowa kluczowe i nazwy głównych zagadnień. W ciągu 24 godzin notatki należy przejrzeć, w razie potrzeby uzupełnić i w podsumowaniu umieścić 2-3 zdania, które najbardziej trafnie oddają istotę całej notatki. 7.2.6. Mapy myśli Jest to metoda notowania nielinearnego pozwalająca na szybkie notowanie tego, co słyszymy. Notatki graficzne, do których należą mapy myśli, pozwalają na zapisanie treści notatki na jednej kartce i równocześnie umożliwiają stworzenie schematu powiązań pomiędzy kluczowymi informacjami. W centrum kartki papieru umieszczamy główny temat notatki, który może być przedstawiony w dowolny sposób, np. za pomocą wyra-zu(ów), symbolu, rysunku itp. Jednak zapis powinien być zrobiony w taki sposób, by nie było wątpliwości, czego notatka dotyczy. Od centralnego punktu prowadzone są linie, które odnoszą się do osobnych zagadnień wiążących się z tematem centralnym. Linie mogą być tej samej albo różnej grubości, tego samego albo różnego koloru. Zastosowanie różnych kolorów i zróżnicowanej grubości dla każdego podtematu wskazuje na rangę poszczególnych informacji oraz ułatwia orientację w notatkach. Na liniach lub w ikonach, do których prowadzą, wpisywane są nazwy zagadnień. Można to zrobić za pomocą liter, wyrazów, rysunków, symboli oraz stosowania różnych kolorów. W następnej kolejności rysujemy kolejne linie (ikony), które uszczegóławiają pod-tematy. Mapy można rozbudowywać w zależności od poziomu skomplikowania głównego zagadnienia. Mapy myśli powinny być robione szybko i bez zbędnego zastanawiania się, dzięki czemu następuje swobodny przepływ myśli i skojarzeń. Najlepiej zapisu dokonywać skrótowo za pomocą słów, a jeśli jest to trudne - za pomocą rysunków i symboli, które w danej chwili przychodzą do głowy. Dobrze jest używać kolorów, dzięki którym METODA CORNELL Opracowana przez Waltera Pauka na Uniwersytecie Cornella (NY) w USA w latach 50. XX wieku (Pauk 1962). MAPY MYŚLI (mind maps) Twórcami metody są Tonny i Barry Buzan. Do tworzenia map myśli używa się rysunków i krótkich haseł (Buzan 2004). SCHEMAT (gr. schema = postawa, kształt, wygląd) Ogólny szkic, zarys, plan czego; sztywny szablonowy wzór. 7.2. KORZYŚCI PŁYNĄCE Z NOTOWANIA 159 Dala:.............Nazwa przedmiotu:................................Nazwisko wykładowcy:...............................Nr strony:...... Temat:...................................................................................................................................... Data:..............Nazwa przedmiotu:................................Nazwisko wykładowcy:...............................Nr strony:...... Temat:....................................................................................................................................... Ryc. 7.6. Notatki sporządzone metodą mapy myśli Źródło: opracowanie własne. 160 7. NOTOWANIE WYKŁADU... następuje porządkowane informacji i podkreślenie hierarchii notowanych zagadnień. Stosowanie drukowanych liter ułatwia odczytywanie notatek oraz automatycznie mobilizuje do zapisywania tylko kwestii najważniejszych. Notowanie za pomocą map myśli jest proste, pozwala na lepsze zrozumienie treści wykładu i nadanie informacjom odpowiedniej struktury (ryc. 7.6). Ponadto notowanie takie, w większym stopniu niż linearne, wymaga aktywnego słuchania, a tym samym przyczynia się do wzrostu koncentracji na wykładzie i na notowaniu. Jednak ta metoda notowania nie sprawdza się w sytuacjach, kiedy ważny jest sposób zapisu, kolejność słów, znaczenie każdego wyrazu (definicje, przepisy prawne, działania matematyczne itp.). 7.2.7. Metoda chaotycznego notowania informacji pozornie nieistotnych Jest zwykle praktykowana przez słuchaczy, którzy przychodzą na wykład nie po to, by zdobyć systematyczną wiedzę, gdyż taką na ogół już mają, lecz po to, by ją poszerzyć, uzupełnić, czy wręcz poszukać inspiracji do dalszych własnych poszukiwań i rozwoju. Często ten sposób notowania stosowany jest podczas wykładów konferencyjnych, na zebraniach naukowych, posiedzeniach w towarzystwach naukowych lub w czasie okazjonalnych wykładów zaproszonych na uniwersytet gości. Wśród odnotowywanych informacji przeważają krótkie cytaty z wypowiedzi wykładowcy, odniesienia do polecanej przez niego literatury, używane przez niego nietypowe sformułowania czy sposoby interpretacji i klasyfikacji danych. Ten typ notowania (nazwany przez autorkę metodą chaotycznego notowania informacji pozornie nieistotnych) pozwala skupić się jedynie na interesujących słuchaczy zagadnieniach i ułatwia lepszą koncentrację na treści wykładu, gdyż więcej uwagi poświęcane jest na słuchanie niż wykonywanie notatek (ryc. 7.7). CHAOS (gr. chaos) Stan zamętu, bezładu, zamieszania. CHAOTYCZNY Znajdujący się w stanie chaosu; bezładny, cechujący się bezplanowością; nieuporządkowany. 7.2. KORZYŚCI PŁYNĄCE Z NOTOWANIA [»&<&< ; Szₐf,ₕ. Ryc. 7.7. Notatka sporządzona metodą chaotycznego notowania informacji pozornie nieistotnych Źródło: opracowanie własne. WARTO PAMIĘTAĆ Systematyczność jest cechą, którą doskonalimy przez całe życie. 7.3. Porządkowanie notatek Po każdym wykładzie (następnego dnia lub kilka dni później) niezależnie od zastosowanej metody i techniki notowania należy przejrzeć zapiski, uporządkować, wypunktować, podkreślić ważniejsze definicje, terminy (np. ważne na czerwono, mniej ważne na czarno). Dobrze jest wypracować własny system oznaczeń. Dzięki tej pracy przypominamy sobie treść wykładu (trwale zapamiętujemy), systematyzujemy wiedzę oraz pozna-jemy, z jakiego rodzaju wykładem mamy do czynienia (zob. rozdz. 7.6). Notatki z wykładu często bywają niekompletne, chaotyczne lub szczątkowe, dlatego podczas ich porządkowania dobrze jest zastanowić się, co jest tego przyczyną. Czy są chaotyczne, bo wykład był prowadzony chaotycznie? Czy są niekompletne, bo trudno mi skupić uwagę, nie umiem notować lub nie chce mi się notować itd.? Odpowiedzi na te pytania pozwolą na zastosowanie optymalnej metody notowania. 162 7. NOTOWANIE WYKŁADU ... Na etapie porządkowania notatek studenci doceniają notowanie na luźnych kartkach i po jednej stronie kartki. Druga wolna strona pozwala bowiem na uzupełnienie treści, wpisanie własnych przemyśleń, czy odniesień do literatury. Ważne jest, by utrzymywać porządek w swoich notatkach, korzystać z koszulek, teczek, segregatorów. Ponadto, żeby dobrze i trwale zapamiętać wykład (zwłaszcza gdy notujemy dużo), należy kilka dni po wykładzie odtworzyć sobie z notatek treść wykładu. 7.4. Kserowanie cudzych notatek Wielu studentów nie robi własnych notatek z powodu braku umiejętności lub lenistwa. Rozdawane słuchaczom przez wykładowców kartki (handout) ze streszczeniem wykładu, tabelami, wykresami i innymi materiałami również nie mobilizują do notowania. Podobnie jak udostępniane przez studentów starszych lat gotowe opracowania wykładów, które można skserować. Wielu studentów powszechnie też korzysta ze skserowanych notatek swoich koleżanek czy kolegów z roku. Poleganie na cudzych notatkach jest ryzykowne z wielu powodów. Obdarzamy zaufaniem osoby nie do końca kompetentne i nie mamy gwarancji, że notatki nie zawierają błędów. Rozszyfrowywanie cudzych notatek wymaga czasu i przestawienia się na inny tok myślenia. Ponadto notowanie jest formą uczenia się. Przez systematyczne notowanie na wykładach utrwalamy wiedzę i doskonalimy swój warsztat naukowy, dzięki czemu szybciej i lepiej przygotowujemy się do egzaminów. 7.5. Notowanie przy użyciu komputera W dobie powszechnego dostępu do urządzeń elektronicznych mobilnych i dotykowych korzystanie z komputerowych notatników staje się coraz bardziej powszechne. Notatki robione na komputerze mają wiele zalet. Nie zajmują dużo miejsca i można je wszystkie (z wielu lat i wielu przedmiotów) mieć ze sobą. Są zawsze dostępne w dowolnym miejscu pod warunkiem dostępu do odpowiednich urządzeń. Dzięki indeksacji WARTO PAMIĘTAĆ Najlepsze notatki to własne notatki. 7.4. KSEROWANIE CUDZYCH NOTATEK 163 notatek i funkcji przeszukiwania można bardzo szybko odnaleźć potrzebną informację. Są bardziej czytelne niż notaki odręczne. Można je też uzupełniać materiałem graficznym bez utraty czytelności. Przechowywanie notatek w kilku kopiach zmniejsza również stres związany z obawą ich utraty. Jednak nie wszystkim odpowiada taka forma notowania. Dotyczy to zarówno studentów, jak i wykładowców. Większość woli notowanie tradycyjne, odręczne. Podczas notowania przy użyciu komputera osoba notująca sprawia wrażenie całkowicie nieobecnej, wpatrzonej w monitor i pochłoniętej notowaniem. Utrudnia to, a czasami wręcz uniemożliwia nawiązanie jakiegokolwiek kontaktu z wykładowcą. Niektórzy z nich wręcz skarżą się, że mają wrażenie, jakby mówili do ściany, a nie do ludzi. Są też głosy, że notujący na komputerach rozpraszają sąsiadów (studentów) notujących tradycyjnie (odręcznie). Trudno jednoznacznie przesądzać, która z technik notowania jest lepsza, zwłaszcza że nie ma jednoznacznych wyników badań naukowych rozstrzygających tę kwestię. Należy kierować się zasadą, że zawsze najlepiej wybierać takie narzędzia, które w optymalny sposób umożliwiają realizację postawionego celu. Można też zastosować metodę złotego środka i na wykładzie sporządzać notatki odręcznie, a z komputera skorzystać później, podczas ich przepisywania i porządkowania. Spośród wielu różnych programów do robienia notatek elektronicznych zawsze należy wybierać te, w których robienie notatek jest dla każdego najwygodniejsze. 7.6. Rodzaje i cechy wykładu Sporządzanie notatek jest o tyle trudne, że wymaga skupiania uwagi na prowadzącym wykład, jak i nad tym, co piszemy. Wielu wykładowców utrudnia studentom notowanie przez swoje liczne dygresje czy ogólną niespójność wywodu. Wśród studentów panuje dość powszechny pogląd, że sposób notowania zależy od sposobu prowadzenia wykładu. Dobrze jest więc znać podstawowe rodzaje wykładu oraz jego układ, by dobrać odpowiednią technikę notowania. Wykład może być poprowadzony dobrze lub źle. Zwykle notujemy wykłady niezależnie od tego, 164 7. NOTOWANIE WYKŁADU czy są poprowadzone dobrze czy źle. Sposób prowadzenia wykładu zależy od osobowości wykładowcy, jego wiedzy, kompetencji oraz preferencji i pomysłów. Wykładowca może po prostu mówić lub korzystać z różnego rodzaju środków wizualnych (rysowanie na tablicy, wyświetlanie przezroczy, postery, prezentacje multimedialne). Na ogół zwracamy uwagę na kilka zasadniczych elementów, na podstawie których oceniamy wartość wykładu, pamiętając, że każdy wykład jest jednym z elementów programu studiów realizowanego na danej uczelni, na określonym kierunku i specjalności. W ocenie najczęściej uwzględniamy kwalifikacje wykładowcy, konstrukcję wykładu, umiejętność nawiązania kontaktu wykładowcy ze studentami, sposób mówienia wykładowcy, zastosowane środki wizualne oraz reakcje słuchaczy na wykład (zainteresowanie, znudzenie). 7.6.1. Kwalifikacje wykładowcy Studenci na ogół wysoko oceniają wykłady prowadzone przez kompetentnych wykładowców. Zwykle oczekują od wykładowcy rzetelnej i aktualnej wiedzy dostosowanej do poziomu intelektualnego słuchaczy, z podkreśleniem znaczenia przedmiotu oraz perspektyw jego rozwoju. Tak więc wartość wykładu zależy od jego obiektywnie wartościowej treści, która musi być również przez wykładowcę dobrze przemyślana. Studenci spodziewają się także autorskich komentarzy na podstawie doświadczeń badawczych wykładowcy. Na takich wykładach studenci chętnie bywają i chętnie notują. Źle natomiast są postrzegane wykłady oparte na podręcznikach lub podręczniku, nawet autorskim. Taki sposób prowadzenia zniechęca studentów zarówno do udziału w zajęciach, jak i notowania, gdyż wszystkie potrzebne informacje zawarte są w podręczniku i przekazane znacznie lepiej niż podczas wykładu. 7.6.2. Konstrukcja wykładu Konstrukcja wykładu może być różna w zależności od przyjętych priorytetów. Ze względu na sposób przekazu i aktywność słuchaczy najczęściej wyróżnia się trzy rodzaje wykładów: konwencjonalny, problemowy i konwersatoryjny (Okoń 1998). RODZAJE WYKŁADU KONWENCJONALNY, PROBLEMOWY, KONWERSATORYJNY. 7.6. RODZAJE I CECHY WYKŁADU 165 KONWERSATORIUM (n.-Iac. consversatorium) Forma zajęć dydaktycznych, polegająca na prowadzeniu przez wykładowcę rozmów ze słuchaczami na temat wykładanego przedmiotu. KONWERSACJA (łac. conversatio = obcowanie z kimś) Rozmowa towarzyska, wymiana zdań. UKŁAD TREŚCI WYKŁADU LINIOWY, KONCENTRYCZNY, SPIRALNY. W wykładzie konwencjonalnym treść przedstawiana jest w postaci wypowiedzi ciągłej, usystematyzowanej, logicznej i gotowej do zapamiętania. Wymaga od słuchaczy dojrzałości, umiejętności abstrakcyjnego myślenia, dostrzegania związków przyczynowo-skutkowych i zapamiętywania dużej ilości informacji. Podczas takich wykładów studenci najczęściej stosują różne metody notowania linearnego wykorzystującego tradycyjne tekstowe formy zapisu. Wykład problemowy polega na sformułowaniu zagadnienia i ukazaniu sposobów prowadzących do jego rozwiązania. Wymaga od słuchaczy uważnego słuchania i śledzenia toku rozumowania wykładowcy, zrozumienia istoty zagadnienia i możliwości jego rozwiązania. W takich sytuacjach dobrze sprawdzają się metody notowania graficznego. Podczas wykładu konwersatoryjnego następuje dialog pomiędzy wykładowcą a słuchaczami. Wykład taki wymaga aktywności studentów, która skierowana jest na rozwiązywanie konkretnych problemów i samodzielności w dochodzeniu do prawdy. Wykład wymaga od słuchaczy przygotowania, umiejętności słuchania, wypowiadania się i argumentowania. W takich sytuacjach sprawdzają się metody notowania konspektowego, Cornell oraz chaotycznego notowania informacji pozornie nieistotnych. Niezależnie od rodzaju wykładu prezentowane treści mogą mieć układ liniowy, koncentryczny lub spiralny (Okoń 1998). Notując podczas wykładu o liniowym układzie treści, należy mieć się na baczności. Każda informacja, każde zagadnienie omawiane jest podczas zajęć tylko raz. Treści wykładu podzielone są w taki sposób, by tworzyć nieprzerwany ciąg ściśle ze sobą powiązanych i warunkujących się fragmentów. Nie ma możliwości zmiany kolejności przekazywanych informacji, gdyż każda następna bazuje na poprzedniej, bez której zrozumienie kolejnych treści jest bardzo trudne, a czasami zupełnie niemożliwe. W układzie koncentrycznym te same treści wykładu powtarzane są co pewien czas, przy jednoczesnym poszerzaniu ich zakresu, dodawaniu nowych informacji, wskazywaniu na związki przyczynowo--skutkowe, wzbogacaniu o różnorodne interpretacje oraz dokonywaniu systematyzacji i syntezy. 166 7. NOTOWANIE WYKŁADU W układzie spiralnym zawsze wyeksponowany jest główny temat wykładu, a także stopniowo wzbogacany i pogłębiany jest zakres przekazywanych informacji. W odróżnieniu od wykładu koncentrycznego nie ma przerwy w procesie poszerzania wiadomości. 7.6.3. Zdolność wykładowcy do nawiązania kontaktu ze słuchaczami Jedną z cech, która powinna charakteryzować wykładowcę, jest umiejętność nawiązywania kontaktu ze słuchaczami, która zachęca studentów do skupienia uwagi i skoncentrowania się na przekazywanych treściach. Wskazane jest, by studenci wyczuwali, że wykładowca mówi do nich, że jego słowa mają konkretnych adresatów, którymi są słuchacze. Brak kontaktu jest barierą, która osłabia siłę przekazu. Wykładowca powinien starać się utrzymać kontakt wzrokowy ze słuchaczami. Dobrze sprawdza się metoda oparta na literze M. Wykładowca kolejno spogląda na osoby siedzące z przodu po lewej stronie sali, a później z tyłu po lewej, na środku, z tyłu po prawej, a następnie z przednich rzędów po prawej stronie. Dla niektórych wykładowców kontakt ze słuchaczami polega na zadawaniu pytań studentom lub dyskusji w trakcie wykładu (wykład konwersatoryjny). Jednak taka forma uaktywniania „sali” nie zawsze spotyka się z pozytywną reakcją. Przyczyną jest zwykle niechęć studentów przed publicznym wypowiadaniem się i obawa przed ewentualnym ośmieszeniem. Studenci zwykle wolą podejść po wykładzie lub przyjść na konsultacje i zadać pytanie osobiście, niż wypowiadać się publicznie. Doświadczeni wykładowcy zwykle bardzo szybko orientują się, że słuchacze czegoś nie rozumieją, i starają się natychmiast reagować. Reakcja zwykle polega na dopytaniu, czego słuchacze nie zrozumieli, i powtórnym wyjaśnieniu tych zagadnień. Studenci często podkreślają, że do zadawania pytań wykładowcy zachęca ich jego osobowość i cechy, takie jak życzliwość, wyrozumiałość, cierpliwość, otwartość, dystans do siebie i poczucie humoru. 7.6, RODZAJE I CECHY WYKŁADU 167 7.6.4. Sposób mówienia CECHY DOBREGO WYKŁADU * uporządkowany, ’ logiczny, * inspirujący, * atrakcyjny, * o ustalonych celach minimalnych, ’ dostosowany rzeczowo i emocjonalnie do audytorium. O odbiorze wykładu decyduje w dużym stopniu prawidłowe wysławianie się. Zwykle wyróżnia się dwa skrajne przykłady wykładów: wykład słaby dykcyjnie i wykład przesadnie „aktorski”. Zarówno jeden, jak i drugi nie jest łatwy w odbiorze. Brzmienie głosu, intonacja mają wpływ na odbiór przekazywanych treści. Mówienie cichym i monotonnym głosem zwykle usypia widownię i nie zachęca do wsłuchiwania się w treść wykładu. Równie meczące dla studentów jest słuchanie wypowiedzi zbyt głośnych, a nawet krzykliwych. Wykłady mówione zbyt szybko sprawiają wrażenie chaotycznych, utrudniają notowanie i zwykle męczą słuchaczy. Wykłady mówione zbyt wolno mogą świadczyć o braku wiedzy wykładowcy i sztucznym wypełnianiu czasu wykładu. Wykładowca powinien posługiwać się poprawnym językiem, dostosowanym do treści wykładanego przedmiotu. Mówić z zaangażowaniem, jasno, zrozumiale oraz z odpowiednią intonacją i modulacją głosu. Studenci podkreślają również, że bardzo cenią u wykładowców wiedzę i autentyczność w jej przekazywaniu. Doceniają pasję, entuzjazm i zaangażowanie wykładowcy i takich wykładów słuchają z przyjemnością. 7.6.5. Zastosowane środki wizualne Studenci coraz częściej podkreślają, że o pozytywnym odbiorze wykładu w większym stopniu decydują cechy osobowościowe wykładowcy, jego wiedza, dobre przygotowanie do wykładu i sposób mówienia niż zastosowane środki audiowizualne (forma wykładu). Choć większość wykładowców posługuje się prezentacjami multimedialnymi (zob. rozdz. 11), które obecnie uważa się za standard, dobrze jest uświadomić sobie, że ich brak nie przekreśla wykładu, a studenci - paradoksalnie -coraz częściej sygnalizują „zmęczenie” prezentacjami podczas wykładu. Podstawową funkcją prezentacji multimedialnej jest wspomaganie przekazu wykładowcy oraz ułatwienie odbioru treści wykładu przez słuchaczy. Takie prezentacje pełnią funkcję ilustracyjną i porządkującą. Zawierają zwykle hierarchiczny zapis podstawowych informacji, ułatwiający zrozumienie treści, materiał ilustracyjny (schematy, wykresy, 168 7. NOTOWANIE WYKŁADU tabele, zdjęcia) oraz skomplikowane definicje czy kategoryzacje. Jednak główną rolę w przekazywaniu treści, argumentacji i wyjaśnianiu skomplikowanych zagadnień odgrywa wykładowca. Niestety zdarza się, że w prezentacji multimedialnej zawarta jest pełna treść wykładu. Slajdy zwykle przeładowane są tekstem, a niekiedy dosłownymi cytowaniami z dostępnych podręczników czy artykułów, i odczytywane przez wykładowcę. Studenci pierwszego roku mają odruch przepisywania wszystkich informacji zawartych na slajdzie, choć w praktyce jest to niemożliwe. Studenci starszych lat często na takie wykłady nie chodzą, gdyż są nudne, odtwórcze i zniechęcają do uczestniczenia w nich. Niektórzy wykładowcy udostępniają studentom swoje prezentacje jeszcze przed wykładami. Inni przekazują dodatkowe materiały w formie konspektu czy streszczenia wykładu. Materiały te są rozdawane słuchaczom w czasie wystąpień lub są dostępne on-line. Jednak, jak często podkreślają studenci, posiadanie takich materiałów nie mobilizuje do aktywnego uczestniczenia w wykładzie, a zwłaszcza do jego notowania. SLAJD (ang. slide) Podstawowy element prezentacji i animacji komputerowej. Jest odpowiednikiem pojedynczej Jdatki w filmie. Zawiera informacje (tekst), ilustracje, animacje, dźwięk, wideo. Slajd wyświetlany w trakcie wykładu jest komentowany przez wykładowcę, który rozszerza zagadnienia w nim zawarte. 7.6. RODZAJE I CECHY WYKŁADU 169 8. WYKONANIE ORAZ CZYTANIE TABEL I WYKRESÓW KATARZYNA PIOTROWICZ, KRZYSZTOF GWOSDZ 8.1. Tabele i wykresy jako forma wizualizacji wyników badań 173 8.2. Zasady stosowania i formatowania tabel 174 8.3. Zasady kompozycji tabel 176 8.3.1. Nagłówek, tytuł tabeli oraz informacje uzupełniające 177 8.3.2. Graficzny układ tabeli 180 8.3.2.1. Linie poziome i pionowe 180 8.3.2.2. Format kolumn i danych w kolumnach 181 8.3.3. Umieszczenie tabel i wykresów w tekście (elementy składu tekstu) 181 8.4. Cechy dobrego wykresu 182 8.5. Typy wykresów i ich przeznaczenie 183 8.6. Parametry techniczne wykresów 184 8.7. Tytuł wykresu 185 8.8. Osie wykresu 185 8.9. Legenda wykresu 186 8.10. Czytanie tabel i wykresów 186 WYKONANIE ORAZ CZYTANIE TABEL I WYKRESÓW KATARZYNA PIOTROWICZ, KRZYSZTOF GWOSDZ W naukach przyrodniczych tabele oraz różnego rodzaju rysunki i wykresy odgrywają bardzo ważną rolę jako źródło informacji i sposób prezentacji uzyskanych wyników badań. Często jeszcze przed przystąpieniem do interpretacji zgromadzonych danych liczbowych próbujemy przedstawić je w postaci graficznej (zob. rozdz. 18.9). 8.1. Tabele i wykresy jako forma wizualizacji wyników badań Najczęściej początkowe dane, które są wykorzystywane w opracowaniu, mają postać tabelaryczną. Pochodzą one z różnego rodzaju pomiarów, obserwacji, danych statystycznych czy badań ankietowych. W trakcie analizy dane te podlegają przetwarzaniu, obliczeniom statystycznym, selekcji, agregacji i generalizacji. W celu poprawy czytelności uzyskanych wyników badań można przedstawić je w postaci graficznej. Do autora opracowania należy decyzja, czy dane liczbowe powinny być prezentowane w formie wykresu, czy może lepiej umieścić je w tabeli. Warto przy tym pamiętać, że większość czytelników posługuje się pamięcią wzrokową i dla nich łatwiejsze będzie dostrzeganie szczegółów TABELA Jest to każdy zbiór informacji uporządkowanych w postaci kolumn i wierszy. SELEKCJA (łac. selectio) Dobór przez eliminację; wybór. AGREGACJA (łac. aggregatio) Proces łączenia się, skupiania się w całość. GENERALIZACJA (łac. generalis = ogólny, powszechny) Uogólnienie i rozszerzenie pewnego twierdzenia, prawa, zasady itp. na większy zakres zjawisk; proces zmniejszania szczegółowości. 8.1. TABELE I WYKRESY JAKO FORMA WIZUALIZACJI WYNIKÓW BADAŃ 173 WARTO PAMIĘTAĆ Dane zamieszczone w tabeli mogą mieć postać zarówno liczbową, jak i słowną (tekstową). Te same dane liczbowe nie powinny być prezentowane w dwóch różnych formach (tabela i wykres). DIAGRAM (gr. diagramma = zarys, wykres, figura geometryczna) Figura geometryczna, np. koło, kwadrat, słupek, sześcian, przedstawiająca swoimi wymiarami (np. wysokością lub powierzchnią) wartości liczbowe zjawisk; różne typy diagramów związane są z rodzajem zastosowanych figur geometrycznych. Wykres przedstawiający przebieg jakiegoś zjawiska. WYKRES Wykres jest graficzną formą przedstawiania różnego rodzaju danych, najczęściej w dwóch wymiarach. WARTO PAMIĘTAĆ Dobrze opracowana tabela lub wykres umożliwia czytelnikowi zrozumienie prezentowanych zagadnień bez konieczności czytania tekstu pracy. Wystarczy zapoznanie się z tytułem, legendą, opisami osi czy kolumn i wierszy. i relacji pomiędzy elementami, jeśli zostaną one przedstawione w formie wykresu, a nie bardzo rozbudowanych tabel liczbowych. Wykresy wykorzystuje się do prezentacji głównie danych ilościowych, natomiast tabele mogą zawierać również dane jakościowe. Za pomocą wykresów najlepiej analizować wieloletnią zmienność i tendencje zmian występujących w zbiorze danych oraz różnice i podobieństwa między zmiennymi w ich przebiegu, co za pomocą tabeli byłoby trudne. Użycie wykresu pozwala również określić rozkład wartości (np. symetryczny, skośny). Na wykresach natomiast nie zawsze można odczytać szczegółowe wartości czy konkretne liczby. Taką możliwość dają nam tabele. Stąd też tabele, w znacznie większym stopniu niż wykresy, pełnią funkcję dokumentacyjną. Analiza wykresu ułatwia natomiast zapamiętanie ogólnych prawidłowości w rozkładzie zmiennych, zwłaszcza kiedy jest ich kilka. Graficzną stronę pracy naukowej zwykle opracowuje się na początku jej redagowania. Zamieszczane rysunki, wykresy i tabele są uzupełnieniem tekstu. Wszystkie te elementy powinny stanowić harmonijną całość. Proporcje pomiędzy stroną graficzną a tekstem nie powinny być zaburzone. Dane prezentowane w tabeli nie powinny być w tym samym tekście powtarzane na wykresach. Umieszczenie danych w tabeli pozwala na uniknięcie przeładowania tekstu liczbami. Treści zawarte w tabelach i na wykresach powinny być zrozumiałe dla czytelnika po zapoznaniu się z tytułem, legendą, opisami osi czy kolumn i wierszy, bez konieczności czytania tekstu pracy. 8.2. Zasady stosowania i formatowania tabel Tabele w tekstach pisanych i prezentacjach zamieszczamy wówczas gdy: - istotne jest podanie dokładnych wartości (z wykresów zwykle trudno je odczytać); - dane liczbowe są podstawą dalszych analiz i syntez (może ktoś w przyszłości będzie chciał powtórzyć badania i porównać wyniki, lub opierając się na zamieszczonych w artykule danych, wyciągnie inne wnioski); 174 8. WYKONANIE ORAZ CZYTANIE TABEL I WYKRESÓW - ilustrujemy zależności, które są trudne lub niemożliwe do przedstawienia inną metodą (dotyczy to szczególnie danych jakościowych i nieinterwałowych); - nie jest ważne zilustrowanie trendu lub kontrastu; - istnieje konieczność przedstawienia równocześnie kilku różnych typów lub formatów danych (np. tekstowych i liczbowych). Wyróżniamy dwie grupy tabel: - służące do prezentacji lub dokumentacji szczegółowych danych (analityczne). Ich celem jest udostępnienie istniejących danych w postaci uporządkowanej, często w postaci liczb bezwzględnych (tab. 1); - służące do ilustracji wnioskowania w tekście (syntetyczne). Zawierają niewiele liczb, zwykle w postaci przetworzonej (wskaźniki). Często w polach (komórkach) tabeli syntetycznej zamiast liczb umieszczany jest tekst (tab. 2). Bardzo użyteczną formą są tzw. tabele czteropolowe (ćwiartkowe), które pokazują podstawowe zależności między dwoma zmiennymi. Elementy bezpośrednio porównywalne powinny znaleźć się w kolumnach (jeden obok drugiego), nie zaś w wierszach (jeden pod drugim) (przykłady 1 i 2). Nagłówki powinny być jednoznaczne i czytelne oraz zawierać opis stosowanych jednostek (np. %, min, godz., tys. ton itp.). Tabela 1. Zmienność średniej temperatury powietrza w zimie (XII—II) i w poszczególnych miesiącach w Krakowie w latach 1792/93-2007/08 Temperatura Zima Miesiące powietrza (°C) (XII-II) XI XII I II III Średnia 1,9 3,1 -1,2 -3,1 -1,4 2,6 Najwyższa 3,7 9,4 4,4 4,7 5,6 7,7 Rok 2006/07 1926 1825 2007 1990 1990 Najniższa -10,3 -3,2 -13,7 -12,4 -13,2 -5,2 Rok 1829/30 1858 1829 1848 1929 1845 Odchylenie 2,4 2,1 3,1 3,6 3,4 2,5 standardowe (o) Źródło: Piotrowicz K., 2002-2003, Warunki termiczne zim w Krakowie w latach 1792-2002, Folia Geographica, Series Geographica-Physica, 33-34, 67-88. 8.2. ZASADY STOSOWANIA I FORMATOWANIA TABEL 175 Tabela 2. Typologia powiatów województwa małopolskiego pod względem wyposażenia w bankomaty i hotele w 2007 r. Liczba hoteli na 10 tys. mieszkańców wyższa od średniej niższa od średniej wojewódzkiej wojewódzkiej Liczba bankomatów wyższa chrzanowski, Nowy Sącz, olkuski, na 10 tys. mieszkańców od średniej Kraków, tatrzański Tarnów, wadowicki wojewódzkiej niższa bocheński, brzeski, dąbrowski, od średniej nowosądecki, nowotarski, gorlicki, krakowski, limanowski, wojewódzkiej wielicki miechowski, myślenicki, oświęcimski, proszowicki, suski, tarnowski. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS oraz danych sieci banków i bankomatów. WARTO PAMIĘTAĆ Treść zawarta w tabeli powinna być uporządkowana według określonego klucza, np. wartości w kolejności malejącej. Tabele muszą być kompletne, tzn. wszystkie pola powinny być wypełnione. Niekiedy uzasadnione jest zastosowanie w kolumnach lub rzędach umownych znaków i symboli: - znak myślnika (-) stosujemy w przypadku, kiedy dane zjawisko nie występuje (szczególnie w tabelach o polach wypełnionych tekstem); - wartość zero (0) wpisujemy wtedy, kiedy zjawisko występuje, ale przybiera wartość zerową lub jest to wartość mniejsza niż najmniejsza jednostka przyjęta w tabeli; w wyjątkowych sytuacjach można jako zero przyjąć brak zjawiska - np. w tabelach o danych zero-jedynkowych, a także w przypadku danych, które mają postać małych liczb naturalnych (np. 1-10); - brak danych opisuje się znakiem kropki (•); - jeśli wypełnienie danego pola nie ma sensu, to stosujemy symbol x. 8.3. Zasady kompozycji tabel Tabele powinny być czytelne. Oznacza to, że treść zawarta w tabeli powinna być uporządkowana według określonego klucza, a wszystkie jednostki, w których przedstawiono dane, muszą być wyszczególnione. Tabele składają się z tytułu, nagłówka (główki wiersza 176 8. WYKONANIE ORAZ CZYTANIE TABEL I WYKRESÓW i kolumny objaśniającej) oraz pola tabeli. Każdy z tych elementów pełni inną funkcję. 8.3.1. Nagłówek, tytuł tabeli oraz informacje uzupełniające Tabele numeruje się cyframi arabskimi w takiej kolejności, w jakiej występują w tekście, np. 1, 2, 3 itd. Raczej nie stosuje się numeracji la, lb itd. Niekiedy spotyka się tabele, której pierwsza cyfra (lub cyfry) określa numer rozdziału (podrozdziału), w którym tabela jest umieszczona (np. 7.1, 7.2, 7.3 itd.). Tytuł tabeli zawsze znajduje się nad tabelą. Nie powinien być szerszy niż tabela - w przypadku długich tytułów stosuje się łamanie na linijki. Na końcu tytułu nie stawiamy kropki. Tytuł tabeli pisany jest taką samą (lub nieco mniejszą czcionką) jak tekst dokumentu, ale większą niż czcionka informacji zawartych w tabeli. Odstępy tytułu tabeli od tekstu powyżej są zawsze większe niż samej tabeli (np. 6 pkt nad tytułem i 3 od pierwszego wiersza tabeli). W tabeli zaleca się stosować czcionkę o punkt lub dwa punkty mniejszą niż tekst, np. wielkości 10 pkt, gdy tekst jest pisany czcionką 12 pkt. Mniejsza czcionka (8-6 pkt) jest często mało czytelna. Uwagi do tabeli są niezależne od tekstu, ale nie zawsze należy je umieszczać. Wyróżniamy dwa typy uwag: - ogólne (odnoszą się do całej tabeli). Nie stosujemy przed nimi żadnych gwiazdek, oznaczeń cyfrowych, symboli, itd.; - szczegółowe (odnoszą się do poszczególnych komórek). Zaznaczane są one zwykle za pomocą indeksu górnego i mają postać znaków graficznych albo liczb. Niektórzy autorzy uważają, że najlepiej do tego celu nadają się znaki graficzne, np. *, albo kolejne litery alfabetu. Inni opowiadają się za cyframi. Te ostatnie są mało czytelne, kiedy w tekście stosowane są przypisy dolne, również numerowane cyframi arabskimi. Gwiazdka (*) jako odsyłacz może być użyta wtedy, gdy uwaga odnosi się tylko do jednej danej lub ta sama informacja dotyczy kilku danych w tej samej kolumnie. WARTO RAMIĘ TAC Tytuł tabeli zawsze umieszczamy nad tabelą, a ryciny - pod ryciną. 8.3. ZASADY KOMPOZYCJI TABEL 177 PRZYKŁADY TABEL Przykład 1 W tabeli przedstawiono stacje kolejowe na linii Kraków-Kato-wice. Jedną ze zmiennych jest liczba pasażerów wsiadających do pociągu Intercity (IC) w dniu 5 XI 2014 r. Pociągi IC zatrzymują się na stacjach Kraków, Trzebinia, Jaworzno-Szczakowa, Katowice. W rubryce dla tej zmiennej w pozostałych stacjach na linii Kraków-Katowice (np. Zabierzów, Krzeszowice) wpisano więc ponieważ zjawisko tam nie występuje. Tak się złożyło, że w Trzebini, chociaż pociąg IC się zatrzymał, to nie wsiadł do niego ani jeden pasażer. Wówczas wartość dla tej stacji będzie 0. Zjawisko bowiem występuje (pociągi się zatrzymują) ale przybiera wartość 0. W Katowicach (stacja końcowa) wysiedli wszyscy pasażerowie, dlatego w tabeli wstawiono symbol „X”. Tabela 1. Liczba pasażerów wsiadających do pociągu IC Krakowice (relacja Kraków Główny-Katowice) w dniu 5 XI 2014 r. Nazwa stacji kolejowej Liczba pasażerów Kraków Główny 800 Zabierzów - Krzeszowice - Trzebinia 0 Jaworzno-Szczakowa 30 Mysłowice - Sosnowiec Jęzor - Katowice X Źródło: badania własne [dane w przykładzie są fikcyjne]. 178 8. WYKONANIE ORAZ CZYTANIE TABEL I WYKRESÓW Przykład 2 Odsetek mieszkań wyposażonych w instalacje gazowe w Polsce przedstawiono w tabeli w podziale powiatowym, w zaokrągleniu do dziesiątej części procenta. W powiecie lipskim nie ma ani jednego mieszkania wyposażonego w gazociąg. W tabeli oznaczymy to symbolem Tymczasem w powiecie włodaw-skim tylko 0,01% mieszkań posiada instalacje gazowe. Wtedy w tabeli wartość dla tego powiatu będzie wyrażona jako 0,0. Jest bowiem mniejsza niż najmniejsza liczba przyjęta w tabeli -ale zjawisko występuje. Gdyby wartość dla powiatu lipskiego wyniosła 0,06% zostałaby wyrażona rzecz jasna jako 0,1%. W sytuacji, gdy w powiecie nie ma sieci gazowej w polu tabeli widniałby znak myślnika (-). Tabela 2. Wyposażenie mieszkań w sieciową instalację gazową w wybranych powiatach w Polsce w 2011 r. Odsetek mieszkań Powiat Liczba mieszkań wyposa- wyposażonych w gaz żonych w gaz z sieci z sieci Krośnieński 25 221 89,7 Jasielski 27 225 88,6 Jarosławski 25 316 78,0 - Grodziski 19 255 60,2 Makowski 19 0,1 Włodawski 2 0,0 Lipski 0 - Źródło: zestawienie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. 8.3. ZASADY KOMPOZYCJI TABEL 179 ŹRÓDŁO POCHODZENIA TABELI Przykłady: Źródło: badania własne. Źródło: opracowano na podstawie danych GUS, 2007. Źródło: Kowalski (2008). Przykład 3 Tab. 3. Deklarowana chęć migracji z gminy Chęć migracji (w %) Gmina tak nie nie wiem Chmielnik 12,2 51,1 36,7 Ostrów 15,2 50,0 34,8 Adamówka 24,0 36,0 40.0 Zaklików 25,9 42,0 32,1 Majdan Królewski 26,6 42,4 30,9 Dydnia 30,0 26,7 43,3 Medyka 32,1 40.2 27,7 Osiek Jasielski 46.0 54,0 0,0 Wielkie Oczy 55,0 45,0 0,0 Komańcza 55,9 44,1 0,0 Źródło: badania własne. Przykład 4 Tab. 4. Deklarowana chęć migracji z gminy Chęć migracji (w %) Gmina tak nie nie wiem Chmielnik 12,2 51,1 36,7 Ostrów 15,2 50,0 34,8 Adamówka 24,0 36,0 40,0 Zaklików 25,9 42,0 32,1 Majdan Królewski 26,6 42,4 30,9 Oydnia 30,0 26,7 43,3 Medyka 32,1 40,2 27,7 Osiek Jasielski 46,0 54,0 0,0 Wielkie Oczy 55,0 45,0 0,0 Komańcza 55,9 44,1 0,0 Źródło: badania własne. Uwagi do tabeli pisane są nieco mniejszą czcionką niż dane w tabeli. Każdy fragment wyjaśniający, taki jak np. skróty w tabelach, zwykle jest powtarzany w każdej z zamieszczonych tabel. Jeśli jednak w kilku tabelach oznaczenia są identyczne, to można się odwołać do pierwszej z nich, np. „oznaczenia jak w tab. 1”. Źródło pochodzenia tabeli lub danych w niej zawartych umieszcza się zaraz po tytule (w nawiasie) lub pod tabelą. Jeśli w tekście nie ma informacji, skąd pochodzi tabela, to powszechnie uznaje się, że jest to oryginalne opracowanie (łącznie z podawanymi danymi!) autora tekstu. Jeśli tak nie jest, to autor może zostać posądzony o plagiat. Publikowane tabele często „żyją własnym życiem”, a zawarte w nich dane mogą być wykorzystywane przez innych autorów, którzy porównują swoje wyniki badań z wynikami zamieszczonymi we wcześniej opublikowanych tabelach. W interesie autora tabeli jest podanie informacji o swoim autorstwie, np. w formie: „opracowanie własne” lub „opracowanie własne na podstawie danych z GUS”. W przypadku samodzielnie przeprowadzonych badań (zbierania informacji) i późniejszego ich przetworzenia w tabelę lub rycinę dopuszczalna jest forma określenia źródła jako „badania własne”. 8.3.2. Graficzny układ tabeli 8.3.2.1. Linie poziome i pionowe Linie poziome i pionowe, ograniczające komórki tabeli, powinny mieć charakter ciągły. Linie poziome (horyzontalne) winny rozciągać się na całą szerokość tabeli. Ich grubość powinna być jednakowa w całej tabeli (są jednak wyjątki, np. w niektórych stylach grubszą linią oddziela się pierwszy wiersz lub kolumnę - tę, która zawiera objaśnienia co do typu lub charakteru danych, jednostkę). Istnieją dwie szkoły konstrukcji tabel. Według pierwszej (anglo-amerykańskiej) im mniej linii w tabeli, tym lepiej. Linie oddzielające kolumny w tabeli nie są wymagane. Uważa się, że zbyt dużo linii pionowych obniża czytelność tekstu. Podobnie do minimum należy ograniczyć liniowanie poziome. Linie poziome są jedynie konieczne nad i pod nagłówkami tabel oraz poniżej ostatniego wiersza danych w tabeli. 180 8. WYKONANIE ORAZ CZYTANIE TABEL I WYKRESÓW Zwolennicy drugiej szkoły uważają, że nie jest błędem, a wręcz zaletą, jeśli każda komórka w tabeli jest ograniczona linią poziomą i pionową. Większość wydawnictw daje wytyczne, jakiego typu liniowanie należy stosować (przykłady 3 i 4). 8.3.2.2. Format kolumn i danych w kolumnach Czytelnik powinien z łatwością rozróżniać poszczególne kolumny. W tym celu należy uwzględnić odpowiedni odstęp między danymi w kolumnach. Wszystkie dane w tabeli powinny być podane z taką samą dokładnością. Częstym błędem jest format stosowany w tabeli 5 (przykład 5). Prawidłowe formatowanie przedstawiono w tabeli 6 (przykład 6). Należy pamiętać o tym, że w języku polskim liczby całkowite oddziela się przecinkiem, a w języku angielskim kropką. Separatory (spacje) występują tylko w języku polskim, a w angielskim tylko przecinek. Porównaj zapisy poniżej: - sto tysięcy w polskim zapisie - 100 000,00 - sto tysięcy w angielskim zapisie - 100,000.00 W przypadku dużych liczb w języku polskim należy kolejne tysiące oddzielić separatorami. W tabelach zaleca się podawać wartości, np. w tys. (125 tys.) czy min (43 min), nie zaś w pełnym zapisie liczbowym, czyli 125 000 i 43 000 000. Liczby powinny być wyrównane do prawej, tak aby łatwo było odczytać właściwą wartość, lub umiejętnie wycen-trowane (tab. 6, pierwsza kolumna; przykłady 3 i 7). 8.3.3. Umieszczenie tabel i wykresów w tekście (elementy składu tekstu) Wszystkie tabele i ryciny powinny być w tekście cytowane zgodnie z ich numerem porządkowym. Dotyczy to także tabel, które są przygotowywane jako załącznik. Zwyczajowo tabele w tekście numeruje się cyframi arabskimi, natomiast tabele w załącznikach cyframi rzymskimi. Powołanie się na tabelę lub rycinę w tekście powinno znajdować się na tej samej stronie co tabela lub rycina. Najpierw następuje powołanie się na tabelę (rycinę), a poniżej umieszcza się samą tabelę (rycinę). Przykład 5 Tab. 5. BŁĘDNE formatowanie komórek tabeli z danymi dziesiętnymi Nie Nie 3 3 5,25 5,25 5,1 5,1 Przykład 6 Tab. 6. PRAWIDŁOWE formatowanie komórek tabeli z danymi dziesiętnymi Tak Tak 3,00 3,00 5,25 5.25 5,10 5,10 8.3. ZASADY KOMPOZYCJI TABEL 181 CECHY DOBREGO WYKRESU ’ prostota ' przejrzystość WARTO PAMIĘTAĆ Żle wykonane wykresy mogą zafałszować relacje między prezentowanymi zmiennymi. Tabela lub rycina może znajdować się na stronie z tekstem. Nie powinna jednak rozdzielać tekstu jednego bloku (akapitu). Nie praktykuje się, by na stronie oprócz tabeli czy rysunku było co najwyżej kilka linijek tekstu. Podobnie nie praktykuje się, by tekst nie wypełniał całej strony, bo na następnej jest tabela, której objętość nie pozwoliła na umieszczenie jej na stronie poprzedniej. Jeśli tabela nie mieści się na jednej stronie, to na drugiej stronie powtarzamy nagłówek tabeli. Czasami praktykuje się oznaczenie wierszy nagłówkowych cyframi i powtarzanie ich na drugiej stronie. Jest to sposób niepraktyczny, gdyż wymaga odwracania kartki, żeby sprawdzić opis komórek. Niektórzy autorzy zalecają powtórzenie tytułu tabeli, z dopiskiem cd. Zalecane jest wprowadzenie kolumny pod tytułem „liczba porządkowa” (lp.). Po wykonaniu tabeli warto sprawdzić, czy w czasie edycji nie nastąpiła utrata lub przemieszanie danych. Jeśli tabela zawiera dane wyjściowe do obliczeń matematycznych i jakieś wynikowe obliczenia (np. sumy końcowe w tabeli powyżej), dobrze jest sprawdzić na kalkulatorze, czy obliczenia te się zgadzają. Jest to ważne zwłaszcza wtedy, gdy przedstawiamy dane w procentach, a suma wartości w poszczególnych kolumnach powinna być równa 100%. Poprzez podawanie zaokrąglonych wartości do 1%, czy 0,1% może okazać się, że sumowane wartości dadzą np. wartość 99,9% albo 100,1%. W każdej pracy naukowej umieszczany jest spis tabel, rycin, map i fotografii. Na tej liście znajdują się tylko tytuły, zwykle z podaniem numerów stron. 8.4. Cechy dobrego wykresu Wykonanie wykresów, zwłaszcza na komputerze przy użyciu odpowiednich programów, które mają bardzo szeroki wybór szablonów, nie stanowi trudności. Wizualizacja wyników jest dzięki nim niemal natychmiastowa. Sztuką jednak jest wykonanie ich poprawnie, z zachowaniem odpowiednich reguł. Dobrze opracowany wykres powinien być prosty i przejrzysty. Forma wykresu nie powinna być zbyt ozdobna, nie mają one bowiem pełnić funkcji dekoracyjnej w pracy naukowej. Tylko czytelne, odpowiednio 182 8. WYKONANIE ORAZ CZYTANIE TABEL I WYKRESÓW opisane wykresy, niepozostawiające wątpliwości przy ich analizie, mogą zostać wykorzystane w opracowaniu lub posłużyć jako źródło informacji w dalszej pracy badawczej. Konieczne jest więc nabycie odpowiednich umiejętności wykonywania różnorodnych wykresów oraz ich analizy. Wykonanie np. słupkowych (kolumnowych) wykresów trójwymiarowych nie zawsze jest właściwe, bo choć wyglądają one efektownie, to często są nieczytelne i wywołują skojarzenia nieistniejących relacji między zmiennymi. 8.5. Typy wykresów i ich przeznaczenie Najczęściej zmienne ciągłe w czasie, tak jak np. temperatura powietrza, ciśnienie atmosferyczne, stany wody w rzece, zmiany liczby ludności, przedstawiamy na wykresach liniowych (przykłady 8 i 9), natomiast zmienne nieciągłe (skokowe), np. opady atmosferyczne oraz częstość występowania jakiegoś zjawiska - na wykresach słupkowych (kolumnowych) (przykład 10). Ten drugi typ wykresu jest też najczęściej stosowany w celu przedstawienia częstości występowania analizowanego zjawiska. Przy wykresach liniowych możemy się posługiwać nie tylko skalą arytmetyczną, ale także logarytmiczną. Wykresy słupkowe można wykorzystać natomiast do przedstawienia danych jakościowych. Stosunkowo rzadko do przedstawienia zależności między dwoma zmiennymi wykorzystuje się wykresy punktowe (kropkowe) (przykład 11). Pozwalają one jednak na zobrazowanie występującej ewentualnie korelacji między wzajemnie oddziałującymi na siebie dwoma zjawiskami. Wykresy kołowe, podobnie jak słupkowe, służą głównie do prezentacji rozkładu częstości danego zjawiska, czyli udziału procentowego w całym zbiorze wartości (przykład 12). Na wykresach można przedstawiać dane w sposób przeglądowy, wykorzystując różnego rodzaju symbole graficzne. Są to tzw. wykresy obrazkowe. Poza wymienionymi, istnieje jeszcze kilkanaście innych typów wykresów, które są ich modyfikacją. Należą do nich wykresy takie jak warstwowy, pierścieniowy, powierzchniowy, bąbelkowy, radiacyjny. Przykład 8 WYKRES LINIOWY Średnia miesięczna temperatura powietrza w Krakowie w latach 2001-2010 Źródło: opracowanie własne. Przykład 9 WYKRES LINIOWY rc] 12 Średnia roczna temperatura powietrza w Krakowie w latach 2001-2010 Źródło: opracowanie własne. Przykład 10 WYKRES SŁUPKOWY Suma roczna opadów atmosferycznych w Krakowie w latach 1991-2010 Źródło: opracowanie własne. 8.5. TYPY WYKRESÓW I ICH PRZEZNACZENIE 183 Przykład 11 WYKRES PUNK TOWY 35 * 30 ; • • 25 : • 8 ™ • 1 g 20 ■ • • | É 15 ; s i 10 - • » • 5 i *• 0 • 50 70 90 110 130 150 170 190 210 Liczba podmiotów gospodarczych ogółem na 1000 mieszkańców Źródło: opracowanie własne. Przykład 12 WYKRES KOŁOWY pozostałe działalności handel przemysł przetwórczy działalność związana z prowadzenie interesów transport budownictwo Źródło: opracowanie własne. Przykład 13 WYKRES RADIACYJNY Częstość [%] kierunków wiatru i cisz w Krakowie w latach 2001-2010 Źródło: opracowanie własne. Ich wygląd można znaleźć w wielu komputerowych arkuszach kalkulacyjnych z wbudowanymi formatami wykresów. Należy pamiętać, że niektóre zmienne ilościowe bądź jakościowe prezentuje się zwyczajowo za pomocą ustalonych rodzajów wykresów, np. piramida wieku i płci ludności jest rodzajem wykresu słupkowego, a róża wiatrów wykresu radiacyjnego (przykład 13). 8.6. Parametry techniczne wykresów Na większości wykorzystywanych współcześnie maszyn drukarskich (dotyczy to także offsetu i ksero) nie można wydrukować linii cieńszej niż 0,1 mm. Warto o tym pamiętać, ponieważ w popularnym programie graficznym CorelDraw domyślny kontur włosowy ma mniej niż 0,1 mm. Kreską o grubości 0,1 mm można rysować linie siatki na wykresie, osie, obramowania słupków itp. Główne linie obrazujące przebieg analizowanego elementu mogą być nieco grubsze (0,2-0,5 mm). Najmniejsza stosowana na wykresie litera powinna mieć rozmiar 8 pkt, choć zależy to od wielkości całego rysunku i sposobu jego prezentacji. Jeśli wykres wykorzystywany jest w prezentacji multimedialnej, np. PowerPoint, to czcionka nie powinna być mniejsza niż 14 pkt. Zaleca się na wykresach stosowanie czcionek bezszeryfowych (tzw. jednoelementowych). Należą do nich m.in. Arial, Helvetica czy Switzerland. Często stosowany Times New Roman należy do czcionek szeryfowych (tzw. dwuelementowych), złożonych z linii o różnej grubości. Ten krój pisma polecany jest do pisania zasadniczego tekstu i podpisów pod tabelami i rycinami. Rozmiar wykresu powinien być dostosowany do ilości prezentowanych informacji. W miarę możliwości skala na rycinach zamieszczonych w jednej publikacji powinna być taka sama albo zaleca się zachowanie proporcji pomiędzy wszystkimi wykresami. Pomimo że wykresy coraz częściej wykonuje się w różnych kolorach, to jednak nadal zaleca się, by do rysowania osi, linii siatek, wszystkich podpisów i legendy używać koloru czarnego, natomiast do zasadniczych elementów wykresu (np. głównych linii, słupków, kropek) innych kolorów. Kolory trzeba dobierać w taki sposób, aby wystarczająco 184 8. WYKONANIE ORAZ CZYTANIE TABEL I WYKRESÓW różnicowały zmienne. W przypadku wykresów czarno-białych do rozróżnienia linii można zastosować skalę szarości. Zaleca się, aby między kolejnymi stopniami szarości stosować różnicę ok. 20%, przy czym najniższy stopień szarości powinien wynosić 10%. WARTO PAMIĘTAĆ Czcionka bezszeryfowa (jednoelementowa) to np. Arial, Arial Narrow, Helvetica, Switzerland. 8.7. Tytuł wykresu Czcionka szeryfowa (dwuelementowa) to np. Times New Roman. Tytuł wykresu powinien zawierać informacje o tym, co zostało przedstawione na rysunku, oraz do jakiego okresu odnoszą się dane liczbowe. Ponadto powinien na tyle szczegółowo objaśniać treść rysunku, by nie było konieczne czytanie tekstu pracy. Gdy w pracy prezentowanych jest kilka rysunków przedstawiających to samo zjawisko, mogą one być zamieszczone pod wspólnym tytułem, ale opatrzone dodatkowym nagłówkiem, który je zróżnicuje, np. ryc. 3a, 3b itd. Tytuł wykresu, który umieszcza się pod wykresem, obejmuje również informację o źródle wykresu lub wykorzystanych do jego konstrukcji danych. WARTO PAMIĘTAĆ Tytuł wykresu umieszcza się pod wykresem. WARTO PAMIĘTAĆ! Po tytule tabel i rycin nie stawiamy kropek. 8.8. Osie wykresu Przykład 14 OSIE WYKRESU Wszystkie osie wykresu powinny być dokładnie podpisane wraz z podaniem jednostek, np. częstość (%), wydobycie (min ton), opady (mm) itp. Stosuje się też umieszczanie jednostek w nawiasach kwadratowych, np.: [%], [°C] (przykłady 14 i 15). Opisy powinny być ułożone równolegle do osi - poziomo na osi x i pionowo na osi y. Wyjątkiem może być użycie na osi pionowej opisu w postaci tylko jednostki, czyli np. %. Podpisuje się je wówczas obok osi y bez obracania w pionie (przykład 15). Skala powinna być dobrana tak, aby jej zakres zmienności obejmował wszystkie wartości liczbowe prezentowanych danych. Poszczególne wartości skalowania powinny być oznaczone za pomocą kresek z czytelnym podpisem wartości czy innego oznaczenia zmiennej, aby łatwo było zinterpretować wykres. Dla polepszenia czytelności na wykresach nie powinno się zamieszczać zbyt wielu serii danych (linii, słupków). Nie ma też potrzeby umieszczania gęstej linii siatki w tle. Lata Źródło: opracowanie własne. Przykład 15 OSIE WYKRESU [%] Lata Źródło: opracowanie własne. 8.7. TYTUŁ WYKRESU 185 Wykresy najczęściej przedstawiają zależność pomiędzy dwoma zmiennymi (x iy). Na osi poziomej (oś odciętych; x) zwykle przedstawiany jest czas (miesiące, lata), czyli zmienne niezależne. Na osi pionowej (oś rzędnych; y) - będące przedmiotem analizy zmienne zależne. W przypadku gdy przedstawiamy dwie zmienne zależne od siebie lub jedna jest determinowana przez drugą, układ osi może być przypisany dowolnie. W przypadku porównywania przebiegu zmiennych na kilku różnych wykresach zastosowana skala i rozmiar wykresu powinny być jednakowe. Należy przestrzegać zasady, by tego samego rodzaju zmienne były przedstawione na różnych wykresach za pomocą jednakowych symboli, rodzaju i koloru linii czyjej grubości. 8.9. Legenda wykresu Na większości wykresów umieszcza się legendę, czyli zestaw używanych znaków (linii, znaczników itp.) wraz z ich objaśnieniami. Legenda zwykle mieści się z prawej strony wykresu lub pod nim. Oznaczenia symboli (wielkość, grubość linii) powinny być identyczne jak na wykresie. 8.10. Czytanie tabel i wykresów Czytanie tabel i wykresów zaczynamy od tytułu, a w dalszej kolejności nagłówków kolumn i wierszy tabeli lub opisu osi wykresu oraz legendy i dodatkowych objaśnień. Zapoznajemy się także ze źródłem danych, gdyż pozwala to na ocenę wiarygodności zamieszczonych w tabeli czy na wykresie informacji. Analizę zawartych w tabeli lub na wykresie danych rozpoczyna ogólna charakterystyka zjawiska. Na tym etapie pomocne mogą być odpowiedzi na następujące pytania: - jakie zjawisko analizujemy? - jakie ma ono znaczenie? - jakie są prawidłowości w jego przebiegu? - czy intensywność zjawiska jest duża czy mała? - jakie jest jego zróżnicowanie? 186 8. WYKONANIE ORAZ CZYTANIE TABEL I WYKRESÓW - jaka jest jego zmienność? - czy zróżnicowanie ma charakter ciągły czy skokowy? Jeśli przedmiotem analizy są zmiany w przebiegu zjawiska, to w pierwszej kolejności należy podkreślić ogólny kierunek (trend) zmian oraz na rodzaj tej zmienności (duża czy mała). W dalszej kolejności zwracamy uwagę na wartości skrajne (ekstremalne) i na nagłe zmiany w przebiegu zjawiska. Po dokonaniu ogólnej charakterystyki należy przejść do szczegółowej analizy tabeli lub wykresu. Na tym etapie można wskazać np. obszary o wysokich lub niskich wartościach analizowanych wskaźników, a w przypadku analizy zmian w czasie wskazać momenty, w których nastąpiły zmiany oraz ich wielkość. Analiza szczegółowa powinna zmierzać do sformułowania ogólniejszych prawidłowości, np. wyróżnienia typów obszarów odznaczających się podobnymi wartościami. Interpretacja wykresu lub tabeli nie powinna ograniczać się tylko do analizy, tj. mniej lub bardziej szczegółowego skomentowania rozkładu wartości, wielkości i kierunków ich zmian. Powinna ona zawiera także część wyjaśniającą, tzn. zmierzać do odpowiedzi na pytania: - dlaczego występują zmiany w przebiegu i zróżnicowanie w rozmieszczeniu zjawiska? - jakie czynniki wpływają na zmiany w przebiegu i zróżnicowanie zjawiska? - jakie są skutki zmian? W pisemnej analizie tabel lub wykresów unikamy przytaczania zbyt wielu danych liczbowych. Cytujemy tylko te, które są niezbędne do zilustrowania stwierdzeń autora. Należy także pamiętać, że nie interpretujemy kształtu linii, ale zjawisko, które ona opisuje. Częstym błędem jest np. taki opis: „linia gwałtownie spada”, podczas gdy prawidłowe sformułowanie to: „spada gwałtownie wartość analizowanej cechy” (np. liczba ludności, wartość temperatury). Wykresy powinny być tak opracowane, aby czytelnik uzyskał prawidłowe skojarzenie zależności statystycznych istniejących między zmiennymi: spada - rośnie, ubywa - przybywa, maleje - wzrasta. Niestety zdarza się, że wykresy nie zawsze są poprawnie opracowane. Niekiedy autorzy publikacji próbują zwiększyć sugestywność przytaczanych argumentów poprzez taką konstrukcję wykresu lub tabeli, aby 8.10. CZYTANIE TABEL I WYKRESÓW 187 Przykład 16 CZYTANIE WYKRESÓW Na poniższym wykresie tak dobrano skalę rzędnych, by czytelnik odniósł wrażenie dużej skali wzrostu ludności w okresie 2004-2012. Wydaje się, że w 2012 r. liczba ludności była ponad 8 razy większa niż w 2004, podczas gdy w rzeczywistości wzrosła ona o 5,2%. Zastosowanie pozornie trójwymiarowych słupków dodatkowo wzmacnia ten efekt, utrudniając rzetelną interpretację. Ryc. 1. Wzrost liczby mieszkańców (osoby zameldowane na pobyt stały) w gminie Galęźnica w latach 2004-2012 Źródło: opracowano na podstawie danych Centralnego Biura Statystyki. Przykład 17 CZYTANIE WYKRESÓW Na poniższym wykresie nie zachowano równych interwałów czasowych - pierwsze trzy punkty są w interwałach 10-letnich, a ostatnie 2 w 5-letnich. Ryc. 2. Pracujący w rolnictwie w województwie mazowieckim w latach 1980-2010 przedstawiane w nich dane potwierdzały prezentowany wywód lub wnioski. Najczęściej stosowanymi wtedy zabiegami są: - takie dobranie skali osi rzędnych, by podkreślić wzrost lub spadek w czasie (przykład 16); - brak opisu osi rzędnych przy porównywaniu dwóch zjawisk o różnej intensywności; - stosowanie tych samych przedziałów (interwałów) dla okresów o różnej rozciągłości czasowej (przykład 17); - nałożenie na siebie na jednym wykresie dwóch zjawisk, z których każde ma inną intensywność (czyli różne wartości osi rzędnych). Dlatego też interpretując wykres, należy: - uwzględniać skalę osi, a nie sugerować się kształtem linii czy słupków; - dokładnie przyjrzeć się opisom osi rzędnych (y) i odciętych (x); - w przypadku serii kilku wykresów rozpatrywać każdy wykres oddzielnie i porównywać je tylko wtedy, gdy jesteśmy przekonani, że mają te same skale. Zwykle dużo trudności nastręcza studentom interpretacja zmienności zjawiska oraz wzajemne zależności dwóch lub więcej zmiennych. W przypadku interpretacji przebiegu zjawiska między dwoma momentami w czasie, dla których posiadamy dane liczbowe, często zakładamy, że zjawisko zmieniało się w sposób prostoliniowy (regularny). Tymczasem założenie to nie zawsze jest spełnione. Należy mieć świadomość, że czym innym jest rzeczywiste tempo zmian (czyli przyrost lub spadek w wartościach bezwzględnych), a czym innym względne tempo tych zmian, wyrażane w %. Przykładowo: w regionie A w okresie 2000-2010 nastąpił wzrost PKB na jednego mieszkańca o 80%, a w drugim o 10%. Bez odwołania do bezwzględnych wartości nie można określić, czy rzeczywiste różnice w poziomie rozwoju gospodarczego mierzonego PKB w tych dwóch regionach zwiększyły się lub zmniejszyły. Jeśli bowiem np. w regionie A w roku wyjściowym poziom PKB wyniósł 1000 zł a w drugim 10 000 zł na mieszkańca, to mimo dużego wzrostu w regionie A, a relatywnie małego w regionie B, rzeczywiste różnice w poziomie PKB wzrosły (w roku 2000 różnica wyniosła 9000 zł a w 2010 - 9200 zł). Źródło: opracowano na podstawie danych Wojewódzkiego Biura Statystyki) 188 8. WYKONANIE ORAZ CZYTANIE TABEL I WYKRESÓW 9. ZASADY CZYTANIA I INTERPRETACJI MAP ANNA MICHNO 9.1. Elementy mapy 192 9.1.1. Treść mapy 192 9.1.1.1. Znaki kartograficzne 192 9.1.1.2. Metody kartograficznej prezentacji 193 9.1.2. Osnowa matematyczna mapy 196 9.1.2.1. Skala mapy 196 9.1.2.2. Punkty osnowy geodezyjnej 197 9.1.2.3. Punkty wyznaczające przebieg siatki kartograficznej 197 9.1.2.4. Punkty wyznaczające przebieg siatki topograficznej 197 9.1.3. Elementy pozaramkowe mapy 198 9.1.3.1. Nazwa 198 9.1.3.2. Godło 199 9.2. Klasyfikacja map 199 9.3. Czytanie i interpretacja map 200 9.3.1. Czytanie map 200 9.3.2. Interpretacja map 202 9 ZASADY CZYTANIA I INTERPRETACJI MAP ANNA MICHNO Dla studentów geografii mapa jest wciąż podstawowym źródłem informacji o otaczającym nas świecie. Mapa jest dwuwymiarowym, określonym matematycznie, zmniejszonym obrazem powierzchni Ziemi lub jej fragmentu. Wykonana jest przy użyciu umownych znaków graficznych, według przyjętych zasad zapewniających wymierność mapy. Obraz kartograficzny, stanowiący treść mapy, zawiera informacje o obiektach i zjawiskach, ich rozmieszczeniu, właściwościach, związkach, a często również dynamice. Mapa jest więc obrazem zróżnicowanej przestrzeni geograficznej. We wszystkich definicjach mapy podkreśla się, że jest ona zbiorem znaków. Jest to cecha odróżniająca mapę np. od zdjęcia lotniczego. Stosowanie znaków, a nie „realnych obrazów” obiektów i zjawisk znajdujących się na powierzchni Ziemi, sprawia, że obiekty te i zjawiska tracą indywidualny charakter, gdyż zostają sprowadzone do wspólnego mianownika, tzn. określonego, uogólnionego znaku graficznego. Na przykład miasta o określonej liczbie mieszkańców (np. 200-500 tys.) przedstawione są na mapie jednakowym symbolem, mimo iż mają one zróżnicowaną liczbę mieszkańców czy też zabudowę (zob. rozdz. 18.10). CECHY MAPY * dwuwymiarowa (jest wykonana na płaszczyźnie papieru), * jest obrazem zmniejszonym (stopień tego zmniejszenia określa skala mapy), * jest obrazem wymiernym (można na niej dokonywać pomiarów), ’ jest obrazem symbolicznym (obiekty i zjawiska na powierzchni Ziemi przedstawione są na mapie symbolicznymi środkami graficznymi: znakami, literami, liniami, barwnymi plamami według ustalonego dla danej mapy klucza sygnatur). 9.1. Elementy mapy ELEMENTY MAPY * treść - przedstawiana za pomocą umownych znaków graficznych (sygnatur) oraz różnych metod prezentacji kartograficznej, ’ osnowa matematyczna -pozwala na przestrzenne umiejscowienie prezentowanych na mapie obiektów i zjawisk, • elementy pozaramkowe -umożliwiają odczytanie treści mapy, oraz określenie jej aktualności. ZNAKI KARTOGRAFICZNE ‘ powierzchniowe, * liniowe, " punktowe, ■ napisy. Najważniejszym elementem każdej mapy jest jej treść. Dokładne i jednoznaczne jej umiejscowienie w przestrzeni geograficznej nie byłoby jednak możliwe bez osnowy matematycznej mapy. Każda mapa posiada również nazwę, godło i inne tzw. elementy pozaramkowe. Są to m.in.: legenda, schemat podziału na arkusze, schemat podziału administracyjnego, informacja o materiale źródłowym i aktualności treści. 9.1.1. Treść mapy Podstawowym celem mapy jest dostarczenie użytkownikowi informacji o obiektach i zjawiskach geograficznych związanych z powierzchnią Ziemi. Cel ten jednoznacznie wskazuje na poznawczą funkcję mapy. Treść mapy jest przedstawiona za pomocą umownych znaków graficznych (umowny znak graficzny = znak kartograficzny = sygnatura). Znaki graficzne wykorzystywane w redakcji map topograficznych, tematycznych są precyzyjnie opisane w instrukcjach dla danej serii map, a ich znaczenie jest szczegółowo objaśnione w legendzie mapy. Każdy znak graficzny na mapie ma określone cechy, np. kształt, wielkość, barwę. Poszczególne rodzaje znaków graficznych przypisane są więc określonym kategoriom obiektów i zjawisk (np. droga, obszar objęty suszą) lub ich cechom (np. droga wojewódzka, droga polna). 9.1.1.1. Znaki kartograficzne Treść mapy jest przedstawiana za pomocą różnych rodzajów znaków kartograficznych. Są to znaki powierzchniowe, znaki liniowe, znaki punktowe, napisy. Znaki powierzchniowe. Przedstawiają obiekty i zjawiska występujące w sposób ciągły lub „wyspowy” (np. lasy, jeziora). Znaki powierzchniowe mogą mieć różną postać graficzną, a do ich zróżnicowania zazwyczaj wykorzystywana jest barwa, jasność oraz deseń. Znaki liniowe. Dotyczą obiektów liniowych (np. granice dministra-cyjne, drogi, rzeki, linie kolejowe). Znaki te różnią się między sobą szerokością, kolorem, jasnością, ciągłością linii, stopniem jej złożoności. Grubość linii pozwala określić rangę (ważność) tych obiektów 192 9. ZASADY CZYTANIA I INTERPRETACJI MAP (np. ranga drogi: autostrada, droga powiatowa, droga gruntowa). Może prezentować także niektóre cechy obiektów na poziomie jakościowym (np. natężenie ruchu samochodowego lub średni przepływ w rzekach). Znaki punktowe. Oznaczone są nimi te obiekty, których rozmiary nie pozwalają na czytelne przedstawienie na mapie za pomocą linii konturu lub znaku powierzchniowego. Są to zazwyczaj niewielkie obiekty, np. pomniki, pojedyncze drzewa, stacje paliw. Na mapach ogólnoge-ograńcznych i przeglądowych znakami punktowymi przedstawiane są miasta, z wyjątkiem największych miast, które mogą być przedstawione konturem. Znaki punktowe informują o położeniu danego obiektu. Mogą być one rozmieszczone na mapie topograficznie (dokładnie w miejscu, gdzie występuje dany obiekt w rzeczywistości) lub nietopo-graficznie (np. symbole gałęzi przemysłu lub symbole obiektów zabytkowych przy znaku miejscowości). Napisy. Odnoszą się zazwyczaj do nazw własnych obiektów (np. Morze Bałtyckie, Góry Skaliste), skrótów (np. żw. - żwirownia, elw. - elewator), liczbowej charakterystyki obiektów (np. wysokości szczytów, daty wydarzeń historycznych). Napisy umieszczone na mapach różnią się m.in. krojem pisma, wielkością i barwą czcionki. Cechy te zazwyczaj rozróżniają poszczególne kategorie obiektów (np. wysokość bezwzględna szczytu, data wydarzeń historycznych, głębokość jeziora) lub ich rangę (nazwa miasta stołecznego, nazwa miasta powiatowego). 9.1.1.2. Metody kartograficznej prezentacji Wszelkie informacje przedstawione na mapie mają odniesienie przestrzenne. Danymi wyjściowymi tych informacji mogą być np. dane statystyczne (zawarte np. w rocznikach statystycznych, komputerowych bazach danych) lub dane opisowe. W przypadku niektórych map tematycznych danymi wyjściowymi są również inne mapy tematyczne (np. mapy glebowe dla map glebowo-rolniczych; mapy geologiczne dla map hydrogeologicznych). Po przeprowadzeniu procesu transformacji dane wyjściowe podlegają wizualizacji za pomocą różnych metod kartograficznej prezentacji. Powszechnie na mapach stosowane są metoda sygnatur, metoda powierzchniowa, metoda zasięgów, metoda kropkowa, metoda kartogramu, metoda izolinii. METODY KARTOGRAFICZNEJ PREZENTACJI " sygnatur, " powierzchniowa, ■ zasięgów, • kropkowa, " kartogramu, * izolinii. 9.1. ELEMENTY MAPY 193 Przykład 1 METODA SYGNATUR skala: 1:10 000 ca las liściasty teren podmokły ----- rzeka droga o nawierzchni twardej ----- droga gruntowa polna lub leśna \ zasięg wyrobiska żwirowni O C O rząd drzew ,ó. pojedynczy krzak żw. żwirownia J. Górne nazwa jeziora Niteć nazwa rzeki punkt poziomej osnowy geodezyjnej z opisaną wysokością poziomice z opisaną wysokością 300 Przykład 2 METODA POWIERZCHNIOWA Metoda sygnatur. Polega na zastosowaniu odpowiednich znaków kartograficznych (sygnatur): powierzchniowych, liniowych, punktowych, które mogą mieć postać figur geometrycznych, symboli, obrazków. Metoda sygnatur jest metodą jakościową. Interpretując znaki umowne, zazwyczaj możemy stwierdzić występowanie danego obiektu lub zjawiska o określonym położeniu (przykład 1). Zróżnicowanie wielkościowe sygnatur przedstawia jedynie rangę obiektów, a ich pewne cechy ilościowe mogą być opisane w legendzie (np. objaśnienie różnej wielkości znaku oznaczającego miasta o określonej liczbie mieszkańców). Metoda powierzchniowa. Stosowana jest tam, gdzie wyróżnia się powierzchnie, które „nie nakładają się” (np. mapa administracyjna -każdy obszar należy do konkretnego i tylko jednego województwa). Metoda powierzchniowa jest stosowana na mapach przedstawiających zjawiska fizyczne, np. rozmieszczenie gleb, ale również na mapach społeczno-gospodarczych (np. mapa użytkowania ziemi) (przykład 2). Metoda zasięgów. Ma zastosowanie, gdy na mapie przedstawiony jest zasięg występowanie danego obiektu (np. zasięg występowania jakiegoś gatunku) lub zjawiska (np. obszary niedoboru wody). Zasięg może być przedstawiany m.in. linią (o różnej grubości, kolorze, ciągłości), sygnaturą lub tylko napisem albo barwną plamą. Korzystając z mapy, na której zastosowano metodę zasięgów, należy uważnie zapoznać się z legendą, gdyż zasięgi mogą mieć różne znaczenia. Na przykład „zasięg ostatniego zlodowacenia” oznacza, że cały teren objęty był lądolodem skandynawskim, a określenie „zasięg występowania wilka” nie oznacza przecież, że wszędzie na danym obszarze spotkamy ten gatunek. Również w przypadku zastosowania kolorów może się okazać, że w sytuacji nakładania się dwóch zasięgów na mapie przedstawiony jest kolor, który może się wydawać użytkownikowi osobnym wydzieleniem, a nie jest on objaśniony w legendzie. Podobny problem interpretacyjny może powodować nakładanie się dwóch zasięgów, gdy nieodpowiednio dobrane są desenie. Przykładowo: zasięg przedstawiony liniami poziomymi + zasięg przedstawiony liniami pionowymi - w rezultacie otrzymamy na mapie „kratkę”, która jako oddzielny zasięg nie jest objaśniona w legendzie) (przykład 3). Metoda kropkowa. Metodycznie jest podobna do metody sygnatur, lecz o ile sygnatura określa jeden obiekt (miasto, punkt widokowy), 194 9. ZASADY CZYTANIA I INTERPRETACJI MAP to kropka (stosuje się również kwadraty, trójkąty) odpowiada pewnej ich liczbie. Wartość statystyczną, która jest symbolizowana przez kropkę, nazywa się wagą kropki i prezentowana jest ona jej barwą lub wielkością. Metoda ta stosowana jest do prezentacji np. rozmieszczenia ludności, hodowli zwierząt. Poprawna interpretacja mapy, na której zastosowano metodę kropkową, wymaga więc szczególnie uważnego zapoznania się z legendą mapy i wagą, jaką autorzy nadali poszczególnym rodzajom kropek (przykład 4). Metoda kartogramu. Jest to metoda ilościowa. Obszar prezentowany na mapie podzielony jest na pola podstawowe (często są to jednostki administracyjne: województwa, gminy, państwa), które wypełnione są odpowiednią barwą. Metodą tą prezentowane są np. gęstość zaludnienia, przyrost naturalny, plony. Dane prezentowane na mapach w ten sposób mają charakter względny, a więc odnoszą się do dwóch wielkości (np. liczba ludności/powierzchnia). Zdarza się także, że jednostki administracyjne nie są odpowiednim polem podstawowym, by zaprezentować dane zjawisko, i wówczas na mapie pola podstawowe są wyróżniane arbitralnie przez autora mapy. Przyjęcie pól o określonej wielkości odpowiada pewnej szczegółowości prezentacji treści i ma to duże znaczenie przy wyciąganiu dalszych wniosków. Dane ilościowe prezentowane tą metodą i odnoszące się do podziału przestrzennego (pól podstawowych) grupowane są w klasy. Warunkiem poprawnego odczytania kartogramu jest więc szczegółowe zapoznanie się z legendą i zwrócenie uwagi na przyjęte granice i rozpiętość klas oraz wielkość (porównywalność) pól podstawowych (przykład 5). Metoda izolinii. Izolinie jako linie na mapie łączą punkty o jednakowej wartości liczbowej danego zjawiska. Powszechnie na mapach spotykamy poziomice (jako izolinie łączące punkty o tej samej wysokości), izotermy, izobary itd. Izolinie służą do prezentacji zjawisk ciągłych przestrzennie. Analiza map zawierających izolinie pozwala więc na łatwą interpretację zmienności danego zjawiska. Izolinie stosowane są również do przedstawienia odległości, np. linie prezentujące odległość danego obszaru od granic państwa (ekwidystanty). Metodę tę stosuje się także powszechnie na mapach, by przedstawić odległości czasowe od danego punktu np. odległość danego obiektu od stacji kolejowej (mapa izochron) (przykład 6). Przykład 3 METODA ZASIĘGÓW Przykład 4 METODA KROPKOWA 9.1. ELEMENTY MAPY 195 9.1.2. Osnowa matematyczna mapy Przykład 5 METODA KARTOGRAMU Przykład 6 METODA IZOLINII SPOSÓB ZAPISU SKALI MAPY Sposób zapisu skali mapy skala liczbowa: iq qqq lub 1:100 000 skala mianowana: 1 cm — 1 km skala liniowa, czyli podziałka: podziałka liniowa prosta 0 1 2 3 4 km i___i-----1____i__i podziałka liniowa złożona 1000 m 0 1 2 3 4 km i"... ■ i-1____i----1_i 1000 m 0 1 2 3 4 km Osnowa matematyczna mapy pozwala na jednoznaczne umiejscowienie w przestrzeni geograficznej prezentowanych na mapie obiektów i zjawisk. Obejmuje ona: - skalę mapy, - punkty osnowy geodezyjnej, - punkty wyznaczające przebieg siatki kartograficznej (wg zastosowanego odwzorowania), - punktu wyznaczające przebieg siatki topograficznej. 9.1.2.1. Skala mapy Skala rozumiana jest jako miara pomniejszenia przedstawionego na mapie obszaru i związanych z nim obiektów względem ich wielkości rzeczywistych. Wyraża ona stosunek długości oznaczonej na mapie do jej terenowego odpowiednika. Im mniejsza skala mapy tym stopień redukcji jest większy i tym większemu uogólnieniu została poddana treść mapy. Skala jest więc wyznacznikiem szczegółowości mapy. Analizując mapy, należy pamiętać, że stosownemu pomniejszeniu na mapach ulega również powierzchnia, która maleje proporcjonalnie do kwadratu mianownika skali. Skala mapy określa zakres, szczegółowość i sposób ujęcia treści mapy, dokładność położenia obiektów, wyznacza także dokładność dokonywanych na mapie pomiarów (np. długości, powierzchni, nachylenia) i opartych na nich obliczeń pochodnych (np. średni spadek, konstrukcja krzywej hipsograficznej). Zazwyczaj powszechnie używane mapy topograficzne i turystyczne tworzone są w skali od 1:10 000 (1:5 000) do 1: 200 000. Skale można wyrazić w formie ilorazu 1/M, w którym mianownik (M) oznacza wielokrotność pomniejszenia, np. 1/10 000 (skala ułamkowa), w postaci zapisu 1:M, np. 1:10 000 (skala liczbowa), albo jako przeciwstawienie jednostek miar długości: użytej na mapie i odpowiadającej jej wartości w terenie, np. 1 cm - 1 km (skala mianowana). Skala mapy nie zawsze jest wygodna w użyciu ze względu na każdorazową konieczność dokonywania obliczeń, dlatego na mapach topograficznych przedstawiana jest ona w postaci graficznej, jako podziałka. Za jej pomocą można mierzyć odległość wprost na mapie i nanosić na mapę odległości 196 9. ZASADY CZYTANIA I INTERPRETACJI MAP zmierzone w terenie. Zazwyczaj na mapach umieszczone są podziałki liniowe lub złożone (transwersalne). 9.1.2.2. Punkty osnowy geodezyjnej Osnowę geodezyjną, z którą spotykamy się na mapach topograficznych, tworzy sieć punktów o precyzyjnie ustalonym położeniu i wysokości (według przyjętego systemu odniesienia). Punkty te, prawnie chronione, są na trwałe oznakowane w terenie. Na mapie przy znakach tych punktów jest podana ich wysokość (m n.p.m.) z dokładnością do 0,1 m. Punkty odnoszące się do gruntów oznaczone są kolorem brązowym, pomarańczowym lub czarnym, natomiast punkty odnoszące się do wód oznaczone są na niebiesko. 9.1.2.3. Punkty wyznaczające przebieg siatki kartograficznej Punkty wyznaczające przebieg siatki kartograficznej (wg zastosowanego odwzorowania) występują na mapach topograficznych jako wewnętrzna ramka mapy. Zazwyczaj stanowią one również podstawę podziału arkuszowego map w zastosowanym w konstrukcji mapy odwzorowaniu. Południki i równoleżniki tworzące ramkę są liniami krzywymi, chociaż na mapach w większych skalach wydają się na pierwszy rzut oka liniami prostymi. Poza ramką wewnętrzną położenie siatki kartograficznej pokazuje równoległa do niej ramka minutowa z oznaczonymi „wylotami” południków i równoleżników, które na mapach zazwyczaj są dość rzadko rysowane. Wzdłuż ramki minutowej nie podaje się współrzędnych geograficznych, zapisane są one przeważnie jedynie w narożnikach mapy. Współrzędne geograficzne są jednak podstawową informacją o mapie i innych materiałach kartograficznych, identyfikując je w sposób jednoznaczny. Ramka minutowa ma również ogromne znaczenie praktyczne, gdyż pozwala nanieść na mapę obiekty terenowe. Każda mapa ma także ramkę zewnętrzną, która jedynie technicznie (estetycznie) zamyka obszar mapy. 9.1.2.4. Punkty wyznaczające przebieg siatki topograficznej Współrzędne geograficzne, których obrazem na mapie jest siatka kartograficzna widoczna w postaci wewnętrznej ramki każdego arkusza, zazwyczaj są mało przydatne do dokładnego określenia po- OSNOWA GEODEZYJNA Zbiór punktów geodezyjnych na mapie, których wzajemne usytuowanie wynika z pomiarów geodezyjnych, w stosunku do których prowadzi się dalsze pomiary. Rozróżnia się: ’ osnowę geodezyjną poziomą dającą relacje w przyjętym układzie współrzędnych płaskich, ’ osnowę geodezyjną wysokościową, w której wyznaczono wysokość punktów względem poziomu morza. SIATKA KARTOGRAFICZNA Sieć, jaką tworzą obrazy południków i równoleżników na płaszczyźnie, powstała w wyniku odwzorowania kartograficznego. 9.1. ELEMENTY MAPY 197 SIATKA TOPOGRAFICZNA Sieć linii w układzie współrzędnych prostokątnych płaskich wniesiona na mapę topograficzną, umożliwiająca określenie położenia punktu względem tego układu. Opis siatki topograficznej znajduje się na ramce mapy. Siatka topograficzna wykreślana jest zwykle co 1 lub kilka km w skali mapy, dlatego nazywana jest też siatką kilometrową. łożenia danego obiektu i odległości między obiektami na mapach. Do tego celu wykorzystywane są współrzędne prostokątne płaskie. Siatka sporządzona w tym układzie nosi nazwę siatki topograficznej lub kilometrowej. Jest to narysowana na mapie siatka kwadratów, której położenie jest uzależnione od zastosowanego na mapie odwzorowania kartograficznego i usytuowania początku układu współrzędnych. Na przykład w odwzorowaniach w układzie Gaussa-Kriigera (np. mapy topograficzne „układu 1992” wydawane po 1995 r.), oraz w odwzorowaniach UTM siatkę topograficzną rysuje się osobno dla każdej strefy, rozpoczynając od przecięcia się środkowego południka z równikiem, które jest traktowane jak osie układu współrzędnych prostokątnych. Siatkę topograficzną tworzą linie proste poprowadzone równolegle do obydwu osi, a ich odstępy zależą od skali mapy. Przykładowo w skalach 1:10 000, 1:25 000 i 1:50 000 wynoszą one odpowiednio 10, 4 i 2 cm co odpowiada 1 km. Linie siatki topograficznej mają oznaczenia liczbowe wyrażające w kilometrach ich odległość od początku układu współrzędnych 9.1.3. Elementy pozaramkowe mapy Poza ramką mapy umieszczane są dodatkowe informacje, takie jak: nazwa, godło, legenda, schemat podziału na arkusze lub schemat podziału administracyjnego. Zamieszczone są tu również informacje o materiale źródłowym i stopniu aktualności mapy (kiedy były wykonane badania terenowe, kiedy mapa została wydana lub kiedy został wznowiony druk konkretnego arkusza). Na obszarze pozaramkowym zamieszczone są zazwyczaj także informacje o autorze lub redaktorze mapy oraz o wydawnictwie i miejscu wydania. 9.1.3.1. Nazwa Każda mapa ma nazwę, która jest umieszczona zazwyczaj nad górną ramką mapy (np. mapy topograficzne, mapy geologiczne) lub w polu dodatkowym łącznie ze skalą i legendą (np. mapy turystyczne). Nazwa arkusza mapy topograficznej pochodzi zazwyczaj od największej miejscowości zlokalizowanej w obszarze prezentowanym na mapie. Nazwa map turystycznych lub samochodowych wiąże się natomiast 198 9. ZASADY CZYTANIA I INTERPRETACJI MAP z prezentowanym na mapie obszarem (np. państwo, łańcuch górski). Tytuł mapy jest jednak problemem złożonym. Zdarza się, że w zależności od wydawcy mapy mają tytuł lub nie. Ta sama mapa może mieć też dwa różne tytuły w zależności od roku wydania. W wielu przykładach, zwłaszcza map turystycznych i tematycznych, poza tytułem głównym podawany jest także tytuł dodatkowy np. Mapa turystyczno-krajoznawcza, Mapa sozologiczna. Również na arkuszach map geologicznych podawana jest informacja uzupełniająca, np. Mapa bez utworów czwartorzędowych. Jest to informacja dodatkowa, która bardzo ułatwia użytkownikowi rozpoznanie rodzaju mapy. Pewien problem mogą stanowić mapy historyczne, których nazwy zostały zapisane w języku obcym (łacinie, języku niemieckim) lub ich autorzy używali własnych, nieistniejących już dzisiaj nazw miejscowości (np. niem. Wolfram, Wohlborn = Wolbrom). Integralną częścią wielu map są także objaśnienia w postaci książki, broszury (np. Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski). 9.1.3.2. Godło Drugim elementem identyfikującym konkretny arkusz mapy jest godło (mapy topograficzne, geologiczne). Godło jest symbolem liczbowym lub liczbowo-literowym jednoznacznie identyfikującym arkusz mapy i określającym jego położenie względem innych arkuszy. Na ramkach zewnętrznych mapy umieszczone jest także godło arkuszy sąsiednich. Godło arkusza umieszczone jest nad północną ramką mapy, po jego lewej stronie lub pośrodku. Godło mapy jest ustalane zgodnie z przyjętym podziałem sekcyjnym w danym układzie odwzorowania (np. układ „2000”, układ UTM, układ 1965, układ WGS-84, układ 1992). Wprawnemu użytkownikowi godło pozwala także rozpoznać, w jakim układzie odwzorowania została wykonana dana mapa (przykład 7). GODŁO MAPY PRZYKŁAD 7 Układ 1965: mapa w skali 1:50 000, np. 182.1 mapa w skali 1:25 000, np. 182.12 mapa w skali 1:10 000, np. 182.122 Układ 1992: mapa w skali 1:50 000, np. N-33-136-C mapa w skali 1:25 000, np. N-33-136-C-a mapa w skali 1:10 000, np. N-33-136-C-a-4 9.2. Klasyfikacja map Każdą mapę wykonuje się w określonym celu. W zależności od przeznaczenia mapy zawiera ona różną treść. Zróżnicowanie świata i coraz 9.2. KLASYFIKACJA MAP 199 KLASYFIKACJA MAP Podział map ze względu na treść: ’ mapy ogólnogeograficzne (np. fizycznogeograficzne kontynentów, topograficzne), * mapy tematyczne (np. geologiczne, sozologiczne, hydrograficzne, glebowo-rolnicze, komunikacyjne, polityczne). Podział map ze względu na skalę: ’ mapy wielkoskalowe (skala > 1:200 000), ' mapy średnioskalowe (skala 1:200 000 - 1:1 000 000), ■ mapy małoskalowe (skala < 1:1 000 000). szybsze tempo jego poznania sprawiają, że wzrasta liczba i różnorodność map. Zazwyczaj klasyfikowane są one na podstawie treści oraz skali. Ze względu na przedstawioną treść dzielimy mapy na ogólnogeograficzne oraz tematyczne. Mapy ogólnogeograficzne dają użytkownikowi ogólną charakterystykę obszaru, przedstawiają ukształtowanie terenu, stosunki wodne, osiedla, linie komunikacyjne, pokrycie terenu. Mogą również zawierać takie elementy, których nie sposób dostrzec w terenie, np. granice administracyjne, granice parków narodowych. Do map ogólnogeograficznych należą m.in. mapy fizycznogeograficzne kontynentów, mapy topograficzne. Mapy tematyczne prezentują natomiast wybrane zagadnienie przyrodnicze lub społeczno-gospodarcze. Ich zasadniczą treścią są zjawiska i obiekty związane z konkretną dziedziną wiedzy. Są to na przykład mapy glebowe, hydrograficzne, geomorfologiczne, botaniczne lub mapy komunikacyjne, ludnościowe, polityczne, administracyjne. Istnieją również mapy tematyczne łączące w sobie treść przyrodniczą i społeczno-gospodarczą. Należą do nich m.in. mapy ekologiczne, mapy agroklimatyczne, glebowo-rolnicze. Drugim ważnym kryterium podziału map jest skala. Stosując to kryterium, wyróżnia się: mapy wielkoskalowe (skala > 1:200 000), mapy średnioskalowe (skala 1:200 000 - 1:1 000 000), mapy małoskalowe (skala < 1:1 000 000). 9.3. Czytanie i interpretacja map Proces czytania i interpretacji mapy jest procesem złożonym i wieloetapowym. 9.3.1. Czytanie map Czytanie mapy polega na rozróżnianiu i identyfikacji poszczególnych znaków umownych użytych na mapie oraz powiązaniu ich z odpowiednimi obiektami i zjawiskami w rzeczywistości. Interpretacja mapy jest procesem bardziej złożonym, polega bowiem na wyciąganiu wniosków na podstawie informacji uzyskanych z mapy, oraz informacji posiadanych przez użytkownika. 200 9. ZASADY CZYTANIA I INTERPRETACJI MAP Proces czytania i interpretacji mapy należy rozpocząć od zapoznania się z nazwą mapy, współrzędnymi kartograficznymi. Umożliwi to wstępne rozpoznanie obszaru, który jest przedstawiony na mapie. Zapoznanie się ze skalą mapy i rodzajem mapy dostarczy informacji o jej szczegółowości, jak również pozwoli rozpoznać elementy główne, które budują zasadniczą treść mapy (w zależności od rodzaju mapy), oraz elementy inne, podrzędne (uzupełniające). Przeczytanie i zrozumienie legendy pozwoli natomiast na właściwą interpretację zastosowanych na mapie znaków umownych i metod prezentacji. Na wielu mapach znajdują się także informacje dodatkowe, niezbędne do właściwego korzystania z ich treści. Należą do nich: - informacja o podstawach matematycznych mapy (układ współrzędnych, odwzorowanie, układ wysokości), - schemat podziału administracyjnego, - informacja o wydawcy, materiałach źródłowych i stopniu aktualności treści, - informacja o dacie zakończenia prac terenowych lub opracowania mapy (informuje ona o aktualności danych - w przeciwieństwie do daty druku). Proces czytania mapy odbywa się u użytkownika w trzech fazach odbioru: - widoczności, - rozróżniania, - identyfikacji. Fazy te u użytkowników map uwarunkowane są zazwyczaj względami psychologicznego i fizjologicznego procesu percepcji. W fazie widoczności użytkownik odbiera jedynie rozmieszczenie bliżej nieokreślonych znaków na mapie, może on odróżniać punkty, linie i powierzchnie. Na tym etapie czytania mapy możliwe jest również rozróżnienie przez użytkownika tylko części znaków ze względu na mniejsze lub większe ich zagęszczenie na określonym fragmencie mapy. W fazie rozróżniania użytkownik odróżnia już poszczególne znaki w sensie graficznym i znaczeniowym. Rozpoznaje kształty poszczególnych znaków punktowych, zauważa różnice pomiędzy znakami powierzchniowymi i liniowymi (np. ciągłość, grubość, kolor linii). Rozpoznanym znakom użytkownik przypisuje też konkretne znaczenie, FAZY CZYTANIA MAPY • faza widoczności - widzimy bliżej nieokreślone znaki na mapie, • faza rozróżniania -odróżniamy poszczególne znaki w sensie graficznym i znaczeniowym, • faza identyfikacji -konkretnym znakom graficznym przypisujemy obiekty i zjawiska występujące w rzeczywistości. 9.3. CZYTANIE I INTERPRETACJA MAP 201 ETAPY POPRAWNEGO CZYTANIA I INTERPRETACJI MAP * zapoznanie się z rodzajem analizowanej mapy, * rozpoznanie obszaru przedstawionego na mapie, ■ zapoznanie się ze skalą mapy, * zapoznanie się ze stopniem aktualności mapy, * przeczytanie i zrozumienie legendy, ■ rozpoznanie na mapie różnych znaków graficznych i metod kartograficznej prezentacji, * rozróżnienie zasadniczych i uzupełniających elementów treści mapy, ’ poznanie przestrzennego rozmieszczenia obiektów lub zjawisk przedstawionych na mapie, ’ szczegółowa analiza zróżnicowania cech jakościowych i ilościowych obiektów i zjawisk, * wykonanie pomiarów bezpośrednich i obliczeń pochodnych, * poznanie relacji pomiędzy wybranymi obiektami i zjawiskami, ’ określenie podobieństw i różnic pomiędzy wybranymi obszarami, ’ wnioskowanie w oparciu o szczegółową analizę treści mapy i informacje posiadane przez użytkownika. np. linia może oznaczać autostradę, drogę gruntową lub rzekę w zależności od atrybutów linii. W fazie identyfikacji użytkownik mapy konkretnym rozpoznanym znakom przypisuje obiekty w przestrzeni geograficznej, znak miasta nie jest już dla niego anonimowy, ale jest to konkretne miasto, np. Warszawa, a nie Berlin, linia obrazująca rzekę jest identyfikowana przez niego jako Wisła, a nie na przykład Nil w Afryce. Ważną cechą mapy jest jej poglądowość. Pozwala ona na szybkie, bezpośrednie i jednoznaczne ustalenie na podstawie mapy wzajemnego rozmieszczenia poszczególnych obiektów i zjawisk oraz istniejących pomiędzy nimi powiązań dotyczących ich funkcjonalnego znaczenia. 9.3.2. Interpretacja map Interpretując mapę, należy pamiętać, że zawiera ona dwa podstawowe rodzaje charakterystyk: jakościową, która jest zazwyczaj wyrażana za pomocą cech graficznych znaków umownych (np. kształt, kolor, deseń), oraz ilościową, wyrażaną zasadniczo przez wielkość znaku. Dane statystyczne zjawisk przedstawiane są natomiast na mapach według ciągłej lub skokowej skali wartości. Pierwsza z nich pozwala na odczytanie na mapie indywidualnej wartości danego punktu lub obszaru, tzn. każdy punkt na mapie może być scharakteryzowany według jego indywidualnej wartości liczbowej (np. wysokość bezwzględna konkretnego punktu na mapie). Skokowa skala wartości jest wynikiem grupowania w przedziały klasowe (np. miasto o liczbie mieszkańców 200-500 tys.) Z definicji mapy wynika kolejna jej cecha - wymierność. Pozwala ona na wykonanie pomiarów bezpośrednich (np. pomiar długości, powierzchni) oraz obliczeń pochodnych (np. średnie nachylenie). Interpretując mapę, należy pamiętać, że mapa jest obrazem zmniejszonym, a więc charakteryzuje się celowym doborem i uogólnieniem przedstawionych obiektów i zjawisk ze względu na skalę, oraz przeznaczenie mapy. Poglądowość i wymierność mapy pozwalają użytkownikowi na interpretację przestrzennego rozmieszczenia obiektów i zjawisk. Charakteryzując środowisko przyrodnicze przedstawionego na mapie obszaru, 202 9. ZASADY CZYTANIA I INTERPRETACJI MAP zwraca on przede wszystkim uwagę na jego przestrzenne zróżnicowanie, rozpoznaje główne (naturalne i antropogeniczne) formy rzeźby, określa ukierunkowanie pasm górskich i dolin, charakteryzuje stopień rozczłonkowania stoków, jak również odczytuje podstawowe cechy morfometryczne tych form. Podobnie postępuje, charakteryzując elementy treści mapy związane z działalnością człowieka, np. rozpoznaje typ i strukturę zabudowy, typ i układ sieci komunikacyjnej, rodzaj użytkowania gruntu. Na mapach tematycznych zazwyczaj umieszczane są dodatkowe informacje, na mapach geologicznych jest to np. bieg i upad warstw skalnych, a na hydrologicznych np. głębokość poziomu wód gruntowych. Te dodatkowe informacje pozwalają na pełniejszą interpretację wybranych elementów środowiska przyrodniczego, poznanie ich zróżnicowania w przestrzeni oraz poznanie relacji pomiędzy nimi. Po wstępnej analizie mapy staramy się poznać relacje, jakie zachodzą pomiędzy przedstawionymi na mapie obiektami i zjawiskami (np. rozmieszczenie osadnictwa, układ sieci komunikacyjnej a rzeźba terenu). Szukamy związków pomiędzy poszczególnymi cechami środowiska przyrodniczego. Poznajemy różnice i podobieństwa poszczególnych cech między regionami fizycznogeograficznymi lub w jednostkach naturalnych (np. w obrębie różnych zlewni), lub też jednostkach administracyjnych (np. pomiędzy poszczególnymi państwami, województwami). 9.3. CZYTANIE I INTERPRETACJA MAP 203 10. PRZYGOTOWANIE KRÓTKIEJ WYPOWIEDZI ELŻBIETA BILSKA-WODECKA 10.1. Przygotowanie wypowiedzi 10.2. Wygłaszanie referatu 207 209 10.3. Wypowiedź spontaniczna 209 PRZYGOTOWANIE KRÓTKIEJ WYPOWIEDZI ELŻBIETA BILSKA-WODECKA Wypowiedź ustna jest, obok słowa pisanego, najczęściej używaną formą komunikacji międzyludzkiej. Również w kręgach naukowych, poza nieformalnymi kontaktami, wykorzystywana jest ona w bardzo wielu sytuacjach, m.in. w czasie konferencji, seminariów czy podczas dyskusji (zob. rozdz. 13). Może mieć charakter spontaniczny, najczęściej zaś jest przygotowana. Do wypowiedzi przygotowywanych zaliczyć można referat na konferencji, wykład, odczyt popularnonaukowy czy krótką wypowiedź na seminarium. Przygotowanie wystąpienia, bez względu na czas jego trwania czy audytorium, odbywa się w kilku etapach według tego samego schematu. Różnica występuje tylko w zakresie materiału i sposobach prezentacji (zob. rozdz. 18.11). 10.1. Przygotowanie wypowiedzi Na początku należy odpowiedzieć na kilka pytań: - Jaki charakter będzie miało wystąpienie (referat na konferencji naukowej, wykład, odczyt popularno-naukowy itp.) ? - Kto będzie odbiorcą naszego wystąpienia? W przypadku wystąpienia popularnonaukowego ważne są: wykształcenie, zainteresowania i wiek potencjalnych słuchaczy. - Ile minut ma trwać wystąpienie? JAKOŚĆ WYPOWIEDZI zależy od: * wiedzy merytorycznej, ’ przygotowania, ’ umiejętności komunikacyjnych. PRZYGOTOWANIE WYPOWIEDZI CEL laką informację chcemy przekazać? ADRESAT Komu chcemy przekazać informacje? ETAPY PRZYGOTOWANIA WYPOWIEDZI ‘ sformułowanie tematu i celu wystąpienia, * dobór zagadnień, ‘ uporządkowanie i selekcja materiału, * sformułowanie wniosków (są odpowiedzią na postawiony cel), ’ opracowanie tekstu wystąpienia, * dobór materiałów ilustracyjnych i przygotowanie prezentacji multimedialnej, ’ przygotowanie konspektu do wykorzystania w trakcie wystąpienia (opcjonalnie). - Od ilości czasu zależy stopień szczegółowości wystąpienia. Na konferencjach naukowych najczęściej jest to 15-30 minut (referat) i 10 minut (komunikat). Im krótsza wypowiedź, tym bardziej staranny powinien być dobór prezentowanych zagadnień. - Czy wystąpienie będzie uzupełniała prezentacja multimedialna? (zob. rozdz. 11). Tytuł oraz zakres referatu powinien odpowiadać tematyce konferencji. Nawet najlepiej przygotowany, ale nie na temat - zwykle jest porażką. Następnie konieczne jest opracowanie konspektu wystąpienia, który uwzględnia tematykę, formę, czas trwania, sposób prezentacji zagadnienia oraz możliwości percepcyjne audytorium. Pierwszym krokiem w opracowaniu konspektu wystąpienia jest dobór ogólnej problematyki odpowiadającej tematowi wystąpienia. Następnie dokonuje się szczegółowej selekcji zagadnień i porządkuje materiał. Na podstawie konspektu przygotowujemy tekst wystąpienia oraz prezentację multimedialną. Trzeba pamiętać, że przeczytanie jednej strony tekstu zajmuje około 5 min. Zatem na 15-minutowe wystąpienie przypadają 3-4 strony tekstu. Dla osób, które nie mają doświadczenia, napisanie referatu jest konieczne. Umożliwia bowiem uporządkowanie myśli i uniknięcie w trakcie wystąpienia mówienia o sprawach mało istotnych. Tekst pisany jest szczególnie ważny, jeśli nasze wystąpienie będzie w języku obcym, ponieważ pozwala opanować m.in. fachową terminologię. Przygotowując ilustracje do wystąpienia, należy pamiętać, żeby nie było ich za dużo. Końcowym etapem jest przygotowanie krótkiego konspektu, z którego można skorzystać podczas wystąpienia. Nie wszyscy jednak z tej formy korzystają. Osobom, które mają duże doświadczenie w wystąpieniach publicznych, wystarczy tylko dobrze przygotowana prezentacja multimedialna. Konspekt ten może mieć dwie formy. Jedną z nich jest zestaw kartek formatu A6, na których wypisano w kolejności zagadnienia omawiane w wystąpieniu. Kartki te trzeba ponumerować, aby w razie rozsypania uniknąć problemu z ustaleniem ich kolejności. Drugim typem konspektu jest wydruk kolejnych slajdów z prezentacji multimedialnej. 208 10. PRZYGOTOWANIE KRÓTKIEJ WYPOWIEDZI 10.2. Wygłaszanie referatu Prezentacja referatu polega na jego wygłoszeniu, a nie jak to czasem bywa - na czytaniu z kartki. Dlatego jeśli nie potrafimy mówić swobodnie, to lepiej nauczyć się ważniejszych fragmentów na pamięć. Uporządkowana wypowiedź pozwala słuchaczom lepiej zapamiętać treść. Przykłady powinny dobrze ilustrować prezentowane zagadnienie. Każdemu wystąpieniu na forum publicznym towarzyszy trema. Doświadczeni mówcy potrafią sobie z nią poradzić. Niektóre osoby może ona całkowicie sparaliżować i nie pozwolić na dobre zaprezentowanie referatu. Dlatego ważne jest nastawienie psychiczne prelegenta. Należy mówić spokojnie, ale nie za cicho i nie jednostajnie. Treść powinna być wyrażona językiem prostym. Powinno się unikać nadużywania słów i wtrętów typu „prawda”, „dobrze”. Kwiecisty styl wypowiedzi utrudnia przekaz oraz może spowodować, że zabraknie czasu na przedstawienie informacji merytorycznych. Podczas wypowiedzi trzeba kontrolować to, co się ma do przekazania słuchaczom. Każdy dobry mówca powinien posiadać umiejętność utrzymywania słuchaczy w napięciu. Ważne jest, aby już na wstępie umieć zwrócić uwagę audytorium i zachęcić do słuchania tego, co mamy do powiedzenia. W czasie wypowiedzi trzeba obserwować reakcje słuchaczy. Nie można utrzymać ich uwagi podczas całego referatu na jednakowym poziomie. Wiedząc o tym, dobry mówca potrafi tak dobrać formy prezentacji, aby słuchacze, którzy skupili uwagę na innych problemach, ponownie byli czynnymi słuchaczami wystąpienia. Aby dostrzec reakcję audytorium, należy je obserwować. Dlatego niedopuszczalne jest, aby mówca w czasie wystąpienia patrzył w najdalszy kąt sali zamiast na twarze słuchaczy. 10.3. Wypowiedź spontaniczna Z wypowiedzią spontaniczną mamy do czynienia w sytuacjach, kiedy odpowiadamy na różnego rodzaju pytania lub występujemy bez wcześniejszego przygotowania np. podczas egzaminów ustnych czy w czasie dyskusji na konferencji. CZEGO UNIKAĆ PODCZAS WYSTĄPIENIA? ‘ mówienia nie na temat, ■ mówienia o wszystkim, * mówienia do notatek, ignorowania słuchaczy, ■ nadmiaru szczegółów, ‘ nadużywania słów i wtrętów, * gwałtownej gestykulacji, * rozpraszającego uwagę zachowania (bawienia się długopisem, kluczami itp.), * spoglądania na zegarek, ' garbienia, pochylania nad pulpitem. JAK MÓWIĆ? * głośno (w kierunku drugiego końca sali), ’ wyraźnie, * ekspresyjnie, ‘ do słuchaczy (zachowujemy kontakt wzrokowy w każdym miejscu sali), * w sposób uporządkowany, ’ położyć duży akcent na wiadomości podstawowe. 10.2. WYGŁASZANIE REFERATU 209 Konferencje naukowe nie spełniałyby w pełni swoich funkcji wymiany myśli, gdyby po wygłoszonych referatach nie było czasu przeznaczonego na dyskusję. Odpowiedź na pytania podczas konferencji powinna być konkretna i zwięzła. W niektórych przypadkach wystarczą tylko słowa „tak” lub „nie”. W przypadku konieczności udzielenia bardziej rozbudowanej wypowiedzi trzeba czuwać nad tym, aby nie przerodziła się ona w drugi referat. 210 10. PRZYGOTOWANIE KRÓTKIEJ WYPOWIEDZI 11. PREZENTACJA MULTIMEDIALNA ELŻBIETA BILSKA-WODECKA 11.1. Przygotowanie planu prezentacji 213 11.2. Projekt graficzny prezentacji 215 11.3. Przygotowywanie tekstu i materiału ilustracyjnego 216 11.4. Opracowanie prezentacji w programie komputerowym 217 11.4.1. Tło 218 11.4.2. Tekst 220 11.4.3. Tabele 221 11.4.4. Ryciny 222 11.4.5. Fotografie 223 11.4.6. Animacje 225 11.4.7. Filmy, dźwięk 225 11.5. Sprawdzenie prezentacji pod względem merytorycznym, technicznym i estetycznym 226 11.6. Przygotowanie pliku do prezentacji 226 11.7. Materiały informacyjne 227 11 PREZENTACJA MULTIMEDIALNA ELŻBIETA BILSKA-WODECKA Prezentacja multimedialna jest plikiem, który może zawierać w sobie informacje przedstawione za pomocą słów (tekstu, dźwięku) i obrazów (rycin, fotografii, filmu). Dzięki możliwości przedstawienia treści w atrakcyjnej formie graficznej oraz łatwości obsługi programu zarówno do przygotowania, jak i odtworzenia prezentacja jest obecnie najczęściej wykorzystywanym materiałem audiowizualnym uzupełniającym wykład, referat na konferencji czy pogadankę popularnonaukową. Prezentacja może być też wykorzystywana poza publicznymi wystąpieniami, jako samodzielny pokaz slajdów na dany temat. Często jest umieszczana w Internecie jako jedna z form popularyzacji wiedzy. Materiały zawarte w prezentacji mogą też być drukowane i udostępniane w tradycyjnej (papierowej) formie (zob. rozdz. 18.12). 11.1. Przygotowanie planu prezentacji Od właściwego przygotowania prezentacji multimedialnej zależy nie tylko stopień zaangażowania słuchaczy w aktywny odbiór prelekcji, trwałość i łatwość zapamiętywania przekazywanych informacji, ale również pozytywne przyjęcie przez słuchaczy naszego wystąpienia. Autor powinien zadać sobie pytanie o cel prezentacji (jakie informacje chce przekazać) i jej odbiorcę (jaki jest wiek i poziom wiedzy PREZENTACJA MULTIMEDIALNA (łac. multum = liczny) daje możliwość połączenia TEKSTU OBRAZU ANIMACJI DŹWIĘKU FILMU MUZYKI PRZYGOTWANIE PREZENTACJI Przed przystąpieniem do tworzenia prezentacji odpowiadamy na następujące pytania: ’ Co jest celem prezentacji? * Kto jest odbiorcą wystąpienia? * Jakie korzyści powinni odnieść słuchacze z wystąpienia? ■ Jakie będą główne punkty prezentacji? * Jałcie metody ułatwiające słuchaczom przyswojenie materiału zostaną zastosowane? ■ Jakimi wnioskami zakończy się prezentacja? " W jakim stopniu prezentacja będzie nawiązywała do dorobku innych badaczy zajmujących się podobną problematyką? potencjalnych słuchaczy). Od odpowiedzi zależy treść i środki wyrazu. Inaczej przygotowywana jest prezentacja popularnonaukowa, inaczej wystąpienie przeznaczone dla specjalistów z danej dziedziny. O jakości prezentacji, która zwykle jest uzupełnieniem wykładu, decyduje wiedza i umiejętności komunikacyjne prelegenta. W przypadku prezentacji będącej samodzielnym materiałem informacyjnym główną rolę odgrywa sposób prezentacji informacji wyrażony za pomocą odpowiednio dobranej szaty graficznej. Przygotowanie prezentacji obejmuje kilka etapów. Pierwszy to projektowanie, podczas którego powstaje szczegółowy plan prezentacji. Powinien on zawierać zarówno wykaz prezentowanych zagadnień, jak i wstępną charakterystykę materiału ilustracyjnego. Plan można przygotować np. w postaci tabeli (tab. 11.1). Najlepiej przygotować plan, kierując się następującymi zasadami. Długość prezentacji (liczba slajdów) uzależniamy od czasu, jaki mamy przeznaczony na wystąpienie. Najczęściej przyjmuje się, że do zilustrowania 45-minutowego wystąpienia potrzebne jest 20-25 slajdów. Natomiast na 15-minutową prezentację będziemy potrzebować ok. 10 slajdów. Liczba slajdów jest częściowo uzależniona od stopnia skomplikowania prezentowanych zagadnień i tym samym od czasu przypadającego na ich wyjaśnienie. Im bardziej złożona rycina, im trudniejszy problem, tym więcej czasu potrzeba na ich omówienie, co z kolei pociąga za sobą konieczność zmniejszenia liczby slajdów. Prezentacja jest graficznym uzupełnieniem przekazywanych informacji, dlatego najważniejszy w wystąpieniu jest komentarz autora. Zaleca się, aby osoby niemające zbyt dużego doświadczenia w wygłaszaniu referatów przygotowały sobie na piśmie treść wystąpienia z komentarzem do slajdów. Pozwala to uniknąć zbyt długiego czy chaotycznego omawiania jednego slajdu i sprawia, że wypowiedź jest zwięzła i na temat oraz umożliwia przekazanie informacji w wyznaczonym czasie. Należy pamiętać, że przeczytanie jednej strony standardowego maszynopisu (1800 znaków na stronie) zajmuje ok. 5 minut. Zatem w przypadku 15-minutowego wystąpienia tekst referatu nie powinien przekraczać 3-4 stron. 214 11. PREZENTACJA MULTIMEDIALNA Tabela 11.1. Przykład planu w postaci tabeli Lp- Tematyka/ Tekst na slajdzie Elementy graficzne nagłówek rycina tabela fotografia slajdu 1. Slajd tytułowy temat wystąpienia, imię i nazwisko brak brak tak oraz afiliacja autora 2. Wprowadzenie wymienić najważniejsze zagadnie- brak brak brak nia omawiane w wystąpieniu 3. Cel sformułowanie celu wystąpienia brak brak brak 4. Podstawowe omówić, jak różni autorzy definiują brak brak brak pojęcia zjawisko; zacytować najważniejsze definicje 5. Obszar badań brak rycina przedstawia- zdjęcia charak- jąca obszar badań terystycznych form terenu 6. Metody wymienić metody (w tekście nale- rycina przedstawia- zdjęcia apara- ży je dokładnie omówić) jąca rozmieszczenie tury pomiarowej punktów pomiaro- wych 7. Wyniki wymienić w punktach otrzymane ryciny przedstawiają- tabele zbiorcze w zależności wyniki ce wyniki wyników od tematu pomiarów itp. 8. Wnioski wypisać w punktach wnioski wypływające z przeprowadzonych badań; wnioski są odpowiedzią na postawiony cel Źródło: opracowanie własne. 11.2. Projekt graficzny prezentacji Prezentację multimedialną można wykonać przy użyciu m.in. programu PowerPoint z pakietu biurowego Microsoft Office, Impress z pakietu OpenOffice lub Prezi. Popularne programy do tworzenia prezentacji zawierają przykłady i wzorce stron, z których można skorzystać. Na bazie istniejących szablonów, przygotowanych przez producenta oprogramowania, można stworzyć własny projekt, modyfikując np. kolorystykę lub czcionki. 11.2. PROJEKT GRAFICZNY PREZENTACJI 215 Oprócz walorów merytorycznych ważnym elementem prezentacji jest jej szata graficzna. Estetyczna i dobrze zaprojektowana może być dodatkowym walorem wystąpienia. Należy stosować się do kilku podstawowych reguł. Nie można ulegać pokusie użycia wszystkich możliwych funkcji programu do przygotowania prezentacji. Przeładowanie efektami specjalnymi utrudnia dobry odbiór i zapamiętywanie prezentowanych treści. Należy kierować się zasadą „co powinno się wykonać”, a nie „co umiem wykonać” w danym programie oraz czy użyta funkcja ułatwi odbiór i zapamiętanie przekazywanych informacji. Właściwy dobór tematyczny i jakość elementów graficznych, w szczególności rycin i fotografii, jest jedną z najważniejszych faz tworzenia prezentacji. Nie powinno się zamieszczać ilustracji, które nie są powiązane z tematem. Krój i wielkość zastosowanej czcionki powinny zarówno podkreślać rangę prezentowanego tematu, jak i być proporcjonalne do innych części tekstu prezentacji. Prezentacja nie powinna rozpraszać uwagi odbiorcy, ale pomagać przyswoić prezentowane treści. Jednym ze sposobów realizacji tego założenia jest konsekwentne stosowanie stylu - akapitów, krojów pisma, wielkości marginesów, odległości tekstów od ilustracji, wielkości obrazów, grubości ramek itp. - przyjętego w całej prezentacji. Należy również zadbać o to, aby materiał ikonograficzny był dobrej jakości, tzn. miał odpowiedni kontrast, ostrość, nasycenie kolorów i rozdzielczość. 11.3. Przygotowywanie tekstu i materiału ilustracyjnego Materiał informacyjny prezentacji stanowią tekst i materiał ilustracyjny (rycina, tabela, fotografia, film, nagranie dźwiękowe, animacja). Zaczynamy go tworzyć, kiedy wiadomo, kto będzie odbiorcą informacji, oraz został określony zakres tematyczny prezentacji. Na tym etapie powstaje tekst (komentarz) i następuje dobór materiału ilustracyjnego (zdjęcia) oraz gromadzone są dane do rycin, wykresów i tabel. Przy wyborze ilustracji uwzględnia się zarówno ich wartość merytoryczną, jak i jakość techniczną. Nawet najlepsza merytorycznie ilustracja, ale źle przygoto 216 11. PREZENTACJA MULTIMEDIALNA wana czy niestarannie wykonana, może wpłynąć negatywnie na odbiór całej prezentacji. Zdjęcia użyte w prezentacji powinny mieć dużą wartość merytoryczną oraz wysoką jakość techniczną. Nie wszystkie zdjęcia prawidłowe merytorycznie mogą być publikowane ze względu na różne usterki natury technicznej. Jednak niektóre uchybienia techniczne można usunąć w procesie obróbki cyfrowej obrazu. Przy doborze zdjęć i slajdów kierujemy się następującymi kryteriami: - ostrość obrazu: jeśli obraz jest minimalnie nieostry, a fotografia jest większa od formatu publikacji, to wówczas można taką fotografię wybrać do dalszego opracowania. Z reguły nie powinno się wybierać zdjęć nieostrych. - ogólna kompozycja obrazu ze szczególnym uwzględnieniem rozmieszczenia obszarów ciemnych i jasnych na zdjęciu. - ogólna kolorystyka zdjęcia. Zdjęcia zbyt ciemne lub zbyt jasne mogą być nieczytelne podczas wyświetlania na projektorze. W przypadku materiału ilustracyjnego zapisanego w formacie cyfrowym dodatkowo bierzemy pod uwagę rozdzielczość (dpi) i rozmiary (wielkość obrazka w centymetrach). 11.4. Opracowanie prezentacji w programie komputerowym Przygotowując prezentację, możemy wykorzystać już istniejący wzorzec, zmodyfikować go korzystając ze wzorca dokumentu albo z materiałów umieszczonych w Internecie, lub stworzyć własny projekt prezentacji. Korzystanie ze wzorca jest dużym ułatwieniem, ponieważ daje możliwość skorzystania z gotowej makiety lub pozwala na samodzielne modyfikowanie takich parametrów prezentacji, jak: tło, ustawienie, tyl tekstu oraz układ elementów graficznych slajdu. Dzięki temu unikamy uciążliwego formatowania stylu na każdym slajdzie. Strona tytułowa powinna zawierać tytuł prezentacji. W dolnej części zazwyczaj umieszcza się imię i nazwisko autora oraz jego afiliację (nazwę i adres instytucji). Trzeba jednak pamiętać, aby te informacje 11.4. OPRACOWANIE PREZENTACJI W PROGRAMIE KOMPUTEROWYM 217 SLAJD POWINIEN ZAWIERAĆ TYTUŁ INFORMACJĘ ILUSTRACJĘ ŹRÓDŁO PREZENTACJA MULTIMEDIALNA Tekst, który dobrze wygląda na ekranie komputera, może być niedostatecznie widoczny podczas projekcji (np. słabo kontrastujące kolory czcionek i tła). UWAGA! Dla daltonistów pewne zestawienia są niewidoczne, np. czerwone litery na zielonym tle o tym samym natężeniu. nie były głównymi elementami slajdu. Można również podać adres e-mail. Pod względem graficznym strona tytułowa może nieco różnić się od pozostałych, jednak zwykle wykonuje się ją w takiej samej tonacji kolorystycznej jak pozostałe slajdy (ryc. 11.1). Każdy slajd powinien mieć tytuł umieszczony w jego górnej części. Jeśli treść slajdu stanowi rycina, tabela albo wykres, wówczas tytułem slajdu będzie podpis tych elementów graficznych. W przypadku korzystania z materiałów zaczerpniętych z innych opracowań należy pod ryciną, tabelą itp. podać ich źródło. 11.4.1. Tło W prezentacji można wykorzystać projekty slajdów zaproponowane przez producenta oprogramowania lub zaprojektować samodzielnie szatę graficzną slajdu. Tło slajdów można uzyskać w trojaki sposób: - wykorzystując tło zaprojektowane przez producenta, - zmieniając elementy tła zaprojektowane przez producenta, - tworząc własne tło. Przy doborze tła uwzględniamy również sposób oświetlenia sali, w której odbędzie się wystąpienie, oraz rodzaj prezentacji (naukowa czy popularnonaukowa). Ciemne tło, najczęściej w kolorze ciemnego granatu, z liternictwem w kolorze białym lub innym jasnym, stosujemy zwykle w prezentacji, która będzie odtwarzana w dobrze zaciemnionej sali. Natomiast w jasnych pomieszczeniach lepiej zastosować jasne, pastelowe lub białe tło z ciemnymi literami. Do prezentacji naukowej tło powinno być tak dobrane, aby nie rozpraszało uwagi słuchaczy, lecz pozwalało im skoncentrować się na treści wystąpienia (ryc. 11.1). Należy również pamiętać, że wśród odbiorców mogą być daltoniści, dla których pewne zestawienia kolorystyczne są niewidoczne, np. czerwone litery na zielonym tle. Nie zawsze tło, które wygląda dobrze na ekranie komputera, sprawdzi się w czasie prezentacji. Dlatego warto przed zakończeniem pracy, przed prezentacją na forum, sprawdzić końcowy wygląd tła na rzutniku multimedialnym. 218 11. PREZENTACJA MULTIMEDIALNA Ryc. 11.1. Przykłady tła i strony tytułowej Źródło: opracowanie własne. 11.4. OPRACOWANIE PREZENTACJI W PROGRAMIE KOMPUTEROWYM 219 11.4.2. Tekst Każda plansza powinna mieć tytuł umieszczony w górnej części slajdu (ryc. 11.2). Może nim być nazwa głównego zagadnienia, a w przypadku rycin i tabel ich tytuł. Dobrze pamiętać o następujących zasadach: - Na slajdzie nie powinno znajdować się więcej niż 6-9 linijek tekstu, ponieważ plansza przy większej objętości tekstu traci czytelność. INFORMACJE NA SLAJDACH KLUCZOWE POJĘCIA NAZWISKA DATY FAKTY ANALOGIE ILUSTRACJE Ryc. 11.2. Przykłady slajdów z tekstem Źródło: opracowanie własne. 220 11. PREZENTACJA MULTIMEDIALNA - Tekst i pozostałe elementy graficzne powinny być widoczne z większej odległości, dlatego należy używać czcionki o minimalnej wielkości 12 -14 pkt dla rycin i tabel oraz 20-24 pkt dla tekstu głównego. - Należy stosować czcionki bezszeryfowe (bezogonkowe). Najlepiej Arial, Comic Sans, Calibri itp., chociaż ze względu na tematykę można czasami zastosować czcionki szeryfowe. - W całej prezentacji najlepiej stosować jeden krój lub maksymalnie dwa kroje pisma. Wiele różnych czcionek wykorzystanych na jednym slajdzie znacznie utrudnia czytanie. - W celu wyróżnienia fragmentu tekstu można stosować pogrubienie czcionki, inny kolor, ramkę, animację. - Powinno się konsekwentnie stosować kolorystykę i typografię. Szczególnie kolory powinny wspomagać prezentacje, a nie być elementem dominującym. - Czytelność i wyrazistość tekstu zależy od maksymalnego kontrastu między tłem a kolorem. - Tekst powinien składać się z haseł, a nie rozbudowanych zdań. - W niektórych typach prezentacji można wykorzystać stopniowanie - tzn. wyświetlanie kolejnych elementów slajdu potrzebnych do prezentacji. W przypadku gdy prezentacja przeznaczona jest na wykład, należy ograniczyć ilość wyświetlanych elementów w obrębie jednego slajdu, aby w ten sposób umożliwić słuchaczom zrobienie notatek. - Odbiorca zwykle zwraca największą uwagę na górną część slajdu, a w szczególności na lewy górny róg. - W przypadku pracy seminaryjnej należy podać, zgodnie z zasadami opisu bibliograficznego, wszystkie źródła wykorzystane w przygotowaniu prezentacji (autorów i tytuły cytowanych utworów, wykorzystanych materiałów ilustracyjnych itp.). 11.4.3. Tabele W PowerPoincie istnieje możliwość wstawiania tabel w kilku formatach: jako obraz (wówczas tabela jest obrazem bitmapowym), jako tabela utworzona w PowerPoincie (wtedy jej ewentualne poprawki są bardzo uciążliwe) lub wstawiona jako obiekt dokument programu Microsoft Office Word. Ten ostatni sposób jest jedną z lepszych metod CZCIONKA ’ wybór czcionki zależy od jej przeznaczenia, ' w tekstach prezentowanych na dużych ekranach stosuje się czcionki bezszeryfowe („bezogonkowe”) np. Arial, Comic Sans, Calibri, * stosowanie wielu różnych krojów czcionek na jednym slajdzie utrudnia czytanie! WYRÓŻNIENIA * pogrubienie, ’ kursywa, * inny kolor, * różna wielkość czcionki, ’ różny krój czcionki, * | zastosowanie ramki, | ■ umieszczenie na innym tle 1 1.4. OPRACOWANIE PREZENTACJI W PROGRAMIE KOMPUTEROWYM 221 wklejania tabel, ponieważ wprowadzenie ewentualnych poprawek jest łatwiejsze oraz możliwe jest wykorzystanie raz przygotowanej tabeli do różnych celów. Warunkiem uniknięcia komplikacji po wstawieniu tabeli do Powerpointa jest perfekcyjne (wielkość i krój czcionki, obramowanie: grubość linii i kolor) przygotowanie tabeli w programie Word. W nowych wersjach PowerPointa (np. z pakietu Office 2007) jest już mniej trudności z formatowaniem tabel, a przygotowane szablony dają możliwość opracowania ciekawych projektów z ich wykorzystaniem. 11.4.4. Ryciny Ryciny są ważnym elementem prezentacji. Mogą być nimi schematy, mapy, wykresy (ryc. 11.3). Aby dobrze spełniały swoje zadanie (ilustracja wypowiedzi słownej), muszą być czytelne. Należy pamiętać, że slajd ma najczęściej wymiary 25 x 16 cm, a więc na takim obszarze powinna się zmieścić rycina, a jej elementy tekstowe muszą być wykonane czcionką nie mniejszą niż 12-14 pkt. Należy pamiętać, aby: - każda rycina miała podziałkę liniową oraz legendę (wyjaśnione symbole i akronimy), - ograniczać liczbę porównywanych elementów na jednej ilustracji (rycinie, wykresie), - na kolejnych wykresach lub rycinach te same kolory powinny być użyte do oznaczenia tych samych danych lub zjawisk, - wykresy i ryciny były podpisane (tytuł) na górze slajdu, - wykresy i ryciny miały czytelnie opisane osie wykresu, - elementy wykresu (linie, kolumny itp.) powinny być zróżnicowane za pomocą kolorów lub grubości linii. Do prezentacji powinno się importować obrazy w formacie jpg lub tif w rozdzielczości 96-200 dpi. Optymalna rozdzielczość pozwalająca na uzyskanie dobrej jakości obrazu w czasie prezentacji to 96 dpi, natomiast rozdzielczość 200 dpi powinna być zachowana dla prezentacji, która będzie drukowana jako pomoc naukowa. Jeśli nie przewidujemy drukowania, rozmiar zdjęcia można zmniejszyć już w PowerPoincie. Dzięki temu plik z naszą prezentacja będzie miał mniejszy rozmiar. Nie zaleca się również, chociaż pozwala na to program, wklejania 222 11. PREZENTACJA MULTIMEDIALNA Ryc. 11.3. Przykłady slajdów z wykresami i rycinami Źródło: opracowanie własne. grafiki wektorowej bezpośrednio z programu, w którym rysunek został wykonany, ponieważ czcionki umieszczone w rycinie mogą stać się nieczytelne. 11.4.5. Fotografie W prezentacji fotografie mogą pełnić funkcje dekoracyjne lub dokumentacyjne (ryc. 11.4). Jeśli obraz ma być tylko ilustracją tekstu, to zwykle umieszcza się go w rogu lub na dole slajdu. Czasem lekko rozmyty 1 1.4. OPRACOWANIE PREZENTACJI W PROGRAMIE KOMPUTEROWYM 223 ZASADY KOMPOZYCJI SLAJDU • jeśli obraz jest tylko ilustracją tekstu, umieszcza się go w rogu lub na dole slajdu; • jeśli obraz przedstawia główną treść, umieszczamy go na środku slajdu. Ryc. 11.4. Przykłady wykorzystania zdjęć w celach dokumentacyjnych Źródło: opracowanie własne. 224 11. PREZENTACJA MULTIMEDIALNA obraz jest wykorzystywany jako tło slajdu. Jeśli obraz pełni funkcję dokumentacyjną, to umieszczany jest w centrum slajdu. Bez względu na pełnioną funkcję obrazy powinny być ostre i w odpowiedniej rozdzielczości (200 dpi). Wykorzystanie zdjęć o takiej rozdzielczości pozwala na wydrukowanie dobrej jakości materiałów informacyjnych, ale umieszczenie obrazów o wysokiej rozdzielczości znacznie zwiększa rozmiar pliku. Zdjęcia umieszczone w prezentacji objęte są prawami autorskimi, dlatego obowiązkowo należy podać nazwisko ich autora. W przypadku zdjęć wykonanych przez inne osoby, pozyskanych z Internetu lub z innych źródeł trzeba pamiętać o przestrzeganiu praw autorskich. Tytuł zdjęcia, w zależności od układu graficznego strony, może być podany na górze slajdu lub pod zdjęciem. 11.4.6. Animacje Programy do tworzenia prezentacji multimedialnych umożliwiają animację tekstu i rysunków. Wykorzystanie animacji powinno służyć objaśnianiu działania procesów, schematów lub w celu podkreślenia znaczenia informacji. Jednak nadmierne używanie różnorodnych efektów specjalnych utrudnia odbiór, a w przypadku dłuższej prezentacji może nawet zmęczyć słuchaczy i obniżyć ich zdolność przyswajania informacji. 11.4.7. Filmy, dźwięk W prezentacji multimedialnej można umieszczać materiały filmowe lub dźwiękowe. Należy przy tym pamiętać, aby pliki źródłowe były dołączone do pliku głównego, w którym jest zawarta prezentacja. W przypadku ich braku program nie odtworzy informacji, w nich zawartych. Podobna sytuacja może się zdarzyć, jeśli w komputerze, na którym jest odtwarzana prezentacja, brakuje odpowiednich sterowników umożliwiających odtworzenie takich materiałów. ANIMACJA (łac. animo = ożywiam) Pojawianie się kolejnych linijek tekstu, wykresów, zdjęć w trakcie prezentacji. WARTO PAMIĘTAĆ * Jeśli chce się podkreślić wagę informacji, powinna się ona pojawić jako ostatnia, w centrum ekranu. * Dzięki animacji decydujemy, w którym momencie informacja pojawi się na ekranie. * Animacja wydłuża czas prezentacji. 1 1.4. OPRACOWANIE PREZENTACJI W PROGRAMIE KOMPUTEROWYM 225 „LEPSZE JEST WROGIEM DOBREGO!” Należy unikać stosowania nadmiaru: TEKSTU KOLORÓW ANIMACJI PODKREŚLEŃ INFORMACJI 11.5. Sprawdzenie prezentacji pod względem merytorycznym, technicznym i estetycznym Przed wykorzystaniem gotowej prezentacji podczas referowania należy sprawdzić, czy nie ma w niej błędów. Szczególną uwagę należy zwrócić na tekst. Nawet w najstaranniej przygotowanym dokumencie mogą pojawić się różnego typu błędy lub niedociągnięcia. Tekst należy krytycznie przeczytać, nie zwracając uwagi na podpowiedzi programu. Wbudowana opcja sprawdzania pisowni oparta jest na algorytmach matematycznych, stąd tekst poprawny dla komputera może być niepoprawny logicznie lub gramatycznie. Wskazane jest, aby tekst przeczytała osoba inna niż autor, ponieważ po długim czasie spędzonym nad opracowaniem prezentacji nie dostrzega się błędów. Ważna jest również precyzja oraz sposób przekazania ważnych informacji. 11.6. Przygotowanie pliku do prezentacji Odpowiednie przygotowanie pliku do prezentacji na innym komputerze pozwala uniknąć przykrych niespodzianek związanych np. ze zmianą kroju czcionki czy problemów związanych z samym uruchomieniem prezentacji. Powinno ono obejmować następujące elementy: - objętość pliku, - sposób wywoływania kolejnego slajdu, - sposób archiwizacji pliku. Przed przeniesieniem prezentacji z komputera na inny nośnik (pamięć USB lub CD-ROM) należy zmniejszyć objętość pliku. Czynność ta jest konieczna wtedy, gdy w prezentacji umieszczono dużo rycin i zdjęć w wysokiej rozdzielczości. Program PowerPoint zawiera opcję zmniejszania rozdzielczości obrazów w zależności od potrzeb. I tak dla materiałów drukowanych zachowuje rozdzielczość 200 dpi, natomiast do prezentacji na ekranie 96 dpi. 226 11. PREZENTACJA MULTIMEDIALNA Kolejnym etapem jest ustalenie sposobu wyświetlania prezentacji. Można zastosować tradycyjną metodę, czyli wyświetlanie kolejnego slajdu po kliknięciu, lub samoprezentację z ustawionym czasem (chro-nometrażem). Ten drugi sposób odtwarzania stosuje się tylko wtedy, gdy prezentacja ma być prezentowana bez udziału prelegenta - jako pokaz automatyczny. W takim przypadku czas prezentacji jednego slajdu należy ustawić na ok. 20 sekund, a animowanego napisu, w zależności od jego długości, na ok. 10-15 sekund. Wybór sposobu archiwizacji pliku powinien być uzależniony od stopnia skomplikowania prezentacji. Nie zaleca się, aby odtwarzać na innym komputerze plik bazowy (*.ppt, *.pptx). Najprostsza prezentacja powinna być zapisana jako pokaz programu PowerPoint (*.pps, *.ppsx). Natomiast prezentacje zawierające pliki dołączone (filmy lub nagrania dźwiękowe) powinny być zarchiwizowane do odtworzenia za pomocą opcji „spakuj” na dysk CD. 11.7. Materiały informacyjne Materiały informacyjne są uzupełniającym elementem prezentacji. Może być to dokument przeznaczony dla prelegenta, ułatwiający mu wystąpienie, lub materiały dla uczestników-słuchaczy. Materiały informacyjne dla prelegenta mogą mieć rożną formę w zależności od możliwości technicznych. Jeśli są do dyspozycji dwa odpowiednio połączone monitory, to wówczas istnieje możliwość wyświetlenia na jednym z nich (w sposób niewidoczny dla publiczności) komentarzy, które zostały umieszczone w programie pod slajdem. Innym sposobem jest wydruk slajdów wraz z komentarzem lub konspektu slajdów. Szczególnie na wykładach szkoleniowych praktykowane jest drukowanie dla uczestników materiałów z prezentacji w taki sposób, aby mogli obok slajdu robić notatki. Do tego celu wykorzystuje się opcję drukowania materiałów informacyjnych. Trzeba pamiętać, że zadeklarowanie tylko 3 slajdów na jednej stronie gwarantuje wydruk slajdu wraz z odpowiednim miejscem na notatki. MATERIAŁY INFORMACYJNE przy wydruku deklaruj tylko 3 slajdy na stronę 11.7. MATERIAŁY INFORMACYJNE 227 12. ZASADY KOMPOZYCJI POSTERU ELŻBIETA BILSKA-WODECKA 12.1. Przygotowanie planu 232 12.2. Projekt graficzny posteru 232 12.3. Wykonanie posteru według projektu 232 12.3.1. Wielkość strony posteru i tło 234 12.3.2. Tekst 234 12.3.3. Ryciny i zdjęcia 237 12.4. Korekta posteru przed drukiem 237 12.5. Przygotowanie gotowego posteru do druku 238 12.6. Materiały dla uczestników sesji posterowej 238 12 ZASADY KOMPOZYCJI POSTERU ELŻBIETA BILSKA-WODECKA Plakat, na którym prezentowane są informacje w formie graficznej i tekstowej, w świecie naukowym nazywany jest posterem. Poster jest jednym ze sposobów prezentacji wyników badań i wymiany myśli naukowej. Najczęściej służy do prezentacji na różnego rodzaju konferencjach, szczególnie na tych z dużą liczbą referatów. Sesja posterowa umożliwia bowiem przeznaczenie większej ilości czasu na dyskusje oraz daje szansę na bezpośrednią rozmowę z autorem. Poster może mieć też zastosowanie w różnych instytucjach jako element dekoracyjny i edukacyjny. Plakat jako forma prezentacji jest stosowany od dawna, jednak wykorzystanie go do prezentacji prac naukowych przypada na koniec XX wieku. Początkowo przygotowanie posteru naukowego było bardzo pracochłonne. Pierwsze postery były wykonane techniką rysowania na dużym kartonie poszczególnych elementów informacyjnych. Potem zaczęto drukować kartki w formacie A4 i naklejać je na karton lub przypinać bezpośrednio na stojaku. Rozwój technik komputerowych pozwolił na to, aby w przygotowywaniu posterów stopniowo odchodzić od tradycyjnych metod. Obecnie podczas opracowywania posterów wykorzystuje się programy graficzne umożliwiające import grafiki bitmapowej i tworzenie grafiki wektorowej oraz umożliwiające drukowanie całego arkusza posterowego (zob. rozdz. 18.13). POSTER (ang. poster = afisz, plakat) Jest to plakat używany w środowisku akademickim w celu promocji wyników badań naukowych. Postery są zazwyczaj prezentowane podczas konferencji albo jako uzupełnienie wykładu lub element dekoracyjno-edukacyjny. Postery w odróżnieniu od artykułów naukowych nie są recenzowane. 12.1. Przygotowanie planu SES[A POSTEROWA (łac. sessio = siedzenie) Jest to oddzielne posiedzenie podczas konferencji poświęcone prezentacji wyników badań w formie posterów. Sesje posterowe przybierają różne formy. Najczęściej autorzy w ciągu 3-5 minut prezentują zawarte na posterach treści, a pozostały czas przeznaczony jest na indywidualne studiowanie posterów i ewentualne dyskusje. Czasami organizatorzy rezygnują z prezentacji autorskich, a cały czas przeznaczony jest na indywidualne dyskusje. Podczas sesji posterowej autor stoi w pobliżu prezentowanego przez siebie posteru, aby w razie konieczności udzielić niezbędnych wyjaśnień. PRACE PRZYGOTOWAWCZE " określenie rozmiarów posteru, * ustalenie układu informacji (kompozycja posteru), " dostosowanie sposobu mocowania do wymagań organizatorów sesji. Pierwszym krokiem do opracowania posteru jest przygotowanie spisu zagadnień, które powinny zostać zaprezentowane. Wykaz ten powinien powstać po wstępnej analizie obejmującej odpowiedzi na pytania o odbiorcę posteru oraz dostosowany do niego sposób prezentacji treści. Inny rodzaj i zakres informacji będzie miał poster popularnonaukowy a inny poster przeznaczony do prezentacji na specjalistycznej konferencji. Zawartość planu powinna obejmować wykaz prezentowanej problematyki oraz charakterystykę materiału ilustracyjnego. Plan taki może być skonstruowany w formie tabeli, spisu zagadnień lub mapy myśli. 12.2. Projekt graficzny posteru Projekt graficzny jest bardzo ważnym elementem w procesie tworzenia posteru. Może być to szkic wykonany odręcznie na kartce lub mała makieta opracowana w programie graficznym. Przy projektowaniu układu graficznego posteru należy określić następujące elementy: - typ kompozycji posteru: klasyczny, spiralny, promienisty (ryc. 12.1), - liczbę oraz układ kolumn i wierszy, - wielkość marginesów, - maksymalną wielkość ryciny, tabeli, - rodzaj tła (jednorodne, wzorzyste), - ogólną kolorystykę całej kompozycji. Zaleca się konsekwentne stosowanie stylu - akapitów, krojów pisma, wielkości marginesów, odległości tekstów od ilustracji, wielkości obrazów, grubości ramek itp. - przyjętego dla całego posteru. Należy również zadbać o to, aby zarówno ryciny, jak i zdjęcia były dobrej jakości. 12.3. Wykonanie posteru według projektu Do przygotowania posteru nie ma specjalnych programów - w przeciwieństwie do prezentacji. Najczęściej wykorzystywane są programy 232 12. ZASADY KOMPOZYCJI POSTERU TYTUŁ POSTERU Ryc. 12.1. Typy kompozycji posteru popularnonaukowego (A, B) i naukowego (C-F) Źródło: opracowanie własne na podstawie Weiner (1992). PROJEKT POSTERU obejmuje następujące elementy: UKŁAD TYTUŁ TEKST PODTYTUŁY, NAGŁÓWKI ILUSTRACJE (RYCINY, TABELE, zdjęcia) TŁO TREŚĆ POSTERU Niezależnie od tematu poster dostarcza odbiorcy podobnych informacji jak raport naukowy (tyle że w ograniczonym zakresie), dlatego również powinien zawierać: WSTĘP CEL BADAŃ OBSZAR BADAŃ MATERIAŁY I METODY BADAWCZE WYNIKI WNIOSKI SPIS LITERATURY do tworzenia grafiki wektorowej, takie jak np. CorelDraw, czy Adobe Ilustrator. Informacje na posterze przekazujemy za pomocą zarówno tekstu, jak i materiału ilustracyjnego (ryciny, tabele, fotografie). Jednak istotą posteru jest przekazanie informacji za pomocą obrazów, dlatego na posterach zwykle ogranicza się tekst do minimum i zastępuje go różnego rodzaju schematami, diagramami czy tabelami. Elementy graficzne powinny być dostosowane do szerokości kolumn oraz być wykonane w konwencji zgodnej z projektem całości. Zdjęcia powinny mieć odpowiedni kontrast, ostrość, nasycenie kolorów i rozdzielczość. 12.3. WYKONANIE POSTERU WEDŁUG PROJEKTU 233 W pierwszej kolejności przygotowywany jest tekst, ryciny i zdjęcia, a następnie cały materiał jest umieszczany w pliku zgodnie z przygotowanym wcześniej projektem. Sporządzanie rycin obejmuje ich rysowanie w programach grafiki wektorowej czy bitmapowej, natomiast opracowanie zdjęć polega na dostosowaniu ich wielkości do układu posteru, zmianie kształtu, kolorystyki, kontrastu itp. NAJCZĘŚCIEJ STOSOWANE WYMIARY POSTERU For- Szero- Dłu- Wielkość mat kość gość czcionki [cm] [cm] tekstu pod- stawowego [pkt] A0 84,1 118,9 24 BI 70,7 100,0 20 B2 50,0 70,7 18 123.1. Wielkość strony posteru i tło Wymiary (wielkość strony posteru) są przeważnie określane jest przez organizatora konferencji. Najczęściej wynoszą 50-90 cm szerokości i 70-120 cm długości. Jest to obszar, który powinien zostać zapełniony różnorodnym materiałem ilustracyjnym. Szerokość marginesów posteru powinna mieścić się w przedziale 15-35 mm. Podział całej przestrzeni na bloki tekstowe jest uzależniony od ilości materiału informacyjnego. W przypadku jego dużej ilości nie powinno się rezygnować z wolnych przestrzeni pomiędzy blokami tekstowymi i z odpowiedniej szerokości marginesów. Bez względu na to, jaki układ wybierzemy, to zawsze tytuł umieszcza się w górnej części posteru. Natomiast dane dotyczące autora umieszcza się, w zależności od potrzeb, albo w górnej części posteru, albo na dole (ryc. 12.2 i 12.3). Tło posteru może być jednolite. Ważne jest, aby użyty odcień koloru nie był zbyt intensywny. Najlepsze są odcienie pastelowe. Jeśli tłem posteru jest fotografia, powinna być ona jasna, lekko nieostra i w niskiej rozdzielczości. 12.3.2. Tekst Zarówno krój, jak i wielkość czcionki powinna być tak dobrana, aby umożliwiała przeczytanie tekstu z odległości ok. 1,5-2 m. Zaleca się więc, aby tekst główny na posterze był pisany czcionką nie mniejszą niż 20-28 pkt. Większe partie tekstu powinny być umieszczone jako tekst akapitowy, natomiast krótkie podpisy, np. tytuły rycin, nie muszą spełniać tego wymogu. Tytuł najczęściej zapisuje się czcionką 60-72 pkt. 234 1 2. ZASADY KOMPOZYCJI POSTERU Rye. 12.2. Przykład posteru (opracowanie graficzne E. Bilska-Wodecka) 12.3.1. WIELKOŚĆ STRONY POSTERU I TŁO 235 Rye. 12.3. Przykład posteru (opracowanie graficzne E. Bilska-Wodecka) 236 12. ZASADY KOMPOZYCJI POSTERU 12.3.3. Ryciny i zdjęcia Wielkość rycin i fotografii powinna być dostosowana do wielkości bloku informacyjnego lub kolumny. Czcionka na rycinach nie może być mniejsza niż 14-16 pkt. Aby uniknąć niespodzianek związanych z podmianą czcionek, tekst w rycinie należy zamienić na krzywe. Format zdjęć powinien być dostosowany do szerokości kolumny tekstowej. Rozdzielczość zdjęć powinna mieścić się w przedziale 200-300 dpi. Pliki mogą być zapisane w formacie tif lub jpg. 12.4. Korekta posteru przed drukiem Nawet w najstaranniej przygotowanej pracy mogą pojawić się różnego rodzaju niedociągnięcia. Wskazane jest, aby poster sprawdziła osoba inna niż autor, ponieważ po długim czasie spędzonym nad opracowaniem często nie zauważa się już błędów. Przed wydrukowaniem należy sprawdzić poster pod względem merytorycznym (czy zostały uwzględnione wszystkie istotne zagadnienia, czy ryciny są właściwie opisane, czy poster został prawidłowo skomponowany, czy w tekście nie ma błędów stylistycznych i ortograficznych). Korekta techniczna jest drugim etapem sprawdzania posteru. Dokonujemy jej na pliku zapisanym w formacie pdf, tif, eps lub jpg. Format zapisu pliku powinien być tak dobrany, aby odpowiadał wymogom urządzenia, na którym potem praca będzie drukowana. Podczas korekty należy zwrócić uwagę na czcionki (czy zamiast polskich znaków nie pojawiły się inne), jakość rycin (czy najcieńsze użyte linie są dobrze widoczne), kolorystykę (czy kolory, które otrzymaliśmy po zapisie pliku w innym formacie, odpowiadają tym, które chcieliśmy uzyskać). 12.4. KOREKTA POSTERU PRZED DRUKIEM 237 SESJA POSTEROWA ma często charakter konkursowy. Najciekawsze postery są nagradzane. PREZENTACJA POSTERU Podczas sesji autor powinien znajdować się w pewnej odległości od posteru i być gotowym do udzielania wyjaśnień (obecność autora stojącego zbyt blisko posteru podczas sesji paradoksalnie może odstraszyć osoby zainteresowane). 12.5. Przygotowanie gotowego posteru do druku Zaleca się, aby do druku oddawać poster w formacie wymaganym przez punkt usługowy, w którym poster będzie drukowany. Najczęściej jest to format PDF lub JPG. Plik powinien mieć rozdzielczość 250-300 dpi. W przypadku druku posteru z programu CorelDraw przed drukiem należy zamienić cały tekst na krzywe. Pozwala to uniknąć niespodzianek związanych z podmianą czcionek. Zamiana tekstu na krzywe jest nieodwracalna, dlatego dobrze jest zrobić duplikat pliku z czcionkami niezamienionymi na krzywe. Umożliwia to poprawę ewentualnych nie-dostrzeżonych wcześniej błędów bez konieczności wpisywania tekstu od początku. 12.6. Materiały dla uczestników sesji poste rowej Materiały dla uczestników konferencji (często drukowane przez organizatorów w formie broszur) zawierają abstrakty wszystkich prezentowanych prac, w tym posterów. Jednak informacje zawarte w publikacji różnią się pod względem formy od prezentowanych na posterze. W przypadku gdy organizator nie gwarantuje publikacji streszczeń, należy samodzielnie przygotować takie opracowanie. Pod względem objętości nie powinno przekraczać jednej strony formatu A4. Niektórzy autorzy posterów przygotowują dla uczestników konferencji również kopie posteru w formacie A4. Ponadto istnieje zwyczaj umieszczania w dolnym rogu posteru kieszonek z wizytówkami autora. 238 12. ZASADY KOMPOZYCJI POSTERU 13. PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI JOLANTA ŚWIĘCHOWICZ, GRZEGORZ MICEK 13.1. Cechy dyskusji 241 13.2. Dyskusja na temat artykułu naukowego 244 13.3. Dyskusja na temat ogólny 245 13.3.1. Ogólny schemat scenariusza dyskusji 246 13.3.2. Metody aktywizujące dyskusję 247 13.3.2.1. Burza mózgów 247 13.3.2.2 Studium przypadku 248 13.3.2.3. Piramida priorytetów 248 13.3.2.4. Metoda sześciu kapeluszy 249 13.4. Dyskusje formalne 250 13.4.1. Przygotowanie dyskusji formalnych 250 13.4.2. Rodzaje dyskusji formalnych 251 13.4.2.1. Dyskusja polemiczna 251 13.4.2.2. Debata 252 13.4.2.3. Dyskusja panelowa 256 13.4.2.4. Dyskusja moderowana 257 13.4.3. Rola prowadzącego dyskusję 258 13.4.4. Zasady obowiązujące uczestników dyskusji 260 13.4.5. Cechy dobrego mówcy 261 13.4.6. Sposoby argumentacji 263 13.4.7. Korzyści wynikające z uczestniczenia w dyskusji 280 13 PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI JOLANTA ŚWIĘCHOWICZ, GRZEGORZ MICEK Dyskusja jest rozmową, w trakcie której dochodzi do wymiany myśli. Jeśli strony stwierdzają niezgodność poglądów w dyskutowanej sprawie, próbują uzgodnić stanowisko, przekonując jedna drugą do własnych racji. Tak więc dyskusja jest też sposobem dochodzenia do prawdy. Jednak dyskusja służy przede wszystkim rozwiązywaniu problemu rozumianego jako trudność o charakterze teoretycznym lub praktycznym, która mobilizuje do twórczych poszukiwań mających na celu wyjaśnienie lub rozwiązanie owej trudności (Półturzycki 1974). Dyskusja jest więc formą uczenia się. Pozwala bowiem poznawać nowe treści, analizować je, przyswajać, utrwalać i stosować w praktyce. W większości przypadków dyskusje są prowadzone ustnie, rzadziej pisemnie (zob. rozdz. 18.14). 13.1. Cechy dyskusji Jolanta Święchowicz Dyskusje mogą być mniej lub bardziej sformalizowane. Najczęściej studenci biorą udział w dyskusjach spontanicznych, bez świadomości, że nawet nieformalna wymiana poglądów na dany temat w przerwie między zajęciami jest też formą dyskusji. Również prowadzący zajęcia DYSKUSJA (łac. discussio = rozrzucanie, roztrząsanie) Wymiana zdań na jakiś temat, wspólne rozpatrywanie jakiegoś zagadnienia. DYSKUSYJNY Nadający się do dyskusji, pobudzający do dyskusji, wymagający przedyskutowania. DYSKUTANT Osoba zabierająca glos w dyskusji. DYSKURS (lac. discursus) Rozmowa, dyskusja, przemówienie. DIALOG (gr. diálogos) Rozmowa dwu osób. KONWERSACJA (łac. conversado = obcowanie z kimś) Rozmowa towarzyska, wymiana zdań. często stosują formę dyskusji doraźnej, stawiając studentów w obliczu bieżących problemów, które wymagają rozwiązania. Jednak żeby każda zamierzona dyskusja spełniła swoje zadanie i przyniosła korzyści jej uczestnikom, powinna spełniać kilka warunków, które wynikają ze struktury dyskusji: - być zaplanowana, - mieć ustalony temat i cel, - mieć wyznaczony termin i miejsce, - jej przebiegiem powinien kierować prowadzący/(przewodniczący), - prawo zabierania głosu powinno przysługiwać każdemu z uczestników, - czas wypowiedzi powinien być ograniczony, - dyskusję powinno kończyć podsumowanie. W trakcie każdej racjonalnej dyskusji obowiązują cztery podstawowe zasady: swoboda wypowiedzi, odpowiedzialność za wypowiadane słowa, uczciwość wobec przeciwnika i trzymanie się tematu dyskusji. W środowisku uniwersyteckim, gdzie istnieje atmosfera szczególnie sprzyjająca otwartej rozmowie i krytyce, najczęściej prowadzi się dyskusje naukowe/akademickie. Celem dyskusji naukowej jest bezinteresowne poszukiwanie prawdy i odpowiadanie na pytanie, jak jest, a nie przekonanie czy pokonanie przeciwnika oraz wykazanie, że ma się rację. Warunkiem koniecznym do rozpoczęcia takiej dyskusji jest różnica zdań między dyskutantami (co najmniej dwoma). Dyskusja naukowa z zasady musi być rzeczowa i wskazywać argumenty na rzecz uzasadnienia tezy, co do której istnieje spór. Należy na początku ponadto uzgodnić terminologię, aby się poprawnie rozumieć. Uczestnicy dyskusji muszą przestrzegać zasad logiki (warunek poprawności) i rzetelnie używać argumentów, a nie chwytów erystycznych (zob. rozdz. 13.4.6). Od naukowców oczekuje się szczególnego respektowania wolności i racjonalności obydwu stron dyskusji i przyjmowania postawy otwartej, czyli wolnej od uprzedzeń zarówno do osoby oponenta w dyskusji, jak i do jego poglądów, a za to pełnej życzliwości i uważnego wsłuchiwania się w to, co druga strona chce nam przekazać. Uczestnicy dyskusji naukowych powinni być świadomi odpowiedzialności za wypowiadane sądy, gotowi do zmiany zdania i przyznania racji 242 13. PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI oponentowi. Należy również pamiętać, że w dyskusjach naukowych obowiązuje zasada onus probandi, która mówi, że ciężar dowodzenia spoczywa na barkach tego, który twierdzi. Dyskusje naukowe, w odróżnieniu od np. debaty oksfordzkiej, nie kończą się głosowaniem. Głosowanie świadczy tylko o tym, ilu zwolenników ma dana teza, a nie o tym, że jest ona prawdziwa. Nauka nie jest demokratyczna i przez głosowanie nie można orzekać, czy dany sąd jest prawdziwy czy nie. Właściwą postawą osób biorących udział w dysputach naukowych jest dopuszczenie i zaakceptowanie w dyskusji takiej sytuacji, że to przeciwnik ma rację. Niezależnie od formy dyskusji należy przestrzegać ogólnie przyjętych maksym/reguł konwersacyjnych, które zostały wyróżnione przez językoznawcę Paula Herberta Gricea (1957). Podstawowa zasada, z której zostały wyprowadzone cztery maksymy szczegółowe, mówi, że w każdej dyskusji należy się starać wypowiadać tylko w takim zakresie, w jakim w danym momencie wymaga tego cel i kierunek dyskusji (zasada współpracy/kooperacji). Maksymy szczegółowe zaś brzmią następująco: - Należy przekazywać tylko tyle informacji, ile w danej fazie rozmowy jest niezbędne, by zrealizować cel dyskusji. Nadmiar informacji może bowiem utrudnić, a nawet uniemożliwić zrozumienie komunikatu (maksyma ilości, niekiedy nazywana też regułą informacyjności). - Należy mówić prawdę, czyli wypowiadać sądy, co do których prawdziwości ma się pewność lub jest się o tym przekonanym (maksyma jakości, nazywana też regułą prawdziwości). - Należy mówić na temat; tylko w uzasadnionych przypadkach można posłużyć się dygresją (maksyma odniesienia, nazywana też maksymą relacji lub regułą rzeczowości). - Należy mówić głośno, wyraźnie i komunikatywnie, by partner w dyskusji nie miał trudności ze zrozumieniem i interpretacją wypowiedzi (maksyma sposobu, nazywana też regułą organizacji). Wyróżnione reguły konwersacyjne można traktować zarówno w perspektywie normatywnej (jako skuteczne normy porozumiewania się), jak i deskryptywnej (umożliwiającej opis błędów popełnianych przez rozmówców). Dzięki tym zasadom można również wykryć, jakie treści chciał przekazać nadawca, który narusza te reguły. KONWERSACYJNY Polegający, oparty na rozmowie; dialogowy. MAKSYMY/ REGUŁY KONWERSACYJNE Paula H. Gricea (1957, 1977) To zbiór praw regulujących komunikację językową przy założeniu, że komunikacja jest zachowaniem celowym. Reguły zostały wyróżnione przez językoznawcę Paula Herberta Gricea (1957). Pierwsza, reguła Gricea (zwana zasadą współpracy/kooperacji) brzmi: Uczyń swój udział konwersacyjny w przewidzianym dla niego momencie takim, jakiego wymaga zaakceptowany cel lub kierunek rozmowy, w którą jesteś zaangażowany. Z zasady tej wyprowadza się MAKSYMY/REGUŁY SZCZEGÓŁOWE * maksyma ilości -informować w ilości stosownej do celu konwersacji, * maksyma jakości - podawać tylko informacje prawdziwe, * maksyma odniesienia - mówić to, co istotne dla tematu rozmowy, * maksyma sposobu -mówić jasno i zrozumiale. 13.1. CECHY DYSKUSJI 243 NORMATYWNY (łac. norma = prawidło; fr. normatif) Ustalający, stosujący normy, reguły; podlegający normom; zgodny z normą. DESKRYPTYWNY (łac. descriptio = opis, opisanie) Opisowy, podający opis. IMPLIKATURA (łac. implicatio = związanie, połączenie) Figura retoryczna lub manipulacja językowa sugerująca jakąś treść, ale nie wyrażająca jej wprost. IMPLIKATURA KONWERSACYJNA (ZNACZENIE IMPLIKOWANE) Termin wprowadzony przez językoznawcę Paula Herberta Gricea (1957,1977), oznaczający sens niedosłowny i niekonwencjonalny pewnych wypowiedzi. WARTO PAMIĘTAĆ Równie ważne jak rozpoczynanie dyskusji jest jej kończenie. Jeśli temat dyskusji zostaje wyczerpany, a jej dalszy przebieg nie wnosi nic nowego, rozmowę należy taktownie zakończyć. Jeśli zamiarem rozmówcy nie jest celowe wprowadzenie odbiorcy w błąd, to odstępstwo od reguł konwersatoryjnych sprawia, że wypowiedź jest źródłem znaczeń niedosłownych (implikatur). Autor takiej wypowiedzi sugeruje pewne fakty i interpretacje, choć nie wypowiada ich wprost. W takim przypadku zadaniem odbiorcy jest wykrycie intencji komunikacyjnej nadawcy czyli odpowiedź na pytania, jaką informację nadawca chciał nam przekazać i dlaczego nie powiedział tego wprost. Wyróżnione przez Gricea implikatury mogą być ogólne i szczegółowe. Implikatury ogólne nie wymagają do ich zrozumienia znajomości kontekstu wypowiadanych słów, wystarcza bowiem sama świadomość, że mamy do czynienia z implikaturą. Do zrozumienia implikatur szczegółowych wymagana jest znajomość kontekstu, w jakim zostały wypowiedziane. Można wyróżniać wiele typów dyskusji naukowych. Ze względu na przedmiot sporu mogą dotyczyć faktów, norm, wartości. Ze względu na cel mogą być dyskusjami teoretycznymi (poszukiwanie prawdy, mówienie, jak jest), praktycznymi (podejmowanie decyzji, działanie) lub światopoglądowymi. Dyskusje mogą przybierać też różne formy. W trakcie zajęć w ramach pracowni studenci najczęściej prowadzą dyskusje na temat przeczytanej lektury (książki, rozdziału w książce, artykułu naukowego, artykułu popularnonaukowego) lub bieżących tematów dotyczących aktualnych wydarzeń w kraju i na świecie (dyskusje na tematy ogólne). Studenci w ramach zajęć ćwiczą również umiejętność uczestnictwa w bardziej zaawansowanych i sformalizowanych rodzajach dyskusji, do których należą dyskusje polemiczne, debaty, dyskusje panelowe czy moderowane. 13.2. Dyskusja na temat artykułu naukowego Grzegorz Micek Celem dyskusji jest krytyczna ocena tekstu naukowego (zob. rozdz. 3). Najczęściej stosowane są dwa sposoby prowadzenia dyskusji. Pierwszy sposób zakłada zaskoczenie studentów i zadanie im lektury w trakcie zajęć. Przedmiotem dyskusji jest wtedy krótki tekst (o objętości 3-4 stron). Zazwyczaj będzie to wtedy fragment artykułu naukowego za 244 13. PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI wierający jego cel, opis metody, wyniki i wnioski. Metoda ta pozwala na bieżąco prześledzić sposób myślenia studentów, wiąże się jednak często z ryzykiem poświęcenia na dyskusję znacznie więcej czasu, niż zakładano. Stąd znacznie bezpieczniejsza jest dyskusja nad artykułem zadanym wcześniej do przeczytania. Studentom pierwszego roku w ramach pracowni należy dawać do czytania teksty niezbyt trudne, ale napisane wzorcowo zarówno pod względem merytorycznym, jak i formalnym. Studenci paradoksalnie zwykle wykazują większą aktywność w ocenie tekstów, których forma i jakość merytoryczna są niskie. W takim przypadku studentom przychodzi łatwiej formułowanie opinii, natomiast należy pamiętać, że taka forma dyskusji lepiej sprawdza się ze studentami starszych lat, o ugruntowanej znajomości zasad pisania artykułów naukowych. W przygotowaniu do dyskusji nad treścią artykułu naukowego mogą pomóc odpowiedzi na następujące pytania: - Co jest celem artykułu? - Za pomocą jakich metod ten cel był realizowany? - Czy cel został osiągnięty? - Czy artykuł ma przejrzystą strukturę? - Jakich elementów w strukturze brakuje? - Jakie są główne tezy artykułu? - Które zagadnienia poruszane w tekście są niezrozumiałe, wątpliwe lub sporne? - Czy artykuł zawiera jednoznacznie sformułowane wnioski? - Czy wnioski są odpowiedzią na postawiony cel? - Czy wnioski wynikają bezpośrednio z badań opisanych w artykule? - Co nowego wnosi artykuł do dotychczasowej wiedzy? - Jaka jest forma i czytelność przekazu wyników badań przedstawionych za pomocą rycin i tabel? 13.3. Dyskusja na temat ogólny Grzegorz Micek Jest to krótka rozmowa na bieżące tematy dotyczące ostatnich wydarzeń w Polsce i na świecie. Celem tego rodzaju dyskusji jest zrozumienie zagadnień lokalnych i globalnych oraz utrwalenie wśród uczestników 13.3. DYSKUSJA NA TEMAT OGÓLNY 245 umiejętności argumentacji. W takiej dyskusji można postawić studenta w sytuacji zarządzającego rozwiązaniem danego problemu (np. w roli właściciela nieruchomości, wójta gminy lub prezydenta państwa). Dyskusję na temat ogólny można przeprowadzić na podstawie informacji zawartych np. w wycinku prasowym, które można porównać z wiedzą pochodzącą z artykułu naukowego lub popularnonaukowego. Pozwala to uwiarygodnić dyskusje i przedstawić ją w szerszym kontekście. 13.3.1. Ogólny schemat scenariusza dyskusji Niezależnie od tematu dyskusja winna składać się z następujących elementów: Wprowadzenie (np. tematem dyskusji są skutki katastrof naturalnych spowodowanych przez trzęsienia ziemi, a głównym celem poznanie skutków podmorskich trzęsień ziemi). Przypomnienie zasad dyskusji (ustalenie czasu trwania wypowiedzi; każdy może się wypowiedzieć, istnieje zakaz równoczesnego zabierania głosu; obowiązują ogólnie przyjęte zasady konwersacji (zob. rozdz. 13.1). Zagajenie dyskusji (często prowadzący może na początku postawić kontrowersyjną tezę, np. „Podmorskie trzęsienia ziemi nie powodują dla człowieka negatywnych skutków, gdyż powstają pod dnem oceanów”. Zajęcie przez prowadzącego stanowiska, a zwłaszcza takiego, które jest trudne lub niemożliwe do obrony, prowokuje studentów do wypowiedzenia się i kontrargumentacji). Rozwinięcie (zastosowanie technik aktywizacji studentów. Prowadzący może tylko udzielać głosu chętnym i czuwać nad poprawnością przebiegu dyskusji. Może też aktywizować uczestników przez zastosowanie różnych technik dyskusji, np. podzielić studentów na dwie grupy, które wskazują argumenty za tezą i przeciw tezie; zob. rozdz. 13.3.2,13.4.3). Podsumowanie (jest to kluczowy punkt, w którym prowadzący zbiera główne wnioski wypływające z dyskusji i przedstawia je dyskutantom). 246 13. PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI 13.3.2. Metody aktywizujące dyskusję Aktywny udział w dyskusji zależy zarówno od motywacji uczestników, jak i zastosowanych metod aktywizujących. Na motywację uczestników mają wpływ m.in. takie czynniki, jak emocjonalny związek z tematem, zainteresowania, posiadana wiedza na dany temat, poczucie własnej wartości lub doświadczenia pozytywnych ocen własnej aktywności (doświadczonych np. w czasie wcześniejszych dyskusji i kontaktów z prowadzącym). Dobór metody aktywizującej zależy od celu, jaki stawia sobie prowadzący. Należy dbać o stosowanie zróżnicowanych metod w trakcie zajęć, aby nie doprowadzić do zmęczenia uczestników. Istotne jest zapewnienie odpowiednich warunków ułatwiających prowadzenie dyskusji, m.in. dostatecznej bliskości zapewniającej dobrą słyszalność każdej wypowiedzi i możliwości kontaktu wzrokowego. Obowiązkiem prowadzącego jest również czuwanie nad przestrzeganiem zasad obowiązujących uczestników dyskusji (zob. rozdz. 13.4.4). Istnieje wiele sposobów aktywizacji dyskusji w grupach, np. burza mózgów, studium przypadku, piramida priorytetów, metoda sześciu kapeluszy. 13.3.2.1. Burza mózgów Popularną i łatwą do zastosowania techniką jest burza mózgów zwana również giełdą lub fabryką pomysłów. Jej zastosowanie ma sens wówczas, gdy dotyczy problemu, dla którego nie mają zastosowania standardowe rozwiązania lub nie sprawdzają się one w praktyce. Dotyczy to najczęściej problemów otwartych. Dyskusja przebiega w kilku etapach. Pierwszy polega na zgłaszaniu jak największej liczby pomysłów. Zalecane jest powstrzymywanie się od komentowania pomysłów, ale przede wszystkim od oceniania pomysłów, aby nie zniechęcać mniej aktywnych uczestników grupy do zabrania głosu. Nie odnotowuje się też, kto jest autorem pomysłu, liczy się sam koncept. Celem tych działań jest wygenerowanie jak największej liczby rozwiązań, a nie zatrzymanie się na kilku pierwszych. Zwykle to w dalszej kolejności podawane są pomysły coraz bardziej niestandardowe, dlatego ten etap nie powinien trwać krótko (w przypadku zajęć 90-minutowych może trwać nawet do 30 minut). Propozycje powinny być podawane w sposób zwięzły, bez METODY AKTYWIZACJI DYSKUSJI ’ burza mózgów, • studium przypadku, • piramida priorytetów, • metoda sześciu kapeluszy. ETAPY BURZY MÓZGÓW ZGŁASZANIE POMYSŁÓW, OCENA ROZWIĄZAŃ, WSPÓLNY WYBÓR POTENCJALNYCH ROZWIĄZAŃ, DOPRACOWYWANIE (rozwijanie, uzupełnianie) WYBRANYCH ROZWIĄZAŃ. 13.3. DYSKUSJA NA TEMAT OGÓLNY 247 METAPLAN Przykładowy schemat metaplanu pomocnego przy realizacji burzy mózgów: ‘ Temat dyskusji. * Jak jest? * Jak nie powinno być? * Jak powinno być? * Wnioski. ME TODA STUDIUM PRZYPADKU Polega na dyskusji konkretnego przypadku lub wydarzenia, na tyle typowego, aby na jego podstawie dojść do wniosków o charakterze ogólnym. nadmiernej liczby szczegółów oraz ocen. Wolno wypowiadać wszelkie pomysły, także niestandardowe i nierealne. Można też rozwijać pomysły zgłaszane przez inne osoby z grupy. Kiedy prowadzący dostrzega, że kończy się pomysłowość uczestników, przechodzi do kolejnego etapu, jakim jest ocena poszczególnych rozwiązań. Może sam zadawać przy tym pytania lub prosić grupę o zgłaszanie pojawiających się wątpliwości. Wspólnie też podejmuje się decyzję o tym, które pomysły warto rozwijać, a które trzeba z jakichś względów odrzucić. Burzę mózgów można wykorzystać, tworząc tzw. metaplan. Prowadzący zadaje pytanie otwarte, jednak rozwiązania dyskutowane są w małych, 5-6 osobowych zespołach. Każdy z zespołów ma do dyspozycji duży arkusz papieru oraz mniejsze kartki w różnych kolorach i kształtach (np. trójkąty, kwadraty, prostokąty, koła), z których ma stworzyć plakat. W centrum plakatu znajduje się pytanie, na które uczestnicy mają znaleźć odpowiedź. Dyskusja nad problemem odbywa się w mniejszej grupie, dlatego należy tak dobrać członków zespołu, aby zwiększyć aktywność wszystkich uczestników. Końcowy wynik prezentowany jest na forum przez poszczególne grupy w celu wyboru optymalnych rozwiązań. 13.3.2.2 Studium przypadku Istotą metody studium przypadku (case study) jest dyskusja konkretnego przypadku lub wydarzenia, na tyle typowego, aby na jego podstawie dojść do wniosków o charakterze ogólnym. Prowadzący przedstawia konkretne zagadnienie, a uczestnicy zadają zwięzłe pytania dotyczące dyskutowanego przypadku. Następnie dokonuje się dokładnej analizy czynników decydujących o powodzeniu lub niepowodzeniu zastosowanych w danym przypadku rozwiązań. W dalszym etapie uczestnicy poszukują optymalnych sposobów rozwiązania problemu oraz uzasadniają własne stanowisko. 13.3.2.3. Piramida priorytetów Na podstawie materiałów dostarczonych przez prowadzącego dokonuje się hierarchizacji poszczególnych czynników wpływających na tezę dyskusji. Dyskutanci ustalają hierarchię ważności poszczególnych zagadnień. Swoje hasła/pomysły naklejają na plakacie, na którym nary 248 13. PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI sowana jest piramida. Najważniejsze hasła umieszczane są na samej górze, najmniej ważne u dołu. Wraz ze wzrostem pięter następuje wzrost znaczenia poszczególnych elementów. Dokonuje się to na drodze negocjacji w małych, dwuosobowych grupach, które następnie łączą się ze sobą w większe zespoły (np. czteroosobowe itd.). Poszczególne grupy prezentują swoje piramidy i tworzą z nich jedną wspólną. Metoda ta stwarza okazję do dyskutowania i argumentowania. Jeśli prowadzący chce zwrócić uwagę zarówno na pozytywne, jak i negatywne aspekty danego zjawiska, może zastosować technikę diamentu lub technikę karo. Przypomina ona dwie piramidy złączone podstawami, z tym że w dolnej piramidzie wpisuje się negatywne cechy (wady) omawianego zagadnienia lub stanowiska, a w górnej - jego pozytywne własności (zalety). 13.3.2.4. Metoda sześciu kapeluszy Bardziej rozbudowaną techniką aktywizującą grupę jest metoda sześciu kapeluszy wymyślona przez Edwarda de Bono (2000). Polega ona na tym, że uczestnicy pracują w sześcioosobowych zespołach, losując poszczególne role grupowe, lub z dużej grupy wybiera się sześciu przedstawicieli, których zadaniem jest odgrywanie określonej roli w analizie zadanego pod dyskusję problemu. Osoba z białym kapeluszem odgrywa rolę polegającą na dostarczaniu obiektywnych danych, faktów, liczb. Kapelusz czarny należy do pesymisty, którego zadaniem jest znalezienie słabych stron proponowanych rozwiązań, braków, zagrożeń. Optymista optujący za danym rozwiązaniem i dostrzegający przede wszystkim jego zalety zakłada żółty kapelusz. Czerwony melonik ma odwoływać się do intuicji i emocji uczestników. Kapelusz niebieski ma za zadanie przewodniczyć dyskusji, wprowadzać i podsumowywać jej przebieg, pilnować czasu wypowiedzi, udzielać głosu poszczególnym uczestnikom. Kapelusz zielony to twórca pomysłów. Jego zadaniem jest wygenerowanie jak największej liczby rozwiązań. PIRAMIDA PRIORYTETÓW Polega na wartościowaniu i hierarchizacji. Uczestnicy w dyskusji (najczęściej w grupach 4-5-osobowych) wybierają najlepsze propozycje rozwiązania problemu, które powstały wcześniej na podstawie burzy mózgów, i układają je na szczycie piramidy. Potem wybierają coraz mniej ważne i na końcu najmniej istotne. Następnie grupy porównują swoje piramidy, każda grupa uzasadnia swoje wybory. Metoda ta stwarza okazję do dyskutowania i argumentowania własnych wyborów. METODA SZEŚCIU KAPELUSZY (opublikowana przez Edwarda de Bono w 2000 r.) KAPELUSZ BIAŁY (dostarczyciel obiektywnych danych), KAPELUSZ CZARNY (pesymista), KAPELUSZ ŻÓŁTY (optymista), KAPELUSZ CZERWONY (gra na emocjach, działania intuicyjne), KAPELUSZ NIEBIESKI (przewodniczący dyskusji), KAPELUSZ ZIELONY (twórca rozwiązań). 13.3. DYSKUSJA NA TEMAT OGÓLNY 249 13.4. Dyskusje formalne Jolanta Święchowicz FORMA Ogół zewnętrznych cech czegoś, kształt wygląd postać czegoś; układ elementów, struktura budowa. FORMALNY Dotyczący układu, struktury, formy czegoś; zgodny z przepisami, przepisowy, urzędowy, oficjalny, legalny. Studenci w ramach zajęć z pracowni ogólnej ćwiczą również umiejętność uczestnictwa w bardziej zaawansowanych i sformalizowanych rodzajach dyskusji, do których należą dyskusje polemiczne, debaty, dyskusje panelowe czy moderowane. Tego rodzaju dyskusje wymagają wcześniejszego przygotowania i przyjęcia określonych ról od jej uczestników oraz ścisłego przestrzegania zasad właściwych dla danej formy dyskusji. Celem naukowych dyskusji formalnych jest poszukiwanie najlepszego rozwiązania lub rozwiązanie jakiegoś problemu naukowego (np. dyskusja polemiczna, debata) albo tylko wymiana myśli na dany temat (np. dyskusja panelowa, moderowana). W trakcie tych dyskusji następuje zetknięcie się różnych wartościowych poglądów oraz wzajemnego przekonywania i argumentowania. Dynamiczne relacje pomiędzy uczestnikami dyskusji dają efekt w postaci wyłaniania się nowych idei i pomysłów. Dyskusja nie jest po to, by ktoś koniecznie przyjął argumenty drugiej strony, ale by obie strony skorzystały merytorycznie na dyskusji. Bardzo owocnymi dyskusjami są wymiany poglądów pomiędzy osobami, które zajmują się różnymi aspektami określonego zjawiska lub badają je z punktu widzenia różnych nauk. Wówczas dyskusja wyników i doświadczeń naukowych sprzyja poszerzaniu wiedzy i prowadzi do głębszego zrozumienia. 13.4.1. Przygotowanie dyskusji formalnych Wszystkie sformalizowane formy dyskusji wymagają przygotowania. Dotyczy to zarówno osoby prowadzącej dyskusję, jak i uczestników. Przede wszystkim należy ustalić temat i cel dyskusji, a następnie jej spodziewane rezultaty oraz przewidywane stanowiska stron w dyskusji. Kolejnym krokiem jest wybór najbardziej odpowiedniej do tematu i oczekiwanych rezultatów formy dyskusji (dyskusja moderowana, panelowa, debata). Następnym etapem jest opracowanie scenariusza dyskusji, który powinien być dostosowany do zasad obowiązujących w wybranym rodzaju dyskusji. Na końcu należy umieścić dyskutowane 250 13. PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI zagadnienia w systemie posiadanej przez studentów wiedzy oraz nadać im odpowiednią rangę. Temat dyskusji może zostać zaproponowany zarówno przez prowadzącego pracownię, jak i przez studentów. Może zostać wybrany w drodze głosowania z listy potencjalnych tematów zaproponowanych przez prowadzącego i studentów. Cel dyskusji, spodziewane rezultaty, przewidywane stanowiska oraz formę dyskusji najlepiej omówić wspólnie ze studentami. Scenariusz będzie dostosowany do formy dyskusji. Wybór rodzaju dyskusji wymaga od uczestników występowania w ściśle określonej roli (eksperta, słuchacza, mówcy itp.). Podział ról może być zgodny (bronią tezy, z którą się utożsamiają) albo niezgodny (bronią racji, które prywatnie kwestionują) z przekonaniami dyskutantów. Prowadzący pracownię najczęściej występuje w roli prowadzącego dyskusję (moderator, marszałek), ale również może przyjąć rolę bezstronnego obserwatora, a funkcję prowadzącego dyskusję powierzyć jednemu ze studentów. W fazie przygotowań podstawowym zadaniem studentów jest przygotowanie argumentów w dyskusji zgodnie z przyjętą rolą oraz kontrargumentów na argumenty strony przeciwnej. Na tym etapie prowadzący powinien służyć pomocą obu stronom w przygotowaniu oraz ocenie rangi stosowanych argumentów, jednak powinien przy tym zachować absolutną dyskrecję i obiektywizm, nie faworyzując żadnej ze stron. 13.4.2. Rodzaje dyskusji formalnych 13.4.2.1. Dyskusja polemiczna Dyskusja polemiczna jest sporem, a nie tylko wymianą zdań na dany temat. Z definicji zakłada istnienie sprzecznych stanowisk między osobami uczestniczącymi w dyskusji. Spór jest niezgodą co do faktów, stanowisk lub interesów (zob. rozdz. 18.14). Dyskusja polemiczna jest trudna, wymaga umiejętności stosowania precyzyjnej, logicznej argumentacji, a równocześnie ogromnego taktu i kultury. Polemika nigdy nie powinna sprowadzić się do personalnego ataku, agresywnej krytyki. Uczestnicy dyskusji powinni panować nad sobą i nie dać się ponieść emocjom. Używane argumenty powinny być przemyślane, ich rodzaj dobrze dobrany do proponowanej tezy, a kontrargument powinien SFORMUŁOWANIE TEMATU DYSKUSJA POLEMICZNA DYSKUSJA PANELOWA Czy zbiornik retencyjny na Rabie w Dobczycach powinien zostać udostępniony do celów rekreacyjnych? DEBATA OKSFORDZKA Zbiornik retencyjny na Rabie w Dobczycach powinien zostać udostępniony do celów rekreacyjnych. lub Zbiornik retencyjny na Rabie w Dobczycach nie powinien zostać udostępniony do celów rekreacyjnych. POLEMIKA (gr. polemikós = wojenny, wojowniczy, wróg; pólemos = wojna, bitwa, spór) Spór, dyskusja publiczna, dysputa, kontrowersja w słowie albo w piśmie, na temat polityczny, naukowy, społeczny, artystyczny itp. 13.4. DYSKUSJE FORMALNE 251 POLEMISTA (gr. polemistes = wojownik, wróg) Autor utworów polemicznych, pisarz mówca itp. biorący udział w polemice, polemizujący z kim. POLEMIZOWAĆ (gr. polemidzó = walczę) Brać udział w polemice, dyskutować z kimś mając odmienne zdanie. POLEMICZNY Dotyczący polemiki, zawierający polemikę; polemizujący. mieć większą rangę w stosunku do argumentu, którego dotyczy. W dyskusjach polemicznych szczególną rolę odgrywa prowadzący dyskusję, który czuwa nad poprawnością jej przebiegu, a zwłaszcza przestrzeganiem obowiązujących w niej reguł. Dyskusja polemiczna służy poszukiwaniu rozwiązań problemu w odniesieniu do różnych poglądów i odmiennych celów. Ponadto stanowi podstawę do kształtowania wartości i jest sposobem zdobywania autorytetu i przywództwa. Wszystkie ustalone formy dyskusji zakładają podział dyskutantów według odgrywanych w trakcie polemiki ról. Mogą one wynikać z przekonań i wyboru dyskutantów, mogą być narzucone przez organizatorów dyskusji, a mogą też zostać przydzielone w sposób losowy. Po przyjęciu określonej funkcji należy ściśle przestrzegać reguł dyskusji (np. kolejności wystąpień, sposobów argumentacji, czasu i formy wypowiedzi). Aby dyskusja przyniosła pożądany efekt, prowadzący powinien nadać spójność elementom wypowiedzi dyskutantów. Udział w dyskusji uczy szacunku dla osób będących przeciwnego zdania. Pozwala poznać i zrozumieć stanowisko przeciwnika, co wcale nie musi oznaczać akceptacji cudzych poglądów, czy nawet uznania sensowności stosowanych przez nich argumentów. Jeśli dyskutanci będą się wzajemnie słuchać, jeśli zdobędą się na obiektywną ocenę stosowanych przez obie strony argumentów i wykażą minimum dobrej woli, możliwy staje się kompromis. Porozumienie, nawet w drobnych kwestiach, motywuje do działania na rzecz dobra wspólnego i szukania rozwiązań, które mimo różnic, choćby w niewielkim stopniu umożliwiają zrealizowanie interesów obu stron. Dyskusję polemiczną można uznać za udaną, jeśli jej uczestnicy niezależnie od prezentowanych poglądów, odniesionego zwycięstwa bądź przegranej mają poczucie sensowności wymiany zdań. O poziomie dyskusji dobrze świadczy fakt, że dyskutanci, niezależnie od końcowego wyniku, mile wspominają dyskusję. 13.4.2.2. Debata Debata jest najbardziej skonwencjonalizowaną formą dyskusji, prowadzoną w szerokim gronie, a jej celem jest wybór najlepszego rozwiązania poruszanego problemu. Jest wiele sposobów prowadzenia debat, 252 13. PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI które dostosowywane są do poziomu uczestników, cech środowisk oraz lokalnych zwyczajów (Legutko 2009; Zasady debaty...). Współczesne normy debatowania publicznego ukształtowały się jednak przede wszystkim pod wpływem brytyjskiej tradycji parlamentarnej. To właśnie na uniwersytetach w Anglii i Szkocji przygotowywano studentów do przyszłego występowania w roli parlamentarzystów. Na początku XIX w. powstawały pierwsze niezależne, elitarne towarzystwa dyskusyjne związane z najstarszymi uniwersytetami, które doskonaliły studentów i uczyły ich trudnej sztuki debatowania. Do najbardziej prestiżowych należą Oxford Union Society i Cambridge Union Society. W organizowanych tam debatach uczestniczyły rzesze znanych polityków i uczonych, którzy doskonalili swoje umiejętności i przygotowywali się do pełnienia odpowiedzialnych funkcji w państwie. Z czasem powstała w Wielkiej Brytanii sieć uniwersyteckich klubów dyskusyjnych wzorujących się na założeniach wypracowanych w Oxford Union Society. Zwyczaj debatowania rozpowszechniony jest też w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Australii, w których na podstawie zasad angielskich wykształcono własny styl debat publicznych (Pankowski i in. 2012). Jednak jedną z najbardziej znanych form dyskusji, na której często wzorują się organizatorzy debat, jest debata oksfordzka, której zasady zostały wypracowane przez Oxford Union Society i tylko wtedy, kiedy są one przestrzegane, debatę można nazwać oksfordzką. Zasada 1. Głównym celem debaty oksfordzkiej jest dyskusja nad wcześniej zaproponowaną tezą. Jedna z dyskutujących stron (za tezą, inaczej zwana stroną propozycji) ma za zadanie przekonać publiczność do słuszności postawionej tezy, a druga ze stron (przeciwna dyskutowanej tezie, zwana inaczej stroną opozycji) ma za zadanie podważyć i obalić tezę. Teza powinna być jasno i jednoznacznie sprecyzowana oraz nie może mieć formy pytania ani brzmieć jak forma wyboru. Zasada 2. W debacie oksfordzkiej biorą udział: marszałek, sekretarz, mówcy oraz publiczność. Każda z tych osób pełni ściśle określoną funkcję. Rolą marszałka jest prowadzenie debaty i czuwanie nad jej sprawnym przebiegiem. Marszałek decyduje, która osoba ma prawo zabrać głos, może przerwać wypowiedź, dba o kulturalny poziom debaty. Ma obowiązek podziękować za wystąpienie każdemu uczestnikowi dyskusji. Decyduje, w otwartej części debaty, kto z publiczności DEBATA (fr. debat) Omawianie zagadnień, roztrząsanie problemów (zwykle na zebraniu, posiedzeniu, w parlamencie itp.); dyskusja, obrady. DEBATOWAĆ Prowadzić debaty, obradować, dyskutować, radzić nad czym. UNIWERSYTET OKSFORDZKI (łac. Universitas Oxoniensis, ang. University of Oxford) Najstarsza i najbardziej renomowana uczelnia w Wielkiej Brytanii. Założona w 1167 r. Uniwersytet składa się z wydziałów, które prowadzą wykłady i ćwiczenia oraz przeprowadzają egzaminy oraz 38 niezależnych od siebie kolegiów (ang. college) i 7 jednostek na niepełnych prawach kolegium (Permanent Private Halls), które skupiają studentów i profesorów oraz pełnią funkcję akademików i zajmują się dodatkowym kształceniem studentów w systemie tutorialnym. TEZA (gr. thesis) Twierdzenie, dla którego przedstawia się uzasadnienie; mat. twierdzenie, które należy udowodnić, opierając się na przyjętym założeniu. 13.4. DYSKUSJE FORMALNE 253 SZKOŁY MÓWCÓW OXFORD UNION SOCIETY/ OXFORD UNION Założone w 1823 r. w Oksfordzie i działające do dzisiaj, niezależne, elitarne towarzystwo (klub) dyskusyjne, którego członkowie wywodzą się głównie z kręgów Uniwersytetu Oksfordzkiego. Unia dysponuje swoim własnym budynkiem w centrum Oksfordu, który jest miejscem swobodnej wymiany poglądów. Głównym celem towarzystwa jest organizowanie cotygodniowych debat, w których uczestniczą członkowie towarzystwa, a także zaproszeni goście. Członkostwo w Unii jest dożywotnie. Członkiem towarzystwa może być każdy student, który zapłaci jednorazową składkę. Do Oxford Union Society należy ok. 80% wszystkich studentów Uniwersytetu w Oksfordzie. może zabrać glos, informuje wszystkich uczestników o wyniku debaty i krótko ją podsumowuje. Sekretarz pełni funkcję pomocnika marszałka i informuje mówców o zbliżającym się końcu przemowy (30 sekund przed końcem) oraz jej zakończeniu. Dokonuje tego zwykle przez podniesienie ręki. Marszałek i sekretarz mają obowiązek zachowania bezstronności. Mówcy (po 4 mówców każdej ze stron) mają za zadanie dokonać wprowadzenia do tezy debaty oraz podać kilka argumentów, rozwinąć argumentację strony z uwzględnieniem argumentów przeciwników, podważać argumentację strony przeciwnej oraz podsumować całą argumentację swojej strony. Publiczność przysłuchuje się wszystkim przemowom, a w części otwartej ma możliwość wypowiedzenia swojego zdania po jednej ze stron. Zasada 3. Sala, w której odbywa się debata, podzielona jest na sektory, np. poprzez ustawienie krzeseł (ławek). Strony propozycji i opozycji zajmują miejsca naprzeciw siebie. Główni mówcy obu stron zasiadają w pierwszych rzędach, twarzą do siebie. Za nimi siedzą członkowie publiczności, którzy sympatyzują z jedną lub drugą stroną dyskusji. Ławki środkowe, ustawione prostopadle do obu debatujących stron, zajmują ci, którzy jeszcze nie zdecydowali, którą stronę chcą poprzeć. Na przeciwległym końcu sali, na podwyższeniu siedzi zwrócony twarzą do obradujących marszałek, a obok niego sekretarz. Strona propozycji powinna znajdować się po prawej ręce marszałka, strona opozycji - po lewej. Podczas obrad zakazane jest opuszczanie sali i zmienianie miejsc. Uczestnicy debaty (zarówno mówcy, jak i publiczność) mogą zmieniać miejsca i opuszczać salę tylko w przerwach między wystąpieniami. Zasada 4. Debata oksfordzka przebiega w 4 etapach: przygotowania, debaty, zakończenia oraz podsumowania i oceny. Zasada 5. W debacie oksfordzkiej osoby zabierające głos zobligowane są do przestrzegania ustalonego wcześniej limitu czasowego, którego żadna ze stron nie może przekroczyć. W zależności od zwyczajów danego klubu dyskusyjnego każdy z nich ma na to 5-10 minut. Zasada 6. Etap przygotowania obejmuje sformułowanie tematu dyskusji (tezy) ustalenie z uczestnikami zasad dyskusji, losowanie stanowisk (strona propozycji, strona opozycji), przygotowanie do obrony przedstawicieli dwóch przeciwstawnych stanowisk. 254 13. PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI Zasada 7. Debata przebiega według następującego schematu. Rozpoczyna marszałek, który informuje o temacie debaty oraz podaje zasady dyskusji. Debatę zawsze rozpoczyna pierwszy mówca strony propozycji; następnie naprzemiennie wypowiadają się mówcy obu stron. Rozpoczyna pierwszy mówca propozycji, który dokonuje wprowadzenia do tezy debaty oraz podaje kilka (3-4) argumentów za tezą. Następnie głos zabiera pierwszy mówca opozycji, który dokonuje własnej interpretacji tezy i podaje kilka (3-4) kontrargumentów wobec tezy oraz przedstawia ich uzasadnienie. Drugi mówca propozycji rozwija argumentację pierwszego mówcy oraz dodaje nowe argumenty (najwyżej 3), a także może krótko odnieść się do argumentów strony opozycji, a drugi mówca opozycji rozwija argumentację własnej strony oraz dodaje nowe argumenty (najwyżej 3) i również może odnieść się do argumentów strony przeciwnej. Trzeci mówca propozycji ma za zadanie obalić argumenty strony opozycji lub wykazać brak ich związku z tezą, a trzeci mówca opozycji atakuje argumenty strony propozycji lub wykazuje brak ich związku z tezą. Z kolei czwarty mówca propozycji podsumowuje argumentację swojej strony przez powtórzenie i utrwalenie najważniejszych argumentów przytaczanych przez stronę, a następnie czwarty mówca opozycji podsumowuje argumentację strony opozycji przez powtórzenie i utrwalenie najważniejszych argumentów przytaczanych przez stronę. Debatę zawsze kończy czwarty mówca opozycji i to do niego należy ostatni głos w dyskusji. Każdy mówca rozpoczyna swoją wypowiedź inwokacją skierowaną do marszałka, strony przeciwnej i publiczności (np. „Panie Marszałku, Szanowni Oponenci, Szanowni Państwo”). Czas wypowiedzi mówców jest ograniczony (zwykle do 5-10 minut). Po wystąpieniach głównych mówców do bezpośredniego udziału w dyskusji dopuszczona jest publiczność. Osoba z sali, która pragnie zabrać głos, wstaje, by zwrócić na siebie uwagę marszałka, ponieważ tylko on ma prawo udzielić głosu. Po udzieleniu głosu przez marszałka przedstawiciel publiczności - zanim rozpocznie wystąpienie - ma obowiązek podać sekretarzowi imię i nazwisko. W tej części debaty zwolennicy obu stron zabierają głos naprzemiennie. Osoby z publiczności mają na swoje wystąpienia najwyżej po 2 minuty. Dodatkowo publiczność ma również możliwość wpływu na przebieg debaty za pomocą wtrąceń. W czasie każdego CAMBRIDGE UNION SOCIETY/ CAMBRIDGE UNION Towarzystwo Cambridge Union Society zostało założone w 1815 r„ wcześniej niż w Oksfordzie, przez grupę absolwentów słynnej szkoły średniej Eton College. Cambridge Union szybko wchłonęło istniejące wcześniej mniejsze towarzystwa dyskusyjne i podobnie jak Oxford Union funkcjonuje do dzisiaj. Dysponuje własną siedzibą, w której odbywają się dyskusje. Członkostwo w klubie jest bezpłatne dla studentów Uniwersytetu w Cambridge i Anglia Ruskin University. Rywalizacja między uczestnikami debat z Oksfordu i z Cambridge ma prawie dwustuletnią tradycję, którą datuje się od słynnej dyskusji o przewadze twórczości P.B. Shelleya (absolwenta Eton i Oksfordu) nad twórczością G.G. Byrona (absolwenta Harrow i Cambridge) w 1829 r. 13.4. DYSKUSJE FORMALNE 255 PANEL (ang.-amer.) Grupa specjalistów z różnych dziedzin prowadzących dyskusję publiczną (zwykle w radiu lub telewizji) na pewien określony temat w celu przedstawienia różnych punktów widzenia i wzbudzenia zainteresowania. wystąpienia obecni słuchacze (zarówno członkowie publiczności, jak i główni mówcy) mają prawo zażądać głosu, wstając z miejsca, unosząc rękę i wykrzykując słowo „pytanie” bądź „informacja”. Mówca ma prawo odmówić wtrącenia, np. mówiąc „Nie, dziękuję”, wykonując znaczący gest, albo wręcz zignorować zgłaszającego chęć wtrącenia. Osoba taka ma wówczas obowiązek usiąść bez słowa. Wtrącenia bez zgody mówcy są ściśle zabronione, a marszałek ma obowiązek reagować stanowczo w takich sytuacjach. Do dobrego zwyczaju należy przyjmowanie jak największej liczby wtrąceń, które zmuszają mówcę do bieżącego reagowania na uwagi sali. Ponadto wtrącenia urozmaicają i uatrakcyjniają debatę. Osoba wtrącająca może w ciągu kilku sekund wypowiedzieć dwa lub trzy zdania, w których ustosunkowuje się do argumentu mówcy, kwestionuje jego wnioski albo zadaje mu pytanie. Zasada 8. Ostatnią częścią debaty jest głosowanie, podczas którego publiczność decyduje, czyje argumenty okazały się bardziej przekonujące i czy postawiona teza została obroniona. Głosujący powinni kierować się wyłącznie oceną umiejętności oratorskich stron, a nie własną wiedzą, poglądami i przekonaniami co do prawdziwości postawionej tezy. Głosowanie odbywa się przez podniesienie rąk lub przez przeliczenie osób siedzących na ławach propozycji i opozycji po uprzednim umożliwieniu zmiany miejsca tym, którzy zmienili zdanie w trakcie debaty. Tradycyjnie w Oxford Union Society odbywa się ono w formie wyjścia przez odpowiednie drzwi. Głosy liczone są przez stojących w drzwiach sekretarzy. Głosowanie odbywa się wtedy, kiedy główni mówcy opuszczą salę, a jego wyniki zostają ogłoszone dopiero następnego dnia, gdyż debaty kończą się zwykle późnym wieczorem. Zasada 9. Debata oksfordzka nie wymaga utożsamiania się z tezą. Uczestnicy bronią racji, z którymi się nie zgadzają, których w rzeczywistości nie podzielają i które nawet prywatnie kwestionują. Podczas debaty oksfordzkiej wszystkich obowiązują stroje oficjalne. W Oxford Union Society marszałek prowadzi obrady we fraku. 13.4.2.3. Dyskusja panelowa Polega na wymianie poglądów i rozwiązaniu kwestii spornych w trakcie rozmów prowadzonych w dwóch gremiach (Panel Discussions...; zob. rozdz. 18.4). Jednym jest grono dyskutujących specjalistów lub przed- 256 13. PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI stawicieli grup interesów (eksperci - panel), a drugim grono słuchających (audytorium - uczący się). Dyskusja panelowa zwykle przebiega w dwóch etapach. W pierwszej fazie dyskusji, w ramach grupy panelowej, specjaliści lub przedstawiciele grup interesów prowadzą rozmowę przed większym audytorium. Celem dyskusji jest przedstawienie i porównanie swoich stanowisk w zakresie określonym w temacie oraz wypracowanie wspólnego wyniku. W drugiej fazie dyskusji słuchacze (uczący się) mają możliwość zadawania pytań. Pytania mogą być kierowane bezpośrednio do wskazanych członków panelu albo mogą też być tylko związane z przedmiotem dyskusji. Zdarza się, że na pytania nie udziela się bezpośredniej odpowiedzi, a stanowią one jedynie impuls do dalszej dyskusji członków panelu na sprecyzowany w pytaniu wątek. Funkcja moderatora polega na tym, że wprowadza on w temat rozmowy, kieruje dyskusją w ramach panelu, pośredniczy w zadawaniu pytań przez słuchaczy oraz zamyka dyskusję. Zakończenie nie polega jednak na podsumowaniu, a jedynie na zestawieniu poglądów i argumentów w celu poparcia lub obalenia tezy. Organizatorzy dyskusji panelowych zwykle planują przerwy w czasie ich trwania, by dać możliwość zarówno słuchaczom, jak i członkom panelu zgłębienia i przedyskutowania między sobą interesujących kwestii. Ponadto czasami rozpoczęcie dyskusji panelowej poprzedza nieformalne spotkanie, najczęściej na stojąco, z napojami (kawa, herbata), umożliwiające słuchaczom poznanie się i oswojenie z tematem dyskusji. Podobnie na zakończenie spotkania nadarza się okazja odbycia mniej formalnych dyskusji i nawiązania kontaktu ekspertów ze słuchaczami. 13.4.2.4. Dyskusja moderowana Moderator to osoba neutralna odpowiedzialna za przebieg dyskusji. Określa ona temat będący przedmiotem sporu, dobiera uczestników oraz określa zasady dyskusji (np. czas wypowiedzi). Podczas dyskusji rola moderatora polega na wprowadzeniu i podaniu tematu, celu i zasad obowiązujących uczestników, udzielaniu głosu, kierowaniu i czuwaniu nad prawidłowym przebiegiem dyskusji. Prowadzący dokonuje również podsumowania, w którym stwierdza, czy udało się zrealizować postawiony cel i podaje wnioski wynikające z dyskusji. Moderator nie angażuje się po żadnej ze stron, nie ocenia wartości wypowiedzi, GREMIUM (łac. dosł. łono wnętrze) Ogół członków jakiejś grupy, zespołu; grono, kolegium. EKSPERT (łac. expertus = doświadczony) Biegły rzeczoznawca powoływany do wydania orzeczenia lub opinii w sprawach spornych wchodzących w zakres jego kompetencji. MODERATOR (łac. dosł. ten, kto powściąga) Osoba regulująca przebieg dyskusji. 13.4. DYSKUSJE FORMALNE 257 ROLA PROWADZĄCEGO DYSKUSJĘ * ustalenie jej przedmiotu, celu i zasad dyskusji, ’ wprowadzenie do dyskusji, * wzbudzanie dyskusji, ’ kontrolowanie jej przebiegu, * nadzór nad stroną formalną, ■ zebranie rezultatów dyskusji. BEZSTRONNOŚĆ Zajmowanie stanowiska, podejmowanie decyzji na podstawie obiektywnych kryteriów, a nie osobistych przekonań, uprzedzeń, preferencji lub w wyniku wpływu. BEZSTRONNY Kierujący się obiektywizmem. nie dyskryminuje żadnego z dyskutantów. Zdecydowanie reaguje natomiast w sytuacjach, w których uczestnicy nie przestrzegają ustalonych zasad, stosują niedozwolone chwyty lub wzajemnie się obrażają. Rolę moderatora zwykle pełni prowadzący pracownię, choć również można tę funkcję powierzyć jednemu ze studentów. 13.4.3. Rola prowadzącego dyskusję Funkcja prowadzącego występuje we wszystkich ustalonych formach dyskusji, jednak jego uprawnienia i rola, jaką odgrywa w przebiegu tego dyskursu, są nieco inne (zob. rozdz. 13.3.2). Dyskusja może zostać zorganizowana i przygotowana przez jedną osobę lub grupę osób. Do obowiązków organizatora/-rów należy ustalenie przedmiotu, celu, formy i czasu trwania dyskusji. W przypadku kiedy organizatorem jest jedna osoba, przypada jej również rola prowadzącego. Kiedy organizatorów jest więcej, zwykle z ich grona wybiera się jedną osobę, która prowadzi dyskusję. Czasami organizatorzy powierzają prowadzenie dyskusji osobie z zewnątrz. Może to być ktoś znany, cieszący się autorytetem, specjalista w danej dziedzinie lub - w przypadku dyskusji wymagającej rozstrzygnięcia sporu - osoba neutralna, niezwiązana z żadną ze stron. Do obowiązków prowadzącego należy wprowadzenie do dyskusji, przedstawienie jej przedmiotu i celu, przedstawienie uczestników, wzbudzenie dyskusji, kontrolowanie jej przebiegu m.in. przez określenie maksymalnego czasu wypowiedzi, udzielanie głosu, nadzór nad stroną formalną oraz zebranie rezultatów dyskusji i jej podsumowanie. W przypadku dyskusji prowadzonych w ramach pracowni rola prowadzącego zwykle przypada prowadzącemu zajęcia, chociaż można te rolę powierzyć jednemu ze studentów. W takim przypadku prowadzący pracownię nie ingeruje w przebieg dyskusji, nie zabiera głosu, natomiast ocenia tok dyskusji i po jej zakończeniu omawia jej przebieg ze studentami, podkreślając zarówno dobre strony, jak i wskazując na popełnione przez uczestników błędy (np. formalne, związane z błędną argumentacją, nieetycznym zachowaniem). Powodzenie dyskusji w dużej mierze zależy od sposobu jej prowadzenia, jednak nie można jednoznacznie odpowiedzieć, który 258 13. PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI z elementów dyskusji jest najważniejszy i decyduje o sukcesie. Niewątpliwie kluczową rolę odgrywa wprowadzenie i jasno sformułowany przedmiot i cel dyskusji. Zwykle zabiera ono do kilku minut. Nie może być za długie, gdyż zniechęca do dyskusji, ani też zdawkowe, ponieważ utrudnia nawiązanie rozmowy. O ile prowadzący dyskusję może wcześniej przygotować i dopracować zarówno pod względem merytorycznym, jak i formalnym wstęp, to wzbudzanie dyskusji i kontrolowanie jej przebiegu wymaga dużej wiedzy i doświadczenia. Dlatego wiele zależy od wykształcenia i osobowości prowadzącego. Aby dyskusja przyniosła efekt, prowadzący powinien czuwać nad jej przebiegiem, nadać spójność fragmentom wypowiedzi dyskutantów, nie pozwalać, by zbytnio odbiegała od głównych zagadnień, zwrócić uwagę na wieloaspektowość problemu oraz dać szansę wypowiedzi każdemu z uczestników oraz pilnować, by rozmowa nie była zdominowana przez zbyt częste wypowiedzi jednej osoby. Prowadzący powinien ponadto nie dopuszczać do zbyt dużego emocjonalnego zaangażowania się dyskutantów, umieć przekonać uczestników, że są zdolni do samodzielnego i twórczego myślenia, pilnować, by wypowiadane argumenty były rzeczowe, oraz tak zaktywizować grupę, by rozmowa nie była tylko dyskusją z prowadzącym. Powinien zadbać również o to, by rozmowa była żywa oraz ciekawa i rozwijająca dla uczestników. Na zakończenie prowadzący powinien dokonać podsumowania i wyeksponować najważniejsze wnioski wynikające z dyskusji. Zwykle prowadzący przypomina listę poruszanych zagadnień, przedstawionych opinii, zajętych stanowisk oraz stwierdza, do jakich rozstrzygnięć czy konkluzji udało się dojść. Ta część dyskusji wymaga od prowadzącego krytycznej oceny przedstawionych przez uczestników argumentów, umiejętności szybkiej syntezy i formułowania jednoznacznych wniosków oraz umiejętności wykazania wartości wypowiadanych przez dyskutantów sądów. Od prowadzącego dyskusję wymaga się również bezstronności, rzetelności i obiektywizmu. Kompetentny prowadzący nie okazuje w czasie dyskusji własnej przewagi, nie narzuca swojego zdania oraz po wyczerpaniu argumentów nie przeciąga dyskusji. Dyskusji nie da się zaplanować od początku do końca, nie można przewidzieć jej przebiegu ani zakończenia. Dyskusja bowiem z założenia zawiera w sobie dużą dozę improwizacji. RZETELNOŚĆ Cecha oznaczająca sumienność, solidność, precyzyjność, poprawność i dokładność wykonywanych zadań. RZETELNY " wypełniający należycie swe obowiązki, * taki, jaki powinien być, * odpowiadający wymaganiom, " zgodny z prawdą, wiarygodny, * godny zaufania. OBIEKTYWIZM (łac. obiectum = przedmiot rzecz) Stanowisko filozoficzne głoszące, że przedmiot poznania istnieje poza podmiotem poznającym i niezależnie od niego. Bezstronność, postawa badawcza wolna od przesądów i uprzedzeń, bezstronność. OBIEKTYWNY " odznaczający się obiektywizmem, wolny od uprzedzeń; " istniejący niezależnie od poznającego przedmiotu, np. obiektywne przesłanki. 13.4. DYSKUSJE FORMALNE 259 POSTAWA to TAKT TOWARZYSKI, GRZECZNOŚĆ, UMIAR. KURTUAZJA (fr. courtoisie) Wyszukana uprzejmość i takt w zachowaniu. TAKT (łac. taktus = dotknięcie, dotyk) Umiejętność zachowania się w sposób opanowany, niewywołujący nieporozumień i nie zamierzonych konfliktów; zachowania zasad przyzwoitości, poczucie umiaru, delikatność. 13.4.4. Zasady obowiązujące uczestników dyskusji Wszyscy uczestnicy dyskusji są sobie równi. Nie ma znaczenia, w jakim wieku jest dana osoba, jakie ma wykształcenie, jaką pełni funkcję, jakie zajmuje stanowisko, jakim prestiżem społecznym się cieszy oraz jaki stopień naukowy posiada. Każdy uczestnik jest osobą niezależną w swoich sądach. Jednak od uczestników dyskusji wymaga się przestrzegania ogólnie przyjętych zasad, a uczestniczenie w dyskusji jest równoznaczne z akceptacją panujących w czasie jej trwania reguł: - Uczestnicy akceptują rolę prowadzącego, podporządkowują się jego decyzjom (udzielanie/ odbieranie głosu, akceptują ewentualne uwa-gi/napomnienia itp.). - Wszystkich uczestników dyskusji obowiązuje kurtuazja, czyli takt i uprzejmość w zachowaniu. Szacunek obowiązuje wobec wszystkich, ale staramy się go okazywać zwłaszcza wobec najstarszych i najmłodszych uczestników dyskusji, jak również zaproszonych gości. Zachowania agresywne i niekulturalne, obrażające lub ośmieszające uczestników dyskusji są niedopuszczalne pod rygorem odebrania głosu przez prowadzącego lub wyproszenia z sali. W Polsce standardową formą zwracania się do oponenta w dyskusji jest „Pan/Pani albo „Szanowny Pan/Szanowna Pani” lub „Panie Ministrze/Pani Minister”, „Panie Pośle/Pani Poseł”, „Panie Profesorze/Pani Profesor”, „Panie Doktorze/Pani Doktor” itp. Nieeleganckie jest tzw. „bratanie się” z osobami uczestniczącymi w dyskusji przez zwracanie się do nich w formie „Pani Kasiu/Pani Katarzyno” czy „Panie Zbyszku/ Panie Zbigniewie”. Jest to szczególnie rażące, gdy publicznie w ten sposób zwraca się dyskutant do osoby nieznajomej, którą widzi po raz pierwszy lub słabo ją zna, albo kiedy zwraca się tak osoba młodsza do osoby starszej, osoba pełniąca niższą funkcję do osoby pełniącej wyższą funkcję, osoba o niższym tytule naukowym do osoby o wyższym tytule itp. Prowadzący dyskusję nigdy nie powinien zwracać się w ten sposób do uczestników dyskusji. W dyskusjach akademickich nie powinno się ponadto zwracać do osoby posiadającej tytuł doktora habilitowanego - „Pan/Pani Docent”, jeśli takiego stanowiska ta osoba nie posiada. 260 13. PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI - W każdej dyskusji czas wypowiedzi jest ograniczony (co ustala prowadzący) i nie należy go przekraczać pod rygorem odebrania głosu przez osobę prowadzącą dyskusję. - W ustalonych formach dyskusji należy zachować szczególną ostrożność w posługiwaniu się humorem czy dowcipem. Co prawda w niektórych krajach powszechne jest rozpoczynanie dyskusji od żartu, by zdobyć akceptację słuchaczy i pozytywnie nastawić dyskutantów do siebie. Chociaż humor jest ważnym aspektem debat publicznych i potrafi rozładować niejedno napięcie podczas dyskusji, to czasami przez nieumiejętne użycie dowcipu można więcej stracić niż zyskać. Należy unikać żartów, kiedy temat jest poważny, ponieważ istnieje ryzyko urażenia kogoś z widowni, kiedy dowcip jest stary i wszystkim znany lub zbyt długi, a czekanie na puentę irytuje lub usypia widownię. - Wypowiedzi powinny zwięzłe, jasne oraz dotyczyć tematu i celu dyskusji, a stosowane argumenty powinny być rzeczowe. - Nie należy przerywać wypowiedzi innych uczestników dyskusji i poczekać na udzielenie głosu, by przedstawić swoje zdanie, odpowiedzieć na pytanie lub kontrargumentować wypowiedź przeciwnika. - Należy uważnie słuchać wystąpień innych dyskutantów, ponieważ daje to możliwość skontrowania lub uzupełnienia ich wypowiedzi. 13.4.5. Cechy dobrego mówcy W trakcie dyskusji uczestnicy pokazują, kim są lub kontrolując emocje, zachowują się w taki sposób, jak chcieliby, by ich odbierano. Pokazują klasę lub jej brak, wiedzę lub brak wiedzy, kompetencję lub jej brak, refleks i umiejętność celnego ripostowania lub ich brak. Jednak każdy z uczestników dyskusji powinien starać się przestrzegać sformułowanych poniżej wskazówek: - Ważne jest, aby być dobrze słyszanym (również w drugim końcu sali). Lepiej mówić za głośno niż za cicho. Im większa sala, tym głośniej i wyraźniej należy przemawiać. Jednak należy kontrolować swój głos. Zbyt głośny krzyk może być po prostu denerwujący dla słuchaczy, zwłaszcza tych siedzących najbliżej. Ta uwaga odnosi się również do dyskusji, podczas których organizatorzy zapewniają nagłośnienie sali i mikrofony dla dyskutantów. 13.4. DYSKUSJE FORMALNE 261 KOMPETENCJA (łac. competentia = odpowiedzialność, zgodność, uprawnienia do działania) Zakres pełnomocnictw i uprawnień; zakres czyjejś wiedzy, umiejętności i odpowiedzialności. PAUZA (gr. pausis) To przerwa w toku mowy, w rozbrzmiewaniu czego, chwila ciszy; przerwa w jakiejś czynności zajęciu lub procesie. PAUZA LOGICZNA Odpowiada znakowi interpunkcyjnemu w piśmie i pozwala słuchaczowi zorientować się w strukturze gramatycznej wypowiadanego zdania. PAUZA DRAMATYCZNA (ZAWIESZENIE GŁOSU) Wzmacnia efekt wypowiadanych słów, i skupia uwagę widowni. Jednak zbyt długa pauza może oznaczać dla słuchaczy, że dyskutant stracił wątek. MODULACJA (łac. modulatio = uregulować) Dostosowanie siły, wysokości i barwy głosu do treści wypowiadanych słów. - Niezależnie od rodzaju dyskusji (moderowana, panelowa, debata) nie powinno się odczytywać tekstu swojego wystąpienia z kartki, gdyż przez to traci się kontakt z odbiorcą, czyli podstawę każdej dyskusji. Można odczytać z kartki cytaty lub dane statystyczne. - Podczas wystąpienia wskazane jest bezpośrednie zwracanie się do prowadzącego dyskusję/ marszałka (np. Panie Marszałku/Panie Przewodniczący, dotychczasowe wypowiedzi wskazują, że...), do uczestników dyskusji/strony przeciwnej (np. nie ma Pan/Pani lub nie mają Państwo racji, mówiąc, że...), do publiczności (np. Szanowni Państwo, proszę zwrócić uwagę, że...). Dzięki tego typu zwrotom osoba uczestnicząca w dyskusji podkreśla, że uczestniczy w wymianie poglądów, a nie tylko przedstawia swoje stanowisko, oraz że zależy jej na opinii słuchaczy. Wystąpienie nie powinno być całkowicie improwizowane, gdyż wtedy najczęściej sprawia wrażenie chaotycznego. Poprawnie przygotowana wypowiedź składa się z jednego/kilku zasadniczych punktów, które stanowią oś centralną wypowiedzi. Główne zagadnienie/zagadnienia powinny być poparte danymi, konkretnymi przykładami itp. - Postawa osoby zabierającej głos w dyskusji powinna być poważna, stateczna i wyrażająca szacunek do rozmówcy. Nie zaleca się trzymania rąk w kieszeni, co w kulturze polskiej może być uznane za obraźliwe wobec dyskutantów i słuchaczy. - Głos należy zabierać w sposób jednoznaczny, zdecydowany i pewny. - Nie należy mówić zbyt szybko, gdyż wypowiedź jest wtedy niezrozumiała dla słuchaczy. Mówienie zbyt wolne i nadmiernie poprawna artykulacja wyrazów brzmi sztucznie i często irytuje odbiorców. - Należy wnikliwie rozważyć dobór argumentów, zarówno ich rodzaj, jak i wartość merytoryczną, pamiętając, że podczas dyskusji mówimy o faktach, a staramy się powściągać emocje. - Ważna jest również forma przedstawiania argumentów, czyli sposób wypowiadania się. Jeśli zdania wypowiadane są spokojnie i wyraźnie, to słuchacze odnoszą wrażenie, że dyskutant wie, o czym mówi, i że jest pewny słuszności swoich słów, a ponadto łatwiej im nadążyć za jego argumentacją. - Spokojne wypowiadanie zdań nie oznacza, że wypowiedź powinna być monotonna. Wręcz przeciwnie. Istotne stwierdzenia należy wy- 262 13. PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI MIMIKA raźnie akcentować, a nawet powtórzyć, stosować modulację głosu do wyrażenia np. oburzenia, podziwu, kpiny itp., pauz zarówno logicznych, jak i dramatycznych, odpowiednio zsynchronizować mimikę i gestykulację z akcentowaniem ważnych słów. - Struktura wypowiedzi uzależniona jest od formy dyskusji. W debacie oksfordzkiej na wstępie zapowiadamy, co chcemy powiedzieć, następnie mówimy, podając argumenty, a w podsumowaniu przypominamy najważniejsze fragmenty wypowiedzi. W innych formach dyskusji zwykle podajemy słuchaczom, jakie zajmujemy stanowisko w sprawie, a potem je uzasadniamy. Można też ad vocem zbijać argumenty podawane przez przeciwnika w dyskusji. - Należy ponadto być otwartym na argumentację innych oraz umieć dać się przekonać i być gotowym do zmiany swoich poglądów. 13.4.6 Sposoby argumentacji Uczestnicy dyskusji polemicznej w zależności od zajmowanego stanowiska przedstawiają argumenty za tezą lub przeciw tezie albo kontrargumenty wobec argumentów. Argumentowanie na rzecz tezy to doprowadzenie do akceptacji lub odrzucenia tezy poprzez wskazanie jej racji (argumentu). Przytaczanie argumentów zmierza do wykazania prawdziwości postawionej tezy za pomocą serii sądów (wypowiedzi), zwanych przesłankami, które zdaniem osoby argumentującej do takiej konkluzji zmierzają. Celem argumentacji jest wywarcie wpływu na stan świadomości dyskutantów w taki sposób, by przekonać ich do prawdziwości uzasadnianej tezy. Umiejętność argumentowania odgrywa kluczową rolę w przebiegu dyskusji. Argumentacja powinna być tak przedstawiona, by słuchacze podążali za tokiem myślenia mówcy, a poszczególne sądy łączyły się w logiczną całość. Należy pamiętać równocześnie, że argumentacja, która jest też jedną z wielu odmian nakłaniania (perswazji), może łatwo przejść w przekonywanie pozaracjonalne, a nawet przyjąć postać manipulacji. Manipulacja polega na przekazywaniu informacji w taki sposób, by spowodować u odbiorcy nieświadomą zmianę poglądów lub postawy korzystną dla manipulatora, a nawet więcej - sprowadza się do nakłonienia osoby (gr. mimikós = naśladujący) Ruchy mięśni twarzy wyrażające przeżywane uczucia i nastroje; sztuka wyrażania uczuć i myśli za pomocą gestów i wyrazu twarzy. GESTYKULACJA (łac. gesticulatio) Ruchy rąk podkreślające treść tego, o czym się mówi; też: wykonywanie gestów. ARGUMENT (łac. argumentum) Dowód, uzasadnienie, racja; filoz. zdanie uzasadniające dany sąd; szerzej: zdanie użyte przy argumentacji dla przekonania oponenta. ARGUMENTACJA (łac. argumentatio) Przytaczanie argumentów dla uzasadnienia jakiejś tezy; zespół takich argumentów. KONTRARGUMENT (łac. kontr- +argument) Argument skierowany przeciwko argumentom strony przeciwnej; argument zbijający inny argument. KONTRARGUMENTACJA (od czas, kontrargumentować) Argumenty zbijające dowodzenie strony przeciwnej; kontrargumentowanie 13.4. DYSKUSJE FORMALNE 263 KONTRARGUMENTOWĆ (od czas, kontrargumentowa«:) Wysuwać argumenty przeciwko argumentacji przeciwników, zbijać argumenty strony przeciwnej strony przeciwnej; kontrargumentowanie. PRZESŁANKA Zdanie, na którego podstawie uznajemy inne zdanie za prawdziwe. MANIPULACJA (łac. manipulatio - manewr, fortel, podstęp) Forma wywierania wpływu na osobę lub grupę w taki sposób, by nieświadomie i z własnej woli realizowała cele manipulatora. manipulowanej do określonych działań, które są sprzeczne z jej intencjami czy dobrze pojętym interesem. Manipulować można zarówno treścią, jak i sposobem przekazywania informacji. Nieuczciwi dyskutanci stosują również w trakcie dyskusji dezinformację, czyli celowe przekazanie fałszywej informacji, by wprowadzić odbiorców w błąd i przekonać do swoich racji. W dyskusji można wykorzystać wiele rodzajów argumentów, ale trzeba je znać i umiejętnie dobierać, by uzyskać pożądany rezultat. Najczęściej stosuje się następujące rodzaje argumentów (Schopenhauer 1830, 2007; Szymanek 2001, 2012): Argument z autorytetu (argumentum ex auctoritate) - to argument, w którym uzasadnia się jakieś zdanie tym, że podziela go osoba lub grupa osób będących autorytetami (ekspertami) w danej dziedzinie. Dotyczy to również instytucji, która zajmuje się kwestią będącą przedmiotem dyskusji, jak również tekstów i pozycji książkowych o charakterze normatywnym (słowniki, encyklopedie). Zanim przyjmie-my argument z autorytetu, należy rozważyć następujące kwestie. Czy osoba, na której sądy powołuje się argumentujący, rzeczywiście jest ekspertem w danej dziedzinie, czy wyrażona opinia jest bezstronna i odpowiada przekonaniom eksperta (nie wchodzi w grę przekupstwo, szantaż lub działanie pod wpływem silnych emocji), czy wypowiedź eksperta została w argumentacji dobrze zrozumiana, wiernie przytoczona i właściwie zinterpretowana, czy inni eksperci mają podobne zdanie? (przykład 1) ARGUMENT Z AUTORYTETU (argumentum ex auctoritate) Przykład 1 Teza: Globalne ocieplenie spowodowane jest antropogenicznym wzrostem koncentracji gazów cieplarnianych. Argument: Zgodnie z 4 Raportem (AR4) Międzynarodowego Zespołu do spraw Zmian Klimatu (ICPP) opublikowanym w 2007 r. większość (> 50%) globalnego ocieplenia obserwowanego od połowy XX wieku z prawdopodobieństwem powyżej 90% jest spowodowana wzrostem stężenia gazów cieplarnianych w atmosferze w wyniku działalności człowieka. 264 13. PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI Argument z powszechnej opinii (argumentum ex communis opinio) -to użycie ogólnej, obiegowej opinii na potwierdzenie tezy. Jest oparty na rzekomo jednomyślnym poglądzie społeczeństwa, wspólnoty czy ogólnie wszystkich ludzi. Zwykle jest stosowany, jeśli dyskutowane zagadnienie dotyczy spraw związanych z etyką, obyczajami, kulturą lub przekonaniami danej grupy. Argumentacja taka ma charakter doraźny z uwagi na zmienność opinii publicznej. Ponadto powszechność niektórych opinii należy udowodnić, a zwykle kompetencja wszystkich ludzi bywa wątpliwa (przykład 2). ARGUMENT Z POWSZECHNEJ OPINII (argumentum ex communis opinio) Przykład 2 Teza: Pij mleko, będziesz zdrowy. Argument: Przecież wszystkie matki to wiedzą, że dla dzieci najzdrowsze jest mleko. Argumenty semantyczne - są stosowane w sytuacji kiedy dyskutant chce wzmocnić swoją wypowiedź podkreśleniem tradycyjnego rozumienia jakiegoś słowa czy pojęcia lub gdy chce skrytykować lub podać w wątpliwość rozumienie jakiegoś pojęcia, używanego przez oponentów w dyskusji (przykład 3). ARGUMENT SEMANTYCZNY Przykład 3 Teza: Należy tolerować studentów, którzy nie przestrzegają zasad obowiązujących w naszym instytucie. Argument przeciw tezie: Tolerancja zakłada szacunek wobec odmienności. Jak można szanować ludzi, którzy lekceważą istotne dla naszej akademickiej społeczności zasady? Argument z przykładu (argumentum ab exemplo) - to argument odwołujący się do przykładu, który wskazuje cechy, np. przedmiotu, pojęcia, jako dostarczającego przesłanek uzasadniających daną tezę. Argument z przykładu bywa wykorzystywany do wykazania prawdziwości 13.4. DYSKUSJE FORMALNE 265 albo fałszywości zdania stwierdzającego istnienie albo nieistnieniu-przedmiotu o określonych własnościach (przykład 4). ARGUMENT Z PRZYKŁADU (argumentum ab exemplo) Przykład 4 Teza: Wszystkie ptaki umieją latać. Argument przeciw tezie: Pingwin jest ptakiem i nie umie latać. Argument z użyteczności (argumentum ab utili) - to argument wskazujący, że prawdziwość danej tezy jest korzystna (albo niekorzystna) dla słuchacza argumentu (przykład 5). ARGUMENT Z UŻYTECZNOŚCI (argumentum ab utili) Przykład 5 Teza: Bóg istnieje. Argument: Gdyby nie było Boga, życie byłoby straszne, bo nic nie miałoby sensu. Argument [odnoszący się] do absurdu (argumentum ad absurdum) - to argument, który wskazuje, że zaakceptowanie jednej tezy oznacza konieczność akceptacji innej - absurdalnej (przykład 6). ARGUMENT DO ABSURDU (argumentum ad absurdum) Przykład 6 Teza: Wszystkie substancje uzależniające nie powinny być sprzedawane. Argument: Zakaz sprzedaży wszystkich substancji uzależniających oznacza, że zakazana byłaby również sprzedaż cukru. 266 13. PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI Argument oparty na definicji - wykorzystuje jakąś definicję, traktując ją jako punkt odniesienia, za którego pomocą ocenia się jakieś postępowanie (przykład 7). ARGUMENT OPARTY NA DEFINICJI (argumentum ad definitio) Przykład 7 Teza: Wolność jest przede wszystkim „do”. Mam prawo być wolny do posiadania bezpłatnej edukacji, do posiadania godnej pracy, do posiadania mieszkania, do sprawiedliwego podziału dochodu narodowego. Argument: Pan chce się domagać wolności „do”. To nie jest wolność. To jest prawo. Prawo do posiadania mieszkania, prawo do bezpłatnej edukacji. Wolność jest zawsze „od”. Nie ma wolności „do”. Wolność jest zawsze „od czegoś”. Można być wolnym od choroby, wolnym od nałogów. Nie można być wolnym „do”, bo to jest błąd syntaktyczny. Pan myli pojęcia. Mam możność „do czegoś”, mam prawo „do czegoś”, nie ma wolności „do”. Źródło: Janusz Korwin-Mikke, polityk, publicysta. Argument z podobieństwa (argumentum a simili) - argument oparty na podobieństwie. Opiera się na przekonaniu, iż skoro niektóre rzeczy są podobne do siebie w pewnym aspekcie, to prawdopodobnie będą takie również w innym. Jednak stwierdzenie wspólnej cechy (cech) przedmiotów lub zjawisk nie upoważnia do orzeczenia podobieństwa między przedmiotami (przykład 8). ARGUMENT Z PODOBIEŃSTWA (argumentum a simili) Przykład 8 Teza: Na Marsie istnieje życie organiczne. Argument: Ziemia i Mars mają podobną wielkość i temperaturę na powierzchni. Obie planety mają atmosferę i występuje na nich woda. Skoro na Ziemi istnieje życie organiczne, to na Marsie również. 13.4. DYSKUSJE FORMALNE 267 Argument oparty na zasadzie równej miary - to argument ukazujący istniejącą zasadę w odniesieniu do zjawiska, osoby, sytuacji, którą należałoby także zastosować do innego przypadku tego rodzaju (przykład 9). ARGUMENT OPARTY NA ZASADZIE RÓWNEJ MIARY Przykład 9 Teza: Podczas zajęć dydaktycznych studenci nie spożywają napojów. Argument przeciwko tezie: Dlaczego Pan Profesor nie pozwala pić napojów studentom, skoro sam Pan pije wodę podczas wykładów? Argument przez analogię (argumentum per analogiam) - to argument stosowany wtedy, kiedy widoczne jest podobieństwo pomiędzy zjawiskami, osobami, sytuacjami (przykład 10). ARGUMENT PRZEZ ANALOGIĘ (argumentum per analogiam) Przykład 10 Aby osiągnąć sukces w sporcie, nie wystarczy sam talent, trzeba wiele godzin dziennie ćwiczyć. Dlatego nie rozumiem decyzji Pana Dyrektora o zmniejszeniu liczby godzin zajęć gry na instrumencie dla uzdolnionych muzycznie uczniów. Argument oparty na okolicznościach - mówca stara się przekonać swoich słuchaczy co do pewnych działań, stwierdzając, że żadne inne działania nie są w danym przypadku możliwe (przykład 11). ARGUMENT OPARTY NA OKOLICZNOŚCIACH Przykład 11 Wysoki Sądzie, prawdą jest, że oskarżony włamał się do domu Kowalskich. Jednak zważywszy na to, że zepsuł mu się na pustkowiu, w środku mroźnej styczniowej nocy samochód i po godzinnym marszu dotarł do jedynego w tej okolicy domostwa (którego właścicieli, na nieszczęście mojego klienta, nie było w domu), miał do wyboru albo zamarznąć na śmierć na wycieraczce, albo wejść do mieszkania, co zresztą uczynił, niczego przy tym nie naruszając. 268 13. PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI Argument z silniejszego, ze wzmocnienia (łac. argumentum a fortiori) - oparty na połączeniu za pomocą spójnika „jeżeli” dwóch warunków, z których pierwszy wydaje się trudniejszy do spełnienia niż drugi (przykład 12). ARGUMENT Z SILNIEJSZEGO, ZE WZMOCNIENIA (argumentum a fortiori) Przykład 12 Jeżeli reprezentacja Polski w piłce nożnej mężczyzn wygrała mecz z reprezentacją Niemiec, to tym bardziej powinna wygrać z reprezentacją Bułgarii. Argument oparty na dowodach - to argument oparty na danych pochodzących z różnych, wiarygodnych, źródeł, np. prasy fachowej, mediów, wypowiedzi autorytetów, statystyk (przykład 13). ARGUMENT OPARTY NA DOWODACH Przykład 13 Teza: W Polsce rośnie strefa ubóstwa. Argument: Zgodnie z Raportem GUS-u w 2014 r. nie odnotowano istotnych zmian w zasięgu ubóstwa ekonomicznego. Stopy ubóstwa skrajnego i relatywnego pozostały na tym samym poziomie (7,4% w przypadku ubóstwa skrajnego i 16,2% - relatywnego). Podobnie na zbliżonym poziomie pozostał zasięg ubóstwa ustawowego - 12,2% (w 2013 r. - 12,8%). Argument z milczenia (argumentum a silentio) - odwołuje się do braku doniesień (nieprzetrwania źródeł historycznych, relacji dziennikarskich) o zaistnieniu jakiegoś zjawiska (przykład 14). ARGUMENT Z MILCZENIA (argumentum a silentio) Przykład 14 Teza: W dniu poprzedzającym bitwę pod Grunwaldem król Władysław Jagiełło przyjął poselstwo Eryka Pomorskiego. Argument przeciwko tezie: Gdyby tak było, to Jan Długosz wspomniałby o tym fakcie w swoich Rocznikach. 13.4. DYSKUSJE FORMALNE 269 Argument do rzeczy (argumentum ad rem) - za jego pomocą odnosimy się do stanu faktycznego, pokazujemy, że dana teza jest prawdziwa obiektywnie, a nie subiektywnie (przykład 15). ARGUMENT DO RZECZY {argumentum ad rem) Przykład 15 Teza: Kwadrat jest czworokątem. Argument: Ma cztery kąty. Argument [skierowany] do człowieka (argumentum ad hominem) -często nie ma żadnej wartości merytorycznej, a jego głównym celem jest zwalczanie twierdzenia lub argumentu jakiejś osoby przez odnoszenie się do cech tej osoby (jej postępowania, płci, zawodu, światopoglądu, religii, statusu społecznego, pochodzenia itp.). Argument ad hominem zwykle stosowany jest w sytuacjach, kiedy uczestnik dyskusji chce wywrzeć wpływ psychologiczny na przeciwnika. Należy jednak pamiętać, że zdarza się, iż istnieje związek między osobą a głoszonymi przez nią twierdzeniami i stosowanymi argumentami, że trudno w dyskusji tego nie wyeksponować, zwłaszcza kiedy zależy nam na obiektywnym i racjonalnym rozpatrywaniu danego zagadnienia (przykład 16). ARGUMENT DO CZŁOWIEKA {argumentum ad hominem) Przykład 16 Teza: Należy rozbudować Zakłady Papiernicze „Papercom” w Ptysiowie. Argument: Profesor Rafał Trzebiatowski twierdzi, że rozbudowa zakładów nie wpłynie na zanieczyszczenie wód Wilczki, z której pobiera wodę Ptysiów. Ale czy można wierzyć tym zapewnieniom, skoro profesor Trzebiatowski jest członkiem zarządu „Papercomu”? Argument do konsekwencji (argumentum ad consequentiam) -wskazuje, że twierdzenie będzie mieć negatywny wpływ na sytuację odbiorcy (przykład 17). 270 13. PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI ARGUMENT DO KONSEKWENCJI (argumentum ad consequentiam) Przykład 17 Teza: Należy nałożyć wyższy podatek na wysokokaloryczne produkty żywnościowe. Argument: Im niższe ceny danego produktu, tym wyższa jego konsumpcja. Jeżeli śmieciowe jedzenie będzie nadal o wiele tańsze od zdrowej żywności, to ludzi otyłych będzie przybywać, a tym samym koszty leczenia otyłości będą wzrastać. Argument z przeciwieństwa (argumentum a contrario) - stanowi wskazówkę interpretacyjną, która pokazuje, że jeżeli dany fakt odnosi się tylko i wyłącznie do konkretnej grupy (osób, przedmiotów, zjawisk) to nie odnosi się równocześnie do grupy szerszej, z której wyszczególniono tę pierwszą. Automatyczne użycie tego argumentu może prowadzić do nieracjonalnych werdyktów (przykład 18). ARGUMENT Z PRZECIWIEŃSTWA (argumentum a contrario) Przykład 18 Teza: Można palić papierosy w prywatnym mieszkaniu. Argument: Skoro istnieje zakaz palenia w miejscach publicznych, to oznacza, że można palić papierosy na terenie prywatnym. Znane są również nieuczciwe sposoby argumentowania (chwyty w argumentacji) i użycie różnorodnych sztuczek, które służą do uznania pewnej tezy. Można to osiągnąć przez perswazję, czyli ustawiczne powtarzanie pewnej tezy lub sugestywne jej przedstawianie przy użyciu aforyzmów, sloganów, stwarzaniu pozorów erudycji, powoływanie się na wyniki badań naukowych. W takim przypadku pomocne są liczenie na urok słowa (argumentum per eloquentiam), zagadanie przeciwnika za pomocą pouczeń i agitacji (argumentum per agitationem) czy wreszcie oferowanie korzyści za przekonania (argumentum ad crumenam). Równie skuteczne jest odwoływanie się do cech osobistych odbiorcy - 13.4. DYSKUSJE FORMALNE 271 zarówno do jego zalet jak i wad, przez użycie argumentu pod publikę (argumentum adpopulum), argumentu do nieśmiałości (argumentum ad verecundiam), argumentu do litości (argumentum ad mise-ricordiam), argumentu do niewiedzy (argumentum ad ignorantam). Można przeciwnika wyśmiać (argumentum ad ridiculum), można obrazić i zlekceważyć (argumentum adpersonam), można zohydzić (argumentum ad invidiam). A można pójść jeszcze dalej i zmusić oponenta do zajęcia pożądanego stanowiska przez użycie groźby lub siły (argumentum ad baculum). Innym skutecznym sposobem uzyskania nieuczciwej przewagi w dyskusji jest manipulowanie uczestnikami dyskusji przez ukrycie tezy właściwej lub jej zmianę. Dezorientowanie odbiorcy często dokonywane jest poprzez skupianie jego uwagi na stwierdzeniach łatwiejszych i bezspornych, by sprytnie przemycić tezę, o którą naprawdę chodzi. Podobny efekt można uzyskać przez zarzucenie czy wręcz zamęczenie przeciwnika informacjami, by nie miał siły zauważyć i kontrolować tezy właściwej. W podręcznikach podawane są najczęściej następujące sposoby nieuczciwej argumentacji (Szymanek 2001, 2012): Argument do sakiewki (argumentum ad crumenam) - to oferowanie korzyści za przekonania, próba przekupienia oponenta (przykład 19). ARGUMENT DO SAKIEWKI (argumentum ad crumenam) Przykład 19 Teza: Należy wybudować farmę wiatrową w Wichrowicach. Argument: Jeżeli Pan Wójt zgodziłby się użyć swojego autorytetu i przekonał mieszkańców, by zgodzili się na lokalizację farmy wiatrowej na terenie gminy, zarząd naszej firmy nie poskąpiłby środków na zakończenie rozpoczętej przez Pana Wójta budowy nowej szkoły, która ku niezadowoleniu rodziców ciągnie się już od lat i może Pana kosztować utratę poparcia mieszkańców Wichrowic. A to w kontekście zbliżających się wyborów samorządowych nie jest dobrym prognostykiem. Argument pod publikę (argumentum adpopulum) - to odwołanie się do zdania ogółu (przykład 20). 272 13. PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI ARGUMENT POD PUBLIKĘ (argumentum adpopulum) Przykład 20 Teza: Parlament Europejski należy rozwiązać. Argument: Wszyscy przecież wiedzą, że to banda oszustów i złodziei. Źródło: Janusz Korwin-Mikke, polityk, publicysta. Argument do nieśmiałości (argumentum ad verecundiam) - to posługiwanie się znanymi nazwiskami czy cytatami w celu onieśmielenia dyskutanta i wywołania w nim wrażenia, że polemizując z takimi sławami, z pewnością narazi się na ośmieszenie (przykład 21). ARGUMENT DO NIEŚMIAŁOŚCI (argumentum ad verecundiam) Przykład 21 Przyznają, że trudno się zgodzić z Pana zadziwiającą argumentacją. Sartre, Nietzche, a nawet Kant jednoznacznie odżegnaliby się od sposobu myślenia, który Pan reprezentuje. Wydaje mi się, że powinien Pan przeczytać Kritik der reinen Vernunft. To bardzo pouczająca lektura. Argument [odwołujący się] do litości (argumentum ad misericor-diam) - to sposób argumentacji polegający na wzbudzaniu w przeciwniku uczuć współczucia i litości w celu przekonania go do swoich racji. Wymuszenie przekonań przez współczucie (przykład 22). ARGUMENT DO LITOŚCI (argumentum ad misericordiam) Przykład 22 Wiem, że zasłużyłem na ocenę niedostateczną, ale proszę dać mi jeszcze jedną szansę i nie wpisywać dwói. W przeciwnym razie obniży to moją średnią i stracę stypendium. To z kolei pozbawi mnie środków utrzymania i postawi pod znakiem zapytania moje dalsze studnia. Moja schorowana matka, kiedy o tym się dowie, gotowa dostać trzeciego zawału, którego zapewne już nie przeżyje. Gdyby do tego doszło, nigdy bym sobie tego nie darował, a moje dalsze życie nie miałoby już sensu. 13.4. DYSKUSJE FORMALNE 273 Argument do widowni (argumentum ad auditores) - to odwołanie się do poglądów audytorium. Uczestnik dyskusji nie zwraca się do swojego przeciwnika, lecz do współuczestników dyskusji lub słuchaczy. Jest to zabieg zmierzający do pozyskania widowni nie dzięki logicznej argumentacji, ale przez odwołanie się do emocji (przykład 23). ARGUMENT DO WIDOWNI (argumentum ad auditores) Przykład 23 Teza: Należy podnieść podatki, by sfinansować zasiłki dla bezrobotnych. Argument: A kto z Państwa chciałby zostać bez środków do życia, kiedy straci pracę? Argument wymierzony w osobę (argumentum ad personam) -określanie tego chwytu erystycznego mianem argumentu jest swego rodzaju nieścisłością terminologiczną. Nie jest to argument, a jedynie atak personalny na kontrdyskutanta. Stosując go odnosimy się do cech przeciwnika nie powiązanych z tematem dyskusji Stosowanie tego „argumentu” jest przejawem braku kultury osobistej. Sprowadza się jedynie do obrażenia drugiej osoby i przedstawienia jej słuchaczom, jako kogoś niegodnego zaufania, niewiarygodnego lub po prostu śmiesznego (przykład 24). ARGUMENT WYMIERZONY W OSOBĘ (argumentum adpersonam) Przykład 24 Argument: Pana poglądy są tak okropne jak Pana wygląd, lub Teza: Należy zwiększyć zasiłki dla bezrobotnych. Argument: To jedyne, czego potrafi się domagać taki leń jak Pan. Argument [odwołujący się] do śmieszności (argumentum ad ridi-culum) - to wyśmiewanie poglądów przeciwnika (przykład 25). 274 13. PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI ARGUMENT DO ŚMIESZNOŚCI (argumentum ad verecundiam) Przykład 25 Teza: Wprowadzenie podatku liniowego zaowocuje automatycznym wzrostem PKB. Argument przeciwko tezie: Liberałowie, tak jak koguty o brzasku, zapowiadają nie wiadomo jakie zbawienie ekonomiczne, a kiedy jest katastrofa ekonomiczna, to jak zmokłe kury gdaczą. Źródło: Jan Guz, przewodniczący Ogólnopolskiego Porozumienia Związków Zawodowych. Argument do próżności (argumentum ad vanitatem) - wpływanie na podświadomość rozmówcy, przedstawianie jednych poglądów, jako właściwych osobom inteligentnym, a drugich jako charakterystycznych dla ludzi nieinteligentnych. Jego celem jest zachęcenie dyskutanta do znalezienia się w pierwszej ze wspomnianych grup. Jego próżność może sprawić, że poprze tezy, których wcześniej nie uznawał, tylko po to aby zasłużyć na miano kogoś inteligentniejszego, bardziej wykształconego (przykład 26). ARGUMENT DO PRÓŻNOŚCI (argumentum ad vanitatem) Przykład 26 Byłoby zupełnie niezrozumiałe, gdyby człowiek o tak szerokich horyzontach jak Pan nie zaakceptował proponowanego rozwiązania. Argument do gnuśności, opieszałości (argumentum ad socordiam) -polega na udawaniu poparcia dla tezy, przy równoczesnym podkreślaniu, że jej realizacja jest zbyt praco-, czaso- i kosztochłonna. To nie tylko rodzaj argumentu, ale też sposób prowadzenia polityki. Członkowie jakiejś grupy np. partii politycznej będący przeciwnikami zmian i deklarujący poparcie dla wprowadzających je przywódców, mogą ich jawnie nie krytykować a jedynie udowadniać, że zmiana jest dobra, ale jest na nią za wcześnie (przykład 27). 13.4. DYSKUSJE FORMALNE 275 ARGUMENT DO GNUŚNOŚCI (argumentum ad socordiam) Przykład 27 Idea zakupu nowego samochodu dla firmy jest ze wszech miar słuszna, jednak lepiej z podejmowaniem decyzji poczekać do ukończenia budowy nowego garażu. Argument do poczucia spokoju (argumentum ad quietem) - odwołuje się do wartości, jaką dla wielu przedstawia tzw. święty spokój. Uświadamia przeciwnikom w dyskusji, że jeśli „zrobią coś lub nie zrobią czegoś”, to będą mieć święty spokój. Nie będą mieć kłopotów, nikomu się nie narażą, nie poniosą konsekwencji swojego wyboru (przykład 28). ARGUMENT DO POCZUCIA SPOKOJU (argumentum ad quietem) Przykład 28 Przegłosujmy to dzisiaj, w przeciwnym razie musimy się spotkać po raz kolejny i znowu będziemy tracić czas na niepotrzebne dyskusje. A przecież każdy z nas ma się czym zająć. Argument do niewiedzy (argumentum ad ignorantiam) - to argument stosowany wtedy, kiedy przeciwnik w dyskusji nie potrafi dowieść jakiegoś twierdzenia. Z faktu, że nie dowiedziono jakiegoś twierdzenia, wnioskuje się o fałszywości tego twierdzenia (przykład 29). ARGUMENT DO NIEWIEDZY (argumentum ad ignorantiam) Przykład 29 Teza: Na Marsie istnieje wysoko rozwinięta cywilizacja. Argument: Nikt dotąd nie wykazał, że jest inaczej. 276 13. PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI Argument do lekkomyślności (płochości) (argumentum ad vertiginem) - użycie argumentu wskazuje, że przeciwnik w dyskusji traktowany jest jako człowiek lekkomyślny, nieumiejący docenić wagi argumentu. Najczęściej bywa on stosowany w odniesieniu do przeciwnika, który wbrew wiedzy, przeczy oczywistym prawdom i faktom (przykład 30). ARGUMENT DO LEKKOMYŚLNOŚCI (argumentum ad vertiginem) Przykład 30 Kiedy tego słucham, to naprawdę ręce mi opadają. Już nie widzę sposobu, by Panu wytłumaczyć, że Pana stanowisko jest absurdalne. Argument [odwołujący się] do przyjaźni (argumentum ad amicitiam) - to powoływanie się na więzy przyjaźni w nakłanianiu do podjęcia decyzji lub do zrobienia czegoś. Powoływanie się na przyjaźń jest niewłaściwe, czasami podstępne, kiedy osoba dyskutująca domaga się (w imię przyjaźni) podzielania jakichś opinii czy ocen. Nadużyciem jest również powoływanie się na przyjaźń wynikającą rzekomo np. z wykonywania tego samego zawodu (przykład 31). ARGUMENT DO PRZYJAŹNI (argumentum ad amicitiam) Przykład 31 Chyba nie odmówisz przyjacielowi? lub Przecież znamy się wiele lat. lub My, marynarze, musimy się wspierać. Argument do nienawiści (argumentum ad invidiam) - używając tego argumentu jego autor ma na celu wzbudzenie nienawiści odbiorców do jakiejś osoby (przykład 32). 13.4. DYSKUSJE FORMALNE 277 ARGUMENT DO NIENAWIŚCI (argumentum ad invidiam) Przykład 32 Jak można ufać wypowiedziom człowieka o wyglądzie psychopaty, który popada w ciągłe konflikty z prawem. Argument do kija (argumentum ad baculum) - to uzasadnienie przez groźbę (przykład 33). ARGUMENT DO KIJA (argumentum ad baculum) Przykład 33 Tych samych argumentów, co Pan, używał pewien człowiek, którego dwa dni temu znaleziono martwego we własnym garażu. Argument [odwołujący się] do wiary (argumentum adfidem) -to argument odwołujący się do zasad i prawd wiary religijnej, a zwłaszcza argument przedstawiający je fałszywie. Fakt, że odbiorca jest wyznawcą danej religii, powoduje, iż zaufanie, którym darzy jej twierdzenia, przelewa on również na przedstawiane mu tezy. Argument ten często skutecznie stosowany jest wobec ludzi niewykształconych, którym łatwo wmówić, że takie czy inne opinie są zaczerpnięte z treści wyznawanej przez nich religii bądź sprzeciwiają się prawdom w niej zawartym (przykład 34). ARGUMENT DO WIARY (argumentum ad verecundiam) Przykład 34 Dlaczego nie chce Pan wspomóc naszej misji choćby skromnym datkiem, przecież Chrystus nakazał głosić Ewangelię na całym świecie. 278 13. PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI Argumenty niestandardowe: wylanie na przeciwnika szklanki wody, kawy lub innego napoju, rzucenie w niego butem lub czym popadnie, uderzenie go lub naplucie mu w twarz. Użycie argumentów tego typu w cywilizowanym świecie wydaje się nieprawdopodobne, a jednak takie zdarzenia, przy braku samokontroli dyskutantów, niekiedy występują (np. debata w parlamencie tajwańskim nad budżetem i reformą centralnej komisji wyborczej w styczniu 2007 r., słynne już awantury w parlamencie ukraińskim np. w październiku 2008 r., w lutym i grudniu 2014 r., spór w parlamencie wenezuelskim w maju 2013 r. związany z wynikiem wyborów prezydenckich, spór w parlamencie tureckim w lutym 2015 r. w sprawie reagowania na akty przemocy podczas demonstracji, czy też w Rostowie nad Donem spór dwóch Rosjan o Krytykę czystego rozumu XVIII-wiecznego niemieckiego filozofa Immanuela Kanta, która odbyła się we wrześniu 2013 r. - dyskutując w kolejce po piwo, młodzi ludzie pobili się, a potem jeden z nich sięgnął po broń i z pistoletu strzelającego gumowymi pociskami strzelił kilkukrotnie do swojego przeciwnika, w wyniku czego trafił on do szpitala z obrażeniami, które na szczęście nie okazały się groźne dla życia). Należy pamiętać, że osoba/osoby stosujące tego typu argumenty podlega/-ją karze, a osoba pokrzywdzona może domagać się zadośćuczynienia na drodze sądowej. Przedstawione powyżej argumenty, a raczej chwyty erystyczne, używane są najczęściej wtedy, kiedy celem dyskusji nie jest dociekanie prawdy i mówienie, jak jest, ale doprowadzenie sporu do korzystnego rozwiązania bez względu na zgodność ze stanem faktycznym. Termin erystyka (dialektyka erystyczna) jako samodzielne pojęcie został wprowadzony, a właściwie przypomniany z filozofii antycznej przez Artura Schopenhauera w napisanej około 1830 r. krótkiej rozprawce Die eristische Dialektik. Utwór ten został przetłumaczony na język polski, jest często wznawiany i powszechnie dostępny w księgarniach pod tytułem Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów. Zgodnie z intencją Schopenhauera nie należy traktować Erystyki jako przewodnika do stosowania nieuczciwych i pokrętnych chwytów w dyskusji, niezależnie od tego, po której stronie jest prawda. Wręcz przeciwnie, zawarte w niej fortele uprzytamniają czytelnikom, jak wiele sposobów (zarówno intuicyjnych, jak i wyćwiczonych) jest używanych F.RYSTYKA (gr. eristike, od eris = kłótnia, spór) Sztuka prowadzenia sporu, dyskutowania obejmująca przekonywanie innych o prawdziwości przedstawianych im poglądów oraz nakłaniania przeciwników do zalecanego im postępowania, często uciekając się do rozumowań z pozoru tylko poprawnych. 13.4. DYSKUSJE FORMALNE 279 TENDENCYJNY (śrdw.-łac. tendentia = skłonność, dążność, inklinacja) Nieobiektywny, stronniczy jednostronny. EORTEL (niem. Vorteil) Sprytny sposób pokonania trudności, osiągnięcia czego; podstęp, wybieg. TOLERANCJA (łac. tolerantia = cierpliwość, wytrwałość; od tolerare = wytrzymywać; znosić) Wyrozumiałość, pobłażanie w stosunku do cudzych wierzeń, praktyk, poglądów, postępków, postaw, choćby różniły się od własnych albo były z nimi sprzeczne. KORZYŚCI WYNIKAJĄCE Z DYSKUSJI ’ daje możliwość wszechstronnego poznania dyskutowanego zagadnienia, * uaktywnia proces myślenia, ’ rozwija i zaostrza uwagę, * uczy precyzyjnego wyrażania myśli, ’ ośmiela do zabierania głosu, * utrwala, rozwija i obiektywizuje zdobytą wiedzę, * prostuje błędy, * pozwala na zdobycie nowych informacji, * ułatwia proces samokształcenia, * umożliwia nawiązywanie kontaktu z innymi ludźmi. w sporach przez nieuczciwych dyskutantów, by doprowadzić do korzystnych dla nich rozwiązań. Erystyka Schopenhauera nie tylko zawiera niektóre z wymienionych wyżej nieuczciwych argumentów, ale przedstawia też kilkanaście sposobów prowadzenia nieuczciwej dyskusji. Oto niektóre z nich: rozszerzyć wypowiedź przeciwnika poza jej normalne granice, bo wtedy łatwiej je zaatakować (uogólnienie); zastosować homonimię do użytego przez przeciwnika wyrażenia, by rozszerzyć zakres jego znaczenia, a następnie obalić; przyjąć twierdzenie powiedziane w sensie relatywnym jako powiedziane absolutnie i w ten sposób je obalić; podawać rozproszone przesłanki (także błędne), tak by przeciwnik nie zorientował się, do czego zmierzamy, a kiedy przeciwnik już zaakceptuje wszystko, co potrzebne, należy wyprowadzić z nich wniosek zupełnie przez niego nieoczekiwany; zakładać to, czego chcemy dowieść, używając na początku zmienionych nazw lub posługując się ogólnikami, które łatwiej zaakceptować; zarzucić przeciwnika skomplikowanymi pytaniami, by zdezorientowany nie nadążał za wnioskowaniem; wyprowadzić z równowagi, bo zdenerwowany straci pewność siebie i nie będzie w stanie dostrzec, w którym kierunku zmierza dyskusja; jeśli przeciwnik ma rację, ale użył błędnej argumentacji, obalić argument, uznając, że cała teza została obalona; odwrócić uwagę przeciwnika lub zmienić temat, jeśli przeciwnik stosuje argumentację dzięki której wygra; opierać się argumentacji przeciwnika, nie uznając jej, aż rozszerzy je poza granice prawdy, i wtedy obalić taki argument. Powstaje wówczas wrażenie, że został obalony główny argument. 13.4.7. Korzyści wynikające z uczestniczenia w dyskusji 1. Nie należy się bać uczestniczenia w dyskusji nawet wtedy, kiedy zajmowane przez nas stanowisko w sporze jest diametralnie różne od prezentowanego przez oponentów, gdyż dyskusja, a zwłaszcza polemiczna, z zasady odnosi się do takich właśnie sytuacji. Lista korzyści wynikających z uczestniczenia w dyskusji jest długa nawet w przypadku, kiedy nie uda nam się obronić własnych sądów. 280 13. PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI W trakcie przygotowania do dyskusji zdobywamy i utrwalamy wiedzę oraz konfrontujemy, weryfikujemy i obiektywizujemy nasz zasób wiadomości podczas wymiany zdań. Uzyskujemy ponadto nową wiedzę, którą przekazują nam inni uczestnicy dyskusji. Przygotowywanie się do dyskusji uczy rzetelnego zdobywania informacji, czyli umiejętnego poszukiwania wiarygodnych źródeł. 2. Daje możliwość wnikliwego i wszechstronnego poznania dyskutowanego zagadnienia niezależnie od osobistych przekonań. Prostuje błędy. 3. Uczy sztuki argumentowania. Dyskusja wymaga doboru i przygotowania swoich argumentów i przewidywania kontrargumentów zarówno co do istoty, jak i formy, ale również uczy dyscypliny słowa, by przekazać to, co najważniejsze, w ograniczonym na ogół czasie w sposób zrozumiały, ciekawy i przekonujący (zob. rozdz. 13.4.6). 4. Dzięki dyskusji następuje doskonalenie takich umiejętności, jak: logiczne rozumowanie, precyzyjne formułowanie myśli, poprawne budowanie wypowiedzi, krytyczne, uważne i aktywne słuchanie, zrozumienie argumentów drugiej strony, celne ripostowanie, oddzielanie faktów od opinii, stereotypów i emocji. 5. Uczestniczenie w dyskusji uczy szacunku do innych ludzi i ich poglądów. Uczy też otwartości na innych i tolerancji. Kształci ponadto umiejętność oddzielania treści wypowiedzi od jej autora. Ważne jest to, co się mówi, a nie to, kto mówi. 6. W trakcie dyskusji, zwłaszcza polemicznych, dochodzi do kształtowania systemu wartości. W sytuacjach konfliktowych ujawnia się ich hierarchia, zwłaszcza kiedy konieczna jest deklaracja, wybór lub rezygnacja. 7. Poprzez uczestniczenie w dyskusji następuje przyswojenie i utrwalenie reguł i zasad prowadzenia dyskusji. Dyskusja uczy ponadto kulturalnego zachowania się podczas publicznych wypowiedzi oraz technik prowadzenia dyskursu (zob. rozdz. 13.4.2,13.4.3,13.4.4). 8. Dyskusja jest treningiem oratorstwa, czyli pięknego mówienia, oraz zrobienia wrażenia na publiczności (zob. rozdz. 13.4.5). 9. Dyskusja służy korzystaniu z wiedzy w sytuacjach społecznych, wybieraniu konstruktywnych rozwiązań i metod postępowania w obliczu różnych poglądów i odmiennych celów w sposób bezkonflik- RETORYKA (gr. rhetorike (techne) = (sztuka) wymowy Umiejętność przemawiania; sztuka pięknego mówienia (ars bene dicendi). Struktura retoryki opierała się na trzech fundamentalnych zasadach: * organiczności - każda wypowiedź powinna być zamkniętą całością, opartą na wewnętrznym ładzie i właściwym układzie odpowiednich części. * stosowności (taktu) -właściwego dla tematu i odbiorców doboru środków retorycznych. Obejmowała zagadnienia estetyczne, etyczne i stylistyczne. Stosowność wewnętrzna polegała na zgodności myśli, słowa i rzeczy. Stosowność zewnętrzna odnosiła się do zgodności między sposobem wygłoszenia mowy a możliwościami jej odbioru przez słuchaczy. * funkcjonalności (celowości) -traktowała dzieło retoryczne jako efekt celowego działania. Twórca powinien być świadomy celu, który mu przyświeca i odpowiednio do niego dobrać środki retoryczne. ORATOR (gr. rhetor, łac. orator = cierpienie) Mówca, który opanował sztukę retoryki, potrafi przemawiać publicznie i przekonywać słuchaczy do swoich racji. 13.4. DYSKUSJE FORMALNE 281 EMPATIA (gr. empatheia = cierpienie) Umiejętność wczuwania się w stan wewnętrzny innych osób (empatia emocjonalna), umiejętność przyjęcia ich sposobu myślenia, spojrzenia z ich perspektywy na rzeczywistość (empatia poznawcza). towy. Jest również środkiem zdobywania autorytetu i przywództwa. Doskonali umiejętności komunikacyjne i negocjacyjne. 10. Formy dyskusji, takie jak debata czy dyskusja panelowa, uczą współdziałania w zespole i szybkiego podejmowania decyzji zarówno indywidualnych, jak i grupowych. 11. Mimo że niektóre formy dyskusji, w których stosowany jest podział ról, mogą zniechęcać stronniczością, zwłaszcza wtedy, kiedy dyskutanci bronią poglądów, z którymi się nie zgadzają, to udział w nich uczy dystansu wobec siebie i empatii w stosunku do innych osób. 12. Debata jako szczególna forma dyskusji posługuje się emocjami i równocześnie uczy kontrolowania emocji. Zaangażowanie emocjonalne stron w debatach jest dopuszczalne i wzmacnia siłę argumentów oraz dramaturgię wystąpień. 13. Uczestniczenie w dyskusji jest po prostu przyjemnością. 282 13. PROWADZENIE I UCZESTNICTWO W DYSKUSJI 14. ĆWICZENIA TERENOWE KRZYSZTOF GWOSDZ 14.1. Rodzaje zajęć terenowych 286 14.2.1.4. Ustalenie trasy, wstępne 14.1.1. Kryterium: forma zajęć 286 wytypowanie punktów 14.1.1.1. Wykład w terenie 286 postojowych 291 14.1.1.2. Ćwiczenia terenowe 287 14.2.1.5. Rekonesans terenowy 292 14.1.2. Kryterium: cel zajęć 287 14.2.1.6. Weryfikacja przyjętych 14.1.2.1. Specjalizacyjne wcześniej ustaleń 292 lub kierunkowe 287 14.2.1.7. Uzyskanie niezbędnych 14.1.2.2. Regionalne 287 zezwoleń i wystawienie 14.1.3. Kryterium: czas trwania 288 zaświadczeń dla 14.1.3.1. Jednodniowe 288 uczestników zajęć 293 14.1.3.2. Wielodniowe 288 14.2.1.8. Przygotowanie 14.1.3.3. Ekspedycyjne 288 materiałów dla 14.1.4. Kryterium: prowadzący 289 uczestników zajęć 293 14.1.4.1. Prowadzone przez 14.2.1.9. Spotkanie nauczyciela organizacyjne 293 akademickiego 289 14.2.2. Realizacja 294 14.1.4.2. Prowadzone przez 14.2.2.1. Zasady postępowania studentów 289 wobec grupy 295 14.2. Organizowanie zajęć terenowych 290 14.2.2.2. Bezpieczeństwo 14.2.1. Przygotowanie 290 w czasie zajęć 297 14.2.1.1. Sformułowanie tematu 14.2.3. Podsumowanie 298 i celu 290 14.2.3.1. Maksymalizacja 14.2.1.2. Określenie czasu korzyści płynących trwania zajęć 291 z zajęć terenowych 299 14.2.1.3. Kwerenda biblioteczna. 14.2.3.2. Notowanie w terenie 299 czytanie literatury, zbieranie innych materiałów 291 ĆWICZENIA TERENOWE KRZYSZTOF GWOSDZ 14 Zajęcia terenowe są integralnym elementem programu studiów geograficznych, pozwalają bowiem na bezpośrednie poznanie środowiska geograficznego poprzez obserwację, pomiar, kartowanie i ankietę. Ponadto w czasie zajęć terenowych studenci doskonalą posługiwanie się mapą, zapoznają się z wybranymi metodami badań terenowych oraz zdobywają wiedzę na temat charakterystycznych cech i problemów danego obszaru. Mają również możliwość lepszego zrozumienia, poszerzenia i utrwalenia zdobywanej podczas studiów wiedzy teoretycznej, rozwijania zdolności postrzegania związków i zależności zachodzących w środowisku oraz kształtowania wielu umiejętności praktycznych, np. sporządzania notatek i formułowania wniosków z obserwacji i badań terenowych. Mimo iż na zajęciach terenowych istnieje tradycyjny podział ról na prowadzących zajęcia i uczestników, to dzięki mniej formalnej atmosferze i stosunkowo długiemu czasowi wspólnego przebywania następuje również zmiana relacji między prowadzącym a studentami. Staje się ona mniej formalna i stwarza okazję do lepszego poznania się wykładowcy i studentów. Prowadzenie zajęć terenowych jest znacznie trudniejsze niż zajęć kameralnych z następujących powodów. Po pierwsze prowadzący i uczestnicy zajęć spędzają ze sobą zwykle od kilku do kilkudziesięciu godzin, czasami więcej. Wymaga to znajomości psychologii grupy i jej potrzeb. Po drugie prowadzący musi dbać nie tylko o poziom merytoryczny, ale i o odpowiednią organizację zajęć i ich atmosferę. Szczególnie w czasie wyjazdów kilkudniowych pełni on funkcję nie tylko wykładowcy czy ZAJĘCIA TERENOWE są integralnym elementem studiów geograficznych. PROWADZENIE zajęć terenowych jest znacznie trudniejsze niż zajęć kameralnych. ZAJĘCIA TERENOWE realizowane są poza obrębem pomieszczeń czy obiektów danej jednostki edukacyjnej. FORMY ZAJĘĆ TERENOWYCH Kryterium: forma " wykład, * ćwiczenia. Kryterium: cel * kierunkowe, * specjalizacyjne, ’ regionalne. Kryterium: czas * jednodniowe, ’ wielodniowe, * ekspedycyjne. Kryterium: prowadzący * prowadzone przez wykładowcę, * prowadzone przez studentów. instruktora, ale również opiekuna grupy i jej przewodnika. Ma obowiązek dbania o bezpieczeństwo uczestników, szczególnie kiedy zajęcia odbywają się w terenie trudnym (np. w wysokich górach albo w tzw. złych dzielnicach miast). W zależności od tematu zajęć terenowych ich cel i wykorzystywane techniki badawcze oraz stosowane przyrządy cechują się dużą różnorodnością. W geografii społecznej jedną z podstawowych technik badawczych jest ankieta, na zajęciach z kartografii, geomorfologii, hydrologii czy klimatologii stosowane są nierzadko bardzo zaawansowane techniki pomiarowe z użyciem specjalistycznego sprzętu. Strategie postępowania podczas zajęć terenowych z geografii fizycznej i społeczno-ekonomicznej różnią się zasadniczo. W pierwszym przypadku niezbędna jest umiejętność radzenia sobie w trudnych warunkach środowiska naturalnego, a w drugim - umiejętność nawiązywania kontaktu z innymi ludźmi. Jednak prowadzenie zajęć terenowych wymaga łączenia obu tych umiejętności (zob. rozdz. 18.15). 14.1. Rodzaje zajęć terenowych Zajęcia terenowe obejmują wiele form nauczania, które łączy fakt, że realizowane są poza obrębem pomieszczeń czy obiektów danej jednostki edukacyjnej. Zajęcia terenowe mogą być realizowane w formie wykładu, poprzez obserwację, pomiary terenowe oraz wyprawę geograficzną. Ćwiczenia różnią się również czasem trwania. Od krótkich (od godziny do kilku godzin) do długich (od kilku dni do kilku tygodni). Wyróżniamy wiele rodzajów ćwiczeń terenowych w zależności od przyjętego kryterium. 14.1.1. Kryterium: forma zajęć 14.1.1.1. Wykład w terenie Prowadzący przekazuje uczestnikom wiedzę na temat, który jest równocześnie przedmiotem oglądu uczestników tych zajęć. Przykładowo geomorfolog tłumaczy genezę i strukturę klifu grupie studentów 286 14. ĆWICZENIA TERENOWE zgromadzonej przed Kępą Orłowską w Gdyni. Zadaniem uczestników jest uważne słuchanie, notowanie oraz dyskusja w przewidzianym na to czasie. 14.1.1.2. Ćwiczenia terenowe Podczas ćwiczeń terenowych (praktyk terenowych) uczestnicy samodzielnie lub pod kierunkiem prowadzącego nabywają określone umiejętności poprzez wykonanie ustalonych zadań. Przyswajają np. techniki pozyskiwania danych bezpośrednio ze środowiska, pomiarów w terenie, ćwiczą się w obserwacji itp. To uczestnik ćwiczeń jest tu stroną bardziej aktywną, gdyż poprzez swoje działania nabywa określone kompetencje. Główny nacisk położony jest na samodzielne poznanie określonych zagadnień. 14.1.2. Kryterium: cel zajęć 14.1.2.1. Specjalizacyjne lub kierunkowe Celem ćwiczeń specjalizacyjnych lub kierunkowych, nazywanych również terenowymi metodami badań, jest opanowanie przez uczestników technik pozyskiwania danych bezpośrednio w terenie, z wykorzystaniem właściwych dla dyscypliny metod badawczych. Ćwiczenia takie nie ograniczają się jedynie do zebrania danych w obszarze badań, lecz obejmują także interpretację zgromadzonego materiału, ewentualnie przygotowanie indywidualnie lub w grupach krótkiego raportu podsumowującego. Niektóre ćwiczenia specjalizacyjne przybierają formę miniprojektu badawczego. 14.1.2.2. Regionalne Są to zwykle wielodniowe wyjazdy autokarowe. Celem zajęć jest poznanie specyfiki i zróżnicowania regionalnego (naturalnego, kulturowego, gospodarczego, administracyjnego) wybranego obszaru. Tego typu zajęcia najczęściej mają charakter kompleksowy. Polegają na prezentacji charakterystycznych cech środowiska naturalnego oraz antropogenicznego. Podczas ich trwania poruszane są różnorodne zagadnienia. Zajęcia te dostarczają nowej wiedzy oraz utrwalają nabytą, rozwijają umiejętności obserwacji, dostrzegania związków przyczynowo-skutkowych, 14.1. RODZAJE ZAJĘĆ TERENOWYCH 287 interpretacji, wnioskowania, wypowiadania się i dyskusji. Ćwiczenia terenowe regionalne mogą też przybrać formę zajęć monograficznych, kiedy celem wyjazdu jest szczegółowe i wyczerpujące poznanie wybranego zagadnienia. Każdy dzień tego typu ćwiczeń rozpoczyna zbiórka przy autokarze oraz kończy odprawa kierownika ćwiczeń w autokarze. Studenci zobowiązani są do aktywnego i punktualnego uczestnictwa w zajęciach oraz prowadzenia dokumentacji zgodnie z zaleceniami kierownika. W trakcie trwania ćwiczeń kierownik określa codzienny czas trwania zajęć. 14.1.3. Kryterium: czas trwania 14.1.3.1. Jednodniowe Są to ćwiczenia krótkie: godzinne, kilkugodzinne lub całodzienne. Mogą być realizowane przez cały rok akademicki. Najczęściej odbywają się na terenie lub w okolicy miasta, gdzie znajduje się uczelnia, tak by możliwe było zrealizowanie celu ćwiczeń. 14.1.3.2. Wielodniowe Są realizowane zwykle od czerwca do września, najczęściej poza miejscem, w którym znajduje się uczelnia. Kompleksowe (regionalne) wiążą się najczęściej z wyjazdem autokarem w interesujący nas region. Zajęcia specjalizacyjne są zazwyczaj stacjonarne. Grupa zajęciowa przebywa stale w jednym wybranym miejscu i tam realizuje główną część programu. 14.1.3.3. Ekspedycyjne Są to wielodniowe wyjazdy do odległych miejsc, zwykle położonych w innych krajach lub na innych kontynentach, głównie w celach poznawczych i badawczych. Ze względu na długi czas trwania i wysokie koszty realizowane są rzadko, biorą w nich udział na ogół studenci wyższych lat, a grupa zazwyczaj liczy najwyżej kilkanaście osób. 288 14. ĆWICZENIA TERENOWE 14.1.4. Kryterium: prowadzący 14.1.4.1. Prowadzone przez nauczyciela akademickiego Większość zajęć terenowych na uczelni prowadzona jest przez nauczycieli akademickich, którzy mają te przedmioty przydzielone w swoich obciążeniach dydaktycznych na dany rok. Jeżeli ćwiczenia terenowe prowadzone są przez kilku pracowników naukowo-dydaktycznych, jednemu z nich powierza się funkcję kierownika ćwiczeń. 14.1.4.2. Prowadzone przez studentów Tego typu zajęcia są zwykle częścią kursu prowadzonego przez nauczyciela akademickiego. Zajęcia terenowe są przygotowywane podczas zajęć kameralnych pod kierunkiem nauczyciela akademickiego. Studenci wspólnie z prowadzącym kurs ustalają tematykę, cel, czas trwania i trasę ćwiczeń. Zajęcia mają formę wykładu prowadzonego w terenie przez studentów. W celu zaktywizowania wszystkich uczestników grupy najczęściej stosowane są dwie formy prezentacji w terenie: - trasa ćwiczeń podzielona jest na odcinki, a prowadzący (studenci) zmieniają się na trasie. - na etapie przygotowywania ćwiczeń studenci dzielą się problematyką i specjalizują w danej dziedzinie. W tym przypadku na każdym punkcie postojowym zagadnienia są prezentowane w odpowiedniej kolejności przez kilku studentów. Prowadzący zajęcia pełni funkcję uczestnika i obserwatora zajęć. Uaktywnia się w części końcowej, kiedy następuje ogólna dyskusja dotycząca sposobu prowadzenia zajęć, ich podsumowanie oraz ocena. Zajęcia tego typu mają charakter warsztatowy, dzięki czemu studenci poznają cały proces organizacji zajęć terenowych: od etapu przygotowania, przez realizację, do podsumowania. Niezależnie od formy zajęć terenowych warto pamiętać, że są to zajęcia obowiązkowe i należy podczas ich trwania przestrzegać tych samych przepisów, które są przewidziane regulaminem studiów danej uczelni. Poza godzinami odbywania zajęć studenci są zobowiązani do przestrzegania przepisów regulaminu studiów, regulaminu obowiązującego 14.1. RODZAJE ZAJĘĆ TERENOWYCH 289 ETAPY ZAJĘĆ TERENOWYCH • przygotowanie, • realizacja, • podsumowanie. MERITUM (łac. dosł. zasługa) Główna, właściwa, istotna treść czego, zasadniczy przedmiot sprawy, w przeciwieństwie do kwestii formalnych. MERYTORYCZNY (łac. meritorius = odpowiadający zasługom) Odnoszący się do treści sprawy, z pominięciem jej strony zewnętrznej, formalnej; treściowy. w miejscu zakwaterowania, przepisów BHP i regulaminu ochrony przeciwpożarowej. 14.2. Organizowanie zajęć terenowych Organizowanie ćwiczeń polega na celowym realizowaniu następujących po sobie faz, które umożliwiają powstanie złożonej struktury, jaką są zajęcia terenowe. Ponadto osoba prowadząca powinna posiadać podstawy wiedzy psychologicznej, ułatwiającej kierowanie i koordynowanie pracy w grupie. Przygotowanie tych ćwiczeń obejmuje zagadnienia zarówno merytoryczne, jak i administracyjne. Przygotowanie merytoryczne polega na sformułowaniu tematu i celu zajęć, wskazaniu punktów postojowych, doborze i usystematyzowaniu informacji, które zostaną przekazane, oraz przygotowaniu materiałów dydaktycznych. Przygotowanie ćwiczeń uzależnione jest od liczebności grupy i kondycji fizycznej uczestników. Organizacja ćwiczeń terenowych obejmuje trzy główne etapy: - przygotowanie (przed zajęciami), - realizacja (w trakcie zajęć), - podsumowanie (po zajęciach). 14.2.1. Przygotowanie 14.2.1.1. Sformułowanie tematu i celu Zajęcia terenowe, podobnie jak każda inna forma zajęć, mają określony cel, zgodny z programem nauczania i dostosowany do poziomu wiedzy i umiejętności uczestników. Cel zajęć powinien być podany uczestnikom przed zajęciami, ponieważ jego znajomość ułatwia koncentrację w czasie ćwiczeń na najważniejszych zagadnieniach. Jeżeli zajęcia terenowe są prowadzone przez wykładowcę, to zwykle jest on autorem koncepcji i sposobu realizacji ćwiczeń i tym samym określa ich temat i cel. Jeżeli zajęcia prowadzą studenci, to temat, cel i trasa ćwiczeń jest przedmiotem dyskusji w grupie. Jeśli ćwiczenia mają charakter kompleksowy (regionalny), wskazane jest realizowanie tematów problemowych. 290 14. ĆWICZENI A TERENOWE 14.2.1.2. Określenie czasu trwania zajęć Ogólne ramy czasowe zajęć terenowych są wyznaczane przez program nauczania i regulamin studiów. Program pracowni pierwszego roku na kierunku geografia w IGiGP UJ przewiduje krótkie 5-godzinne zajęcia w terenie, które prowadzi wykładowca. Ramy czasowe wpływają na temat i cel zajęć. Jednak nawet gdy czas trwania ćwiczeń jest sztywno określony w harmonogramie studiów, należy dążyć do jego optymalnego wykorzystania przez odpowiedni dobór miejsca ćwiczeń, czasu ich rozpoczęcia i zakończenia (dostosowany do rozkładów jazdy komunikacji publicznej), liczby punktów postojowych, czasu przeznaczonego na odpoczynek itp. 14.2.1.3. Kwerenda biblioteczna, czytanie literatury, zbieranie innych materiałów Wykorzystujemy literaturę, która jest ściśle związana z tematem, celem i trasą ćwiczeń. Opieramy się na zróżnicowanych materiałach zarówno przeglądowych, jak i szczegółowych. Należą do nich mapy w różnych skalach, opracowania monograficzne, artykuły naukowe, przewodniki, pamiętniki, informatory i dane statystyczne. Uwzględniamy także literaturę teoretyczną dotyczącą tematu, aby przekazywana wiedza nie ograniczała się tylko do faktów, ale była osadzona w szerszym kontekście. 14.2.1.4. Ustalenie trasy, wstępne wytypowanie punktów postojowych Trasa ćwiczeń i punkty postojowe powinny być tak dobrane, by umożliwić pełną realizację celu ćwiczeń. Optymalny punkt postojowy ma następujące cechy: - dobrze ilustruje omawiane zagadnienia, - pozwala na bezpieczne wygłoszenie krótkiego wykładu (odpowiednio dużo miejsca dla słuchaczy, możliwość bezpiecznego zatrzymania się w tym miejscu na co najmniej kilkanaście minut itp.), - daje sposobność omówienia kilku zagadnień i równoczesnego połączenia problematyki zarówno z zakresu geografii fizycznej, jak i geografii człowieka. Odpowiednio dobrane punkty pozwalają optymalnie wykorzystać czas i uniknąć jego strat związanych z przemieszczaniem się między ETAP PRZYGOTOWANIA OBEJMUJE: " wybór tematu i sformułowanie celu, * określenie czasu trwania, * czytanie literatury, zebranie materiałów, * ustalenie trasy, wytypowanie punktów postojowych, * rekonesans terenowy, * weryfikację przyjętych wcześniej ustaleń, * przygotowanie materiałów dla uczestników, ' spotkanie organizacyjne. 14.2. ORGANIZOWANIE ZAJĘĆ TERENOWYCH 291 REKONESANS (fr. reconnaissance) Wstępne zapoznanie się z czym na jakimś terenie. HARMONOGRAM (gr. harmonia = zgodność + gramma = pismo, litera) Rozkład czynności potrzebnych do wykonania określonego zadania z podaniem czasu ich trwania. odległymi stanowiskami. Ponadto nie należy przeładowywać programu zbyt dużą liczbą punktów postojowych, gdyż ich nadmiar zwykle powoduje zmęczenie i znużenie wśród uczestników ćwiczeń. 14.2.1.5. Rekonesans terenowy Nie zaleca się prowadzenia zajęć w terenie, którego nie znamy lub który znamy tylko z literatury. Wprawdzie teoria wojskowości zna pojęcie „rozpoznanie walką”, ale jest to rozwiązanie przynoszące zazwyczaj duże straty własne. Dlatego zawsze konieczny jest rekonesans terenowy, a czasami nawet kilka wcześniejszych wyjazdów. Celem rekonesansu jest rozpoznanie terenu, ustalenie optymalnej trasy, sprawdzenie, czy wytypowane wcześniej stanowiska umożliwiają bezpieczny postój grupie osób i realizację celu ćwiczeń. Podczas rekonesansu warto też sprawdzić możliwości wejścia w interesujące nas miejsca i upewnić się, czy nie naruszamy własności prywatnej. Często dopiero na tym etapie ostatecznie wybierzemy punkty postojowe i określimy trasę. Jeżeli ćwiczenia terenowe odbywają się autokarem, to podczas rekonesansu sprawdzamy dostępność dróg (wysokość wiaduktów, szerokość drogi, nośność mostów, jakość nawierzchni) oraz to, czy w pobliżu planowanych punktów postojowych dozwolone jest parkowanie autokaru. 14.2.1.6. Weryfikacja przyjętych wcześniej ustaleń Na podstawie rekonesansu terenowego, znajomości literatury, konsultacji z kompetentnymi osobami dokonujemy weryfikacji dotychczasowym planów. Na tym etapie następuje: - końcowe ustalenie trasy, - wybór punktów postojowych, - weryfikacja przekazywanych treści, - ustalenie szczegółowego harmonogramu ćwiczeń. Harmonogram warto przygotować nawet do najkrótszych zajęć. Powinien być realistyczny i uwzględniać zapas czasu na wypadek nieprzewidzianych wydarzeń. W trakcie zajęć dobrze jest weryfikować rzeczywisty czas trwania poszczególnych punktów programu z harmonogramem, co pozwala na zdobycie cennego doświadczenia przy planowaniu kolejnych wyjazdów w ten sam obszar. 292 14. ĆWICZENIA TERENOWE 14.2.1.7. Uzyskanie niezbędnych zezwoleń i wystawienie zaświadczeń dla uczestników zajęć Wiele zajęć odbywa się na obszarach, gdzie obowiązują szczegółowe uregulowania dotyczące poruszania się i pobytu osób, np. parki narodowe czy tereny przylegające do granicy państwowej. Ponadto punktem programowym wielu zajęć terenowych jest zwiedzanie czynnych zakładów przemysłowych, kamieniołomów lub spotkania z przedstawicielami lokalnej społeczności (np. władzami samorządowymi). Co najmniej miesiąc przed rozpoczęciem ćwiczeń terenowych należy postarać się o zezwolenia na pobyt i wejście do danego obiektu, a kilka dni przed rozpoczęciem zajęć potwierdzić wizytę. Kiedy studenci w czasie ćwiczeń terenowych nie pracują pod bezpośrednią opieką prowadzącego, powinni mieć zapewnione zaświadczenie, które mogą okazać na żądanie funkcjonariuszy publicznych, czy nawet zaniepokojonych mieszkańców. Zaświadczenie takie (potwierdzone pieczątką uczelni) najczęściej zawiera imię i nazwisko studenta, cel i datę zajęć oraz prośbę o udzielenie pomocy w realizacji ćwiczeń. 14.2.1.8. Przygotowanie materiałów dla uczestników zajęć Materiały dla uczestników ćwiczeń terenowych przybierają różne formy, w zależności od rodzaju, celu i czasu trwania ćwiczeń. Są to najczęściej wielkoformatowe plansze (postery), przewodniki zajęć (rozdawane uczestnikom zwykle podczas dłuższych ćwiczeń), czasami wystarczy tylko kartka formatu A4 z zaznaczoną trasą, punktami postojowymi i podstawowymi informacjami (zazwyczaj w formie graficznej). Objętość materiałów i ich zawartość zależy od potrzeb, pomysłowości prowadzącego, a także istnienia i dostępności odpowiednich opracowań naukowych odnoszących się do wybranego obszaru i poruszanej problematyki. 14.2.1.9. Spotkanie organizacyjne Podczas spotkania organizacyjnego (zwykle dotyczy ono dłuższych wyjazdów) przekazywane są informacje dotyczące tematu, celu, trasy, zasad odbywania i zaliczenia ćwiczeń terenowych. Zwykle podawany 14.2. ORGANIZOWANIE ZAJĘĆ TERENOWYCH 293 DYSCYPLINA (łac. disciplina = uczenie się, nauczanie) Karność, podporządkowanie postępowania określonych osób obowiązującym przepisom, poleceniom przełożonych lub wymaganiom stawianym przez społeczeństwo. WYKAZ PRZEMIOTÓW NIEZBĘDNYCH NA ĆWICZENIACH TERENOWYCH ' dokumenty, ■ legitymacje uprawniające do zniżek, ’ gotówka, * strój terenowy, ’ notatnik, " przybory do pisania, ■ mapy, ■ telefon komórkowy. jest spis poruszanych zagadnień i wykaz literatury, z którą należy się zapoznać. Omawiany jest też regulamin wyjazdu, obejmujący zagadnienia dyscypliny i bezpieczeństwa oraz przewidywane koszty wyjazdu. Prowadzący zajęcia podają również wykaz niezbędnych do zabrania przedmiotów. Obejmuje on najczęściej: - dokument tożsamości: dowód osobisty lub paszport (jeśli trasa obejmuje kraje położone poza strefą Schengen lub jeżeli uczestnikami są studenci obcokrajowcy spoza UE). - legitymacje uprawniające do zniżek na przejazdy lub wstępy do obiektów, odpowiednią sumę pieniędzy (gotówka) na wstępy, koszty utrzymania i inne potrzeby. W obszarach oddalonych od miast i centrów turystycznych mogą wystąpić trudności z dostępem do sieci bankomatów. - strój terenowy. Ubiór i obuwie dostosowane do miejsca, w jakim będą realizowane ćwiczenia, z uwzględnieniem zmiany stanu pogody, np. terenowe buty na trudnopoślizgowej podeszwie, nieprzemakalne i nieprzewiewne okrycie wierzchnie, a w terenie górskim od wczesnej jesieni do późnej wiosny niezbędna jest czapka i rękawiczki. - notatnik (najlepiej w twardej oprawie, która służy jako podkładka), przybory do notowania odporne na wilgoć i niskie temperatury (lepiej ołówek niż pióro czy długopis). - mapę (mapy) terenu wyjazdu. - telefon komórkowy. W przypadku zajęć wielodniowych na spotkaniu organizacyjnym podawane są również informacje dotyczące miejsc noclegowych (adres, telefon, warunki noclegowe, możliwość przyrządzenia gorącego posiłku). Dobrze jest również przygotować dla uczestników plan sytuacyjny okolic obiektu noclegowego, zawierający najbliższe sklepy, placówki gastronomiczne itp. 14,2.2. Realizacja W czasie zajęć terenowych inna jest rola prowadzącego zajęcia, a inna uczestników. Do obowiązków prowadzącego należy kompetentne przygotowanie się do zajęć. Obejmuje ono stosowny do aktualnego stanu wiedzy dobór informacji na poszczególnych punktach postojowych, 294 14. ĆWICZENIA TERENOWE właściwy sposób przekazu, odpowiednie kierowanie grupą (reagowanie na niepożądane zachowania) oraz zapewnienie uczestnikom bezpieczeństwa. Rolą uczestników ćwiczeń jest dążenie do maksymalizowania korzyści z pobytu w terenie. Są różne formy prowadzenia zajęć w terenie. Może to być wykład polegający na wyjaśnianiu zagadnień, po którym następują odpowiedzi na ewentualne pytania i dyskusja. Zajęcia tego typu często przybierają też formę pogadanki czy nawet swobodnej rozmowy z uczestnikami. Wykład nie powinien przekraczać ustalonego czasu wypowiedzi (zwykle nie więcej niż 25-30 minut w jednym punkcie). Informacje powinny być przekazywane w sposób konkretny, rzeczowy, obiektywny i otwarty na dyskusję. Podczas wykładu należy odwoływać się do wiedzy ogólnej i wiązać ze sobą podawane wcześniej w czasie ćwiczeń fakty. Trzeba unikać szczegółowej faktografii, a omawiane w konkretnych miejscach zagadnienia wykorzystywać do przekazywania ogólnych mechanizmów i prawidłowości zachodzących w przyrodzie procesów. Warto posługiwać się analogiami, porównaniami, celnymi cytatami, metaforami czy zwrotami. Odbiór wypowiedzi w terenie jest niejednokrotnie trudniejszy niż na sali wykładowej, a komfort notowania znacznie mniejszy. Dlatego prowadzący powinien uważnie obserwować reakcje słuchaczy. Jeżeli uczestnicy są zmęczeni lub pogarszają się warunki pogodowe, to roztropnie jest pominąć niektóre fakty lub przekazać je w innym miejscu. Metoda wykładu stosowana jest nie tylko w punktach postojowych, ale również podczas przejazdu między nimi. Wtedy zazwyczaj podawane są informacje o ważniejszych mijanych obiektach, następuje nawiązanie do wiedzy podawanej w czasie kolejnych punktów programu. Dokonuje się wtedy również przekazywanie kurendą przygotowanych wcześniej materiałów: plansz, schematów, powiększonych starych widokówek, zdjęć i map, które znakomicie ubarwiają wypowiedź. Podobnie zresztą jak cytaty z literatury pięknej i starych przewodników. 14.2.2.1. Zasady postępowania wobec grupy Współpraca między prowadzącym a uczestnikami wpływa na powodzenie ćwiczeń terenowych. Praca z grupą w terenie jest znacznie trudniejsza niż w sali wykładowej. CECHY WYKŁADU W TERENIE * krótki (maks. 25-30 minut) w jednym punkcie, ‘ na temat, * rzeczowy, * obiektywny, ■ atrakcyjny, ’ otwarty na dyskusję. WARTO PAMIĘTAĆ W warunkach terenowych bodźce zakłócające odbiór wypowiedzi są znacznie silniejsze niż w sali wykładowej, a komfort notowania zazwyczaj mniejszy. WARTO PAMIĘTAĆ Jeżeli warunki terenowe nie są sprzyjające (np. deszcz, niskie temperatury, mgła) albo uczestnicy są mocno zmęczeni, należy niektóre treści wykładu pominąć lub podać w innym, odpowiednim ku temu punkcie postojowym. KURENDA (łac. currenda = |rzeczy] mające obiegać) Zawiadomienie, zarządzenie, list, pismo urzędowe przesyłane obiegiem do osób zainteresowanych, okólnik. 14.2. ORGANIZOWANIE ZAJĘĆ TERENOWYCH 295 WARTO PAMIĘ TAĆ Przed rozpoczęciem zajęć terenowych należy zapoznać uczestników z kwestiami organizacyjnymi i zasadami bezpieczeństwa. Program zajęć należy tak planować, by trasa ćwiczeń nie była zbyt długa i męcząca, a wykłady przeładowane informacjami. Przekazywana wiedza i wymagania kondycyjne nie powinny przewyższać możliwości intelektualnych i fizycznych uczestników. Ponadto uczestnicy powinni mieć zapewniony czas na posiłek i regenerację sił. Podczas trwania zajęć terenowych do kompetencji prowadzącego należy: - przedstawienie reguł obowiązujących podczas ćwiczeń oraz ich konsekwentne przestrzeganie, - realizacja merytoryczna ćwiczeń, - zapewnienie uczestnikom warunków umożliwiających zrealizowanie celu zajęć, - natychmiastowe i zdecydowane reagowanie na niedopuszczalne zachowania uczestników. Autorytet w grupie zyskuje się dzięki jasnemu sprecyzowaniu zasad, które są następnie konsekwentnie przestrzegane i egzekwowane, kompetencji merytorycznej, ułatwianiu funkcjonowania uczestnikom, podczas ćwiczeń, zwłaszcza kiedy nie wpływa to na realizację celu zajęć, dowcipowi i umiejętności kierowania grupą oraz docenianiu zaangażowania uczestników. Bardzo ważny jest początek zajęć. Od niego często zależy dalsza atmosfera i nastawienie grupy do prowadzącego (prowadzących). Prowadzący podczas rozpoczęcia zajęć powinien się przedstawić, omówić sprawy organizacyjne (trasę, punkty postojowe, zasady dyscypliny i bezpieczeństwa, podać przewidywane czasy przejścia/przejazdu, dłuższego odpoczynku). W czasie zajęć pieszych należy wyznaczyć osobę, która zawsze będzie szła na końcu grupy (może to być drugi prowadzący lub uczestnik ćwiczeń). Przed każdym dłuższym wyjściem w teren konieczne jest zadanie pytania o kondycję uczestników. Czy wszyscy czują się na siłach, by przebyć tę trasę? Czy są osoby, które mają problemy ze zdrowiem, mogące się ujawnić podczas wzmożonego wysiłku? Podczas ćwiczeń to prowadzący nadaje tempo przemarszu dostosowane do możliwości uczestników. Istnieją również dobre zasady obowiązujące prowadzącego podczas przekazywania wiedzy w punktach postojowych: 296 14. ĆWICZENIA TERENOWE - powinien mówić tak, żeby wszyscy uczestnicy słyszeli, co mówi, i widzieli to, o czym mówi; - rozpoczyna wykład wtedy, kiedy wszyscy uczestnicy dotrą do punktu postojowego; - podczas wykładu jest zwrócony twarzą lub profilem do uczestników; - jeśli to możliwe, zajmuje miejsce na jakimkolwiek podwyższeniu i z kierunkiem wiatru; - zapewnia możliwie największy komfort odbioru słuchaczom (podczas dłuższych postojów nie wykłada w palącym słońcu lub ulewnym deszczu albo w miejscu wietrznym). 14.2.2.2. Bezpieczeństwo w czasie zajęć W polskim prawie brakuje szczegółowego aktu prawnego (obowiązującego ogół uczelni), który regulowałby zasady bezpieczeństwa w trakcie zajęć poza terenem szkoły wyższej. Bardzo ogólne postanowienia zawiera kodeks pracy i prawo o szkolnictwie wyższym z dnia 27 lipca 2005 r. (zob. art. 228 tejże ustawy). Dla szkół podstawowych i ponadpodstawowych obowiązujące są normy zawarte w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny w szkołach i placówkach publicznych (Dz.U. nr 6, poz. 69, z 2003 r. z późn. zm.). Rozdział trzeci tego rozporządzenia dość obszernie omawia obowiązki opiekunów i prowadzących zajęcia terenowe. Przedmiotem szczegółowej regulacji podlegają grupy zorganizowane w terenach górskich i nad wodą (Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 6 maja 1997 r. w sprawie określenia warunków bezpieczeństwa osób przebywających w górach, pływających, kąpiących się i uprawiających sporty wodne Dz.U. nr 57, poz. 358 z dnia 7 czerwca 1997 r. - szczególnie załącznik 3 tego rozporządzenia). W trakcie przygotowania ćwiczeń terenowych zaleca się zaznajomienie się z wymienionymi aktami prawnymi. Mimo że do zajęć terenowych nie stosuje się obowiązku sporządzania regulaminu imprez (inaczej niż na wycieczkach turystycznych), dobrze jest przygotować taki regulamin. Winien on określać m.in. warunki zapewniające bezpieczeństwo uczestników. Dotyczy to zwłaszcza zajęć wielodniowych. Można bowiem przez analogię do przepisów kodeksu pracy przyjąć, że musimy zaznajomić uczestników WARTO PAMIĘTAĆ Udane zajęcia terenowe są rezultatem dobrej współpracy między prowadzącym(i) a uczestnikami ćwiczeń. 14.2. ORGANIZOWANIE ZAJĘĆ TERENOWYCH 297 z przepisami dotyczącymi bezpieczeństwa i higieny pracy (w tym wypadku zajęć) przed ich rozpoczęciem, aby mogli się do nich odpowiednio przygotować. Prowadzący powinien dostosować program zajęć do warunków pogodowych (nawet jeśli wiąże się to ze zmianą harmonogramu) i dyspozycji uczestników oraz przestrzegać ustalonych zasad, przepisów zawartych w regulaminie studiów i przepisów BHP. Warto zawsze przed wyjazdem jeszcze raz przemyśleć trasę, przewidzieć potencjalne źródła zagrożenia. Przykładowo wizyta w hucie metali może być potencjalnie niebezpieczna dla osób cierpiących na astmę oskrzelową. Osoby z chorobami przewlekłymi lub będące w czasowej niedyspozycji mogą być zwolnione z części zajęć. Prowadzący zajęcia jest przeszkolony w zakresie udzielania pierwszej pomocy. Nawet na krótkich zajęciach, zwłaszcza poza terenem zurbanizowanym, zalecane jest posiadanie apteczki wyposażonej w zestaw środków pierwszej pomocy. Podczas ćwiczeń wielodniowych prowadzący nosi zawsze ze sobą teczkę z podstawowymi dokumentami zajęć, do których należą: - imienna lista uczestników (najlepiej kilka kopii opatrzonych pieczątką instytucji). Lista taka jest wymagana m.in. przy rejestracji w obiektach noclegowych, zwiedzaniu zakładów przemysłowych itp. - adresy i telefony miejsc noclegowych oraz zwiedzanych obiektów. - spis innych ważnych telefonów (np. alarmowych, koordynatora zajęć, kierowcy, osoby odpowiedzialnej w firmie przewozowej, w której wynajmujemy autokar itp.). Kierujący ćwiczeniami często prowadzą „dziennik techniczny”, w którym notują praktyczne spostrzeżenia, np. o miejscach postoju, czasie przejścia i przejazdu między poszczególnymi punktami, merytoryczną ocenę własnych wypowiedzi, uwagi uczestników ćwiczeń itp. 14.2.3. Podsumowanie Ćwiczenia terenowe (jak każde zajęcia) wymagają podsumowania. Przeprowadzamy je zwykle w terenie pod koniec zajęć. Organizowane są również podsumowania podczas osobnego spotkania po powrocie już na terenie uczelni. Podsumowaniu podlegają zarówno zagadnienia merytoryczne, jak i organizacyjne. Dzięki tego typu spotkaniom można 298 14. ĆWICZENIA TERENOWE wyeliminować z programu ćwiczeń najmniej atrakcyjne punkty postojowe, zmodyfikować trasę ćwiczeń, ilość i jakość przekazywanych informacji, usprawnić organizację itp. Jeżeli prowadzenie przez studentów notatek było obowiązkowe, to prowadzący powinni te notatki przejrzeć, skorygować (jeśli są błędy merytoryczne) i ocenić według podanych wcześniej kryteriów. Jakość i rodzaj notowanych informacji są też cennymi wskazówkami pozwalającymi na poprawę jakości pracy przez prowadzących ćwiczenia. Na stronach internetowych wielu instytutów geograficznych funkcjonują strony wyłącznie poświęcone zajęciom terenowych (zwłaszcza tym regionalnym i wielodniowym). Ich treść adresowana jest zarówno do byłych, jak i potencjalnych uczestników ćwiczeń. Często we współredagowaniu stron biorą udział sami studenci, np. poprzez umieszczanie galerii fotografii, felietonów itd. 14.2.3.1. Maksymalizacja korzyści płynących z zajęć terenowych Uczestniczący w zajęciach studenci powinni dążyć do odnoszenia jak największych korzyści z pobytu w terenie. Niezależnie od rodzaju ćwiczeń terenowych, ich tematu i celu oraz stosowanych metod warto przestrzegać następujących zaleceń: - ustal, czego szukasz (ćwiczenia terenowe powinny mieć jasno sprecyzowany cel); - zachowaj świeżość spojrzenia, nie bądź znudzony; - analizuj zjawiska wielowymiarowo; - obserwuj z właściwej perspektywy; - zwracaj uwagę na najbardziej charakterystyczne, niepowtarzalne (unikalne) cechy danego miejsca; - szukaj prawidłowości w przebiegu zachodzących procesów. 14.2.3.2. Notowanie w terenie Notowanie podczas ćwiczeń terenowych zwykle jest obowiązkowe. Forma notatek zależy od uczestnika, chyba że zajęcia wymagają wypełnienia dokładnego formularza. Prowadzenie notatek podczas ćwiczeń terenowych jest trudniejsze niż w sali wykładowej (zob. rozdz. 7). Notatki powinny być prowadzone systematycznie i równolegle z ob WARTO PAMIĘTAĆ Każde zajęcia terenowe to nowe doświadczenia dla prowadzącego, które warto wykorzystać w doskonaleniu kolejnych zajęć. 14.2. ORGANIZOWANIE ZAJĘĆ TERENOWYCH 299 serwacją w terenie. Nie wolno zapominać o podaniu daty i miejsca obserwacji. Notując, przestrzegamy zasady, by wyraźnie oddzielić opis od następującej po nim interpretacji. Każdego dnia po zakończeniu zajęć notatki należy przejrzeć, uporządkować, a także zredagować, a niekiedy nawet przepisać. Często błędnie przyjmujemy, że niektóre zaobserwowane fakty są na tyle znane, że nie ma potrzeby uwzględniania ich w notatkach. Ponadto im dłużej przebywamy w terenie, tym więcej szczegółów staje się oczywistych i występuje tendencja pomijania ich w notatkach. Poleca się wzbogacanie notatek szkicami obiektów, przekrojami, widokówkami, pieczątkami z odwiedzanych miejsc itp. Dobrze prowadzone notatki znacznie ułatwiają przygotowanie się do egzaminu. 300 14. ĆWICZENIA TERENOWE 15. RECENZJA NAUKOWA JOLANTA ŚWIĘCHOWICZ 15.1. Recenzja wydawnicza 304 15.1.1. Procedura recenzowania artykułów naukowych (peer-review) 304 15.1.2. Struktura i cechy recenzji wydawniczej 306 15.2. Recenzja pracy opublikowanej (np. książki) 307 15.3. Recenzja pracy dyplomowej (licencjackiej lub magisterskiej) 309 15.3.1. Kryteria oceny pracy licencjackiej 309 15.3.2. Kryteria oceny pracy magisterskiej 310 RECENZJA NAUKOWA 15 JOLANTA ŚWIĘCHOWICZ Jedną z cech tekstów naukowych jest to, że ich treść jest recenzowana, zanim ukaże się drukiem. Pisemna ocena recenzentów decyduje o tym, czy dany utwór naukowy zostanie opublikowany. Dla czytelników świadomość, że tekst był recenzowany, jest gwarancją jego poprawności i rzetelności naukowej. Recenzja jest głównym narzędziem systemu akceptowania i doboru publikacji do druku stosowanym w wydawnictwach książek i czasopism naukowych. Recenzje tekstów naukowych pisane są przez naukowców specjalizujących się w zagadnieniach, które są treścią artykułu. Recenzje tego typu mają funkcję informacyjną, wartościującą, postulatywną, a przede wszystkim dopuszczającą. W obiegu naukowym funkcjonują również recenzje nowo opublikowanych opracowań naukowych (najczęściej książek), które zamieszczane są w czasopismach naukowych. Recenzje te pełnią przede wszystkim funkcję informacyjną i opiniującą, ale również zachęcającą bądź zniechęcającą do zapoznania się z publikacją. Innym rodzajem recenzji naukowych są recenzje prac pisanych na stopień. Dotyczy to manuskryptów prac licencjackich, magisterskich czy doktorskich*. Rolą tych recenzji jest dopuszczenie kandydata do obrony pracy i uzyskania odpowiadającego jej stopnia naukowego (zob. rozdz. 18.16). RECENZJA (łac. recensio = ocena) Krytyczna i objaśniająca ocena utworu literackiego, naukowego, muzycznego, przedstawienia teatralnego, wystawy itp., publikowana w czasopismach lub wygłaszana (np. w telewizji). RECENZENT Autor recenzji. RECENZOWAĆ (łac. recenseo = oceniam) Pisać, wygłaszać recenzje czego, opiniować. • Na podstawie ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule naukowym w zakresie sztuki (Dz.U. nr 65, poz.695, z późn. zm.) stopień doktora można również uzyskać na podstawie oceny dorobku naukowego. 15.1. Recenzja wydawnicza KRYTYCZNY (gr. kritikós = osądzający) Oparty na analizie, badaniu cech przedmiotu, dokonujący analizy i oceny jakiegoś zjawiska, dzieła, działalności; stosujący metodę krytyki naukowej. KRYTYKA (gr. kritike = sztuka rozróżniania, rozstrzygania) Analiza i ocena wartości czegoś z określonego punktu widzenia. MANUSKRYPT (łac. liber manu scriptus = księga napisana ręcznie) W terminologii wydawniczej: rękopis, maszynopis lub tekst w wersji elektronicznej przygotowany do rozpoczęcia składu. Rzetelne recenzowanie artykułów naukowych jest elementem kultury akademickiej, wpływa na rozwój i poziom nauki oraz decyduje o autorytecie środowisk naukowych w społeczeństwie. Podstawowe zasady procedur recenzyjnych zostały zawarte w opracowaniu Dobre praktyki w procedurach recenzyjnych w nauce, opublikowanym przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Recenzja jest tekstem poufnym, do wiadomości redakcji (redaktora) i autora. 15.1.1. Procedura recenzowania artykułów naukowych (peer-review) Renomowane czasopisma naukowe przywiązują ogromną wagę do procedury recenzyjnej, która gwarantuje wysoką jakość publikowanych artykułów. Na stronach internetowych tych czasopism zamieszczone są szczegółowe wymagania dla autorów, które określają, jak należy przygotować rękopis. Nadesłany do redakcji manuskrypt (obecnie w formie elektronicznej) jest wstępnie kwalifikowany przez wydawcę. Jeśli nie spełnia wymogów formalnych lub jest na niskim poziomie merytorycznym, może być na tym etapie odrzucony lub odesłany do poprawy. Wstępnie zaakceptowany tekst wysyłany jest do recenzji, którą wykonuje najczęściej dwóch lub trzech recenzentów. W szczególnych przypadkach może być ich więcej. Recenzentami są osoby kompetentne, czyli specjaliści w danej dziedzinie. Wyznacznikiem kompetencji potencjalnego recenzenta są zarówno wiedza i dobra znajomość aktualnego stanu badań poparta odpowiednią liczbą publikacji, jak i reputacja. Stosuje się zasadę podwójnej anonimowości, która polega na tym, że autor nie wie, kto będzie recenzował jego pracę, podobnie recenzent nie zna tożsamości autora (niekiedy również z tekstu usuwane są informacje umożliwiające taką identyfikację). Redakcja często prosi autorów, by wskazali nazwiska potencjalnych recenzentów (jednak nigdy nie ma gwarancji, że któryś z nich zostanie wybrany) lub wykluczyli tych, z którymi znajdują się w konflikcie osobistym lub sporze 304 15. RECENZJA NAUKOWA zawodowym. Recenzenci dokonują krytyki tekstu niezależnie od siebie i wysyłają swoje oceny wydawcy. Mają na to zwykle 3 miesiące. W przypadku gdy recenzenci dokonują skrajnych ocen lub gdy zachodzi podejrzenie, że ocena została wykonana nierzetelnie, redaktor może powołać kolejnego (kolejnych) recenzentów. Redakcja na podstawie oceny dokonanej przez recenzentów podejmuje decyzję dotyczącą dalszych losów manuskryptu. Możliwe są następujące opcje: - odrzucenie publikacji, - przyjęcie publikacji do druku, - odesłanie do autora w celu naniesienia poprawek zgodnie z uwagami recenzentów i wydawcy. W tym ostatnim przypadku autor otrzymuje anonimowe teksty recenzji (chyba że recenzent wyrazi zgodę na ujawnienie nazwiska). Obowiązkiem autora jest ustosunkowanie się do wszystkich uwag i jeśli je akceptuje, naniesienie poprawek w tekście. Odrzucenie krytyki recenzenta wymaga uzasadnienia. Poprawiony tekst autor ponownie odsyła do redakcji, a wydawca podejmuje ostateczną decyzję o odrzuceniu lub publikacji tekstu. Jeśli tekst zostaje przyjęty do druku, autor wykonuje już tylko korektę wydawniczą i ostatecznie akceptuje tekst do druku. Każdy autor zobowiązany jest do złożenia oświadczeń, że przesłany tekst nie był nigdzie wcześniej publikowany (w części lub całości), że stanowi oryginalną pracę autora i nie narusza dóbr autorskich i majątkowych innych osób (nie jest plagiatem w części lub całości). Każda redakcja zakłada uczciwość autorów i nie jest nastawiona na tropienie oszustw, jednak w przypadku uzasadnionych podejrzeń recenzenci bądź redakcja może zażądać oryginalnych danych, na których podstawie został napisany tekst. Recenzentom natomiast nie wolno wykorzystywać wiedzy zawartej w artykule przed jego publikacją. REDAKCJA (łac. redigo, supinum redaktum = porządkuję, ustalam) Opracowanie tekstu (książki, czasopisma, gazety itp.) pod względem merytorycznym i stylistycznym, przygotowanie tekstu do druku; sposób wyrażania, napisania czego; sformułowanie. Tekst po określonym opracowaniu; wersja, wariant tekstu. Praca na stanowisku redaktora, zwł. kierowanie zespołem opracowującym i wydającym czasopismo, dzieło zbiorowe itp. Zespół pracowników czasopisma, instytucji wydawniczej (...) zatrudnionych przy pisaniu albo opracowywaniu, zbieraniu, ocenianiu itp. wydawanych tekstów. REDAKTOR (łac. redactor) Pracownik redakcji wydawnictw książkowych, dzienników, czasopism, radia, telewizji, zajmujący się pisaniem tekstów lub zbieraniem, ocenianiem, opracowaniem i przygotowaniem do druku. 15.1. RECENZJA WYDAWNICZA 305 15.1.2. Struktura i cechy recenzji wydawniczej ETAPY PROCEDURY RECENZYJNEJ (peer-review) WSTĘPNA KWALIFIKACJA PRZEZ WYDAWCĘ, RECENZJA PRZEZ NIEZALEŻNYCH RECENZENTÓW, DECYZJA WYDAWCY, POPRAWA TEKSTU I ODPOWIEDŹ AUTORA NA KRYTYCZNE RECENZJE, OSTATECZNA DECYZJA WYDAWCY, KOREKTA WYDAWNICZA TEKSTU, DRUK ARTYKUŁU. FUNKCJE RECENZJI ■ informacyjna, " oceniająca, ■ opiniująca, " wartościująca, ' postulatywna, ’ dopuszczająca, * zachęcająca, • zniechęcająca. Zwykle wydawnictwa lub redakcje czasopism precyzują, w jakim zakresie chcą poznać opinię recenzentów na temat przysłanych do redakcji tekstów. Często przesyłają recenzentom gotowe formularze z zawartymi pytaniami, w których trzeba zaznaczyć odpowiednie opcje. Oprócz tego każdy recenzent może szczegółowo opisać swoją ocenę tekstu, a zwłaszcza sprecyzować uwagi krytyczne. Większość recenzentów dodatkowo nanosi również poprawki, spostrzeżenia i sugestie bezpośrednio na manuskrypt. Do obowiązków recenzenta należy dokładne zapoznanie się z treścią artykułu oraz wykonanie rzetelnej i uczciwej oceny walorów poznawczych i nowatorskich artykułu w nawiązaniu do aktualnego stanu wiedzy w danej dyscyplinie nauki. Recenzje wydawnicze zwykle w części informującej zawierają: - przedstawienie przedmiotu i głównego celu pracy, - omówienie struktury pracy, - prezentację zasadniczych wniosków, W części krytycznej ocenie poddawane są następujące zagadnienia: - czy tytuł jest dobrze sformułowany i czy treść artykułu odpowiada tytułowi, - czy został postawiony cel i czy został on zrealizowany, - czy zastosowano metody badań odpowiednie do postawionego celu, - czy przedstawione rezultaty są oryginalne i nowatorskie, - czy uzyskane wyniki zostały dobrze zinterpretowane i przedyskutowane w nawiązaniu do aktualnego stanu wiedzy i wyników uzyskanych przez innych autorów, - czy uwzględniono wszystkie niezbędne cytowania dotychczasowej literatury i czy zrobiono to właściwie, - czy praca zawiera wnioski i czy odpowiadają one na postawiony cel pracy, - czy ryciny i tabele zamieszczone w tekście są wykonane poprawnie, a ich zamieszczenie jest uzasadnione. Ocenie podlega również konstrukcja i forma pracy: - czy artykuł posiada właściwą strukturę zgodną z wymaganiami redakcji, 306 15. RECENZJA NAUKOWA - czy argumentacja jest logiczna, spójna, uporządkowana, a temat wyczerpany, - czy tekst jest poprawny językowo, a terminologia stosowana właściwie, - czy spis literatury sporządzony jest konsekwentnie i zgodnie z przyjętymi w czasopiśmie standardami, - czy praca jest samodzielna, czy zawiera niejawne zapożyczenia z innych dzieł (plagiat i fałszowanie danych są czynnikami jednoznacznie dyskwalifikującymi tekst). Recenzja zwykle kończy się podsumowaniem, w którym recenzent dokonuje ostatecznej oceny pracy, podkreślając jej elementy pozytywne, jak i negatywne oraz rekomenduje (bądź nie) pracę do druku. Wszelkie uwagi i zalecenia poczynione przez recenzenta (recenzentów) obligują autora do ustosunkowania się i naniesienia poprawek lub uzasadnienia odmowy. Często kryterium dopuszczenia do druku jest uwzględnienie wszystkich poprawek recenzenta (recenzja warunkowo pozytywna). Recenzentom przysługuje prawo do powtórnej weryfikacji artykułu. Opinia recenzenta jest niezależna. Recenzent ma prawo odmówić recenzowania pracy, jeśli nie czuje się kompetentny, nie jest w stanie dotrzymać terminu wykonania recenzji lub zachodzi konflikt interesów między recenzentem a autorem (tylko w przypadku recenzji jawnych). Recenzenci powinni się kierować zasadą bezstronności i sprawiedliwości w formułowaniu ocen. W niektórych redakcjach stosowane są procedury, w których zadaniem jednego recenzenta jest wskazanie wyłącznie zalet, a zadaniem drugiego recenzenta wyłączna krytyka tekstu. Każda recenzja powinna być spójna, logiczna i rzeczowa, a wnioski końcowe sformułowane jednoznacznie. 15.2. Recenzja pracy opublikowanej (np. książki) Wiele czasopism naukowych publikuje na swoich łamach recenzje wydanych już prac naukowych (głównie książek). Recenzje te są pisane CECHY RECENZJI ’ niezależna, * bezstronna, * sprawiedliwa, " rzeczowa, * spójna, ■ obiektywna. 15.2. RECENZJA PRACY OPUBLIKOWANEJ (NP. KSIĄŻKI) 307 najczęściej przez specjalistów w danej dziedzinie, choć nie zawsze. Recenzent w tym przypadku pełni funkcję pośrednika pomiędzy recenzowanym utworem a czytelnikami. Mimo że opinia autora recenzji jest zawsze indywidualna, to recenzent ze względu na posiadaną wiedzę, znajomość przedmiotu i umiejętność posługiwania się językiem naukowym może występować w roli eksperta obiektywnie oceniającego wartość dzieła. Tego typu recenzje wpływają na odbiór dzieła przez czytelnika. Teksty te mają zwykle schematyczną strukturę łączącą w sobie elementy informacyjne, analityczne, krytyczne i wartościujące. Dzięki nim czytelnicy pism dowiadują się o nowych opracowaniach naukowych, poznają ich treść oraz zapoznają się z krytyczną refleksją recenzenta. Recenzja składa się z kilku części: informującej, analityczno-krytycz-nej i oceniającej. Część informująca obejmuje następujące elementy: - imię i nazwisko recenzenta, - pełną notkę bibliograficzną pracy, - prezentację autora książki (krótkie przedstawienie dokonań autora, jego pozycji w świecie nauki, omówienie jego dorobku twórczego, wymienienie najważniejszych publikacji, pozycję recenzowanej książki na tle innych prac autora itp.), - przedstawienie zawartości pracy (główne cele i tezy pracy, krótkie streszczenie), - omówienie struktury pracy (podział na rozdziały, w charakterystyce można wymieniać tytuły rozdziałów i dokonać krótkiej charakterystyki ich treści). Fragment analityczno-krytyczny jest najważniejszym składnikiem recenzji i obejmuje krytykę naukową dzieła. Zawiera krytyczną i objaśniającą ocenę dzieła, wykazuje zalety i błędy pracy, podkreśla osiągnięcia, przy czym sądy pozytywne oraz negatywne należy uzasadnić. Recenzję kończy podsumowanie, które zawiera ogólną ocenę oraz diagnozę, czy książka warta jest polecenia określonemu kręgowi odbiorców. 308 15. RECENZJA NAUKOWA 153. Recenzja pracy dyplomowej (licencjackiej lub magisterskiej) Recenzje prac na stopień są jawne. Recenzent wie, kto jest autorem opracowania, podobnie autor zna nazwisko recenzenta i treść recenzji. Pozytywna recenzja pracy dyplomowej jest jednym z warunków przystąpienia do egzaminu dyplomowego, który umożliwia ukończenie studiów. Rada jednostki organizacyjnej (najczęściej instytutu) ustala formę, w jakiej składana jest praca. 15.3.1. Kryteria oceny pracy licencjackiej Po wprowadzeniu w polskim szkolnictwie wyższym systemu bolońskie-go przywrócono prace licencjackie. Prace te pisane są pod koniec studiów I stopnia licencjackich. Obronienie pracy licencjackiej upoważnia do posługiwania się tytułem licencjata. Praca licencjacka pisana jest pod kierunkiem nauczyciela akademickiego posiadającego co najmniej stopień naukowy doktora i zatrudnionego co najmniej na stanowisku adiunkta lub starszego wykładowcy. Prace licencjackie zwykle pisane są na podstawie literatury. Mają charakter prac kompilacyjnych lub przeglądowych. Rzadko kiedy pisane są na podstawie samodzielnie przeprowadzonych badań. Recenzję pracy licencjackiej pisze opiekun pracy i recenzent. Wystawiają oni oceny pracy według skali określonej w regulaminie studiów (niedostateczny - 2,0; dostateczny - 3,0; dostateczny plus - 3,5; dobry - 4,0; dobry plus - 4,5; bardzo dobry - 5,0). Ocenę końcową pracy ustala się na podstawie średniej arytmetycznej ocen wystawionych przez opiekuna pracy dyplomowej i recenzenta. W przypadku gdy jedna z ocen jest niedostateczna, wyznacza się dodatkowego recenzenta. Recenzenci pracy licencjackiej oceniają zarówno treść merytoryczną, jak i formę pracy. Często recenzenci, zanim przystąpią do napisania właściwej recenzji, korzystają z przygotowanych formularzy zawierających kryteria oceny (ryc. 15.1). Niekiedy takie formularze opracowywane są w niektórych szkołach wyższych i traktowane pomocniczo w procesie recenzyjnym. Należy pamiętać, że właściwa recenzja zawsze powinna być opisowa. LICENCIAI' (łac. licentiatus = zwolniony, oswobodzony) W Polsce jest to tytuł zawodowy nadawany obecnie absolwentom studiów I stopnia; tytuł ten oznacza wykształcenie licencjackie. 15.3. RECENZJA PRACY DYPLOMOWEJ ( LICENCJACKIEJ LUB MAGISTERSKIEJ ) 309 15.3.2. Kryteria oceny pracy magisterskiej MAGISTER (łac. dosł. = naczelnik, nauczyciel) Tytuł zawodowy nadawany przez wyższe uczelnie po ukończeniu studiów drugiego stopnia (dawniej: studiów jednolitych magisterskich lub magisterskich studiów uzupełniających), a w przypadku niektórych kierunków (farmacja, prawo, psychologia, a także teologia) -studiów jednolitych i napisaniu pracy magisterskiej; osoba mająca ten stopień. MAGISTERIUM Stopień magistra, egzamin na ten stopień. Praca magisterska pisana jest pod koniec studiów II stopnia lub jednolitych magisterskich. Obronienie pracy magisterskiej upoważnia do posługiwania się tytułem magistra. Wymagania stawiane pracy magisterskiej są większe od tych stawianych pracom licencjackim. Praca magisterska pisana jest pod kierunkiem nauczyciela akademickiego posiadającego co najmniej stopień naukowy doktora habilitowanego (w szczególnych przypadkach za zgodą rady instytutu może to być doktor zatrudniony co najmniej na stanowisku adiunkta lub starszego wykładowcy). Praca magisterska powinna spełniać stawiane jej wymagania, zarówno naukowe, jak i dydaktyczne. Student powinien wykazać się znajomością przedmiotu oraz literatury naukowej w zakresie odpowiadającym realizowanemu tematowi, umiejętnością korzystania ze źródeł i posługiwania się metodami naukowymi. Praca magisterska, która jest zwieńczeniem kształcenia, ma wykazać, że student potrafi samodzielnie obserwować i analizować zjawiska, dostrzegać prawidłowości w ich przebiegu, przeprowadzić logiczne rozumowanie oraz dokonywać syntezy. Ponadto praca magisterska ma zachęcić studenta do posługiwania się nabytą wiedzą w praktyce, nauczyć logicznej argumentacji, posługiwania się precyzyjnym językiem oraz wdrożyć do samodzielnego rozszerzania wiedzy przez lekturę specjalistycznych publikacji. Praca magisterska powinna również, choćby w małym zakresie, wnieść nowe treści do nauki lub mieć co najmniej charakter porządkujący. Wszystkie te warunki są przedmiotem krytyki zarówno przez promotora pracy, jak i recenzenta, którzy piszą recenzje i oceniają pracę według skali określonej w regulaminie studiów (zob. 15.4.1; ryc. 15.1). 310 15. RECENZJA NAUKOWA OCENA PRACY LICENCJACKIEJ/MAGISTERSKIEJ Lp. Kategoria i kryteria oceny Ocena opisowa 1. Tytuł (czy tytuł jest właściwie sformułowany i czy treść pracy odpowiada tytułowi i wyczerpująco opisuje zagadnienia badawcze?) 2. Zarys treści/streszczenie, słowa kluczowe (czy zarys treści/streszczenie ma poprawną strukturę, odpowiada treści pracy i zachęca do jej przeczyta- nia? czy słowa kluczowe są właściwie dobrane?) 3. Znajomość przedmiotu (czy student wykazał się znajomością przedmiotu, oraz literatury nauko- wej w zakresie odpowiadającym realizowanemu tematowi?) 4. Cel pracy (czy cel pracy został jasno i poprawnie sformułowany?) 5. Struktura pracy (czy praca posiada właściwą struk- turę, podział na rozdziały i podrozdziały: tytuł, za- rys treści, wstęp zawierający aktualny stan badań i uzasadnienie wyboru tematu, cel pracy, obszar badań, metoda, wyniki, wnioski, literatura?) 6. Metoda (czy metody badawcze zostały trafnie dobrane do celu pracy? czy zostały poprawnie opisane i właściwie zastosowane?) 7. Wyniki i Wnioski (czy wyniki są udokumentowane i poprawnie zestawione i zinterpretowane? czy argumentacja jest logiczna, a wyciągane wnioski poprawne? czy wnioski odpowiadają na postawiony w pracy cel?) 8. Literatura (czy cytowana literatura jest aktualna i odpowiednio dobrana do tematu i celu pracy?) 9. . Językowa i graficzna forma pracy (czy praca napisana jest poprawnie pod względem języko- wym: składnia, ortografia, styl? czy ryciny i tabele zostały poprawnie wykonane: adekwatne podpi- sy, odpowiedni dobór wykresów, opis wszystkich zmiennych i jednostek na osiach wykresów i w tabelach, umieszczenie skali/podziałki oraz legendy na mapach? czy maszynopis jest po- prawnie i konsekwentnie sformatowany: dobór i wielkość czcionek, odstępy między wierszami, marginesy?) 10. Oryginalność, pomysłowość, wkład pracy 15.3. RECENZJA PRACY DYPLOMOWEJ (LICENCJACKIEJ LUB MAGISTERSKIEJ) 311 Uniwersytet......................................................... Wydział............................................................. Instytut ........................................................... RECENZJA PRACY LICENCJACKIEJ/MAGISTERSKIEJ Imię i nazwisko licencjata/magistranta.............................. Nr albumu........................................................... Liczba: stron ...tabel....rycin.....fotografii.. pozycji literatury. Imię i nazwisko opiekuna/promotora.................................. Imię i nazwisko recenzenta.......................................... Recenzja Ocena końcowa pracy licencjackiej/magisterskiej.......................... Podpis recenzenta........................................................ Miejscowość, data ....................................................... Ryc. 15.1. Przykładowy formularz, który może być pomocniczo stosowany do oceny pracy licencjackiej lub magisterskiej Źródło: opracowanie własne. 312 15. RECENZJA NAUKOWA 16. ZDAWANIE EGZAMINÓW ROBERT GUZIK 16.1. Przygotowanie do egzaminu 316 16.2. Egzamin 319 16.2.1. Niepokój i stres egzaminacyjny 319 16.2.2. Egzamin ustny 320 16.2.3. Egzamin pisemny 323 16.2.4. Egzamin testowy 325 16.2.5. Po egzaminie 328 JAK ZDAWAĆ EGZAMINY ROBERT GUZIK 16 Egzamin jest jedną z form sprawdzania wiedzy i umiejętności, którą każdy spotyka na swojej ścieżce edukacyjnej już od szkoły podstawowej. Każdy dorosły, aktywny zawodowo człowiek ma za sobą, w zależności od poziomu wykształcenia, od kilkunastu do kilkuset zdanych egzaminów. Mimo powszechności doświadczenia egzaminacyjnego wiedza o tym, jak skutecznie przygotować się i zdać egzamin, jest bardzo ograniczona. Zdarza się, że osoby o dużej wiedzy, którą egzamin ma sprawdzić, osiągają słaby wynik egzaminacyjny i odwrotnie - dobry wynik może pojawić się u osoby o niższym zasobie wiedzy, za to o wiele lepiej radzącej sobie ze stresem egzaminacyjnym czy z samą techniką zdawania egzaminów. Celem poniższego tekstu jest wskazanie najważniejszych zasad przygotowania do egzaminów oraz technik zdawania egzaminów. Sukces egzaminacyjny jest wypadkową wielu czynników, na które osoba zdająca ma zróżnicowany wpływ. Najważniejsze jest odpowiednie przygotowanie do egzaminu, które zależy przede wszystkim od zdającego. Bardzo istotnym czynnikiem jest nastawienie oraz kwestia pozytywnego myślenia w trakcie przygotowań i samego egzaminu. Mózg działa o wiele lepiej, szybciej i wydajniej jeśli wykonywana czynność jest przyjemna. Dlatego należy zamienić podejście „muszę” na „chcę”. Przyswajany, a następnie zdawany materiał nie może być traktowany jako zło konieczne. Takie podejście blokuje w znacznym stopniu wydajność procesów zachodzących w mózgu i negatywnie wpływa na wynik. Proces uczenia trwa znacznie dłużej, a jego efekty są mniej trwałe. Tak samo działa brak wiary w sukces, nawet jeśli samo nastawienie do zakresu egzaminowanej wiedzy jest pozytywne. EGZAMIN (łac. examen = badanie) Sprawdzanie przez osoby kompetentne czyichś wiadomości naukowych lub fachowych przed rozpoczęciem lub po przebyciu jakiegoś okresu nauki. EGZAMINATOR (łac. examinator = badający) Osoba przeprowadzająca egzamin. EGZAMINOWAĆ (łac. examino = badam) Poddawać egzaminowi. Na SUKCES EGZAMINU wpływa DOBRE PRZYGOTOWANIE, POZYTYWNE NASTAWIENIE. 16.1. Przygotowanie do egzaminu STRATEGIA UCZENIA SIĘ SQ3R SQ3R jest popularną w USA techniką uczenia się przez aktywne czytanie. SQ3R to skrót od słów Survey, Question, Read, Recite i Review. W fazie survey (badanie) należy szybko przeskanować tekst (nie dłużej niż 2 minuty), zwracając uwagę na strukturę tekstu (tytuły rozdziałów i podrozdziałów), w tej fazie należy pobieżnie przeczytać wstęp i podsumowanie. W fazie question (pytanie) należy zadać (można zapisać) pytania: o czym jest rozdział? na jakie pytanie rozdział/czytany tekst odpowiada? Można spróbować zamienić tytuły rozdziału i podrozdziałów na formę pytającą. W fazie read (czytanie) należy w skupieniu i w pełnej koncentracji przeczytać w normalnym tempie tekst, szukając odpowiedzi na zadane pytania. Jeśli z różnych przyczyn osoba czytająca nie jest w stanie się skupić nad czytanym tekstem, cała opisana technika będzie mieć bardzo ograniczoną skuteczność. Kolejna faza recite (odpowiadanie) to szybka odpowiedź, własnymi słowami, na zadane w fazie drugiej pytania, przy czym w tej fazie można posługiwać się tekstem. Cały proces kończy się fazą review (powtórka), w trakcie której bez korzystania z tekstu odpowiada się na pytania. Tę fazę można powtórzyć wielokrotnie w kolejnych dniach. Sun Tzu w Sztuce wojny dowodzi, że każda bitwa rozstrzyga się, zanim się rozpocznie. Podobnie jest z egzaminami. To przygotowanie do egzaminu jest elementem rozstrzygającym, w największym stopniu determinującym jego wynik. W uproszczeniu można przyjąć, że przygotowanie polega na zapamiętaniu i zrozumieniu określonej partii materiału. Istnieje wiele technik uczenia się (np. SQ3R) i zapamiętywania, które nie są przedmiotem tego rozdziału. W tym miejscu dla ogólnej refleksji nad własnymi metodami uczenia się i zapamiętywania przedstawiono kilka najważniejszych zasad rządzących pracą mózgu. Znajomość tych zasad została wykorzystana przez twórców metod szybkiego uczenia się oraz szybkiego zapamiętywania. Zainteresowanie: mózg działa i rejestruje fakty i bodźce selektywnie według ich znaczenia i wartości. Bierne czytanie i powtarzanie notatek w tym kontekście jest bardzo mało skuteczne. Aby podnieść jakość uczenia i szybkość zapamiętywania, należy nadać materiałowi wartość poprzez zainteresowanie lub przeświadczenie, że ma to określone znaczenie w życiu. Chęć zapamiętania: pozytywne nastawienie i zmiana rozumowania z „muszę” na „chcę” wzmaga produkcję dopaminy, zwanej hormonem szczęścia, wzmaga produkcję noradrenaliny używanej przez mózg jako neuroprzekaźnik i aktywuje płaty czołowe mózgu. Istotne jest koncentrowanie się na zadaniu, czyli skupienie. Czytanie książki i równoczesne myślenie o czymś innym jest zwykłą stratą czasu. Podobnie uczestniczenie w wykładzie bez koncentrowania się na jego treści. Podstawy: aby mózg mógł trwale zapamiętać jakąś informację, musi mieć ją do czego dowiązać, budować system. Dlatego każdy system wiedzy musi być budowany od podstaw. Skuteczną techniką jest pobieżne zapoznanie się z treścią (budowa podstaw) i zapamiętanie głównych elementów, a dopiero w późniejszym czasie dokładne studiowanie treści, którą jest już do czego dowiązać. Im więcej się uczymy i im więcej wiemy, tym łatwiej zdobyć i zapamiętać nową wiedzę. Selektywność: mózg jednorazowo może przyswoić określoną porcję informacji. Nie da się nauczyć wszystkiego. Dlatego ważna jest selekcja i podział uczenia na etapy. Najpierw należy przyswoić podstawowe 316 16. JAK ZDAWAĆ EGZAMINY informacje (selekcja), a dopiero w następnych etapach można dodawać nowe. To wyjaśnia również, dlaczego uczenie się w ostatnim momencie przed egzaminem jest tak mało skuteczne. Organizacja: o wiele łatwiej jest zapamiętać informacje, jeśli są podzielone na znaczące kategorie. Pojemność kategorii nie powinna przekraczać liczby 5-7 elementów. Przykładowo jeśli mamy do zapamiętania 100 nazwisk podróżników odkrywców, to należy tę grupę podzielić na 5 grup (np. według kontynentów), a te na kolejne 5 grup (np. według krajów pochodzenia lub okresów, lub części alfabetu) zawierających po 4 podróżników. W ten sposób zapamiętanie listy 100 nazwisk zaj-mie kilka razy mniej czasu. Warto podkreślić, że podział informacji na grupy musi być dokonany według sensownych znaczących kryteriów, w przeciwnym razie odtworzenie zakodowanej w mózgu informacji może się nie powieść. Recytacja: głośne wypowiadanie idei wzmacnia połączenia synaptyczne, a to z kolei przyspiesza proces uczenia się. Słysząc informacje, używamy innej części mózgu niż podczas czytania. Głośne wypowiadanie treści powoduje też skupienie i koncentrację (zob. chęć zapamiętania). Skuteczne jest uczenie się w grupach lub parach, które zmusza do wypowiadania opanowywanych treści. Wizualizacja: mózg najszybciej i najtrwalej reaguje na obrazy. Za zapamiętywanie obrazów odpowiada inna część mózgu niż za czytanie i słuchanie. Wizualizacja treści w postaci map mentalnych, schematów, wykresów okazuje się najszybszą formą uczenia się. Nawet zróżnicowanie kolorów w notatkach i dbanie o ich czytelną strukturę powoduje, że uczenie się z takich notatek przebiega o wiele szybciej. Skojarzenia: pamięć jest formowana przez świadome kojarzenie nowej informacji z czymś, co jest znajome, na zasadzie podobieństwa bądź różnicy. Zapamiętując nową informację, należy dowiązać ją do innej znanej wcześniej. Na przykład zapamiętując kształt liścia nowego drzewa, można go odnieść i porównać do kształtu liścia drzewa, które już znamy. Konsolidacja: mózg potrzebuje czasu, aby zbudować trwałe połączenia neuronowe odpowiedzialne za przechowywanie nowej informacji. Powtarzanie utrwala te połączenia. Dlatego nie powinno się przyswajać nowego materiału później niż 3 dni przed egzaminem, bo i tak Niemożność odpowiedzi na pytanie oznacza konieczność powtórzenia fazy czytania i odpowiadania dla fragmentu, z którym wystąpił problem przy powtórce. Technika została spopularyzowana przez Francisa Pleasanta Robinsona w jego książce Effective study wydanej w 1946 r. CZYNNIKI UŁATWIAJĄCE ZAPAMIĘTANIE I ZROZUMIENIE * zainteresowanie, * chęć zapamiętania, ’ podstawy, • selektywność, * organizacja, ’ recytacja, " wizualizacja, • skojarzenia, • konsolidacja. 16.1. PRZYGOTOWANIE DO EGZAMINU 317 UCZENIE SIĘ jest procesem długotrwałym i polegającym na budowaniu systemu wiedzy. prawdopodobnie ta informacja będzie w trakcie egzaminu niedostępna. Liczba powtórzeń zależy od osoby, niektórym wystarczy 1-2 powtórzenia, dla innych może to być nawet i 20 razy. Znacznie skuteczniejsze są krótkie i częste sesje uczenia się/zapamiętywania niż długie jednorazowe sesje. W tym wypadku budowa dendrytów i połączeń mózgowych bardziej przypomina skuteczny trening na siłowni. Tak tam, jak i w procesie uczenia się oznacza to wiele serii powtórzeń podzielonych okresami odpoczynku. Jeżeli budżet czasu pozwala na 20 godzin nauki danego przedmiotu, to zamiast 2 dni po 10 godzin ten sam efekt można uzyskać, rozkładając uczenie w czasie 5 dni po 3 godziny. Zaoszczędzone 5 godzin można spożytkować inaczej. Przedstawione zasady są ze sobą mocno związane i w pewnych zakresach się pokrywają. Podsumowując, należy pamiętać, że uczenie się jest procesem długotrwałym, skutecznym przy odpowiednim nastawieniu i koncentracji i polegającym na budowaniu systemu wiedzy. Obserwowaną praktyką jest uczenie się do egzaminów z cudzych notatek. W kontekście wyżej przedstawionych zasad należy jasno zaznaczyć, że jest to metoda bardzo mało skuteczna. Uczestnicząc w zajęciach i sporządzając własne notatki, rozciągamy proces uczenia się, budujemy system wiedzy, do którego dołączamy kolejne informacje oraz nadajemy im znaczenie. Aby skutecznie budować system wiedzy, przyswajana treść musi być zrozumiała, w przeciwnym wypadku trudno o budowę skojarzeń. Każde niezrozumiałe słowo, definicje itd. należy sprawdzić w słowniku i zapisać własnymi słowami. Budowie skojarzeń, a także pogłębianiu podstaw służy czytanie literatury danego tematu. Ostatnia, choć nie najmniej ważna uwaga dotyczy obchodzenia się z własnym mózgiem jako niezwykle cennym i skomplikowanym urządzeniem, o które trzeba dbać. Mózg jak każdy organizm potrzebuje paliwa do pracy (glukoza) oraz - o czym najłatwiej zapomnieć w gorączce sesji egzaminacyjnej - potrzebuje odpoczynku! Właściwe odżywianie i odpoczynek to ważne elementy egzaminacyjnego sukcesu. Można potraktować egzamin jako maraton, a przygotowania jako trening, pamiętając, że trudno jest przebiec maraton, jeśli w poprzedzającym dniu zamiast krótkiej rozgrzewki urządzono wyczerpujący trening, o urządzaniu treningu w dniu maratonu nie wspominając. 318 16. JAK ZDAWAĆ EGZAMINY 16.2. Egzamin 16.2.1. Niepokój i stres egzaminacyjny Uczucie niepokoju często towarzyszy osobom, które zdają egzaminy. Lekki stres motywuje do szybszej i wydajniejszej pracy, jest więc korzystny. Zbyt silny przytłacza i paraliżuje. W przypadku ważnych egzaminów taki stres może występować już na wiele dni przed egzaminem i jeśli jest zbyt silny, to nie tylko negatywnie wpływa na ogólny stan zdrowia, ale też w poważnym stopniu zagraża jakości i wydajności przygotowań. Największe nasilenie występuje na ogół w trakcie samego egzaminu i tuż przed nim. Nadmierny stres ma swoje źródło w obawie o wynik egzaminu przy jednoczesnym braku wiary we własne możliwości. Niepokój egzaminacyjny objawia się fizycznie (bóle głowy, napięte mięśnie, wyższe tętno, nadmierny apetyt lub jego brak, suchość w ustach, pocenie się dłoni, biegunka itp.) oraz psychicznie (trudności w koncentracji, huśtawka nastrojów, podrażnienie, uczucie pustki, poczucie zbyt szybko przemijającego czasu, panika). Często niepokój egzaminacyjny może wywoływać określone typy zachowań, takie jak unikanie kontaktu ze znajomymi, rodziną, sięganie po używki, strategia ucieczki (prawdziwa lub symulowana choroba) lub szukanie innego zabijającego czas i myśli zajęcia (zamiast przygotowań ogólne porządki itp.). Jest wiele czynników, które sprzyjają stanom lękowym i niepokojowi egzaminacyjnemu. Najważniejsze to nieskuteczne metody uczenia się sprawiające, że poświęcany na naukę czas nie przynosi skutku w postaci zdobycia bądź utrwalenia wiedzy. To sprawia, że materiał jest oceniany jako zbyt trudny, nieciekawy itp., co absolutnie nie sprzyja jego przyswojeniu i przyczynia się do negatywnej postawy i myślenia pesymistycznego. Druga grupa czynników jest związana ze stylem życia - brak odpoczynku, nadmierny pośpiech, złe odżywianie się. Trzecia grupa to informacje, jakie posiadamy bądź jakich nam brakuje na temat samego egzaminu. Tutaj warto wspomnieć o roli opinii, jaką mają niektóre egzaminy i egzaminatorzy, która często ma niewiele wspólnego z rzeczywistością ale wiara w opinię, że egzaminu nie da się zdać, że jest zbyt trudny, może powodować taki poziom stresu, że faktycznie tak CZYNNIKI SPRZYJAJĄCE NIEPOKOJOWI EGZAMINACYJNEMU ■ nieskuteczne metody uczenia się, ’ przemęczenie, ’ uprzedzenia. 16.2. EGZAMIN 319 SPOSOBY ZAPOBIEGANIA NIEPOKOJOWI EGZAMINACYJNEMU ’ systematyczne uczenie się, * właściwa organizacja pracy, " pozytywne nastawienie. ZASADY UDZIELANIA ODPOWIEDZI NA EGZAMINACH USTNYCH * jeśli pytanie jest zadawane ustnie, notujemy jego treść, ’ wnikliwie analizujemy treść pytania, • odpowiadamy na temat. się stanie. Brak pewności co do czasu, miejsca, formy egzaminu również potęguje niepotrzebnie odczuwany stres. Z niepokojem egzaminacyjnym najlepiej sobie radzić, eliminując jego potencjalne przyczyny. Pomaga planowanie harmonogramu przygotowań i powtórek, które oprócz zalet organizacyjnych ma pozytywny aspekt, dając poczucie kontrolowania sytuacji. Kolejnym warunkiem jest skuteczne i wydajne uczenie się, które musi być rozciągnięte w czasie (najlepiej od pierwszego wykładu). Nie można dopuścić do sytuacji przystępowania do przygotowań tuż przed egzaminem, kiedy dużo materiału i mało czasu prawie zawsze wywoła niekorzystny stres. Bardzo ważna jest wiara we własne siły i optymistyczne nastawienie. Warto myśleć o nagrodzie i jednocześnie umniejszać znaczenie potencjalnej kary. W trakcie samego egzaminu, lub tuż przed nim, pomaga skoncentrowanie się nad głębokimi oddechami - może ono pomóc wyeliminować drżenie głosu i rąk. 16.2.2. Egzamin ustny Do końca XVIII wieku była to jedyna forma egzaminowania. Obecnie jest ona coraz rzadziej spotykana. Do mankamentów tej formy egzaminów należy czasochłonność, niekiedy ryzyko niższej obiektywności oceny oraz stresogenność dla egzaminowanych. Poprawę obiektywności można uzyskać poprzez organizację egzaminu w formie komisyjnej (dwóch lub więcej egzaminatorów), co jednak dodatkowo zwiększa czasochłonność i podnosi stresogenność takiego egzaminu. Eliminacja lub redukcja niepokoju egzaminacyjnego jest szczególnie istotna dla sukcesu egzaminu ustnego. Jest to zadanie zarówno dla zdających (zob. rozdz. 16.2.1), jak i dla przeprowadzających egzamin. Egzaminator, mimo zmęczenia, powinien zdobyć się na uśmiech i miłe słowo. Egzaminowani po usłyszeniu/przeczytaniu pytania/pytań powinni mieć możliwość przygotowania się do odpowiedzi i uporządkowania myśli. Warto mieć do dyspozycji zdających papier i długopis/ołówek. W przypadku przeprowadzenia egzaminu z kilkoma osobami zdającymi jednocześnie (najczęściej dwie lub trzy osoby), co pozwala egzaminatorowi ustrzec się posądzeń czy pomówień o stronniczość, a egzaminowanym jest raźniej w grupie, należy unikać konfrontowania 320 16. JAK ZDAWAĆ EGZAMINY wypowiedzi egzaminowanych w duchu konkurencji. Poza faktem, że może być to bardzo stresujące, to dodatkowo niepotrzebnie wystawia na próbę koleżeństwo zdających. Schludny wygląd i odpowiedni strój są wskazane zawsze, natomiast w trakcie egzaminu ustnego są koniecznością! Świadczą o kulturze osobistej, dobrych manierach i szacunku, jakim darzymy egzaminatora i instytucję. Im poważniejszy egzamin, tym powyższa uwaga jest bardziej istotna. Należy pamiętać, że o ile trudno jest się ubrać „za dobrze”, o tyle dość łatwo spełnić warunek przeciwny. Lepiej być jedynym uczestnikiem egzaminu w garniturze niż jedynym bez garnituru. Jeżeli egzamin składa się z kilku pytań, które są znane od początku, a kolejność odpowiedzi jest dowolna, to najlepszą strategią jest odpowiedzieć na początku na łatwe pytanie, następnie na trudne pytania, a na koniec zostawić pytanie, na które potrafimy najlepiej odpowiedzieć/zabłysnąć wiedzą. W ten sposób na początku szybko zostanie zredukowany poziom stresu, a przy ostatnim pytaniu poprzez dobre wrażenie istotnie można wpłynąć na ocenę z egzaminu. Dla oceny egzaminu ustnego kluczowe znaczenie mają pierwsze i ostatnie jego minuty. W pierwszych minutach kształtuje się opinia i nastawienie egzaminatora w stosunku do egzaminowanego, natomiast ostatnie minuty jako najbliższe momentowi wystawienia oceny mają na nią największy wpływ. Zdając egzamin, należy pamiętać, że liczy się nie tylko treść przekazu, ale i jego forma. Chodzi o to, aby zaprezentować egzaminatorowi nie tylko znajomość faktów, ale udowodnić ich zrozumienie, osadzenie w szerszym kontekście systemu wiedzy z danej dziedziny. W przypadku egzaminu ustnego istotne jest zademonstrowanie umiejętności konstrukcji wypowiedzi ustnej na dany temat. Odpowiedź na egzaminie ustnym nie może być zbiorem haseł lub niepowiązanych ze sobą zdań. Należy odpowiadać wyraźnie, patrząc w kierunku egzaminatora. W przeciwnym wypadku (cichy, łamiący się głos, oczy utkwione nieruchomo w podłodze) egzaminator odbiera taką postawę, mimo że najczęściej wynika ze stresu egzaminacyjnego, jako brak pewności czy brak wiedzy, co może negatywnie wpływać na ocenę z egzaminu. Praktyka egzaminacyjna pokazuje, że egzaminowani często mylą ze sobą bardzo podstawowe i rozłączne kategorie, które często budują treść pytań, takie jak: czynnik, proces, skutek. Jeśli pytanie jest EGZAMIN USTNY Wariant: kilka pytań podanych (wylosowanych) na początku egzaminu Strategia odpowiedzi • w pierwszej kolejności udzielamy odpowiedzi na łatwe pytanie, • w następnej na pytanie trudniejsze, • na koniec odpowiadamy na pytanie, do którego jesteśmy najlepiej przygotowani. EGZAMIN USTNY Podczas egzaminu sprawdzana jest nie tylko wiedza, ale również umiejętność konstrukcji wypowiedzi ustnej. EGZAMIN USTNY Nie należy mylić następujących pojęć: czynnik - element (zjawisko), który warunkuje, wpływa lub sprawia, że proces może wystąpić; proces - uporządkowany w czasie ciąg zmian lub stanów, które następują po sobie; skutek - wyniki procesu. 16.2. EGZAMIN 321 o czynniki, to chodzi o coś, co warunkuje, wpływa, co sprawia, że zjawisko, proces może wystąpić lub że ma taki, a nie inny przebieg. Proces zaś to uporządkowany w czasie ciąg zmian lub stanów, które następują po sobie. Skutek jest zawsze wynikiem jakiegoś procesu. Jeśli skutek warunkuje następny proces, to wtedy w kontekście tego nowego procesu staje się czynnikiem. Na przykład czynnikiem depopulacji w obszarach górskich są trudne warunki życia, niska wydajność rolnictwa. Depopulacja jest procesem zmniejszania się liczby mieszkańców, skutkiem zaś może być zamykanie szkół, które mają za mało uczniów. Skutek w postaci zamykania szkół może z kolei być czynnikiem następnej fazy procesu depopulacji jako czynnik wypychający. Kluczowe dla poprawnej odpowiedzi jest właściwe zrozumienie pytania i odpowiedź na temat. Jeżeli nie otrzymaliśmy go na piśmie, to zanotujmy pytanie. Jeżeli jest ono niejasne, to należy uściślić, dopytując egzaminatora o człon pytania, co do którego istnieje niejasność. Odpowiedź na pytanie należy poprzedzić zarysowaniem i uporządkowaniem treści odpowiedzi w punktach (w głowie lub w formie notatki). Przykładowe pytanie: „Wskaż skutki globalizacji dla krajów rozwijających się”. Na początku należy zastanowić się, czy wszystkie elementy pytania są jasne. Następnie należy ułożyć plan wypowiedzi. W ramach wstępu warto zdefiniować, co to jest globalizacja, a także które kraje uznajemy za rozwijające się. Następnie należy odpowiedzieć na zasadniczą część pytania o skutki. Tutaj należy wykazać się opanowaniem tematu, a także umiejętnością selekcji i porządkowania materiału. Zamiast wymieniać chaotycznie różnej kategorii i różnego typu skutki, można uporządkować wypowiedź, dzieląc skutki na kilka generalnych kategorii. W tym wypadku na skutki społeczne, gospodarcze, polityczne, a w ramach każdej z kategorii na skutki pozytywne i negatywne. Układając wypowiedź, należy zawsze zwracać uwagę na używanie i właściwe stosowanie terminologii. Na etapie przygotowania do egzaminu warto sporządzić listę kluczowych terminów, ustalić ich znaczenie oraz ich się nauczyć. W trakcie egzaminu należy je właściwie wykorzystać, co zaprocentuje w ocenie z egzaminu. Wypowiedź dobrze jest zakończyć wnioskami lub podsumowaniem, w których można wyrazić własne poglądy, pod warunkiem że nie są zbyt skrajne, co mogłoby nastawić negatywnie egzaminatora. 322 16. JAK ZDAWAĆ EGZAMINY W przytoczonym przykładzie, jako podsumowanie, można przedstawić sąd, że pomimo wielu negatywnych skutków globalizacja jest motorem postępu społecznego i gospodarczego w omawianych krajach i jako taka jest korzystna. Kontynuując wypowiedź, można dodać, że negatywne skutki można ograniczać, i tutaj wymienić przykład takiego działania. Dobrze widziane jest wplatanie w wypowiedź odwołań do przeczytanej literatury, szczególnie w części definicyjnej. Przykładowo, definiując globalizację, można podać, że według Dickena globalizacja to [...], a inni autorzy, na przykład Hudson, dodają [...]. Jeżeli jest to możliwe, należy wykazać się znajomością literatury, koncepcji, autorów, mając jednak na uwadze temat pytania, tak aby odpowiedź nie mogła być zaszeregowana do niezbyt korzystnej kategorii wypowiedzi nie na temat. 16.2.3. Egzamin pisemny Istnieje wiele typów egzaminów pisemnych mieszczących się między zwartą, krótką odpowiedzią pisemną na kilka-kilkanaście pytań a obszernym esejem, wypracowaniem na jeden temat. Bez względu na to rozróżnienie kilka uwag dotyczących egzaminów pisemnych ma charakter uniwersalny. Podobnie jak przy wypowiedzi ustnej należy zawsze mieć na uwadze temat i cel wypowiedzi. Należy pamiętać, że w trakcie egzaminu istotne jest przekazanie nie tylko wymaganych informacji, ale także wykazanie egzaminatorowi rozumienia treści i biegłego posługiwania się egzaminowaną wiedzą. W przypadku esejów czy wypracowań równie ważne jest wykazanie umiejętności dojrzałego pisania, formułowania i obrony sądów. Przystępując do egzaminu pisemnego, należy bardzo dokładnie przeczytać pytania. Jeśli są niejasne, należy, o ile forma egzaminu na to pozwala, poprosić egzaminatora o doprecyzowanie. Jeśli egzaminator nie określił czasu trwania egzaminu należy o to zapytać. Przy większej liczbie pytań, o ile kolejność odpowiedzi jest dowolna - czego trzeba być pewnym, należy ustalić kolejność odpowiadania i rozplanować dostępny czas. Warto znać zasadę oceniania: czy ocena wynika z sumy punktów lub - co jest trudniejszym wariantem - konieczne jest udzielenie odpowiedzi co najmniej w stopniu dostatecznym na każde z zadanych ZASADY ZDAWANIA EGZAMINÓW PISEMNYCH • zapoznajemy się z zasadami oceniania, • uważnie analizujemy treść pytań, • ustalamy kolejność odpowiedzi (od najłatwiejszych do najtrudniejszych), • dostosowujemy zakres odpowiedzi do posiadanego czasu, • piszemy starannie, • wypowiedzi dłuższe (esej, wypracowanie na jeden temat) poprzedzamy planem, • przed oddaniem sprawdzamy pracę (eliminacja ewentualnych błędów rzeczowych, ortograficznych i interpunkcyjnych). 16.2. EGZAMIN 323 EGZAMIN PISEMNY SŁOWA KLUCZE W PYTANIACH EGZAMINÓW NIETESTOWYCH oceń, jakie są główne pozytywne i negatywne strony zjawiska. opisz, jakie są główne cechy zjawiska. podsumuj, krótko, jakie są główne cechy zjawiska. porównaj, jakie są podobieństwa, a jakie różnice między zjawiskami. sklasyfikuj, do jakich generalnych kategorii należy dane zjawisko, jak się dzieli na dalsze kategorie. uzasadnij, jakie są argumenty na obronę poglądu. wyjaśnij, dlaczego i jak zachodzi zjawisko. zdefiniuj, co znaczy słowo, termin. ZIDENTYFIKUJ, CO tO Za idea/zjawisko, jak się nazywa. zinterpretuj, to jakie znaczenie ma ta idea/zjawisko, dlaczego jest ważna/ważne. pytań. Pisząc egzamin, należy odpowiedzieć najpierw na pytania, które są w odczuciu osoby zdającej łatwe, a skończyć na najtrudniejszych. Odwrotna kolejność jest niekorzystna, gdyż często zdarza się, że trudne pytania powodują szybkie zmęczenie egzaminacyjne, a do tego potrafią wyczerpać cały dostępny czas i w rezultacie odpowiedzi na pytania, które zapracowałyby na dobrą ocenę, są pisane w pośpiechu lub w skrajnym przypadku wcale. Rozpoczęcie od łatwiejszych pytań zapobiega tej sytuacji, a dodatkowo często sprawia, że osoba zdająca niejako z rozpędu dobrze sobie radzi z trudniejszymi pytaniami. Staranny charakter pisma jest niezwykle ważny. Choć może się to wydać warunkiem trudnym do spełnienia, szczególnie w egzaminacyjnym pośpiechu, należy mieć na uwadze, że egzaminatorzy niemal zawsze gorzej oceniają prace, których nie potrafią odczytać bądź mają z tym trudności. Zastosowanie odpowiednich przerw, wcięć akapitowych, marginesów, kolorów do wyróżnień, czy też podkreśleń kluczowych terminów sprawia, że egzaminator, doceniając umiejętności komunikacyjne, odpowiednio je nagradza. Każdą odpowiedź pisemną powinien poprzedzać krótki plan. Można do tego celu wykorzystać papier na notatki, a w przypadku zwięzłych form pisemnych taki plan wystarczy ułożyć w głowie. Plan powinien zawierać listę faktów, zjawisk, procesów, definicji itd., które uznajemy za istotne w odpowiedzi. Brak takiej listy przy dłuższych formach wypowiedzi pisemnej powoduje, że o niektórych się zapomina lub że omawia się je w przypadkowej niespójnej kolejności. Planując wypowiedź, należy uważnie przeanalizować treść pytania. Egzaminator najczęściej bardzo starannie dobiera słowa użyte w pytaniu, a niezrozumienie treści i znaczenia tych słów jest jedną z częstych przyczyn pisania nie na temat. Szczególnie należy zwrócić uwagę na słowa: porównaj, zdefiniuj, wyjaśnij, opisz, gdzie w każdym wypadku narzucają one inną formę i treść odpowiedzi. Podobnie jak na egzaminie ustnym należy dążyć do zawarcia w wypowiedzi pisemnej przygotowanych wcześniej słów kluczy czy też najważniejszych terminów związanych z zagadnieniem, które jest tematem pracy egzaminacyjnej. Na koniec egzaminu warto zarezerwować kilka minut na przejrzenie pracy, kontrolę interpunkcji oraz zastanowienie się, na ile treść odpowiedzi pokrywa się z treścią pytania. Warto wykreślić niepotrzebne 324 16. JAK ZDAWAĆ EGZAMINY dygresje oraz te fragmenty, które są nie na temat, pamiętając, że jakość powinna zawsze wyprzedzać ilość. W razie dokonywania wykreśleń należy zadbać o ich estetyczną formę - np. jednokrotne przekreślenie z wykorzystaniem linijki. 16.2.4. Egzamin testowy Wraz ze zwiększającą się liczbą studentów i wynikającą stąd trudnością w organizacji egzaminów ustnych, a także czasochłonnością poprawiania egzaminów pisemnych wzrosła popularność testów. Testy są też uznawane za bardziej obiektywne od wcześniej omówionych form egzaminów, jako że wszyscy egzaminowani odpowiadają na takie same pytania i są oceniani według jednakowych obiektywnych kryteriów. Z drugiej strony testy nie pozwalają na sprawdzenie organizacji wiedzy, budowy argumentacji i wyrażanie własnych opinii egzaminowanych. Ułożenie dobrego testu jest bardzo trudne i czasochłonne. Inną wadą testów, szczególnie typu prawda-fałsz, jest możliwość zgadywania odpowiedzi, tutaj prawdopodobieństwo losowego wyboru poprawnej odpowiedzi wynosi aż 50%; w najczęściej spotykanym teście wyboru, w którym należy wybrać jedną odpowiedź z czterech, prawdopodobieństwo losowego wyboru poprawnej odpowiedzi jest wciąż wysokie i wynosi 25%. Bez względu na typ egzaminu testowego (zob. niżej) kilka zasad rozwiązywania testów jest wspólnych. Na egzamin warto zabrać zapasowy długopis, ołówek, a także zegarek (zegar w telefonie komórkowym tutaj może nie być pomocny, gdyż najczęściej nie można mieć włączonego telefonu w trakcie egzaminu). Pierwsza zasada to bardzo dokładne i wnikliwe czytanie poleceń i treści pytań, a na początku egzaminu uważne wysłuchanie instrukcji słownych i objaśnień, a także świadomość ograniczonego czasu. Duża część błędów jest wynikiem mało dokładnego czytania poleceń. Szczególną uwagę należy zwrócić na występujące w pytaniach i treści zaprzeczenia oraz słowo „NIE”. Jeszcze łatwiej o błędne zrozumienie intencji pytania, jeśli autor egzaminu skonstruował je, stosując podwójne zaprzeczenie (np. „wskaż zdanie nieprawdziwe” - wtedy prawidłową odpowiedzią mogłoby być stwierdzenie: „Wiedeń nie jest stolicą Austrii”). Druga zasada to kolejność ZASADY ROZWIĄZYWANIA TESTÓW * Uważnie słuchamy instrukcji słownych na początku egzaminu. * Dokładnie i wnikliwie czytamy polecenia oraz treść pytań i odpowiedzi. ’ W pierwszej kolejności udzielamy odpowiedzi na pytania, które nie wymagają czasu na zastanowienie się. ’ W czasie kolejnych czytań odpowiadamy na pytania trudniejsze. ■ W czasie ostatniego czytania udzielamy odpowiedzi na pytania, na które nie znamy odpowiedzi. * Kiedy błędne wskazania nie są karane, należy zawsze udzielić odpowiedzi, choćby na chybił trafił. ’ Nie warto oddawać testu przed końcem egzaminu. 16.2. EGZAMIN 325 PRZYKŁADY PYTAŃ TESTOWYCH Przykład 1 Wstaw po każdym zdaniu literę P, jeśli uważasz, że zdanie jest prawdziwe, lub literę F, jeśli uważasz, że jest fałszywe. a. Względnie duże swobody polityczne na obszarze zaboru austriackiego (Galicja) są jedną z przyczyn obecnie wysokiej aktywności społecznej na tym obszarze. b. Przynależność Podlasia do zaboru rosyjskiego może być odpowiedzialna za wysokie poparcie dla partii lewicowych, jakie występuje obecnie na tym obszarze. c. Przynależność Górnego Śląska do Prus w XIX wieku, do dzisiaj objawia się bardzo wysokim poziomem wykształcenia mieszkańców. d. Podział Polski na zabory w XIX wieku dzisiaj nie znajduje odbicia w żadnych strukturach społecznych ani gospodarczych. e. Kraków w czasie zaborów leżał w części austriackiej podobnie jak Kielce. odpowiadania na pytania: najpierw należy zająć się pytaniami, które są łatwe i nie wymagają czasu na zastanowienie się. Na takie pytania odpowiada się w trakcie pierwszego, szybkiego czytania testu, kiedy wyszukujemy zagadnienia łatwe, te, do których jesteśmy dobrze przygotowani. Po natrafieniu na takie pytanie pamiętamy o zasadzie pierwszej (wnikliwe przeczytanie treści), odpowiadamy na nie i przechodzimy do następnego lub wracamy do pominiętych. W trakcie drugiego i trzeciego czytania należy zająć się pytaniami nieco trudniejszymi, a w trakcie ostatniego czytania tymi, na które nie znamy odpowiedzi. Taka kolejność powoduje, że odpowiadając na łatwe pytania i odnotowując postęp, eliminuje się część stresu egzaminacyjnego, a aktywność mózgu w zakresie określonego materiału sprawia, że zwiększa się szansa na przywołanie z pamięci wiedzy w danym zakresie. Przeciwna technika, polegająca na usilnym odtworzeniu z pamięci fragmentu materiału na początku egzaminu, może wzmagać stres i doprowadzić do blokady odtwarzania informacji. Drugim argumentem za przedstawioną techniką jest uniknięcie sytuacji, kiedy przy ograniczonym czasie trwania testu zdarza się, że zabraknie czasu, który był poświęcony na trudne pytania bez gwarancji poprawności odpowiedzi i zdobycia punktów, a jednocześnie określona liczba łatwych pytań została pominięta. Trzecia zasada przy punktacji pozytywnej, czyli kiedy błędne wskazania nie są karane, polega na tym, żeby zawsze odpowiedzieć, choćby na chybił trafił. Czwarta zasada to dobre wykorzystanie czasu egzaminu. Nie warto oddawać testu przed końcem egzaminu. Należy na spokojnie jeszcze raz dokładnie przeczytać pytania, sprawdzić, czy żadne nie zostało pominięte. Istnieje przesąd, że i tak nie należy zmieniać raz danej odpowiedzi, bo zwykle zmienia się z dobrej na złą, że pierwsza myśl jest najlepsza. Nie ma dowodów, że tak jest, a nawet jeśli to prawda, dotyczy to wyłącznie sytuacji, kiedy odpowiedź jest wynikiem zgadywania (tzw. strzelania). W testach typu „prawda-fałsz” należy pamiętać, że aby zdanie było prawdziwe, każda jego część musi być prawdziwa. W pytaniu le (przykład 1) pierwsza część zdania o Krakowie jest prawdziwa, ale twierdzenie, że Kielce też były położone w zaborze austriackim, jest nieprawdziwe i dlatego całe zdanie jest nieprawdziwe. Ogólne stwierdzenia typu „często”, „zwykle”, „może powodować/może być”, „jest/są jedną 326 16. JAK ZDAWAĆ EGZAMINY z przyczyn” często wskazują na zdania prawdziwe i tak jest w przykładach la, lb. Z kolei absolutne stwierdzenia: „zawsze”, „nigdy”, „najważniejszy”, „jedyny”, „żaden”, „wszystkie” w naukach społecznych najczęściej są oznaką zdań fałszywych (przykład ld). Oprócz zaprzeczeń występujących w zdaniach szczególną uwagę należy zwrócić na określenia czasu (przykład lc „do dzisiaj”) - one również często wskazują zdania nieprawdziwe; w podanym przykładzie na nieprawdziwość zdania dodatkowo wskazuje sformułowanie „bardzo wysokim poziomem wykształcenia” bliskie absolutnemu sformułowaniu „najwyższym”. W testach częściej występują zdania fałszywe niż prawdziwe (60:40), gdyż trudno jest ułożyć prawdziwe zdania, aby nie były zbyt łatwe, o czym warto pamiętać, zdając się przy odpowiedzi na ślepy traf. Test jednokrotnego wyboru, najczęściej polega na wyborze spośród kilku opcji (zazwyczaj spośród 4 lub 5). Może mieć formę prostego pytania o fakty (daty, liczby, nazwy własne) lub być wieloelementową wersją testu typu prawda-fałsz, z tą różnicą, że zamiast wskazywać praw-dziwość/fałszywość dla każdego zdania, należy wybrać jedno z kilku, które jest prawdziwe bądź fałszywe w zależności od konstrukcji pytania. W drugim z wymienionych typów zastosowanie znajdują wskazówki dla testów typu prawda-fałsz. Przy pytaniach o fakty (zob. przykład 2) trudno o wskazówki, czym się kierować, można jedynie wskazać, czego należy unikać. Po pierwsze szukania wzorca w rytmie prawidłowych odpowiedzi. Jeśli kilka pytań z rzędu prawidłową odpowiedź miało taką samą (np. b), to nie oznacza, że kolejne pytanie nie może mieć odpowiedzi b. Układający testy nie zwracają uwagi na układ odpowiedzi. Testy często podlegają sortowaniu, pytania dobierane są z szerszego zestawu itd. Po drugie nie należy odpisywać od innych egzaminowanych. Pomijając kwestie etyczne (jest to przecież oszustwo), bardzo często układający testy, tworząc grupy, dają podobne pytania z inną prawidłową odpowiedzią lub z innym położeniem prawidłowej odpowiedzi -w grupie A będzie to przykładowo odpowiedź b), a w grupie B odpowiedź c). Po trzecie nie należy zaznaczać odpowiedzi tylko dlatego, że wydaje się znajoma. Układający test, dając wybór, najczęściej tworzą go z elementów, które w taki czy inny sposób znajdują się w egzaminowanym materiale lub pochodzą z kanonu wiedzy ogólnej. W przykładzie 2 wszystkie daty to istotne momenty w historii powszechnej. PRZYKŁADY PYTAŃ TESTOWYCH Przykład 2 W którym roku zakończyła się wojna trzydziestoletnia? a. 1526, b. 1648, c. 1792, d. 1848. 16.2. EGZAMIN 327 PRZYKŁADY PYTAŃ TESTOWYCH Przykład 3 Depopulacja (wskaż wszystkie poprawne odpowiedzi): a. związana jest ze spadkiem przyrostu naturalnego w wyniku zmiany struktur demograficznych po długotrwałej migracji, b. wynika między innymi z przewagi zgonów nad urodzeniami, c. wynika między innymi z przewagi urodzeń nad zgonami, d. wynikała z niedoboru młodych mężczyzn na wsi w wyniku migracji do miast, e. dotknęła szczególnie Polskę południowo-wschodnią, f. dotknęła szczególnie Polskę północno-wschodnią, g. żadne z powyższych zdań nie jest prawdziwe, h. wszystkie z powyższych zdań są prawdziwe (oprócz g). Test wielokrotnego wyboru (przykład 3) jest najtrudniejszym typem testu. O ile inne testy należy czytać bardzo dokładnie, to w przypadku testu wielokrotnego wyboru należy to czynić szczególnie dokładnie. Zaznaczenie zbyt małej liczby wariantów, jak i zbyt dużej to strata punktów. Na szczęście takie testy sprawdza się dość trudno i są one pracochłonne, stąd w praktyce egzaminacyjnej nie są zbyt często spotykane. Relatywnie łatwo wykluczyć odpowiedzi typu „wszystkie/żadne powyższe” (3g, 3h), zwłaszcza jeśli wcześniej występują przeciwstawne pary (3b-3c, 3e-3f). Jeśli występują przeciwstawne pary, to zawsze jeden z elementów musi zostać wybrany (3b, 3f). Istnieje wiele możliwości modyfikacji przedstawionych typów testów. Do najczęściej spotykanych należą: łączenie w pary (połącz daty z bitwami, stolice z państwami itp.), testy uzupełnień (spośród podanych do wyboru lub z głowy - wtedy test jest modyfikacją egzaminu krótkich pytań). Jako alternatywy odpowiedzi mogą się pojawiać poza zdaniami czy liczbami rysunki, symbole, a nawet dźwięki (np. test językowy rozwiązywany komputerowo, zdający mają założone słuchawki). Im więcej rozwiązanych testów, tym większe doświadczenie i umiejętność radzenia sobie z tym typem egzaminu. Dlatego przy małym doświadczeniu warto poćwiczyć rozwiązywanie testów. Najlepiej w warunkach zbliżonych do egzaminacyjnych, czyli w maksymalnym skupieniu, z zegarkiem w ręku. Następnie, korzystając z klucza odpowiedzi, należy sprawdzić wynik i zastanowić się ponownie nad każdym pytaniem, także tymi, na które została udzielona poprawna odpowiedź. 16.2.5. Po egzaminie Proces egzaminacyjny nie powinien kończyć się w momencie oddania egzaminu. Warto zastanowić się nad zagadnieniami, które sprawiły największą trudność w jego trakcie. Odszukanie prawidłowych odpowiedzi już po egzaminie jest dalszym etapem procesu uczenia się, przy czym poegzaminacyjne zainteresowanie powoduje, że wiedza ta ma szanse na utrwalenie się w pamięci. Po ogłoszeniu wyników egzaminu należy przeanalizować ocenioną pracę, zwracając szczególną uwagę na pytania, co do których w trakcie egzaminu istniały wątpliwości czy niejasności. Należy wykorzystać możliwość kontaktu z egzaminatorem, 328 16. JAK ZDAWAĆ EGZAMINY aby rozwiać te wątpliwości. W przypadku prac pisemnych należy dokładnie przeanalizować komentarze, podkreślenia i przekreślenia dokonane przez egzaminatora. W egzaminach testowych warto przeliczyć punkty w celu wykluczenia błędu rachunkowego. Na koniec warto zwrócić uwagę na funkcję egzaminatorów. Egzamin bowiem jest nie tylko elementem sprawdzania postępów w nauce czy opanowania określonego materiału, ale również jest ważnym elementem procesu uczenia się. Zdający ma prawo oczekiwać informacji, dlaczego otrzymał określoną ocenę, co było w jego pracy prawidłowe, a co wymaga poprawy. Komentarz tak w egzaminie ustnym, jak i pisemnym sprawia, że ocena i sam egzamin nie pełnią tylko funkcji sumatywnej, ale dzięki uwagom i komentarzom dają cenne wskazówki egzaminowanym, czyli pełnią funkcję formatywną i są tym samym istotnym elementem egzaminu idealnego, którego należy życzyć tak egzaminatorom, jak i zdającym. SUMATYWNY (łac. summa = wynik dodawania) Podsumowujący, zawierający podsumowanie. FORMATYWNY (łac. formo = kształtuję) Mający związek z procesem formowania się czego. 16.2. EGZAMIN 329 1 7. ETYCZNE ASPEKTY STUDIOWANIA I PROWADZENIA BADAŃ JOLANTA ŚWIĘCHOWICZ 17 ETYCZNE ASPEKTY STUDIOWANIA I PROWADZENIA BADAŃ JOLANTA ŚWIĘCHOWICZ Podczas uroczystej inauguracji roku akademickiego studenci składają ślubowanie, którego aktualna treść zamieszczona jest w Statucie Uniwersytetu Jagiellońskiego uchwalonym przez Senat Uniwersytetu Jagiellońskiego 7 czerwca 2006 r. Dopiero z chwilą immatrykulacji i złożenia ślubowania następuje przyjęcie w poczet studentów. Już pobieżna analiza tekstu ślubowania pokazuje, że Uniwersytet Załącznik nr 2 Statutu UJ Treść ślubowania studentów UJ Świadom wielkich tradycji i zasług Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz obowiązków członka społeczności akademickiej ślubuję uroczyście: - dążyć do prawdy, podstawy wszelkiej nauki; - zdobywać wytrwale wiedzę i umiejętności z pożytkiem dla Ojczyzny; - przestrzegać norm, zasad współżycia i zwyczajów uniwersyteckich; - dbać o dobre imię Uniwersytetu i godność studencką. INAUGURACJA (łac. inauguratio) Uroczyste rozpoczęcie, otwarcie. ŚLUBOWANIE Złożenie, składanie przysięgi. PRZYSIĘGA Deklaracja ustna, na ogół sformalizowana, o ustalonym tekście, zwanym rotą przysięgi, przeznaczona do publicznego wygłoszenia. IMMATRYKULACJA (łac. immatriculare = wciągnąć do spisu) Zaliczenie kogoś w poczet studentów wyższej uczelni; uroczystość przyjęcia nowych studentów na pierwszy rok studiów. UNIWERSYTET (łac. Universitas = ogół; Universitas magistrorum et scholarium = ogół nauczycieli i uczniów) Najstarszy, a zarazem podstawowy typ europejskiej wielowydziałowej uczelni, mającej prawo nadawania stopni naukowych i łączącej funkcje dydaktyczne (kształcenie najwyżej kwalifikowanych kadr zawodowych i pracowników nauki) z funkcjami naukowymi (prowadzenie prac badawczych). UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI - Alma Mater Jagellonica -Założony przez Kazimierza Wielkiego, za sprawą królowej Jadwigi odnowiony przez Władysława Jagiełłę, kontynuuje swoje wielowiekowe dziedzictwo w służbie nauki i nauczania przez prowadzenie badań naukowych, poszukiwanie prawdy i jej głoszenie w poczuciu odpowiedzialności moralnej wobec Narodu i Rzeczypospolitej Polskiej. Statut Uniwersytetu Jagiellońskiego W swojej działalności Uniwersytet Jagielloński kieruje się zasadą PLUS RATIO QUAM VIS, co znaczy WIĘCEJ ROZUMEM NIŻ SIŁĄ. Statut Uniwersytetu Jagiellońskiego jest instytucją powołaną nie tylko do nauczania i prowadzenia badań naukowych, ale również do wychowywania studentów. Zgodnie ze Statutem Uczelni „Przez swoją działalność i osobisty przykład członków jego społeczności Uniwersytet przygotowuje Ojczyźnie ludzi dojrzałych do samodzielnego rozwiązywania zadań, jakie stwarza współczesne życie, uczestniczy w rozwoju nauki, ochrony zdrowia, sztuki i innych dziedzin kultury, kształci i wychowuje studentów, a także kadrę naukową, zgodnie z ideami humanizmu i tolerancji, w duchu szacunku dla prawdy i sumiennej pracy, poszanowania praw i godności człowieka, patriotyzmu, demokracji, honoru oraz odpowiedzialności za losy Społeczeństwa i Ojczyzny”. W pierwszym punkcie roty przysięgi studenci ślubują dążyć do prawdy, podstawy wszelkiej nauki. Prawda jest bowiem nadrzędną wartością w życiu akademickim i stanowi podstawę zasadniczych funkcji Uniwersytetu, do których należy nauczanie i wychowywanie studentów, prowadzenie badań naukowych oraz służba społeczna. Bezinteresowne, rzetelne i odpowiedzialne dążenie do poznania prawdy w badaniach naukowych jest głównym celem realizowanym na uczelni. Dotyczy ono w takim samym stopniu studentów, jak i pracowników nauki, choć jest przez nich realizowane na różnym poziomie i w różnym zakresie. Zarówno badania naukowe nienastawione na poszukiwanie prawdy, jak i proces kształcenia i wychowania niebazujący na prawdzie tracą swój sens. Dążenie do prawdy polega nie tylko na ustawicznej dbałości o zgodność twierdzeń ze stanem faktycznym, ale również na obronie prawdy i ujawnianiu fałszu. Uznanie prawdy za wartość nadrzędną sprawia, że działanie jest jasne i przejrzyste. Uznanie prawdy za wartość nadrzędną umożliwia tworzenie uczciwych relacji między członkami społeczności akademickiej, rzetelne i sprawiedliwe ocenianie zarówno wyników badań pracowników nauki, jak i postępów w nauce studentów. Działania nauczycieli akademickich i studentów powinny być odpowiedzialne, a odpowiedzialność również opiera się na prawdzie. Kierując się zasadą odpowiedzialności, nauczyciel akademicki powinien być odpowiedzialny za swoje działania edukacyjne. Studenci, kierując się etosem prawdy, powinni umieć krytycznie ocenić wartość badań naukowych. 334 1 7. ETYCZNE ASPEKTY STUDIOWANIA I PROWADZENIA BADAŃ W drugim punkcie roty przysięgi studenci zobowiązują się zdobywać wytrwale wiedzę i umiejętności z pożytkiem dla Ojczyzny. Powodem, dla którego Uniwersytet istnieje, jest wiedza naukowa. Studenci przychodzą na studia po to, by zdobywać wiedzę. Studenci geografii podczas studiów licencjackich zdobywają wiedzę w ramach specjalności z geografii fizycznej, społeczno-ekonomicznej, gospodarki przestrzennej i rozwoju regionalnego i turystyki, a na studiach magisterskich z hydrologii, meteorologii i klimatologii, funkcjonowania i kształtowania środowiska przyrodniczego, geografii społeczno-ekonomicznej, gospodarki przestrzennej i rozwoju regionalnego, turystyki i systemów informacji geograficznej. Absolwenci geografii zdobytą podczas studiów wiedzę wykorzystują w różnych działach gospodarki w podejmowaniu odpowiedzialnych decyzji związanych z zarządzaniem, ochroną i kształtowaniem środowiska, osłoną hydrometeorologiczną, działalnością w administracji lokalnej i państwowej, zajmujących się fizjografią, oraz w służbach planistyczno-zarządzających organów administracji samorządowej i rządowej wszystkich szczebli, agencjach rozwoju regionalnego i przedsiębiorstwach zajmujących się planowaniem przestrzennym, administracją, rozwojem regionalnym, pozyskiwaniem funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, wszędzie tam, gdzie istnieje zapotrzebowanie na obsługę aplikacji komputerowych przeznaczonych do gromadzenia, przetwarzania i wizualizacji danych geograficznych (GIS), a także w instytucjach oświatowych i naukowych (http://www. geo.uj.edu.pl/stgeol.html? &menu=l -13.11.2015). Student powinien zdobywać wiedzę rzetelnie, czyli przez solidne i dogłębne studiowanie wybranej specjalności oraz stałe jej aktualizowanie. Miarą osiągnięć naukowych studenta w trakcie odbywanej edukacji powinna być zdobyta wiedza, nie zaś ocena (zob. rozdz. 16). Student powinien wybierać zajęcia zgodnie ze swoimi zainteresowaniami i własnym programem studiów. Powinien być dociekliwy w zdobywaniu wiedzy, co polega między innymi na aktywnym uczestniczeniu w zajęciach, zadawaniu pytań i poszukiwaniu na nie odpowiedzi. Student powinien także stale konfrontować swoją wiedzę z poglądami innych i być obiektywny w ich ocenie. Student powinien również wykazywać się sumiennością, która polega między innymi na systematycznym uczestniczeniu w zajęciach oraz KODEKS (łac. codex = księga, spis) Akt normatywny zawierający logicznie usystematyzowany zbiór przepisów regulujących określoną dziedzinę stosunków społecznych. PRAWDA ‘ zgodna z rzeczywistością treść słów, interpretacja faktów, przedstawienie czegoś zgodne z realiami; ’ to, co rzeczywiście jest, istnieje lub było; ’ zasada dowiedziona naukowo lub wynikająca z doświadczenia, uważana powszechnie za niepodważalną. WIEDZA * ogół wiadomości zdobytych dzięki badaniom, uczeniu się itp.; też: zasób informacji z jakiejś dziedziny; * znajomość czegoś. RZETELNY Wypełniający należycie swe obowiązki; taki, jaki powinien być, odpowiadający wymaganiom; zgodny z prawdą, wiarygodny. SUMIENNY Skrupulatnie wywiązujący się z podjętych obowiązków; wykonywany dokładnie, rzetelnie. 17. ETYCZNE ASPEKTY STUDIOWANIA I PROWADZENIA BADAŃ 335 UCZCIWY Rzetelny w postępowaniu, szanujący cudzą własność, niezdolny do oszustwa; też: świadczący o takich cechach; zgodny z przyjętymi zasadami lub prawem; zgodny z rzeczywistością lub prawdą; pot. taki jak należy. przygotowywaniu się do nich, wywiązywaniu się z podjętych zobowiązań, przestrzeganiu terminów oddawania prac. Student powinien być uczciwy w swojej pracy. Przejawia się to między innymi w samodzielnym pisaniu prac kontrolnych (kompilacyjnych, proseminaryjnych, seminaryjnych), projektów, pisaniu kolokwiów oraz egzaminów (nie ściągać). W pracach pisemnych i podczas wypowiedzi ustnych nie wolno wymyślać lub naciągać faktów, fałszować wyników badań lub wymyślać brakujących danych, kłamać, przypisywać autorom prac zdań, których nie napisali, wykorzystywać informacji, w których posiadanie weszliśmy w sposób nieuprawniony. Uczciwość przejawia się również w usprawiedliwianiu nieobecności na zajęciach zgodnie z rzeczywistym powodem (nie kłamać), przyznawaniu się do błędu itp. Zdobywanie wiedzy w czasie studiów polega na korzystaniu z dorobku innych. Dorobek ten jest zawarty w różnego rodzaju źródłach informacji (zob. rozdz. 1), a zwłaszcza w publikacjach naukowych (oryginalnych artykułach naukowych, artykułach przeglądowych, książkach, materiałach konferencyjnych itp.; zob. rozdz. 3). Wszystkie te utwory mają swoich autorów, co oznacza, że zawarte w tych dziełach informacje (fakty, idee, myśli, poglądy, przypuszczenia, prognozy), jeśli nie są cytowaniem innych, to są intelektualną własnością autora pracy. Wykorzystywanie tych informacji np. w różnego rodzaju pracach pisemnych (kompilacyjnych, seminaryjnych, licencjackich, magisterskich, doktorskich itp.; zob. rozdz. 6) lub przekazywanie ich publicznie, podczas wykładów, wystąpień (np. seminarium, sesji, konferencji itp.) w formie ustnej (zob. rozdz. 10,11,12) czy posteru (zob. rozdz. 12) musi być zrobione w taki sposób, by czytelnik lub słuchacz nie miał żadnych wątpliwości, kto jest ich autorem (zob. rozdz. 2). Studenci, podobnie jak pracownicy nauki, są zobowiązani do przestrzegania przepisów prawa, w tym prawa autorskiego (zob. rozdz. 6). W Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ prowadzona jest zdecydowana polityka antyplagiatowa, której „celem jest uświadomienie studentom, że popełnianie plagiatu jest nieetyczne, niezgodne z prawem i w środowisku akademickim nieakceptowalne w jakiejkolwiek formie i sytuacji; nic nie usprawiedliwia osoby, która popełniła plagiat” (http://www.geo.uj.edu.pl/downloads/zarzantyplagiat.pdf -13.11.2015). Każdego roku w semestrze jesiennym w IGiGP UJ odbywa 336 17. ETYCZNE ASPEKTY STUDIOWANIA I PROWADZENIA BADAŃ się obowiązkowe szkolenie dla studentów I roku studiów licencjackich i magisterskich na temat plagiatów i polityki antyplagiatowej. Oprócz wiedzy studenci geografii w IGiGP UJ zdobywają i utrwalają różnego rodzaju umiejętności, które w większości przypadków mają charakter uniwersalny i mogą być wykorzystywane w różnych działaniach zawodowych (http://www.dn.uj.edu.pl/akty-prawne/programy--ksztalcenia). Należą do nich między innymi: prawidłowe posługiwanie się terminologią naukową, w tym w zakresie geografii, wyszukiwanie i selekcjonowanie informacji z literatury naukowej (zob. rozdz. 3 i 4), wybór i zastosowanie właściwych metod pozyskiwania danych do rozwiązywania problemów przyrodniczych i społecznych, wykorzystywanie dostępnych źródeł danych, w tym mapy (zob. rozdz. 1 i 9), wykonywanie podstawowych obserwacji oraz pomiarów przyrodniczych i społecznych w terenie, stosowanie odpowiednich metod prezentacji kartograficznej z wykorzystaniem danych pochodzących z własnych pomiarów i obserwacji terenowych oraz różnorodnych źródeł danych geograficznych (zob. rozdz. 8), opracowanie i zaprezentowanie wybranego problemu geograficznego w formie pisemnej i ustnej, z zachowaniem właściwej struktury logicznej, z poprawną dokumentacją źródeł (zob. rozdz. 2, 5 i 6), z użyciem odpowiednich metod prezentacji graficznej wyników badań (zob. rozdz. 8,11 i 12), planowanie i prowadzenie ćwiczeń terenowych z wykorzystaniem wiedzy geograficznej, map i nawigacji satelitarnej (zob. rozdz. 14), aktywne uczestnictwo w dyskusji nad wybranym zagadnieniem geograficznym (zob. rozdz. 13). Wiedzę należy zdobywać wytrwale. Nie zrażać się niepowodzeniami, zwłaszcza na początku studiów. Zdobywanie wiedzy jest procesem długim, czasami żmudnym i nie zawsze przynoszącym natychmiastowe rezultaty. Dlatego tak ważna jest silna wola i konsekwencja w zdobywaniu wiedzy. Należy uzmysłowić sobie również, że w tym procesie można popełnić błędy. Jednak ich racjonalna analiza zwykle przynosi wymierne korzyści i ułatwia dalszą samodzielną pracę. Usystematyzowana wiedza jest również podstawą samodzielnego myślenia. Należy pamiętać, że rzetelne i wytrwałe zdobywanie wiedzy daje również wiele satysfakcji. Wyrabia ponadto nawyk systematyczności i samokontroli, a po zakończeniu studiów ułatwia samokształcenie. Zarówno nauczyciele akademiccy, jak i studenci bardzo dobrze zdają sobie sprawę, że UMIEJĘTNOŚĆ Praktyczna znajomość czegoś, biegłość w czymś. WYTRWAŁOŚĆ (silna wola, samozaparcie, niezlomność, nieustępliwość, nieugiętość) Konsekwentne dążenie do zamierzonego celu. WYTRWAŁY Konsekwentnie dążący do zamierzonego celu; też: będący wyrazem takich cech. WARTO PAMIĘTAĆ Per aspera ad astra. Przez ciernie do gwiazd -przez trudy, cierpienia do sukcesu. 17. ETYCZNE ASPEKTY STUDIOWANIA I PROWADZENIA BADAŃ 337 POŻYTEK Korzyść płynąca z jakichś działań lub sytuacji; korzyść uzyskana z rzeczy zgodnie z jej przeznaczeniem. OJCZYZNA Kraj, w którym się ktoś urodził, którego jest obywatelem lub z którym jest związany więzią narodową. Kraj, który człowiek uważa za swój własny, dlatego że się w nim urodził i mieszka lub mieszkał przez dłuższy czas, lub dlatego że czuje się z nim emocjonalnie związany z powodu pochodzenia, związków rodzinnych i/lub przywiązania do pewnych wartości, które ten kraj (...) ucieleśnia w jego oczach. wiedza zdobyta podczas studiów nie wystarcza na całe życie w tak szybko i dynamicznie zmieniającym się świecie. Dlatego umiejętność konsekwentnego, samodzielnego zdobywania wiedzy jest bardzo pomocna również w życiu zawodowym. Wytrwale nie oznacza bez przerwy. Praca umysłowa, by przynosiła zamierzony efekt, wymaga odpowiednich warunków pracy i przestrzegania kilku podstawowych zasad. Studenci w IGiGP UJ nie mają wpływu na terminy prowadzonych wykładów lub ćwiczeń, ale mogą dostosować swój program studiów do harmonogramu tak, by racjonalnie gospodarować swoim czasem i móc przeznaczyć go jak najwięcej na samodzielną pracę umysłową. We właściwym jego wykorzystaniu bardzo ważna jest systematyczność, która pozwala uniknąć nadmiernego wysiłku umysłowego w krótkich okresach, np. przed kolokwium, w trakcie sesji egzaminacyjnej. W trakcie sesji studentom dodatkowo zwykle towarzyszy stres, który w połączeniu z nadmiernym wysiłkiem umysłowym zwykle prowadzi do zmęczenia lub - na dłuższą metę - do przemęczenia organizmu. Zmęczenie umysłowe często przejawia się między innymi trudnością koncentracji uwagi, niemożnością dłuższego wykonywania pracy, trudnością w zasypianiu, częstą zmianą nastroju. W takiej sytuacji należy bezwzględnie odpocząć, stosując choćby najprostsze techniki, takie jak chwilowa zmiana rodzaju i rytmu wykonywanej pracy, krótki sen, krótka aktywność fizyczna. Okres studiów należy wykorzystać umiejętnie, dzieląc go zarówno pomiędzy zdobywanie wiedzy i umiejętności, jak i rozwijanie własnej osobowości oraz zainteresowań niezwiązanych ściśle z kierunkiem studiów. Wiedzę należy zdobywać z pożytkiem dla Ojczyzny. Ten fragment ślubowania akcentuje społeczny wymiar kształcenia studentów. Zwraca uwagę, że studiowanie i zdobywanie wiedzy powinno być postrzegane nie tylko w wymiarze indywidualnym (zdobywania wykształcenia, rozwoju własnej osobowości, kariery zawodowej), ale również w wymiarze społecznym, przejawiającym się w trosce o dobro wspólne. A tym dobrem wspólnym jest Ojczyzna. Zgodnie ze statutem Uniwersytet przygotowuje Ojczyźnie ludzi dojrzałych do samodzielnego rozwiązywania zadań, jakie stwarza współczesne życie. Absolwenci Uniwersytetu Jagiellońskiego pełnili w przeszłości i pełnią współcześnie 338 17. ETYCZNE ASPEKTY STUDIOWANIA I PROWADZENIA BADAN odpowiedzialne funkcje w administracji państwowej, jak również najwyższe urzędy w państwie, w sprawowaniu których wykorzystują dla dobra wspólnego także wiedzę i umiejętności zdobyte podczas studiów. Absolwenci studiów powinni być jak najlepiej przygotowani do wykonywania zawodu i do życia publicznego, ze świadomością, że podejmowane na podstawie zdobytej na studiach wiedzy decyzje mogą służyć dobru wspólnemu (jeśli zdobyta wiedza i umiejętności są na wysokim poziomie) lub mogą być przyczyną strat i szkód, których konsekwencje ponosimy wszyscy (jeśli wiedza jest niepełna, a umiejętności n iewystarczaj ące). W trzecim punkcie roty przysięgi studenci zobowiązują się przestrzegać norm, zasad współżycia i zwyczajów uniwersyteckich. Ten fragment wskazuje, że Uniwersytet Jagielloński jako instytucja kształtuje również zasady i wzory postępowania. Stąd rodzi się pytanie, czy i na ile zasady (reguły) postępowania obowiązujące na uczelni są różne od norm i wartości funkcjonujących w społeczeństwie, a które z tych wartości są w naturalny sposób przenoszone do społeczności akademickiej zarówno przez pracowników, jak i studentów. Normy obowiązujące na Uniwersytecie są zgodne z obowiązującym w Polsce prawem i są zawarte w oficjalnych dokumentach, np. Statucie Uniwersytetu Jagiellońskiego, Regulaminie studiów czy rozporządzeniach Rektora UJ. W środowisku akademickim funkcjonują również dokumenty, które nie mają charakteru aktów prawnych, ale są zbiorem zasad i wytycznych ułatwiających podjęcie decyzji o charakterze etycznym, zwłaszcza w przypadku konfliktu moralnego. Do najbardziej znanych należą Dobre obyczaje w nauce opracowane przez Komitet Etyki w Nauce PAN. Dokument ten był kilkukrotnie zmieniany i uzupełniany po konsultacji ze środowiskiem naukowym (Gibiński 1994,1996, 2001). Zbiory zasad i wytycznych, mimo że nie są aktami prawnymi, stanowią uzupełnienie przepisów prawnych i służbowych oraz ułatwiają uświadomienie dylematu i pomagają w podjęciu decyzji. Ponadto uczą odpowiedzialności zawodowej. Głównym celem kodyfikacji zachowań w środowisku akademickim jest zapobieganie niewłaściwemu postępowaniu poprzez stawianie granic, które nie powinny być przekraczane, gdyż w przeciwnym wypadku dochodzi do naruszenia etosu akademickiego. NORMA (tac. moralis = dotyczący obyczajów) Ustalona, ogólnie przyjęta zasada, reguła wzór, przepis; w etyce: zasada postępowania, dyrektywa oznaczająca obowiązek określonego zachowania się w określonej sytuacji przez odwołanie się do odpowiednich ocen i wartości moralnych. Norma prawna - zasada zachowania skonstruowana na podstawie przepisów prawa. ZASADA Norma postępowania; ustalony na mocy jakiegoś przepisu lub zwyczaju sposób postępowania w danych okolicznościach. 17. ETYCZNE ASPEKTY STUDIOWANIA I PROWADZENIA BADAŃ 339 ETYKA (gr. ethikós = zwyczajowy, od: ethós = obyczaj, charakter) Termin użyty w IV w. p.n.e. przez Arystotelesa w tytule dzieła Etyka nikomachejska na oznaczenie opisowo-krytycznego studium tego, co dotyczy ludzkiego charakteru, obyczaju. Etyka (w sensie potocznym) to ogół norm moralnych uznawanych w pewnym czasie przez jakąś zbiorowość społeczną, synonim moralności. Etyka (w sensie filozoficznym) to nauka dotycząca moralności, rozpatrywana odrębnie w aspektach: normatywnym jako nauka moralności (tzw. etyka normatywna lub etyka właściwa) oraz opisowo-wyjaśniającym jako nauka o moralności (tzw. etyka opisowa lub etologia). MORALNOŚĆ (łac. moralis = dotyczący obyczajów) Zespół ocen i norm, wzorów postępowania i ideałów osobowych, mających regulować postępowanie jednostek oraz stosunki między jednostkami i grupami społecznymi; całokształt zachowań i postaw jednostki i grupy społecznej, oceniany według jakiegoś społecznie funkcjonującego systemu ocen i norm moralnych. Kanony etyki akademickiej zmieniają się w czasie. Rozwój społeczeństwa sprawia, że akcenty są przesuwane z jednych wartości na inne. Celem ślubowania jest ochrona wartości istotnych dla środowiska akademickiego oraz kształtowanie tych wartości wśród studentów. Samorząd Studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego dnia 22.11.2011 r. w Uchwale nr 20 Uczelnianej Rady Samorządu Studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego przyjął Kodeks Etyki Studenta Uniwersytetu Jagiellońskiego, normujący zasady etyki studenckiej i dobrego zachowania, do których przestrzegania zobowiązani są wszyscy studenci Uniwersytetu Jagiellońskiego (http://www.samorzad.uj.edu.pl - 10.10.2015). Kodeks określa obowiązki studenta oraz odpowiedzialność dyscyplinarną studenta przed Rektorem Uniwersytetu Jagiellońskiego, Sądem Koleżeńskim albo Komisją Dyscyplinarną dla Studentów. Zasady współżycia społecznego to powszechnie przyjmowane zasady poprawności i uczciwości w relacjach z innymi osobami. Na uczelni dotyczy to przede wszystkim relacji student - nauczyciel akademicki oraz wzajemnych relacji pomiędzy studentami. Zasady postępowania zarówno nauczycieli akademickich, jak i studentów są również zapisane w różnych aktach prawnych obowiązujących na uczelni (np. Statucie Uniwersytetu Jagiellońskiego, Regulaminie studiów, Kodeksie Etyki Studenta Uniwersytetu Jagiellońskiego) oraz regulowane są przez tzw. dobre obyczaje panujące na uczelni. Podstawą relacji nauczyciel akademicki - student jest dialog, który powinien opierać się na etosie akademickim, czyli wspólnie wyznawanych wartościach. A do nich między innymi należą: prawda, wolność, odpowiedzialność, godność, rzetelność, sumienność oraz uczciwość. Nauczyciel akademicki powinien zachęcać studentów do samodzielnego zgłębiania wiedzy i samodzielnego krytycznego myślenia. Powinien kompetentnie i odpowiedzialnie przekazywać wiedzę, ale również mówić o tym, czego nie wiemy, by tym samym życzliwie zachęcać studentów do własnych twórczych poszukiwań i wyrabiania nawyku ciągłego uczenia się i doskonalenia umiejętności. Powinien stawiać przed studentami coraz to nowe wyzwania intelektualne oraz wymagać umiejętności argumentacji i obrony własnych poglądów. Swoje zajęcia dydaktyczne powinien prowadzić rzetelnie i uczciwie. Powinien być wolny od uprzedzeń i bezstronny w przedstawianiu koncepcji 340 17. ETYCZNE ASPEKTY STUDIOWANIA I PROWADZENIA BADAŃ i twierdzeń naukowych oraz wyraźnie informować o swoich osobistych sądach. Powinien indywidualnie traktować studentów (otaczać szczególną opieką wybitnie zdolnych), szanować ich autonomię i ich prawo do swobodnego wyrażania opinii na tematy zarówno naukowe, jak i dotyczące innych ważnych kwestii. Nauczyciel akademicki ma również wpływ na kształtowanie osobowości studentów, do czego potrzebne są nie tylko kwalifikacje intelektualne, ale i moralne. Nauczyciel akademicki powinien być również wymagający nie tylko wobec studenta, ale przede wszystkim wobec samego siebie i gotowy do dawania świadectwa własnym przykładem. Wzajemne relacje pomiędzy studentami powinny opierać się na wzajemnym poszanowaniu godności oraz tolerancji (pobłażaniu) dla odmiennych poglądów i przekonań. Studenci także powinni sobie pomagać w zgłębianiu wiedzy, ale ta pomoc nie może polegać na nieuczciwym zdawaniu egzaminów i sprawdzianów (np. ściąganiu w trakcie egzaminów czy pomaganiu na odległość za pomocą urządzeń mobilnych). Jest to bowiem sprzeczne z rzetelnością w zdobywaniu wiedzy. Zgodnie z kodeksem Etyki Studenta Uniwersytetu Jagiellońskiego każdy student powinien świadczyć pomoc innym studentom znajdującym się w potrzebie; wspierać ich w ich dążeniu do zdobywania wiedzy i nowych umiejętności, przestrzegać zasad uprzejmości, lojalności i koleżeństwa, pozytywnie i w sposób inspirujący wpływać na grupy społeczne, których jest członkiem. Student obowiązany jest szanować władze Uniwersytetu, nauczycieli akademickich, jak i wszystkich pracowników. W poszanowaniu własnej tradycji Uniwersytet zachowuje i rozwija zwyczaje akademickie. Uniwersytet (Akademia Krakowska) został ufundowany 12 maja 1364 r. przez Kazimierza Wielkiego, a za sprawą królowej Jadwigi ponownie ufundowany (odnowiony) przez króla Władysława Jagiełłę 26 lipca 1400 r. Uniwersytet Jagielloński posiada znaki odzwierciedlające jego historię. Należą do nich: herb Uniwersytetu, pieczęć wielka, pieczęć mniejsza, flaga, pieśń Gaudę Mater Polonia, nazwa łacińska Universitas Iagellonica Cracoviensis. Insygniami rektora są berło, łańcuch i pierścień (Piech 2008). Rektor piastuje najwyższą godność na Uniwersytecie i przysługuje mu tytuł „magnificencja”. Rektor, dziekani, profesorowie, doktorzy habilitowani mają przywilej ETOS (gr. ethós = zwyczaj, obyczaj, charakter, porządek, ład) U starożytnych Greków termin oznaczający stały sposób postępowania właściwy człowiekowi, a zwłaszcza jego stosunek do innych ludzi; w filozofii i socjologii całokształt społecznie uznawanych i przyswojonych w danej zbiorowości społecznej norm regulujących zachowanie jej członków. ETOS AKADEMICKI Zbiór wartości i zasad, które kierują życiem wspólnoty akademickiej. ETYCZNY (gr. ethikós = zwyczajowy) Odnoszący się do etyki, zgodny z nakazami etyki, moralny. ZWYCZAJ Powszechnie przyjęty, tradycyjny sposób postępowania w pewnych okolicznościach; właściwy komuś sposób postępowania. 17. ETYCZNE ASPEKTY STUDIOWANIA I PROWADZENIA BADAŃ 341 GAUDĘ, MATER POLONIA (Raduj się, Matko Polsko) Polski średniowieczny hymn ku czci św. Stanisława ze Szczepanowa. Obecnie śpiewany podczas inauguracji roku akademickiego (najczęściej śpiewa się zwrotki pierwszą i dziesiątą). 1 Gaudę, Mater Polonia, prole fecunda nobili. Summi Regís magnalia laude fréquenta vigili. 10 Ergo.felix Cracovia, Sacro dotata corpore Deum, quifecit omnia, Benedic omni tempore. 1 Raduj się, Matko Polsko, W sławne potomstwo płodna! Króla królów i najwyższego Pana wielkość Uwielbiaj chwałą przynależną. 10 A przeto szczęsny ty, Krakowie, Uposażony świętym ciałem, Błogosław po wsze czasy Boga, Który z niczego wszystko stworzył. występowania w tradycyjnych togach z insygniami sprawowanych urzędów. Również osoby promowane na stopień magistra, doktora oraz osoby, którym wręczany jest dyplom doktora habilitowanego, używają tóg w czasie promocji. Czerwona długa toga z kołnierzem z gronostajów i czerwone nakrycie głowy to strój rozpoznawczy rektora Uniwersytetu. Togi dziekanów są koloru czarnego, z mucetami (pelerynami) i czworokątnymi biretami w kolorach odpowiadających barwom poszczególnych wydziałów. Wyrazem tradycji oraz zwyczajów Uniwersytetu są również stałe i nadzwyczajne uroczystości akademickie. Do stałych należą między innymi: coroczna inauguracja roku akademickiego rozpoczynająca się mszą św. w kolegiacie św. Anny, pochodem (orszakiem) z Collegium Maius do Auditorium Maximum, w którym następuje uroczystość i wygłaszany jest wykład inauguracyjny, Święto Uniwersytetu przypadające 12 maja, juwenalia, wręczenie dyplomów ukończenia studiów absolwentom Uniwersytetu. Do nadzwyczajnych uroczystości akademickich należą m.in.: nadanie tytułu doktora honoris causa, tytułu profesora honorowego Uniwersytetu Jagiellońskiego, medalu Merentibus lub odznaki Zasłużony dla Uniwersytetu Jagiellońskiego, uroczystość odnowienia doktoratu. Tradycją Uniwersytetu jest zapewnienie wszystkim swoim członkom udziału w podejmowaniu decyzji dotyczących Uniwersytetu na zasadach określonych w statucie, dbałość o zachowanie więzi ze swoimi wychowankami i współpraca z ich stowarzyszeniami. Studenci powinni z szacunkiem traktować symbole Uniwersytetu oraz w miarę swoich możliwości uczestniczyć w uroczystościach akademickich. W czwartym punkcie roty przysięgi studenci zobowiązują się dbać o dobre imię Uniwersytetu i godność studencką. Dobre imię (reputacja) odnosi się zarówno do osoby, jak i do instytucji (uczelni), która jest wspólnotą nauczanych (studentów) i nauczających (nauczycieli akademickich). Dbałość o dobre imię wiąże się z postawą, czyli sposobem zachowania i postępowania, które wyraża poglądy człowieka i jego stosunek do życia, do innych ludzi i zjawisk społecznych. Każdy człowiek ma prawo do dobrego imienia i swoją postawą, zachowaniem o to dobre imię może dbać, ale może też je splamić przez zachowania nieuczciwe, nieetyczne i niezgodne z prawem. Dobre imię 342 1 7. ETYCZNE ASPEKTY STUDIOWANIA I PROWADZENIA BADAŃ może też być szargane przez innych. Dlatego obowiązkiem każdego człowieka jest występowanie w obronie osób, których dobre imię jest niszczone, którym dzieje się krzywda, które się wyklucza. Dotyczy to również instytucji. Dbałość studentów o dobre imię Uniwersytetu Jagiellońskiego realizuje się przez godną postawę i kulturę osobistą, które budują wizerunek Uniwersytetu. Zdarza się, że zachowania pojedynczych studentów (zwłaszcza negatywne) postrzegane są w społeczeństwie jako reprezentujące całą społeczność studencką i kształtują opinie na jej temat. Studenci powinni pamiętać, że swym zachowaniem wystawiają opinię uczelni, na której studiują, i nierzadko całemu środowisku akademickiemu. Student powinien starać się być dobrym przykładem dla innych ludzi, zwłaszcza dla młodszych od siebie, zachęcając ich do podjęcia studiów. Powinien prezentować rzetelną wiedzę, a także system wartości, którego przestrzega w życiu. W trosce o wysoki poziom i w obronie fundamentalnych wartości akademickich Senat Uniwersytetu Jagiellońskiego na swoim posiedzeniu 25 czerwca 2003 r. przyjął Akademicki Kodeks Wartości. Dokument powstał „z potrzeby zdecydowanego zamanifestowania i podkreślenia zasad oraz wartości, którymi kieruje się wspólnota akademicka UJ”. Wynikało to z powszechnego poczucia, „że wartości takie jak prawda, odpowiedzialność, rzetelność nauczania oraz wolność nauki są zagrożone” w procesie transformacji ustrojowej i gospodarczej Polski, która obejmowała również głęboką przebudowę nauki i szkolnictwa wyższego (http://www.uj.edu.pl/uniwersytet-z-collegium-medicum/kodeks--wartosci - 10.10.2015). W Preambule znalazło się następujące zdanie: „W obliczu narastających zagrożeń, konieczne staje się jasne i jednoznaczne przypomnienie podstawowych wartości obyczajowych i etycznych, które, ukształtowane przez wielowiekową tradycję, tworzyły autorytet nauki, wyrażając siłę moralną akademickiego świata oraz sens posłannictwa uczonych w promocji etycznych i obywatelskich cnót”. Ten sześciostronicowy dokument wskazuje kanon podstawowych wartości, którymi powinni się kierować członkowie wspólnoty akademickiej, a więc zarówno nauczyciele akademiccy, jak i studenci. W Kodeksie... do kanonu zaliczono następujące wartości: prawdę, odpowiedzialność, życzliwość, POSTAWA Stosunek człowieka do życia lub do pewnych zjawisk, wyrażający jego poglądy; też: sposób postępowania lub zachowania wobec określonych zjawisk, zdarzeń lub w stosunku do ludzi. IMIĘ Miano osobiste; nazwa, nazwisko, reputacja; jest to nazwa szczególna, bardzo ściśle powiązana z osobą; tradycyjnie imię wiązało się nie tylko z osobą, ale stanowiło część jej osobowości. Porównaj wsławić imię = stać się popularnym, splamić swoje imię = okryć się hańbą, mieć dobre imię = być szanowanym, czynić co w czyim imieniu = czynić co w zastępstwie kogo. Imię znajduje się pod ochroną prawną. DOBRE IMIĘ Sława, rozgłos, reputacja, opinia, honor osoby, ale też rodziny, instytucji. Dobre imię jest chronionym prawem dobrem osobistym, a więc wartością związaną z wewnętrzną sferą życia ludzkiego, której treścią jest pozytywna ocena podmiotu przez opinię publiczną. REPUTACJA (łac. reputatio = zaliczenie, zarachowanie) Opinia (w ogóle) rozgłos, sława. 17. ETYCZNE ASPEKTY STUDIOWANIA I PROWADZENIA BADAŃ 343 HONOR * cześć, uczciwość, godność osobista, dobre imię, ambicja; * rodzaj godności zasadzający się na osobistej wartości jednostki lub grupy i na szacunku, jaki z tego tytułu odbiera od innych. SZACUNEK Stosunek do osób lub rzeczy uważanych za wartościowe i godne uznania. GODNOŚĆ Poczucie własnej wartości i szacunek dla samego siebie. WARTO PAMIĘTAĆ Lepsze imię dobre niż wielkie bogactwo. sprawiedliwość, rzetelność, tolerancję, lojalność, samodzielność, uczciwość, godność, wolność nauki i wolność uczonych. Zachęcając do zapoznania się z tym dokumentem, zamieszczono poniżej wybrane stwierdzenia pochodzące z Kodeksu (http://www.uj.edu.pl/uniwersytet--z-collegium-medicum/kodeks-wartosci - 10.10.2015): 1. Prawda. Służba prawdzie jest podstawowym obowiązkiem uczonego. Chodzi zarówno o odkrywanie prawdy oraz formułowanie prawdziwych sądów i teorii, jak o głoszenie i wychowywanie w jej duchu młodzieży akademickiej. (...) Prawda jest wartością autoteliczną - sama, będąc celem nauki, nie może być wykorzystywana jako środek do innych celów, zwłaszcza z odrzuceniem etycznej zasady bezinteresowności jej zdobywania. 2. Odpowiedzialność. Dotyczy własnego warsztatu naukowego, całej dyscypliny oraz instytucji i środowiska, które się współtworzy. Jest też odpowiedzialnością za wychowanie kolejnych generacji oraz za wykorzystanie autorytetu uczonego poza uczelnią i strukturą nauki, w tym również w zakresie aplikacji wyników nauki w praktyce. 3. Życzliwość. Życzliwość to także bezpośrednia opieka nad rozwijającymi się umysłami, pomoc w budzeniu zainteresowań, dyskretne, ale owocne, kierowanie pierwszymi, samodzielnymi krokami seminarzystów, magistrantów i doktorantów. (...) Życzliwa, konstruktywna, pełna wzajemnego zaufania atmosfera twórczej synergii wyzwala wielkie moce ludzkiej aktywności, nie tylko dopingując do zwielokrotnionych wysiłków, lecz i wyzwalając pełną radość z sukcesów badawczych i dydaktycznych - własnych i cudzych. 4. Sprawiedliwość. Sprawiedliwe powinny być, oczywiście, oceny w indeksach i na dyplomach, odzwierciedlające obiektywny stan wiedzy studentów, a nie tylko wyroki łaskawego losu lub subiektywną przychylność egzaminatora (co gorsza, czasem wywoływaną czynnikami ubocznymi, w tym wysoce nagannymi moralnie, jak korupcja, nepotyzm, molestowanie seksualne, płatne korepetycje u wykładowców itp.). (...) Sprawiedliwego stosunku wymaga merytoryczna i etyczna wycena pracy innych, zwłaszcza w odniesieniu do konkursów, awansów, dotacji i nagród oraz w tworzeniu formalnych hierarchii w strukturze instytucji naukowych. 5. Rzetelność. Rzetelność wymaga zawsze nadzwyczajnej, najbardziej drobiazgowej skrupulatności faktograficznej i bezwzględnej 344 17. ETYCZNE ASPEKTY STUDIOWANIA I PROWADZENIA BADAN ścisłości logicznej. Wymaga też zdolności do krytycyzmu i autokrytycyzmu, aż do trudno osiągalnych granic osobowościowego ideału moralnego, obejmującego umiejętność przyznania się do błędu, wielkoduszność wobec oponentów, jak również - gdy trzeba - odwagę odstąpienia od niesłusznych, nieuzasadnionych poglądów. 6. Tolerancja. To uważne wsłuchiwanie się w opinie innych, nawet w te przeciwstawne ogólnie obowiązującym, zwłaszcza naszym, osobistym. To otwieranie się na inne kultury i odmienne koncepcje, nawet te jawnie niezgodne z naszymi naukowymi i potocznymi ujęciami. To odrzucenie reguł dyskryminacyjnego podziału ludzi - studentów i młodzieży naukowej - wedle ich cech narodowych, rasowych, politycznych czy światopoglądowych. 7. Lojalność. Lojalność objawia się zarówno w pracowniczej dyscyplinie i wspomaganiu demokratycznie obranej zwierzchności, jak i w solidarności wobec kolegów, studentów i wszystkich członków społeczności akademickiej, służeniu pomocą we wspólnych przedsięwzięciach, przede wszystkim w budowaniu prestiżu uczelni i jej członków. 8. Samodzielność. Jakiekolwiek uchybienie zasadzie samodzielności stanowi pogwałcenie fundamentalnych reguł i idei posłannictwa nauki, musi tedy być uznane za szczególnie godną potępienia postawę etyczną członka społeczności akademickiej, zarazem też stanowiąc ciężkie naruszenie prawa. Dotyczy to przede wszystkim jawnych plagiatów, czyli kradzieży cudzych owoców pracy, ale także innych, bardziej wyrafinowanych form żerowania na dorobku innych, w postaci kryptoplagiatów (posługiwania się cudzymi myślami, pomysłami i kategoriami bez podania źródeł) oraz bezceremonialnego dopisywania się do rezultatów cudzej pracy lub sugerowania wyższego od faktycznego stopnia udziału współautorskiego, a także autoplagiatów (wielokrotnego sprzedawania tych samych produktów). Jednoznacznej dezaprobaty moralnej wymaga także proceder handlowania pracami naukowymi i innymi opracowaniami, występowanie zarówno w charakterze faktycznych ich wykonawców i sprzedawców, jak i nabywców, czyli rzekomych autorów. 9. Uczciwość. Uczciwy naukowiec jest solidny w swojej pracy, gdy nie poddaje się presji szybkiej i głośnej, acz wątpliwej sławy, ale zawsze wspiera moc wniosków ze swych badań odpowiednimi, nieraz długo i żmudnie zdobywanymi, argumentami. (...) Uczciwy wykładowca akademicki 17. ETYCZNE ASPEKTY STUDIOWANIA I PROWADZENIA BADAŃ 345 SWOBODY AKADEMICKIE WOLNOŚĆ BADAŃ NAUKOWYCH, WOLNOŚĆ NAUCZANIA, INSTYTUCJONALNA AUTONOMIA UCZELNI. GAUDEAMUS 1GITUR (Radujmy się więc) Studencka pieśń hymniczna powstała w XIII lub XIV stuleciu, w środowiskach uniwersyteckich Heidelbergu lub Sorbony. Śpiewana obecnie w czasie uroczystości akademickich (np. inauguracji roku akademickiego, uroczystego wręczania dyplomów ukończenia studiów). Najczęściej śpiewa się zwrotki pierwszą i czwartą. W ciągu wieków pieśń była przekazywana ustnie, stąd istnieje wiele jej wersji. winien przekazywać studentom wiedzę opartą o najnowsze dokonania światowej nauki, w tym także o własne, osobiste współuczestnictwo w procesie rozwoju swej dyscypliny, unikając roli nieakademickiego przekaźnika wiadomości z drugiej ręki, tylko z cudzych prac, w efekcie zręcznego kompilatorstwa. 10. Godność. Godność nie jest przywilejem żadnej, wybranej grupy społecznej, środowiska lub pozycji. (...) Naruszenie każdej i czyjejkolwiek godności jest czynem moralnie odstręczającym, staje się sygnałem głębszego schorzenia etycznego w środowisku lub niskiej moralnej klasy poszczególnych osób, nie usprawiedliwionych bynajmniej z powodu innych, akademickich walorów. 11. Wolność nauki - wolność uczonych. Wartości etyczne rodzą się, obowiązują i ukazują pełnię swego bogactwa w społecznościach ludzi wolnych. Wolność jest warunkiem wyboru wartości, ich poszukiwania i kreacji. Niezbędna jest zatem podmiotowa wolność uczonych, którzy postępując wedle swego rozumu, doświadczenia i indywidualnego sumienia, mogą w pełni rozwinąć swe talenty odkrywcze i zdolność do obrony przed presją negatywnych czynników zewnętrznych lub samoparaliżem wewnętrznego zniewolenia. Ślubowanie jest zobowiązaniem. Nie jest jednak relacją jednostronną. Uczelnia, która wymaga od swoich studentów złożenia ślubowania i przestrzegania określonych reguł, sama powinna do wskazanych zasad się stosować i dbać o rozwój tych osób, które kształci. Uroczysta inauguracja kończy się odśpiewaniem Gaudeamus igitur (Radujmy się więc), dawnej pieśni studenckiej. „Radujmy się więc, dopókiśmy młodzi. Po przyjemnej młodości, po kłopotliwej starości, posiędzie nas ziemia, posiędzie nas ziemia”. 346 17. ETYCZNE ASPEKTY STUDIOWANIA I PROWADZENIA BADAN GAUDEAMUS IGITUR RADUJMY SIĘ WIĘC Gaudeamus igitur, Radujmy się więc, dopókiśmy młodzi! iuvenes dum sumus! (bis) Radujmy się więc, dopókiśmy młodzi! Post iucundam iuventutem, Po przyjemnej młodości, post molestam senectutem, po kłopotliwej starości, nos habebit humus! posiędzie nas ziemia, posiędzie nas ziemia. Ubi sunt qui ante nos Gdzież są ci, którzy byli na świecie przed nami? in mundo fuere? Gdzież są ci, którzy byli na świecie przed nami? Vadite ad superos, Kroczcie ku niebu, przejdźcie ku piekłu. transite ad inferos, Gdzież są? Już byli. ubi iam fuere. Gdzież są? Już byli. Vita nostra brevis est, Życie nasze krótko trwa, szybko się skończy. brevi finietur. Życie nasze krótko trwa, szybko się skończy. Venit mors velociter, Śmierć nadchodzi szybko, porywa nas okrutnie, rapit nos atrociter, nikomu to nie będzie oszczędzone, nemini parcetur! nikomu to nie będzie oszczędzone! Vivat academia, Niechaj żyje Akademia, niech żyją profesorowie, vivant professores! Niechaj żyje Akademia, niech żyją profesorowie, Vivat membrum quodlibet, niech żyje każdy członek [naszej społeczności] vivant membra quaelibet, niech żyją wszyscy [członkowie] z osobna, semper sint in flore! niechaj kwitną zawsze, niechaj kwitną zawsze! Vivant omnes virgines Niechaj żyją wszystkie dziewczyny, przystępne, piękne. faciles, formosae. Niechaj żyją wszystkie dziewczyny, przystępne, piękne. Vivant et mulieres, Niechaj żyją i mężatki, delikatne, miłe, tenerae, amabiles, dobre, pracowite, bortae, laboriosae. dobre, pracowite! Vivat et res publica, Niechaj żyje i rzecz pospolita i ten, kto nią rządzi. et qui illam regit! Niechaj żyje i państwo i ten, kto nim rządzi. Vivat nostra civitas, Niech żyje nasze miasto, mecenasów łaskawość, maecenatum caritas, która nas tu chroni, quae nos hie protegit! która nas tu chroni! Pereat tristitia, Niech przepadną smutki i zginą wrogowie. pereant osores. Niech przepadnie diabeł Pereat diabolus, i antyburszowie, quivis antiburschius, a także szydercy! atque irrisores. 17. ETYCZNE ASPEKTY STUDIOWANIA I PROWADZENIA BADAŃ 347 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ JOLANTA ŚWIĘCHOWICZ 18.1. Zajęcia organizacyjne 352 18.2. Źródła informacji 352 18.3. Zasady sporządzania notek bibliograficznych i cytowania literatury 352 18.4. Praca z tekstem naukowym 359 18.5. Sporządzanie konspektu 364 18.6. Pisanie streszczenia 367 18.7. Pisanie pracy kompilacyjnej 367 18.8. Notowanie wykładu 370 18.9. Zasady interpretacji tabel i wykresów 370 18.10. Zasady czytania map 378 18.11. Przygotowanie krótkiej wypowiedzi 378 18.12. Przygotowanie prezentacji komputerowej 378 18.13. Zasady kompozycji posteru 379 18.14. Prowadzenie i uczestnictwo w dyskusji 379 18.15. Ćwiczenia terenowe 395 18.16. Recenzja 395 18.17. Sesja końcowa 403 PROPOZYCJE ĆWICZEŃ JOLANTA ŚWIĘCHOWICZ 18 Studenci w ramach pracowni zdobywają umiejętności warsztatowe ułatwiające studiowanie. Głównym celem ćwiczeń jest rozwijanie i utrwalanie umiejętności krytycznego korzystania z literatury i innych źródeł informacji, sporządzania notek bibliograficznych i spisów literatury, notowania wykładu, sporządzania konspektu, pisania streszczenia i pracy kompilacyjnej, zwięzłego wypowiadania myśli, trafnego analizowania zjawisk na podstawie map, tabel, wykresów, uczestniczenia w dyskusji oraz recenzowania tekstów naukowych. Obowiązuje zasada stopniowania trudności. Każdy kolejny temat opiera się na informacjach przekazanych wcześniej, utrwala je i równocześnie wprowadza nowe treści. Zajęcia mają formę ćwiczeń i odbywają się w niewielkich grupach (10-12-osobowych) z udziałem pracownika naukowego, który pełni funkcję opiekuna grupy (zob. Wstęp). Pod jego kontrolą studenci zdobywają praktyczne umiejętności w zakresie przewidzianym programem pracowni. Realizacja tak postawionego celu wymaga wykonania przez studenta wielu prostych, ale użytecznych ćwiczeń. Nic bowiem tak nie kształci jak samodzielne rozwiązanie zadań. Prowadzący powinien kontrolować postępy studentów, poprawiać popełnione błędy i konsekwentnie wymagać poprawności wykonania ćwiczeń. Tematy realizowane w trakcie pracowni są wspólne dla wszystkich grup. Jednak zajęcia mają charakter autorski i każdy z prowadzących może, a nawet powinien realizować poszczególne tematy według własnych oryginalnych scenariuszy. W rozdziale zostały zamieszczone wybrane przykłady opracowanych przez autorkę rozdziału krótkich ćwiczeń, które realizowała ze studentami i które mogą pomóc nabyć lub utrwalić podstawowe umiejętności niezbędne w procesie studiowania. Należy je traktować tylko jako zestaw pomysłów czy podpowiedzi, które mogą zainspirować wszystkich prowadzących pracownię do własnych twórczych poszukiwań. 18.1. Zajęcia organizacyjne Ćwiczenie 1. Przykładowy formularz do wypełnienia przez studentów podczas zajęć organizacyjnych. Studenci otrzymują na pierwszych zajęciach ankietę do wypełnienia, która będzie pomocna przy ustaleniu harmonogramu i realizacji poszczególnych tematów. Pytania w ankiecie można ustalać dowolnie. 18.2. Źródła informacji Ćwiczenie 2. Polskie naukowe czasopisma geograficzne. Studenci losują nazwę polskiego czasopisma geograficznego. Zadaniem domowym jest wypełnienie tabeli na podstawie kwerendy bibliotecznej. Zebrane przez studentów informacje będą stanowić podstawę dyskusji na temat stanu i roli polskich czasopism geograficznych. 18.3. Zasady sporządzania notek bibliograficznych i cytowania literatury Ćwiczenie 3. Sporządzanie spisu literatury. Przygotowujemy dwie wersje spisu literatury. Jedna sporządzona jest zgodnie z zasadami ustalonymi podczas pracowni (2), druga zawiera liczne błędy i niekonsekwencje (1). Zadaniem studentów jest poprawienie wersji z błędami za pomocą znaków korektorskich. Po zakończeniu ćwiczenia studenci otrzymują spis literatury wykonany zgodnie z przyjętymi zasadami i sprawdzają, czy poprawili wszystkie błędy. 352 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:............. Rok akademicki:................. Prowadzący:.................. Termin oddania:................. PROPOZYCJE TEMATÓW PRAC PISEMNYCH I ZAJĘĆ DYSKUSYJNYCH PROWADZONYCH W RAMACH PRACOWNI OGÓLNEJ 1. Imię i nazwisko, rok studiów 2. Temat(y) dziesięciominutowej wypowiedzi ustnej. 3. Temat(y) pracy kompilacyjnej 4. Autor(rzy) i tytuł(y) omawianej i recenzowanej książki 5. Trasa i cel prowadzonych przez studentów ćwiczeń terenowych 6. Inne propozycje, życzenia i uwagi do pracowni Ćwiczenie 1. Zajęcia organizacyjne (zob. rozdz. 18.1) 18.1. ZAJĘCIA ORGANIZACYJNE 353 PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:................ Rok akademicki:.................... Prowadzący:..................... Termin oddania:.................... Uzupełnij tabelę. POLSKIE NAUKOWE CZASOPISMA GEOGRAFICZNE Ćwiczenie 2. Polskie naukowe czasopisma geograficzne (zob. rozdz. 18.2) Lp. Kategoria Charakterystyka 1. Tytuł czasopisma 2. Rok pierwszego wydania 3. Organ wydający Komitet/Rada Redakcyjna (międzynarodowy, ogólnopolski z udziałem gości zagranicznych, ogólnopolski, regionalny, lokalny) 4. Rodzaj czasopisma kryterium: częstość wydań (tygodnik, miesięcznik, kwartalnik, półrocznik, rocznik) 5. Rodzaj czasopisma: - źródłowe (artykuły opisujące oryginalne wyniki badań) - przeglądowe (artykuły opisują- ce i zestawiające wnioski z wielu publikacji źródłowych) 6. Język (kongresowy, polski ze streszczeniami w językach kongresowych, polski) 7. Zasięg (międzynarodowy, ogólnopolski, regionalny, lokalny) 8. Zakres tematyczny 9. Szata graficzna 10. Format 11. Miara oddziaływania: Impact Factor (IF); liczba punktów na liście B MNiSW 354 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:................ Rok akademicki:.................... Prowadzący:..................... Termin oddania:.................... Popraw spis literatury zgodnie z zasadami ustalonymi podczas pracowni. SPIS LITERATURY (1) Teisseyre A., K. 1992: Epizodyczne koryta a rozwój suchych dolin w krajobrazie rolniczym, Acta Universitatis Wratislaviensis. Prace Geologiczno--Mineralogiczne, 31, pp.1-69 Chełmicki, W., 1997. Degradacja i ochrona wód, Część pierwsza Jakość, Uniw. Jag., Instytut Geografii, Kraków, s. 252. Chomicz, K.:, 1951, Ulewy i deszcze nawalne w polsce, Wiadomości Służby Hydrologicznej i Meteorologicznej, 3:5-88. Czyżowska E.,(1995), Skutki geomorfologiczne i sedymentologiczne gwałtownej ulewy w dolinie Kalinki 15 września 1995 roku (Wyżyna Miechowska), - Przegląd Geologiczny. 44, (8): ss. 813-816. Długosz, M„ i Gębica, P., Geomorfologiczne skutki oraz rola lokalnych ulew i powodzi w kształtowaniu rzezby progu Pogórza Karpackiego (na przykładzie ulewy z czerwca 2006 r. w rejonie Sędziszowa Młp.), [in:] W. Florek (ed.) Rola procesów ekstremalnych w kształtowaniu rzeźby, Land-form Analysis 8,13-20.2008. Licznar P., Rojek, M., [2002], Erozyjność deszczy Polski południowo-zachodniej na przykładzie stacji Wrocław-Swojec, - Przegląd Naukowy SGGW, Inżynieria i Kształtowanie Środowiska 11,2, :5-14. Balon, J, 2007. Stabilność środowiska przyrodniczego Karpat Zachodnich powyżej górnej granicy lasu. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, ss.262. Kraków. Figuła K., Erozja w terenach górskich, 1960, Wiadomości IMUZ 1 (4),109—147. Baryła A„ 2004, Erozyjność deszczy w rejonie Puczniewa, Przegląd Naukowy Inżynierii i Kształtowania Środowiska 13, 2(29):48-54. Izmaiłow, B., 1995: Klimatyczne uwarunkowania morfologicznej działalności wiatru na progu pogórza Wielickiego w rejonie Bochni, [w:] Kaszowski L. (red.) Dynamika i antropogeniczne przeobrażenia środowiska przyrodniczego Progu Karpat między Rabą a Uszwicą, Instytut Geografii UJ, Kraków, p. 195-203. Ćwiczenie 3. Sporządzanie spisu literatury (zob. rozdz. 18.3) 18.3. ZASADY SPORZĄDZANIA NOTEK BIBLIOGRAFICZNYCH Ćwiczenie 3. Sporządzanie spisu literatury (zob. rozdz. 18.3) - c.d. Nowicki J., 1977, Porównanie efektywności uprawy tarasowej, beztaraso-wej i trwałego zadarnienia stoku. Zesz. Problemów. Postęp. Nauk Roln., 193:157-171. Jadczyszyn J., (2010), Spływ powieżchniowy i erozja gleby w użytkowanej rolniczo mikro-zlewni stokowej (Rogalów, Wyżyna lubelska), [w] E. Smolska, Rodzik J„ Procesy erozyjne na stokach użytkowanych rolniczo (metody badań, dynamika i skutki), Prace i Studia Geogr., (45), 67-77s. Migoń Piotr., 2006, Geomorfologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 461 ss. Kaszowski L. (redaktor.), 1995c, Struktura i funkcjonowanie środowiska przyrodniczego progu Karpat, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne 100,160s. Widacki W., 1979a, Relacja człowiek-środowisko jako zagadnienie sterowania, Przegląd Geograficzny 51,4, :687-701. van Andel T.,H., 1997, Nowe spojrzenie na starą Planetę. Zmienne oblicze ziemi, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa, ss. 304. Gerlach T„ 1976a, Bąbardująca działalność kropel deszczu i jej znaczenie w przemieszczaniu gleby na stokach, Studia Geomorphologica carpatho--Balcanica 10,1-116. Froehlich W., Mechanizm transportu fluwialnego i dostawy zwietrzelin do koryta w górskiej zlewni fliszowej, 1982: Prace Geograficzne IG i PZ PAN 143;1-144. STARKEL, L, 1972, Charakterystyka rzeźby Polskich Karpat i jej znaczenie dla gospodarki ludzkiej. Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich 10:, 75-150. Paluszek J„ 1994, Wpływ erozji wodnej na strukturę i wodoodporność agregatów gleb płowych wytworzonych z lessu, Roczniki Gleboznawcze 45(3-4): pp. 21-31. REJMAN, J. i Dębicki R., 2002: Postęp metodyczny w opisie i badaniach pro-cesóew erozji wodnej gleb. Acta Agrophisica 63,159-177. Słupik J„ Zróżnicowanie spływu powierzchniowego na fliszowych stokach górskich, 1973, Dokumen. Geograficzna, 2,1 -118. Okołowicz Wincenty, klimatologia ogólna, PWN, Warszawa, 395 stron. 1969. Cebulak E„ 1998-1999, Charakterystyka wysokich opadów wywołujących wezbrania rzek karpackich, Folia Geographica, Series Geographica-Phy-sica 29-30, s. 43-65. 356 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ SPIS LITERATURY (2) Andel van T.H., 1997, Nowe spojrzenie na starą planetę. Zmienne oblicze Ziemi, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Balon J„ 2007, Stabilność środowiska przyrodniczego Karpat Zachodnich powyżej górnej granicy lasu, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków. Baryła A., 2004, Erozyjność deszczy w rejonie Puczniewa, „Przegląd Naukowy Inżynierii i Kształtowania Środowiska", 13,2(29): 48-54. Cebulak E„ 1998-1999, Charakterystyka wysokich opadów wywołujących wezbrania rzek karpackich, „Folia Geographica, Series Geographica-Physica", 29-30:43-65. Chełmicki W., 1997, Degradacja i ochrona wód. Część pierwsza Jakość, Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii, Kraków. Chomicz K., 1951, Ulewy i deszcze nawalne w Polsce, „Wiadomości Służby Hydrologicznej i Meteorologicznej", 3:5-88. Czyżowska E.,1995, Skutki geomorfologiczne i sedymentologiczne gwałtownej ulewy w dolinie Kalinki 15 września 1995 roku (Wyżyna Miechowska), „Przegląd Geologiczny", 44(8): 813-816. Długosz M„ Gębica R, 2008, Geomorfologiczne skutki oraz rola lokalnych ulew i powodzi w kształtowaniu rzeźby progu Pogórza Karpackiego (na przykładzie ulewy z czerwca 2006 r. w rejonie Sędziszowa Młp.), [w:] W. Florek (red.). Rola procesów ekstremalnych w kształtowaniu rzeźby, „Landform Analysis", 8:13-20. Figuła K.,1960, Erozja w terenach górskich,„Wiadomości IMUZ", 1 (4): 109-147. Froehlich W., 1982, Mechanizm transportu fluwialnego i dostawy zwietrzelin do koryta w górskiej zlewni fliszowej, „Prace Geograficzne IGiPZ PAN", 143: 1-144. Gerlach T„ 1976, Bombardująca działalność kropel deszczu i jej znaczenie w przemieszczaniu gleby na stokach, „Studia Geomorphologica Carpa-tho-Balcanica", 10:1-116. Izmaiłow B., 1995, Klimatyczne uwarunkowania morfologicznej działalności wiatru na progu Pogórza Wielickiego w rejonie Bochni, [w:] L. Kaszowski (red.), Dynamika i antropogeniczne przeobrażenia środowiska przyrodniczego Progu Karpat między Rabą a Uszwicą, Instytut Geografii UJ, Kraków, 195-203. Jadczyszyn J„ 2010, Spływ powierzchniowy i erozja gleby w użytkowanej rolniczo mikrozlewni stokowej (Rogalów, Wyżyna Lubelska), [w:] E. Smolska, J. Rodzik (red.), Procesy erozyjne na stokach użytkowanych rolniczo (metody badań, dynamika i skutki),„Prace i Studia Geograficzne", 45:67-77. Ćwiczenie 3. Sporządzanie spisu literatury (zob. rozdz. 18.3) - c.d. 18.3. ZASADY SPORZĄDZANIA NOTEK BIBLIOGRAFICZNYCH 357 Ćwiczenie 3. Sporządzanie spisu literatury (zob. rozdz. 18.3) - c.d. Kaszowski L. (red.), 1995, Struktura i funkcjonowanie środowiska przyrodniczego Progu Karpat, „Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne" 100, 1-160. Licznar P„ Rojek, M., 2002, Erozyjność deszczy Polski południowo-zachodniej na przykładzie stacji Wrocław-Swojec, „Przegląd Naukowy SGGW, Inżynieria i Kształtowanie Środowiska", 11(2): 5-14. Migoń R, 2006, Geomorfologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Nowicki J„ 1977, Porównanie efektywności uprawy tarasowej, beztarasowej i trwałego zadarnienia stoku, „Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych", 193:157-171. Okołowicz W., 1969, Klimatologia ogólna, PWN, Warszawa. Paluszek J„ 1994, Wpływ erozji wodnej na strukturę i wodoodporność agregatów gleb płowych wytworzonych z lessu, „Roczniki Gleboznawcze", 45(3-4): 21-31. Rejman J., Dębicki R., 2002, Postęp metodyczny w opisie i badaniach procesó-ew erozji wodnej gleb, „Acta Agrophisica", 63:159-177. Słupik J., 1973, Zróżnicowanie spływu powierzchniowego na fliszowych stokach górskich,„Dokumentacja Geograficzna", 2,1-98. Starkel L., 1972, Charakterystyka rzeźby Polskich Karpat i jej znaczenie dla gospodarki ludzkiej, „Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich", 10: 75-150. Teisseyre A.K., 1992, Epizodyczne koryta a rozwój suchych dolin w krajobrazie rolniczym, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prace Geologiczno-Mine-ralogiczne", 31:1-69. Widacki W., 1979, Relacja człowiek-środowisko jako zagadnienie sterowania, „Przegląd Geograficzny", 51 (4): 687-701. Ćwiczenie 3 warto powtarzać co jakiś czas i za każdym razem podawać inne wzory sporządzania spisu literatury. Zadaniem studentów jest dostosowanie się do ustalonych wymagań redakcyjnych. 358 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ 18.4. Praca z tekstem naukowym Ćwiczenie 4. Praca z tekstem naukowym - rodzaje tekstów. Który z załączonych tekstów jest tekstem naukowym? Studenci otrzymują zestaw pięciu ponumerowanych tekstów (takich samych dla wszystkich). Zadaniem studentów jest ocena, który z tekstów jest tekstem naukowym. Po wypełnieniu tabeli (1) studenci porównują swoje odpowiedzi. W przypadku różnic starają się wspólnie dokonać prawidłowej oceny. Pierwszą część ćwiczenia kończy podsumowująca dyskusja na temat kryteriów wyróżniania literatury naukowej. Pomocny w usystematyzowaniu wiedzy może być poniższy formularz (2). Zwykle najczęściej wymienianym przez studentów kryterium wyróżniania tekstów naukowych jest język naukowy. Dlatego można poszerzyć dyskusję o cechy języka naukowego (3). Wybieramy jeden z tekstów, który spełnia wszystkie kryteria tekstu naukowego, i analizujemy szczegółowo jego strukturę. Zadaniem studentów jest uważne zapoznanie się z tekstem, nazwanie jego poszczególnych elementów, podanie ich charakterystycznych cech oraz funkcji, jaką pełnią w tekście. Po wypełnieniu tabeli (4) studenci porównują swoje odpowiedzi. W przypadku różnic starają się wspólnie dokonać prawidłowej oceny. Ćwiczenie kończy podsumowująca dyskusja na temat struktury tekstów naukowych. Ćwiczenie 5. Praca z tekstem naukowym - czytanie i redakcja tekstu naukowego. Przygotowujemy dwie wersje tego samego tekstu. Tekst nie powinien być dłuższy niż 1 strona formatu A4. Może to być fragment podręcznika, książki lub artykułu. Pierwszą wersję (tekst 1) stanowi dosłownie przepisany fragment tekstu naukowego. Drugą - ten sam tekst (tekst 2), tylko że bez podziału na akapity, bez znaków (części) interpunkcyjnych, z celowo popełnionymi błędami ortograficznymi, składniowymi, leksykalnymi, merytorycznymi, literówkami itp. Studenci pracują bezpośrednio na tekście nr 2. Po wykonaniu zadania otrzymują tekst oryginalny (tekst 1), porównują obydwa teksty i czerwonym kolorem poprawiają błędy, których nie dostrzegli podczas pierwszego czytania. 18.4. PRACA Z TEKSTEM NAUKOWYM 359 PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:............... Prowadzący:.................... Rok akademicki:.................. Termin oddania:.................. Ćwiczenie 4. Praca z tekstem naukowym (zob. rozdz. 18.4) PRACA Z TEKSTEM NAUKOWYM (1) 1. Rodzaje tekstów Który z załączonych tekstów jest tekstem naukowym? Wypełnij tabelę. Lp- Numer tekstu Tekst naukowy Uzasadnienie (wpisz: tak lub nie) 1. 2. 3. 4. 5. Polecenia: 1. Zapoznaj się z tekstami. 2. Oceń, który z tekstów jest tekstem naukowym. 3. Wybór uzasadnij. 360 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ PRACA Z TEKSTEM NAUKOWYM (2) 2. Podaj cechy tekstu naukowego a) .......................................................................... b) .......................................................................... 0............................................................................. d) .......................................................................... e) .......................................................................... 0............................................................................. g) ......................................................................... h) ......................................................................... i) ......................................................................... j) ......................................................................... k) ......................................................................... l) ......................................................................... ł) ........................................................................... PRACA Z TEKSTEM NAUKOWYM (3) 3. Podaj cechy języka naukowego a) ............................................................. b) ............................................................. 0................................................................ d) ............................................................. e) ,............................................................ f) ............................................................. g) ............................................................. h) ............................................................. i) ............................................................. j) ............................................................. k) ........................................................................... Ćwiczenie 4. l) ........................................................................... Praca z tekstem naukowym ł) ............................................................................ (zob. rozdz. 18.4) - c.d. 18.4. PRACA Z TEKSTEM NAUKOWYM 361 PRACA Z TEKSTEM NAUKOWYM (4) 4. Główne elementy tekstu naukowego Ćwiczenie 4. Praca z tekstem naukowym (zob. rozdz. 18.4) - c.d. LP- Nazwa Cechy charakterystyczne i funkcja w tekście 1. cechy: funkcja: 2. cechy: funkcja: 3. cechy: funkcja: 4. cechy: funkcja: 5. cechy: funkcja: 6. cechy: funkcja: 7. cechy: funkcja: 8. cechy: funkcja: 9. cechy: funkcja: 10. cechy: funkcja: 11. cechy: funkcja: 12. cechy: funkcja: 13. cechy: funkcja: 362 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:.............. Rok akademicki:.................. Prowadzący:................... Termin oddania:.................. CZYTANIE TEKSTU NAUKOWEGO Źródło: (pełna notka bibliograficzna cytowanego tekstu) Polecenia: 1. Przeczytaj uważnie poniższy tekst. 2. Podziel tekst na akapity. 3. Popraw dostrzeżone błędy. 4. Wstaw znaki interpunkcyjne. Ćwiczenie 5. Praca z tekstem naukowym (zob. rozdz. 18.4) 18.4. PRACA Z TEKSTEM NAUKOWYM 363 18.5. Sporządzanie konspektu Ćwiczenie 6. Sporządzanie konspektu tekstu. Przygotowujemy kopie artykułu naukowego (ten sam dla wszystkich). Zadaniem studentów jest wykonanie w domu konspektu artykułu według zasad zaproponowanych przez prowadzącego podczas pracowni. Można wykorzystać zamieszczony poniżej schemat. Na kolejnych zajęciach studenci pracują w dwuosobowych grupach. Porównują swoje konspekty. Zwracają uwagę zarówno na metodę konspektowania, jak i na treść konspektu. Wymieniają się doświadczeniami. Ćwiczenie kończy podsumowująca dyskusja na temat technik i korzyści płynących z konspektowania. Przykładowy wzór sporządzania konspektu artykułu: Zasady sporządzania konspektu 1. Czytanie pierwsze - pobieżne, ma charakter poznawczy i służy analizie orientacyjnej tekstu. 2. Czytanie drugie - uważne z podkreślaniem lub znakowaniem na marginesach istotnych treści (jeśli studenci pracują na tekstach, które nie są ich własnością, podkreślenia powinny być robione lekko i miękkim ołówkiem, tak aby później łatwo było je zetrzeć. Nie należy podkreślać dużo). 3. Konspektujemy na oddzielnych kartkach z marginesami u góry i z boku. 4. Na pierwszej kartce konspektu, na marginesie górnym zamieszczamy pełną notkę bibliograficzną konspektowanego tekstu (zob. wzór konspektu - strona 1). Na kolejnych - już tylko nazwisko autora i tytuł w skrócie (zob. wzór konspektu - strona 2 i kolejne). Pod tytułem zostawiamy wolne miejsce, by już po zakończeniu pracy zapisać numery stron, których treść została zakonspektowana na danej kartce. Na marginesie bocznym piszemy „konspekt konspektu”, czyli czego notatka dotyczy (zob. wzór konspektu - strona 1 i 2). 5. Piszemy tylko po jednej stronie kartki. Na odwrocie notujemy własne uwagi i przemyślenia, które dotyczą konspektowanego tekstu. 6. Piszemy wyraźnie i niezbyt gęsto. Stosujemy podkreślenia i własne symbole i oznaczenia. Nie zaleca się stosowania skrótów, gdyż dla osób z przewagą pamięci wzrokowej ważny jest wygląd graficzny słowa. 364 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:................ Prowadzący:..................... Rok akademicki:.................. Termin oddania:.................. KONSPEKT Pełna notka bibliograficzna konspektowanego artykułu ............. Numery stron, których treść została zakonspektowana na danej kartce (konspekt konspektu: czego dotyczy treść zawarta na kartce) Ćwiczenie 6. Wzór konspektu - strona 1 (zob. rozdz. 18.5) 18.5. SPORZĄDZANIE KONSPEKTU 365 PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:............... Prowadzący:.................... Rok akademicki:.................. Termin oddania:.................. KONSPEKT Ćwiczenie 6. Wzór konspektu - strona 2 i kolejne (zob. rozdz. 18.5) Nazwisko autora..................................................................... Tytuł artykułu/książki w skrócie.................................................. Numery stron, których treść została zakonspektowana na danej kartce (konspekt konspektu: czego dotyczy treść zawarta na kartce) 366 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ 18.6. Pisanie streszczenia Ćwiczenie 7. Pisanie streszczenia tekstu. Wybieramy dowolny fragment tekstu naukowego (5-8 akapitów). Zadanie polega na napisaniu trzech wersji streszczenia tego samego tekstu. I etap (praca indywidualna). Studenci samodzielnie piszą streszczenia (tabela 1) w trzech wersjach. II etap (praca w dwuosobowych grupach). Studenci w parach porównują swoje streszczenia. Wymieniają się doświadczeniami. III etap (praca w grupie). Dyskusja na temat technik pisania streszczenia. IV etap. Podsumowanie. 18.7. Pisanie pracy kompilacyjnej Ćwiczenie 8. Etapy realizacji pracy kompilacyjnej. Dzielimy uczestników pracowni na dwuosobowe grupy. Każda otrzymuje zestaw luźnych pasków papieru, z napisanymi na nich etapami realizacji pracy kompilacyjnej. Zadaniem uczestników jest uporządkowanie pasków we właściwej kolejności. Zestaw może zawierać również puste paski papieru, na wypadek gdyby studenci chcieli uzupełnić (wzbogacić) podany zestaw. Na porządkowanie pasków w grupach przeznaczamy 10 minut. Każda grupa prezentuje wyniki porządkowania i uzasadnia swój wybór. Jeżeli kolejność czynności zaproponowana przez poszczególne grupy różni się od siebie, może to być podstawą do dyskusji pomiędzy uczestnikami pracowni. 18.6. PISANIE STRESZCZENIA 367 PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:................ Rok akademicki:.................. Prowadzący:..................... Termin oddania:.................. PISANIE STRESZCZENIA Źródło: (pełna notka bibliograficzna cytowanego tekstu)........... Polecenia: 1. Przeczytaj uważnie poniższy tekst. Ćwiczenie 7. 2. Streść poszczególne akapity do 75% objętości tekstu oryginalnego. Pisanie streszczenia 3. Streść poszczególne akapity do 50% objętości tekstu oryginalnego. (zob. rozdz. 18.6) 4. Streść poszczególne akapity do jednego zdania. Streszczenie Nr Tekst akapitu 75% 50% jedno zdanie objętości tekstu objętości tekstu oryginalnego oryginalnego 1. 2. 368 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ Streszczenie Nr Tekst akapitu 75% 50% jedno zdanie objętości tekstu objętości tekstu oryginalnego oryginalnego 3. 4. 5. 6. 7. 8. 18.6. PISANIE STRESZCZENIA 369 18.8. Notowanie wykładu Ćwiczenie 9. Notowanie wykładu. Przygotowujemy pisemnie krótki (15-20 minut) wykład na dowolny temat. I etap (praca indywidualna). Czytamy wykład (1), a studenci notują (2). Po zakończeniu wykładu pozostawiamy 2-3 minuty na przejrzenie notatek. Wykład czytamy jeszcze raz. Podczas drugiego wykładu, studenci - używając innego koloru długopisu - uzupełniają notatki. Pozostawiamy kolejne 2-3 minuty na przejrzenie notatek. Jest to czas przeznaczony na porównanie treści notatek podczas pierwszego i drugiego słuchania. II etap (praca w dwuosobowych grupach). Studenci w parach porównują swoje notatki. Zwracają uwagę zarówno na metodę notowania, jak i na treść notatek. Wymieniają się doświadczeniami. III etap (praca w grupie). Dyskusja: - Wady i zalety różnych technik notowania. - Od czego zależy liczba i jakość zanotowanych informacji. IV etap. Podsumowanie. 18.9. Zasady interpretacji tabel i wykresów Ćwiczenie 10. Czytanie i analiza danych w tabeli. Przygotowujemy tabele z dowolnie wybranego tekstu naukowego lub książki. Zadaniem studentów jest interpretacja zawartych w tabeli danych. Przy pisaniu analizy pomocne będzie wypełnienie zamieszczonego poniżej formularza, przy czym pytania w zależności od rodzaju analizowanych zjawisk mogą być zmieniane i uszczegóławiane. Ćwiczenie kończy krótka dyskusja podsumowująca. Ćwiczenie 11. Analiza wykresu. Przygotowujemy wykres z dowolnie wybranego tekstu naukowego lub książki. Zadaniem studentów jest interpretacja przedstawionych na wykresie informacji. Przy pisaniu analizy pomocne będzie wypełnienie 370 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:............. Rok akademicki:................. Prowadzący:.................. Termin oddania:................. ETAPY REALIZACJI PRACY KOMPILACYJNEJ OPRACOWANIE ILUSTRACYJNEJ CZĘŚCI PRACY SFORMUŁOWANIE TEMATU OSTATECZNY WYDRUK PRACY SFORMUŁOWANIE CELU NAPISANIE PLANU ZBIERANIE LITERATURY PRZYGOTOWANIE CZASOWEGO PLANU PRACY PISANIE TEKSTU KOŃCOWE SPRAWDZANIE NANOSZENIE POPRAWEK CZYTANIE LITERATURY WYDRUK TEKSTU SFORMUŁOWANIE ZAKRESU OSTATECZNE CZYTANIE TEKSTU WSTĘPNE OKREŚLENIE PROBLEMATYKI KONSPEKTOWANIE LITERATURY OPRACOWANIE METODY Polecenia: Ćwiczenie 8. 1. Uporządkuj paski we właściwej kolejności. Etapy realizacji pracy kompilacyjnej 2. Uzasadnij wybór. (zob. rozdz. 18.7) 18.7. PISANIE PRACY KOMPILACYJNEJ 371 PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:............... Prowadzący:.................... Rok akademicki:.................. Termin oddania:.................. NOTOWANIE WYKŁADU (1) treść wykładu Ćwiczenie 9. Notowanie wykładu (zob. rozdz. 18.8) 372 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:................ Rok akademicki:.................. Prowadzący:.................... Termin oddania:.................. NOTOWANIE WYKŁADU (2) notatka studenta Ćwiczenie 9. Notowanie wykładu (zob. rozdz. 18.8) - c.d. 18.8. NOTOWANIE WYKŁADU 373 PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:............... Prowadzący:.................... Rok akademicki:.................. Termin oddania:.................. CZYTANIE TABELI Pełna notka bibliograficzna artykułu/książki, z której pochodzi tabela Ćwiczenie 10. Czytanie i analiza danych w tabeli (zob. rozdz. 18.9) Lp- Kategoria Pytanie Odpowiedź 1. Co jest przedmiotem analizy? 2. Przedmiot analizy Jaki okres reprezentują zamieszczone w tabeli dane? 3. Jakie znaczenie ma analizowane zjawisko? 4. Jaka jest intensywność zjawiska? 5. Zróżnicowanie zjawiska Czy zjawisko jest zróżnicowane? 6. (dotyczy przestrzeni) Jaki jest rodzaj zróżnicowania? 7. Dlaczego zjawisko jest zróżnicowane? 8. Jakie znaczenie ma zróżnicowanie zjawiska? 9. Jaki jest kierunek zmian? 10. Jaka jest zmienność zjawiska? 11. Zmiany w przebiegu Dlaczego nastąpiły zmiany w przebiegu zjawiska (dotyczy czasu) zjawiska? 12. Jakie znaczenie mają zmiany w przebiegu zjawiska? 13. Czy istnieje zależność między (pomiędzy) zjawiskami? 14. Jaki jest rodzaj zależności? 15. Zależność dwóch zjawisk Dlaczego istnieje zależność pomiędzy zjawiskami? 16. Jakie znaczenie ma występowanie zależno- ści między (pomiędzy) zjawiskami? 374 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:............... Rok akademicki:.................. Prowadzący:.................... Termin oddania:.................. ANALIZA TABELI Pełna notka bibliograficzna artykułu/książki, z której pochodzi tabela Tekst Ćwiczenie 10. Czytanie i analiza danych w tabeli (zob. rozdz. 18.9) - c.d. 18.9. ZASADY INTERPRETACJI TABEL I WYKRESÓW 375 PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:............... Prowadzący:.................... Rok akademicki:.................. Termin oddania:.................. CZYTANIE WYKRESU ćwiczenie ii. Pełna notka bibliograficzna artykułu/książki, z której pochodzi wykres Analiza wykresu (zob. rozdz. 18.9) Lp- Kategoria Pytanie Odpowiedź 1. Przedmiot Co jest przedmiotem analizy? 2. analizy Jaki okres reprezentują przedstawione na wykresie dane? 3. Jakie znaczenie ma analizowane zjawisko? 4. Zróżnicowa- Jaka jest intensywność zjawiska? 5. nie zjawiska Czy zjawisko jest zróżnicowane? 6. (dotyczy Jaki jest rodzaj zróżnicowania? 7. przestrzeni) Dlaczego zjawisko jest zróżnicowane? 8. Jakie znaczenie ma zróżnicowanie zjawiska? 9. Jaka jest zmienność zjawiska? 10. Zmiany Jaki jest kierunek zmian? 11. w przebiegu Czy kierunek zmian jest taki sam w całym analizowanym zjawiska okresie? 12. (dotyczy Kiedy nastąpiły największe zmiany? 13. czasu) Dlaczego nastąpiły zmiany w przebiegu zjawiska? 14. Jakie znaczenie mają zmiany w przebiegu zjawiska? 15. Czy istnieje zależność między (pomiędzy) zjawiskami? 16. Czy zależność jest słaba czy silna? 17. Zależność Jaki jest rodzaj zależności? Prostoliniowa czy krzywoliniowa? 18. dwóch Dla jakich okresów zależności pomiędzy zjawiskami są/nie są zjawisk zgodne z ogólną tendencją zmian? 19. Dlaczego istnieje zależność pomiędzy zjawiskami? 20. Jakie znaczenie ma występowanie zależności między (pomię- dzy) zjawiskami? 376 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:............... Rok akademicki:.................. Prowadzący:.................... Termin oddania:.................. ANALIZA WYKRESU Pełna notka bibliograficzna artykułu/książki, z której pochodzi tabela Tekst Ćwiczenie 11. Analiza wykresu (zob. rozdz. 18.9) - c.d. 18.9. ZASADY INTERPRETACJI TABEL I WYKRESÓW zamieszczonego poniżej formularza, przy czym pytania w zależności od rodzaju analizowanych zjawisk mogą być zmieniane i uszczególawiane. Ćwiczenie kończy krótka dyskusja podsumowująca. 18.10. Zasady czytania map Ćwiczenie 12. Czytanie i analiza zjawisk na mapie. Przygotowujemy dowolną mapę. Zadaniem studentów jest analiza przedstawionego na mapie zjawiska. Przy pisaniu analizy pomocne będzie wypełnienie zamieszczonego poniżej formularza, przy czym pytania w zależności od rodzaju map mogą być zmieniane i uszczegó-ławiane. Ćwiczenie kończy krótka dyskusja podsumowująca. 18.11. Przygotowanie krótkiej wypowiedzi Ćwiczenie 13. Szybkie przeglądanie książek. Przygotowanie ustnej wypowiedzi można połączyć z ćwiczeniem łączącym umiejętność szybkiego przeglądania książek. Umiejętności nabyte podczas wykonywania tego ćwiczenia pomogą studentom w realizacji tematu poświęconego recenzji tekstu naukowego. Studenci dostają losowo wybraną książkę. Według załączonej tabeli szybko przeglądają książkę, po czym rekomendują ją pozostałym studentom lub odradzają jej czytanie. 18.12. Przygotowanie prezentacji komputerowej Ćwiczenie 14. Przygotowanie prezentacji komputerowej. W ramach pracowni studenci przygotowują prezentację komputerową, którą prezentują podczas wspólnej dla całego roku sesji. Jako wprawkę można wykonać następujące ćwiczenie. Prowadzący podaje wspólny dla wszystkich studentów temat wystąpienia. Zadaniem słuchaczy jest przygotowanie 6 slajdów, na których przedstawione zostaną: tytuł prezentacji (1), cel wystąpienia (2), slajdy ilustrujące prezentowane zagad 378 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ nienie (3, 4, 5) oraz wnioski (6). Slajdy 3,4, i 5 powinny zawierać cztery podstawowe elementy: tytuł slajdu, informację, ilustrację i źródło. Na zajęciach studenci prezentują swoje slajdy i dyskutują nad zastosowanymi rozwiązaniami i sformułowaniami. Wybierają najlepsze slajdy i uzasadniają swój wybór. 18.13. Zasady kompozycji posteru Ćwiczenie 15. Ocena posteru. Zanim studenci przystąpią do opracowywania własnego posteru, można wykonać ćwiczenie polegające na ocenie istniejących już posterów. W budynku IG iGP UJ na ścianach korytarzy i sal wykładowych prezentowane są liczne postery, które są pokłosiem wielu konferencji naukowych, w których brali udział pracownicy i doktoranci Instytutu Geografii. Zadaniem studentów jest wybranie najlepszego posteru spośród kilku (3-5) wskazanych przez prowadzącego pracownię. Dla ułatwienia można wykorzystać zamieszczony poniżej formularz, w którym zestawione są kryteria oceny (1). Pracę kończy pisemne uzasadnienie wyboru (2). Studenci pracę wykonują indywidualnie i samodzielnie. Na kolejnych zajęciach prezentują wyniki swojej pracy. Ćwiczenie to umożliwi studentom poznanie w krótkim czasie wielu posterów oraz nauczy, na jakie elementy należy zwrócić szczególną uwagę, by poster jak najlepiej spełniał swoją funkcję. 18.14. Prowadzenie i uczestnictwo w dyskusji Ćwiczenia 16. Dyskusja polemiczna. Ćwiczenia 17. Dyskuja panelowa. Ćwiczenia 18. Dyskusja akwarium i dyskusja punktowana. 18.13. ZASADY KOMPOZYCJI POSTERU 379 PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:............... Prowadzący:.................... Rok akademicki:.................. Termin oddania:.................. CZYTANIE MAPY Pełna notka bibliograficzna mapy...................................... Ćwiczenie 12. Czytanie i analiza zjawisk na mapie (zob. rozdz. 18.10) Lp- Kategoria Pytanie Odpowiedź 1. Co jest przedmiotem analizy? 2. Przedmiot analizy Jaki okres reprezentują przedstawione na mapie dane? 3. Jakie znaczenie ma analizowane zjawisko? 4. Jaka jest intensywność zjawiska? 5. Czy zjawisko jest zróżnicowane? 6. Jaki jest rodzaj zróżnicowania? 7. Zróżnicowanie Czy można wyróżnić regiony charakteryzujące zjawiska się różną intensywnością zjawiska? 8. (dotyczy przestrzeni) Gdzie występuje największa, a gdzie najmniejsza intensywność zjawiska? 9. Dlaczego zjawisko jest zróżnicowane? 10. Jakie znaczenie ma zróżnicowanie zjawiska? 15. Czy istnieje zależność między (pomiędzy) zjawiskami? 17. Zależność dwóch Jaki jest rodzaj zależności? 19. zjawisk Dlaczego istnieje zależność pomiędzy zjawiskami? 20. Jakie znaczenie ma występowanie zależności między (pomiędzy) zjawiskami? 380 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:............... Rok akademicki:.................. Prowadzący:.................... Termin oddania:.................. ANALIZA ZJAWISK NA MAPIE Pełna notka bibliograficzna mapy Tekst Ćwiczenie 12. Czytanie i analiza zjawisk na mapie (zob. rozdz. 18.10) - c.d. 18.10. ZASADY CZYTANIA MAP 381 PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:.............. Rok akademicki:................. Prowadzący:................... Termin oddania:................. SZYBKIE PRZEGLĄDANIE KSIĄŻEK Pełna notka bibliograficzna książki Lp- Kategoria Charakterystyka 1. Autor 2. Tytuł 3. Rok wydania 4. Spis treści 5. Przedmowa 6. Wydawnictwo 7. Kartkowanie treść książki rodzaj tekstu język ilustracyjna forma pracy bibliografia TAK NIE DIAGNOZA argumenty: argumenty: (czytam/nie czytam) 8. UZASADNIENIE (argumenty) Polecenia: Ćwiczenie 13. 1. Wypełnij tabelę. Szybkie przeglądanie książek 2. Na podstawie informacji zawartych w tabeli przygotuj krótką wypo- (zob. rozdz. 18.11) wiedź (5-7 minut) rekomendującą książkę lub nie. 382 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:................ Rok akademicki:.................. Prowadzący:.................... Termin oddania:.................. 1. Tytuł prezentacji Imię i nazwisko autora__________________ Afiliacja Tytuł slajdu______________________________________________4. Ilustracja fot._____________ Informacja Źródło Wnioski 6. 2. 3. Ćwiczenie 14. Przygotowanie prezentacji komputerowej (zob. rozdz. 18.12) 18.12. PRZYGOTOWANIE PREZENTACJI KOMPUTEROWEJ 383 PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:................. Rok akademicki:................... Prowadzący:...................... Termin oddania:................... Ćwiczenie 15. Ocena posteru ZASADY KOMPOZYCJI POSTERU (1) (zob. rozdz. 18.13) Arkusz oceny Maks, Numer posteru Lp. Kategoria Charakterystyka liczba punk- 1. 2. 3. 4. 5. tów Tytuł (czy tytuł jest właściwie 1. sformułowany i czy treść posteru odpowiada tytułowi i wyczerpująco opisuje zagadnienie?) 2. Cel (czy cel pracy został jasno i poprawnie sformułowany?) Wartość merytoryczna posteru (czy 3. treści są udokumentowane i poprawnie zestawione i zinterpretowane) 4. Wnioski (czy wnioski są poprawne i czy odpowiadają na postawiony w pracy cel?) 5. Typ kompozycji posteru (klasyczny, spiralny, promienisty) 6. Liczba oraz układ kolumn i wierszy, wielkość marginesów Wielkość rycin, tabel (czy są dostosowane 7. do wielkości kolumn, bloków informacyjnych i układu posteru?) 8. Rodzaj tła (jednorodne, wzorzyste, odpo- wiednio dobrane do rycin i fotografii 9. Ogólna kolorystyka całej kompozycji 10. Tekst (poprawność językowa, składniowa, ortografia, wielkość czcionki) Ryciny, zdjęcia, tabele (odpowiedni dobór i jakość wykresów, zdjęć i tabel, kształt, kolorystyka, kontrast, adekwatne podpi- 11. sy, opis wszystkich zmiennych i jednostek na osiach wykresów i w tabelach, umieszczenie skali/podziałki oraz legendy na mapach) 12. Konsekwencja w stosowaniu przyjętego stylu 13. Oryginalność, pomysłowość, wkład pracy 14. Suma punktów 384 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ Klucz Nr Imię i nazwisko autora Tytuł posteru posteru 1. 2. 3. 4. 5. ZASADY KOMPOZYCJI POSTERU (2) Nazwisko autora zwycięskiego posteru: Tytuł posteru: Tekst Ćwiczenie 15. Ocena posteru (zob. rozdz. 18.13) - c.d. 18.13. ZASADY KOMPOZYCJI POSTERU 385 PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:............... Prowadzący:.................... Rok akademicki:.................. Termin oddania:.................. DYSKUSJA POLEMICZNA (1) Temat dyskusji: Stanowisko zajmowane w dyskusji. TAK/NIE Rola.............. Tabela 1. Argumenty„za"na poparcie zajmowanego stanowiska [1], przewidywany argument „przeciw" [2] potencjalny kontrargument na przewidywany argument„przeciw” [3] Przewidywany Kontrargument Lp. Argumenty „za" argument„przeciw" na przewidywany argument„przeciw" [1] [2] [3] 1. 2. 3. 4. 5. itd. Tabela 2. Propozycja potencjalnych pytań zadawanych zwolennikom opcji przeciwnej Ćwiczenie 16. Scenariusz dyskusji polemicznej (zob. rozdz. 18.14) Lp- Adresat Pytanie 1. 2. 3. 4. 5. itd. 386 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ SCENARIUSZ DYSKUSJI POLEMICZNEJ (2) 1. Przygotowanie 1.1. Ustalenie tematu dyskusji (może być zaproponowany przez prowadzącego lub studentów albo wybrany w drodze głosowania spośród tematów zaproponowanych na pierwszych zajęciach (zob. rozdz. 18.1). 1.1.1. Temat dyskusji powinien zawierać kwestię do rozstrzygnięcia, by możliwe było zajęcie jednoznacznego stanowiska (np. Czy zbiornik retencyjny na Rabie w Dobczycach powinien zostać udostępniony do celów rekreacyjnych?) 1.1.2. Tematpowinienbyćpodanyminimumztygodniowymwyprzedzeniem, tak aby studenci mieli czas na przygotowanie argumentów. 1.2. Podział uczestników na dwie grupy. 1.2.1. Pierwsza grupa to grupa popierająca opcję „za”. 1.2.2. Druga grupa to grupa popierająca opcję „przeciw”. 1.2.3. Studenci wybierają grupę zgodnie ze swoimi przekonaniami (choć możliwa jest również opcja odwrotna). 1.3. Każda z osób w grupie „za” przyjmuje w dyskusji określoną rolę (wybraną lub wskazaną przez prowadzącego). Reprezentują określone osoby, grupy czy instytucje, zainteresowane przeforsowaniem konkretnych rozwiązań (np. burmistrz Dobczyc, burmistrz Myślenic, wójtowie gmin, na których terenie leży zbiornik, przedstawiciel Małopolskiej Agencji Rozwoju Regionalnego, Przedstawiciel Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji, przedstawiciel Państwowego Związku Wędkarskiego, przedstawiciel inicjatywy „Tak dla Zalewu Dobczyckiego” itd.). 1.4. Każda z osób w grupie „przeciw” przyjmuje w dyskusji określoną rolę (wybraną lub wskazaną przez prowadzącego). Reprezentują określone osoby, grupy czy instytucje, zainteresowane przeforsowaniem konkretnych rozwiązań (np. dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej, reprezentant Stacji Naukowej IGiGP UJ w Gaiku-Brzezowej, przedstawiciel Zakładu Uzdatniania Wody „Raba” w Dobczycach itd.). 1.5. Studenci znają swoje role w dyskusji, ale na etapie przygotowania pracują w grupach. Osobno grupa „za”, osobno grupa „przeciw”. Członkowie grup nie kontaktują się ze sobą ani nie zdradzają, jaką przyjmą strategię w dyskusji i jakich użyją argumentów. 1.6. Grupy natomiast mogą konsultować wybrane przez siebie kwestie z prowadzącym zajęcia. 1.7. Prowadzący zajęcia zobowiązany jest do zachowania dyskrecji i nie wykorzystuje swojej wiedzy w konsultacjach z grupą przeciwną. 1.8. Uczestnicy poszczególnych grup, zgodnie z przyjętą rolą, przygotowują argumenty na poparcie swojego stanowiska. Na etapie przygotowywania wypowiedzi pomocna jest tabela 1, w której studenci wpisują argu Ćwiczenie 16. Scenariusz dyskusji polemicznej (zob. rozdz. 18.14) - c.d. 18.14. PROWADZENIE DYSKUSJI I UCZESTNICZENIE W NIEJ 387 Ćwiczenie 16. Scenariusz dyskusji polemicznej (zob. rozdz. 18.14) - c.d. menty „za” albo „przeciw” w zależności od przyjętego stanowiska [1], starają się przewidzieć argumenty „przeciw”, jakie mogą wysunąć zwolennicy opcji przeciwnej [2], i zastanowić się nad kontrargumentem na przewidywany argument „przeciw” [3]. 1.9. Uczestnicy dyskusji nie tylko przedstawiają swoje argumenty i obalają argumenty przeciwnika, ale również zadają przeciwnikom pytania dotyczące sposobów rozwiązania problemu (tabela 2). 2. Dyskusja 2.1. Dyskusją kieruje prowadzący pracownię. Po krótkim wprowadzeniu przedstawia temat i cel dyskusji, a następnie udziela głosu uczestnikom dyskusji. 2.2. Każdy z uczestników po udzieleniu mu głosu przez prowadzącego przedstawia się i wyraża swoją opinię. 2.3. Uczestnicy dyskutują wszystkie wyrażone sądy i przedstawiają rozwiązanie problemu. 3. Podsumowanie i ocena dyskusji 3.1. Merytoryczne podsumowanie dyskusji, którego dokonuje prowadzący pracownię. 3.2. Ocena przebiegu dyskusji pod względem warsztatowym. 3.2.1. Każdy z uczestników dyskusji ocenia przebieg dyskusji i wystąpienia poszczególnych osób. Ocenie podlega zarówno wartość merytoryczna wypowiedzi i użytych argumentów, jak i kultura wypowiedzi. 3.2.2. Krytyce podlega również strategia przyjęta przez poszczególne grupy. Ocena obejmuje także umiejętność współpracy i wspierania się uczestników jednej opcji w celu osiągnięcia korzystnego dla siebie rozwiązania. 388 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:............... Rok akademicki:.................. Prowadzący:.................... Termin oddania:.................. DYSKUSJA PANELOWA (1) Temat dyskusji: ................................................. Tabela 1. Panel (grupa ekspertów): Stanowisko............. Lp- Argumenty „za" Argumenty „przeciw" 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. itd. Tabela 2. Audytorium (uczący się): .... Stanowisko............ Lp. Adresat Pytanie 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. itd. Ćwiczenie 17. Scenariusz dyskusji panelowej (zob. rozdz. 18.14). 18.14. PROWADZENIE DYSKUSJI I UCZESTNICZENIE W NIEJ 389 SCENARIUSZ DYSKUSJI PANELOWEJ (2) Ćwiczenie 17. Scenariusz dyskusji panelowej (zob. rozdz. 18.14). - c.d. 1. Przygotowanie 1.1. Ustalenie tematu dyskusji (może być zaproponowany przez prowadzącego lub studentów albo wybrany w drodze glosowania spośród tematów zaproponowanych na pierwszych zajęciach (zob. rozdz. 18.1). 1.1.1. Temat dyskusji powinien zawierać kwestię do rozstrzygnięcia, by możliwe było zajęcie jednoznacznego stanowiska (np. Czy zbiornik retencyjny na Rabie w Dobczycach powinien zostać udostępniony do celów rekreacyjnych?). 1.1.2. Temat powinien być podany minimum z tygodniowym wyprzedzeniem, by studenci mieli czas na przygotowanie argumentów. 1.2. Podział uczestników na dwie grupy. 1.2.1. Pierwsza grupa to grupa ekspertów. 1.2.2. Druga to audytorium, czyli uczący się. 1.3. Każdej z osób w panelu przydzielamy funkcję eksperta w dziedzinie, która jest przedmiotem dyskusji. Mogą oni też reprezentować określone instytucje, zainteresowane przeforsowaniem konkretnych rozwiązań (np. burmistrz Dobczyc, burmistrz Myślenic, wójtowie gmin, na których terenie leży zbiornik, przedstawiciel Małopolskiej Agencji Rozwoju Regionalnego, przedstawiciel Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji, przedstawiciel Państwowego Związku Wędkarskiego, przedstawiciel inicjatywy „Tak dla Zalewu Dobczyckiego”, dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej, reprezentant Stacji Naukowej IGiGP UJ w Gaiku-Brzezowej, przedstawiciel Zakładu Uzdatniania Wody „Raba” w Dobczycach). 1.3.1. Studenci znają swoją rolę w dyskusji, ale na etapie przygotowania pracują indywidualnie, nie kontaktują się ze sobą ani nie zdradzają, jakie zajmą stanowisko i jakich użyją argumentów. 1.3.2. Studenci natomiast mogą konsultować wybrane przez siebie kwestie z prowadzącym zajęcia. 1.3.3. Prowadzący zajęcia zobowiązany jest do zachowania dyskrecji i nie wykorzystuje swojej wiedzy w konsultacjach z innymi uczestnikami. 1.3.4. Uczestnicy panelu przygotowują swoje stanowisko w formie krótkiej wypowiedzi, przy czym musi ono kończyć się jednoznacznym opowiedzeniem się za jednym (najczęściej z dwóch możliwych) rozwiązań. Na etapie przygotowywania wypowiedzi pomocna jest tabela 1, w której studenci wpisują argumenty „za” albo „przeciw” w zależności od stanowiska, jakie zajmą w trakcie dyskusji. 1.3.5. Uczestnicy audytorium (np. mieszkańcy Dobczyc i sołectw, na których terenie leży zbiornik) przygotowują pytania do ekspertów. Każdy student przygotowuje po jednym pytaniu do każdego z ekspertów. Na tym etapie pomocna jest tabela 2. 390 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ 2. Dyskusja 2.1. Dyskusją kieruje prowadzący pracownię. 2.2. Każdy z ekspertów po udzieleniu mu głosu przez prowadzącego przedstawia się i wyraża swoją opinię. 2.3. Eksperci dyskutują wszystkie wyrażone sądy i przedstawiają rozwiązanie problemu. 2.4. Słuchacze (audytorium, forum) zadają ekspertom pytania i ustosunkowują się do proponowanych przez nich rozwiązań problemu. 2.5. Każdy z panelistów (ekspertów) ustosunkowuje się do pytań skierowanych do niego, a także do uwag i opinii pozostałych panelistów. 3. Podsumowanie i ocena dyskusji 3.1. Merytoryczne podsumowanie dyskusji, którego dokonuje prowadzący pracownię. 3.2. Ocena przebiegu dyskusji pod względem warsztatowym. 3.2.1. Każdy z uczestników dyskusji ocenia przebieg dyskusji i wystąpienia poszczególnych ekspertów. Ocenie podlega zarówno wartość merytoryczna wypowiedzi i użytych argumentów, jak i kultura wypowiedzi. Ćwiczenie 17. Scenariusz dyskusji panelowej (zob. rozdz. 18.14). - c.d. 18.14. PROWADZENIE DYSKUSJI I UCZESTNICZENIE W NIEJ 391 PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:............. Rok akademicki:............... Prowadzący:.................. Termin oddania:............... DYSKUSJA AKWARIUM I DYSKUSJA PUNKTOWANA (1) Ćwiczenie pozwala na połączenie dwóch rodzajów dyskusji: akwarium i dyskusji punktowanej. Charakterystyczne dla akwarium jest to, że kilkoro uczestników siedzi w kręgu, prowadząc rozmowę na wybrany temat. Pozostałe osoby są obserwatorami i siedzą wokół nich. Analizują przebieg i oceniają dyskusję w wielu aspektach (doboru i skuteczności argumentów, przestrzegania podstawowych zasad dyskusji itp.), wypełniając wcześniej przygotowany arkusz oceny. Celem tej metody jest wzajemne uczenie się i doskonalenie umiejętności argumentowania oraz oceny wystąpień innych. Ćwiczenie 18. Scenariusz dyskusji akwarium i dyskusji punktowanej (zob. rozdz. 18.14) SCENARIUSZ DYSKUSJI AKWARIUM I DYSKUSJI PUNKTOWANEJ (2) 1. Przygotowanie 1.1. Ustalenie tematu dyskusji (może być zaproponowany przez prowadzącego lub studentów lub wybrany w drodze głosowania spośród tematów zaproponowanych na pierwszych zajęciach (zob. rozdz. 18.1). 1.1.1. Temat dyskusji powinien zawierać kwestię do rozstrzygnięcia, by możliwe było zajęcie jednoznacznego stanowiska 1.1.2. Temat powinien być podany minimum z tygodniowym wyprzedzeniem, by studenci mieli czas na przygotowanie argumentów. 1.1.3. Przygotowanie planu dyskusji 1.2. Podział uczestników na dwie grupy. 1.2.1. Pierwsza grupa to akwarium, czyli osoby dyskutujące. 1.2.2. Druga to obserwatorzy, czyli osoby oceniające dyskutantów. 1.3. Osoby biorące udział w dyskusji przygotowują argumenty zgodnie z podpowiedziami zawartymi w tabeli. 392 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ Temat dyskusji: Tabela 1. Argumenty „za” na poparcie zajmowanego stanowiska [1], przewidywany argument „przeciw” [2] potencjalny kontrargument na przewidywany argument „przeciw” [3] Argumenty „za" Przewidywany argument Kontrargument na przewidywany Lp- „przeciw* argument „przeciw* [1] [2] [3] 1. 2. 3. 4. 5. itd. 1.4. Osoby oceniające dyskutantów (obserwatorzy) zapoznają się wcześniej z arkuszem oceny i przygotowują się merytorycznie do dyskusji, by móc rzetelnie ocenić jej przebieg. Temat dyskusji: Tabela 2. Przykładowy arkusz oceny dyskusji punktowanej. Liczba przyznawanych punktów może ulegać zmianie w zależności od ustaleń organizatorów dyskusji LP- Kryteria oceny Punkty Uczestnicy dyskusji 1 2 3 4 5 6 1. Rozpoczęcie dyskusji + 1 2. Prezentacja faktów +2 3. Zajęcie stanowiska +2 4. Ocena argumentów +4 5. Kontrargument do argumentu (celne ripostowanie) +2 6. Dostrzeżenie błędu +2 7. Przejście do następnego zagadnienia +1 8. Sprowokowanie innej osoby do zabrania głosu +1 9. Przeproszenie za niewłaściwe zachowanie +1 10. Przerywanie innym, przeszkadzanie w dyskusji -3 11. Nieprzestrzeganie czasu wypowiedzi -2 12. Stosowanie nieczystych chwytów -4 13. Wypowiedzi nie na temat -2 14. Odejście od planu dyskusji -1 15. Niewłaściwa forma wypowiedzi -1 17. Suma punktów Ćwiczenie 18. Scenariusz dyskusji akwarium i dyskusji punktowanej (zob. rozdz. 18.14) - c.d. 18.14. PROWADZENIE DYSKUSJI I UCZESTNICZENIE W NIEJ 393 Ćwiczenie 18. Scenariusz dyskusji akwarium i dyskusji punktowanej (zob. rozdz. 18.14) - c.d. 2. Dyskusja 2.1. Dyskusja toczy się bez udziału prowadzącego i przebiega według wcześniej ustalonego planu, by nie odbiegać od tematu. 2.2. Dyskusja trwa określony czas, np. 30-40 minut. 2.3. Uczestnicy posługują się planem dyskusji i mogą korzystać z notatek sporządzonych w czasie rozmowy. 2.4. Oceniający przysłuchują się rozmowie i wypełniają arkusz oceny. 3. Podsumowanie i ocena dyskusji 3.1. Każdy z oceniających przedstawia swoje spostrzeżenia i wyniki oceny. 3.2. Wszyscy oceniający dokonują wspólnie syntetycznej oceny przez porównanie ocen cząstkowych. 3.3. Dyskutujący przysłuchują się wypowiedziom oceniających i mogą zgłaszać swoje uwagi krytyczne. 394 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ 18.15. Ćwiczenia terenowe Ćwiczenie 19. Sprawozdanie z ćwiczeń terenowych. Formularz przeznaczony jest dla studentów I roku, którzy uczestniczą w ćwiczeniach terenowych prowadzonych przez prowadzącego pracownię. Studenci otrzymują formularz przed ćwiczeniami terenowymi i oddają prowadzącemu po ich zakończeniu. Zadaniem studentów jest wypełnienie formularza w trakcie ćwiczeń. Liczbę stanowisk (punktów postojowych) można ustalać dowolnie w zależności od czasu ćwiczeń, tematu, trasy itp. 18.16. Recenzja Ćwiczenie 20. Recenzja książki. Celem ćwiczenia jest napisanie recenzji przeczytanej książki wspólnej dla wszystkich uczestników pracowni. Książka może być zaproponowana przez studentów (zob. rozdz. 18.1) lub wskazana przez prowadzącego pracownię. W pracy można wykorzystać zamieszczony wzór (1). Ćwiczenie 21. Recenzja artykułu naukowego. Celem ćwiczenia jest napisanie recenzji przeczytanego artykułu naukowego wspólnego dla wszystkich uczestników pracowni. Artykuł może być zaproponowany przez studentów (zob. rozdz. 18.1) lub wskazany przez prowadzącego pracownię. W pracy można wykorzystać zamieszczony wzór (2 i 3). 18.15. ĆWICZENIA TERENOWE 395 PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:................ Rok akademicki:................... Prowadzący:..................... Termin oddania:................... Ćwiczenie 19. Sprawozdanie z ćwiczeń terenowych (zob. rozdz. 18.15) FORMULARZ SPRAWOZDANIA Z ĆWICZEŃ TERENOWYCH Temat: Data ćwiczeń: Cel ćwiczeń: Trasa: Stanowisko 1. Nazwa :........................................... 396 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ Stanowisko 2. Nazwa: Stanowisko 3. Nazwa :............................................ Stanowisko 4. Nazwa :............................................ Stanowisko 5. Nazwa :............................................ Wnioski:.......................................................... Ćwiczenie 19. Sprawozdanie z ćwiczeń terenowych (zob. rozdz. 18.15) - c.d. 18.15. ĆWICZENIA TERENOWE 397 PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:............... Rok akademicki:.................. Prowadzący:.................... Termin oddania:.................. FORMULARZ RECENZJI KSIĄŻKI (1) Imię i nazwisko recenzenta:...................................... Pełna notka bibliograficzna recenzowanej książki: Lp- Kategoria Charakterystyka 1. Prezentacja autora recenzowanej książki (krótkie przedstawieniez dokonań autora, jego pozycji w świecie nauki, omówienie jego dorobku, wymienienie najważniejszych publikacji, pozycja recenzowanej książki w dorobku autora itp.) 2. Główne cele i tezy pracy (przedstawienie celów i tez pracy) 3. Struktura pracy (omówienie struktury pracy, podział na rozdziały, w charakterystyce można wymieniać tytuły rozdzia- łów i dokonać ich krótkiej charakterystyki) 4. Krytyka naukowa (analiza i ocena działa naukowego) (najważniejsza część recenzji zawierająca krytyczną i objaśniającą ocenę dzieła; należy wykazać zalety pracy, wskazać błędy; sądy pozytywne, jak i negatywne należy uzasadnić; podkreślenie osiągnięć pracy, określenie pozycji, jaką zajmuje książka w literaturze przedmiotu) 5. Podsumowanie (ogólna ocena książki zawierająca diagnozę, czy książkę warto polecić i jakiemu kręgowi odbiorców) Polecenia: 1. Wypełnij tabelę. Ćwiczenie 20. 2. Na podstawie informacji zawartych w tabeli przygotuj pisemną recenzję Recenzja książki (zob. rozdz. 18.16) książki. 398 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:................ Prowadzący:..................... Rok akademicki:.................. Termin oddania:.................. RECENZJA KSIĄŻKI (2) Pełna notka bibliograficzna recenzowanej książki Tekst recenzji Ćwiczenie 20. Recenzja książki (zob. rozdz. 18.16) - c.d. 18.16. RECENZJA 399 PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Imię i nazwisko:................ Rok akademicki:................... Prowadzący:..................... Termin oddania:................... RECENZJA ARTYKUŁU NAUKOWEGO (1) LP- Kategoria Charakterystyka 1. Tytuł artykułu - czy tytuł jest właściwie sformułowany i czy treść pracy odpowiada tytułowi i wyczerpująco opisuje zagadnienia badawcze? 2. Zarys treści/Abstrakt/Słowa kluczowe - czy zarys treści/streszczenie ma poprawną strukturę, odpowiada treści pracy i zachęca do jej przeczytania? - czy słowa kluczowe są właściwie dobrane? 3. Struktura artykułu - czy artykuł posiada właściwą strukturę: tytuł, zarys treści, wstęp, cel pracy, obszar badań, metoda, wyniki, dyskusja, wnioski, literatura? 4. Krytyka naukowa (analiza i ocena artykułu naukowego) Cel pracy - czy cel pracy został jasno i poprawnie sformułowany? Metoda - czy metody zostały trafnie dobrane do celu pracy? - czy zostały poprawnie opisane i właściwie zastosowane? Wyniki - czy wyniki są udokumentowane i poprawnie zestawione? - czy przedstawione rezultaty są oryginalne i nowatorskie? Dyskusja - czy wyniki są poprawnie zinterpretowane? - czy argumentacja jest logiczna, spójna, wuporządkowana, a temat wyczerpany? - czy tekst jest poprawny językowo, a terminologia stosowana właściwie? - czy spis literatury sporządzony jest konsekwentnie i zgodnie z przyjętymi w czasopiśmie standardami? - czy praca jest samodzielna, czy zawiera niejawne zapożyczenia z innych dzieł (plagiat i fałszowanie danych są czynnikami jednoznacznie dyskwalifikują- cymi tekst)? 400 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ Lp- Kategoria Charakterystyka - czy uzyskane wyniki zostały dobrze zinterpretowane i przedyskutowane w nawiązaniu do aktualnego stanu wiedzy i wyników uzyskanych przez innych autorów? - czy uwzględniono wszystkie niezbędne cytowania dotychczasowej literatury i czy zrobiono to właści- wie? Wnioski - czy wnioski są prawidłowe i odpowiadają na posta- wiony w pracy cel? Literatura - czy cytowana literatura jest aktualna i odpowiednio dobrana do tematu i celu pracy? Forma artykułu - czy ryciny i tabele zamieszczone w tekście są wykona- ne poprawnie, a ich zamieszczenie jest uzasadnione? - czy tekst jest poprawny językowo, a terminologia stosowana właściwie? - czy spis literatury sporządzony jest konsekwentnie i zgodnie z przyjętymi w czasopiśmie standardami? - czy praca jest samodzielna, czy zawiera niejawne zapożyczenia z innych dzieł (plagiat i fałszowanie danych są czynnikami jednoznacznie dyskwalifikują- cymi tekst)? 5. Podsumowanie - ogólna ocena artykułu naukowego: należy wykazać zalety pracy i wskazać błędy; sądy pozytywne, jak I negatywne należy uzasadnić; podkreślenie osią- gnięć pracy, określenie roli, jaką odgrywają prezen- towane treści w rozwoju danej dyscypliny naukowej; oryginalność pracy Ćwiczenie 21. Recenzja artykułu naukowego (zob. rozdz. 18.16) Polecenia: 1. Wypełnij tabelę. 2. Na podstawie informacji zawartych w tabeli przygotuj pisemną recenzję książki. 18.16. RECENZJA 401 PRACOWNIA OGÓLNA I ROK (format A4) Ćwiczenie 21. Recenzja artykułu naukowego (zob. rozdz. 18.16) - c.d. Imię i nazwisko:.............. Rok akademicki:................. Prowadzący:................... Termin oddania:................. RECENZJA ARTYKUŁU NAUKOWEGO (2) Pełna notka bibliograficzna recenzowanego utworu Tekst recenzji 402 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ 18.17. Sesja końcowa Jest to sesja dla pierwszego roku kończąca rok akademicki, na której studenci przedstawiają przygotowywane w ramach pracowni prezentacje na wybrany przez siebie temat. Sesja ma charakter konkursowy. Najlepsze wystąpienia są nagradzane, a dyplomy i nagrody książkowe wręczane uroczyście na inauguracji nowego roku akademickiego. Ze względu na dużą liczbę studentów wysłuchania prowadzone są równocześnie w kilku trzyosobowych komisjach i oceniane według wcześniej ustalonych kryteriów, które znane są również studentom. Kryteria te zawarte są w specjalnych formularzach, które wypełniają jurorzy podczas prezentacji. Można stosować dwa różne podejścia w wyłanianiu zwycięzców. W pierwszym każda komisja przyznaje 3 nagrody dla autorów najlepszych wystąpień (tych, którzy uzyskali największą liczbę punktów), w drugim nagradza się spośród wszystkich uczestników (z całego roku) 15 najlepszych wystąpień. Ćwiczenie 22. Organizacja sesji końcowej. Obrady prowadzone są w sekcjach. Zwykle jest ich 5-6, przy czym żadna z nich nie przekracza 25 osób. Wystąpienia oceniane są przez trzech jurorów, z których jeden pełni funkcję przewodniczącego. Każdy z jurorów ocenia wystąpienia niezależnie, korzystając z zamieszczonego poniżej formularza. Po zakończeniu wysłuchań jurorzy wypełniają formularz zbiorczy i wyłaniają zwycięzców. Jurorami są prowadzący pracownię oraz studenci doktoranci. Bezwarunkowo przestrzegane są dwie podstawowe zasady. Studenci przyporządkowani są do poszczególnych komisji oceniających w sposób losowy. Nauczyciel akademicki pełniący funkcję jurora nie może oceniać studentów, z którymi prowadził zajęcia. Poniżej zamieszczone są 2 wzory formularzy, które były wykorzystywane do oceny wystąpień studentów podczas sesji końcowej. Ocenie podlegają zarówno forma prezentacji i wypowiedzi, jak i treści merytoryczne. Na roku pierwszym przykładamy większą wagę do struktury wypowiedzi i przestrzegania podstawowych zasad budowania wypowiedzi i przygotowywania prezentacji multimedialnej. Formularz oceny (wariant 1) zawiera 8 podstawowych kategorii, w których przyznawane są punkty: 18.17. SESJA KOŃCOWA 403 404 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ PRACOWNIA OGÓLNA I ROK - OCENA WYSTĄPIEŃ - PRZYKŁADOWY FORMULARZ (WARIANT 1) Komisja nr:....................................... Imię i nazwisko przewodniczącego komisji:................................... Lp- Kryteria oceny Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta 1 Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta c Imię i nazwisko studenta i ii E 5- Ę 1. SLAJD TYTUŁOWY [3 PKT] Imię, nazwisko [1 pkt] tytuł [1 pkt] afiliacja [1 pkt] 2. CEL PREZENTACJI [3 PKT] brak sformułowanego celu prezentacji [0 pkt] sformułowany cel prezentacji - od [1 pkt] do [3 pkt] 3. OCENA SLAJDÓW |16 PKT] tytuł [4 pkt]] Informacja [4 pkt] Ilustracja [4 pkt) źródło [4 pkt] 4. WNIOSKI [4 PKT] brak [0 pkt] czy wnioski odpowiadały na postawiony cel - od Nie [1 pkt] do Tak (3 pkt] czy cel został zrealizowany Tak [1 pkt], Nla (0 pkt] 5. OGÓLNA OCENA PREZENTACJI (5 PKT1 6. OCENA WYSTĄPIENIA [6 PKT] forma wypowiedzi - od oytane [0 pkt] do mówione [2 pkt] zwroty początkowe (Szanowni Państwo) 1 końcowe (Dziękuję za uwagę) (2 pkt] poprawność językowa (2 pkt] 7. SPOSÓB PREZENTACJI [5 PKT) mówiony .do slajdów'(Ignorowanie słuchaczy) [-1 pkt] mówiony mało ekspresyjnie, bezosobowo, niewyraźnie [-1 pkt] wypowiedź nieuporządkowana (-1 pkt) mały akcent postawiony na wiadomości podstawowe 1-1 pkt] informacje faktograficzne zbyt szczegółowe i złożone [-1 pkt] 8. CZAS TRWANIA 10-12 MINUT (3 PKT] 9. SUMA PUNKTÓW (45 PKT| PRACOWNIA OGÓLNA I ROK - OCENA WYSTĄPIEŃ - SESJA KOŃCOWA W DNIU.... PRZYKŁADOWY FORMULARZ ZBIORCZY Komisja nr:................................... Imię i nazwisko przewodniczącego komisji:.................................. Lp. Imię i nazwisko jurora Imię i nazwisko studenta | Imię i nazwisko studenta | Imię i nazwisko studenta | Imię i nazwisko studenta | Imię i nazwisko studenta | Imię i nazwisko studenta | | Imię i nazwisko studenta | n> | Imię i nazwisko studenta | | Imię i nazwisko studenta | | Imię i nazwisko studenta | i 1 3 | Imię i nazwisko studenta | | Imię i nazwisko studenta | 6 ■V | Imię i nazwisko studenta [ c i 2 i 3 c 1 i o i o 41 o IV i f i 1 i c 3 1 3 ś H £ £ f V I e Ę Ę £ 3 № V 1 J 1. 2. 3. 4. Suma punktów 5. średnia 18.17. SESJA KOŃCOWA 405 Podpisy członków komisji Podpis przewodniczącego komisji PRACOWNIA OGÓLNA I ROK - OCENA WYSTĄPIEŃ - PRZYKŁADOWY FORMULARZ (WARIANT 2) 406 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ Komisja nr:....................................... Imię i nazwisko przewodniczącego komisji:.................................. i 3 Ił i i i o i Lp- Kryteria oceny i tt i E : 1 : C • .2 Ę | i i i £ i .i’ = 5” : 6 ■ Ę Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta imię i nazwisko studenta • Ę Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta : Ę Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta 1. SLAJD TYTUŁOWY (3 PKT] imię, nazwisko [1 pkt] tytuł (1 pkt] afiliacja [1 pkt] 2. CEL PREZENTACJI [3 PKT] brak sformułowanego celu prezentacji [0 pkt] sformułowany cel prezentacji - od (1 pkt] do [3 pkt) 3. OCENA SLAJDÓW [4 PKT] tytuł [1 pkt] informacja [1 pkt] Ilustracja [1 pkt] źródło [1 pkt] 4. TREŚĆ PREZENTACJI (4 PKT] odpowiada tytułowi (2 pkt] wyczerpująco opisuje zagadnienie [2 pkt] 5. WARTOŚĆ MERYTORYCZNA [4 PKT] znajomość przedmiotu [2 pkt] znajomość literatury [2 pkt] 6. ORYGINALNOŚĆ, POMYSŁOWOŚĆ, WKŁAD PRACY (4 PKT) 7. WNIOSKI (4 PKT] brak [0 pkt] czy wnioski odpowiadały na postawiony cel - odNI«(1 pkt] do Tak [3 pkt] czy cel został zrealizowany, Tak (1 pkt], Nie [0 pkt] 18.17. SESJA KOŃCOWA 407 Lp. Kryteria oceny i s Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta ; 3 Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta Imię i nazwisko studenta i 3 Imię i nazwisko studenta i Imię 1 nazwisko studenta i u i K i i 5- I 1 1 : Ę i i V • Ę ; E 8. OGÓLNA OCENA PREZENTACJI [5 PKT) 9. OCENA WYSTĄPIENIA [6 PKT] forma wypowiedzi - od oytane [0 pkt] do mówione [2 pkt] zwroty początkowe (Szanowni Państwo) i końcowe (Dziękuję za uwagę) (2 pkt] poprawność językowa [2 pkt) 10. SPOSÓB PREZENTACJI [5 PKT) mówiony ,do slajdów'(ignorowanie słuchaczy) [-1 pkt] mówiony mało ekspresyjnie, bezosobowo, niewyraźnie [-1 pkt) wypowiedź nieuporządkowana (-1 pkt] mały akcent postawiony na wiadomości podstawowe [-1 pkt] Informacje faktograficzne zbyt szczegółowe I złożone [-1 pkt] 11. CZAS TRWANIA 10-12 MINUTO PKT] 12. SUMA PUNKTÓW [45 PKT[ 1. Slajd tytułowy zawierający tytuł wystąpienia, imię i nazwisko autora. 2. Wyraźnie sformułowany cel wystąpienia (prezentacji). 3. Ocena slajdów, które powinny zawierać tytuł, informacje, ilustracje i źródło informacji i ilustracji. 4. Wyraźnie sformułowane wnioski, które powinny odpowiadać na postawiony w pracy cel. 5. Ogólna ocena prezentacji multimedialnej (wrażenie), która jest najbardziej subiektywną oceną jurora. 6. Ocena wystąpienia (forma wypowiedzi, poprawność językowa). 7. Sposób prezentacji. 8. Czas trwania wypowiedzi. Jeśli student zmieści się w ustalonym czasie wypowiedzi, dostaje dodatkowe punkty. Formularz oceny (wariant 2) zawiera 11 podstawowych kategorii, w których przyznawane są punkty: 1. Slajd tytułowy zawierający tytuł wystąpienia, imię i nazwisko autora. 2. Wyraźnie sformułowany cel wystąpienia (prezentacji). 3. Ocena slajdów, które powinny zawierać tytuł, informacje, ilustracje i źródło informacji i ilustracji. 4. Treść prezentacji (czy odpowiada tytułowi i wyczerpująco opisuje zagadnienie). 5. Ocena wartości merytorycznej (znajomość przedmiotu i literatury). 6. Ocena oryginalności, pomysłowości i wkładu pracy. 7. Wyraźnie sformułowane wnioski, które powinny odpowiadać na postawiony w pracy cel. 8. Ogólna ocena prezentacji multimedialnej (wrażenie), która jest najbardziej subiektywną oceną jurora. 9. Ocena wystąpienia (forma wypowiedzi, poprawność językowa). 10. Sposób prezentacji. 11. Czas trwania wypowiedzi. Jeśli student zmieści się w ustalonym czasie wypowiedzi, dostaje dodatkowe punkty. Zamieszczone poniżej przykładowe formularze oceny mogą być pomocne w ocenie wystąpień studentów, mogą też stanowić inspirację do modyfikowania kryteriów i opracowania alternatywnych arkuszy oceny. 408 18. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ 19 WYKORZYSTANA I ZALECANA LITERATURA Adamczewska H., Mauersberg S., 1976, Praca dyplomowa. Poradnik metodyczny, Państwowe Zaoczne Studium Oświaty i Kultury Dorosłych, Warszawa. Akademicki Kodeks Etyczny Politechniki Krakowskiej im. Tadeusza Kościuszki uchwalony przez Senat w dniu 1 lipca 2005, 2005, http://bip.pk.edu.pl/index. php?Upprz=78 (10.10.2015). Akademicki Kodeks Etyczny Politechniki Śląskiej, 2004, http://biuletyn.polsl.pl/0401/ senat.aspx#3 (10.10.2015). Akademicki Kodeks Etyczny Politechniki Wrocławskiej przyjęty na posiedzeniu Senatu w dniu 3 lipca 2003 r., 2003, http://www.portal.pwr.wroc.pl/etyka,241.dhtml (10.10.2015). Akademicki kodeks wartości przyjęty na posiedzeniu Senatu Uniwersytetu Jagiellońskiego w dniu 25 czerwca 2003 r., 2003, Senat Uniwersytetu Jagiellońskiego, http://www.uj.edu.pl/uniwersytet-z-collegium-medicum/kodeks-wartosci (10.10.2015). Allhoff D.W., Allhoff W., 2008, Sztuka przekonywania do własnych racji: retoryka i komunikacja, WAM, Kraków. Arystoteles, 1988, Retoryka. Poetyka, tłum. H. Podbielski, PWN, Warszawa. Arystoteles, 2004, Retoryka. Retoryka dla Aleksandra. Poetyka, tłum. H. Podbielski, PWN, Warszawa. Balon J., Maciejowski W., 2012, Geoekologia dla architektów krajobrazu, Instytut Architektury Krajobrazu, Politechnika Krakowska, Kraków. Bernacka D„ 2001, Od słowa do działania, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa. Bijatyka i strzały finałem sporu o filozofię Immanuela Kanta, wrzesień 2013, WP Wiadomości, http://wiadomosci.wp.pl/kat, 1356,title,Bijatyka-i-strzaly-finalem-spor u-o-filozofie-lmmanuela-Kanta,wid,15991479,wiadomosc.html (01.04.2015). Bijatyka w tureckim parlamencie, luty 2015, w Polityce.pl, http://wpolityce.pl/swia-t/234218-bijatyka-w-tureckim-parlamencie (07.04.2015). Bocheński J.M., 1992, Współczesne metody myślenia,,W Drodze", Poznań. Bono de E., 2000, Six Thinking Hats, Penguin. 19. WYKORZYSTANA I ZALECANA LITERATURA 409 Borowkin S., 1986, Sztuka pisania. Redagowanie tekstów z zakresu piśmiennictwa naukowego, Instytut Kształcenia Nauczycieli, Łódź. Bortnowski S., 2001, Nowe spory, nowe scenariusze, Stentor, Warszawa. Bójka w ukraińskim parlamencie, grudzień 2012, WP Wiadomości za: Ukraińska Prawda, http://wiadomosci.wp.pl/kat,1329,title,Bojka-w-ukrainskim-parlamenc ie,wid,17080382,wiadomosc.html (07.04.2015). Bredemeier K., 2008, Sekrety retoryki: reguły skutecznej komunikacji, Wydawnictwo Helion, Gliwice. Brudnik E., Moszyńska A., Owaczarska B., 2000, Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. Przewodnik po metodach aktywizujących, Zakład Wydawniczy SFS, Kielce. Budzyńska-Daca A., Kwosek )., 2009, Erystyka, czyli o sztuce prowadzenia sporów. Komentarze do Schopenhauera, PWN, Warszawa. Buzan T., 2004, Mapy twoich myśli, Ravi, Łódź. Cempel C., 1983, Jak pisać i publikować pracę naukową. Poradnik dla uczestników studiów podyplomowych, młodych pracowników i studentów Instytutu Mechaniki Technicznej, Politechnika Poznańska, Poznań. Chełmicki W., Domański B., Kaszowski L., Kuczek M., Zborowski A., 1991, Geografia. Program studiów i katalog kursów. Rok akademicki 1991/1992, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Cialdini R., 2007, Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk. Cichocka H., Lichański J.Z., Volkmann R., 1993, Zarys historii retoryki. Od początku do upadku cesarstwa bizantyńskiego, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Creswell J.W., 2013, Projektowanie badań naukowych. Metody jakościowe, ilościowe i mieszane, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Czarnawska M.M., 1995, Współczesny sofista, czyli nowe chwyty erystyczne, Sokrates, Warszawa. Czarnawska M.M., 1997, Tajniki dialogu, Sokrates, Warszawa. Dawidziuk S., 1975, Metodyka pisania pracy magisterskiej, Wydawnictwa Politechniki Warszawskiej, Warszawa. Day A., 1988, How to write and publish scientific paper, Cambridge University. Dobre praktyki w procedurach recenzyjnych w nauce, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa, https://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_05/4c-384c6c6cb90b8ccd6303d2b27185d2.pdf (01.10.2015). Doroszewski W., Kurkowska H., 1980, Słownik poprawnej polszczyzny PWN, PWN Warszawa. Drabarek A., 2004, Etyka umiaru. Ideał człowieka i jego szczęście w poglądach filozofów ze szkoły Iwowsko-warszawskiej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń. Drabik L., Sobol E. (red.), 2012, Słownik Poprawnej Polszczyzny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Drabik L„ Kubiak-Sokół A., Sobol E. (red.), 2014, Słownik Języka Polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Drenth PJ.D., 2005, Rzetelność w nauce - przedmiot stałej troski, Zagadnienia Nauko-znawstwa, 3-4,341 -350. 410 19. WYKORZYSTANA I ZALECANA LITERATURA Europejska Karta Naukowca. Kodeks postępowania przy rekrutacji pracowników naukowych, 2006, Komisja Europejska, http://ec.europa.eu/euraxess/pdf/bro-chure_rights/kina21620b8c_pl.pdf (01.10.2015). Filcek H., 2010, Rozprawa o wykładaniu, Biuletyn AGH, 25, 35-39. Flis J., 1966, Kartografia w zarysie, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa. Gajda S., 1982, Podstawy badań stylistycznych nad językiem naukowym, PWN, Wrocław. Gajda S., 2001, Styl naukowy, [w:] J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin. Galarowicz J., 2011, Powrót do wartości, Petrus, Kraków. Gambarelli G.,Łucki Z., 1975, Jak przygotować pracę dyplomową i doktorską, TAiWPN Universitas, Kraków. Gaudeamus igitur (Radujmy sie więc), XIII/XIV w. (tekst), 1717 (muzyka), http://www. tekstowo.pl/piosenka,studencka,gaudeamus_igitur.html (01.10.2015). Gibiński K. (przewodn. Kom. Etyki w Nauce PAN), 1994, Dobre obyczaje w nauce. Zbiór zasad i wytycznych, Komitet Etyki w Nauce przy prezydium Polskiej Akademii Nauk, wyd. 1, Warszawa. Gibiński K. (przewodn. Kom. Etyki w Nauce PAN), 1996, Dobre obyczaje w nauce. Zbiór zasad, Komitet Etyki w Nauce przy prezydium Polskiej Akademii Nauk, wyd. 2 zmienione, http://vizja.net/dobre-obyczaje-w-nauce,ki 98.html (01.10.2015). Gibiński K. (przewodn. Kom. Etyki w Nauce PAN), 2001, Dobre obyczaje w nauce. Zbiór zasad i wytycznych, Komitet Etyki w Nauce przy prezydium Polskiej Akademii Nauk, wyd. 3 zmienione, Warszawa, http://www.ken.pan.pl/images/stories/ pliki/pdf/down.pdf (01.10.2015). Głowiński M., 2000, Recenzja, [w:] M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień-Sła-wińska, J. Sławiński, Słownik terminów literackich, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław. Godziszewski J., 1987, Problematyka metodologiczna seminarium magisterskiego (jak pisać pracę magisterską), KUL, Lublin. Grice P., 1957, Meaning, The Philosophical Review, 66, 377-88. Grice R, 1977, Logika i konwersacja, tłum. J. Wajszczuk, Przegląd Humanistyczny, 6, 85-99. Grygorenko W., 1970, Redakcja i opracowanie map ogólnogeograficznych, Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa. Grzelka M., 2010, O kształcie debaty publicznej (casus intelektualisty), Poznańskie Studia Polonistyczne, Seria Językoznawcza, 17,37,41 -52. Guzowski J., 2011, Etyczny wymiar wychowania, Biblioteka Wydziału Teologii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, 72, Olsztyn. Hajduk R., 2010, Wskaźniki oceny publikacji naukowych, Forum Bibliotek Medycznych, 3, 2, 6,45-55. Herr N., 2008, The Sourcebook for Teaching Science, Grades 6-12: Strategies, Activities, and Instructional Resources, John Wiley & Sons. Internetowa encyklopedia PWN, http://encyklopedia.pwn.pl (28.06.2016). Internetowy Słownik Języka Polskiego PWN, http://sjp.pwn.pl (28.06.2016). 19. WYKORZYSTANA I ZALECANA LITERATURA 41 1 Internetowy Słownik Wyrazów obcych PWN, http://swo.pwn.pl/ (28.06.2016). Jackowski A. (red.), 2004, Encyklopedia Szkolna. Geografia, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków. Janowicz M., 2011, Wykorzystanie map myśli w dydaktyce, Folia Pomeranae Universitatis Technologiae Stetinensis, Oeconomica, 287,63,65-72. Jaroszewski W., 1990,0 prowadzeniu wycieczek geologicznych, Przegląd Geologiczny, 38,1, 26-28. Jones A., Duck R., Reed R., Weyers J., 2002, Nauki o środowisku. Ćwiczenia praktyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Kamiński S., 1962, Systematyzacja typowych błędów logicznych, Roczniki Filozoficzne KUL, 10,1,5-39. Kloc K., Chmielewska E. (red.), 2004, Dobre obyczaje w kształceniu akademickim, Materiały z ogólnopolskiej konferencji zorganizowanej w dniach 20-21 maja 2004 roku w Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych, Warszawa. Kodeks: Dobre praktyki w szkołach wyższych, 2007, Fundacja Rektorów Polskich, Tekst uchwalony przez Zgromadzenie Plenarne Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich 26 kwietnia 2007 roku, http://www.uj.edu.pl/uniwersy-tet-z-collegium-medicum/kodeks-wartosci (10.10.2015). Kodeks Etyki Nauczyciela Akademickiego Uniwersytetu Gdańskiego, 2007, Załącznik nr 1 do uchwały nr 40Senatu Uniwersytetu Gdańskiego z dnia 28 czerwca 2007 roku, http://arch.ug.edu.pI/pl/dz_org/prawo/us/2007/zal40u07a.htm#7 (10.10.2015.) Kodeks etyki pracownika naukowego, 2012, Załącznik do Uchwały nr 10/2012 Zgromadzenia ogólnego PAN z dnia 13 grudnia 2012, PAN, Komisja do spraw etyki w nauce, http://info.ath.bielsko.pl/files/informator/Kodeks_etyki_pracownika_ naukowego.pdf (01.10.2015). Kodeks etyczny Politechniki Krakowskiej im. Tadeusza Kościuszki, 2012, Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki, http://bip.pk.edu.pl/index.php?Upprz=118 (10.10.2015). Kolman R„ 1997, Poradnik dla doktorantów i habilitantów, Oficyna Wydawnicza Ośrodka Postępu Organizacyjnego sp. z o.o., Bydgoszcz. Kossowska-Cezak U., 1991,0 języku prac naukowych, Przegląd Geofizyczny, 2,155-160. Kotarbiński T., 1957,0 sposobach prowadzenia sporów. Wybór pism, 1.1, Warszawa. Kozyr-Kowalski S., 2002, Demokracja akademicka a tendencje oligarchiczno-auto-rytarne w socjologii współczesnej, Poznań, http://www.staff.amu.edu.pl/~kozyr/ demokracja.html (17.02.2015). Kryszewski W., Pszczołowski T., 2014, Nauka, [w:] Encyklopedia PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Krzyżanowski J. (przewodn. kom. red.), 1985, Literatura polska:przewodnik encyklopedyczny, t. 2, N-Ż, PWN, Warszawa. Krzyżewska J., 1998, Aktywizujące metody i techniki w edukacji wczesnoszkolnej, cz. I i II, AU OMEGA, Suwałki. Kunowski S., 1971, Problematyka metodologiczna seminarium magisterskiego (jak pisać pracę magisterską), KUL, Lublin. 412 19. WYKORZYSTANA I ZALECANA LITERATURA Kurzowa Z., Kubiszyn-Mędrala Z., Skarżyński M., Winiarska J., 2016, Słownik synonimów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Legutko R, 2009, Sztuka debaty, czyli jak się nie dać, Wydawnictwo WAM, Kraków. Uchański J.Z., 2007a, Retoryka. Historia - teoria - praktyka. Historia i teoria retoryki, 1.1, Wydawnictwo DIG, Warszawa. Uchański J.Z., 2007b, Retoryka. Historia - teoria - praktyka. Retoryka praktyczna -ćwiczenia, t. 2, Wydawnictwo DIG, Warszawa. Mackiewicz J., 1995, Jak pisać teksty naukowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. Majchrzak J., Mendel T., 1995, Metodyka pisania prac magisterskich i dyplomowych, AE w Poznaniu, Poznań. Majone G., 2004, Dowody, argumenty i perswazja w procesie politycznym, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. Marnes J., 1993, Kodeks etyczny pracownika nauki, Nauka Polska, 3. Marciszewski W., 1981, Metody analizy tekstu naukowego, część II. Sposoby streszczania tekstów, PWN, Warszawa. Marcos A., 2012, Filozofia nauki. Nowe wymiary, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń. Najder-Stefaniak K., 2009, O komunikowaniu z perspektywy etyki, Wydawnictwo SGGW, Warszawa. Nęcki Z., 1996, Komunikacja międzyludzka, Wydwanictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków. Nęcka E., Orzechowski J., Szymura B., 2006, Psychologia poznawcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Nęcka E., Stocki R., 2006, Jak pisać prace z psychologii, wyd. 4,TAiWPN Universitas, Kraków. Okoń W.,1975, Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa. Okoń W., 1998, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Żak Wydawnictwa Akademickie, Warszawa. Opoka E., 2003, Uwagi o pisaniu i redagowaniu prac dyplomowych na studiach technicznych, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice. Orczyk J., 1978, Zarys metodyki pracy umysłowej, PWN, Warszawa. Panel Discussions, English Communication for Scientists, Unit 5: Interacting During Conference Sessions, http://www.nature.com/scitable/ebooks/english-commu-nication-for-scientists-14053993/126085065 (10.10.2015). Pankowski R., Pawlicki A., Pełczyński Z.A., Radwan-Röhrenschef R, 2012, W teatrze debaty oksfordzkiej. Przewodnik debatancki Szkoły Liderów, Stowarzyszenie Szkoła Liderów, Warszawa. Pasławski J. (red.), 2006, Wprowadzenie do kartografii i topografii, Wydawnictwo Nowa Era - Redakcja Kartograficzna, Wrocław. Pauk W., 1962, How to study in college, Boston: Houghton Mifflin. Piech Z., 2008, Znaki Uniwersytetu Jagiellońskiego, [w:] Uniwersytet Jagielloński w Krakowie. Księga Znaku, Ośrodek Informacji i Promocji UJ, Kraków. Pelc J., 1994, Quo magis veritas propagetur, [w:] K. Gibiński (red.). Etyka, etyka, etyka..., Materiały z posiedzenia Komitetu w dniu 17 stycznia 1994, Komitet Etyki w Nauce przy prezydium Polskiej Akademii Nauk, Katowice, 5-11. 19. WYKORZYSTANA I ZALECANA LITERATURA 413 Perelman Ch., 2002, Imperium retoryki. Retoryka i argumentacja, PWN, Warszawa. Petrozolin-Skowrońska B. (red.), 1992, Encyklopedia popularna PWN, Wydanie dwudzieste drugie zmienione i uzupełnione. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Piętkowa R., 1992, Językowe strategie grzeczności w dyskusji, [w:] J. Anusiewicz, M. Marcjanik (red.), Językowe strategie grzeczności w dyskusji, Język a kultura, t. 6, Wrocław, 107-114. Piętkowa R., 2005, Dyskurs naukowy a retoryka, [w:] S. Gajda, M. Krauz (red.), Współczesne analizy dyskursu. Kognitywne analizy dyskursu a inne metody badawcze, Rzeszów, 327-337. Poliński )., 1991, ABC magistranta. Poradnik, Wydawnictwa Uczelniane WSRP w Siedlcach, Siedlce. Półturzycki J., 1974, Ucz się sam. O technice samokształcenia, Instytut wydawniczy CRZZ, Warszawa. Prochowska S. (red.), 2013, Mistrzostwo pedagogiczne jako konieczna cecha wykładowcy uczelnianego, V Konferencja naukowo-metodyczna, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Wrocław. Pułło A., 2003, Prace magisterskie i licencjackie. Wskazówki dla studentów, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa. Ratajski L, 1973, Metodyka kartografii społeczno-ekonomicznej, Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa. Rau K., Ziętkiewicz E., 2000, Jak aktywizować uczniów?„Burza mózgów"i inne techniki w edukacji, G&P Oficyna Wydawnicza, Poznań. Robinson F.P., 1946, Effective study, Harper & Brothers, New York. Rusinek M., 2003, Między retorykq a retorycznościg, Universitas, Kraków. Rusinek M., Załazińska A., 2005, Retoryka podręczna, czyli jak wnikliwie słuchać i przekonująco mówić, Znak, Kraków. Rozmus A., 2010, Wykładowca doskonały. Podręcznik nauczyciela akademickiego, Wolters Kluwer Polska, Warszawa. Rudniański J., 1967, Umiejętność szkolenia. Zarys metod aktywizacji, Książka i Wiedza, Warszawa. Rudniański J., 1972, Sprawność umysłowa, Wiedza Powszechna, Warszawa. Rudniański J., 1975, Uczelnia i ty, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. Rudniański J„ 1987, O pracy umysłowej. Cele, metody, organizacja psychiczna, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa. Runge J., 2006, Metody badań w geografii społeczno-ekonomicznej - elementy metodologii, wybrane narzędzia badawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Samek A., 2000, Wykład, ale jaki?, Nasza Politechnika, 4 (22), 19-22. Schopenhauer A., 2007, Erystyka. Sztuka prowadzenia sporów, Wydawnictwo Helion, Gliwice. Skrok Z., 2008, Wielkie rozdroże. Ćwiczenia terenowe z archeologii wyobraźni, Iskry, Warszawa (szczególnie strony 124-131). Sobczak B., Zgółkowa H. (red.), 2009, Retoryka i etyka, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań. Sobol E. (red.), 2002, Słownik języka polskiego. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 414 19. WYKORZYSTANA I ZALECANA LITERATURA Sobis H„ 1990, Wskazówki techniczne dla piszqcych prace dyplomowe i magisterskie, Wydawnictwa Uczelniane AE we Wrocławiu, Wrocław. Sollaci L.B., Pereira M.G., 2004, The introduction, methods, results, and discussion (IMRAD) structure: a fifty-year survey, Journal of the Medical Library Association, 92 (3), 364-371. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych Władysława Kopalińskiego, http://www.slownik-online.pl/index.php (28.06.2016). Statut Uniwersytetu Jagiellońskiego uchwalony przez Senat Uniwersytetu Jagiellońskiego 7czerwca 2006 roku (z uwzględnieniem zmian wprowadzonych uchwałami nr 42/VI/2007 z 27.06.2007 roku, nr 55/X/2007 z 31.10.2007 roku, nr 44/X/2008 z 8.10.2008 roku, nr 58/X/2009 z 28.10.2009 roku, nr 12/11/2010, 13/11/2010 i 14/11/2010 z 24.02.2010 roku, nr 29/IV/2010 z 28.04.2010 roku, nr 34/V/2010 z 26.05.2010 roku, nr 59/IX/2010 z 29.09.2010 roku, nr 28/V/2011 z 25.05.2011 roku, nr 66/X/2011, nr 67/X/2011, nr 68/X/2011, nr 69/X/2011, nr 70/X/2011, nr 71/X/2011, nr 72/X/2011 i nr 73/X/2011 z 26.10.2011 roku, nr 6/1/2012 z 25.01.2012 roku, nr 106/X/2012 z 31.10.2012 roku, nr 169/XII/2014 z 17.12.2014 roku, nr 21/11/2015 z 25.02.2015 roku oraz nr 115/IX/2015 z 30.09.2015 roku Senatu Uniwersytetu Jagiellońskiego), 2010, tekst jednolity. Uniwersytet Jagielloński, http://www.uj.edu.pI/documents/10172/11736/statut_08_06_2010.pdf (01.10.2015). Sternberg RJ. (red.), 2011, Recenzowanie prac naukowych w psychologii, Wydawnictwo Paradygmat, Warszawa. Strączak M., 2011, Prezentacja publiczna. Mów komunikatywnie, oryginalnie, przekonująco!, EdistonTeam.pl, Warszawa. SunTzu, 2009, Sztuka wojny, tłum. J. Zawadzki, Hachette, Seria Biblioteka Filozofów, 1.13, Warszawa. Szaflarski J., 1965, Zarys kartografii, wyd. 2, zmienione i uzupełnione, Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa. Szostek A., 2007, Czy potrzebny jest Kodeks: Dobre praktyki w szkołach wyższych?, Nauka, 2,45-55. Szymanek K., 2001, Sztuka argumentacji. Słownik terminologiczny, PWN, Warszawa. Szymanek K., 2008, Argument z podobieństwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Szymanek K., 2012, Sztuka argumentacji. Słownik terminologiczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Szymanek K., Wieczorek K.A., Wójcik A.S., 2003, Sztuka argumentacji. Ćwiczenia w badaniu argumentów, PWN, Warszawa. Szymanek K., Wieczorek K.A., Wójcik A.S., 2012, Sztuka argumentacji. Ćwiczenia w badaniu argumentów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Święcicki M., 1971, Jak studiować. Jak pisać pracę magisterską, PWN, Warszawa. Tokarski J. (red.), 1980, Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa. Tokarz M., 2006a, Argumentacja. Perswazja. Manipulacja. Wykłady z teorii komunikacji, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk. Tokarz M., 2006b, Ćwiczenia z wnioskowania i argumentacji, Śląskie Wydawnictwa Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania i Nauk Społecznych w Tychach, Tychy. Troskolański A.T., 1978, O twórczoici. Piśmiennictwo naukowo-techniczne, PWN, Warszawa. 19. WYKORZYSTANA I ZALECANA LITERATURA 415 Turk Ch„ 2003, Sztuka przemawiania, Astrum, Wrocław. Uchwała nr 20 Uczelnianej Rady Samorządu Studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego z dnia 22 listopada 2011 r. w sprawie uchwalenia Kodeksu Etyki Studenta Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2011, Samorząd Studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego, http://www.samorzad.uj.edu.pl/fx/downloads/file1811 .pdf (10.10.2015) Ukraina: W parlamencie wybuchła bójka, luty 2014, portal ZW.lt, http://zw.lt/swiat/ ukraina-w-parlamencie-wybuchla-bojka/ (07.04.2015). Vardy R, Grosch R, 2010, Etyka, wyd. 2, Zysk i S-ka, Wydawnictwo s. j., Poznań. Walford N.S., 2002, Geographical Data: A Guide to Secondary Sources, John Wiley & Sons, Chichester. Wasilewski J., 2006, Retoryka dominacji, Wydawnictwo Trio, Warszawa. Weiner J., 1992, Technika pisania i prezentowania prac naukowych, Skrypty Uczelniane UJ, 667, Kraków. Weiner J., 2006, Technika pisania i prezentowania przyrodniczych prac naukowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Wenezuela: deputowani pobili się w parlamencie. „Te rany dodają nam sił!", 2013, wPo-lityce.pl, http://wpolityce.pl/polityka/156543-wenezuela-deputowani-pobili-sie -w-parlamencie-te-rany-dodaja-nam-sil-zobacz-zdjecia-i-video (07.04.2015). Węglińska M., 2004, Jak pisać pracę magisterską?, Oficyna Wydawnicza „Impuls", Kraków. Wielki słownik wyrazów obcych PWN, 2012, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Wieremiejuk Ł., 2013, Kozackie tradycje Rady Najwyższej, http://komentatoreuropa. pl/page425.html (07.04.2015). Wilkoń A., 2002, Spójność i struktura tekstu (wstęp do lingwistyki tekstu), Universitas, Kraków. Wilson E.B., 1968, Wstęp do badań naukowych, PWN, Warszawa. Wincenty z Kielc, 1372, Gaudę Mater Polonia (Raduj się, matko Polsko), http:// www.tekstowo.pl/piosenka, wincenty_z_kielczy,gaude_mater_polonia.html (01.10.2015). Wojtyła K., 1999, Elementarz etyczny, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin. Wolny-Zmorzyński K., Kaliszewski A., Furman W., 2006, Gatunki dziennikarskie. Teoria - praktyka - język. Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa. Wytrębowicz )., 2009, O poprawności językowej publikacji naukowo-technicznych, Zagadnienia Naukoznawstwa, 1,179,1-9. Zaczyński W.P., 1995, Poradnik autora prac seminaryjnych, dyplomowych i magisterskich, Wydawnictwo „Żak", Warszawa. Zasady debaty oksfordzkiej, Mistrzostwa Polski debat Oksfordzkich, https://wnpid. amu.edu.pl/pliki/nauczyciel/Zasady-Debaty-Oksfordzkiej-MPDO-2014.pdf (10.10.2015). Znosko J., 1994, Fałszerstwo naukowe - krytyka naukowa, [w:] K. Gibiński (red.), Etyka, etyka, etyka..., Materiały z posiedzenia Komitetu w dniu 17 stycznia 1994, Komitet Etyki w Nauce przy prezydium Polskiej Akademii Nauk, Katowice, 12-18. Zybertowicz A., 2003, O zacnych i niecnych regułach postępowania (także naukowego), [w:] Etyka w nauce, Fundacja na Rzecz Nauki Polskiej, Warszawa, 64-71. 416 19. WYKORZYSTANA I ZALECANA LITERATURA INDEKS RZECZOWY abstrahować 144 abstrakt (abstract) zob. publikacja naukowa graficzny 108,110,112 w materiałach konferencyjnych zob. publikacja naukowa afiliacja 68, 69, 73, 122, 215, 217, 404, 406 agregacja 173 akapit 82,91, 116,131,141,182,216,232, 234, 359, 363, 367, 368,369 analiza 26, 27, 29, 32, 34,66,68,69, 77-81, 83, 90,91, 100,115,125,126,130,131, 141,144, 145,146,153,173,174,183, 184,186,187,195,196, 202,203, 232, 241, 248, 249, 299, 304, 310, 320,323, 324, 328, 329, 333, 337,351, 359, 364, 370, 374- 378, 380, 381, 387, 392, 398, 400 aneks 56,79,139,142 animacja 213,216,221,225,226 antonim 131 antyplagiatowa polityka 147,336,337 argument 76,83,144,187,242, 246, 250, 251, 252, 254, 255-257, 259, 261, 262, 263, 264-282, 324, 326, 345, 382, 386-393 [odnoszący się] do absurdu 266 [odwołujący się] do litości 273 [odwołujący się] do przyjaźni 277 [odwołujący się] do śmieszności 274, 275 [odwołujący się] do wiary 278 [skierowany] do człowieka 270 do gnuśności (opieszałości) 275,276 do kija 278 do konsekwencji 270,271 do lekkomyślności (płochości) 277 do nienawiści Ul, 278 do nieśmiałości 272 do niewiedzy 276 do poczucia spokoju 276 do próżności 275 do rzeczy 270 do sakiewki 272 do widowni 274 niestandardowy 279 oparty na definicji 267 oparty na dowodach 269 oparty na okolicznościach 268 oparty na zasadzie równej miary 268 pod publikę 272, 273 przez analogię 268 semantyczny 265 wymierzony w osobę 274 z autorytetu 264 z milczenia 269 z podobieństwa 267 z powszechnej opinii 265 z przeciwieństwa 271 z przykładu 265,266 zsilniejszego, ze wzmocnienia 269 z użyteczności 266 argumentacja 70, 73, 166, 169, 249-252, 254, 255, 258, 263, 264, 271, 272, 280, 281, 307, 310, 311, 325, 340, 392, 400 artykuł monograficzny zob. publikacja naukowa artykuł naukowy zob. publikacja naukowa artykuł oryginalny (źródłowy) zob. publikacja naukowa artykuł polemiczny zob. publikacja naukowa artykuł popularnonaukowy zob. publikacja naukowa artykuł przeglądowy zob. publikacja naukowa artykuł pseudonaukowy zob. publikacja naukowa atrybut 26,27,202 autoplagiat 67,121,143,147,345 В baza danych 27,28, 30, 31, 33-35,42,43, 44, 58, 59,68, 76, 77,98,99,121,193 bibliograficzna zob. bibliograficzna baza danych internetowa 27 w postaci analogowej 29 dostępna on-line 29 dostępna na płytach CD 29 przestrzennych 30 bibliografia 41,42,44,45, 50, 52-54, 56-59,69, 70, 73, 74, 76, 77, 79, 91,122, 134,142,143, 382 kartkowa 58 załącznikowa 53,58, 79 bibliograficzna notka 41,91,142, 308, 351, 352, 353, 364, 365, 368, 374-377, 380-382,398, 399,402 bibliograficzna informacja 41,42,45, 54 bibliograficzna baza danych 44,50,58 bibliograficzne dane zob. dane bibliograficzne bibliograficzne źródło zob. źródło bibliograficzne bibliograficzny spis zob. spis bibliograficzny bibliograficzny opis zob. opis bibliograficzny biblioteczna sygnatura zob. sygnatura biblioteczna bibliograficzny przypis zob. przypis bibliograficzny binda 135 c chaos 161 chaotyczny 161,168 Cornell metoda zob. metoda Cornell cytat 55, 56, 70,84,90,92,93,145,159, 161,262,273,295 czasopismo naukowe zob. publikacja naukowa INDEKS A-C 417 ć ćwiczenia terenowe 285,286-290,292, 294, 295-298, 299, 395 ekspedycyjne 286,288 jednodniowe 286 kierunkowe 286,287 prowadzone przez studentów 86,289 prowadzone przez wykładowcę 286,289 regionalne 286,287 specjalizacyjne 286, 287, 288 wielodniowe 286,288 D dane bibliograficzne 44,45, 58,128 dokumentacyjne 32 geograficzne 25,26 gridowe 32 ilościowe 26,123,195 jakościowe 174 kartograficzne 25,26 klimatologiczne 28 liczbowe 173,174,185,188 nieprzestrzenne 26 opisowe 193 osnowy 30 pierwotne 28 pomiarowe 30 statystyczne 28, 79,193, 202, 262,291 wtórne 28 wyjściowe 182,193 wysokościowe 30 metadane 59 debata 250, 251,252,253,254,256,262, 279, 282 debatować 253 deskryptywny 244 diagram 32,112,141,159,174,233 dialektyka erystyczna zob. erystyka dialog 70,166,242,243, 340 doniesienie wstępne (komunikat) zob. publikacja naukowa dyscyplina 66,85,125,294 dysertacja zob. publikacja naukowa dyskurs 242,258, 281 dyskusja 68-70, 82, 241, 242, 244-248, 250-253, 256-260, 280, 281, 287, 289, 295, 359, 364, 367, 370, 378, 379,386, 388, 389,391,392, 394,400 akwarium 379,392 burza mózgów 247 formalna debata 250, formalna 250 metodą sześciu kapeluszy 247 moderowana 250,257 naukowa (akademicka) 242,243,261 panelowa 250,251,256,257,282,389 piramida priorytetów 247 podsumowująca 378 polemiczna 244,250,251,252,263, 280, 281, 379, 386-388 publiczna 251 punktowana 379,392 scenariusz 246 spontaniczna 241 studium przypadku 247 dyskutant 241,242,246,251,252, 258-263, 265, 273,275, 279, 280, 292, 293 dysertacja 73, 74, 76,146 dywiz 135 dzieło naukowe zob. publikacja naukowa E e-book 43,84 egzamin 74, 79, 90,146,151-153,163, 209, 253, 300, 309, 310, 315, 316,317, 318, 319, 320, 321, 322, 323, 324, 235, 326,328, 329, 336, 341 dyplomowy 309 końcowy 146 na stopień 310 pisemny 151, 323,324 testowy 325 ustny 151,209,320,321 egzaminator 315,319,320-324,328,329, 344 egzaminować 315 egzaminacyjny stres zob. stres egzaminazyjny ekspert 251, 257, 264, 308, 389, 390, 391 empatia 282 erystyka (dialektyka erystyczna) 279,280 esej naukowy zob. publikacja naukowa etos 334, 339, 340, 341 akademicki 339,340,341 etyczny 121, 339,341, 343 etyka 67,265,340 erystyka 279,280 F fiszka 58 forma 34, 75,95, 113,141, 143, 145,163, 164,166-168,173-175,182, 207, 231, 241,245,250,252,253,258, 260-264, 282, 286, 290, 299, 306, 311, 317,320, 321 -324, 382,393,401,403,404,406, 407 formalny 53,66,137,245,250, 251, 257, 259, 290, 304,344 formatywny 329 fortel 264, 279, 280 G generalizacja 173 gestykulacja 263 godło mapy 198,199 gremium 257 H harmonogram 128,291,292,298,320, 338, 352 hierarchia 156,281 highlights 108,109,112 I immatrykulacja 333 impact factor (IF) zob. publikacja naukowa implikatura konwersacyjna 244 implikatura 244 IMRAD 68,69, 70 inauguracja 333,342,346 indeks 45, 53,69, 77,79,98,99,177, 344 indeks Hirscha (h-indeks) zob. publikacja naukowa informacja bibliograficzna 41 418 IDNEKS Ć-l J język literacki 71 naukowy 70, 71, 359 pseudonaukowy 72 styl naukowy 71, 72 К kapitaliki 139 kodeks 297,335,340,341 kompetencja 36,262,265 kompilacja 15,120,121 nożyczkowa 121 kompilacyjna praca 92, 97,119,120,121, 122,124-133,144,145, 309, 336, 351, 353, 367, 371 kompilator 120 konspekt 15,82,83,89,90-93,97, 129, 157,169, 208, 227, 351, 364-366 konspektowanie 81,82,89,90,91,125, 127,129,130,153,157, 364-366, 371 kontrargument 251,255,263,281,393 kontrargumentacja 246,261,263,264, 386, 388 kontrargumentować 261,263,264 konwersacja 166,242 konwersatorium 166 korekta autorska 66 językowa 69 redakcyjna 66 techniczna 237 tekstu 135,306 korektor 135 korektorskie znaki 135,136,137 krytyk 81 krytyka 73, 75,76, 81,83, 242, 251, 305, 307, 308, 310, 388 naukowa 398,400 krytyczna ocena 70,81, 25,244, 259, 303, 306, 334 krytyczne myślenie 70,129,130,144,340 krytyczne opracowanie tekstów 74 krytyczny 69, 70, 76,81,82,115,120,123, 125, 244, 281, 304, 306, 308, 340, 351, 394 książka naukowa zob. publikacja naukowa kurenda 295 kwerenda biblioteczna 291, 354 L lamus 152 licencjat 119,309,312 literatura (bibliografia) 41,42,69,72,79, 92,122, 124,128,311,400,401 Ł łamanie tekstu (formatowanie tekstu) 142 M magister 310 magisterium 310 maksymy (reguły) konwersacyjne 243 manipulacja 244, 263, 264 manuskrypt 66,69, 303, 304,305, 306 mapa 31,141,191,19-199, 201 -203, 285, 311,384 administracyjna 194 elementy pozaramkowe 192 legenda 192,194,195,198 małoskalowa 200 ogólnogeograficzna 193,200 osnowa geodezyjna 197 osnowa matematyczna 192,196 skala 191,196,201,202 społeczno-gospodarcza 194 średnioskalowa 200 topograficzna 196,197,200 treść 192 wielkoskalowa 200 mapa myśli 126,159,160,232 materiały informacyjne 227 meritum 290 merytoryczny 66, 69, 75, 77, 79,132-135, 137,142, 207, 209, 216, 217, 237, 245, 250, 259, 262, 270, 285, 290,296, 298, 299,304, 305, 309, 344, 359, 384, 388, 391,393,403 metaplan 248 metoda 26,66,67,80,81,115,126,151, 153-157,160,161,167,175,193,194, 195,196, 245, 247, 248, 249, 285, 295, 310,311,316,318,400 badań 80, 285, 287 badań terenowych 285 czytania 17 ilościowa 195 kartograficznej prezentacji izolinii 26,195,196 kartogramu 26,195,196 kropkowa 194,195 powierzchniowa 194 sygnatur 193,194 zasięgów 194,195 konspektowania 153,157 nauczania 151 naukowa 310 notowania chaotycznego 153,161,162 Cornell 153,158,159,166 mapa myśli 160 studium przypadku 248 sześciu kapeluszy 247,249 tradycyjna 154 zdaniami 155 prezentacji zob. prezentacja metoda prowadzenia wykładu 151,295 uczenia się 316 mimika 263 minuskuła 139 moderator 251,257,258 modulacja 161,262 monografia zob. publikacja naukowa monolog 151 moralność 340 N nieetyczny 258 norma (zasada) 99,244,339 normatywny 243, 244, 264, 335, 340 notatka 83,89,152,153-159,162,163, 300, 317, 364, 373 notatnik 152,163,294 notowanie 77,81,82,89,90,151,152, 153-159,161-166,168,169, 269, 287, 294, 295, 299, 351, 370, 372,373 INDEKS J-N 419 chaotyczne informacji pozornie nieistotnych 153,161,162,163,166 graficzne 166 hierarchiczne 153,156 mapa myśli 153,159,160,161 metoda Cornell 153,158,166 metoda konspektowania 81,89,153, 157.166 tradycyjne (linearne) 153,154,155,161, 164.166 w terenie 287, 299 własnymi słowami 90 wykładu 151,153,163,351,370,372, 373 zdaniami 153,155 O odsyłacz 36,56,67,133,177 opis bibliograficzny 42,50-54,56, 58,122, 221 system harwardzki 50,52,55-57 system tradycyjny 41,52,55-59,61 orator 153,281 oratorstwo 256,281 osnowa geodezyjna zob. mapa osnowa matematyczna zob. mapa P pagina bieżąca 80 pagina żywa 80 panel 256 parafraza 131,145 parafrazować 131 pauza 135,262 dramatyczna (zawieszenie głosu) 262 logiczna 262 półpauza 135 peer-review 304,306 piśmiennictwo 42 plagiat 67,120,121,147,180, 305, 307, 336,337,345,400,401 plagiator 120,121 plagiatowanie 120,121 kryptoplagiat 345 plakat (poster) 231,248 podręcznik zob. publikacja naukowa podręcznik akademicki zob. publikacja naukowa polemika (praca poelmiczna) 70,73,251, 252 polemiczna dyskusja zob. dyskusja polemiczna postawa 84 praca (polemika) 70 publikacja 66 tekst 70 polemiczne czasopismo 72 polemiczny 15,66,70,72,252 artykuł 73 utwór 252 polemista 252 polemizować 252 poster (plakat) 75,113, 165, 231, 232-238, 293, 336, 379, 384, 385 prezentacja 238 wymiary 234,238 posterowa sesja 231,232,238, praca doktorska 78,119,121,122,133,137, 143,144,146, 303, 336 kompilacyjna zob. kompilacyjna praca licencjacka 78,119,121,122,137,143, 144,145, 303, 336 magisterska 78,119,121,122,137,143, 144,145,303, 336 prezentacja multimedialna 165,168,169,184,208, 213,215,218, 225,403,407 komputerowa 378,383 metoda zob. metoda prezentacji 26, 75,90,92, 201 treści (poster) 232, 238 ustna 90,92 kartograficzna 192, 193, 202 promocja 119,231,342,343 promotor 69,116,119,121,123-126,130, 132-134,137,139,141,142,146,310, 312 promować 119,342 przesłanka 263,264 przypisy 55-58,79,134,177 przypis bibliograficzny 50, 52, 53, 55, 56, 58 przysięga 333 publikacja 42,45, 50,65, 66, 69, 72-74, 80, 124, 303, 305, 336 publikacja naukowa 17,42,65,66,67,72, 336 abstrakt (abstract) 42,67,68,69, 73, 75, 75, 76,80, 98-101,112, 113,115,116, 122, 400 w materiałach konferencyjnych 73, 75,76,113 artykuł naukowy 41 -45, 50, 52, 59,61, 67-69,72, 73, 74, 76-78,80, 81,84,86, 89-93,97,98,99-103, 105,111 -113, 115, 116,123,124,128,143,146, 169, 231, 244,-246, 291, 303, 304, 306, 307, 336, 359, 364-366, 374,-377,395, 400-402 monograficzny 52,73 oryginalny (źródłowy) 72,73,336,354 polemiczny 73 przeglądowy 73, 74, 336 artykuł popularnonaukowy 244 artykuł pseudonaukowy 72 czasopismo naukowe 41,42,43,45-50, 52, 70, 72, 73, 75-77, 80,84,86,89, 98, 99,108,111,112,130,133,134,142, 303-307, 352, 354,400,401 doniesienie wstępne (komunikat) 70, 73,75, 113, 208 dysertacja 73,74,146 dzieło naukowe 50-53,58,71,72,73, 79,81,83,116,120,124,142, 304, 305, 307, 308, 336, 340, 398,400,401 esej naukowy 73,76,323 impact factor (IF) 77,80,354 indeks Hirscha (h-indeks) 77 książka naukowa 72 monografia 52, 72, 73, 74, 75, 113, 116, 128, 291 oryginalna publikacja 70,75,180 podręcznik 53, 73, 74, 75, 79,82, 97,123, 126,128,165,169,272,359 podręcznik akademicki 53, 74, 75 ranking 76,77 recenzja/krytyka 76 rozprawa naukowa 73, 74, 76, 146, 279 traktat naukowy 73 plan 31, 79,89, 90,92, 113,123,125,126, 127-130, 132,134,139,140,142,152, 161,213-215, 232, 242, 248, 257, 259, 292, 294, 296, 320, 322-335, 337 420 IDNEKS O-P ranking zob. publikacja naukowa recenzja naukowa 51, 73-75, 76, 77, 78, 139,144,146,303-10, 312, 315, 378, 395, 398, 399,401,402 książki 307, 309, 395, 398, 399,401 artykułu naukowego 395,400,401,402 pracy dyplomowej 309 pracy licencjackiej 309,312 pracy magisterskiej 309 wydawnicza 304,306 proces 19, 59,66,68,69, 77, 303, 304, 309,351,353 procedura 111,304,306 recenzent 66,69, 75, 78,146, 303, 304, 305-310,312 redakcja naukowa 52, 66, 70, 75,133-135, 137,141,142, 145,195, 304, 305, 306, 307 redakcja tekstu 125, 127,132,142, 306 wymagania 132,134,143 redaktor naukowy 51,66, 75,198, 304, 305 referat 74, 75,97,113,143, 207-210, 213, 214,231 region 26, 31, 34, 36,109,112,188, 203, 286-288, 290, 299, 335, 354, 380 węzłowy 26 naturalny 26 administracyjny 26 fizycznogeograficzny 26,203 gospodarczy 26 kulturowy 26 przemysłowy 26 rolniczy 26 rekonesans terenowy 291,292 retor 153 retoryka 281 rozprawa naukowa zob. publikacja naukowa rycina 56,68,80,84,98,112,116,122-124, 129,130,137,139,141,142,145,177, 180,181,182, 184,185, 213-216, 218, 220-223, 226, 232, 233, 234, 237, 245, 306,311,312, 384,401 s schemat 50,141,159,168,192,198, 201, 207, 222, 225, 233, 246, 248, 295, 308, 317, 364 selekcja 76,82,83,115,125,129,152,155, 158,173, 208, 316, 317, 322, 337 sesja końcowa 403,405 sesja posterowa zob. posterowa sesja siatka kartograficzna 197 siatka topograficzna 198 skala mapy zob. mapa skrót jednostek 135 na mapach 193 w opisie bibliograficznym 50,51,58 w pracach pisemnych 141,142,154, 155,157,159,364 w tabelach 180 skrypt 73, 74, 75,128 slajd 169, 208, 213-215, 217, 218, 220-227, 378, 379,404,407 słowa kluczowe 68,69,80,99,122,158, 159,311,324,400 spis bibliograficzny 41 stenogram 154 stres egzaminacyjny 319,320,321,326 319 streszczenie 52, 70, 75,83,89, 97, 98-107, 112-116,139,152,157,162,169, 238, 308, 311, 351, 354, 367, 368, 369,400 artykułu naukowego 114 konferencyjne 112 książki naukowej 116 pracy dyplomowej 113,116,139 pracy licencjackiej 113,116,139 pracy magisterskiej 113,116,139 zamieszczone na końcu pracy 112,115 student 66,74,78,81,83,86,113, 119, 121, 122, 125,130-133, 135,137,144-146, 151-154, 163-169,188,191, 242, 244-246, 251, 253-255, 258, 359, 265, 268, 285, 286, 289, 293, 299, 310, 311, 325, 333-346, 351-353, 364, 370, 373, 378, 379, 387, 390, 392, 395,403-407 studia 66, 67, 101,114, 119,121,122,133, 143,144,165,285, 289, 291, 298, 309, 310, 333, 335-340, 342, 343, 346, 353 studiować 65,66, 67, 78, 81, 97,114,152, 232, 316, 333, 335, 338, 351, 352 sumatywny 329 sygnatura 51,58,61,73,192,194 biblioteczna 51, 58, 61, 73 synonim 42,131,131,140, synteza 69, 70, 73, 74, 89,124,130, 131, 144,166,174,259,310 ślubowanie 333, 338, 340, 346 Ś środki audiowizualne 147,168,213 środki wizualne 165,168 T tabela 56,68,80,98,112,116,122-124, 128,129,133,134,137,139,141, 142, 145,159,163,169,173,174-182, 185-187, 214-216, 218, 220, 221, 232, 233, 245, 306, 311, 312, 351, 352, 354, 359, 360, 367, 370, 374, 375, 377,378, 382, 384, 386-388, 390, 392, 398,401 analityczna 175 czteropolowa (ćwiartkowa) 175 komórka (pole) 175,177,180-182 nagłówek 175,176,180,182,185,186, 215,233 odsyłacz 177 syntetyczna 175 uwagi 180 tekst 27, 31, 32,42,43, 55-57, 59,65, 66-72, 74-76, 78, 79-84, 86,89, 90-92, 97-103,105,111-116,119,121, 123,125- 127, 129-137, 139-142,145, 146, 152, 157,158,166,169,174-177, 180-182,184,185, 208,213-218,220, 221 -226, 231 -234, 237, 238, 244, 245, 262, 264, 303-308, 315, 316, 333, 346, 351, 359, 360, 361, 362, 363, 364, 367-371, 375, 378, 381, 382, 384, 385, 399,400-402 naukowy 65,66,72,115,146,360 struktura 66,67,68,69,70,115 teza 243,246, 253,255, 256, 263-276, 280 tolerancja 265,280,281,334,341,344,345 traktat naukowy zob. publikacja naukowa INDEKS R-T 421 и układ współrzędnych 25,201 W wersaliki 139 wizualizacja 26,173,182,193, 317, 325 danych geograficznych 26 wykaz literatury (bibliografia, spis literatury) 50,294 wykład 65, 74, 78,82,89, 97,151,158,159, 161-169, 207, 213, 214, 221, 227, 231, 253, 268, 286, 289, 291, 295, 296, 297, 316, 320, 336, 338, 342, 351, 370, 372, 373 uniwersytecki 151-154,156,157 koncentryczny 165,166,167 konwencjonalny 165,166 konwersatoryjny 165,166,167 liniowy 166 problemowy 165,166 spiralny 166,167 w terenie 286 znaczenie implikowane zob. implikatura konwersacyjna znaki kartograficzne 192,193 liniowe 192,193, napisy 192,193 powierzchniowe 192,193, punktowe 192,193 znaki korektorskie zob. korektorskie znaki zwyczaj 71,139,181,184, 238, 253, 254, 256, 333, 339, 340, 341, 342 Ź źródło bibliograficzne 42,51,91 źródło danych geograficznych 25-26,28, źródło informacji 28, 30,41, 50, 51, 56,66, 70, 72-75, 79, 98, 99,112,115,116, 120, 121,123,131,147, 173,180,183, 221, 336, 352 wykres 112,123,133,141,163,168,173, 174,181-188,198, 216, 218, 222, 223, 225, 311, 317, 324, 325, 351, 370, 376, 377, 380, 384 bąbelkowy 183 kołowy 184 liniowy 183 pierścieniowy 183 powierzchniowy 183 punktowy 184 radiacyjny 183,184 słupkowy 183 warstwowy 183 wypowiedź (dyskusja) spontaniczna 207, 209, 241 wypowiedź ustna 207 Z załącznik 79,122,124,141,142,181, 297, 333 zarys treści (abstrakt) 89,98,100,112,122, 123,311,400 422 IDNEKS U-Ż NOTATKI