PICATRIX LATINUS Ewa Ânie˝yƒska-Stolot PICATRIX LATINUS Ikonografia planet iplanet dekanicznych wr´kopisie krakowskim Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloƒskiego RECENZENT prof. dr hab. Maria Dzielska PROJEKT OKŁADKI Paweł Bigos Na okładce wykorzystano ilustracje z rękopisu Picatrix Latinus (Biblioteka Jagiellońska, sygn. 793): planeta Mars (k. 190), planeta Słońce (k. 191) REDAKTOR PROWADZĄCY Ewelina Korostyńska ADIUSTACJA JĘZYKOWO-STYLISTYCZNA Jerzy Hrycyk KOREKTA Katarzyna Onderka SKŁAD I ŁAMANIE Hanna Wiechecka Książka fi nansowana przez Wydział Historyczny Uniwersytetu Jagiellońskiego i Bibliotekę Jagiellońską oraz dofinansowana przez Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ © Copyright by Ewa Śnieżyńska-Stolot & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Krak 2009 All rights reserved ISBN 978-83-233-2666-3 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-80, tel./fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 Pamięci Mojego Męża Doktora Franciszka Stolot SPIS TREŚCI WPROWADZENIE.................................................................................................................... 9 PLANETY.................................................................................................................................. 13 Źrła ikonografii planet w krakowskim Picatrix Latinus ................................................... 13 Ikonografia planet w krakowskim Picatrix Latinus.............................................................. 17 Atrybuty planet..................................................................................................................... 22 PLANETY DEKANICZNE ....................................................................................................... 25 Źrła ikonografii planet dekanicznych w krakowskim Picatrix Latinus ............................ 25 Ikonografia planet dekanicznych w krakowskim Picatrix Latinus....................................... 28 Atrybuty planet dekanicznych.............................................................................................. 30 Kolory planet i planet dekanicznych .................................................................................... 31 IKONOGRAFIA PLANET I PLANET DEKANICZNYCH A MAGIA ASTRALNA ............. 33 Geneza posługiwania się talizmanami.................................................................................. 41 Stosowanie talizman przez chrześcijan............................................................................ 44 Talizmany i medycyna ......................................................................................................... 46 TABELE I. Planety. Zawiera opisy planet według opinii Picatrix, Apolloniusza z Tiany, Hermesa Trismegistosa oraz Anonima zawarte w tekście rękopisu krakowskiego (Krak 793, k. 189v–192v), Picatrix Latinus (Picatrix 1986) oraz w Ghāyat al-hakīm (“Picatrix” das Ziel 1962); opisy miniatur w rękopisie krakowskim (Krak 793, k. 189v–192v) ............. 49 II. Postacie planet na zwierzętach......................................................................................... 56 III. Planety dekaniczne. Zawiera opisy planet dekanicznych według sapientes Indi w Pi-catrix Latinus (Picatrix 1986) oraz w Ghāyat al-hakīm (“Picatrix” das Ziel 1962); opisy miniatur w rękopisie krakowskim (Krak 793, k. 193r–197r)........................................... 58 IV. Atrybuty: planet według opinii Picatrix, Apolloniusza z Tiany, Hermesa Trismegistosa i Anonima oraz planet dekanicznych według sapientes Indi na miniaturach rękopisu krakowskiego (Krak 793, k. 189v–197r) oraz w tekście Picatrix Latinus (Picatrix 1986) i w Ghāyat al-hakīm (“Picatrix” das Ziel 1962) ........................................................ 67 V. Kolory planet i planet dekanicznych w Picatrix Latinus: zestawienie miniatur (Krak 793, k. 189v–192r) i tekstu (Picatrix 1986).......................................................................... 72 VI. Tradycja wizualna: wizerunki planet, planet dekanicznych i stopni znak zodiaku.... 74 VII. Zestawienie talizman: opisanych w Ghāyat al-hakīm (“Picatrix” das Ziel 1962) i w Picatrix Latinus (Picatrix 1986) oraz wizerunk planet w rękopisie krakowskim (Krak 793) według opinii Picatrix, Apolloniusza z Tiany, Hermesa Trismegistosa oraz Anonima............................................................................................................................... 76 WYKAZ RĘKOPISÓW ............................................................................................................. 79 WYKAZ LITERATURY PRZEDMIOTU................................................................................. 81 SUMMARY ............................................................................................................................... 89 ILUSTRACJE............................................................................................................................. 109 WPROWADZENIE Rękopis Picatrix Latinus znajdujący się w Bibliotece Jagiellońskiej (Krak 793), czyli łacińskie tłumaczenie arabskiego dzieła Ghāyat al-hakīm (“Cel mędrca”), napisanego w wieku XI w Hiszpanii przez nieznanego sabiana z Harran (al-Sābi’a, al- -Harrānī), jest jedynym zachowanym ilustrowanym przykładem tego dzieła. Zainteresowanie tekstem Picatrix Latinus sięga lat dwudziestych wieku XX, kiedy Hellmut Ritter wygłosił kilka wykład na ten temat, a następnie wydał tekst arabski w roku 1933 (Ritter 1921/22; Pseudo-Mağrītī 1933). Pełny tekst arabski, oparty na rękopisach niedatowanych lub datowanych bardzo oglnie (w. X–XVI), został przełożony z arabskiego najpierw na niemiecki przez Hellmuta Rittera i Martina Plessnera (“Picatrix” das Ziel 1962, s. IX–XV, 4–412), a powtnie na angielski w roku 2002 przez Hashema Atallaha. Wersję hiszpańską Picatrix wydał w roku 1982 Marcelino Villegas. Krytycznego wydania wszystkich tekstw łacińskich dokonał David Pingree (Picatrix 1986, s. 3–235). W roku 1999 wersja łacińska Picatrix Latinus przetłumaczo-na została na włoski przez Davide Arecco, Idę Li Vigni i Stefano Zuffiego, a w 2003 – na francuski przez Béatrice Bakhouche, Frédérica Fauquier i Brigitte Pérez-Jean. Tekst krakowskiego Picatrix Latinus jest niekompletny i zawiera tylko księgi I i II (rozdziały 1–11), a umieszczony jest w rękopisie 793 (k. 171r–197r) obok innych zebranych tam tekstw o charakterze astrologicznym, alchemicznym, medycznym i magicznym. Krakowski Picatrix Latinus spisany jest na papierze dwoma charakterami pisma: pierwszy od karty 171r do grnych wers karty 186r oraz drugi od karty 186r do karty 192r. U dołu karty 180r (il. 1) znajduje się odręczny rysunek trzech planet dekanicznych zodiakalnego Byka, wykonany minią, zapewne przez jednego z kopist (Ameisenowa 1958, s. 181). Głny zbi ilustracji, częściowo tylko wykończony, znajduje się na końcu tekstu (k. 189v–197r) i zawiera wizerunki 28 planet (zachowanych 26; il. 2–23) według czterech tradycji ikonograficznych (k. 189v–192v) oraz wizerunki 36 planet dekanicznych według systemu Teukrosa z Babilonu, zgodnie z ktym Mars rozpoczyna i kończy porządek tych planet (k. 193r–197r; il. 24–53). Rękopis krakowski ma wymiary 30,9 x 21,5 cm. Rubrykator imieniem Joannes (Catalogus IV 1996, s. 136) wykreślił marginesy z czterech stron karty i wydzielił pole środkowe o wymiarach 24,5 x 15,5 cm. Kolejność prac na kartach rękopisu, na ktych znajdują się wizerunki planet (od k. 189v do k. 192r), wydaje się następująca. Na początek miniaturzysta wyznaczył u dołu karty 189v dwa pola (wym. 10 x 5,5 cm), posługując się srebrnym ołkiem lub pędzelkiem, w kte wrysował dwie miniatury. Na dalszych etapach pracy, poczynając od gry karty 189v, odstąpił od takiego zwyczaju, umieszczając swobodnie po dwie miniatury u gry i po dwie u dołu każdej kolejnej karty. Pola środkowe kart 189v, 190rv, 191rv zostały podzielone na cztery części, w związku z potrzebą wyznaczenia miejsca dla tekstu. Podziały te wprowadzono już po wykonaniu miniatur, za czym przemawiają ich zrżnicowane wymiary (k. 189v: pola grne 14 x 7 i 14 x 8,5 cm; pola dolne 10 x 7 i 10 x 8,5 cm; k. 191r: pola gne 13,5 x 9,5 i 13,5 x 6; pola dolne 11 x 8 i 11 x 7,5 cm) oraz przerwanie linii podziału w miejscu, gdzie miniatura wykroczyła poza swoje pole. Miniatury z wizerunkami planet rżnią się od miniatur przedstawiających planety dekaniczne: te pierwsze mają wymiary między 7 a 8 cm, te drugie od 7 do 15,5 cm i wielokrotnie wykraczają poza pole środkowe karty (k. 192v, 195v, 196r, 197r). Wydaje się, że miniaturzysta korzystał z wzor, kte podkładał pod niezbyt gruby papier, a następnie przerysowywał je, posługując się srebrnym ołkiem lub pędzelkiem. Dalej następowało lawowanie rysunku farbami wodnymi, co zostało doprowadzone do karty 192r u gry, na ktej brak już wewnętrznych podział. Krakowski Picatrix Latinus znany był badaczom od okresu międzywojennego, a tekst publikowany był przez Davida Pingree i został zaliczony do grupy I tych tekst, ktych najstarszy znany miał powstać we Włoszech przed rokiem 1459 (Picatrix 1986, s. XVII). Miniatury rękopisu krakowskiego były publikowane przez Zofię Ameisenową (1958, il. 240–245), Pingree (Picatrix 1986, il. 3–18) oraz przez Paolo Aldo Rossiego, Davide Arecco, Idę Li Vigni i Stefano Zuffiego (Picatrix. Dalla versione latina del Ghāyat al-hakīm 1999, s. 26, 28, 120, 209, 272). Podsumowanie tych badań znajduje się w IV tomie katalogu rękopisw Biblioteki Jagiellońskiej (Catalogus IV 1996, poz. 54, s. 133–135), gdzie drugiego ze skryb (k. 186r–189r), kty wykonał także opisy towarzyszące miniaturom (k. 189v–192r), identyfikowano na podstawie charakteru pisma z Piotrem Gaszowcem z Łoźmierzy (ok. 1430–1474), lekarzem i astrologiem, dwukrotnym rektorem uniwersytetu krakowskiego (1464–1465 i 1470; Birkenmajer 1948, s. 294–295). Tekst jego autorstwa De mutatione aëris. Regulae znajduje się bowiem w omawianym rękopisie na kartach 116v–120v. Z punktu widzenia ikonografii astrologicznej miniaturami w rękopisie krakowskim zajmował się Fritz Saxl (1912, s. 157, 165; tenże 1915, s. XIII, il. IX; 1922, s. 230), a wśr polskich badaczy Zofia Ameisenowa (1958, s. 180–184), Stanisław Mossakowski (1976, s. 349–380) i Ewa Śnieżyńska-Stolot (2003, s. 9–51, il. 12–39), jednak brak w tych opracowaniach całościowego ujęcia ikonografii planet i planet dekanicznych w krakowskim Picatrix Latinus, co będzie tematem niniejszej książki. Rękopis 793, w ktrym znajduje się krakowski Picatrix Latinus, datowany jest na lata około 1460 (Ameisenowa 1958, s. 180–184), ze względu na znajdujące się w nim daty: 1458 (na marginesie k. 138r) i 1459 (k. 109r) lub na 3. ćwierć wieku XV (Mossakowski 1976, s. 366). Papier, na ktym wykonano miniatury i rysunki, nosi znaki wodne w kształcie greckiego krzyża na cokole (k. 191–194) oraz wysokiego krzyża stojącego na trzech wzgzach (k. 195), odnotowany został najwcześniej: pierwszy w Rothenburgu w roku 1457, drugi w Berlinie w roku 1447 (Ameisenowa 1958, s. 180; Briquet 1907, 5550, 11789). Stroje postaci na miniaturach krakowskich, zwłaszcza męskie, złożone z nogawic, kaftana, także kaftana z szerokimi rękawami (k. 189v, 190r, 191r, 192r, 194v, 195r), oraz drogocennego pasa na biodrach, wskazują jednak na przełom XIV i XV wieku i występują na miniaturach czeskich z tego czasu. Dotyczy to także szczegł uzbrojenia, zwłaszcza kołczanu wykonanego z futra (k. 194r; Turska 1987, s. 114, il. 68; Śnieżyńska-Stolot 1998, il. 7, 8, 23). Styl miniatur krakowskiego Picatrix Latinus jest jeszcze stylem miękkim, a niektre z nich są bliskie wizerunkom Pięknych Madonn (k. 194v), co wskazuje także na przełom XIV i XV stulecia, stąd w literaturze przedmiotu łączone były one z Czechami lub Austrią (Ameisenowa 1958, s. 180). Bio-rąc pod uwagę powyższe rozbieżności czasowe, można sądzić, że autor głwnego zbioru ilustracji, kty niewątpliwie był profesjonalnym miniaturzystą, mgł korzystać z wcześniejszego, czeskiego rękopisu Picatrix Latinus wykonanego w pracowni miniatorskiej Wacława IV. W Czechach zainteresowanie astrologią na dworze praskim datuje się od 2. połowy wieku XIII, czyli od czas Przemysława Ottokara II, kty pierwsze rękopisy astrologiczne otrzymał wprost od Alfonsa X Mądrego (el Sabio), kra Kastylii, Toledo, Leonu i Galicji. Za czas Wacława II astrolodzy docierali do Pragi głnie z Toledo, a wśr nich był Alvaro de Oviedo (zm. 1299), autor komentarza do Averroesa i autor kompilacyjnego dzieła De astronomia napisanego w latach 1270–1279 (Krchňák 1963, s. 144; Śnieżyńska-Stolot 1998, s. 32–33; Burnett II, 1994, s. 101–126; García Avilés 2003, s. 341; Giletti 2004, s. 37). Astrologami cesarza Karola IV byli Havel (Gallus) ze Strahova i Niccola Beccari, a dla Wacława IV pracowali: Křistan z Prachatic, bliżej nieznany Bušek i Teřiško. Wśr zachowanych czeskich rękopis astrologicznych są dzieła: Ali ibn abi’r-Rijal, De indicus astrorum seu Liber completus z około roku 1334, zawierające rysunki planet i gwiazdozbior (Bernkastel-Kues, Cus. 207), Tabulae stellarum, bogato iluminowany rękopis typu orientalnego, wykonany w połowie wieku XIV (Praga, DA II 13), iluminowany rękopis Abrahama ibn Ezry, Principium sapientiae (Monachium, Clm. 826; Śnieżyńska-Stolot 1998, s. 11–39), z przełomu XIV i XV stulecia oraz trzy rękopisy z tekstem Michała Szkota (Monachium, Clm. 826, k. 34r– –41v; Wiedeń, 2352 i 2378). O tym, że Picatrix Latinus (tekst grupy I) znany był w Pradze, świadczy zachowana kopia tego dzieła z wieku XVI (Picatrix 1986, s. XVI), można więc przypuszczać, że sięgające 2. połowy wieku XIII kontakty Pragi z Toledo odegrały ważną rolę w dotarciu do tej części Europy rękopisu Picatrix Latinus, zdobionego iluminacjami, kte następnie kopiowano, nadając im styl kolejnych epok. Jeżeli przyjąć, że tekst na karcie 189r krakowskiego Picatrix Latinus przepisywał Piotr Gaszowiec, a pierwsza z miniatur znajduje się na odwrocie tej karty (189v), to niewykluczone, że omawiane ilustracje powstały w Krakowie. Wiadomo, że Piotr Ga-szowiec po studiach w Perugii i Kolonii powrił do Krakowa w roku 1456 (Birkenmajer 1948, s. 294–295; Markowski 1990, s. IX; tenże 2007, s. 90, 94). Dzieło Ga-szowca De mutatione aëris. Regulae, kte w rękopisie 793 przypada na kartach 116v– –120v, miało powstać po roku 1455. W roku 1471 Gaszowiec przebywał w Pradze, towarzysząc Władysławowi Jagiellończykowi, gdzie mgł nabyć iluminowany rękopis Picatrix Latinus, wykonany na przełomie wiekw XIV i XV. Po przywiezieniu rękopi-su do Krakowa Gaszowiec zlecił kopiowanie tekstu nieznanej osobie, zapewne z kręgu krakowskiego uniwersytetu, kta wykonała karty od 171r do 186r oraz prymitywny rysunek trzech planet dekanicznych Byka na karcie 180r (il. 1). Dalszą część tekstu (k. 186r–192r) Gaszowiec przepisywał osobiście, a ponieważ zmarł w roku 1474, prace nad tekstem, podpisami pod miniaturami oraz wykończeniem miniatur zostały nagle przerwane. Wynika z tego, że miniatury krakowskiego Picatrix Latinus należałoby datować na lata 1471–1474. PLANETY Miniatury z wizerunkami planet (Tabela I) o wymiarach między 7 a 8 cm, są umieszczone po cztery na każdej karcie, w układzie: 1 3 2 4 Całkowicie wykończone miniatury opatrzone podpisami znajdują się na kartach 189v do 192r; 1, a pozostałe – poczynając od karty 192r; 2 do 192v – pozostawione są w rysunku wykonanym srebrnym ołkiem lub pędzelkiem. Teksty towarzyszące miniaturom krakowskim przypadają z boku lub ponad kolejnymi miniaturami, a urywają się u gy karty 192r. Miniatury ilustrujące tekst na karcie 191r; 2 (Słońce) i karcie 191v; 4 (Wenus) zostały w nieznanym czasie wycięte, stąd zachowanych miniatur jest tylko 26. Na karcie 191v, na lewym marginesie znajduje się tekst łaciński dopisany innym charakterem pisma, zapewne w wieku XVI (?). Źrła ikonografii planet w krakowskim Picatrix Latinus Tekst dotyczący ikonografii planet zawarty jest w księdze II Picatrix Latinus, rozdział 10 i został opublikowany przez Pingree (Picatrix 1986, s. 64–74). Ikonografia 28 planet opisana jest według czterech rżnych opinii, określonych w Picatrix Latinus, jako: Liber spirituum et ymaginum (!) quem transtulit sapiens Picatrix, Liber Beylus, Lapidarium Mercurii i czwartej zatytułowanej opinionem aliorum sapientis (Picatrix 1986, s. 65), dla ktej przyjmuję zbiorczą nazwę Anonim. Kolejność rozmieszczenia tych opinii na kolejnych kartach rękopisu krakowskiego jest rżna. Picatrix w krakowskim rękopisie, jak i w całej grupie I tych tekstw (Picatrix 1986, s. 1; I: 8, 11–12) oznacza imię filozofa (... philosophus nobilis et honoratus Picatrix... sapientissimus philosophus Picatrix k. 171r), ktego badacze starali się rozmaicie identyfikować (Buqrātīs, czyli Hippokrates, Harpocration lub Maslama al-Majrītī; Ameisenowa 1958, s. 180–184; Burnett 1981, s. 168; Picatrix 1986, s. XX; D’Agostino 1992, s. 28; Diez 1995, s. 11; Garin 1997, s. 46; Picatrix: un traité de magie médiéval 2003, s. 23). Z historycznego punktu widzenia powstanie i autorstwo dzieła Ghāyat al-hakīm, czyli Picatrix Latinus, budzi wiele wątpliwości. W tekstach arabskich autorem tej księgi zatytułowanej “Księga wyjaśnienia pneumatycznych talizman” miał być niejaki Kriton, a przełożył ją Buqrātīs, co stanowi arabską transkrypcję imienia Hippokrates (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 115, przyp.1; Plessner 1962, s. LXV). Ibn Khaldn, żyjący w Afryce Płnocnej lub w Egipcie na przełomie wiek XIV i XV, głosił, że jest to dzieło arabskiego matematyka z Madrytu, Maslama alMajrītī (al-Mağriti), zmarłego w Hiszpanii w roku 1007 lub 1008 (Ritter 1962, s. XXI; Pingree 1980, s. 1; tenże, 1981, s. 27–38; D’Agostino 1992, s. 26, 31; Vernet i SamsI, 2000, s. 271; Weill-Parot 2002, s. 125–134). J. Thomann (1990, s. 289–296) sądził, że słowo Picatrix wywodzi się od hiszpańskiego słowa picador i powstało w wyniku przekładu arabskiego dzieła Ghāyat al-hakīm (“Cel mędrca”) na kastylijski, a następnie na łacinę, i w końcu zaczęło funkcjonować jako imię autora. Rozbieżności w datowaniu tego dzieła są duże. W tekście arabskim występują daty rozpoczęcia i ukończenia dzieła, ktre według łacińskiej rachuby czasu oznaczają lata 954 (955)–959 (960; “Picatrix” das Ziel 1962, s. 1–2). Pingree przyjmował, że dzieło to powstało po roku 1000 (Pingree 1980, s. 2), Charles Burnett (1981, s. 168) datował je na wiek XI, a Eugenio Garin (1997, s. 33) na lata 1047–1051. Wszyscy badacze byli zgodni, że Ghāyat al-hakīm jest kompilacją rżnych tekst, dla ktych inspiracją był pźny platonizm, zawierający ezoteryczną wiedzę rodem z Mezopotamii i Asyrii, w tym hermetyckich, poświęconych nigromancji i magii astralnej, a powstało ono zapewne w krainie al-Andalus, czyli w Andaluzji (Ritter 1962, s. XXXVI; Kieckhefer 1997, s. 23). Autorem był przypuszczalnie ktoś z kręgu sabian z Harran, osiadłych w Andaluzji, a język arabski, w ktym napisano Ghāyat alhakīm, był w wieku XI, w Hiszpanii, językiem uczonych i poet (Ritter 1962, s. XXXIV; Pingree 1980, s. 1–12; Dzielska 1995, s. 99; Menocal 2006, s. 48–80). Miasto Harran w płnocnej Mezopotamii (w VII wieku p.n.e. stolica Asyrii, rzymskie Carrhae, obecnie wieś w Turcji) było ośrodkiem, sięgającego II tysiąclecia p.n.e., kultu boga Sin (Księżyca, “Pana miesiąca”), Marsa oraz innych planet, a także astralnej religii określanej jako harrańska lub sabiańska (Sabi syn Hermesa) i uległo zniszczeniu dopiero w czasie najazdu Mongoł w wieku XIII (Ness 1990, s. 120–122; Green 1992, s. 117; Weill-Parot 2002, s. 49). Religia sabiańska, uprawiana przez syrojęzyczną ludność Harran (Burnett 1986, s. 87), łączyła religię Zoroastry (około 628–551 p.n.e.), judaizm, pźny platonizm i hermetyzm oraz magię astralną, a w końcu została wchłonięta przez islam (Ritter 1962, s. XXXI; Scott 1985, s. 98–109. s. 98, przyp. 2; Tardieu 1986, s. 1–44; Green 1992, s. 22–65, 79–80, 101, 107, 152–161). Między VI a X wiekiem w Harran mieściła się szkoła neoplatońska, ponoć założona przez kilku filozof ateńskich, ktzy w roku 532 powrcili w obręb Cesarstwa Rzymskiego z dobrowolnego wygnania do Persji, stąd miasto to odegrało istotną rolę w dokonywaniu przekładw greckich pism hermetyckich na arabski i syryjski (Ritter 1962, s. XXXI; Green 1992, s. 5, 162; Dzielska 1998, s. 202; Komorowska 1998, s. 193–204; Alfonso-Goldfarb 1999, s. 52; Biémont 1999, s. 39; Dzielska 2002, s. 23; Pingree 2002, s. 8–35; Weill-Parot 2002, s. 49). Do wybitnych myślicieli arabskich pochodzących z Harran należał Tābit ibn Qurra (około 824 lub 835–901), kty miał utworzyć w Bagdadzie rodzaj szkoły platońskiej (Green 1992, s. 163, 168–169; Morelon 2000, s. 47; Weill-Parot 2002, s. 63). Zajmował się matematyką, astrologią, logiką, filozofią i medycyną, a także mistyką i magią liter alfabetu oraz znał dzieła hermetyckie, gdyż napisał: Hermetis, et de orationibus (Ritter 1962, s. XLIII; Green 1992, s. 113; Morelon 2000, s. 47). Inne jego dzieła to: Liber lectionibus recitandi ad singulas septem planetas accommodatis (Scott 1985, s. 105), Liber de religione Sabiorum i Maqāla fī ‘I-tilasmāt przełożone na łacinę jako De imaginibus przez Jana z Sewilli (Thābit ibn Qurra 1960; Well-Parot 2002, s. 63; Page 2006, s. 73). Między wiekiem IX i X pseudosabianie, lekarze i astrologowie z Harran (al-Harrānī) dotarli do Andaluzji, w ktej rządzili Omajjadowie (Vernet i SamsI, 2000, s. 271; Menocal 2006, s. 22) i w tym środowisku prowano szukać autora Ghāyat al-hakīm, kty wprost odwołuje się do Tābita ibn Qurry (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 35, 238–239, 351; Picatrix 1986, s. 23; Ritter 1962, s. XXXI; Vernet i Samso I, 2000, s. 271). Ponadto w wieku X idee sabiańskie znalazły odbicie w działal-ności Braci Czystości (Ikhwān al-Safā), czcicieli Anima mundi (Perrone-Compagni 1975, s. 249; Alfonso-Goldfarb 1999, s. 92–93), z ktymi związany był anonimowy twca Dahīrat al-Iskandar, czyli “Księgi skarb Aleksandra”, co także rzuca nowe światło na pochodzenie autora Ghāyat al-hakīm (Bakhouche, Fauquier, Pérez-Jean 2003, s. 17). W czasach Alfonsa X Mądrego, w roku 1256, Ghāyat al-hakīm zostało przełożone na język kastylijski (Picatrix Hispanus), przypuszczalnie przez Yehudā ben Moshē. Fragmenty tego tłumaczenia lub kompilacja tego tekstu dokonane na dworze Alfonsa X około 1280 roku (Clark 1979, s. 219; Pingree 1981, s. 27–29; Alfonso X el Sabio: Picatrix... Diez 1995, s. 10–18, 53–56; García Avilés 1999, s. 96) przetrwały w zbiorze tekstw, przypisywanych rżnym autorom, w tym wielkiemu mecenasowi przekład z języka arabskiego, jakim był wspomniany kr (D’Agostino 1992, s. 24–31; Alfonso X el Sabio 1992, s. 243; Menocal 2006, s. 14; Alfonso X el Sabio: Picatrix... Diez 1995, s. 119–120; García Avilés 1999, s. 88). Rękopis ten (Watykan, Reg. lat. 1283a), kty znajduje się w Bibliotece Watykańskiej, został nazwany przez Alfonso D’Agostino (1992, s. 53) Astromagia. Przekładu Ghāyat al-hakīm na łacinę zatytułowanego Liber Picatrix miał dokonać w roku 1258 Aegidius de Thebaldis z Parmy, kty oparł się na wcześniejszym tłumaczeniu na kastylijski (Pingree 1981, s. 28; Picatrix 1986, s. XVI; D’Agostino 1992, s. 21, 31; Garcja Avilés 1996, s. 18; Garin 1997, s. 46). Liber Pica-trix należał więc do licznych dzieł arabskich przełożonych w słynnej “szkole tłuma-czy” w Toledo, ktrej początki sięgają 2. połowy wieku XII, czyli czas Rajmunda I, arcybiskupa Toledo (Burnett 1977, s. 62–76; Gousset, Verdel 1989, s. 81; Menocal 2006, s. 104). Beylus jest według Anny Caiozzo wariantem imienia Apolloniusza z Tiany, zwanego przez Arab Balīnās, Balinus Tuwani albo Balinus lub Belenus, a także “czło-wiek talizman” (Festugière I 1950, s. 138, 197, 395; Ritter 1962, s. XLIV, przyp. 2; Dzielska 1983, s. 53; taż 1997, s. 22; Caiozzo 2000, s. 232; Burnett 2006, s. 116; Dzielska 2006, s. 124). W tekście arabskim Ghāyat al-hakīm, znanym z przekładu Rittera i Plessnera, nieznany autor powołuje się wprost na “Księgę mądrości” Apolloniu-sza z Tiany (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 115), kte to dzieło w rzeczywistości jest pseudoepigrafem pochodzącym z epoki średniobizantyńskiej (Dzielska 1983, s. 42, 75). Apolloniusz z Tiany (ok. r. 40–ok. r. 120) miał być filozofem neopitagorejskim i sofistą oraz lekarzem, ktemu wiedzę przekazał sam Asklepios, cudotwcą i magiem (Dzielska 1983, passim). Filostrat (Flawiusz Filostratos 1997, s. 47–358), autor Żywota Apolloniusza, napisanego w latach 217–238, określa go mianem “boskiego męża” (theios aner), ktemu boska energia (daimonia kinesis) pozwalała dokonywać licznych cudw (Dzielska 1983, s. 68–69). Pźniejsza tradycja pochodząca od Pseudo-Justyna przypisuje Apolloniuszowi z Tiany wykonywanie talizman, czyli posągw telezmatycznie wyposażonych w taumaturgiczną moc, kte miały uśmierzać kataklizmy i uwalniać miasta od katastrof i plag (Dzielska 1983, s. 74–78). Z imieniem Apolloniusza z Tiany łączona jest także “Wielka księga talizman”, pseudoepigraf napisany zapewne w Antiochii, znany w przekładzie arabskim z wieku V (Kitāb al-talasim al-akbar), kty zawiera także wspomnianą wyżej “Księgę mądrości”. Można przypuszczać, że z tego dzieła właśnie korzystał anonimowy autor Ghāyat al-hakīm (Pin-gree 1980, s. 9–10; Dzielska 1983, s. 53, 80–81; taż 1997, s. 22, 31, 32, 35). Lapidarium Mercurii można identyfikować z pismami hermetyckimi, kte zostały wprowadzone do Ghāyat al-hakīm. W tekście arabskim przełożonym przez Rittera i Plessnera istnieje wiele powołań na Hermesa, zwłaszcza na jego dzieło al-Hādītūs (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 120, 279). Zdaniem Festugière (I 1950, s. 160–186), Lapidarium, czyli hermetycka księga dotycząca kamieni, jest łacińskim przekładem kompilacyjnego dzieła Mashalla (Māshā’allāh), arabskiego astrologa żyjącego w wieku VIII (Burnett, Pingree 1997, s. 3). Grecki Hermes to egipski Thoth i rzymski Merkury (Mercurius = medius currens), posłaniec Zeusa (nuntius), pźniej interpretowany jako boski Logos (Festugière I 1950, s. 72, 73; Green 1992, s. 7; Magia... II, 2002, s. 9). Corpus Hermeticum jest zbiorem egipsko-hellenistycznych tekstw powstałych według W. Scotta najwcześniej w 100 roku p.n.e., a najprawdopodobniej spisywanych po grecku między I a III wiekiem (Scott 1985, s. 9, 10; Festugière I 1950, s. 81; Zorzi 2002, I, s. 9; Magia... II, 2002, s. 9). Autora określano jako Hermesa Trismegistosa, a dzieło to, ukryte w komorze grobowej w Tianie, pod posągiem Hermesa, miał według legendy odnaleźć Apollo-niusz z Tiany i na tej podstawie napisać Kitāb sirr al-khalīqa, czyli De secretis naturae (Pingree 1980, s. 3; Dzielska 1983, s. 84; Burnett 2006, s. 116). Dzieła Hermesa wspomina Strabon, kty między 24 a 20 rokiem p.n.e. odwiedził egipskie Teby (Festugière I 1950, s. 78). W wieku I wymienia je Plutarch, a wieku II apologeta chrześcijański Atenarogas, ktry – podobnie jak Tertulian – nazywa autora Hermesem Trismegistosem. Klemens Aleksandryjski (zm. ok. 231; Klemens 1994, II, s. 131; IV: 35, 4; 37, 3) wymienia 42 księgi związane z kultem Hermesa Trismegistosa, z ktych trzy zawierają całą filozofię egipską. Zosimus (300–350) pod imieniem Tri-smegistos rozumie trzy elementy świata: Pierwszego Autora, Przyczynę i Demiurga (Festugière I 1950, s. 74). Laktacjusz (310) i Quodvultdeus, biskup Kartaginy (430– –440) uznawali Hermesa za chrześcijańskiego proroka (Magia... II, 2002, s. 9). Między rokiem 750–1020 sabianie w Harran uznali pisma hermetyckie za Pismo Święte, przekładane w tym czasie na arabski (Magia... II, 2002, s. 9). Około roku 1050, po upadku szkoły Thābita ibn Qurry w Bagdadzie, pisma hermetyckie pojawiły się w Konstantynopolu, a następnie w Wenecji (Scott 1985, s. 110–111; Magia... II, 2002, s. 9). Istnieją natomiast rozbieżności co do czasu przekład tekst hermetyckich na łacinę, gdyż miało to nastąpić już w wieku IV lub V albo dopiero w wieku XII, za pośrednictwem tłumaczenia na język arabski (Pingree II, 1978, s. 431; Burnett 1981, s. 169; Green 1992, s. 162; Magia... II, 2002, s. 9). Badacze stawiali sobie pytanie, czy istniała doktryna hermetycka, czy też są to teksty kompilacyjne powstałe w jednym z większych miast pźnohelleńskich, gdzie znane były kierunki czesnej filozofii platońskiej i doktryn religijnych (Green 1992, s. 85– –87; Komorowska 2004, s. 290–291). Hermetyzm należy do nurtw zdecydowanie deterministycznych i dualistycznych, jeśli chodzi o przeciwstawienie duszy i ciała, a wyzwolenie duszy z “więzienia ciała” miało związek z misteriami, kte otwierały drogę do boskiej wiedzy (theurgia). W wieku IV wzmiankowana jest sekta hermetyc-ka, a hermetyzm stał się częścią wierzeń gnostyckich (Festugière I 1950, s. 80, 83), tyle że od pesymizmu gnostyk rżni go panteistyczno-optymistyczny monizm. Anonim. Opinionem aliorum sapientis (Picatrix 1986, s. 65), dla ktego przyjmuję określenie Anonim, jest – tak w Ghāyat al-hakīm, jak w Picatrix Latinus – zbiorem rżnych tekstw, w tym: Arystotelesa (zapewne Pseudo-Arystoteles, Secretum secreto-rum), Centiloqium Pseudo-Ptolemeusza, Thābita ibn Qurry (De imaginibus), al-Kindīego (De radiis), a w tekście arabskim także Utārida Babilończyka identyfikowanego z Merkurym, mitycznym Hermesem Trismegistosem lub z Germatem z Babilonu (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 114, 116–118, 171, 184–185, 253–258, 332–338; Plessner 1962, s. LXV; Picatrix 1986, s. 16, 23, 32, 110; Pingree 1989, s. 8; García Avilés 1995, s. 27; Weill-Parot 2002, s. 45). Ptolemeusz. Jeden opis dotyczący planety Wenus został zaczerpnięty od Ptolemeusza, należy jednak przypuszczać, że chodzi o tekst Opus imaginum, ktego autor w literaturze przedmiotu określany jest jako Pseudo-Ptolemeusz (Weill-Parot 2006, s. 166). Ikonografia planet w krakowskim Picatrix Latinus Punktem wyjścia do omienia ikonografii planet w rękopisie krakowskim jest dla mnie zbir samych miniatur. Nie można jednak pominąć opis w tekście arabskim Ghāyat al-hakīm znanym z przekładu na niemiecki Rittera i Plessnera (“Picatrix” das Ziel 1962), a także w tekście łacińskim wydanym przez Pingree (Picatrix 1986). Obydwa te teksty rżnią się w wielu punktach, zwłaszcza w nazwach atrybut i zwierząt, co było związane z językiem przekładu, a także z pomyłkami popełnionymi w czasie kopiowania tekstu, w rżnych okresach. Od razu można jednak stwierdzić, że omawiane wizerunki planet stanowią uproszczenie w stosunku do obydwch tekstw. W ikonografii planet, tak jak w ikonografii znak zodiaku i gwiazdozbior, wy-rżniono dotąd: (1.) tradycję grecką wywodzącą się od rękopis zawierających dzieło Aratosa z Soloj (ok. 315–ok. 240 p.n.e.), Phainena, ktego najstarszy zachowany egzemplarz datowany jest na lata 830–840 (Lejda, Voss. Lat. Q.79), oraz trzech wersji tego dzieła: Cycerona, Germanika i Hyginusa, określonych jako Aratee. (2.) grupę rękopisw orientalnych: Abū Ma’šara (Albumasar; 787–886; Kitab al-mudkhal al-kabir ila ‘ilm ahkam an-nujjum, czyli Introductorium maius in astronomia; Kitāb al-mawālīd, czyli “Księga narodzin” (Lemay 1962, s. XXIX; Pingree 1978, s. 419), as-Sūfīego (‘Abd ar-Rahmān as-Sūfī, “Azophi”; 903–983; Kitāb suwar al-kawākib al-tābita, czyli “Księga na temat konstelacji gwiazd stałych”, oparta na Almageście Ptolemeusza, napisana około roku 965, rkp. z lat 1009–1010, ilustrowany przez al-Husaina, syna as-Sūfīego; Oksford Marsh. 144; Wellesz 1959, s. 1–26; Pingree 1978, s. 420–421; Blume 2000, s. 201–204; Maddison 2000, s. 139; Morelon 2000, s. 63), al-Kazwiniego (Abu Jahja Zakarija ibn Muhammad ibn Mahmud al-Kazwini, 1203–1283; Kitab‘adża’ib al-machlukat wa ghara’ib al-mawdżudat, “Księga osobliwości stworzenia i dziw istnienia”, czyli “Kosmografia”; rkp. z roku 1280; Monachium arab. 464; Bieniek 2003, s. 29–30). Osobne zagadnienie stanowi hinduska ikonografia planet, ktej początki sięgają wieku II, oparta zarno na tradycji greckiej, jak i wcześniejszej, babilońskiej, a nawet indoirańskiej, znanej w Indiach dzięki kontaktom z sabianami z Harran (Pingree 1976, s. 178; tenże, 1989, s. 2–7, 13). Zgodnie z przymiotami greckich bogw, ktzy byli prototypami planet, ulegali oni metamorfozie, stąd w omawianej ikonografii można wyrżnić: (1) postacie ludzkie, (2) sceny złożone z ludzi oraz ludzi i zwierząt, a także (3) kształty mieszane, ludzko- -zwierzęce. (1.) Wizerunki planet jako mężczyzn lub kobiet trzymających atrybuty ilustrują wszystkie cztery grupy ikonograficzne wymienione w Picatrix Latinus, określone jako opinie: Picatrix, Apolloniusza z Tiany, Hermesa Trismegistosa i zbi tekstw, dla ktych przyjęłam nazwę Anonim. Saturn (k. 189v; 2, Apolloniusz z Tiany; il. 3), zgodnie z tradycją grecką, jest starcem. Wenus (k. 191r; 4; k. 191v; 1, 3, il. 14, 15) przedstawiono jako kobietę, ale postać kobiety przybiera także Słońce (k. 190v; 4, il. 13) na ilustracji opinii Anonima, gdzie zresztą Słońce nazwane jest baro, a więc żoł-nierz dzielny lub prostak. Wizerunek Słońca jako kobiety odnajdujemy w monachijskim rękopisie al-Kazwiniego, ktego tekst jest wersją dzieła as-Sūfīego (Caiozzo 2003, s. 161, il. 96). Księżyc reprezentuje dwie tradycje: w opinii Hermesa Trismegistosa i Apolloniusza z Tiany, zgodnie z tradycją grecką (Selene, Luna), jest kobietą (k. 192v; 1, 2, il. 22, 23), a według Picatrix i Anonima, tak jak w rękopisach orientalnych i zgodnie z całą tradycją wschodnią (bg Sin) – mężczyzną (k. 192v; 3, 4, il. 22, 23; Caiozzo 2003, s. 337). Do nietypowych wizerunkw należy przedstawienie Marsa (k. 190v; 1, Apolloniusz z Tiany; il. 10), a także Księżyca (k. 192v; 4, Anonim; il. 23) jako kra w koronie, gdyż takie ujęcie przysługiwało w ikonografii astrologicznej Słońcu. Pod względem wizualnym nawiązuje ono do wizerunku Marsa na miniaturze w Libro de Marte, V części wspomnianego rękopisu Astromagia (Watykan, Reg. lat. 1283a, k. 27a; D’Agostino 1992, s. 24–31; Alfonso X el Sabio 1992, s. 243, il. 22; Menocal 2006, s. 144). (2.) Sceny w omawianej ikonografii planet to grupy postaci ludzkich lub ludzi i zwierząt. Wyraźnym nawiązaniem do tradycji greckiej są splecione akty Marsa i Wenus (k. 190v; 2, Hermes Trismegistos; il. 11). W opisie mowa jest o człowieku nagim, kty “trzyma z prawej strony piękną dziewczynę, kta przedstawia Wenus”. Ten sam tekst w wersji hiszpańskiej zawarty jest w Libro de Marte, kta stanowi V część Astromagii (Watykan, Reg. lat. 1283a, k. 27a; Alfonso X el Sabio 1992, s. 242; D’Agostino 1992, s. 25), natomiast ilustrująca go miniatura ukazuje nagiego mężczyznę, kty oburącz trzyma posąg kobiety ubranej w długą szatę (Alfonso X el Sabio 1992, il. 22). W krakowskim rękopisie Picatrix Latinus znajduje się jeszcze opis Wenus według Pseudo-Ptolemeusza jako nagiej kobiety z popiersiem Marsa. Tekst ten nie został jednak zilustrowany, a opis wskazuje na prototyp o charakterze antycznym i wyraźnie nawiązuje do wspomnianej ilustracji w Astromagii: V Libro de Marte (Watykan, Reg. lat. 1283a, k. 27a). Postacie jadące na wozach zaprzężonych w konie, będące średniowieczną interpretacją greckich wizerunk planet na rydwanach, zobrazowanych w rękopisach typu Aratee (Lejda, Voss. Lat. Q.79, k. 93v, 95v; Weill-Parot 2002, s. 106) oraz opisanych w Metamorfozach Owidiusza (1995, s. 36–39 to: Słońce (k. 190v; 4, Apolloniusz z Tiany; il. 13) oraz Słońce i Księżyc (Anonim: k. 191r; 3, il. 20; 192v; 4, il. 23). Postacie stojące, jadące lub siedzące na zwierzętach (Tabela II) występują na miniaturach ilustrujących przeważnie opinie Anonima, a ukazują mężczyzn, kobiety lub kształty mieszane na: smoku (Saturn, k. 189v; 4, il. 5), lwie (Mars, k. 190v; 3, il. 12), jeleniu (Wenus, k. 191v; 3, il. 17) oraz na ptakach jak orzeł (Jowisz, k. 190r; 1, 4, il. 6, 9) czy paw (Merkury, k. 192r; 4, il. 21). Postacie jadące na zwierzętach znane są w hinduskiej ikonografii astrologicznej. Na początku wieku XII buddyjski mnich Abhayākara Gupta napisał księgę Nispannayo-gāvali, a pod koniec wieku XII powstało dzieło Aparājitaprcchā maharadży Bhuvanadeva, w ktych znajdują się opisy planet (Pingree 1989, s. 7). Pingree (1989, s. 7) sądził, że wizerunki planet jako postaci na zwierzętach reprezentują u Gupty tradycję babilońsko-perską. W świątyni w Harran, według retora Libaniosa (w. IV), było wiele takich wizerunk (Komorowska 1998, s. 202), a zdaniem Garcíi Avilésa (1999, s. 88), weszły one pźniej do islamskiej ikonografii planet. Wizerunki postaci stojących lub jadących na zwierzętach były wykorzystywane w harrańskiej magii astralnej, a także w genetlialogii, bowiem ilustrują fizyczne i psychiczne cechy ludzi urodzonych pod kolejnymi planetami (Pingree 1989, s. 2). Na tej samej zasadzie w średniowiecznej tradycji zachodniej planety stojące na zwierzętach zostały wykorzystane na płytach nagrobnych i tumbach jako wizerunki zmarłych, ktzy mają u stp lwy, psy, smoki itp. (Śnieżyńska-Stolot 2007, s. 12). Od końca wieku XIV wizerunki planet jadących na zwierzętach przyjęły się jako wizerunki siedmiu grzech głnych, kte stanowią częsty element średniowiecznych polichromii kościelnych. W krakowskim rękopisie Picatrix Latinus Saturn stoi na psie (189v; 3, Hermes Trismegistos; il. 4) lub skrzydlatym smoku (k. 189v; 4, Anonim; il. 5). W tekście łacińskim Saturn ma pod nogami unius lagarii (id est racani; Picatrix 1986, s. 65), czyli szatę, a w tekście arabskim pojawia się słowo dabb, czyli jaszczurka (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 117). Podobne rozbieżności między tekstem i miniaturą dostrzegamy w drugim przypadku (k. 189v; 3, il. 4): w tekście łacińskim Saturn stoi na smoku, w tekście arabskim na wydrze (Picatrix 1986, s. 65; “Picatrix” das Ziel 1962, s. 117). W Harran Saturn przedstawiany był na słoniu, a w rękopisach hinduskich, poczynając od wieku XII, Saturn jedzie na ptaku lub na byku (Pingree 1989, s. 7, 11, 13; il. 2b, 5b). Wśrd ilustracji arabskich Saturn stoi na żłwiu (Pingree 1989, s. 8; il. 1f) lub siedzi na płbyku-płjaszczurze (Alfonso-Goldfarb 1999, s. 24–25, 105, il. k. 38v). Omawiany wizerunek Saturna, kty stoi na psie i w obu rękach wzniesionych w gę trzyma rybę (k. 189v; 3, il. 4), należy do wyjątk w ikonografii tej planety, a można go zestawić tylko z ilustracją w astrologicznym rękopisie arabskim, niestety niedatowanym (Paryż, arab. 2775, k. 79, il. 53; Pingree 1989, s. 8, il. 1f). Jowisz na orle w Picatrix Latinus (Apolloniusz z Tiany i Anonim: k. 190r; 1, 4, il. 6, 9) reprezentuje tradycję grecką i łączy się z opowieścią o Ganimedzie, ktego Zeus porwał pod postacią tego ptaka, a tak opisany jest w Phainena Aratosa z Soloj oraz stanowi ilustrację w grupie rękopis Aratee (Lejda, Voss. Lat. Q.79, k. 3v). W tradycji hinduskiej ptak Jowisza przybiera kształt gęsi lub krogulca (garuda), ale Jowisz może także stać na żabie lub jechać na gazeli (Pingree 1989, s. 7–8, il. 4d). Mars jadący na lwie (k. 190v; 3, Anonim, il. 12) występuje w arabskiej “Księdze skarb Aleksandra” w bibliotece Eskurialu (sygn. 947; Alfonso-Goldfarb 1999, s. 24–25, 105, il. k. 39v), napisanej w wieku X, a znanej z rękopisu z wieku XIV. Wizerunek Marsa jako mężczyzny na lwie z wzniesionym w gę mieczem i głową ludzką w lewej ręce znajduje się u Gupty (Pingree 1989, s. 8), a także w Libro de Marte, czyli V części Astromagii (Watykan, Reg. lat. 1283a, k. 27a; Alfonso X el Sabio 1992, il. 22). Hiszpański tekst tego dzieła zawierający opis Marsa jest prawie identyczny z omawianym tekstem łacińskim (Anonim), gdyż obydwa są przekładem arabskiego tekstu Ghāyat al-hakīm. W obu tekstach Mars trzyma w lewej ręce głowę ludzką, ale ten fragment został pominięty na wspomnianej miniaturze (Watykan, Reg. lat. 1283a, k. 27a). Wenus (k. 191v; 3, Anonim, il. 17) przedstawiona jest na jeleniu, tymczasem w tradycji hinduskiej przeważają wizerunki tej planety jako kobiety na żabie lub na kwiecie lotosu (Pingree 1989, s. 7, 13, il. 5a). Kwiat, a konkretnie kwiat lotosu, w najstarszych opisach wizerunk planet indyjskich z wieku V lub VI przysługuje Słońcu (Pingree 1989, s. 6) i należy do tradycyjnych atrybut hinduskiej bogini Laksmî (Gai; Pingree 1963, s. 248). Merkury jako postać jadąca na pawiu (k. 192r; 4, Anonim, il. 21) występuje wśr ilustracji dzieła as-Sūfīego, napisanego w wieku X, a wykonanego w wersji ilustrowanej w Syrii w wieku XIV (Caiozzo 2003, pl. 48), dalej w tradycji hinduskiej wieku XII (Pingree 1989, il. 4c) oraz jako ilustracja Libro de Mercurio, VI części Astromagii (Watykan, Reg. lat. 1283a, k. 31a; Alfonso X el Sabio 1992, s. 25). Tekst w Libro de Mercurio jest anonimowy, zawiera modlitwy do planety Merkury w jego drodze poprzez kolejne znaki zodiaku (Alfonso X el Sabio 1992, s. 270–299), a wizerunek Merkurego na pawiu stanowi ilustrację do tych tekst (Alfonso X el Sabio 1992, il. 28– 39). Merkury na orle, ktego parafrazą jest wizerunek Merkurego na pawiu, wzorowany jest być może na wizerunkach Jowisza w świątyni w Harran, a także na ilustracji do arabskiej “Księgi skarbw Aleksandra” (Alfonso-Goldfarb 1999, s. 24–25, 105, il. k. 38v), ktej tekst powstał w wieku X, a zachowany rękopis pochodzi z wieku XIV. Paw dla gnostyk był symbolem zmartwychwstania, dla chrześcijan związany był z Chrystusem, a wizerunek Merkurego na pawiu nawiązuje do antycznej tradycji, kta określała Hermesa – Merkurego jako przewodnika dusz (Caiozzo 2003, s. 358). Księżyc (k. 192v; 2, Apolloniusz z Tiany; il. 23), to kobieta stojąca na dwh bykach, z ktych “głowa jednego jest koło ogona drugiego”, co może wskazywać na antytetyczne ułożenie zwierząt lub jednego za drugim. Ilustrator krakowskiego Picatrix Latinus uprościł ten opis, ukazując kobietę i zwierzęta u jej stp (k. 192v; 2, il. 23), ale z punktu widzenia ikonografii astrologicznej wizerunek sięga greckich przedstawień Księżyca na rydwanie ciągnionym przez dwa byki. W Harran Księżyc miał być ukazany jako kobieta na jeleniu, a ten typ przedstawienia został w rękopisie krakowskim wykorzystany do ukazania planety Wenus. Należy podkreślić, że postacie stojące na smokach skrzydlatych lub wielogłowych, przedstawiające Saturna (k. 189v; 4, il. 5), Jowisz (k. 190r; 2, 3, il. 7, 8), Słońce (k. 191r; 1, il. 20) i Księżyc (k. 192v; 1, il. 22), nie znajdują odpowiednikw w tekstach hinduskich, mogą natomiast wskazywać na tradycję arabską (Bakhouche, Fauquier, Pérez-Jean 2003, s. 13), o czym przekonuje wizerunek Saturna stojącego na smoku u al-Kazwiniego (Caiozzo 2003, s. 256). Wydaje się, że rżne rodzaje zwierząt, na ktych siedzą lub stoją te same planety, mają związek z przekładami tekstw, w tym z greckiego na sanskryt czy z arabskiego na kastylijski, co stwarzało możliwość wielu pomyłek w określeniu tak zwierząt, jak ptak. Wśrd gwiazdozbior występuje Smok, kty u Eudoksosa z Knidos, Aratosa z Soloj czy Nonnosa (Komorowska 2005, s. 130) oznacza biegun płnocny i towarzyszy (paranatellon) znakowi zodiakalnego Lwa, a znak ten jest dziennym i nocnym domem Słońca, stąd omawiany wizerunek Słońca stojącego na smoku (k. 191r; 1, il. 20) można wyjaśnić, opierając się na zasadach astrologii (Śnieżyńska-Stolot 1997, s. 75). (3.) Kształty mieszane ludzko-zwierzęce występują dwukrotnie na miniaturach ilustrujących opinie Picatrix i Hermesa Trismegistosa. Są to planety: Saturn o nogach w kształcie racic (k. 189v; 1, il. 2), w tekście opisany jako człowiek o twarzy kruka i nogach wielbłąda, Jowisz jako człowiek z głową lwa i nogami ptaka (k. 190r; 2, il. 7), Wenus jako kobieta z głową i nogami orła (k. 191v; 2, il. 16) oraz Merkury jako człowiek z nogami orła (k. 192r; 2, il. 21). W ikonografii astrologicznej postacie z głowami ptakw i zwierząt to przeważnie wizerunki dekan egipskich, kte wyznaczały godziny nocne, a znane są z zabytk pźnohelleńskich jak tabula Bianchini (w. II lub III) czy dyptyki astrologiczne z Grand w Wogezach (w. IV.; Abry 1993, s. 78). Zgodnie z tą tradycją, postacie z głowami ptak przedstawiają drugi dekan Barana i drugi dekan Bliźniąt, a opisane są w Liber Hermetis, greckim tekście napisanym w Egipcie w wieku II, przełożonym na łacinę w wieku IV (Pingree 1978, s. 431; Abry 1993, s. 79, 86, 90). Postać z głową orła jako drugi dekan Barana występuje także na tabula Bianchini (Abry 1993, pl. VII). Atrybuty planet Zestawienie atrybut trzymanych przez planety (Tabela IV), a także innych element, dzięki ktym są one rozpoznawalne (części stroj, przedmioty lub postacie towarzyszące, tak ludzkie, jak zwierzęce), wskazuje na rozbieżność między opisem zawartym w rękopisie krakowskim Picatrix Latinus a opisami tak w tekstach łacińskich (Picatrix 1986), jak i w przekładzie tekstu arabskiego na niemiecki (“Picatrix” das Ziel 1962). Wychodząc od omawianych miniatur, chusta to tkanina lub zwj, grzebień może być nazwany kijem, kosa – sierpem, promienie to ogień lub okrągłe naczynie gliniane. Taka rżnorodność określeń wynikała oczywiście z dokonywanych przekład arabskiego tekstu Ghāyat al-hakīm. Dotyczy to także przedstawień zwierząt tak naturalnych, jak fantastycznych, stąd kogut może być nazwany w tekście jastrzębiem lub muszlą; pies to suknia lub jaszczurka; smok – sęp lub wydra. Niewykluczone, że ma to także związek z, opartym na geocentrycznym Kosmosie, złotym łańcuchem przyporządkowującym siedmiu planetom: kamienie, zwierzęta, ptaki i rośliny, stąd psa, na ktym stoi Saturn, można było zastąpić jaszczurką, a smoka u st Jowisza nazwać wydrą lub sępem. Wśr atrybutw, kte trzymają planety, najczęściej powtarza się lanca lub laska (Saturn, Jowisz, Słońce, Merkury; k. 189v; 1, 4, il. 2, 5; 190r; 2, 3, il. 7, 8; 190v; 4, il. 13; 192r; 1, 3, il. 18, 19), a wśr element strojw – korona (Mars, Księżyc; k. 190v; 1, il. 10; 192v; 4, il. 23). Wiele z atrybut pokrywa się z tradycją, kta wynika z identyfikacji planet z bogami greckimi: a więc Mars trzyma miecz (k. 190v; 1, 3, il. 10, 12), Wenus – grzebień, jabłko lub kwiat (k. 191r; 1, il. 14; 191v; 1, il. 15; k. 191v; 3, il. 17). Natomiast Saturn, kty trzyma laskę, Jowisz z chustą (tkaniną; k. 190r; 1, 4, il. 6, 9) i Merkury z piem i zwojem (k. 192r; 4, il. 21), mogą stanowić nawiązanie do tradycji ikonograficznej zawartej w rękopisach orientalnych, gdzie Merkury ukazywany jest jako pisarz (Weill-Parot 2002, s. 108; Caiozzo 2003, s. 340; taż 37, 2003, s. 63). Przyporządkowanie zwierząt i ptak kolejny raz odsyła nas do złotego łańcucha łączącego wszystko w Kosmosie, a więc z Jowiszem związany jest orzeł, ze Słońcem (Febem) – kruk, z Merkurym – kogut, z Księżycem – byk, z Saturnem, Jowiszem, Słońcem i Księżycem – smok. Do wyjątkowych atrybut należy ryba w rękach Saturna (k. 189v; 3; Hermes Trismegistos; il. 4), kta być może jest przekształceniem szczura, myszy lub skorpiona, będących atrybutem Saturna w rękopisach perskich (Pingree 1989, s. 8, il. 1f; Caiozzo 37, 2003, s. 28; taż 37, 2003, s. 49). Inne wyjątkowe atrybuty planet to: orzechy Jowisza (k. 190r; 4, il. 9), tarcza – tradycyjny atrybut Marsa – trzymana przez Słońce (k. 191r; 1, 3, il. 20) i głowa ludzka jako atrybut Marsa (k. 190v; 3, il. 12). Ten ostatni atrybut w greckiej ikonografii astrologicznej przysługiwał gwiazdozbiorowi Perseusz jako głowa gorgony Meduzy, a jako atrybut Marsa wymieniony jest na początku wieku XII u Gupty (Pingree 1989, s. 8) i występuje na miniaturach w “Kosmografii” al-Kazwiniego (Monachium, arab. 464, k. 16r; Blume 2000, il. 270) oraz w Astromagii (V Libro de Marte; Watykan, Reg. lat. 1283a, k. 27a; Alfonso X el Sabio 1992, il. 22). W tradycji perskiej głowa trzymana przez Marsa to głowa lwa (stąd Mars może być ukazywany jako jadący na lwie) albo jako zakrwawiona głowa ludzka trzymana za włosy (Paryż, Pers. 174, k. 110; Caiozzo 37, 2003, s. 25; taż 37, 2003, s. 52). Prototypem wizerunku Marsa trzymającego miecz i głowę ludzką miał byćżelazny posąg tej planety w jej świątyni w Harran (Pingree 1989, s. 10). Zwierciadło – tradycyjny atrybut Wenus, tak w tradycji zachodniej, jak wschodniej (Caiozzo 2003, s. 174), przypisany jest tutaj Luminarzom, czyli Słońcu (k. 190v; 4, 191r; 3, il. 13, 20) i Księżycowi (192v; 4, il. 23). Grzebień jest zarno atrybutem Wenus (k. 191v; 1, il. 15), jak i Księżyca (k. 192v; 4, il. 23). Ta ostatnia planeta zosta-ła wyobrażona jako wsparta na lasce (k. 192v; 3, il. 22), a właściwie na kuli, co nawiązuje do zachodniej ikonografii Saturna (Kronosa), ktrego kalectwo wynikało ze strą-cenia go z nieba przez Jowisza (Zeusa). Opisy towarzyszące miniaturom w krakowskim rękopisie, podobnie jak inne łacińskie teksty Picatrix Latinus (Picatrix 1986), a także wydane teksty arabskie w tłumaczeniu niemieckim (“Picatrix” das Ziel 1962), nie pozwalają wyjaśnić znak na tarczach trzymanych przez Słońce (k. 191r; 1, 3, il. 20). Przypominają one powszechnie stosowane średniowieczne znaki kamieniarskie, odnalezione np. w katedrze wawelskiej (Pomniki Krakowa I) i w kapitularzu klasztoru cysters w Sulejowie (Gadomski 1966, s. 49, il. 126). Ponieważ znakw tych brak także w tekstach mwiących o sposobie wykonywania talizman, otwarte jest pytanie, czy wspomniane znaki kamieniarskie są graficznymi znakami Słońca, kte wykorzystywali kamieniarze, czy też odwrotnie. Forma tych znak może jedynie stanowić argument w datowaniu miniatur krakowskich i wskazywać, że ich pierwowz mgł powstać w wieku XIV. PLANETY DEKANICZNE Przedstawienia planet dekanicznych (Tabela II) o wymiarach od 7 do 15,5 cm przypadają na kartach 193v–197r, wykonane są srebrnym ołkiem lub pędzelkiem i rozmieszczone po cztery na każdej karcie (r, v), w dwch kolumnach, według porządku: 1 3 2 1 2 1 3 2 Tekst dotyczący ikonografii planet dekanicznych zawarty jest w księdze II Picatrix Latinus, rozdział 11 i został opublikowany przez Pingree w roku 1986 (Picatrix 1986, s. 74–79). Ikonografia planet dekanicznych w średniowieczu została opracowana w roku 2003 (Śnieżyńska-Stolot 2003, s. 9–51). Wizerunki ukazują planety, kte rządzą trzema częściami kolejnych znak zodiaku, każda po 10 stopni, według systemu Teukrosa, greckiego astrologa, kty żył w wieku I, w egipskiej miejscowości Babilon (Gundel 1936, s. 87; Pingree II, 1978, s. 450). Podstawą systemu Teukrosa z Babilonu był grecki porządek planet, zwany także chaldejskim (Saturn, Jowisz, Mars, Słońce, Wenus, Merkury, Księżyc; The Yavanajataka II, 1978, s. 209, 384; Tester 1987, s. 166), stąd układ planet dekanicznych zaczyna się od Marsa – planety, ktra rządzi pierwszym znakiem zodiaku, czyli Baranem, i pierwszym dekanem Barana. Drugim dekanem Barana rządzi, zgodnie z powyższym porządkiem, Słońce, trzecim – Wenus itd., a więc wśr 36 dekanw 6 planet pojawia się pięciokrotnie, a Mars – sześciokrotnie, bo zaczyna i kończy układ planet dekanicznych (Śnieżyńska-Stolot 2003, s. 10, tab. I). Omawiając ikonografię planet dekanicznych, należy rozrżnić opisy zawarte w tekstach astrologicznych i same wizerunki. Źrła ikonografii planet dekanicznych w krakowskim Picatrix Latinus Z punktu widzenia tekstw można wydzielić dwie grupy: 1. Ghāyat al-hakīm (w. XI), czyli Picatrix Latinus; 2. Astrolabium planum Piotra z Abano z około roku 1314. Fragmenty istotnego dla nas Ghāyat al-hakīm, w tłumaczeniu Yehudy ben Moshē na kastylijski, ukończonym w roku 1256, znajdują w się w Lapidarium II (El Segundo Lapidario Eskurial, h.I.15), a całość w przekładzie łacińskim Aegidiusa de Thebaldis z roku 1258 – w Picatrix Latinus (Pingree 1981, s. 28). Wychodząc od ikonografii planet dekanicznych, można wyrżnić trzy grupy dzieł: 1) najstarszym zachowanym przykładem jest Lapidarium II, rękopis (Eskurial, h.I.15) wykonany na dworze Alfonsa X Mądrego po roku 1256 (Dominiguez Rodriguez 1984, s. 96–101); 2) omawiany krakowski rękopis Picatrix Latinus (Krakw 793) z lat 1471–1474; 3) Astrolabium planum Piotra z Abano w wersji Johannesa Angelusa (Engel), inkunabuł wydany w roku 1488 w Augsburgu (Śnieżyńska-Stolot 2003, s. 11–13). Wizerunki planet dekanicznych, zdaniem Pingree (1963, s. 226, 228, 251), uformowały się w Aleksandrii na początku wieku II, a najstarszy zachowany przykład ikonografii tych planet to tabula Bianchini w Muzeum Luwru datowana na wiek II lub III (Boll 1903, s. 299–326, tab. V; Gundel 1936, s. 175, 184–187, tab. 16, 17a; Gury 1993, s. 139, p. 69). Zdaniem Any Dominquez Rodriguez (1984, s. 102–104), kopią niezachowanego rękopisu hellenistycznego zawierającego wizerunki planet dekanicznych jest Lapidarium III (Madryt, 1. 197), rękopis wykonany w wieku XVI przez Alfonso Berruguete (García Avilés 1999, s. 98–99). Wizerunki planet dekanicznych w rękopisach eskurialskim i krakowskim w kilku przypadkach zbieżne są z punktu widzenia typologii, ale obydwie wymienione tradycje wizualne nie znalazły odzwierciedlenia w trzeciej grupie wizerunk, ktej najstarszym zachowanym przykładem jest inkunabuł Astrolabium planum z roku 1488. Tradycje wizualne wywodzące się od Lapidarium II i Astrolabium planum zostały zestawione na dwch wizerunkach każdej z planet dekanicznych w Introductorium maius in astronomia Abū Ma’šara, w skronej wersji Fendulusa, na kartach francuskiego ręko-pisu (Paryż, lat. 7344), datowanego ostatnio na lata 1488 i 1490, kty miał być wykonany dla astrologa Simona de Phares w Lyonie (Śnieżyńska-Stolot 2003, s. 16; Boudet 2006, s. 512–513). Zupełnie inną tradycję ikonograficzną prezentują także rękopisy arabskie z wieku XI i XII oraz wykonane w Bagdadzie w wieku XIII i XIV, w okresie panowania mongolskiego, a jedynym wspnym punktem jest atrybut Marsa w postaci głowy ludzkiej (Caiozzo 2003, s. 304–306, 322). W tekście Picatrix Latinus znajdują się opisy planet dekanicznych oraz związane z nimi prognostyki urodzeniowe według “sapientes Indi” (Picatrix 1986, s. 75; Caiozzo 2003, s. 302; Śnieżyńska-Stolot 2003, Tab. IV). Przypuszczano, że określenie to dotyczy dzieła Yavanesvary, indyjskiego astrologa, kty przetłumaczył na przełomie lat 149 i 150 na sankryt niezachowany, hellenistyczny rękopis astrologiczny, zapewne ilustrowany, a zawarte w nim wizerunki opisał za pomocą termin hinduskich (Pin-gree 1963, s. 251; 1976, s. 172; The Yavanajataka II, 1978, s. 15–18). Jednak dokładna analiza pornawcza pozwoliła ustalić, że opisy Yavanesvary tylko wyjątkowo znajdują potwierdzenie w krakowskich wizerunkach planet dekanicznych (ŚnieżyńskaStolot 2003, s. 30). Tradycyjnie genezy ikonografii planet dekanicznych w rękopisie krakowskim poszukuje się w kulturze harranitw lub sabian (D’Agostino 1992, s. 33), kta przeniknęła do Andaluzji w wieku IX i X, ale ktej nieobce były także astrologiczne źrła indyjskie. Badając stosunek tekstu do ilustracji w rękopisach: eskurialskim Lapidarium II (Eskurial, h.I.15) i krakowskim Picatrix Latinus, także stosunek do tekstu arabskiego znanego w przekładzie na niemiecki Rittera i Plessnera (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 133–140), trzeba stwierdzić, że o ile pierwsze z wymienionych stanowią prawie dokładne zobrazowanie tekstu, o tyle drugie w wielu przypadkach odbiegają od niego. Generalnie stosunek tekstu do ilustracji w krakowskim rękopisie Picatrix Latinus polega na uproszczeniu opisu. I tak Saturn w pierwszym dekanie Lwa, opisany jako dwie postacie (vir sordidis vestibus indutus; et ascendit cum eo figura domini equi), został przedstawiony jako męż-czyzna i dwa konie (k. 194v; 1, il. 32). Wizerunek Marsa w trzecim dekanie Ryb: vir tristis et malarum cogitacionum... et ante se mulier et asinus ascendendo super eam, et in eius manu avis, zredukowano do postaci kobiety i osła, kty opiera przednie nogi na jej ramieniu (k. 197r; 3, il. 53). Saturn w pierwszym dekanie Ryb opisany jako vir duo corpora habens został zinterpretowany jako dwie postacie stojące do siebie plecami (k. 197r; 1, il. 53), a kobieta, kta... una tibia carens (Słońce w drugim dekanie Barana), jako kobieta ukazująca lewą nogę (k. 193r; 2, il. 25). Zaobserwowane rżnice między tekstem a jego wizualizacją w rękopisie krakowskim wynikały z rżnych powod, w tym zapewne z braku znajomości tradycji antycznej, stąd np. określenie: eius corpus est simile corporis equi (Wenus w pierwszym dekanie Raka), dotyczące centaura, zobrazowano jako człowieka na czworakach (k. 194r; 1, il. 30). Ilustratorowi obce są także egzotyczne zwierzęta, stąd vir equitans supra camelum (Słońce w drugim dekanie Skorpiona, k. 195v; 2, il. 51) to człowiek na ośle lub koniu, natomiast vir similis figure cameli (Księżyc w drugim dekanie Byka, k. 193v; 2, il. 48) lub vir... corpore similis elephanti (Saturn w trzecim dekanie Byka, k. 193v; 3, il. 28) zobrazowano jako kształty ludzko-zwierzęce lub postacie ludzkie na czworakach. Brak znajomości tradycji antycznej przy odtwarzaniu wizerunk gwiazdozbior, m.in. Centaura, obserwujemy także w astrologicznych rękopisach czeskich z przełomu wieku XIV i XV, np. w Principium sapientiae Abrahama ibn Ezry (Monachium, Clm. 826, k. 12rf), co może potwierdzać hipotezę o czeskiej genezie rękopisu krakowskiego (Śnieżyńska-Stolot 1998, s. 11, il. 6). Podobnie określenie vir Niger (Saturn w drugim dekanie Wagi, k. 195r; 2, il. 50) w rozumieniu Lapidarium II jest wizerunkiem Murzyna, natomiast ani ilustrator krakowskiego rękopisu, ani jego domniemanego czeskiego pierwowzoru nie miał takich skojarzeń. Daje się także zauważyć brak rozumienia arabskich słw, kte pozostały w łacińskim tłumaczeniu Aegidiusa de Thebaldis. Odnosi się to do słowa celhafe, kte występuje w opisie Księżyca jako planety dekanicznej trzeciego dekana Raka. Oznacza ono żłwia, a jednocześnie gwiazdozbi Lutnia (Arabic-English Lexicon 1867, s. 1403), gdyż – zgodnie z mitologią grecką – Apollo pierwszą lutnię wykonał ze skorupy tego zwierzęcia i dlatego w średniowiecznych rękopisach astrologicznych gwiazdozbi Lutnia przybiera kształt żłwia. W Ghāyat al-hakīm (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 136) mowa jest o człowieku, kty ma nogi żłwia, natomiast ilustrator rękopisu krakowskiego przedstawił stojącego mężczyznę (k. 194r; 3, il. 31). Określenie vir capellum in capite tenens (Saturn w trzecim dekanie Strzelca, k. 196r; 3, il. 41) może być przekształceniem kastylijskiego słowa capiello, ktrego użyto w Lapidarium II (Alfonso El Sabio Lapidario 1980, s. IX) na oznaczenie bujnych włos. Wizerunek potwierdza taką interpretację, gdyż obydwaj walczący ze sobą mężczyźni mają kręcone włosy. Ikonografia planet dekanicznych w krakowskim Picatrix Latinus Wśr 36 wizerunk planet dekanicznych w krakowskim rękopisie Picatrix Latinus siedem powtarza typy wizerunk zawarte w eskurialskim Lapidarium II (Esku-rial, h.I.15). Są to: Merkury w drugim dekanie Raka (kobieta z gałązką, k. 194r; 2, il. 49), Jowisz w trzecim dekanie Wagi (mężczyzna jadący na ośle lub koniu i niedźwiedź, k. 195v; 3; il. 51), Mars w pierwszym dekanie Skorpiona (mężczyzna trzyma-jący lancę i głowę ludzką, k. 195v; 1, il. 38), Słońce w drugim dekanie Skorpiona (mężczyzna na koniu lub ośle trzymający skorpiona, k. 195v; 2, il. 51), Merkury w pierwszym dekanie Strzelca (trzy postacie ludzkie, k. 196r; 1, il. 40), Jowisz w pierwszym dekanie Koziorożca (mężczyzna z gałązką i ptakiem, k. 196r; 1, il. 52), Słońce w trzecim dekanie Koziorożca (mężczyzna z otwartą księgą i ogon ryby, k. 196v; 3, il. 43). Można sądzić, że tak jak w przypadku planet w Astromagii (Watykan, Reg. lat. 1283a), w eskurialskim Lapidarium II znalazły odbicie wizerunki planet dekanicznych, kte zdobiły niezachowany ilustrowany rękopis Picatrix Hispanus, wykonany w 2. połowie wieku XIII, bowiem tekst ten, bądź jego kompilacja, znajduje się w obydwu wymienionych dziełach. Biorąc pod uwagę, że tylko pojedyncze typy tych wizerunk są wspne dla eskurialskiego Lapidarium II i krakowskiego Picatrix Latinus, można przypuszczać, że istniał jeszcze jeden, niezachowany zbi wizerunk planet dekanicznych, tym razem towarzyszący tekstowi łacińskiemu, kty powstał w tym samym czasie i miejscu, a więc był związany z pracownią miniatorską na dworze Alfonsa X Mądrego. Zgodnie z tradycją ikonografii astrologicznej można w wizerunkach planet deka-nicznych wyrżnić wizerunki: zwierząt, postaci ludzkich, sceny złożone z ludzi oraz ludzi i zwierząt, a także kształty mieszane, ludzko-zwierzęce. Wyjątkowo tylko Wenus jako planeta dekaniczna trzeciego dekana Skorpiona przedstawiona jest jako koń i zając (k. 195v; 3, il. 39). Postacie zarwno mężczyzn, jak kobiet ukazane są, podobnie jak wcześniej opisane planety, w strojach modnych na przełomie wieku XIV i XV. Wśr scen występują po dwie, wyjątkowo po trzy postacie oraz grupy ludzi i zwierząt, a zwraca uwagę dwukrotnie powtzony wizerunek kobiety i mężczyzny, kty trzyma jej rękę na wysokości nadgarstka (Merkury w trzecim dekanie Panny, k. 195r; 3, il. 50; Księżyc w trzecim dekanie Wodnika, 197r; 3, il. 46). W omionej wyżej ikonografii planet przeważają postacie stojące na zwierzętach lub siedzące na ptakach, natomiast jako jadących na zwierzętach ukazano tylko Marsa (k. 190v; 3, il. 12) i Wenus (k. 191v; 3, il. 17), podczas gdy wśr planet dekanicznych są to: Jowisz w trzecim dekanie Wagi (k. 195v; 3, il. 51) i Słońce w drugim dekanie Skorpiona (k. 195v; 2, il. 51). Kształty ludzko-zwierzęce występują wśr planet jako wizerunki Saturna (k. 189v; 1, il. 2), Jowisza (k. 190r; 2, il. 7), Wenus (k. 191v; 2, il. 16), Merkurego (k. 192r; 2, il. 21) według opinii Picatrix i Hermesa Trismegistosa, natomiast wśr planet dekanicznych jako wizerunki Saturna w trzecim dekanie Byka (k. 193v; 3, il. 28) i Marsa w drugim dekanie Bliźniąt (k. 193v; 2, il. 29). Przedstawienia Marsa w drugim dekanie Bliźniąt (k. 193v; 2, il. 29) oraz Saturna w pierwszym dekanie Ryb (k. 197r; 1, il. 53) wskazują na związki z ikonografią egipskich dekan, a także planet dekanicznych opisanych przez Yavanesvarę (Śnieżyńska-Stolot 2002, s. 30). Charakterystyczne jest np. przedstawienie Jowisza w pierwszym dekanie Bliźniąt (k. 193v; 1, il. 48), określone jako magistra suendi, a zobrazowane jako kobieta trzymająca w ręce rozwarte nożyce. W rękopisie Fendulusa, będącym uproszczonym tekstem Introductorium maius in astronomiam Abū Ma’šara, znajduje się opis: mulier formosa arte suendi ualde (!) docta..., ale miniatura w najstarszym, zachowanym ręko-pisie z 2. ćwierci wieku XIII, wykonanym w Salermo lub na Sycylii (Paryż, lat. 7330, k. 11v), przedstawia jako paranatellon pierwszego dekana Bliźniąt (sfera indyjska) kobietę, kta wskazuje na tkaninę (Śnieżyńska-Stolot 1997, il. 28). Słońce w drugim dekanie Barana (k. 193r; 2, il. 25) miniaturysta zobrazował jako kobietę, kta gestem średniowiecznej prostytutki podnosi szatę, ukazując lewą nogę, w Astrolabium planum Johannesa Angelusa przedstawia 11 stopień Lwa. W stopniu tym pojawia się gwiazdozbi Andromeda, a zgodnie z opisem jest to kobieta, kta odsłania łono (Śnieżyńska-Stolot 2002, il. 39). Astrolabium planum Johannesa Angelusa, oprcz wizerunk planet dekanicznych, zawiera pełną ikonografię 360 stopni znak zodiaku, a sam tekst jest przedrukiem dzieła Piotra z Abano Astrolabium planum, napisanego około roku 1314, ktre zapewne było ilustrowane. Najstarsze zachowane wizerunki stopni znak zodiaku znajdują się w rękopisie Libro de los paranatellonta Pseudo-Pitagorasa, będącej częścią wspomnianej wyżej Astromagii (Watykan, Reg. lat. 1283a, k. 1v–8v; D’Agostino 1992, s. 45, 51, Alfonso X el Sabio 1992, s. 98–135; Śnieżyńska-Stolot 2002, s. 16, il. 9, 18, 28, 39, 50, 68, 78, 115). Saturn w trzecim dekanie Strzelca jako dwh mężczyzn, z ktych jeden przebija mieczem drugiego (k. 196r; 3, il. 41), to także wizerunek 22 stopnia Strzelca, w ktym pojawia się Perseusz, a ktym rządzi planeta Saturn, zobrazowanego w Libro de los paranatellonta Pseudo-Pitagorasa (Watykan, Reg. lat. 1283a, k. 8v) i w Astrolabium planum Johannesa Angelusa (Śnieżyńska-Stolot 2002, s. 124, il. 78, 84). Wizerunek Księżyca jako pierwszego dekana Wagi (k. 195r; 1, il. 37) zbliżony jest do 18 stopnia Strzelca w Astrolabium planum Johannesa Angelusa, tyle że mężczyzna trzyma ptaka za ogon, nie za nogi, a w drugiej ręce ma pochodnię zamiast lancy (Śnieżyńska-Stolot 2002, s. 123, il. 83). Bez wątpienia niektre typy wizerunk w rękopisie krakowskim wywodzą się ze średniowiecznej ikonografii chrześcijańskiej jak wizerunek Merkurego w pierwszym dekanie Byka (k. 193r; 1, il. 27), kty jednoznacznie powtarza wizerunek Madonny z Dzieciątkiem w typie czeskich wizerunk maryjnych, wywodzących się od Madonny z Roudnic, datowanej na lata 1380–1390. Fakt ten kolejny raz odsyła nas do sztuki czeskiej przełomu wieku XIV i XV. Z drugiej strony, niewykluczone, że pewne typy wizerunk astrologicznych mogły przeniknąć do ikonografii chrześcijańskiej, a dotyczy to np. kobiety trzymającej owoc granatu, czyli Słońca w pierwszym dekanie Panny (k. 194v; 1, il. 35). Pod tym znakiem zodiaku, zgodnie ze średniowieczną zasadą mnemotechniczną: fabula, ratio, veritas, figura, zapamiętywano Matkę Boską, stąd owoc granatu stał sięśredniowiecznym atrybutem Marii. Atrybuty planet dekanicznych Nazwy atrybut planet dekanicznych (Tabela IV), tak jak i planet, rżnią się od zobrazowanych na miniaturach. Chusta (Wenus w pierwszym dekanie Wodnika; 196v; 1, il. 44) to w tekście – paw. Gałązka (Merkury w drugim dekanie Raka, k. 194r; 2, il. 49, Mars w trzecim dekanie Lwa, k. 194v; 3, il. 34, Jowisz w pierwszym dekanie Koziorożca, k. 196r; 1, il. 52) określona jest raz jako nenufar, raz jako owoce i mięso, a raz jako trzcina. Do atrybut, kte szczegnie często występują wśr planet i planet dekanicznych, niekiedy wymienionych tylko w opisie, należy korona (Mars, il. 10, Słońce, Merkury, Księżyc, il. 23), w przypadku planet dekanicznych określana czasem jako korona z jedwabiu lub mirtu (Mars w drugim dekanie Bliźniąt, k. 193v; 2; il. 29, Merkury w drugim dekanie Raka i drugim dekanie Wodnika, k. 194r; 2, 196v; 2, il. 49, 45, Jowisz w drugim dekanie Lwa i trzecim dekanie Wagi, k. 194v; 2, 195v; 3, il. 33, 51). Warto zwrić uwagę, że korona zdobi wizerunki rżnych planet dekanicznych, ale wszystkie one przypadają w drugim dekanie znaku zodiaku, co miało zapewne podkreślać ich środkowe położenie w stosunku do rządzących pierwszym i trzecim dekanem znaku. Atrybuty planet dekanicznych w rękopisie krakowskim, jak i w innych źrłach ikonograficznych wywodzą się od atrybutw dekanw egipskich: węża, berła i krzyża-anch, a ten ostatni przekształcił się pźniej w koło, flaszę, dzban lub węzeł, a także miecz i klucz oraz kuszę. Niektre z tych atrybut nawiązują do tych, kte były atrybutami mitologicznych prototypw planet, takich jak miecz Marsa (il. 10, 12; Śnieżyńska-Stolot 2002, s. 32). Szczegnie częstym atrybutem tak planet (Saturn, Jowisz, Słońce, Merkury; 189v; 1, 4, il. 2, 5; 190r; 2, 3, il. 7, 8; 192r; 1, 3, il. 18, 19), jak planet dekanicznych (Mars w pierwszym dekanie Skorpiona, k. 195v; 1, il. 38, Księżyc w pierwszym dekanie Wagi, k. 195r; 1, il. 37) jest lanca. Zestawienie atrybut planet i planet dekanicznych (Tabela IV) wskazuje, że atrybuty w ikonografii astrologicznej nie pozwalają na dokładną identyfikację wizerunku. Wyjątek mogą stanowić: głowa ludzka, atrybut Marsa jako planety (il. 12) i planety dekanicznej (Mars w pierwszym dekanie Skorpiona, il. 38), a tradycja tego atrybutu sięga wizerunku Marsa w Harran (Pingree 1989, s. 10), oraz ptak (Księżyc i Księżyc w pierwszym dekanie Wagi, il. 37, 52). Kolory planet i planet dekanicznych Kolory (Tabela V) przyporządkowane planetom, podobnie jak metale, kamienie, zwierzęta i rośliny, zebrane zostały w III księdze Picatrix Latinus, rozdziały 1 i 2 (Pi-catrix 1986, s. 90–95). W opisach planet, w odrżnieniu od opisw planet dekanicznych, brak jednak wzmianek dotyczących kolorystyki ich ciała i ubioru. Wśr wykończonych miniatur planet w krakowskim Picatrix Latinus większość nosi szaty koloru rżowego (Saturn, Jowisz, Mars, Słońce, Wenus), kilka koloru niebieskiego (Saturn, Mars, Słońce, Merkury), pojedyncze koloru zielonego (Saturn, Wenus). W kilku przypadkach kolorystyka ta odpowiada kolorom tradycyjnie przypisywanym planetom, np. niebieski – Merkury, zielony – Wenus (Picatrix 1986, s. 94; Caiozzo 2003, s. 172–174, 176), chociaż w średniowiecznej tradycji orientalnej zielony to także kolor Księżyca (Caiozzo 2004, s. 270–302). Większość przykład przemawia jednak za tym, że kolorystyka planet w rękopisie krakowskim wynikała nie tyle z zasad astrologicznych, ile z upodobań formalnych. Częste posługiwanie się rżem wskazuje ponownie na związki z miniaturami czeskimi wykonanymi na dworze Wa-cława IV, o czym świadczy pornanie z rękopisem Principium sapientiae Abrahama ibn Ezry (Monachium Clm. 82 6, k. 14vc, 17rf; Śnieżyńska-Stolot 1998, tab. I, II). W opisach kolorystycznych planet dekanicznych wymienione są od jednego do trzech kolor (Tabela V), ale same wizerunki pozostawiono w rysunku. Wymienione kolory to, zgodnie z opisami w księdze III, rozdział 3 (Picatrix 1986, s. 98–100), kolory planet dekanicznych opisanych według porządku znak zodiaku. W kilku przypadkach kolory te pokrywają się z opisami kolorw planet dekanicznych w księdze II, rozdział 11 (Picatrix 1986, s. 75–79: Księżyc w drugim dekanie Byka, Księżyc w trzecim dekanie Raka, Saturn w drugim dekanie Wagi, Saturn w trzecim dekanie Strzelca), ale w pozostałych odbiegają lub są bardziej rozbudowane (np. Mars w pierwszym dekanie Barana; biały, czarny, czerwony; Merkury w pierwszym dekanie Strzelca: żłty, biały, czerwony), co wskazuje na korzystanie także z innej tradycji niż zamieszczony w Ghāyat al-hakīm tekst Abū Ma’šara. IKONOGRAFIA PLANET I PLANET DEKANICZNYCH A MAGIA ASTRALNA W Ghāyat al-hakīm znajdują się nie tylko opisy wizerunkw planet i planet deka-nicznych, ale także Stacji Księżyca, kte zostały pominięte w niniejszym opracowaniu, ponieważ brak ich w krakowskim rękopisie Picatrix Latinus. Niemniej wszystkie te opisy stały się w literaturze przedmiotu podstawą hipotez dotyczących genezy śre-dniowiecznej ikonografii astrologicznej, przy czym badacze odwoływali się do samego tekstu, a tylko Alejandro García Avilés (1994) odnisł się bezpośrednio do miniatur w rękopisie krakowskim. Fritz Saxl (1915, s. XIII) uznał, że ikonografia planet jest pochodzenia antycznego. Została ona skopiowana na Bliskim Wschodzie lub przejęta przez kulturę harrańską, stąd dostrzegał w niej elementy babilońskiej mitologii astralnej oraz związki między bogami: Mardukiem i Jowiszem, Istar i Wenus, Ninib i Marsem (Saxl 1912, s. 151– –177). Tą drogą poszli wszyscy kolejni badacze, rozpatrując to zagadnienie w powiązaniu z synkretyczną myślą religijną opartą na perskim zoroastryzmie, astrologii chaldejskiej, tradycji hinduskiej, pźnym platonizmie, w końcu na kalendarzu har-rańskim (Caiozzo 37, 2003, s. 35). W Harran miały znajdować sięświątynie wzniesione na planie figur geometrycznych przyporządkowanych kolejnym planetom (Rice 1952, s. 43; Ritter 1962, s. XXXI, przyp. 1; Green 1992, s. 71–72, 115–116; Ness 1990, s. 132; Weill-Parot 2002, s. 50), dlatego należy postawić pytanie, czy nie znalazło to odbicia w dwh miniaturach krakowskiego Picatrix Latinus: Saturna (wg Apolloniusza z Tiany) stojącego na kole (il. 3) i Merkurego (wg Hermesa Trismegistosa) – na sześcioboku (il. 21), ktry w tekście określony jest jako signa que inferius dicentur. Trzeba jednak dodać, że figury te rżnią się od przyporządkowań harrańskich, gdzie świątynia Saturna miała być wzniesiona na sześcioboku, a Merkurego na trkącie wpisanym w prostokąt (Green 1992, s. 71–72). Powiązanie figur geometrycznych z planetami znalazło także odbicie w Indiach, gdzie posągi te stoją na cokołach o rozmaitych kształtach, ale jest to jeszcze inna tradycja, gdyż cokł Saturna przypomina diament, a Merkurego trjkąt (Pingree 1989, s. 5). Saxl szukał także związk między miniaturami w krakowskim Picatrix Latinus a “Kosmografią” al-Kazwiniego, kta jest wersją dzieła as-Sūfīego (Saxl 1915, s. XIII, przyp. 1; García Avilés 1994, s. 236; Bieniek 2003, s. 30; Caiozzo 2003, s. 86; taż 37, 2003, s. 70). Skrcone wersje “Kosmografii” al-Kazwiniego powstały w latach 1263–1265 i 1275–1276, a przeniknęły na Zach dzięki Liber introductorius Michała Szkota (Michaelus Scotus) i dziełu Andalo di Negro z roku 1323, nadwornemu astrologowi Roberta Anjou w Neapolu (Paryż, lat. 7272; Blume 2000, s. 123–129; tenże, 2001, s. 320). Wizerunki planet w najstarszym zachowanym rękopisie al-Kazwiniego datowanym na rok 1280 (Monachium, arab. 464; García Avilés 1994, s. 236; Blume 2000, il. 267–272; Bieniek 2003, s. 31; Caiozzo 2003, s. 88, 158–165; taż 37, 2003, s. 25) w zasadzie nie wykazują ani typologicznych, ani stylowych związk z ikonografią planet w krakowskim rękopisie Picatrix Latinus, podobnie jak pźniejsze ręko-pisy tego dzieła wykonywane między wiekiem XIV a XVII (Londyn, Or 14.140; Berlin, Zbiory Sarre, zaginiony; Krak, MN III–Min.811, w. XVII; Caiozzo 2003, s. 88– 93). Bowiem planety te, tak jak w całej orientalnej ikonografii astrologicznej, to postacie siedzące na poduszkach lub niskich taboretach, a jadące na zwierzętach, siedzą na nich bokiem, ze skrzyżowanymi nogami (Paryż, Pers. 174, k. 108rv, 109v, 110v; Monachium, arab. 464, k. 14rv, 16r; Blume 2000, il. 268, 269, 271; Berlin, Zbiory Sarre, zaginiony, k. 16r). Nieco inną hipotezę postawił Pingree, dopatrując się związk z indyjsko-perskim i hinduskim tantryzmem, kty miał oddziałać na Harran (Pingree 1989, s. 7–8; Caiozzo 2003, s. 195). Wizerunki planet jadących na zwierzętach (Tabela II), popularne w indyjskiej ikonografii planet, najczęściej, bo aż sześciokrotnie opisane są w opinio-nem aliorum sapientis (Anonim), co wskazuje, że były wśr nich także astrologiczne źrła indyjskie. García Avilés (1994, s. 246) twierdził natomiast, że wizerunki w rękopisie krakowskim Picatrix Latinus, przedstawiające Merkurego na pawiu (k. 192r; 4, il. 21) oraz Marsa na lwie (k. 190v; 3, il. 11) i Marsa jako kra z mieczem w ręce (k. 190v; 1, il. 10), są pochodzenia arabskiego. Tekst Ghāyat al-hakīm przywoływany jest wielokrotnie w rozważaniach Anny Ca-iozzo (2003, s. 170) nad średniowieczną ikonografią nieba w kulturze Bliskiego Wschodu, perską, arabską i turecką. Autorka stwierdza jednak, że brak jest dowod do uznania Ghāyat al-hakīm lub łacińskiego przekładu tego dzieła za punkt wyjścia w rozwoju ikonografii astrologicznej Orientu i wskazuje raczej na tradycje wywodzące się od pseudoepigraf Apolloniusza z Tiany oraz dzieł Thābita ibn Qurry, a także na praktyki magiczne rozpowszechnione w Bagdadzie. Dlatego jej zdaniem, istotną rolę w rozpowszechnieniu ikonografii planet i planet dekanicznych odegrały wyroby z brązu, w tym talizmany produkowane w Azji Mniejszej między wiekiem VIII i IX, a w wieku XIII w Mosulu (Caiozzo 2003, s. 196–197; taż 37, 2003, s. 76). Rżnica między omawianymi wizerunkami planet a tymi, kte przyjęły się w ikonografii astrologicznej Bliskiego Wschodu, zdaniem Caiozzo, polega głnie na tym, że te pierwsze ukazują planety zgodnie z tradycją zapoczątkowaną przez Aratosa z Soloj, a drugie, znane z ilustrowanych dzieł Abū Ma’šara, przedstawiają planety w określonych sytuacjach astrologicznych, czyli w powiązaniu ze znakami zodiaku, a więc w domach zodiakalnych (domus), w gowaniach (exaltatio) i w sytuacjach upadku (casus; declinatio; Gousset, Verdel 1989, s. 100; Caiozzo 37, 2003, s. 78). Jak się wydaje, najstarszą tradycję wizualną wśr miniatur krakowskiego Picatrix Latinus reprezentuje Merkury jako planeta dekaniczna w pierwszym dekanie Strzelca (k. 196r; 1, il. 40), przedstawiony jako trzy nagie postacie, kte znane są z wizerunku na mezopotamskiej gemmie z Tepe Gawra (pn. Irak), datowanej na piąte tysiąclecie p.n.e. (Stein 2006, s. 29, il. 64). Do najstarszych wizerunkw z punktu widzenia tradycji wizualnej należy także Księżyc jako mężczyzna, zarno jako planeta (k. 192v; 3, 4, il. 22, 23), jak i planeta dekaniczna (k. 195r; 1, il. 37; 196r; 2, il. 52), kty nawiązuje do ikonografii boga Nannar – Sin, czczonego w Ur i Harran 2000 lat p.n.e. (Caiozzo 2003, s. 152, 167– –169). Księżyc jako mężczyzna imieniem al-Qamar czczony był także w Indiach, a w wieku IV Firmicus Maternus opisuje tę planetę jak “białego człowieka” (Caiozzo 2003, s. 169, 170). Słońce w drugim dekanie Skorpiona, czyli mężczyzna ze skorpionem w ręce (k. 195v; 2, il. 51), przypomina z punktu widzenia tradycji wizualnej rysunek na pie-częci cylindrycznej z Tell Mozan, reprezentującej styl wczesnosyryjski, datowanej na trzecie tysiąclecie p.n.e. (Stein 2006, s. 20, il. 26). Księżyc jako mężczyzna, na ktego głowie siedzi ptak (k. 192v; 3, il. 22), wywodzi się od wizerunk czczonego w Anatolii boga Mēn, zwanego przez Rzymian Lu-nus (Caiozzo 2003, s. 167), przedstawianego z kogutem na głowie. Do wizerunk o długiej tradycji można zaliczyć Jowisza jako postać z głową lwa i nogami ptaka, stojącego na smoku (k. 190r; 2, il. 7). W tradycji pźnohelleńskiej, nawiązującej w Azji Mniejszej do zoroastryzmu (III w. p.n.e.), istniał obok Mitry kult Zurwarana, przedstawianego jako człowiek z głową lwa, ktego ciało owija gad, a kty w rękach trzyma berło, pochodnię lub klucz. Caiozzo (2003, s. 194, 356) uważa Zurwarana za prototyp Kronosa, czyli Saturna, stąd być może w Ghāyat al-hakīm oraz w krakowskim rękopisie Picatrix Latinus (il. 5), a także u al-Kazwiniego mamy wizerunek Saturna stojącego na smoku. Podobnie długa tradycja związana jest z przedstawieniem Marsa jadącego na lwie (k. 190v; 3, il. 12). Do najstarszych wizerunk należy gemma wykonana w wieku III na ciemnozielonym jaspisie, z umieszczonym na odwrocie napisem greckim (Michel 2001, I, kat. 257, s. 158, II, tab. 37/257). Wizerunki Marsa na lwie lub w towarzystwie lwa odnajdujemy także we wspomnianej arabskiej “Księdze skarb Aleksandra”, znanej z kopii z wieku XIV, na drobnych przedmiotach metalowych pochodzenia mezopotamskiego i asyryjskiego, a także w perskim dziele Nasira al-di Muhammeda, poświęconym magii talizmanowej z roku 1272 (Paryż, Pers. 174, k. 110; Blume 2000, s. 201–204; Caiozzo 2003, s. 145, 153, 156, il. 81, 90; taż 37, 2003, s. 45). Lew był atrybutem sumeryjskiego boga Nergala, prototypu planety Mars, ale także Saturna (Caiozzo 2003, s. 180–181; taż 37, 2003, s. 36), stąd Saturn jako planeta pierwszego dekana Lwa, w tradycji wizualnej planet dekanicznych, zawartej w Astrolabium pla-num Johannesa Angelusa, przedstawiany był jako postać jadąca na lwie (Śnieżyńska-Stolot 2003, il. 51). Z arabską ikonografią nieba związany jest wizerunek Merkurego na pawiu (k. 192r; 4, il. 21), kty odnajdujemy we wspomnianej “Księdze skarb Aleksan dra”, a także w ilustracjach do tekstu as-Sūfīego (Wellesz 1959, s. 1–26). Do wyjątkowych, znanych tylko z opis w Ghāyat al-hakīm i miniatury w krakowskim Picatrix Latinus należy wizerunek Marsa jako kra (k. 190v; 1, il. 10) w koronie, z mieczem w ręce. Wspnym dla krakowskiego rękopisu Picatrix Latinus i monachijskiego rękopisu al-Kazwiniego jest przedstawienie Słońca jako kobiety (k. 190v; 4, il. 13), a wśr drobnych element wysoka, spiczasta czapka na głowie Saturna (k. 189v; 1, il. 2; Caiozzo 2003, s. 161, 162, il. 96, 99). Wenus jako postać ludzka z głową ptaka (k. 191v; 2, il. 16) wyraźnie nawiązuje do neoasyryjskiego, alabastrowego reliefu z pałacu Assurnasirpala II w Nimrud, okre-ślanego jako Geniusz, datowanego na lata 883–859 p.n.e. (Londyn, British Museum aNE 124583; Giovino 2006, s. 110, il. 198). Podobnie miecz lub lancę oraz głowę ludzką, czyli głowę gorgony Meduzy, zwaną u as-Sūfiego głową demona Ghūl (Hāmil ras’s al-Ghūl), atrybuty Marsa (k. 190v; 3, il. 12), także jako planety dekanicznej (k. 195v; 1, il. 38), można odnaleźć: w Kitāb almawālīd, czyli “Księdze narodzin” Abū Ma’šara napisanej w wieku IX, ale znanej z ilustrowanych rękopis wykonanych pod koniec wieku XIV (Caiozzo 2003, fig. 123), wśr drobnej plastyki pochodzenia irańskiego z wieku XII i XIII, a także w ilustrowanych rękopisach al-Kazwiniego, ale tradycja ta sięga okresu grecko- -rzymskiego (Pingree 1989, s. 10; Caiozzo 2003, s. 149, 164–165, 177, il. 104). Połączenie głowy gorgony Meduzy, tradycyjnego atrybutu gwiazdozbioru Perseusz, z planetą Mars miało miejsce w Harran, gdzie istniał szczegny kult demona Ghūl (Ğurğās), a sabian nazywano “czcicielami głowy”, ze względu na liczne takie wizerunki, wykonywane najczęściej na koralu (Caiozzo 2003, s. 178–179; taż 37, 2003, s. 45). Orzechy związane z świętowaniem Saturnaliw w starożytnym Rzymie (Bettini 1992, s. 23), a więc z planetą Saturn, tym razem jako atrybut Jowisza (k. 190r; 4, il. 9) są czymś wyjątkowym. Odmienne od tradycji orientalnej przejętej przez islam są natomiast wizerunki Wenus, ktej atrybuty to jabłko (il. 14,15) i grzebień (il. 15), w miejsce rozpowszechnionych tam instrumentw muzycznych (Caiozzo 2003, s. 174– –176, 341). Ostatecznie trzeba stwierdzić, że ikonografia planet, a także planet dekanicznych zebrana w Picatrix Latinus mogła ukształtować się w Harran między VIII a X wiekiem, jako łańcuch powiązań tradycji babilońskiej, indyjskiej, greckiej, hellenistycznej i pźnohelleńskiej. Caiozzo (37, 2003, s. 71) sądzi, że nie należy przeceniać wizerunkw astrologicznych w dziele as-Sūfīego, ponieważ korzystał on z rękopis typu Aratee, ktych liczne kopie funkcjonowały na terenie Bizancjum w wieku IX. Po przejściu na islam przez sabian z Harran wizerunki planet i planet dekanicznych zosta-ły przejęte przez tę kulturę i dotarły za Zach za pośrednictwem metalowych talizman (Caiozzo (2003, s. 165, 177, 197). Istotną rolę odegrała na tej drodze Andaluzja, gdzie najprawdopodobniej powstał tekst Ghāyat al-hakīm, oraz dw Alfonsa X Mą-drego w Toledo (García Avilés 1994, s. 237), gdzie w roku 1258 przełożono Ghāyat al-hakīm na łacinę i zapewne wykonano pierwsze ilustracje. Wiadomo, że na dworze Alfonsa X było skryptorium, w ktym pracowali m.in. miniaturzyści włoscy, a wykonano tam miniatury do wielu rękopisw, w tym także o charakterze astrologicznym (Dominguez Rodriguez 1985, s. 129–161). Z kolei na drodze oddziaływania ikonografii astrologicznej opisanej w Ghāyat alhakīm znalazły się opisy siedmiu planet w Corpus geberianum, powstałym w XII wieku lub jedynie przełożone wtedy z arabskiego na łacinę, łączonym hipotetycznie z Jābirem ibn Hayyān (Newman 1991, s. 58–59; Lecouteux 2002, s. 15), dalej “Księga kamieni Alfonsa X”, Ajā’ib al-makhlūgāt, zachowana jako kopia w perskim rękopisie, w końcu dzieła z XII wieku: Fakhr al-Din al-Razi oraz al-Filāha al-nabatiyya d’Ibn Wahshiyya (Caiozzo 2003, s. 117, 128–136). O dalszym rozprzestrzenianiu się tej ikonografii planet i planet dekanicznych w Europie Środkowej zadecydowały, jak się wydaje, bezpośrednie związki Toledo i Pragi w 2. połowie wieku XIII, a w wieku XIV i XV związki Krakowa z Pragą (Dobrzycki 1987, s. 71–87), skąd został zapewne przywieziony pierwowz krakowskiego rękopisu Picatrix Latinus. Typy ikonograficzne planet i planet dekanicznych, ukształtowane w obrębie tej ikonografii, powtarzają się w średniowiecznej ikonografii astrologicznej jako wizerunki stopni znakw zodiaku (zob. Tabela VI). Do najliczniej reprezentowanych należą wśr planet wizerunki (Śnieżyńska-Stolot 2002, il. 69, 80, 104, 50, 42, 48, 110): Merkurego z lancą (il. 18; 1. stopień Skorpiona, 4. stopień Strzelca, 25. stopień Wodnika), Jowisza na orle (il. 6, 9; 25. stopień Panny), Marsa na lwie (il. 12; 7. stopień Lwa), Merkurego z kogutem (il. 19; 16. stopień Ryb). O wiele częściej powtarzają się wizerunki planet dekanicznych, takich jak: Mężczyzna z otwartą książką (Słońce w trzecim dekanie Koziorożca, il. 43, oraz 25. stopień Bliźniąt, 3. stopień Panny, 14. stopień Strzelca, 21. stopień Koziorożca; Śnieżyńska-Stolot 2002, il. 25, 52, 82, 93); Kobieta i mężczyzna, kty trzyma ją za rękę (Merkury w trzecim dekanie Panny, il. 50; Księżyc w trzecim dekanie Wodnika, il. 46, oraz 1. stopień Raka, 29. stopień Lwa; Śnieżyńska-Stolot 2002, il. 29, 47); Dwaj mężczyźni, ktzy walczą (Saturn w trzecim dekanie Strzelca, il. 41, oraz 22.stopień Strzelca, 21. stopień Ryb; Śnieżyńska-Stolot 2002, il. 84, 111); Mężczyzna z kuszą (Mars w drugim dekanie Bliźniąt, il. 29; Jowisz w drugim dekanie Lwa, il. 33, oraz 8. stopień Barana; Śnieżyńska-Stolot 2002, il. 3). Wizerunki 28 planet i 36 planet dekanicznych opisane w Ghāyat al-hakīm i zobrazowane w krakowskim Picatrix Latinus, w odrżnieniu od ilustracji dzieł astrologicznych Aratosa z Soloj, Ptolemeusza czy Michała Szkota, nie są uzupełnieniem test pisanych, ale mają służyć wiedzy (sciencia!) o gwiazdach, jaką jest nigromancja (nigromantia; Burnett 2002, s. 63; Weill-Parot 2002, s. 32). Wiedza ta, ktą w tekście arabskim okre-ślono słowem sihr (magia, w szerokim znaczeniu tego słowa), dzieli się na teoretyczną i praktyczną (Boudet 2006, s. 129). Omawiane wizerunki należą do praktycznej części tej wiedzy (... pars istius sciencie est in practica), a więc magii astralnej, zwanej także sympatyczną, talizmanową lub harrańską, kta miała przekazywać boskiego ducha (pneu-mata; daimonia) poprzez wizerunki astrologiczne (Picatrix 1986, s. 5, I, 2, 8–11; Ritter 1962, s. XXIV–XXVI, XXXII–XXXIII, XXXVI; García Avilés 1997, s. 140–141; Al-fonso-Goldfarb 1999, s. 96–97; García Avilés 2003, s. 233–278, 340; Fauquier 2000, s. 129–132; Bakhouche, Fauquier, Pérez-Jean 2003, s. 6–13). Zagadnieniem nigromancji, kta często mylona jest z wymienianą u Izydora z Sewilli nekromancją (używanie części ciała zmarłego dla przywołania ducha; Kieckhafer 1997, s. 33, 61; Weill-Parot 2002, s. 32, przyp. 22, 625–629), zajmowało się wielu autor, a badania te zostały zebrane i wszechstronnie omione w książce Jeana Patrice’a Boudeta (2006, s. 28, 92, 129, 363, 523–527). Nigromancją nazywano wiedzę, ktej geneza sięga pźnoplatońskiej filozofii przyrody, praktykowanej w Harran od wieku VIII do X, opartej na zasadzie emanacji i medycyny humoralnej, zwanej od czas Alberta Wielkiego i św. Tomasza z Akwinu okultyzmem, w ktej minerały, rośliny i zwierzęta odgrywały głną rolę (Ritter 1962, XXIII, XXVII; Green 1992, s. 92). Na dworze Fryderyka II o nigromancji i wykonywaniu wizerunkw pisał Michał Szkot w dziele Liber introductorius (Boudet 2006, s. 183, 393). W wieku XII w Hiszpanii Pedro Alfonso łączył nigromancję z siedmioma sztukami wyzwolonymi, Dominik Gundisalwi (Gundissalinus), kanonik z Segowii, i Daniel de Morley, biskup Norwich, określali ją jako “secundum physicam”, a Wilhelm z Owernii (1180–1249) jako magię naturalną (Weill-Parot 2002, s. 142, 176; Boudet 2006, s. 126–128). Jednocześnie nigromację nazywano fałszywą sztuką, “magią nigromantyczną”, magią czarną, demoniczną lub duchową (Weill-Parot 2002, s. 36), a w roku 1395 Nicolas Eymerich potępił ją w dziele Contra astrologos et nigromanticos (Boudet 2006, s. 20, 30, 93–94). Nie można jednoznacznie stwierdzić, czy surowe kary stosowane od początku wieku XIV za posiadanie ksiąg dotyczących magii, o ktych wspomina Richard Kieckhefer (1997, s. 1–2), obejmowały także Picatrix Latinus. Ponieważ magię astralną uprawiali duchowni, istniałścisły związek między nigromancją a egzorcyzmami, a nigromantę (nigromanticus) często nazywano egzorcystą, bo obaj wzywali zarno imion: Jezus, Maria, Trca Święta, Tetragrammaton, Ely, Sother, Adonay, Sabaoth, Alpha i Omega oraz demon (Kieckhefer 1989, s. 166–167; tenże 1997, s. 4; Boudet 2006, s. 122, 135, 390, 445). W Ghāyat al-hakīm w wydaniu Rittera i Plessnera oraz w Picatrix Latinus pojawiają się nazwy: arkān, al-iksis oraz elixir na określenie czterech żywioł, a więc ziemi, powietrza, wody i ognia (Ritter 1962, s. XXVI; “Picatrix” das Ziel 1962, s. 7–9; Pica-trix 1986, s. 5), kte same były nośnikami mocy, oraz tilasm (nazwa zaczerpnięta z greki; Burnett 1986, s. 86), tlsm lub telsam na określenie wizerunku astrologicznego (ymago!; imago), czyli talizmanu. Inną kategorię w praktykach magicznych stanowiły amulety, kte w Ghāyat al-hakīm określane są jako al-Amatis (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 253), a w Picatrix Latinus po prostu jako kamienie (Picatrix 1986, s. 146; Weill-Parot 2002, s. 102–103). Badaniem roli Ghāyat al-hakīm w przekazaniu wiedzy o wykonywaniu talizman, zgodnie z tradycją harrańską, zajmował się ostatnio Nicolas Weill-Parot (2002, s. 125– –134; tenże 2006, s. 164, 169), kty twierdzi, że sztuka wykonywania talizman dotarła do Europy Zachodniej za pośrednictwem Arab dopiero w wieku XII i XIII. Ghāyat al-hakīm to tylko jedno ze źreł dotyczących tej wiedzy, gdyż zdaniem Pin-gree (2006, s. 22), wyprzedza go napisane w ostatniej ćwierci wieku IX pseudoplatońskie, anonimowe dzieło Katāb al-nawāmis, czyli Liber vaccae, De radiis sive theorica artium magicarum al-Kindīego i De imaginibus Tābita ibn Qurry, wszystkie przełożone na łacinę w wieku XIII (García Avilés 1997, s. 142; Boudet 2006, s. 130). Al-Kindī rozrżniał pomiędzy wizerunkami (... ymagines hominum et animalium...) a figures lub karacteres, czyli symbolami magicznymi (charaktery; Albrile, Fumagalli 1994, s. 19, 96–104; Weill-Parot 2002, s. 162–163; Boudet 2006, s. 425). Umieszczony na talizmanie wizerunek astrologiczny (imago), wykonany na odpowiednim materiale, w odpowiednim czasie, poprzez kształt i napis, służył do ściągnięcia na ziemię duchowej siły planety (ducha planety) i włączenia go w ziemską aktywność za pośrednictwem maga lub jego klienta (Ritter 1962, s. XXXII–LVIII; Pingree 1980, s. 13; García Avilés 1994, s. 235; Weill-Parot 2002, s. 32; Bakhouche, Fauquier, Pérez-Jean 2003, s. 12–13, 18–19; Komorowska 2004, s. 292; Weill-Parot 2006, s. 164–165). Talizmany jako połączenie materii (hyle) i formy (Ritter 1962, s. XXXVI) pełniły funkcję apotropaiczną lub życzeniową, względnie aktywno-magiczną, służyły także wyzwoleniu się z determinizmu astralnego tak uniwersalnego, jak indywidualnego (Komorowska 2004, s. 292). W Picatrix Latinus pod wizerunkiem Marsa i Wenus (k. 190v; 2, Hermes Trismegi-stos; il. 11) znajduje się informacja, że ma on wielką siłę i może wiele zdziałać (... hec figura magnas potencias habet et opera magna valde...; Picatrix 1986, s. 66), co stanowi zapowiedź dalszej części rozdziału 10 księgi II, w ktym opisano sposoby robienia talizman, a więc wizerunk planet, kte należało wyryć na odpowiednich kamieniach, wraz z napisami, czas ich wykonania oraz działanie (Picatrix 1986, s. 68–74). Zestawiając omione wyżej wizerunki planet w rękopisie krakowskim z talizmanami opisanymi w Picatrx Latinus, trzeba stwierdzić, że pokrywają się one tylko w kilku przypadkach. Są to wizerunki: Jowisza na orle (k. 190r; 1, il. 6, 9), Marsa na lwie (k. 191v, 3, il. 12), Słońca jako kobiety na wozie zaprzężonym w cztery konie (k. 190v; 4, il. 13), Księżyca jako kobiety stojącej na byku i koźle (k. 193v, 2, il. 23). Dwa wizerunki Wenus: kobieta, kta trzyma jabłko i grzebień (il. 15), oraz człowiek z głową i nogami orła (il. 16) zostały skompilowane na jednym talizmanie. Dochodzi do tego opisane, ale niezilustrowane przedstawienie Słońca jako kra siedzącego na katedrze, ktemu towarzyszy kruk. Ta rozbieżność między opisanymi talizmanami a ilustracjami planet w krakowskim rękopisie Picatrix Latinus wskazuje na rwnoległość tradycji literackiej i wizualnej, sięgającej być może wizerunk planet, wywodzących się z Mezopotamii, kte – jak wizerunek Marsa z mieczem i głową ludzką – niegdyś znajdowały się w świątyniach w Harran, a następnie umieszczane były na talizmanach (Pingree 1980, s. 8; Alfonso-Goldfarb 1999, s. 86). Jak dotąd udało się odnaleźć tylko dwa talizmany w formie plakietek pochodzenia egipskiego, zachowane w British Museum (OA+2608; OA+2609), na ktrych występują planety opisane w Picatrix Latinus. Jeden z nich przedstawia Marsa na lwie, z lancą w ręce (k. 190v; 3, Anonim; il. 12) wykonany zapewne w wieku XII, drugi – Jowisza jako człowieka z głową lwa (k. 190r; 2, Pica-trix; il. 7) datowany jest na wiek XV. Talizmany w Ghāyat al-hakīm noszą rozmaite napisy (figure, karacteres!; Lecouteux 2002, s. 37, 62; Weill-Parot 2002, s. 162), będące przekształceniem alfabetu arabskiego lub semickiego (Alfonso-Goldfarb 1999, s. 61), a odnajdujemy je także na wspomnianych wyżej, znajdujących się w British Museum. Na miniaturach w krakowskim Picatrix Latinus jedynie napis: ΟΛΟΙΟΛ powtarza się na wizerunku Wenus (k. 191v; 1, il. 15). Odczytywany jest on przez Rittera i Plessnera jako arabskie cyfry: 851585 (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 121, przyp. 6), na ogł jednak napisy te określane są jako magiczny alfabet, pochodzący według legendy z księgi boga Sarapisa, odkrytej w czasach krowej Kleopatry, (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 403; Pingree 1980, s. 5), kta w Picatrix Latinus (Picatrix 1986, s. 222) nosi imię Folopedra. Alfabet ten inaczej przedstawiony jest w tekście arabskim, a inaczej w tłumaczeniu łacińskim. Należące do niego zgeometryzowane znaki pozwalają sądzić, że od nich wywodzą się te, kte umieszczono na tarczach dwh wizerunk Słońca w krakowskim rękopisie Picatrix Latinus (k. 191r; 1, 3, il. 20), kte spotyka się także jako średniowieczne znaki kamieniarskie. Wizerunki planet, kte pokrywają się z opisanymi talizmanami, wykonane na określonych kamieniach, w ustalonym z gy czasie, przynoszą określone skutki. I tak wizerunek: Jowisza na orle (il. 6, 9), wyryty na krysztale, w godzinie wschodzenia i gowania Jowisza, przynosi przychylność urzędnik kościelnych i sędzi (Picatrix 1986, s. 68). Mars na lwie (il. 12), z mieczem i głową ludzką w ręce, na diamencie, wykonany w drugim dekanie Barana i w godzinie growania Marsa, daje siłę w czynieniu tak zła, jak dobra, ale większą w czynieniu zła (Picatrix 1986, s. 69). Słońce jako krl siedzący na katedrze w towarzystwie kruka, na rubinie, wykonany w godzinie growania Słońca, sprawi, że kr, kty ten kamień będzie nosił, zwycięży wszystkich innych (Picatrix 1986, s. 69). Słońce jako kobieta jadąca na wozie (il. 13), trzymająca zwierciadło i bicz, na diamencie, wykonany w godzinie gowania Słońca, sprawi, że posługujący się tym talizmanem będzie poważany przez każdego, kogo spotka (Picatrix 1986, s. 70). Wenus jako człowiek z głową i nogami orła (il. 16), trzymający jabłko i grzebień z napisem ΟΛΟΙΟΛ, na rubinie (korundzie), spowoduje, że noszący ten talizman bę-dzie przez wszystkich kochany oraz że będzie się zawsze śmiał i będzie radosny (Picatrix 1986, s. 70). Grzebień z kości słoniowej był ponadto przedmiotem magicznym i odgrywał ważną rolę w misteriach bogini Izydy, o czym wspomina Apulejusz z Madaury w Metamorfozach, albo Złotym ośle (Apulejusz z Madaury 1953, s. 266; Bugaj 1976, s. 28). Merkury jako człowiek o nogach orła (il. 21), kty siedzi na tronie, a na głowie ma koguta, wykonany w godzinie gowania Merkurego na szmaragdzie lub zielonym chryzolicie, spowoduje uwolnienie więźnia (Picatrix 1986, s. 73). Księżyc zobrazowany jako kobieta, kta stoi na byku i koźle (il. 23), na krysztale, położony w gołębniku sprawi, że zbierze się tam wiele gołębi (Picatrix 1986, s. 73). Jak się wydaje, wizerunki planet dekanicznych nie były przedstawiane na talizmanach, ponieważ nie można ich oglądać na niebie, a więc nie mogły wchodzić w bezpo-średnią relację z materią, z ktej wykonany jest talizman, natomiast z ich pomocą określano czas wykonania talizmanu (Ritter 1962, s. XXXVII). Wizerunki planet de-kanicznych w krakowskim Picatrix Latinus oraz w innych źrłach miały więc znaczenie mnemotechniczne, czyli służyły do wizualnego zapamiętania czasu wykonania talizmanu. Posługując się tylko przywołanymi wyżej przykładami, wizerunek Kobiety, kta ukazuje lewą nogę (Słońce jako planeta drugiego dekana Barana, il. 25), jest mnemotechnicznym obrazem czasu, kiedy to należy wyryć na diamencie wizerunek Marsa na lwie (il. 12), z mieczem i głową ludzką w ręce. W księdze II, rozdział 12 Picatrix Latinus opisano, zgodnie z astrologią indyjską, działanie talizmanw wykonanych w określonym czasie. System indyjski, wprowadzony przez Varahamihirę w wieku VI, rżni się z punktu widzenia porządku planet rządzących kolejnymi dekanami od przyjętego w wieku I przez Teukrosa z Babilonu (Śnieżyńska-Stolot 2003, Tab. I), kty reprezentują omione wyżej wizerunki planet dekanicznych. Jednak według obu system, drugim dekanem Barana rządzi Słońce, a zgodnie z systemem Varahamihiry, jest to odpowiedni czas do wykonania talizmanu dla wład-c, zapewniający im miłość i chroniący przed szkodą (Picatrix 1986, s. 80). Geneza posługiwania się talizmanami Posługiwanie się talizmanami wiąże sięściśle z zagadnieniami filozoficzno- -religijnymi i magią jako epistemologicznym zamknięciem teorii filozoficznych (conclusio; Plessner 1962, s. LX; Compagni 1975, s. 237–285; Bakhouche, Fauquier, Pérez-Jean 2003, s. 6–9). W wielu opracowaniach dotyczących talizman odwoływano się do Ghāyat al-hakīm, a wśr autor można wymienić: Renée Kahane i Angeline Pietrangeli (1966, s. 574–593), Tamarę M. Green (1992, s. 186–188), Ane Marię Alfonso-Goldfarb (1999, s. 39), Garcíę Avilésa (1997, s. 140–141, 152; 1999, s. 83–103), a ostatnio Weilla-Parota (2002 i 2006), Béatrice Bakhouche, Frédérica Fauquier i Brigitte Pérez-Jean (2003) oraz Jeana Patrice’a Boudeta (2006, s. 27). Pingree (1980, s. 3, 5) szukając źreł nigromancji, czyli magii astralnej, zwanej także sympatyczną lub talizmanową, opisanej w Ghāyat al-hakīm, zwrił uwagę na kompilacyjny charakter tego dzieła opartego na tradycji greckiej, chaldejskiej, koptyjskiej, syryjskiej, a nawet indyjskiej. W samym tekście istnieją bowiem bezpośrednie odwołania do Platona, Arystotelesa, Ptolemeusza, dalej do pseudoepigrafw Apollo-niusza z Tiany, a także do Kanki (Kankahi, Kabcaf), hinduskiego astrologa czynnego w Bagdadzie około roku 800 (“Picatrix” das Ziel, s. 285; Pingree 1981, s. 29, przyp. 20) oraz al-Kindīego i Thābita ibn Qurry, autora De imaginibus i “Księgi o talizmanach, czyli planetach”, kte “mogą pom lub chronić mądrych ludzi lub innych”, przełożonej z arabskiego na łacinę przez Jana z Sewilii (Picatrix 1986, s. 23, 66–73; Burnett 1995, s. 227, 240, 254; Boudet 2006, s. 126; Page 2006, s. 84–85). Magia astralna została teoretycznie podbudowana w okresie pźnego platonizmu przez Proklosa (410–485; Ritter 1962, s. XXXIII; Dzielska 2002, s. 18). Zgodnie z pźnoplatońską myślą filozoficzną, wszelka moc pochodzi od Jednego czyli Dobra (Perrone Compagni 1975, s. 247–257; Pingree 1980, s. 2; Proklos 2002, s. 34–40), stąd można dokonywać magicznych operacji bez odwoływania się do potęgi złego ducha. Magia astralna miała charakter prywatnej manipulacji, ale znana jest także magia rytualna wywodząca się z Babilonu (Pingree 1989, s. 8), a sabianie z Harran praktykowali zarno prywatne rytuały, jak i znali publiczną liturgię związaną z każdą z planet (Ritter 1962, s. 237–238; Boudet 2006, s. 107), stąd García Avilés (1997, s. 140–141; tenże 1999, s. 84–91) posługuje się pojęciem magii harrańskiej. W Mezopotamii istniały liczne sekty czcicieli gwiazd, jak sekta kurdyjska koło Mosulu (yazidis), sekta na pograniczu asyrolibańskim (nusayris) oraz mandaici nad Eufratem, jednak w literaturze przedmiotu podkreśla się przede wszystkim rolę harranit lub sabian, ktzy przeszli z czasem na islam i przenieśli ten rodzaj magii na Płwysep Iberyjski (Caiozzo 2003, s. 117). Istnieje kilka dzieł poświęconych wykonywaniu talizmanw, zgodnie z kształtem i materiałem przysługującym poszczegnym planetom. Są wśr nich: “Wielka księga talizman” Apolloniusza z Tiany, pseudoepigraf powstały zapewne w Antiochii, znany z tłumaczenia na arabski dokonanego pod koniec wieku V (Pingree 1980, s. 9, 10; Dzielska 1983, s. 81–83; taż 1997, s. 22, 31, 32, 35), Kyranides (Cyranides), czyli kompilacja traktatu przypisywanego perskiemu krowi Kyranosowi, datowana na wiek II, ktej autorem ma być Harpocration z Aleksandrii (Dalatte 1942, s. 3–4), oraz “Księga skarb Aleksandra” (Alfonso-Goldfarb 1999, s. 53; García Avilés 1999, s. 85; Boudet 2006, s. 139). Istotna rola w przekazywaniu informacji o talizmanach przypada Sēfer Razī’el (Liber Razielis), czyli “Księdze tajemnic”, dziełu spisanemu w wieku V, mającemu wiele wspnego z żydowską kabałą (Pingree 1980, s. 9; García Avilés 1997, s. 22–23, 31; tenże 1999, s. 85, 91; Mopsik 2001, s. 131). Inna taka księga talizman to tekst arabski at-talāsim’ niezidentyfikowanego pochodzenia, przełożony na łacinę jako Atalacim przez Hermana z Karyntii i Hugo z Santalla, wchodzący w skład Apologii, a także dzieło alchemika Gebera (Jabira ibn Hayyana), zmarłego pod koniec wieku IX (Holmyard 1928, s. VII–IX; Caiozzo 2003, s. 194; Burnett 2006, s. 103, 105, 111; Page 2006, s. 72). Jak wynika ze wzmianek w żywotach Pitagorasa i Apolloniusza z Tiany, spisanych w wieku IV, wizerunki planet w Grecji i w Indiach umieszczano na pierścieniach, kte pełniły funkcję talizman, ale także pieczęci (James 1996, s. 32; Yates 1977, s. 55; Flawiusz Filostratos 1997, s. 150). Natomiast talizmany w formie dużych spiżowych posąg, kte w rozmaitych miastach (Antiochia, Edessa, Konstantynopol, Cezarea Palestyńska, Ktezyfont, Ekbatan, Qumm, Isfahan, Armenia i Hyrkania) miał stawiać Apolloniusz z Tiany, opisywane przez Pseudo-Justyna i al-Kazwiniego, przedstawiały zwierzęta, ptaki i owady, a więc znaki zodiaku i gwiazdozbiory (Dzielska 1983, s. 74; Caiozzo 2003, s. 193). Miał być wśr nich skorpion (znak zodiaku) zawieszony na małej kolumnie, kty chronił przed skorpionami, oraz orzeł trzymający w szponach węża (gwiazdozbi Kruk i Wąż Wodny), stosowany przeciwko wężom (Ritter 1962, s. XLI; Dzielska 1983, s. 87–88; taż 1997, s. 31; Caiozzo 2003, s. 193). Stosunek starożytnych do posługiwania się talizmanami był ambiwalentny. Pitagoras miał ponoć zakazywać noszenia pierścieni z wizerunkami bogw (James 1996, s. 32). Z drugiej strony, zasady posługiwania się talizmanami miały bezpośredni związek z pźnym platonizmem i teurgią, jak o tym świadczą wypowiedzi Jamblicha z Chalkis (ok. 242/45–326) i Proklosa, kty sam miał wykonywać talizmany (Ritter 1962, s. XXVII, XXXIII; Dzielska 2002, s. 18). Jest to więc zagadnienie, ktre łączy się z całościową wizjąświata i człowieka, hermetycką dusząświata (anima mundi), kosmologiczną zasadą harmonii i sympatii, odbiciem na ziemi idei platońskich, kte rozumiane jako rozmieszczone na niebie gwiazdozbiory i planety, były punktem wyjścia technik talizmatycznych (Ritter 1962, s. XXVII; D’Agostino 1992, s. 55; Kieckhefer 1989, s. 132–133). Powiązania między kosmologią a etyką dominowały w naukach Posidoniusa z Apamei (I w. p.n.e.), kty prowadził szkołę na Rodos, ucząc mistyki kosmologicznej (Cumont 1960, s. 48; Komorowska, 2004, s. 282). Ważną rolę odegrały Wyrocznie chaldejskie, dzieło Juliana Teurga (w. II), kte zawierało objawioną wiedzę na temat Kosmosu, natury człowieka i technik teurgicznych zapewniających zjednoczenie z bogami (Dzielska 2002, s. 8). Jamblich napisał komentarz do Wyroczni chaldejskich, a doktrynę teurgii wyłożył w De mysteriis, gdzie pokazał, jak filozof – kapłan, w swoim zbawczym wstępowaniu w gę, musi wspłpracować z boskimi “prądami” w Kosmosie (Dzielska 2002, s. 8). Droga do zjednoczenia z Jednym (Perrone Compagni 1975, s. 247; Pingree 1980, s. 13) łączy się z zagadnieniem eschatologii chaldejskiej i wędrką duszy po śmierci “między gwiazdy”, kta odbywa się przez siedem sfer planetarnych, wspinając się po kolejnych stopniach drabiny lub jadąc na koniu bądź na rydwanie, co zgodne jest z grecką ikonografią planet (Cumont 1960, s. 101–108). Takie zjednoczenie było jednak możliwe już za życia, a prowadziło przez misteria, dla ktych – w okresie pźnohelleńskim – punktem wyjścia były misteria egipskie, opisane w dziele Plutarcha z Cheronei, De Iside et Osiride. Proklosa w wiedzę teurgiczną miała wprowadzić cka Plutarcha z Aten (ok. 350– –432), Asklepigeneia, ucząc go także sposob posługiwania się i wykonywania talizman (Dzielska 2002, s. 18). Proklos, wykorzystując motyw rydwanu z platońskie-go mitu Fajdrosa, pokazywał, jak dusza, jeszcze za życia, wznosi się w Kosmosie, co ma obrazować przejście od myślenia racjonalnego do intelektualnej wizji, i odwoływał się do rytuał chaldejskich, dzięki ktym siła inteligibilnych i intelektualnych bog spływa na człowieka poprzez promienie Księżyca. Pozwala to racjonalnej duszy wznieść się do najwyższych miejsc w niebie, gdzie uzyskuje ona wiedzę inteligibilną i całkowitą ciszę (Dzielska 2002, s. 7–23; Finamore 2004, s. 137). Pornując magię stosowaną w Cesarstwie Rzymskim z opisaną w Ghāyat al-hakīm, Pingree (1980, s. 14–15) podkreśla, że jednocześnie występują tam modlitwy do planet lub rządzących nimi anioł, służące do ożywienia talizman, oraz talizmany napełnione niebieską siłą, dzięki promieniom spływającym z nieba na ziemię (Pingree 2006, s. 26–28). Wynika to z kompilacyjnego charakteru tego dzieła, ktrego autor w rnym stopniu opierał się na myśli pźnoplatońskiej, co na tradycji, kta rozwinęła się na Bliskim Wschodzie w wieku IX i X, zawartej w dziele al-Kindīego (zm. ok. 873) De radis sive theorica artium magicarum (Albride, Fumagalli 1994, s. 17) i De imaginibus Thābita ibn Qurry oraz w grupie magicznych rękopis arabskich (Kitāb al-Istāmatīs; Page 2006, s. 84). Stosowanie talizman przez chrześcijan Stosunek chrześcijan do posługiwania się talizmanami był rnie ambiwalentny jak w starożytności, a niektzy chrześcijańscy teologowie pierwszych wiek, ktych ukształtowała starożytna paideia, akceptowali stosowanie talizman, o czym świad-czy Quaestiones et responsiones ad Ortodoxos Pseudo-Justyna, dzieło napisane zapewne na początku wieku V, w Antiochii (Dzielska 1997, s. 33–34). Wbrew opinii Pingree (1980, s. 8–11) i Weilla-Parota ( 2002, s. 125–14) magia tali-zmanowa była znana w Europie Zachodniej przed dotarciem Arab na Płwysep Iberyjski, gdyż już w wieku VIII spotyka się ona z potępieniem, jak wskazuje kazanie Sermo de sacrilegia (Kazanie o świętokradztwach 1998, s. 76), niesłusznie przypisywane św. Augustynowi, w ktym mowa jest o pisaniu znak na tabliczkach spiżowych, żelaznych lub ołowianych albo na grzebieniu i wieszaniu ich na szyi ludzi i zwierząt, co nie przystoi chrześcijanom. Podobnie w Admonitio Generalis wydanym przez Karola Wielkiego w roku 789 zabrania się inwokacji do anioł wypełniających sfery planetarne (García Avilés 1999, s. 90), a takie modlitwy zawarte są w Ghāyat alhakīm (Pingree 1980, s. 14–15). W 1. połowie wieku XIII posługiwanie się talizmanami z images i figures Wilhelm z Owernii zaliczył do idolatrii (Weill-Parot 2002, s. 193), a jednocześnie Toledo stało się centrum “wiedzy o wizerunkach” (García Avilés 2003, s. 340). W 1. połowie wieku XIV Johannes Eschuid (lub Aschenden), członek Merton College w Oksfordzie, uwa-żał wiedzę o talizmanach za integralną część jednej ze sztuk wyzwolonych, jaką była astrologia (Weill-Parot 2002, s. 407). Istotne znaczenie miało dzieło Speculum astronomie, pierwotnie przypisywane Albertowi Wielkiemu (Boudet 2006, s. 26; García Avilés 1999, s. 83; Weill-Parot 2002, s. 29, 32–40; tenże 2006, s. 34). Anonimowy autor tego dzieła, określony przez Weilla-Parota jako “Magister Speculi”, dzielił talizmany na dwie kategorie i wyraźnie odcinał się od posługiwania się imago astronomica umieszczanymi na pierścieniach i pieczęciach, zgodnie z obserwacjami astronomicznymi (Weill-Parot 2002, s. 32–37; tenże 2006, s. 34, 166). Dotyczy to zwłaszcza wizerunk według opinii Apolloniusza z Tiany i Hermesa Trismegistosa, a więc zawartych w Ghāyat al-hakīm i Picatrix Latinus (Weill-Parot 2002, s. 34, 40–43; tenże 2006, s. 165; Page 2006, s. 70–71). W Spe-culum astronomie potępiono ponadto posługiwanie się magicznym alfabetem i ezoterycznymi symbolami (charakterami; Weill-Parot 2002, s. 54, 61), co być może tłuma-czy, dlaczego napisy takie, zawarte w tekście Picatrix Latinus, pojawiają się na miniaturach rękopisu krakowskiego tylko raz (191v; 1, il. 15). Chrześcijanie mogli natomiast posługiwać się talizmanami, kte nieznany autor Speculum astronomie określa jako wizerunki astrologiczne, a kte – zdaniem Weilla-Parota (2002, s. 88; tenże 2006, s. 166) – należą do magii naturalnej. “Magister Specu-li” powołuje się głnie na dwa dzieła: De imaginibus Thābita ibn Qurry oraz Opus imaginum Pseudo-Ptolemeusza, kte to dzieła ujmują zagadnienie talizman z “racjonalistycznego”, “czysto astrologicznego” punktu widzenia i obydwa są cytowane w Ghāyat al-hakīm i Picatrix Latinus (Weill-Parot 2002, s. 39, 62–79, 103; tenże 2006, s. 164–166; Boudet 2006, s. 530). Z punktu widzenia podziałw wprowadzonych w Speculum astronomie tekst Pica-trix Latinus mgł być więc traktowany przez chrześcijan w spos ambiwalentny i mogli oni posługiwać się talizmanami według opinionem aliorum sapientis (Anonim). Byłyby to wizerunki znane z krakowskiego rękopisu: Saturn na smoku (k. 189v; 4, il. 5); Jowisz na orle (k. 190r; 1, 4, il. 6, 9); Mars na lwie (k. 190v; 3, il. 12); Słońce jako mężczyzna na wozie zaprzężonym w cztery konie (k. 191r; 3, il. 13); Wenus na jeleniu (k. 191v; 3, il. 17); Merkury na pawiu (k. 192r; 4, il. 21); Księżyc jako mężczyzna na wozie zaprzężonym w cztery konie (k. 192v; 4, il. 23), wśr ktych trzy (Saturn na smoku, Mars na lwie i Merkury na pawiu) reprezentują najstarszą tradycję ikonograficzną. Istotne znaczenie dla wykonywania talizman, miały – tak jak w starożytności – lapidaria (García Avilés 1999, s. 86), z ktych Lapidarium Mercurii wzmiankowane jest w Picatrix Latinus. Opisany w Picatrix Latinus talizman z wizerunkiem Marsa na lwie (il. 12) powszechnie powtarza się w lapidariach gnostyckich (Caiozzo 37, 2003, s. 46). Ważną rolę odegrały także dzieła Alberta Wielkiego De mineralibus (Weill- -Parot 2002, s. 417) i wykonane dla Alfonsa X Mądrego, Lapidarium II (Eskurial, h.I.15; Dominguez Rodriguez 1992, s. 27–31; García Avilés 2003, s. 336). Liczba tych dzieł zwiększyła się w następnych stuleciach (Caiozzo 2003, s. 303; Boudet 2006, s. 133), a jedno z nich, powstałe między rokiem 1266 a 1305, związane było z Wacławem II krem Czech, dla ktego pracował przybyły z Toledo Alvaro z Oviedo. Jean Peckham, franciszkanin i arcybiskup Canterbury, zmarły w roku 1292, kty doceniał rolę kamieni w przekazywaniu mocy astralnych, uważał umieszczane na nich wizerunki konstelacji i planet za spos wyrażenia naturalnych wartości lub sprowadzał rolę tych wizerunkw do poziomu dekoracji (Weill-Parot 2002, s. 346–350). Inaczej rozumiał rolę wizerunk na kamieniach Piotr z Owernii (zm. 1304), widząc w nich wspłpracę sztuki i natury (Weill-Parot 2002, s. 353). Nie wiemy, czy Picatrix Latinus zaliczany był do libri naturales, kte dwukrotnie, w roku 1210 i 1215, potępił uniwersytet paryski (Weill-Parot 2002, s. 29), co mogłoby wpłynąć na opinię o tym dziele. Nie ma go natomiast na liście takich dzieł w Speculum astronomie, chociaż znalazło się na niej Sēfer Razī’el przetłumaczone na łacinę w roku 1259, na dworze Alfonsa X Mądrego (García Aviles 1997, s. 21–39; Weill-Parot 2002, s. 58). Zainteresowanie talizmanami wzrosło znacznie w wieku XII i XIII w związku z ich rolą leczniczą, o czym świadczą dzieła Piotra z Abano, Arnolda z Villanova, rektora uniwersytetu w Montpellier, autora dzieła De sigillis, czy Leopolda z Austrii, a jeszcze większe było w wieku XIV, w związku szerzeniem się zarazy (Hner 2003, s. 297; Lecouteux 2002, s. 9, 12, 13; Weill-Parot 2002, s. 411). Kolejni autorzy chętnie odwo-ływali się do De imaginibus Thābita ibn Qury, a w wieku XV kopiowali teksty o talizmanach, pochodzące z wieku XII i XIII (Weill-Parot 2002, s. 411, 561). Dotyczy to także kopiowania rękopisw Picatrix Latinus, z ktych wiele pochodzi z roku 1380, a aż 20 zachowanych we Włoszech powstało w wieku XV (Weill-Parot 2002, s. 591, przyp. 1; Picatrix: un traité de magie médiéval 2003, s. 36). Szczegne zainteresowanie tekstem Picatrix Latinus przejawiali w wieku XIV i XV: Jan Gerson, Anzelm z Turmeda, Marsilio Ficino, Janus Bifrons (Weill-Parot 2002, s. 127, 592). Ten pierwszy w dziełach Trilogium astrologiae theologizatae i Semmaforaz wiele miejsca poświęcił talizmanom, ale wycofał się z zajmowanego stanowiska, po oświadczeniu fakultetu teologicznego uniwersytetu paryskiego w roku 1398, potępiającego stosowanie talizmanw, i wtedy napisał De erroribus circa artem magicam. Talizmany i medycyna Przyporządkowywanie znakom zodiaku i planetom metali, kamieni, zwierząt i ro-ślin, będące odzwierciedleniem harmonii kosmicznej (Perrone Compagni 1975, s. 272– –273; Weill-Parot 2002, s. 168–170), ktre stało się punktem wyjścia do wykonywania talizman (García Avilés 1999, s. 94; Weill-Parot 2002, s. 109), ma wywodzić się z Mezopotamii (Pingree 1980, s. 5). Badacze, na podstawie zachowanych dzieł, starali się odtworzyć drogę, ktą wiedza ta dotarła do autora Ghāyat al-hakīm. Występuje ona bowiem w rozmaitych greckich lapidariach (Boudet 2006, s. 123), a w wieku II w Anthologiae Vettiusa Valensa (Komorowska 2004, s. 49). W wieku III taka lista umieszczona została w Yavanajātaka Sphujidhvaji (r. 269/270), dziele opartym na wcześniejszym tekście greckim (Pingree 1980, s. 6). Natomiast żyjący w wieku VIII astrolog i chrześcijanin Teofil z Edessy, mieszkający w Bagdadzie, miał zaczerpnąć tę wiedzę z tekst syryjskich (Pingree II, 1978, s. 443–444). Za jego pośrednictwem lista substancji przyporządkowanych planetom miała rozpowszechnić się wśr Arab, a także w Bizancjum, a do Ghāyat al-hakīm dotarła bezpośrednio z dzieł Teofila z Edessy lub poprzez Abū Ma’šara bądź al-Kindīego, na ktych powołuje się anonimowy autor tego dzieła. Zasada przyporządkowania metali, kamieni, roślin i zwierząt znalazła odzwierciedlenie w medycynie starożytnej, stąd talizmany miały także znaczenie magiczno-lecznicze (Boudet 2006, s. 125). W wieku X znana była dzięki lapidarium Dioscoridesa De materia medica, przetłumaczonemu z greki najpierw na arabski, a pźniej na łacinę, z ktrego korzystał al-Biruni (Alfonso-Goldfarb 1999, s. 63, 68; Weill-Parot 2002, s. 109). Sto lat pźniej, zdaniem Weilla-Parota (2002, s. 112), popularny był tekst łączony z Damigeronen, powstały w Aleksandrii między wiekiem V a VI, przełożony na łacinę w wieku XI, w ktym znajdują się przyporządkowania kamieni znakom zodiaku i planetom. W okresie pźnohelleńskim miał powstać Kyranides (Cyra-nides), kompilacja traktatu dotyczącego medycyny i magii talizmanowej (Dalatte 1942, s. 3–4), przełożona z greki na łacinę w roku 1169, w Konstantynopolu przez Pascala Rzymianina, wielokrotnie kopiowana na przestrzeni od XII do XV wieku, w tym także w skryptorium Alfonsa X Mądrego (Alfonso-Goldfarb 1999, s. 53; García Avilés 1999, s. 85; Boudet 2006, s. 139; Spier 2006, s. 33). Posługiwanie się talizmanami w medycynie średniowiecznej, zdaniem Boudeta (2006, s. 203), miało związek z medycyną goetiańską i szkołą magii w Toledo, gdzie wykonano kopię Cyranidesa, oraz z dziełami Secretum secretorum, a także Liber sigillorum, kte w połowie wieku XII napisałŻyd imieniem Theel (Thetel, Techel; Weill-Parot 2002, s. 115). Compendium medicinalis astrologiae dominikanina Niccolo da Paganica z roku 1330 wymienia wiedzę o wizerunkach, czyli o talizmanach leczniczych, ale istotna rola w nauczaniu tej metody leczenia przypadła uniwersytetowi w Montpellier (Weill-Parot 2002, s. 586, 595). Natomiast Antoni z Monte Ulmi (Antonio da Montolmo), lekarz i astrolog wykładający na uniwersytetach w Bolonii i Padwie, dzielił talizmany lub “pieczęcie” na: astrologiczne, magiczne i astrologiczno- -magiczne (Weill-Parot 2002, s. 613, 620). Talizmanami chętnie posługiwali się nie tylko lekarze żydowscy, ale także Tomasz z Pizan, lekarz Karola V (1384), i Jacques Angeli, przeciwko ktemu występował Gerson (Weill-Parot 2002, s. 597, 606). Zachowane informacje wskazują jednak, że w odrżnieniu od opis w Picatris Latinus, na leczniczych “pieczęciach” umieszczano: Perseusza z głową gorgony Meduzy lub samą głowę Meduzy (Spier 2006, s. 29, 32), wizerunki znak zodiaku, przede wszystkim Barana, kty chronił przed morowym powietrzem, dalej Ryb, a także Skorpiona lub Lwa, kte stosowali Arnold z Villanova, lecząc chorego na nerki Benedykta VIII (Pingree 1989, s. 11; Page 2002, s. 58; Weill-Parot 2002, s. 409), oraz Piotr z Abano. “Pieczęcie” z wizerunkami Ryb, a także Lwa z napisem Ehoel, Sanctus Jacobus, Vicit Leo de tribu Juda wymienia Guy de Chauliac (zm. 1368) w Chirurgia magna (1363; Weill-Parot 2002, s. 530, 553, 599; Boudet 2006, s. 397). Wiadomo jednak, że wizerunek Saturna na byku z ogonem jaszczura (według Picatrix Latinus na smoku, k. 189v; 4, il. 5) był talizmanem wzmacniającym nerwy i potencję, a Merkurego na orle (według Picatrix Latinus na pawiu, k. 192r; 4, il. 21) leczył epilepsję i melancholię (Alfonso-Goldfarb 1999, s. 177, 179). Kieckhefer (1997, s. 22) twierdzi, że zainteresowanie magią w średniowieczu, szczegnie tekstem Picatrix Latinus, miało bardziej podłoże teoretyczne niż praktyczne. Wiadomo jednak, że astrologowie i nikromanci wykonywali talizmany, jak np. Guido Bonatti czy Simon de Phares, autor dzieła Elucidaire, w połowie lat dziewięćdziesiątych wieku XV wykładowca na wydziale teologii uniwersytetu w Paryżu (Weill-Parot 2002, s. 393; Boudet 2006, s. 511–512). Trzeba jednak pamiętać, że wykonywanie talizmanw, nawet tych najbardziej prostych, czyli rytych w metalu, wymagało umiejętności technicznych, stąd astrolog musiał zatrudniać rytownika lub nawet złotnika (Weill-Parot 2002, s. 436). Dlatego wydaje się, że wzory do wykonania talizman czerpano z wcześniejszych takich dzieł, czyli talizmanw wykonanych w metalu lub na rozmaitych kamieniach albo z ustnych informacji astrologa, a nie z tekstu Picatrix Latinus. Potwierdza to fakt, że informacje o wykonywania talizman w Krakowie pochodzą z początku wieku XV, a więc zanim powstał tu omawiany rękopis Picatrix Latinus. Bowiem w dokumencie Anny Cylejskiej, żony Władysława Jagiełły, z roku 1410 mowa jest o Mikołaju, kty praktykował artes nigromantie i wykonywał na kryształach solis et lune figuris (Zathey 1974, s. 104). Określenie nigromanticus i negromanticus pojawia się zresztą przy imionach kilku astrolog, jak Henryk Czech i Stanisław z Kazimierza, działających w Krakowie wcześniej, bo już w 1. połowie wieku XIV (Zathey 1974, s. 104–106). W 2. połowie wieku XV w Krakowie zagadnieniem talizman zajmował się Jan z Głogowa w dziełach Tractatus de 48 imaginibus caelestibus (rkp. z roku 1492; Krak 2073, s. 150–199) i Summa astrologiae, niedokończonym (Weill-Parot 2002, s. 713–714; Markowski 2007, s. 96, przyp. 34; Krauze-Blachowicz 2008, s. 71). Zainteresowania te były więc żywe w kręgu uczonych związanych z uniwersytetem krakowskim w wieku XV, w ramach wiedzy zdobywanej na Wydziale Sztuk, a także w nawiązaniu do przekonania, że wszelka wiedza pochodzi od Boga (Page 2002; Ro-sińska 2002, s. 10; Markowski 2007, s. 96). Jedynym materialnym śladem tych zainteresowań może być wizerunek na broszy spinającej płaszcz Kazimierza Jagiellończyka na jego nagrobku w katedrze wawelskiej. Naga siedząca postać to Wenus, a w obu rękach trzyma jeden z kamieni przysługujących tej planecie, zapewne rubin (Picatrix 1980, s. 70), kty miał skutecznie chronić przed zarazą (Weill-Parot 2002, s. 559, 570–571). Warto w tym miejscu przypomnieć, że nie kto inny, ale Piotr Gaszowiec, z ktym związany jest krakowski rękopis Picatrix Latinus, był nadwornym lekarzem i astrologiem tego kra (Birkenmajer 1948, s. 294–295). Podobne wizerunki Wenus lub Marsa i Wenus, wykonanych – zgodnie z tradycją – na tłokach pieczętnych, spotykamy w Norymberdze pod koniec wieku XV i są one dziełem profesjonalnych złotnik (Skubiszewska 1978, il. 20). Posługiwanie się w średniowieczu talizmanami zebranymi w Picatrix Latinus nale-ży więc rozumieć w kategoriach mądrości modyfikowania wpływu gwiazd, kty miał determinować losy całych obszar geograficznych, państw i narod, niosąc ze sobą wojny, klęski i zarazy, a także – życie każdego człowieka i cechy jego charakteru. Wiedza o magii talizmanowej opisanej w Picatrix Latinus pozwala przypuszczać, że wzorowane na wizerunkach planet postacie zmarłych na średniowiecznych nagrobkach i tumbach, mające pod stopami zwierzęta, oraz malowane na ścianach średniowiecznych kościołw wizerunki siedmiu grzech jako postacie jadących na zwierzętach miały przede wszystkim charakter apotropaiczny. TABELE TABELA I. Planety. Zawiera: opisy planet według opinii Picatrix, Apolloniusza z Tiany, Hermesa Trismegistosa oraz Anonima zawarte w tekście rękopisu krakowskiego (Krak 793, k. 189v–192v), Picatrix Latinus (Picatrix 1986) oraz w Ghāyat al-hakīm (“Picatrix” das Ziel 1962); opisy miniatur w rękopisie krakowskim (Krak 793, k. 189v–192v) Picatrix Miniatury Saturn. ... forma hominis corvinum vultum et cameli pedes habentis et super cathedram sedentis, in dextra manu hastam habentis, in sinistra vero lanceam vel dardum tenentis. Kształt człowieka z twarzą kruka i nogami wiel-błąda siedzi na tronie, w prawej ręce trzyma laskę, w lewej lancę lub włznię (Krak 793, k. 189v; 1. – “Picatrix” das Ziel 1962, s. 117; Picatrix 1986, s. 65) Saturn. Człowiek ze stopami w kształcie racic, w rżowym kaftanie i nogawicach, włosy kręcone, na głowie zielona, wysoka czapka, siedzi na żłtym tronie, w prawej ręce trzyma lancę, w lewej kij (Krak 793, k. 189v; 1, il. 2) Jowisz Jowisz. Człowiek z głową lwa i nogami ptaka, ... forma hominis leoninum vultum et pedes avis w kolorze brązowym, stoi na zielono-brązowym, habentis, et infra eius pedes tenentis draconem skrzydlatym smoku o siedmiu głowach, vii capita habentem, et in eius dextra dardum z zakręconym ogonem. Ubrany w rżowy, habentis ac si ipsum proicere vellet in caput ozdobny kaftan, na biodrach pas, w prawej ręce draconis. lanca, ktą godzi w głowę smoka, w lewej Kształt człowieka z twarzą lwa i nogami ptaka, lanca ostrzem w gę (Krak 793, k. 190r; 2, między nogami trzyma smoka o siedmiu gło- il. 7) wach, w prawej ręce lanca (włznia), ktą chce ugodzić głowę smoka (Krak 793, k. 190r; 2. – “Picatrix” das Ziel 1962, s. 118; Picatrix 1986, s. 66) Mars Mężczyzna w koronie na głowie i z mieczem w ręce, na ktym są znaki (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 118) Mars (Krak 793; brak miniatury) Słońce ... forma regis in cathedra sedentis et in eius capite coronam habentis, et formam corvi ante ipsum habentis et sub eius pedibus figuram Solis quam antediximus. Kształt kra siedzi na katedrze, na głowie korona, przed nim kruk i pod jego nogami wizerunek Słońca poprzednio wspomniany (smok) (Krak 793, k. 191r; 2. – “Picatrix” das Ziel 1962, s. 115; Picatrix 1986, s. 65–67) Słońce (Krak 793, k. 191r; 2), miniatura wycięta w nieznanym czasie Wenus ... forma mulieris tenentis in eius dextra manu malum et in sinistra pectinem similem tabule et istis figuris scriptum: ΟΛΟΙΟΛ. Kształt kobiety trzyma w prawej ręce jabłko, w lewej grzebień podobny do deski, na ktej napis: ΟΛΟΙΟΛ (Krakw 793, k. 191v; 1. – “Pi-catrix” das Ziel 1962, s. 115; Picatrix 1986, s. 67) Wenus. Kobieta o długich, brązowych włosach stoi, ubrana w długą, rżową, przepasaną szatę, w prawej ręce zielono-rżowe jabłko, w lewej duży, brązowy grzebień z napisem: ΟΛΟΙΟΛ (Krak 793 k. 191v; 1, il. 15) Merkury Merkury. Mężczyzna stoi, w kaftanie ... forma hominis erecti, et in dextro eius latere z rękawami w formie skrzydeł i nogawicach, na alas extensas habentis, et in sinistro gallum biodrach pas, w prawej ręce trzyma lancę, parvum tenentis, et in manu dextra dardum, in w lewej koguta. Włosy długie, na głowie hełm sinistra vero concham rotundam tenentis, et in (Krak 793, k. 192r; 3, miniatura niewykoń capite medio cristam galli. czona; il. 19) Kształt człowieka stoi i po jego prawej stronie ma skrzydło wyciągnięte i po lewej trzyma małego koguta, w prawej ręce lanca (włznia), w lewej trzyma okrągłą muszlę, na głowie grzebień ko guta (Picatrix 1986, s. 67) Człowiek z kogutem na głowie siedzi na tronie, nogi w kształcie szponw orła, na lewej ręce siedzi jastrząb, pod nogami są znaki, kte jesz cze wprowadzę (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 115) Księżyc Księżyc. Mężczyzna w kaftanie i nogawicach, ... forma hominis supra caput avem habentis, et na biodrach pas, włosy kręcone, idzie wsparty na supra baculum se sustentantis, et ante se arbo- lasce, na głowie ptak, obok drzewo (Krak rem habentis. 793, k. 192v; 3, miniatura niewykończona; il. Kształt człowieka ma na głowie ptaka, wsparty 22) na lasce, przed drzewem (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 117; Picatrix 1986, s. 67) Beylus [Apolloniusz z Tiany] Miniatury Saturn ... forma hominis senis super altam cathedram sedentis erecti. Kształt człowieka starego siedzący na wysokiej katedrze (Krakw 793, k. 189v; 2. – “Picatrix” das Ziel 1962, s. 115; Picatrix 1986, s. 65) Saturn. Mężczyzna stary, brodaty, o długich, szarych włosach, w długiej, rżowej szacie, przewiązanej paskiem, stoi na okrągłej podstawie, na tle zielonej kotary i żłtej ławy, ręce opuszczone w dł (Krak 793, k. 189v; 2, il. 3) Jowisz Jowisz. Mężczyzna o rżowej karnacji, ... forma hominis super aquilam sedentis et in w długiej białoszarej szacie, nogi bose, siedzi na uno panno involuti, et pedes supra lumbos aqu- białoszarym orle, o brązowych nogach, ile, et caput panni in quo involvitur sua dextra w prawej ręce wzniesionej w gę trzyma białą tenentis. chustę, lewa ukryta pod szatą (Krak 793, Kształt człowieka siedzi na orle, osłonięty czę k. 190r; 1, il. 6) ścią tkaniny, nogi na bokach orła, w prawej ręce trzyma kraniec tkaniny (Krak 793, k. 190r; 1. – “Picatrix” das Ziel 1962, s. 118; Picatrix 1986, s. 65) Mars ... forma hominis coronati et ensem scriptum in dextra habentis. Kształt człowieka w koronie trzyma miecz z napisem w prawej ręce (Krakw 793, k. 190v; 1. – “Picatrix” das Ziel 1962, s. 118; Picatrix 1986, s. 66) Mars. Mężczyzna stoi, ubrany w kaftan o szerokich rękawach, rżowy, na niebieskiej podszewce i nogawice, na biodrach szeroki, żłty pas, na głowie ciemnożłta korona, w prawej ręce trzyma miecz ostrzem w gę, lewa na pasie (Krak 793, k. 190v; 1, il. 10) Słońce ... forma mulieris in pedibus elevate et existentis supra currum a quatuor equis tractum, speculum in dextra tenentis, in sinistra vero baculum supra pectus ligatum, et supra caput ipsius similitudinem flamme habentis. Kształt kobiety stoi na wozie zaprzężonym w cztery konie, w prawej ręce trzyma zwiercia-dło, w lewej wspartej na piersi laskę (bicz), a nad głową ma coś na kształt płomieni (Krak 793, k. 190v; 4. – “Picatrix” das Ziel 1962, s. 115; Picatrix 1986, s. 66) Słońce. Kobieta o rżowej karnacji, włosy brązowe, długie, ubrana w rżową szatę, stoi na ciemnożłtym wozie zaprzężonym w cztery konie, w prawej ręce trzyma zwierciadło, w lewej laskę, wokł głowy rżowe płomienie (Krak 793, k. 190v; 4, il. 13) Wenus Wenus. Kobieta o długich, kręconych, żłtych ... forma mulieris in pedibus erecte et in eius włosach, ubrana w długą, zieloną szatę dextra manu malum habentis. i spiczaste, rżowe buty stoi, w prawej ręce Kształt kobiety stoi, w prawej ręce trzyma jabł wzniesionej w gę trzyma zielono-rżowe ko (Krak 793, k. 191r; 4. – “Picatrix” das jabłko, lewa opuszczona w dł (Krak 793, Ziel 1962, s. 115; Picatrix 1986, s. 66) k. 191r; 4, il. 14) Merkury ... forma iuvenis barbati et in manu dardum tenentis. Kształt młodzieńca brodaty w ręce trzyma lancę (włznię) (Krak 793, k. 192r; 1. – “Picatrix” das Ziel 1962, s. 116; Picatrix 1986, s. 67) Merkury. Mężczyzna brodaty, włosy ciemnożłte, kręcone stoi, ubrany w niebieski kaftan i nogawice, na biodrach pas, w prawej ręce wyciągniętej w bok trzyma lancę, lewa na biodrze (Krak 793, k. 192r; 1, il. 18) Księżyc Księżyc. Kobieta w długiej sukni stoi, ręce na ... forma mulieris supra duos tauros erecte, quorum biodrach. U st byk i kozioł biegną zwrcone caput unius sit iuxta caudam alterius. w lewo (Krak 793, k. 192v; 2, miniatura Kształt kobiety stoi na dwch bykach, ktrych niewykończona; il. 23) głowa jednego jest koło ogona drugiego (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 117; Picatrix 1986, s. 65–67) Lapidarium Mercurii [Hermes Trismegistos] Miniatury Saturn ... forma hominis erecti, suas manus supra caput ipsius erigentis et in eis piscem tenentis et infra eius pedes similem unius lagari [racani] habentis. Kształt człowieka stoi, jego ręka wzniesiona nad głowę i trzyma w niej rybę, pod nogami ma coś podobnego do sukni (jaszczurka) (Krak 793, k. 189v; 3. – “Picatrix” das Ziel 1962, s. 117; Picatrix 1986, s. 65) Saturn. Mężczyzna brodaty, włosy kręcone, stoi na szarym psie, ubrany w zielony kaftan i nogawice, na biodrach ozdobny pas, w obu rękach wzniesionych w gę trzyma szarą rybę (Krak 793k. 189v; 3, il. 4) Jowisz ... forma hominis cooperti (!) cum uno linteamine, equitantis super draconem et in eius manu lanceam vel dardum tenenstis. Kształt człowieka owinięty w płtno, jadący na smoku (sęp) i w ręce trzyma lancę lub włcznię (Krak 793, k. 190r; 3. – “Picatrix” das Ziel 1962, s. 118; Picatrix 1986, s. 65–67) Jowisz. Mężczyzna siedzi na zielono-brązowym, skrzydlatym smoku, owinięty białą tkaniną z wyjątkiem lewej stopy i prawej ręki, w ktej trzyma lancę (Krak 793, k. 190r; 3, il. 8) Mars ... forma hominis nudi, in pedibus erecti ex dextra eius ante se virginem formosam in pedi-bus stantem tenentis, que est forma Veneris; et eius capilli retro aptati; et Mars ponens eius dextram super suum collum et super eius pectus sinistram extendendo; et cum eius vultu aspicientis se et intuentis. Kształt człowieka nagiego stoi, trzyma z prawej strony piękną dziewczynę, kta przedstawia Wenus, jej włosy zebrane do tyłu; Mars prawą ręką obejmuje ją za szyję, na jej piersiach znajduje się jego lewa ręka, zwrony twarzą ku niej (Krak 793, k. 190v; 2. – “Picatrix” das Ziel 1962, s. 118; Picatrix 1986, s. 65–67) Mars. Para naga stoi. Kobieta o długich włosach, prawa ręka wzniesiona w grę, lewa złożona na łonie. Mężczyzna o kręconych włosach, prawą ręką obejmuje kobietę za szyję, lewą dotyka jej piersi. Karnacja ciała rżowa, włosy brązowe (Krak 793, k. 190v; 2, il. 11) Słońce ... forma hominis in pedibus erecti similis volenti salutare illos quos videt, et in eius sinistra manu clipeum tenentis, et sub pedibus eius figuram draconis habentis. Kształt człowieka stoi, podobny do kogoś, kto chce pozdrowić widzianych i w prawej ręce trzyma tarczę, a u st ma smoka (Krak 793, k. 191r; 1. – “Picatrix” das Ziel 1962, s. 115; Picatrix 1986, s. 65–67) Słońce. Mężczyzna stoi na zielono-brązoworżowym, skrzydlatym smoku z zakręconym ogonem. Włosy kręcone, brązowe, twarz brodata, ubrany w niebieski kaftan i nogawice, prawa ręka na biodrze, w lewej trzyma rżową tarczę ze znakiem (Krak 793, k. 191r; 1, il. 20) Wenus ... forma habens corpus hominis et vultum et caput avis, pedes vero aquili. Kształt ma korpus ludzki, twarz i głowa ptaka, nogi orła (Krakw 793, k. 191v; 2. – “Picatrix” das Ziel 1962, s. 116; Picatrix 1986, s. 65–67) Wenus. Człowiek z głową i nogami orła stoi, ręce na biodrach. Głowa orła szara, nogi brązo-we. Ubrany w długi, rżowy kaftan, na biodrach szeroki pas (Krak 793, k.191v; 2, il. 16) Merkury ... forma hominis in eius capite gallum habentis, et supra cathedram erecti; et eius pedes similes pedi-bus aquile; et palma sinister manus ignem habentis, et sub pedibus signa que inferius dicentur. Kształt człowieka, kty ma na głowie koguta i stoi na tronie; jego nogi są podobne do n orła, na dłoni prawej ręki ma ogień, pod nogami znaki, kte zostaną wprowadzone (Picatrix 1986, s. 67) Kształt stojącego człowieka, po jego prawej stronie dwa stojące skrzydła, po jego lewej mały kogut, w prawej ręce ma kij, w lewej okrągłe gliniane naczynie, na głowie grzebień jak grzebień koguta, na nogach dwa grzebienie podobne do grzebieni koguta (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 115) Merkury. Człowiek z nogami orła, ubrany w kaftan, na biodrach pas, stoi na sześciobocznej podstawie. Włosy kręcone, na głowie kogut, prawa ręka na pasie, w lewej wzniesionej w gę trzyma trzy promienie (Krak 793, k. 192r; 2, miniatura niewykończona; il. 21) Księżyc ... forma mulieris formosum vultum habentis, cincte dracone, et cornua in capite habentis duobus colubris circumvoluta, et super eius caput duos colubros et in quolibet brachio unum colu-brum circumvolutum, et super eius caput unum draconem et alium draconem sub eius pedibus; et quilibet istorum draconum septem habet capita. Kształt kobiety o pięknej twarzy, opasana wężami, rogi na głowie mają dwa węże dookoła oplecione, nad jej głową dwie żmije i każde ramię otoczone jednym wężem; nad jej głową smok, a drugi pod jej stopami i każdy z tych węży siedem ma gł (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 115; Picatrix 1986, s. 67) Księżyc. Kobieta w długiej szacie i chuście na głowie stoi na smoku o siedmiu głowach; ręce wsparte na biodrach. Po bokach głowy, na ramionach i wokł pasa po dwa węże. Na wysokości kolan i nad głową dwa smoki o siedmiu głowach (Krakw 793, k. 192v; 1, miniatura niewykończona; il. 22) Forma ... opinionem aliorum sapientum... [Anonim] Miniatury Saturn ... forma hominis super draconem erecti, in dextra manu falcem tenentis, in sinistra vero hastam habentis, et nigri pannis et pardis induti. Kształt człowieka stoi na smoku (wydrze), w prawej ręce trzyma sierp, w lewej lancę (kij), ubrany w czarną suknię i skę pantery (Krak 793, k. 189v; 4. – “Picatrix” das Ziel 1962, s. 117; Picatrix 1986, s. 65) Saturn. Mężczyzna brodaty, włosy kręcone, brązowe, ubrany w niebieski kaftan, stoi na zielono-brązowym, skrzydlatym smoku z zakręconym ogonem, w prawej ręce trzyma kosę, w lewej lancę. Na piersiach znak Saturna (Krak 793, k. 189v; 4, il. 5) Jowisz Jowisz. Mężczyzna w brązowym kaftanie ... forma hominis super aquilam equitantis, i nogawicach, włosy kręcone, brązowe, siedzi na pannum in sua dextra tenentis, in sinistra vero białoszarym orle, ręce rozłożone, w prawej nuces habentis; et omnia eius vestimenta sunt trzyma białą chustę, w lewej orzechy (Krak crocea. 793, k. 190r; 4, il. 9) Kształt człowieka jadący na orle, w prawej ręce trzyma tkaninę (zwj), w lewej orzechy, a jego szaty są szafranowe (żłte, czerwone, złociste) (Krak 793, k. 190r; 4. – “Picatrix” das Ziel 1962, s. 118; Picatrix 1986, s. 66) Mars Mars. Mężczyzna w niebieskiej zbroi ... forma hominis supra leonem equitantis, in dextra i hełmie, twarz brodata, włosy kręcone, karnacja ensen habentis, in sinistra vero caput hominis ciała rżowa, jedzie na brązowym lwie, gestantis; et eius vestes sunt ex loricis et ferro. w prawej ręce trzyma miecz ostrzem w gę, Kształt człowieka jadącego na lwie, w prawej w lewej głowę ludzką (Krak 793, k. 190v; 3, ręce trzyma miecz, w lewej głowę ludzką, il. 12) a jego szaty są to pancerz i żelazo (Krak 793, k. 190v; 3. – Picatrix 1986, s. 66) Słońce ... forma baronis erecti supra currum qui a quatuor equis trahitur, et in dextra eius specu-lum tenentis, in sinistra vero clipeum; et omnes vestes eius sunt crocee. Kształt żołnierza dzielnego stoi na wozie ciągnionym przez cztery konie, w prawej ręce trzyma zwierciadło, w lewej tarczę, jego szaty szafranowe (żłte, czerwone, złote) (Krak 793, k. 191r; 3. – “Picatrix” das Ziel 1962, s. 115; Picatrix 1986, s. 66) Słońce. Mężczyzna w ciemnożłtym kaftanie i nogawicach, na biodrach ozdobny pas, włosy kręcone, stoi na ciemnożłtym wozie ciągnionym przez dwie pary koni, w prawej ręce trzyma zwierciadło, w lewej niebieską tarczę ze znakiem (Krak 793, k. 191r; 3, il. 20) Wenus Wenus. Kobieta z długimi włosami, w długiej, ... forma mulieris cum capillis expansis et supra szarej szacie, jedzie na ciemnożłtym jeleniu cervum equitantis, et in eius manu dextra malum o szarych rogach, w prawej ręce trzyma zielono- habentis, in sinistra vero flores; et eius vestes ex rżowe jabłko, w lewej bukiet zielono- coloribus albe. rżowych kwiat (Krak 793, k. 191v; 3, Kształt kobiety z rozwianymi włosami jedzie na il. 17) jeleniu, w prawej ręce trzyma jabłko, w lewej kwiaty (zioła), jej szaty z kolorw białych (Kra k 793, k. 191v; 3. – “Picatrix” das Ziel 1962, s. 115; Picatrix 1986, s. 67) Merkury Merkury. Mężczyzna w kaftanie i nogawicach, ... forma baronis coronati, equitantis supra włosy kręcone, siedzi na pawiu, ręce rozłożone, pavonem, in eius dextra calamum, in sinistra w prawej ręce trzyma pio, w lewej zw (Kra vero cartam habentis; et eius vestes sunt omnium k 793, k. 192r; 4, miniatura niewykończona; colorum mixte. il. 21) Kształt żołnierza dzielnego w koronie, jadący na pawiu, w prawej ręce pio, w lewej ma kartę, szaty są we wszystkich pomieszanych kolorach (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 116; Picatrix 1986, s. 67) Księżyc ... forma iuvenis coronati et supra currum a quatuor equis pertractum erecti; et in eius dextra unum cayadum (!), in sinistra vero specu-lum; et omnes eius vestes virides sunt et albe. Kształt młodzieńca w koronie na wozie ciągnionym przez cztery konie, w prawej ręce kij (?), w lewej zwierciadło, szaty zielone i białe (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 116; Picatrix 1986, s. 68) Księżyc. Mężczyzna w kaftanie i nogawicach, na biodrach pas, włosy kręcone, na głowie korona, stoi na wozie zaprzężonym w dwie pary koni, ręce rozłożone, w prawej grzebień, w lewej zwierciadło (Krak 793, k. 192v; 4, miniatura niewykończona; il. 23) Ptolemeusz [Pseudo-Ptolemeusz] Miniatury Wenus ... forma mulieris nude et ante eius collum for-mam Martis cum una cathena habentis. Kształt kobiety nagiej i przed nią popiersie w kształcie Marsa z łańcuchem (Krak 793, k. 192r; 4. – Picatrix 1986, s. 67) Kobieta naga, za nią stoi dziecko, przed nią Mars, na ktego szyi łańcuch (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 116) Wenus (Krak 793, k. 191v; 4; miniatura wycięta w nieznanym czasie) TABELA II. Postacie planet na zwierzętach Ghāyat al-hakīm po roku 1000 lub 1047–1051 (“Picatrix” das Ziel 1962); Picatrix Latinus przekł. 1256– 1258 (Picatrix 1986); Rkp. Krak 793; r. 1471– 1474 Abhayākara Gupta, Nispannayo-gāvali pocz. w. XII (Pingree 1989, s. 7) Bhuvanadeva, Aparājitaprccha koniec w. XII (Pingree 1989, s. 7) Astromagia: V Libro de Marte, VI Libro de Mercurio. Rkp. Reg. lat.1283a, Biblioteka Watykańska, około 1280 (Alfonso X el Sabio 1992, s. 242–251, 270–285) Lagnacandrikā (I), Londyn, Wellcome Institute for the History of Medicine Lagnacandrikā (II) Oksford, Indian Institute Library, Vyāsa Collection w. XVIII (Pingree 1989, s. 1–13) Utārid [Hermes Tri-smegistos lub Germat z Babilonu], Paryż, Bi-bliothèque Nationale, arab. 2775, (Pingree 1989, s. 1–13) Saturn Mężczyzna stoi Mężczyzna na Mężczyzna na Mężczyzna na: Mężczyzna na na psie [jasz- żłwiu (Pingree byku (Pingree byku, I, k.13r; żłwiu, czurce] (Hermes 1989, s. 7) 1989, s. 7) (Pingree 1989, k. 79r Trismegistos; il. 5b); (Pingree 1989, Krak 793, ptaku, II, k.11r il. 1f) k. 189r; 3, il. 4) (Pingree 1989, il. 2b) Mężczyzna stoi na smoku ze skrzydłami i zakręconym ogonem (Anonim; Krak 793, k. 189v; 4, il. 5) Jowisz Mężczyzna siedzi na orle (Apolloniusz z Tiany; Krak 793, k. 190r;1, il. 6). Mężczyzna na żabie (Pingree 1989, s. 7) Mężczyzna na gęsi (Pingree 1989, s. 7) Mężczyzna na gazeli (I, 13r) (Pingree 1989, il. 4d) Mężczyzna na krogulcu (garu-da) lub orle k. 80r, 88v (Pingree 1989, il. 1g, h) Człowiek z twarzą lwa i nogami ptaka, stoi na smoku o siedmiu gło-wach, ze skrzy-dłami i zakręco- nym ogonem (Picatrix; Krak 793, k. 190r; 2, il. 7) Mężczyzna siedzi na skrzydlatym smoku (Hermes Trismegistos; Krak 793, k. 190v; 3, il. 8) Mężczyzna siedzi na orle (Anonim; Krak 793, k. 190r; 4, il. 9). Jowisz w trzecim dekanie Wagi. Mężczyzna jedzie na koniu (ośle) (Krak 793, k. 195v; 3, il. 51) Mars Mężczyzna jedzie na lwie (Anonim; Krak 793, k. 191r; 3, il. 12) Mężczyzna na koźle (Pingree 1989, s. 7) Mężczyzna na baranie (Pingree 1989, s. 7) Mężczyzna na lwie, V, k. 27r, 29r Mężczyzna na ośle, I, k. 12r (Pingree 1989, il. 4b) Słońce Mężczyzna stoi na smoku (Hermes Trismegistos; Krak 793, k. 191v; 1, il. 20) Słońce w drugim dekanie Skorpiona. Mężczyzna jedzie na ośle (wielbłądzie), trzyma skorpiona (Krak 793, k. 195v; 2, il. 51) Wenus Kobieta jedzie na jeleniu (Anonim; Krak 793, k. 192r; 3, il. 17) Kobieta na lotosie (Pingree 1989, s. 7) Kobieta na żabie (Pingree 1989, s. 7) Kobieta na żabie, I, k.13r (Pingree 1989, il. 5a) Merkury Mężczyzna siedzi na pawiu (Anonim; Krak 793, k. 192r; 4, il. 21) Mężczyzna na lotosie (Pingree 1989, s. 7) Mężczyzna na pawiu (Pingree 1989, s. 7) Mężczyzna na pawiu, VI, k. 31–34 Mężczyzna na ptaku, I, k. 12r (Pingree 1989, il. 4c) TABELA III. Planety dekaniczne. Zawiera: opisy planet dekanicznych według sapientes Indi w Picatrix Latinus (Picatrix 1986) oraz w Ghāyat al-hakīm (“Picatrix” das Ziel 1962); opisy miniatur w rękopisie krakowskim (Krak 793, k. 193r–197r) Tekst sapientes Indi Miniatury wykonane srebrnym ołkiem lub pędzelkiem, niewykończone Baran 1 dekan: Mars ... forma hominis nigri, inquieti et magni corporis, rubeos oculos habentis et in eius manu ascionem incidentem tenentis, panno albo precinti... Kształt człowieka czarnego, niespokojnego i wielkiego ciała, mający czerwone oczy, trzymający w ręce top, przepasany białą tkaniną (Picatrix 1986, s. 75) Człowiek czarny, rozgniewany, z czerwonymi oczami, w ręce top, biała szata okręcona wokł bioder; jest wielkiego ciała... (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 134) Mężczyzna brodaty, włosy kręcone, idzie zwrcony w lewo, ubrany w kaftan i nogawice, w prawej ręce sierp, lewą przytrzymuje brzeg szaty (Krak 793, k. 193r; 1, il. 24) 2 dekan: Słońce ... mulier viridibus panni induta et una tibia carens. Kobieta odziana w zieloną tkaninę pozbawiona golenia (Picatrix 1986, s. 76) Kobieta w zielonej szacie, kta ma tylko jedną nogę (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 134) Kobieta stoi, głowa zwrona w prawo, włosy długie, ubrana w długą szatę przewiązaną w pasie, oburącz podnosi brzeg szaty, ukazując lewą nogę (Krak 793, k. 193r; 2, il. 25) 3 dekan: Wenus Mężczyzna idzie zwrony w lewo, ubrany ... vir inquietus, in manibus auream armillam w kaftan i nogawice, na biodrach pas, na głowie tenens et pannis rubeis indutus... hełm, w obu rękach trzyma bransoletę (Krak Mężczyzna niespokojny, w rękach trzyma złotą 793, k. 193r; 3, il. 26) bransoletę i ubrany w czerwoną tkaninę (Pica trix 1986, s. 76) Człowiek wściekły, w ręce trzyma złotą branso letę, ma czerwoną szatę (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 134–135) Byk 1 dekan: Merkury Mężczyzna stoi, ręce opuszczone wzdłuż ciała, w długiej czerwonej szacie i białym płaszczu, twarz brodata, włosy długie przewiązane sznurem (Krak 793, k. 180 r; il. 1) ... mulier crispis capillis, unicum filium habens pannis similibus igni indutum, ac eciam (!) ipsa similibus pannis induta. Kobieta o kręconych włosach, mająca jednego syna okrytego tkaniną podobną do ognia, także ona sama okryta podobną tkaniną (Picatrix 1986, s. 76) Kobieta o kręconych włosach, ma dziecko w szacie jak żarzący się węgiel, a sama ma spaloną szatę (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 135) Kobieta stoi zwrona w prawo, głowa pochylona, włosy długie, ubrana w długą szatę, oburącz podtrzymuje nagie dziecko, kte wyciąga do niej ręce (Krakw 793, k. 193r; 1, il. 27) 2 dekan: Księżyc Kobieta idzie w długiej białej szacie obszytej wokł szyi, włosy długie, na nogach czerwone trzewiki (Krakw 793, k. 180r. il. 1) ... vir similis figure cameli, et in eius digitis Płczłowiek-płzwierzę, przednie nogi konia, ungulas habens similes vaccines, et ipse totus tylne ludzkie, okryty tkaniną, twarz brodata, coopertus linteamine fracto... włosy kręcone, stoi zwrony w lewo (Krak Człowiek podobny do wielbłąda, palce podobne 793, k. 193v; 2, il. 48) do racic krowich i cały owinięty jest potarganą tkaniną (Picatrix 1986, s. 76) Człowiek, ktrego twarz i kształt przypomina wielbłąda, a palce podobne do racic bydła; on ma znoszoną szatę (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 135) 3 dekan: Saturn ... vir rubei coloris, dentibus albis et magnis extra os apparentibus, et corpore similis elephanti, cuius tibie longe; et ascendit secum unus equus, unus canis et unus vitulus. Człowiek czerwony w kolorze, zęby białe i wielkie wystające z ust, ciało podobne do słonia, długie nogi, razem z nim wstaje koń, pies i byk (Picatrix 1986, s. 76) Wizerunek człowieka w czerwonym kolorze z białymi zębami, kte wystąją z jego warg: jego ciało przypomina ciało słonia, ma długie nogi, razem z nim wstaje koń, pies i spokojne ciele (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 135) Mężczyzna stoi z rękami wzniesionymi w gę, w lewej tkanina, w prawej miecz, głowa otoczona kręconymi włosami, ubrany w czerwono- -biały kaftach i nogawice, na biodrach pas (Krak 793, k. 180r. il. 1) Człowiek, ktrego korpus przypomina zwierzę, stoi zwrcony w lewo, pochylony w przd, nagi, brodaty, w ustach gwiazda (Krak 793, k. 193v; 3, il. 28) Bliźnięta 1 dekan: Jowisz Kobieta w długiej szacie przewiązanej w pasie, ... mulier formosa, magistra suendi; et cum ea stoi zwrona w lewo, w prawej ręce wzniesio ascendunt dua vituli et duo equi. nej w gę trzyma rozwarte nożyce, lewa na Kobieta piękna, sprawna w szyciu, razem z nią biodrze, za nią dwa zwierzęta (Krak 793, dwa byki i dwa konie (Picatrix 1986, s. 76). k. 193v; 1, il. 48) Obraz pięknej i powabnej kobiety, kta jest sprawna w szyciu, i razem z nią dwa cielęta i dwa konie (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 135) 2 dekan: Mars ... vir cuius vultus est similis aquile, et eius caput panno linteo opertum; lorica plumbea indutus et munitus, et in eius capite galeam ferream, supra quam est corona serica, et in eius manu balistam et sagittas habens. Człowiek, ktrego twarz przypomina orła, na jego głowie tkanina lniana, ubrany w zbroję ołowianą, na głowie hełm żelazny, na ktym korona jedwabna, w ręce kusza i strzała (Picatrix 1986, s. 76) Obraz człowieka, ktego twarz przypomina Feniksa (‘anga’), głowę ma owiniętą turbanem, ma zbroję z ołowiu, na głowie ma hełm żelazny, a na nim koronę z brokatu, w ręce trzyma łuk i strzałę (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 135–136) Człowiek z głową ptaka idzie zwrony w prawo, w zbroi, na głowie hełm, w obu rękach trzyma kuszę (Krak 793, k. 193v; 2, il. 29) 3 dekan: Słońce Mężczyzna brodaty, włosy kręcone, stoi na ... vir lorica indutus, habens balistam et sagittas szeroko rozstawionych nogach, głowa zwrcona et pharetram. w lewo, w kaftanie i nogawicach, u pasa koł Człowiek ubrany w zbroję, ma kuszę, strzały czan, prawa ręka na kołczanie, w lewej, wycią i kołczan (Picatrix 1986, s. 76) gniętej w bok trzyma kuszę (Krak 793, k. 194r; 3, il. 49) Człowiek w zbroi, z łukiem, kołczanem i strzałą (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 136) Rak 1 dekan: Wenus ... vir habens digitos et caput tortuosos et ob-liquos; et eius corpus est simile corporis equi; et pedes albos habens et supra eius corpus folia ficuum. Człowiek o wykrzywionych palcach i głowie, ciało podobne do konia, stopy białe, korpus pokryty liśćmi figowca (Picatrix 1986, s. 76) Mężczyzna idzie na czworakach zwrony w lewo, nagi, włosy kręcone, na plecach liście (Krak 793, k. 194r; 1, il. 30) Obraz człowieka o wykrzywionej twarzy i palcach, kty jest podobny do konia, ma białe nogi, a na ciele liście (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 136) 2 dekan: Merkury Kobieta w długiej sukni, włosy długie, na głowie ... mulier formosa vultu, et in eius capite myrti korona, stoi zwrona w lewo, w prawej ręce viridis coronam habens, et in eius manu perti- trzyma gałązkę, lewą wskazuje na nią (Krak cam arboris que dicitur nenufar, et ipsa cantile 793, k.194r; 2, il. 49) nas amoris et leticie cantans. Kobieta o pięknej twarzy, na głowie zielona korona z mirtu, w ręce gałązka nenufaru, śpiewa pieśni miłosne i wesołe (Picatrix 1986, s. 76) Obraz kobiety o pięknej twarzy, z wieńcem z basilikum na głowie i białą lilią w ręce (“Pica trix” das Ziel 1962, s. 136) 3 dekan: Księżyc Mężczyzna w kaftanie i nogawicach, na bio- ... celhafe (arab.), et in eius manu colubrum, et drach pas, stoi na szeroko rozstawionych no- ante se cathenas aureas habens. gach, głowa zwrona w prawo, włosy kręcone, Żłw, w jego ręce wąż, przed nim łańcuch w lewej ręce wyciągniętej w prz trzyma węża, (Picatrix 1986, s. 77) prawą wskazuje na niego, obok łańcuch (Krak 793, k. 194r; 3, il. 31) Człowiek z wężem w ręce, jego noga przypomi na nogę żłwia i złota biżuteria (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 136) Lew 1 dekan: Saturn ... vir sordidis vestibus indutus; et ascendit cum eo figura domini equi aspicientis contra septentrionem; et eius figura assimilatur figure urse et figure canis. Człowiek ubrany w brudną szatę, razem z nim wschodzi kształt pana konia, kty patrzy na płnoc, jego kształt upodobniony do kształtu niedźwiedzia i kształtu psa (Picatrix 1986, s. 77) Obraz człowieka w brudnej szacie i razem z nim obraz pana konia, kty patrzy na lewo, jego kształt podobny jest do wilk i ps (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 136) Mężczyzna stoi na szeroko rozstawionych nogach, głowa zwrona w prawo, włosy kręcone, ubrany w długi kaftan przewiązany w pasie, przed nim dwa konie, na kte wskazuje obiema rękami (Krak 793, k. 194v; 1, il. 32) 2 dekan: Jowisz ... vir in suo capite coronam albi myrti habens et in eius manu balistam. Człowiek, na głowie korona z białego mirtu, w ręce kusza. (Picatrix 1986, s. 77) Mężczyzna stoi na szeroko rozstawionych nogach, głowa zwrcona w prawo, brodaty, włosy długie, kręcone, ubrany w ozdobny kaftan i nogawice, na biodrach pas, prawa ręka na piersi, w lewej wyciągniętej w bok trzyma kuszę (Krak 793, k. 194v; 2, il. 33) Obraz człowieka z wieńcem z białego basilikum na głowie i łukiem w ręce (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 136) 3 dekan: Mars Mężczyzna stoi na szeroko rozstawionych no ... vir senex et niger et turpis, fructus et carnes in gach, głowa zwrcona w lewo, brodaty, włosy eius ore tenens et in eius manu urceum ereum długie, kręcone, w ustach trzyma gałązkę, ubra tenens. ny w ozdobny kaftan i nogawice, na biodrach Człowiek stary, czarny i szpetny, ma w ustach pas, w prawej ręce trzyma naczynie, lewą, owoce i mięso, w ręce trzyma miedziane naczy wzniesioną w grę, wskazuje (Krak 793, nie (Picatrix 1986, s. 77) k. 194v; 3, il. 34) Kształt Murzyna, on jest stary, ma owoce i mięso w ustach i dzban w ręce (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 137) Panna 1 dekan: Słońce Kobieta stoi zwrona w lewo, włosy długie, ... puella virgo linteo laneo veteri cooparta, et in ubrana w długą szatę i płaszcz, w prawej ręce eius manu malum granatum tenens. wysuniętej w bok trzyma owoc, lewą przytrzy- Dziewczyna ubrana w wełnianą, starą szatę, muje połę płaszcza (Krak 793, k. 194v; 1, w ręce trzyma owoc granatu (Picatrix 1986, il. 35) s. 77) Dziewczyna, ktra ma starą szatę, a w ręce trzyma owoc granatu (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 137) 2 dekan: Wenus ... vir pulchri coloris, corio indutus, et supra vestimentum corii aliud vestimentum ferreum. Mężczyzna piękny w kolorze, ubrany w skę, na ubraniu ze sky, drugie z żelaza (Picatrix 1986, s. 77) Mężczyzna piękny w kolorze, kty ma szatę ze sky, a drugą z żelaza (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 137) Mężczyzna stoi na szeroko rozstawionych nogach, głowa pochylona w lewo, włosy kręcone, ubrany w ozdobny kaftan z szerokimi rękawami i nogawice, na biodrach pas, obydwie ręce złożone na pasie (Krak 793, k. 195r; 2, il. 36) 3 dekan: Merkury Kobieta i mężczyzna stoją zwreni do siebie. ... vir albus, magni corporis, albo linteamine Kobieta, głowa pochylona, włosy długie, ubrana involutus; et secum mulier tenens in manu eius w długą szatę przewiązaną w pasie, w prawej oleum nigrum. ręce miska, lewa opuszczona w dł. Mężczyzna Mężczyzna biały, wielki, ubrany w białą szatę brodaty, włosy kręcone, okryty płaszczem, kty i kobieta trzymająca w ręce czarny olej (Picatrix przytrzymuje prawą ręką, lewą ujmuje rękę 1986, s. 77) kobiety na wysokości nadgarstka (Krak 793, k. 195r; 3, il. 50) Obraz człowieka o wielkiej budowie ciała, biały, owinięty szatą i kobieta z czarnym olejem w ręce (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 137) Waga 1 dekan: Księżyc Mężczyzna brodaty stoi na rozstawionych no ... vir in eius dextra lanceam tenens, in sinistra gach, głowa zwrona w lewo, włosy kręcone, vero avem pedibus pendentem. ubrany w ozdobny kaftan i nogawice, na bio- Mężczyzna w prawej ręce trzyma lancę, w lewej drach pas, ręce rozłożone, w prawej trzyma za nogi ptaka (Picatrix 1986, s. 77) lancę, w lewej za nogi ptaka (Krak 793, k. 195r; 1, il. 37) Mężczyzna z lancą w prawej ręce i obrazem odwronego ptaka w lewej ręce (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 137) 2 dekan: Saturn ... vir niger... Mężczyzna czarny (Picatrix 1986, s. 77) Obraz czarnego człowieka (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 137) Mężczyzna stoi na rozstawionych nogach, zwrcony w lewo, brodaty, włosy długie, kręcone, ubrany w ozdobny kaftan i nogawice, na biodrach pas, prawą ręką wysuniętą w prz wskazuje, lewą ujmuje pas (Krak 793, k. 195r; 2, il. 50) 3 dekan Jowisz ... vir equitans supra asinum, et ante se lupus. Mężczyzna jedzie na ośle, przed nim wilk (Picatrix 1986, s. 77) Człowiek, ktry jedzie na ośle, przed nim lew (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 138) Mężczyzna jedzie na koniu, zwrony w lewo, ujęty z profilu, ubrany w długą szatę, włosy proste, długie, na głowie korona, przed nim wilk (Krak 793, k. 195v; 3, il. 51) Skorpion 1 dekan: Mars ... vir in eius dextra lanceam, in sinistra vero caput homini tenens. Mężczyzna w prawej ręce trzyma lancę, w lewej głowę ludzką (Picatrix 1986, s. 77) Człowiek z lancą w prawej ręce i głową w lewej ręce (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 138) Mężczyzna brodaty stoi na rozstawionych nogach, głowa pochylona w lewo, włosy kręcone, ubrany w kaftan i nogawice, ręce rozłożone, w prawej trzyma lancę, w lewej głowę ludzką (Krak 793, k. 195v; 1, il. 38) 2 dekan: Słońce ... vir equitans supra camelum in eius manu tenens scorpionem. Mężczyzna jedzie na wielbłądzie, w ręce trzyma skorpiona (Picatrix 1986, s. 78) Człowiek, ktry jedzie na wielbłądzie, w ręce trzyma skorpiona (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 138) Mężczyzna jedzie na ośle, zwrony w lewo, ubrany w długą szatę, w prawej ręce wzniesionej w gę trzyma skorpiona, lewa na szyi osła (Krak 793, k. 195v; 2, il. 51) 3 dekan: Wenus Koń stoi zwrcony w lewo, przednia noga pod ... equus et lepus secum. niesiona, poniżej biegnie zając (Krak 793, Koń i zając (Picatrix 1986, s. 78). k. 195v; 3, il. 39) Obraz konia i węża (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 138) Strzelec 1 dekan: Merkury ... tria corpora hominum, quorum unum est croceum, aliud album, tertium vero rubeum. Trzy ciała ludzkie, jedno żłte, jedno białe, trzecie czerwone (Picatrix 1986, s. 78) Trzy ciała, jedno żłte, drugie białe, trzecie czerwone (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 138) Trzej mężczyźni idą zwreni w lewo, nadzy, włosy kręcone, pierwszy od lewej – prawa ręka złożona na sercu, lewa opuszczona w dł, drugi – prawa ręka wzniesiona w gę w geście przy-sięgi, lewa opuszczona w dł, trzeci – prawa ręka wzniesiona w gę, lewa założona za plecy (Krak 793, k. 196r; 1, il. 40) 2 dekan: Księżyc Mężczyzna stoi zwrony w lewo, brodaty, ... vir ducens vaccas et ante ipsum habens si- włosy długie, kręcone, ubrany w kaftan miam et ursum. i nogawice, na biodrach pas, ręce rozłożone, Mężczyzna prowadzi krowy, przed nim małpa w lewej trzyma na sznurze krowę i kozła, prawą i niedźwiedź (Picatrix 1986, s. 78) wskazuje, przed nim dwa niedźwiedzie (Krak 793, k. 196r; 2, il. 52) Człowiek prowadzi bydło, przed nim małpa i wilk (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 138) 3 dekan: Saturn Dwaj mężczyźni walczą, ubrani w kaftany ... vir capellum in capite tenens occidensque i nogawice, włosy kręcone, pierwszy od lewej alium hominem. upada na ziemię, drugi trzyma leżącego za włosy Mężczyzna o bujnych włosach zabija drugiego i przeszywa go mieczem (Krakw 793, k. 196r; (Picatrix 1986, s. 78) 3, il. 41) Człowiek w złotej tiarze na głowie zabija innego (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 138) Koziorożec 1 dekan: Jowisz Mężczyzna stoi na rozstawionych nogach, głowa ... vir in manu dextra arundinem tenens, in sini- zwrona w lewo, brodaty, włosy kręcone, stra vero upupam. ubrany w kaftan i nogawice, ręce rozłożone, Mężczyzna w prawej ręce trzyma trzcinę, w prawej trzyma gałązkę, w lewej ptaka (Kra- w lewej dudka (Picatrix 1986, s. 78) k 793, k. 196r; 1, il. 52) Człowiek z trzciną w prawej ręce i dudkiem w lewej (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 138) 2 dekan: Mars Mężczyzna o długich kręconych włosach stoi ... vir ante se mediam simiam habens. zwrony w lewo, ubrany w kaftan i nogawice, Mężczyzna, przed nim pł małpy (Picatrix 1986, na biodrach pas, prawą ręką wskazuje, lewa s. 78) wsparta na pasie, przed nim lew lub pies (Krak 793, k. 196v; 2, il. 42) Człowiek, przed nim pł małpy (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 139) 3 dekan: Słońce Mężczyzna stoi zwrony w lewo, brodaty, ... vir tenens librum ipsumque aperiendo et włosy długie, kręcone, ubrany w kaftan claudendo, et ante ipsum caudam piscis habens. i nogawice, na biodrach pas, w obu rękach trzy- Mężczyzna trzyma księgę, ktą otwiera ma otwartą księgę, przed nim ogon ryby (Kra- i zamyka, przed nim ogon ryby (Picatrix 1986, k 793, k. 196v; 3, il. 43) s. 78) Człowiek z książką, ktą otwiera i zamyka, przed nim ogon ryby (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 139) Wodnik 1 dekan: Wenus Mężczyzna stoi na szeroko rozstawionych no ... vir caput curtum habens et in eius manu gach, zwrony w lewo, ubrany w ozdobny pavonem tenens. kaftan i nogawice, na biodrach pas, włosy dłu- Mężczyzna ma głowę obciętą, w ręce trzyma gie, prawą ręką ujmuje pas, w lewej wyciągnię pawia (Picatrix 1986, s. 78) tej w bok trzyma chustę (Krak 793, k. 196v; 1, il. 44) Człowiek z odrąbaną głową i z pawiem w ręce (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 139) 2 dekan: Merkury Mężczyzna stoi na szeroko rozstawionych no ... vir similis regi. gach, zwrony w lewo, brodaty, ubrany Mężczyzna podobny do kra (Picatrix 1986, w kaftan z szerokimi rękawami i nogawice, na s. 78) biodrach pas, na głowie korona, prawą ręką ujmuje pas, w lewej trzyma berło (Krak 793, k. 196v; 2, il. 45) Człowiek dumny, ponieważ jest potężnym kr lem (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 139) 3 dekan: Księżyc Mężczyzna i kobieta stoją zwreni do siebie. ... vir habens caput curtum et mulierem senem Mężczyzna, włosy kręcone, w kaftanie habens secum. i nogawicach, na biodrach pas, prawa ręka na Mężczyzna ma głowę obciętą i stara kobieta pasie, lewą ujmuje rękę kobiety na wysokości (Picatrix 1986, s. 78) nadgarstka. Kobieta w długiej szacie, na głowie chusta, ręce opuszczone w dł (Krak 793, k. 197r; 3, il. 46) Człowiek z odrąbaną głową, przed nim stara kobieta (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 139) Ryby 1 dekan: Saturn ... vir duo corpora habens et similis ac si saluta-ret suis manibus. Mężczyzna o dwh podobnych ciałach i jakby rękami pozdrawiał (Picatrix 1986, s. 78) Człowiek, ktry ma dwa ciała, kte swoimi palcami wskazują (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 139) Dwaj mężczyźni brodaci, włosy kręcone, stoją zwreni do siebie plecami, ubrani w kaftany i nogawice, pierwszy z lewej z rogami na gło-wie, obie ręce wzniesione w gę, drugi – prawa ręka opuszczona w dł, lewą dotyka głowy (Krak 793, k. 197r; 1, il. 53) 2 dekan: Jowisz ... vir ex adverso secundum caput deorsum ha-bens, et pedes sursum in altum elevatos, et in eius manu fercula comedendi. Mężczyzna ma odwrotnie ułożoną głowę i nogi wzniesione w grę, w ręce trzyma miskę (Picatrix 1986, s. 78) Człowiek odwrony ze skami w ręce (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 139) Mężczyzna, włosy kręcone, stoi na głowie, nogi wzniesione w grę, ubrany w kaftan i nogawice, na biodrach pas, prawą ręką ujmuje pas, w lewej trzyma miskę (Krak 793, k. 197r; 2, il. 47) 3 dekan: Mars ... vir tristis et malarum cogitacionum, in decepcionibus et prodicionibus cogitando; et ante se mulier et asinus ascendendo super eam, et in eius manu avis. Mężczyzna smutny i pełen złych zamiar, przed nim kobieta i osioł, kty na nią wchodzi, w jej ręce ptak (Picatrix 1986, s. 79) Mężczyzna pełen złości i podstępu, przed nim kobieta z ptakiem w ręce, na nią wchodzi osioł (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 139) Osioł stoi na tylnych nogach, zwrony w prawo, przednie nogi wspiera na ramieniu kobiety, kta stoi zwrona w prawo, włosy długie, w długiej szacie przewiązanej w pasie, prawa ręka założona w tył, lewa wysunięta w prz (Krakw 793, k. 197r; 3, il. 53) TABELA IV. Atrybuty: planet według opinii Picatrix, Apolloniusza z Tiany, Hermesa Trismegistosa i Anonima oraz planet dekanicznych według sapientes Indi na miniaturach rękopisu krakowskiego (Krak 793, k. 189v–197r), w tekście Picatrix Latinus (Picatrix 1986) i w Ghāyat al-hakīm (“Picatrix” das Ziel 1962). W nawiasach określenia atrybut w tekstach. Atrybuty Picatrix, Beylus [Apol- Lapidarium Forma… Planety deka- planet i planet Krak 793, loniusz Mercurii opinionem niczne, Kra- dekanicznych k. 189v–193r z Tiany], Krak 793, k. 189v–193r [Hermes Trismegistos], Krak 793, k. 189v–193r aliorum sapientum [Anonim], Krak 793, k. 189v– 193r. k 793, k. 193r–197r Berło Merkury: drugi dekan Wodnika (il. 45) Bransoleta Wenus: trzeci dekan Barana (il. 6) Byk Księżyc (il. 23) Chusta Jowisz (il. 6) Jowisz (il. 9) Wenus: (tkanina, pierwszy zw) dekan Wodnika (il. 44) (paw) Czapka Saturn (il. 2) Gałązka Merkury: (nenufar) drugi dekan Raka (il. 49) (owoce Mars: trzeci i mięso) dekan Lwa (il. 34) (trzcina) Jowisz: pierwszy dekan Koziorożca (il. 52) Głowa ludzka Mars (il. 12) Mars: pierwszy dekan Skorpiona (il. 38) Grzebień (kij) Wenus (il. 15) Księżyc (il. 23) Grzebień koguta Merkury Merkury Gwiazda Saturn: trzeci dekan Byka (il. 28) Hełm Mars (il. 12) Merkury (il. 19) Mars: drugi dekan Bliźniąt (il. 29) Jabłko Wenus (il. 15) Wenus (il. 14) Wenus (il. 17) Jeleń Wenus (il. 17) Kij Saturn (il. 2) Kogut (jastrząb, muszla) Merkury (il. 19) Merkury (il. 21) Kołczan Słońce: trzeci dekan Bliźniąt (il. 49) Konie Saturn: (niedźwiedź, pierwszy pies) dekan Lwa (il. 32) Korona Mars (il. 10) Słońce Mars Księżyc (il. 23) Słońce Mars: drugi dekan Bliźniąt Merkury: (jedwabna) Merkury drugi dekan Raka (il. 49) (z mirtu) Jowisz: drugi dekan Lwa Jowisz: trzeci dekan Wagi (il. 51) Merkury: drugi dekan Wodnika (il. 45) Kosa (sierp) Saturn (il. 5) Mars: pierwszy dekan Barana (il. 24) Kozioł (krowa) Księżyc (il. 23) Księżyc: drugi dekan Strzelca (il. 52) Krowa (krowy) Księżyc: drugi dekan Strzelca (il. 52) Kruk Słońce Księga Słońce: trzeci dekan Kozio-rożca (il. 43) Kusza (łuk i strzała) Mars: drugi dekan Bliźniąt (il. 29) Słońce: trzeci dekan Bliźniąt (il. 49) Jowisz: drugi dekan Lwa (il. 33) Kwiaty (kwiat, zioła) Wenus (il. 17) Lanca (włznia, kij) Jowisz (il. 7) Merkury (il. 18) Merkury (il. 19) Jowisz (il. 8) Saturn (il. 5) Księżyc: pierwszy dekan Wagi (il. 37) Mars: pierwszy dekan Skorpiona (il. 38) Laska (bicz) Saturn (il. 2) Księżyc (il. 22) Słońce (il. 13) Lew Mars (il. 12) Lew lub pies (pł małpy) Mars: drugi dekan Kozio-rożca (il. 42) Liście figowe Wenus: pierwszy dekan Raka (il. 30) Łańcuch Wenus Księżyc: trzeci dekan Raka (il. 31) Miecz Mars (il. 10) Mars (il. 12) Saturn: trzeci dekan Strzelca (il. 41) Miska (czarny olej) Merkury: trzeci dekan Panny (il. 50) Jowisz: drugi dekan Ryb (il. 47) Naczynie Merkury Mars: trzeci dekan Lwa (il. 34) Niedźwiedzie (małpa i wilk) Księżyc: drugi dekan Strzelca (il. 52) Nożyce Jowisz: pierwszy dekan Bliźniąt (il. 48) Ogon ryby Słońce: trzeci dekan Kozio-rożca (il. 43) Orzechy Jowisz (il. 9) Orzeł Jowisz (il. 6) Jowisz (il. 9) Owoc (owoc granatu) Słońce: pierwszy dekan Panny (il. 35) Paw Merkury (il. 21) Pies (suknia, jaszczurka) Saturn (il. 4) Pio Merkury (il. 21) Promienie (ogień, okrągłe naczynie) Merkury (il. 21) Ptak (dudek) Księżyc (il. 22) Księżyc: pierwszy dekan Wagi (il. 37) Jowisz: pierwszy dekan Koziorożca (il. 52) Ryba Saturn (il. 4) Sierp (top) Mars: pierwszy dekan Barana (il. 24) Skorpion Słońce: drugi dekan Skorpiona (il. 51) Smok (sęp, wydra) Jowisz (il. 7) Słońce Jowisz (il. 8) Słońce (il. 20) Księżyc (il. 22) Saturn (il. 5) Sznur Merkury: pierwszy dekan Byka Tarcza Słońce (il. 20) Słońce (il. 20) Wąż Węże Księżyc (il. 22) Księżyc: trzeci dekan Raka (il. 31) Wilk Jowisz: trzeci dekan Wagi (il. 51) W Słońce (il. 13) Słońce (il. 20) Księżyc (il. 23) Zwierciadło Słońce (il. 13) Słońce (il. 20) Księżyc (il. 23) Zwierzęta (dwa byki i dwa konie) Jowisz: pierwszy dekan Bliźniąt (il. 48) Zw (karta) Merkury (il. 21) TABELA V. Kolory planet i planet dekanicznych w Picatrix Latinus: zestawienie miniatur (Krakw 793, k. 189v–192r) i tekstu (Picatrix 1986) Planeta Kolor na miniaturze Planeta dekaniczna Kolor opisany Saturn rżowy, zielony, żłty (Picatrix, Apolloniusz z Tiany; Krak 793, k. 189v;1, il. 2; k. 189v; 2, il. 3), zielony, szary (Hermes Trismegistos, Krak 793, k. 189v; 3, il. 4), niebieski, brązowy, zielono-brązowy (Anonim, Krak 793, k. 189v; 4, il. 5) Saturn: trzeci dekan Byka czerwony, biały (Picatrix 1986, s. 76) Saturn: drugi dekan Wagi czarny (Picatrix 1986, s. 77) Jowisz rżowy, brązowy, zielo-no-brązowy (Picatrix, Krak 793, k. 190r; 2, il. 7), białoszary, biały, rżo-wy, brązowy (Apollo-niusz z Tiany, Krak 793, k. 190r; 1, il. 6), biały, zielono-brązowy (Hermes Trismegistos, Krak 793, k. 190r; 3, il. 8), brązowy, biały, białoszary (Anonim, Krak 793, k. 190r; 4, il. 9) Jowisz: drugi dekan Lwa biały (Picatrix 1986, s. 77) Mars rżowo-niebieski, żłty (Apolloniusz z Tiany, Krak 793, k. 190v; 1, il. 10), rżowy, brązowy (Hermes Trismegistos, Krak 793, k. 190v; 2, il. 11) niebieski, rżowy, brązowy (Anonim, Krak 793, k. 190v; 3, il. 12) Mars: pierwszy dekan Barana biały, czarny, czerwony (Picatrix 1986, s. 75) Mars: trzeci dekan Lwa czarny (Picatrix 1986, s. 77) Słońce rżowy, brązowy, ciem-nożłty (Apolloniusz z Tiany, Krak 793, k. 190v; 4, il. 13), niebieski, brązowy, zielono-brązowy, rżowy (Hermes Trismegistos, Krak 793, k. 191r; 1, il. 20), ciemnożłty, niebieski (Anonim, Krakw 793, k. 191r; 3, il. 20) Słońce: drugi dekan Barana zielony (Picatrix 1986, s. 76) Wenus rżowy, zielono-rżowy, brązowy (Picatrix, Krak 793, k. 191v; 1, il. 15), zielony, rżowy, żłty, zielono-rżowy (Apollo-niusz z Tiany, Krak 793, k. 191r; 4, il. 14), rżowy, szary, brązowy (Hermes Trismegistos, Krak 793, k. 191v; 2, il. 16), szary, ciemnożłty, zielono-rżowy (Anonim, Krak 793, k. 191v; 3, il. 17) Wenus: trzeci dekan Barana biały, czerwony (Picatrix 1986, s. 76) Merkury niebieski, ciemnożłty (Apolloniusz z Tiany, Krak 793, k. 192r; 1, il. 18) Merkury: pierwszy dekan Byka “kolor ognia” (czerwony; Picatrix 1986, s. 76) Merkury: drugi dekan Raka zielony (Picatrix 1986, s. 76) Merkury: trzeci dekan Panny biały, czarny (Picatrix 1986, s. 77) Merkury: pierwszy żłty, dekan Strzelca biały, czerwony (Picatrix 1986, s. 78) Księżyc Księżyc: trzeci dekan Raka złoty (Picatrix 1986, s. 77) TABELA VI. Tradycja wizualna: wizerunki planet, planet dekanicznych i stopni znak zodiaku Opis Planeta rkp. Krak 793 Planeta dekaniczna rkp. Krak 793 Stopień znaku zodiaku w: Johannes Angelus, Astrolabium planum, Augsburg 1488 Kobieta ukazuje lewą nogę Słońce: drugi dekan Barana (il. 25) 11. Lew (Śnieżyńska-Stolot 2002, s. 109) Kobieta ze zwierciadłem Słońce (il. 13) 30. Ryby (Śnieżyńska-Stolot 2002, s. 133) Mężczyzna w koronie z berłem Merkury: drugi dekan Wodnika (il. 45) 6. Baran (Śnieżyńska-Stolot 2002, s. 96) Mężczyzna na orle Jowisz (il. 6, 9) 25. Panna (Śnieżyńska-Stolot 2002, s. 114) Mężczyzna na lwie Mars (il. 12) 7. Lew (Śnieżyńska-Stolot 2002, s. 109) Mężczyzna na ośle Jowisz; trzeci dekan Wagi (il. 51) 16. Byk (Śnieżyńska-Stolot 2002, s. 100) Mężczyzna z głową ludzką Mars (il. 12) Mars: pierwszy dekan Skorpiona (il. 38) 19. Wodnik (Śnieżyńska-Stolot 2002, s. 129) Mężczyzna z kogutem Merkury (il. 19) 16. Ryby (Śnieżyńska-Stolot 2002, s. 132) Mężczyzna z otwartą księgą Słońce: trzeci dekan Koziorożca (il. 43) 25. Bliźnięta 3. Panna 14. Strzelec 21. Koziorożec (Śnieżyńska-Stolot 2002, s. 104, 112, 123, 127) Mężczyzna z kuszą Mars: drugi dekan Bliźniąt (il. 49), Jowisz: drugi dekan Lwa (il. 33) 8. Baran (Śnieżyńska-Stolot 2002, s. 96) Mężczyzna z mieczem Mars (il. 10, 12) 9. Waga (Śnieżyńska-Stolot 2002, s. 116) Mężczyzna z lancą Merkury (il. 18, 19) Księżyc: pierwszy dekan Wagi (il. 37) 1. Skorpion 4. Strzelec 25. Wodnik (Śnieżyńska-Stolot 2002, s. 118, 122, 130) Mężczyzna z ptakiem Księżyc: pierwszy dekan Wagi (il. 37) 18. Strzelec (Śnieżyńska-Stolot 2002, s. 123) Mężczyzna z sierpem Mars: pierwszy dekan Barana (il. 24) 27. Lew (Śnieżyńska-Stolot 2002, s. 111) Mężczyzna ze skorpionem Słońce: drugi dekan Skorpiona (il. 51) 11. Skorpion (Śnieżyńska-Stolot 2002, s. 119) Mężczyzna wsparty na lasce Księżyc (il. 22) 23. Bliźnięta (Śnieżyńska-Stolot 2002, s. 104) Kobieta i mężczyzna, kty trzyma jej rękę Merkury: trzeci dekan Panny (il. 50) Księżyc: trzeci dekan Wodnika (il. 46) 1. Rak 29. Lew (Śnieżyńska-Stolot 2002, s. 105, 111) Dwaj mężczyźni walczą Saturn: trzeci dekan Strzelca (il. 41) 22. Strzelec 21. Ryby (Śnieżyńska-Stolot 2002, s. 124, 132) Trzej mężczyźni Merkury: pierwszy dekan Strzelca (il. 40) 28. Lew 20. Strzelec (Śnieżyńska-Stolot 2002, s. 111, 124) TABELA VII. Zestawienie talizman: opisanych w Ghāyat al-hakīm (“Picatrix” das Ziel 1962) i w Picatrix Latinus (Picatrix 1986) oraz wizerunk planet w rękopisie krakowskim (Krak 793) według opinii Picatrix, Apolloniusza z Tiany, Hermesa Trismegistosa oraz Anonima Talizman (“Picatrix” das Ziel 1962; Picatrix 1986) Wizerunek planety w rkp. Krak 739 wg jednej z czterech opinii Kamień (“Picatrix” das Ziel 1962; Picatrix 1986) Działanie talizmanu (“Picatrix” das Ziel 1962; Picatrix 1986) Jowisz. Człowiek Jowisz. Mężczyzna Kryształ Qui vero hanc ymaginem wspaniale odziany o rżowej karnacji, ... in hora Iovis in secum portaverit ab officia lecący na orle (“Pi w długiej białoszarej ascendente et in sua libus et iudicibus diligetur. catrix” das Ziel szacie, nogi bose, exaltacione existentis Kto ten wizerunek nosi, 1962, s. 118; Pica- siedzi na białoszarym in lapide cristalli. pozyska przychylność trix 1986, s. 68) orle, o brązowych nogach, w prawej ręce wzniesionej w gę trzyma białą chustę, lewa ukryta pod szatą (Apollo-niusz z Tiany, Krak 739, k. 190r; 1, il. 6) (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 118; Picatrix 1986, s. 68) urzędnik kościelnych i sędzi (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 118; Picatrix 1986, s. 68) Mars. Człowiek Mars. Mężczyzna Diament Qui hunc lapidem gestave- jedzie na lwie, w niebieskiej zbroi ... in hora Martis, rit, tam in bono quam in w prawej ręce trzy- i hełmie, twarz broda- secunda facie Arietis malo potens erit, sed poten- ma miecz, w lewej ta, włosy kręcone, ascendente et Marte cior in malo. głowę ludzką karnacja ciała rżowa, in ea existente, in Kto ten kamień używa tak (“Picatrix” das Ziel jedzie na brązowym lapide diamantis. w dobrym jak w złym, 1962, s. 119; Pica- lwie, w prawej ręce (“Picatrix” das Ziel będzie miał siłę, ale więk trix 1986, s. 69) trzyma miecz ostrzem w gę, w lewej głowę ludzką (Anonim, Krak 739, k. 190v; 3, il. 12) 1962, s. 119; Picatrix 1986, s. 69) szą w czynieniu zła (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 119; Picatrix 1986, s. 69) Słońce. Kr siedzi Słońce Rubin Rex autem qui hunc lapidem na katedrze, na (Picatrix, Krak ... in lapide rubini vel portaverit omnes alios reges głowie korona, przed 739, k. 191r; 2, mi- balassi, Sole existente vincet eidem opposites. nim kruk (“Picatrix” niatura wycięta) in sua exaltacione. Kr, kty ten kamień das Ziel 1962, (“Picatrix” das Ziel będzie nosił, zwycięży s. 119; Picatrix 1962, s. 119; Picatrix wszystkich krw (“Pica 1986, s. 69) 1986, s. 69) trix” das Ziel 1962, s. 119; Picatrix 1986, s. 69) Słońce. Kobieta na Słońce. Kobieta Diament ... qui hanc ymaginem wozie zaprzężonym o rżowej karnacji, ... in lapide adamanti, secum portaverit, omnes w cztery konie, włosy brązowe, dłu- Sole in sua exaltacio videntes eum et obviantes w prawej ręce zwier- gie, ubrana w rżową ne existente. (“Pica timebunt eum... ciadło, w lewej szatę, stoi na ciemno- trix” das Ziel 1962, Kto ten wizerunek nosił laska, na głowie żłtym wozie zaprzę s. 120; Picatrix 1986, będzie, będzie poważany siedem świec (“Pica żonym w cztery s. 70) przez każdego, kogo spotka trix” das Ziel 1962, konie, w prawej ręce (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 120; Picatrix trzyma zwierciadło, s. 120; Picatrix 1986, s. 70) 1986, s. 70) w lewej laskę, wokł głowy rżowe pło-mienie (Apolloniusz z Tiany, Krak 739 k. 190v; 4, il. 13) Wenus. Korpus ludzki, głowa ptaka, nogi orła, w prawej ręce jabłko, w lewej grzebień drewniany, podobny do tablicy z napisem: ΟΛΟΙΟΛ (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 121; Pica-trix 1986, s. 70) Wenus. Człowiek z głową i nogami orła stoi, ręce na biodrach. Głowa orła szara, nogi brązowe. Ubrany w długi, rżowy kaftan, na biodrach szeroki pas (Hermes Trismegistos, Krak 739, k.191v; 2, il. 16). Rubin (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 121) ... qui hanc ymaginem secum portaverit bene recipietur et ab omnibus diligetur. Kto ten wizerunek nosi, będzie przez wszystkich ukochany (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 121; Picatrix 1986, s. 70) Wenus. Kobieta w prawej ręce trzyma jabłko, w lewej grzebień (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 121; Picatrix 1986, s. 70) Wenus. Kobieta o długich, brązowych włosach stoi, ubrana w długą, rżową, przepasaną szatę, w prawej ręce zielo-no-rżowe jabłko, w lewej duży, brązo-wy grzebień z napisem: ΟΛΟΙΟΛ (Picatrix, Krak 739, k. 191v; 1, il. 15) Korund ... in lapide albo, prima facie Libre ascendente. (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 121; Picatrix 1986, s. 70) ... qui hanc ymaginem supra se habuerit sive portaverit ridens erit semper et alacer. Kto to nosi, będzie się zawsze śmiał i będzie radosny (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 121; Picatrix 1986, s. 70) Wenus. Kobieta Wenus (Pseudo- Lazuryt ... qui hanc ymaginem naga, na szyi łań Ptolemeusz, Krak ... in hora Veneri, in secum portaverit cuch, na prawo 739, k. 192r; 4, mi- lapide lazuli a mulieribus diligetur et człowiek w formie niatura wycięta) (“Picatrix” das Ziel quod volueri faciet. małego chłopca 1962, s. 121; Picatrix Kto ten wizerunek nosi, (“Picatrix” das Ziel 1986, s. 70) będzie umiłowany przez 1962, s. 121; Pica- kobiety i będzie miał ich trix 1986, s. 70) względy (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 121; Picatrix 1986, s. 70) Merkury. Żołnierz Merkury. Człowiek Szmaragd (chryzolit) ... quis carceratus hunc dzielny siedzi na z nogami orła, ubrany ... in hora Mercurii lapidem secum portaverit, krześle, na głowie w kaftan, na biodrach sub ascendente eius a carceribus liberetur. ma koguta, nogi pas, stoi na sześcio exaltacionis, et ipso in Kto uwięziony kamień ten podobne do orła, ciobocznej podstawie. eo existente, et hoc fiat ze sobą będzie nosił, zosta w prawej ręce coś Włosy kręcone, na in lapide smaragdi. nie uwolniony (“Picatrix” podobnego do ognia głowie kogut, prawa (“Picatrix” das Ziel das Ziel 1962, s. 123; Pica (“Picatrix” das Ziel ręka na pasie, w lewej 1962, s. 123; Picatrix trix 1986, s. 72) 1962, s. 123; Pica- wzniesionej w gę 1986, s. 72) trix 1986, s. 72) trzyma trzy promienie (Hermes Trismegi-stos, Krak 739, k. 192r; 2, il. 21). Księżyc. Kobieta, Księżyc. Kobieta Kryształ ... si cum hac ymagine kta stoi na gło- w długiej sukni stoi, ... in lapide cristalli… ceram sigillaveris ipsumque wach dwch bykw, ręce na biodrach. in hora Lune et ipsa sigillum in columbario na głowie korona, U st byk i kozioł in ascendente. posueris, multe columbe w ręce laska (“Pica biegną zwrone (“Picatrix” das Ziel ibidem congregabuntur. trix”das Ziel 1962, w lewo (Apolloniusz 1962, s. 125; Picatrix Jeżeli ten wizerunek odci- s. 125; Picatrix z Tiany, Krak 739, 1986, s. 73) śnie się i pieczęć położy się 1986, s. 73) k. 192v; 2, il. 23) w gołębniku, zbierze się tam wiele gołębi (“Picatrix” das Ziel 1962, s. 125; Picatrix 1986, s. 73) WYKAZ RĘKOPISÓW Berlin Zbiory Sarre Al-Kazwini, Kitab ‘adża’ib al-machlukat wa ghara’ib al-mawdżudat, w. XV (zaginiony) Bernkastel-Kues St. Nikolaus Hospital Cus. 207 – Ali ibn abi’ r-Rijal, De indicus astrorum seu Liber completus, ok. 1334 i 2. poł. w. XIV Eskurial Biblioteca del El Monasterio de El Escorial h.I.15 – Lapidario Primer, Secundo, Tercero, Cuarto, Hiszpania, po 1256. 947 – “Księga skarb Aleksandra”, w. XIV Krak Biblioteka Jagiellońska 793 – “Zbi rękopisw astrologicznych, alchemicznych, medycznych i magicznych”: Picatrix Latinus (k. 171r–197r), 1471–1474 Piotr Gaszowiec, De mutatione aëris. Regulae (k. 116v–120v), po 1455. 2073 – Jan z Głogowa, Tractatus de 48 imaginibus caelestibus, 1492 Muzeum Narodowe MN III–Min.811 – Al-Kazwini, Kitab ‘adża’ib al-machlukat wa ghara’ib al-mawdżudat, w. XVI Lejda Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Voss. Lat. Q.79 – Aratos z Soloj, Phainena, Lotaryngia, ok. 830–840 Londyn British Library Or 14.140 – Al-Kazwini, Kitab ‘adża’ib al-machlukat wa ghara’ib al-mawdżudat Madryt Biblioteca Nacional I. 197 – Tercer Lapidario, kopia rękopisu hellenistycznego wykonana w w. XVI przez Alfonso Berruguete Monachium Bayerische Staatsbibliothek arab. 464 – Al-Kazwini, Kitab ‘adża’ib al-machlukat wa ghara’ib al-mawdżudat, 1280. Clm. 826 – Abraham ibn Ezra (Abū Ma’šar, przekł. Pietro d’Abano), Principium sapientiae, Praga w. XIV/XV Oksford Bodleian Library Marsh. 144 – As-Sūfī, Kitāb suwar al-kawākib al-tābita, w. XII? Paryż Bibliothèque Nationale arab. 2775 – Utārid [Hermes Trismegistos lub Germat z Babilonu] lat. 7330 – Georgius Zaparus Zotorus Fendulus (Abū Ma’šara), Intro-ductorium maius in astronomia, Salerno lub Sycylia, 2. ćw. w. XIII Pers. 174 –Nasir al-din Muhammed, Daqā’iq al-hagā’iq, Anatolia, 1272 lat. 7272 – Andalo di Negro, 1323 lat. 7344 – Georgius Zaparus Zotorus Fendulus (Abū Ma’šar), Introductorium maius in astronomia, Johannes Angelus, Astrolabium planum, 1488–1490 Praga Pámatnik Národního Písemnictvi DA II 13 – Tabulae stellarum, Włochy, 2. poł. w. XIV Watykan Biblioteca Apostolica Vaticana Reg. lat. 1283a – Astromagia, Hiszpania, około 1280 Wiedeń Österreichische Nationalbibliothek 2352 – Michaelus Scotus, De nocicia ordinum stellarum, Praga 1393 2378 – Michaelus Scotus Praga, ok. 1380 WYKAZ LITERATURY PRZEDMIOTU Abry J.-H, Les diptyques de Grand, noms et images de décans. W: Les tablettes astrologiques de Grand (Vosges), ed. J.-H. Abry, Lyon 1993, s. 77–112. Abul-Casim Maslama Ben Ahmad, Picatrix, El fin del Sabio y el mejor de los dos medios para avanzar, ed. de M. Villegas, Madrid 1982. Albrile E., Fumagalli S., Al-Kindi De radiis. Teorica della arti magiche, trad. di E. Turri, Milano 1994. Alfonso X el Sabio Astromagia (Ms. Reg. lat. 1283a), a cura di A. D’Agostino, Napoli 1992. Alfonso X el Sabio: Picatrix (Ms. Vaticano Reginensis Latinus 1283a), Estudio y edicio by R. Diez, New York 1995. Alfonso-Goldfarb A.M., Livro do Tesouro de Alexandre, Um estufo de hermética árabe na oficina da histia da ciência, trad. Safa Abou Chahla Jubran e Ana Maria Alfonso-Goldfarb, Petrolis 1999. Ameisenowa Z., Rękopisy i pierwodruki iluminowane Biblioteki Jagiellońskiej, Wrocław 1958. Apulejusz z Madaury, Metamorfozy, albo Złoty osioł, przeł. E. Jędrkiewicz, wstęp i objaśnienia T. Sinko, Biblioteka Narodowa II, nr 79, Wrocław 1953. Arabic-English Lexicon, wyd. E.W. Lane, I/3, Williams and Norgate 1867. Bakhouche B., Fauquier F., Pérez-Jean B., Introduction. W: Picatrix: un traité de magie médiéval, trad., introd., notes B. Bakhouche, F. Fauquier et B. Pérez-Jean, Turnhout 2003, s. 6–21. The Beginning of Wisdom. An Astrological Treatise by Abraham ibn Ezra, ed. R. Levy, F. Cantera. Paris 1939. Bettini M., Iacta alea est: Saturn and the Saturnalia. W: Saturn from Antiquity to the Renaissance, ed. M. Ciavolella and A.A. Iannucci, Toronto 1992, s. 23–36. Biémont E., Astronomie en terres d’Islam, Mons-Hainaut 1999. Bieniek A., Starożytność w myśli arabskiej, Krak 2003. Birkenmajer A., Gaszowiec Piotr (przed 1430–1474). W: Polski Słownik Biograficzny VII, Krakw 1948, s. 294–295. Blume D., Regenten des Himmels, Studien aus der Warburg-Haus III, Berlin 2000. Blume D., Andalo di Negro und Giovanni Boccaccio, Astrologie und Mythos am Hof des Robert von Anjou. W: Medien der Macht-Kunst zur Zeit um Anjou in Italien, hrsg. von T. Michalsky, Berlin 2001, s. 319–335. Boudet J.P., Entre science et nigromance. Astrologie, divination et magie dans l’Occident mèdièval (XIIe–XVe siècle), Paris 2006. Briquet C.M., Les filigranes dictionnaire historique des marques du papier II, III, Paris 1907. Bugaj R., Nauki tajemne w Polsce w dobie odrodzenia, Wrocław 1976. Burnett C.S.F., A Group of Arabic-Latin Translators Working in Northern Spain in the Mid-12th Century, Journal of the Royal Asiatic Society 1977, s. 61–108. Burnett Ch., Herman of Carinthia and the Kitāb Al-Istamātis. Further Evidence for The Hermetic Magic, Journal of the Warburg and the Courtauld Institute XLIV, 1981, s. 167–169. Burnett C.S.F., Arabic, Greek, and Latin Works on Astrological Magic Attributed to Aristotle. W: Pseudo-Aristotle in the Middle Ages. The Theology and other Texts, ed. J. Kraye, W. Ryan, C.B. Schmitt, Warburg Institute Surveys and Texts XI, London 1986, s. 84. Burnett Ch., Michael Scott and the Transmission of Scientific Culture from Toledo to Bolona via the Court of Frederick II Hohenstaufen, W: Micrologus. Natura, scienza e società medievali, La scienze alla corte di Federico II, 1994, s. 101–126. Burnett Ch., ‘Magister Johannes Hispalensis et Limiensis’ and Qustā ibn Lūqā’s De differentia spiritus et animae: a Portuguese Contribution to the Arts Curriculum?, Qvodlibetaria. Mediaevalia. Textos e Estudos 7–8, 1995, s. 221–267. Burnett Ch., The Strategy of Revision in the Arabic-Latin Translation from Toledo: The Case of Abu Ma’Shar’s On the Great Conjucions. W: Les Traducleurs au travail: leurs manuscrits et leurs méthodes, Brepols 2002, s. 51–113. Burnett Ch., A Hermetic Program of Astrology and Divination in mid-Twelfth-Century Aragon: The Hidden Preface in the Liber novem iudicum. W: Magic and Classical Tradition, Warburg Institute Colloquia 7, ed. Ch. Burnettt, W. Ryan, London–Turin 2006, s. 99–118. Burnett Ch., Pingree D., Introductio. The Author, the Text, and its Sources. W: The Liber Aristotilis of Hugo of Santalla, ed. Ch. Burnett, D. Pingree, Warburg Institute Surveys and Texts XXVI, London 1997, s. 2–9. Caiozzo A., Le talisman des planetes dans les cosmographies en persan d’époque médievale, Der Islam LXXVII, 2000, s. 221–262. Caiozzo A., Images du ciel d’Orient au Moyen Âge, Paris 2003. Caiozzo A., Une conceptione originale des cieux: planètes et zodiaque d’une cosmographie jalayride, Annales Islamologiques 37, 2003, s. 49. Caiozzo A., La représentation d’al-Mirrīh et d’al-Zuhal, planètes maléfiques et apotropaia, Annales Islamologiques 37, 2003, s. 23. Caiozzo A., La temple de la Lune verte: de la couleur des planètes dans les miniatures de l’Orient médiéval, Der Islam. Zeitschrift fr Geschichte und Kultur des Islamischen Orients 81, 2004, s. 270–303. Catalogus codicum manuscriptorum medii aevi latinorum qui in Bibliotheca Jagellonica Cracoviae asservantur IV, opr. M. Kowalczyk, A. Kozłowska, M. Markowski, L. Nowak, A. Sobańska, R. Tatarzyński, S. Włodek, M. Zwiercan, Cracoviae 1996. Clark Amstrong V., The Illustrated Abridged Astrological Treatises of Albumasar. Medieval Astrolo gical Imagery in the West, The University of Michigan 1979. Collon D., The Iconography of Ninurta. W: The Iconography of Cylinder Seals, ed. Ch. Burnett, J. Kraye, W. Ryan, Warburg Institute Colloquia, London–Turin 2006, s. 100–109. Cumont F., Astrology and Religion Among the Greeks and Romans, New York 1960. D’Agostino A., Introduzione. W: Alfonso X el Sabio Astromagia (Ms. Reg. lat 1283a), a cura di A. D’Agostino, Napoli 1992, s. 7–74. Dalatte L., Texte latins et vieux français relatifs aux Cyranides, Paris 1942. Diez R.M., Alfonso X the Learned Picatrix (Vatican MS Reginensis Lat. 1283a), Study and Edition, Diss NY University 1995. Dobrzycki J., The “Tabulae resolutas”. W: De astronomia Alphonsi Regis, Barcelona 1987, s. 71–87. Dominguez Rodriguez A., La miniatura del “scriptorium” alfonsi. W: Estudios Alfonsies. Lexicogra fia, lirica, estetica y politica de Alfonso El Sabio, Granada 1985, s. 127–161. Dominguez Rodriguez A., La miniatura en la corte de Alfonso X, Cuadernos de arte Espagnol, historia 16, 1992, s. 4–31. Dzielska M., Apolloniusz z Tiany. Legenda i rzeczywistość, Uniwersytet Jagielloński, Rozprawy habilitacyjne Nr 78, Krak 1983. Dzielska M., Przedmowa. Flawiusz Filostrat i jego dzieło. Apolloniusz historyczny. W: Żywot Apolloniusza z Tiany, przeł. I. Kania, Krak 1997, s. 5–38. Dzielska M., Boscy mężowie, Znak 515 (4), 1998, s. 41–54. Dzielska M., Wstęp, Wielki Proklos. W: Proklos, Elementy teologii, Warszawa 2002, s. 7–23. Dzielska M., Apolloniusz z Tiany – “Boski mąż”, mag i cudotwca. W: Spotkania Klubu Historii Idei 1996–2004, red. E. Śnieżyńska-Stolot, Krak 2005, s. 121–124. Dzielska M., W kręgu ostatnich hellen starożytności. W: Spotkania Klubu Historii Idei 1996–2004, red. E. Śnieżyńska-Stolot, Krakw 2005, s. 107–110. Dzielska M., Wielki Proklos. W: Spotkania Klubu Historii Idei 1996–2004, red. E. Śnieżyńska-Stolot, Krak 2005, s. 125–128. Dzielska M., Hypatia z Aleksandrii, wyd. II, Krak 2006. Fauquier F., Le magicien-philosophe dans le Picatrx latin. W: La Magie, eds A. Moreau, J.-C. Tur-pin, III, Montpellier 2000, s. 129–146. Festugière R.P., La revelation d’Hermès Trismégiste I, L’Astrologie et les sciences occultes, Paris 1950. Finamore J.F., Proclus on Ritual Practice in Neoplatonic Religious Philosophy. W: Being or Good? Metamorphoses of Neoplatonism, ed. A. Kijewska. Lublin 2004, s. 137. Flawiusz Filostratos, Żywot Apolloniusza z Tiany, przeł. I. Kania, Krak 1997. Gadomski J., Znaki kamieniarskie w Polsce od roku 1100 do połowy XIII wieku, Folia Historiae Artium III, 1966, s. 23–67. García Avilés A., La miniatura astrolica en los reinos medievales hispánicos, diss. Univ. de Mur-cia 1994. García Avilés A., Alfonso X y las imagenes de lo cielos. Algunos problemas en torno a la iconografia astrologica de Alfonso X el Sabio, Mitteilungen der Carl Justi-Vereinigung E. V. zur Forderung der Kunstwissenschaftlichen Zusammenarbeit mit Spanien und Portugal VII, 1995, s. 4–34. García Avilés A., Two Astrological Manuscripts of Alfonso X, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes LIX, 1996, s. 14–23. García Avilés A., Alfonso X y el Liber Razielis: imágenes de la magia astral judía en el scriptorium alfonsí, Bulletin of Hispanic Studies LXXIV, 1997, s. 21–39. García Avilés A., Imágenes mágicas. La obra astromágica de Alfonso X y su fortuna en la Europa bajomedieval. W: Alfonso X Aportaciones de un rey castellano a la construccion de Europa, Murcia 1997, s. 140. García Avilés A., Alfonso X y la tradici de la magia astral. W: El Scriptorium alfonsi: de los Li-bros de Astromagia a las “Cantigas de Santa Maria”, coord. por J. Montoya Martinez, A. Dom-minguez Rodriguez, Madrid 1999, s. 83–103. García Avilés A., El tiempo y los astros. Arte, ciencia y religi en la alta edad media, Murcia 2001. García Avilés A., Los judios y la ciencia de las estrella. De Bagdad a Toledo: los judios en la en-crucijada de la cincia, Memoria de Sefarad, Toleda, Octubre 2002 – Enero 2003, s. 335–462. Garin E., Zodiak życia. Astrologia w okresie Renesansu, przeł. W. Jekiel, Warszawa 1997. Giletti A., Aristotle in Medieval Spain: Writers of Christian Kingdoms Confronting the Eternity of the World, Journal of the Warburg and the Courtauld Institute LXVII, 2004, s. 23–47. Giovino M., Assyrian Trees as Cult Objects. W: The Iconography of Cylinder Seals, ed. Ch. Burnett, J. Kraye, W. Ryan, Warburg Institute Colloquia, London–Turin 2006, s. 110–125. Gousset M.T., Verdel J.P., Georgius Zothorus Zaparus Fendulus, Paris 1989. Green T.M., The City of the Moon God, Leiden, New York, Kn 1992. Holmyard E.J., Introduction. W: The Work of Geber, London 1928, s. VII–XXI. Hner W., Tierkreis in der Psalmenmagie. W: Ritual und Poesie. Formen und Orte religier Dich-tung in Alten Orient, im Judentum und im Christentum, hrsg. E. Zenger, Freiburg 2003, s. 293–319. James J., Muzyka sfer. O muzyce, nauce i naturalnym porządku wszechświata, przeł. M. Godyń, Krak 1996. Johannes Angelus, Astrolabium planum, Augsburg 1488. Kahane R., Pietrangeli A., “Picatrix” and the Talismans, Romance Philology XIX, 1966, s. 574–593. Kazanie o świętokradztwach, Znak 515, kwiecień (4) 1998, s. 76. Kerscher G., Qvadriga temporvm. Zur Sol-Ikonographie in Mittelalterlichen Handschriften und in der Architekturdekoration (Mit einem Exkurs zum Codex 146 der Stiftsbibliothek in Gtweig), Mit- teilungen des Kunsthistorischen Institutes in Florenz XXXII, 1988, s. 1–76. Kieckhefer R., Magic in the Middle Ages, Cambridge 1989. Kieckhefer R., Forbiden Rittes. A Necromancer’s Manual of the Fifteenth Century, Sutton 1997. Klemens Aleksandryjski, Kobierce, przekł., wstęp, komentarz, indeks J. Niemirska-Pliszczyńska, Warszawa 1994. Klengel-Brandt E., Neo-Assyrian Seals and Sealings from Assur. W: The Iconography of Cylinder Seals, ed. Ch. Burnett, J. Kraye, W. Ryan, Warburg Institute Colloquia 7, London–Turin 2006, s. 126–133. Komorowska J., Carrhae – Crassorum et Romano Exercitus Aerumnis Insigne, Nowy Filomata 3, 1998, s. 193–204. Komorowska J., Vettius Valens of Antioch an Intellectual Monography, Krak 2004. Komorowska J., Przewidywalność nieładu: rzecz o buncie Tyfona. W: Spotkania Klubu Historii Idei 1996–2004, red. E. Śnieżyńska-Stolot, Krak 2005, s. 129–132. Krauze-Blachowicz K., Jan z Głogowa i tradycja gramatyki spekulatywnej, Warszawa 2008. Lecouteux C., Le libre des grimoires. De la magie au Moyen Age, Paris 2002. Lemay R., Abu Ma’shar and Latin Aristotelianism in the Twelfth Century, Beirut 1962. Maddison F., Przenośne obserwatoria: arabskie instrumenty do użytku praktycznego W: Historia nauki arabskiej, red. R. Rashed, R. Morelon, I. Astronomia teoretyczna i stosowana, przeł. J.Danecki, J. Kozłowska, E. Orłowska, K. Pachniak, Warszawa 2000, s. 135–164. Magia, alchimia, scienza dal ‘400 al ‘700. L’influsso di Ermete Trismegisto (Magic, Alchemy and Science 15th–18th Centuries. The Influence of Hermes Trismegistus), ed. C. Gilly, C. van Heertum, I, II, Venezia, Amsterdam 2002. Markowski M., Astronomica et astrologica Cracoviensia ante annum 1550, Studii e Testi XX, Firen-ze 1990, s. IX. Markowski M., Krakowska szkoła międzynarodowego nauczania astronomii. W: Septem Artes w kształtowaniu kultury umysłowej w Polsce średniowiecznej, red. T. Michałowska, Wrocław 2007, s. 87 –101. Menocal M.R., Ozdoba świata. Jak muzułmanie, żydzi i chrześcijanie tworzyli kulturę tolerancji w średniowiecznej Hiszpanii, przeł. T. Tesznar, Krak 2006. Meyer M., Smith R., Ancient Christian Magic, Coptic Texts of Ritual Power, New York 1994. Michel S., Die magischen Gemmen in Britischen Museum I, II, London 2001. Mopsik Ch., Kabała, przeł. A. Szymanowski, Warszawa 2001. Morelon R., Wschodnia astronomia arabska od VIII do XI wieku. W: Historia nauki arabskiej red. R. Rashed, R. Morelon, I. Astronomia teoretyczna i stosowana, przeł. J. Danecki, J. Kozłowska, E. Orłowska, K. Pachniak, Warszawa 2000, s. 35–62. Mossakowski S., Treści dekoracji renesansowego pałacu na Wawelu. W: Renesans. Sztuka i ideolo gia, Warszawa 1976, s. 349–380. Ness L.J., Astrology and Judaism in Late Antiquity, Oxford, Ohio 1990. Newman W.R., The Summa perfectionis of Pseudo-Geber. A Critical Edition Translation and Study, Leiden, New York, Kn 1991. Owidiusz, Metamorfozy, przeł. A. Kamieńska i S. Stabryła, oprac. S. Stabryła, wyd. 2 zmien., Biblioteka Narodowa II 76, Wrocław 1995. Page S., Astrology in Medieval Manuscripts, Toronto 2002. Page S., Image-Magic Texts and Platonic Cosmology at St Augustine’s Canterbury, in the Late Middle Ages. W: Magic and Classical Tradition, ed. Ch. Burnett, W. Ryan, Warburg Institute Colloquia 7, London–Turin 2006, s. 69–87. Perrone Compagni V., Picatrix Latinus, concezioni filosofico-religiose e prassi magica, Medioevo, Rivista di storia della filosofia medievale I, 1975, s. 237–285. “Picatrix” das Ziel des Weisen von Pseudo-Mağriti, trans. into German from the Arabic by H. Ritter and M. Plessner, Studies of the Warburg Institute XXVII, London 1962. Picatrix. The Latin version of the Ghāyat Al-Hakīm, ed. D. Pingree, London 1986. Picatrix. Dalla versione latina del Ghāyat al-hakīm, a cura di P.A. Rossi, trad. di D. Arecco, I. Li Vigni, S. Zuffi, Milano 1999. Picatrix. Ghāyat al-hakīm. The Goal of the Wise, transl. from the Arabic by H. Atallah, ed. by W.J. Kiesel, Washington 2002. Picatrix: un traité de magie médiéval, trad., introd., notes B. Bakhouche, F. Fauquier et B. Pérez-Jean, Turnhout 2003. Pingree D., The Indian Iconography of the Decans and Horas, Journal of the Warburg and the Courtauld Institute XXVI, 1963 s. 223–254. Pingree D., The Indian and Pseudo-Indian Passages in Greek and Latin Astronomical and Astrologi-cal Texts, Viator 7, 1976, s. 172. Pingree D., Biographical and Bibliograhical Information on the Astrological Authorities Cited in the Commentary. W: The Yavanājataka of Sphujidhvaja, ed. trans. and com. D. Pingree, II, Harvard Oriental Series, ed. D.H. Ingalis, vol. 48, Cambridge, Mass., London 1978, s. 419–451. Pingree D., Some of the Sources of the Ghāyat Al-Hakīm, Journal of the Warburg and the Courtauld Institute XLIII, 1980 s. 1–15. Pingree D., Between the Ghāya and Picatrix I: the Spanish Version, Journal of the Warburg and the Courtauld Institute XLIV, 1981, s. 27–38. Pingree D., The Indian Iconography of the Decans and Horâs, Journal of the Warburg and the Courtauld Institute XLIV, 1981, s. 27–38. Pingree D., An Illustrated Greek Astronomical Manuscript, Journal of the Warburg and the Courtauld Institute XLV, 1982, s. 186. Pingree D., The Diffusion of Arabic Magical Texts in Western Europe. W: La diffusione delle scienze islamiche nel Medio Evo Europe, Eoma 1987, s. 57. Pingree D., Indian Planetary Images and the Tradition of Astral Magic, Journal of the Warburg and Courtauld Institute LXVI, 1989, s. 1–13. Pingree D., The Sābians of Harrān and the Classical Tradition, International Journal of the Classical Tradition 9/1, summer 2002, s. 8–35. Pingree D., From Hermes to Jabir and the Book of the Cow. W: Magic and the Classical Tradition, ed. Ch. Burnett, W. Rayan, Warburg Institute Colloquia 7, London–Turin 2006, s. 19–27. Plessner M., Die Stellung des Picatrix innerhalb des spanische Kultur. W: Actes du IXe Congrès International d’Histoire des Sciences, Barcelona 1959, s. 312–324. Plessner M., Summary. W: “Picatrix” das Ziel des Weisen von Pseudo-Mağriti, Studies of the War-burg Institute XXVII, London 1962, s. LVIII–LXXV. Pomniki Krakowa M. i S. Cerchw z tekstem F. Kopery, I–III, Krak–Warszawa 1904. Proklos, Elementy teologii, przeł. R. Sawa, wstęp i red. nauk. M. Dzielska, Warszawa 2002. Pseudo-Mağrītī Das Ziel des Weisen, hrsg. von H. Ritter, Leipzig, Berlin 1933. Rice D.S., Medieval Harran. Studies on its Topography and Monuments, Anatolian Studies II, 1952, s. 36–84. Ritter H., Picatrix, ein arabisches Handbuch hellenistischer Magie, Vorträge d. Bibliothek Warburg I, 1921/22. Ritter M., Einfhrung. W: “Picatrix” das Ziel des Weisen von Pseudo-Mağriti, Studies of the War-burg Institute XXVII, London 1962, s. XX–LXXV. Rosińska G., The Origin, Age and Perspectives of the World According to the 15th Century Cracow Astronomers, Kwartalnik Nauki i Techniki XLVII, 2002, s. 7–13. Saxl F., Beiträge zu einer Geschichte der Planetendarstellung im Orient und im Okzident, Der Islam III, 1912, s. 151–177. Saxl F., Verzeichnis astrologischer und mythologischer illustrierter Handschriften des lateinischen Mittelalters in rmischen Bibliotheken, Heidelberg 1915 [1]. Saxl F., Verzeichnis astrologischer und mythologischer illustrierter Handschriften des lateinischen Mittelalters in rischen Bibliotheken. Rinascimenti dell’antichità, Repertorium f Kunstwissenschaft 43, 1922, s. 230. Scott W., Hermetica. The Ancient Greek and Latin Writings which Contain Religious or Philosophic Teachings Ascribed to Hermes Trismegistus I, Boston 1985. Sermo de sacrilegia, Patrologia Latina, Supplementum IV, fasc. 2., col. 969–973. Sołtysiak A., Bogowie nocy. Motywy astralne w religiach starożytnej Mezopotamii, Krak 2003. Śnieżyńska-Stolot E., Ikonografia znak zodiaku i gwiazdozbior w średniowieczu, Krak 1994. Śnieżyńska-Stolot E., Ikonografia znak zodiaku i gwiazdozbior w rękopisach Albumasara, Krak 1997. Śnieżyńska-Stolot E., Ikonografia znak zodiaku i gwiazdozbior w rękopisie monachijskim Abrahama ibn Ezry, Krak 1998. Śnieżyńska-Stolot E., Ikonografia astrologiczna w średniowieczu. Stopnie znak zodiaku, wspłpraca i tłumaczenia J. Komorowska, Krak 2002. Śnieżyńska-Stolot E., Astrological Iconography in the Middle Ages. The Decanal Planets, cooperation and English translation by J. Komorowska, Krak 2003. Śnieżyńska-Stolot E., Zwierzęta na nagrobku Władysława Jagiełły, czyli jeszcze raz o ikonografii astrologicznej w średniowieczu. W: Artifex Doctus. Studia ofiarowane profesorowi Jerzemu Gadomskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. W. Bałus, W. Walanus, M. Walczak, Krak 2007, s. 107–117 Spier J., A Revival of Antique Magical Practice in Tenth-Century Constantinople. W: Magic and the Classical Tradition, ed. Ch. Burnett, W. Ryan, Warburg Institute Colloquia 7, London–Turin 2006, s. 29–36. Stein D., Palaeolithic Iconograph on Bronze Age Seals from the Mesopotamian Periphery. W: The Iconography of Cylinder Seals, ed. Ch. Burnett, J. Kraye, W. Ryan, Warburg Institute Colloquia, London–Turin 2006, s. 19–34. Tardieu M., Sābiens coraniques et ‘Sābiens’ de Harrān, Journal Asiatique 274/1–2, 1986, s. 1–44. The Yavanājataka of Sphujidhvaja, ed. trans. and com. D. Pingree, II, Harvard Oriental Series, ed. D.H. Ingalis, vol. 48, Cambridge, Mass., London 1978. Thābit ibn Qurra, De imaginibus, ed. F.J. Carmody. W: The Astronomical Works of Thābit ibn Qurra, Berkeley–Los Angeles 1960. Thomann J., The Name Picatrix Transcription or Translation, Journal of the Warburg and Courtauld Institute LIII, 1990, s. 289–296. Vernet J. i SamsJ., Rozw nauki arabskiej w Andaluzji. W: Historia nauki arabskiej, red. R. Rashed, R. Morelon, I. Astronomia teoretyczna i stosowana, przeł. J. Danecki, J. Kozłowska, E. Orłowska, K. Pachniak, Warszawa 2000, s. 265–292. Walker D.P., Spiritual and Demonic Magic from Ficino to Campanella, London 1958. Weill-Parot N., Les “images astrologiques” au Moyen Âge et á la Renaissance. Spéculatioms intellec tuelles et pratiques magiques (XIIe–XVe siècle), Paris 2002. Weill-Parot N., Contriving Classical Reference for Talismanic Magic in the Middle Ages and the Early Renaissance. W: Magic and the Classical Tradition, ed. Ch. Burnett, W.F. Ryan, Warburg Institute Colloquia 7, London–Turin 2006, s. 163–176. Wellesz E., An Early Al-Sūfi Manuscript in the Bodleian Library in Oxford. A Study an Islamic Con-stellation Images, Ars Orientalis III, 1959, s. 1–26. Yates F.A., Sztuka pamięci, przeł. W. Radwański, Warszawa 1977. Zambelli P., The Speculum Astronomiae and its Enigma. Astrology, Theology, and Science in Albert Magnus and his Contemporaries, Dordrecht, Boston 1992. Zathey J., Per la storia dell’ambiete magico-astrologico a Cracovia del Quattrocento. W: Magia, astrologia e religione nel rinascimento, Wrocław 1974, s. 99–109. Zorzi M., Presentation. W: Magia, alchimia, scienza dal ‘400 al ‘700. L’influsso di Ermete Trismegi-sto (Magic, Alchemy and Science 15th–18th Centuries. The Influence of Hermes Trismegistus), ed. C. Gilly, C. van Heertum, I, Venezia, Amsterdam 2002, s. 9–10. SUMMARY The book deals with the iconography of the planets and decanal planets in the Cracow manuscript of Picatrix Latinus (Jagiellonian Library, MS 793). The original, Arabic text, Ghāyat al-hakīm (“The Aim of the Sage”), was written in the 11th century in Spain by an anonymous Sabian from Harran. In 1258 Aegidius de Thebaldis of Parma translated it into Latin, using as a basis an earlier, Castilian, version by Yehuda ben Moshē (Picatrix Hispanus). The Cracow manuscript is the sole surviving illustrated example of this treatise, but it is not complete, as it contains only Books I and II (Chapters 1–11) included in manuscript 793 (ff. 171r.–197r.) along with other texts, astro-logical, alchemical, medical, and magical in character. The manuscript discussed here was written on paper in two different hands: in one from folio 171r. to the top verses of folio 186r., and in the other from folio 186r. to folio 189r. The second scribe also wrote the descriptions accompanying the miniatures (ff. 189v.–192r.); on the basis of the handwriting he has been identified with Piotr Gaszowiec, physician and astrologer, whose work De mutatione aëris. Regulae can be found on ff. 116v.–120v. of the dis-cussed text. At the bottom of folio 180r. (ill. 1) there is a freehand drawing of the three decanal planets of the zodiacal Taurus, made in red lead probably by one of the scribes. The main group of illustrations, only some of which are finished, is to be found at the end of the text (ff. 189v.–197r.); it comprises images of the planets (originally 28, 26 preserved; ills. 1–23) according to four iconographic traditions (ff. 189v.–192v.), as well as depictions of 36 decanal planets, following the system of Teucros of Babylon, in which Mars begins and ends the order of these planets (ff. 193r.–197r.; ills. 24–53). The watermarks on the paper used for the Cracow manuscript indicate the middle of the 15th century. The miniatures were executed by a professional illuminator who used patterns which he placed under the paper and traced out with a silver point or a fine brush and next laved with watercolours, this having been done up to the top of folio 192r. The style of these patterns points to Bohemian illuminating art of the late 14th or the early 15th century, which is additionally attested by the garments of figural representations. The miniatures may thus have been copied from the non-extant manuscript of Picatrix Latinus, produced in the scriptorium of Vacláv IV, king of Bohemia. In Bohemia, an interest in astrology at the royal court in Prague goes back to the second half of the 13th century, that is, to the time of Přemyslav Ottokar II, who re-ceived the first astrological manuscripts directly from Alfonso X el Sabio, king of Castile, Toledo, Le, and Galicia. In Vacláv II’s time astrologers reached Prague mainly from Toledo, one of them being Alvaro de Oviedo (d. 1299), the author of commentary on Averroës and of a compilation entitled De astronomia, written between 1270 and 1279. It may therefore be supposed that contacts between Prague and Toledo played an important role in the appearance of the manuscript of Picatrix Latinus in this part of Europe; the text was probably decorated with illuminations which were then copied but with stylistic modifications characteristic of successive epochs. Piotr Gaszowiec stayed in Prague in 1471, accompanying Ladislas the Jagiellonian, and there he may have acquired an illuminated manuscript of Picatrix Latinus, which he next had copied in Cracow certainly by someone connected with the Cracow University (ff. 171r.–186r.), as he was elected its rector twice. He copied subsequent folios and descriptions of miniatures himself, the work on the manuscript being interrupted by his death in 1474, which permits the dating of the Cracow manuscript between 1471 and 1474. The Planets There are four miniatures, 7–8 cm high, with images of the planets (Table 1), on each page, in the following arrangement: 1 3 2 4 According to the text of Picatrix Latinus, the iconography of the planets is based on four “opinions”: Liber spirituum et ymaginum (!) quem transtulit sapiens Picatrix, which is meant here to denote a philosopher’s name, Liber Beylus – a mythical work by the magus Apollonius of Tyana (c. 40 – c. 120), Lapidarium Mercurii – a collection of texts described as Corpus Hermeticum, writ-ten in 100 BC at the earliest or between the 1st and 3rd century, linked with the mythical Hermes Trismegistus, and “opinions of other sages”, or a collection of various texts, including those by Pseudo-Aristotle, Pseudo-Ptolemy, Tābit ibn Qurra, and Al-Kindī. In the iconography of the planets discussed the following depictions are distinguishable: human figures, scenes with humans and with humans and animals, as well as mixed human-animal shapes. In comparison with both the Arabic text, edited by H. Ritter and M. Plessner in German translation, and the Latin versions edited by D. Pin-gree these images are considerably simplified. Saturn (f. 189v.; 2, ill. 3), according to the Greek tradition, is an old man. Venus (f. 191r.; 4; f. 191v.; 1, 3, ills. 14, 15, 17) is depicted as a woman, but in the Munich manuscript of Al-Qazwini, whose text is a version of As-Sūfī’s work, also the Sun (f. 190v.; 4, ill.13) assumes a female form. The Moon is shown either as a woman (f. 192v.; 1, 2, ills. 22, 23) or, in keeping with the Oriental tradition, as a man (f. 192v.; 3, 4, ills. 22, 23). The representation of Mars (f. 190v.; 1, ill. 10) and also of the Moon (f. 192 v.; 4, ill. 23) as a king wearing a crown is untypical, as in astrological iconogra-phy such a depiction was attributed to the Sun. It visually recalls the image of Mars in a miniature in the Libro de Marte, Part V of a manuscript of Astromagia (Vatican, Reg. lat.1283a, f. 27a; ill. 22). The scenes in the iconography of the planets discussed here show groups of human figures or of humans and animals, the entwined nude figures of Mars and Venus (f. 190v; 2, ill 11) being a manifest reference to the Greek tradition. The figures riding in horse-drawn carts – a medieval interpretation of the Greek images of the planets in chariots, as depicted in the Aratee-type manuscripts (Leiden, Voss. Lat. Q.79, ff. 93v., 95v.) and described in Ovid’s Metamorphoses – represent: the Sun (f. 190v.; 4, ill. 13) and the Sun and Moon (f. 191r.; 3, ill. 20; 192v.; 4, ill. 23). The figures either standing, riding, or sitting on animals (Table II) are men, women or mixed forms on: a dragon (Saturn, f. 189v.; 4, ill. 5; Jupiter (f. 190r.; 2, 3, ills. 7, 8), a lion (Mars, f. 190v.; 3, ill. 12), and a stag (Venus, f. 191v.; 3, ill. 17) as well as birds such as an eagle (Jupiter, f. 190r.; 1, 4, ills. 6, 9) or a peacock (Mercury, f. 192r.; 4, ill. 21). Figures riding animals are known in the Hindu astrological iconography which is based on the older, Babylonian-Persian tradition. According to the orator Libanios (4th century), there were numerous such images in the temple of Harran (North Mesopota-mia), which were later incorporated into the Islamic iconography of the planets. Depictions of the figures either standing on or riding animals were used in the Harran astral magic, and also in genethliacal astrology, as they illustrate both the physical and psy-chic features of people born under particular planets. For the same reason, in the Western medieval tradition the planets standing on animals appeared on tombstones and tomb chests as effigies of the deceased with lions, dogs, dragons, etc. at their feet. From the end of the 14th century images of the planets riding animals functioned as representations of the seven deadly sins, a frequent element of medieval church poly-chrome. In the Cracow manuscript of Picatrix Latinus Saturn stands on a dog (189v; 3, ill. 4) or on a winged dragon (f. 189v.; 4, ill. 5). In the Latin text Saturn has an unius la-garii (id est racani), that is, a garment or a dragon under his feet, while in the Arabic text we find the word dabb, meaning a lizard or an otter. In Harran Saturn was de-picted on an elephant, in Hindu manuscripts, from the 12th century onwards, he rides a bird or a bull, while some Arabic illustrations show this planet standing on a tortoise or sitting on a creature which is half bull, half lizard. The discussed image of Saturn, standing on a dog and holding a fish in his raised hands (189v.; 3, ill. 4), is an exception in the iconography of this planet and may only be compared to an illustration in an Arabic astrological manuscript, unfortunately undated (Paris, arab. 2775, f. 79). Jupiter on an eagle in the Picatrix Latinus (f. 190r.; 1, 4, ills. 6, 9) represents the Greek tradition and is linked with the story of Ganymede, being so described in the Phainena by Aratus of Soloi and appearing as an illustration in the group of Arateetype manuscripts (Leiden, Voss. Lat. Q.79, f. 3v.). In the Hindu tradition Jupiter’s bird assumes the form of a goose or a sparrowhawk (garuda), but Jupiter may also stand on a frog or ride a gazelle. Mars riding a lion (f. 190v.; 3, ill. 12) appears in the Arabian “Book of Alexander’s Treasures” in the Escorial library (cat. no. 947) , written in the 10th century but known from a 14th century manuscript. The image of Mars as a man on a lion, with a raised sword and a human head in his left hand, occurs in the Hindu astrological iconography as well as in the Libro de Marte, that is, Part V of the Astromagia (Vatican, Reg. lat. 1283a, f. 27a). Venus (f. 191v.; 3, ill. 17) is shown on a stag, but in the Hindu tradition images of this planet as a woman on a frog or a lotus flower predominate. Mercury as a figure riding a peacock (f. 192r.; 4, ill. 21) occurs among the illustrations of As-Sūfī’s work, written in the 10th century and copied in an illustrated version in Syria in the 14th century, and then in the 12th century Hindu tradition, and as an illustration for the Libro de Mercurio, Part VI of the Astromagia (Vatican, Reg. lat. 1283a, f. 31a). The text in the Libro de Mercurio is anonymous; it contains prayers to the planet Mercury as it transits across successive signs of the Zodiac, the image of Mercury on a peacock illustrating these texts. Mercury on an eagle and its variety – Mercury on a peacock – was perhaps modelled on the images of Jupiter in the temple of Harran, and also on an illustration for the Arabian “Book of Alexander’s Treasures”. The Gnostics regarded a peacock as a symbol of resurrection, the Christians associated it with Christ, while the image of Mercury on a peacock refers to antique tradition ac-cording to which Hermes-Mercury was an accompanier of souls. The Moon (f. 192v.; 2, ill. 23) is a woman standing on two bulls, “the head of one of which is near the tail of the other”. The illustrator of the Cracow Picatrix Latinus simplified this description, showing a woman and the animals at her feet (f. 192v.; 2, ill. 23); however, from the point of view of astrological iconography this image goes back to Greek representations of the Moon in a chariot drawn by a pair of bulls. In Harran, the Moon would have been depicted as a woman on a stag, this type of image having been used in the Cracow manuscript to show the planet Venus. It should be emphasized that the figures standing on winged or many-headed drag-ons, depicting Saturn (f. 189v.; 4, ill. 5), Jupiter (f. 190r.; 2, 3, ills. 7, 8), the Sun (f. 191r.; 1, ill. 20), and the Moon (f. 192v.; 1, ill. 22), have no equivalents in Hindu texts, but may point to the Arabian tradition, as witnessed by the figure of Saturn standing on a dragon in Al-Qazwini. The occurrence of the various kinds of animals on which the same planets are sitting or standing seems to be connected with different translations of the texts, including those from Greek into Sanskrit and from Arabic into Castilian, which may have given rise to numerous errors in describing both animals and birds. One of the constellations, Draco, marks the North Pole and accompanies (paranatellon) the sign of the zodiacal Leo, the latter sign being the diurnal and the nocturnal house of the Sun, hence the possibility of interpreting the discussed image of the Sun standing on a dragon (f. 191r.; 1, ill. 20) on the basis of the tenets of astrology. The mixed human-animal shapes are the planets: Saturn with hoofed legs (f. 189v.; 1, ill. 2), described in the text as a raven-faced and camel-legged man, Jupiter as a lion-headed man with avian feet (f. 190r.; 2, ill. 7), Venus as a woman with the head and feet of an eagle (f. 191v.; 2, ill. 16), and Mercury as a man with eagle’s feet (f. 192r.; 2, ill. 21). In astrological iconography the figures with avian and animal heads are usually the images of Egyptian decans which determined nocturnal hours and which are known from Late Hellenistic objects such as the Bianchini tabula (2nd or 3rd century) or the astrological diptychs from Grand in the Vosges (4th century). According to this tradition, the avian-headed figures represent the second decan of Aries and the second de-can of Gemini, and are described in the Liber Hermetis, a Greek text written in Egypt in the 2nd century and translated into Latin in the 4th century. Moreover, the eagleheaded figure as the second decan of Aries appears in the Bianchini tabula. A comparison of the attributes held by the planets and of other elements by which they are identifiable (elements of attire, and accompanying objects or human and ani-mal figures: Table IV) reveals some discrepancy between the description in the Cracow manuscript of Picatrix Latinus and those in the Latin texts as well as in the translation of the Arabic text into German. Thus, taking the discussed miniatures as a starting point, a veil is a textile or a scroll, a comb may be called a stick, a scythe a sickle, and rays – fire or a round earthenware vessel. Such a variety of terms was, of course, the result of translations of the Arabic text of Ghāyat al-hakīm. This also concerns representations of animals, both real and fantastic ones, hence a cock may be called a hawk or a shell; a dog may bea dress or a lizard; and a dragon a vulture or an otter. It is also possible that this is linked with the Golden Chain, based on the geocentric cosmos, assigning to the seven planets minerals, animals, birds, and plants; hence the dog with Saturn standing on it could be replaced by a lizard and the dragon at Jupiter’s feet called an otter or a vulture. Among the attributes held by the planets a lance or a staff occurs most frequently (Saturn, Jupiter, the Sun, Mercury; f. 189v.; 1, ill. 2; f. 190r.; 2, 3, ills. 7, 8; f. 190v.; 4, ill. 13; f. 192r.; 1, 3, ills. 18, 19), and in the group of elements of attire – a crown (Mars, the Moon; f. 190v.; 1, ill. 10; f. 192v.; 4, ill. 23). Many of the attributes concur with the tradition of identifying the planets with the gods of ancient Greece: thus Mars wields a sword (f. 190v.; 1, 3, ills. 10, 12), and Venus holds a comb, an apple, or a flower (f. 191r.; 4; f. 191v.; 1, ills. 14, 15; f. 191v. 3, ill. 17). On the other hand, Saturn holding a staff (f. 189v.; 1, ill. 2), Jupiter with a veil (textile; f. 190r.; 1, 4, ills. 6, 9) and Mercury with a quill and scroll (f. 192r.; 4, ill. 21) may be a reference to the iconographic tradition preserved in Oriental manuscripts, where Mercury is depicted as a scribe. The attribution of animals and birds refers us again to the Golden Chain con-necting everything in the Cosmos, an eagle being linked with Jupiter, a raven with the Sun (Foebus), a cock with Mercury, a bull with the Moon, and a dragon with Saturn, Jupiter, the Sun, and the Moon. Among very rare attributes of Saturn is a fish in his hands (f. 189v.; 3, ill. 4), perhaps a transmutation of a rat, mouse or scorpion – the attributes of Saturn in Persian manuscripts. Other exceptional attributes of the planets are Jupiter’s nuts (f. 190r.; 4, ill. 9), a shield – a traditional attribute of Mars – held by the Sun (f. 191r.; 1, 3, ill. 20), and a human head as an attribute of Mars (f. 190v.; 3, ill. 12). In the Greek astrological iconography this last attribute was assigned to the constellation Perseus as the head of the Gorgon Medusa, while it appears as an attribute of Mars in the Hindu astrological iconography, in the miniatures illustrating Al- -Qazwini’s “Cosmography” (Munich, arab. 464, f. 16r.), and in the Astromagia (V. Libro de Marte; Vatican, Reg. lat.1283a, f. 27a). In the Persian tradition the head held by Mars is a lion’s head (this is why Mars may be shown riding a lion) or as the bloodcovered human head which he holds by the hair (Paris, Pers. 174, f. 110). The prototype of the image of Mars holding a sword and a human head would have been an iron statue of this planet in its temple at Harran. A mirror – a traditional attribute of Venus in both the West and the East – is as-signed here to the Luminaries, that is, the Sun (f. 190v.; 4, 191r.; 3, ills. 13, 20) and the Moon (192v.; 4, ill. 23). A comb is an attribute of Venus (f. 191v.; 1, ill. 15) and the Moon (f. 192v.; 4, ill. 23). The latter planet has been depicted as leaning on a staff (f. 192v.; 3, ill. 21) or rather a crutch, this referring to the western iconography of Saturn (Chronos), whose lameness was the effect of his being cast from heaven by Jupiter (Zeus). Neither the descriptions accompanying the miniatures in the Cracow manuscript nor other Latin texts of Picatrix Latinus nor the Ghāyat al-hakīm permits the elucidation of the signs on the shields held by the Sun (f. 191r.; 1, 3, ill. 20). They resemble the mason’s marks widely used in the Middle Ages. As these signs do not occur in the texts about the method of making talismans either, the question remains open as to whether the mason’s marks were originally graphic signs of the Sun, to be later adopted by masons, or whether it was the other way round. The form of these signs may only be an argument in dating the Cracow miniatures, suggesting that their prototype may have been executed in the 14th century. The Decanal Planets The images of 36 decanal planets (Table II), from 7 to 15.5 cm high, are shown in the arrangement of eight per folio (r, v), in two columns, in the following order: 1 3 2 1 2 1 3 2 These are the depictions of the planets which rule three parts - 10 degrees each - of successive signs of the zodiac, according to the system of Teucros, a Greek astrologer who lived in the 1st century in an Egyptian place called Babylon. Relevant as sources concerning the iconography of 36 decanal planets are the fol-lowing texts: the Ghāyat al-hakīm (11th century), or Picatrix Latinus, and the Astrolabium planum by Pietro d’ Abano, dating from c. 1314. Fragments of the Ghāyat alhakīm of particular importance here, which were translated in 1256 by Yehuda ben Moshē into Castilian, are included in the Lapidarium II (El Segundo Lapidario, Escorial, h.I.15). Starting out from the iconography of the decanal planets, we can distinguish three groups: Lapidarium II, a manuscript (Escorial, h. I. 15) written at the court of Alfonso X el Sabio after 1256, the Cracow manuscript of Picatrix Latinus (Krak 793) of 1471–1474, and the Astrolabium planum by Pietro d’Abano in the version of Johannes Angelus (Engel), an incunable published in 1488 in Augsburg. The images of decanal planets developed in Alexandria in the early 2nd century, the oldest extant example of this iconography being the Bianchini tabula in the Louvre, dated to the 2nd or 3rd century. In some cases the representations of decanal planets in the Escorial and the Cracow manuscript are concurrent in terms of typology; however, neither of these visual traditions found reflection in the third group of images, the old-est surviving example of which is the incunable Astrolabium planum of 1488. The visual traditions deriving from the Lapidarium II and from Pietro d’Abano’s Astrolabium planum are shown side by side in the double images of decanal planets in Abū Ma’šar’s Introductorium maius in astronomia, in Fendulus’s abridged version, and on the pages of a French manuscript (Paris, lat. 7344) recently dated to 1488 or 1490. Likewise, 11th and 12th century Arabian manuscripts exemplify an entirely different iconographic tradition, as do those executed in Baghdad in the 13th and 14th centuries, under Mongol rule, the sole point shared by them being the attribute of Mars in the form of a human head. The text of Picatrix Latinus includes descriptions of the decanal planets and the na-tivity prognostics associated with them, according to “sapientes Indi”. The origins of this iconography of decanal planets have been sought in the culture of the Harran or Sabian people, which spread to Andalusia in the 9th and 10th centuries, but one might discern in it some elements of the Indian astrological lore as well. Analysing the relation between the text and illustrations in the Escorial Lapidarium II (Escorial, h. I. 15) and those in the Cracow Picatrix Latinus, we found the illustrations of both the decanal planets and the planets in the latter manuscript to be simplified in comparison with the description. Thus, Saturn in the first decan of Leo, described as two figures (vir sordidis vestibus indutus; et ascendit cum eo figura domini equi), has been depicted as a man and two horses (f. 194v.; 1, ill. 32). The image of Mars in the third decan of Pisces: vir tristis et malarum cogitacionum… et ante se mulier et asinus ascendendo super eam, et in eius manu avis, has been reduced to a female figure and an ass which rests its forelegs on her shoulder (f. 197r.; 3, ill. 53). Saturn in the first decan of Pisces, described as a vir duo corpora habens, has been interpreted as two figures standing back to back (f. 197r.; 1, ill. 53), and the woman who …una tibia carens (the Sun in the second decan of Aries), as a woman showing her left leg (f. 193r.; 2, ill. 25). The discrepancies observed between the text and its illustration in the Cracow manuscript occurred for various reasons, one of them being probably the lack of knowledge of the antique tradition, hence, for instance, the description: eius corpus est simile corporis equi (Venus in the first decan of Cancer), referring to a centaur, has been illustrated as a man on all fours (f. 194r.; 1, ill. 30). Nor did the illustrator have any knowledge of exotic animals; consequently, the vir equitans supra camelum (the Sun in the second decan of Scorpio, f. 195v.; 2, ill. 51) is shown as a man riding an ass or a horse, while the vir similes figure cameli (the Moon in the second decan of Taurus, f. 193v.; 2, ill. 48) or the vir…corpore similes elephanti (Saturn in the third decan of Taurus, f. 193v.; 3, ill. 28) has assumed human-animal forms or those of humans on all fours. Also the illustrators of Bohemian astrological manuscripts of the late 14th or the early 15th century betray their lack of knowledge of the antique tradition when reproducing images of constellations, including Centaur, as witnessed, for instance, in the Principium sapientiae by Abraham ibn Ezra (Munich, Cim. 826, f. 12rf), which may bear out the hypothesis of the Bohemian origin of the Cracow manuscript. Likewise, the term vir Niger (Saturn in the second decan of Libra, f. 195r.; 2, ill. 50), as understood in the Lapidarium II, is the image of a Negro, whereas neither the illustrator of the Cracow manuscript nor the author of the illustrations in its supposed Bohemian prototype had such associations. Furthermore, there is a noticeable lack of understanding of the Arabic words which remained in the Latin translation by Aegidius de Thebaldis. This concerns the word cel-hafe, which appears in the description of the Moon as the decanal planet of the third de-can of Cancer. It denotes a tortoise and at the same time the constellation Lyra, as accord-ing to Greek mythology Apollo made his first lyre from the carapace of this animal; consequently, in medieval astrological manuscripts the constellation Lyra takes the form of a tortoise. In the Ghāyat al-hakīm we read about a man with tortoise’s legs, but the illustrator of the Cracow manuscript has shown a standing man (f. 194r.; 3, ill. 49). The term vir capellum in capite tenens (Saturn in the third decan of Sagittarius, f. 196r.; 3, ill. 41) may be a transformation of the Castilian word capiello, which was used in the Lapidarium II to describe thick hair. The image confirms such an interpretation, as the two men fighting each other are curly-haired. Among the 36 images of the decanal planets in the Cracow Picatrix Latinus seven repeat the types appearing in the Escorial Lapidarium II (Escorial, h. I. 15). These are: Mercury in the second decan of Cancer (a woman with a twig, f. 194r.; 2, ill. 49), Jupiter in the third decan of Libra (a man riding an ass or a horse, and a bear, f. 195v.; 3, ill. 51), Mars in the first decan of Scorpio (a man holding a lance and a human head, f. 195v.; 1, ill. 38), the Sun in the second decan of Scorpio (a man on a horse or an ass, holding a scorpion, f. 195v.; 2, ill. 51), Mercury in the first decan of Sagittarius (three human figures, f. 196r. 1, ill. 40), Jupiter in the first decan of Capricorn (a man with a twig and a bird, f. 196r.; 1, ill. 52), and the Sun in the third decan of Capricorn (a man with an open book, and a fish’s tail, f. 196v.; 3, ill. 43). We may presume that as the planets in the Astromagia (Vatican, Reg. lat. 1283a), so the images of decanal planets in the Escorial Lapidarium II reflect those which decorated the non-extant illustrated manuscript of Picatrix Hispanus, produced in the second half of the 13th century, because this text, or its compilation, can be found in both of the mentioned works. In view of the fact that only few types of these images are shared by the Escorial Lapidarium II and the Cracow Picatrix Latinus, it may be supposed that there once existed yet another collection of images of decanal planets, now lost, which accompanied the Latin text and which was executed at the same time and in the same place, thus being linked with the scriptorium at the court of Alfonso X el Sabio. Following the astrological iconographic tradition, one can distinguish in the images of the decanal planets representations of animals and humans, scenes composed of humans and of humans and animals, as well as mixed, anthropo-zoomorphic forms. Only Venus as the decanal planet of the third decan of Scorpio is shown as two ani-mals – a horse and a hare (f. 195v.; 3, ill. 39). The scenes involve two, exceptionally three, human figures and groups of humans and animals, particularly notable being the twice-repeated image of a woman and a man who holds her by the wrist (Mercury in the third decan of Virgo, f. 195r.; 3, ill. 50; the Moon in the third decan of Aquarius, f. 197r.; 3, ill. 46). In the above-discussed iconography of the planets figures standing on animals or sitting on birds predominate, while only Mars (f. 190v.; 3, ill. 12) and Venus (f. 191v.; 3; ill. 17) are shown riding animals, whereas among the decanal planets these are Jupiter in the third decan of Libra (f. 195v.; 3, ill. 51) and the Sun in the second decan of Scorpio (f. 195v.; 2, ill. 51). The human-animal forms occur among the planets as im-ages of Saturn (f. 189v.; 1, ill. 2), Jupiter (f. 190r.; 2, ill. 7), Venus (f. 191v.; 2, ill. 16), and Mercury (f. 192r.; 2, ill. 21), and among the decanal planets as images of Saturn in the third decan of Taurus (f. 193v.; 3, ill. 28) and Mars in the second decan of Gemini (f. 193v.; 2, ill. 29). Representations of Mars in the second decan of Gemini (f. 193v.; 2, ill. 29) and of Saturn in the first decan of Pisces (f. 197r.; 1, ill. 53) point to their connection with the iconography of Egyptian decans and of the decanal planets as described by Yavanesvara, an Indian astrologer who in 149–150 translated a Hellenistic astrological manuscript, now lost, into Sanskrit. There is, for instance, a characteristic depiction of Jupiter in the first decan of Gemini (f. 193v.; 1, ill. 48), described as magistra suendi and illustrated as a woman holding open scissors in her hand. The Sun in the second decan of Aries (f. 193r.; 2, ill. 25), which the illuminator rep-resented as a woman who with a gesture of a medieval prostitute lifts her dress to ex-pose her left leg, in the Astrolabium planum of Johannes Angelus depicts the 11th de-gree of Leo. It is in this degree that the constellation Andromeda emerges and, according to description, this is a woman showing her womb. As well as images of the decanal planets, the Astrolabium planum of Johannes An-gelus contains a complete iconography of 360 degrees of zodiacal signs, the text itself being a reprint of Pietro d’Abano’s Astrolabium planum, written before 1314 and probably illustrated. The oldest extant images of the degrees of signs of the zodiac can be found in a manuscript of Libro de los paranatellonta by Pseudo-Pythagoras, which forms part of the earlier-mentioned Astromagia (Vatican, Reg. lat. 1283a, f. 1v.–8v.). Saturn in the third decan of Sagittarius, shown as two men one of whom is stab-bing the other with a sword (f. 196r.; 3, ill. 41), is also the image of the 22nd degree of Sagittarius, in which Perseus emerges and which is ruled by the planet Saturn, this degree being illustrated in the Libro de los paranatellonta by Pseudo-Pythagoras (Vatican, Reg. lat. 1283a, f. 8v.) and in Engel’s Astrolabium planum. The depiction of the Moon as the first decan of Libra (f. 195r,; 1, ill. 37) resembles that of the 18th degree of Sagittarius in Engel’s Astrolabium planum, except that the man holds a bird by the tail and not by the legs, and in the other hand holds a torch instead of a lance (Śnieżyńska-Stolot 2002, p. 123, ill. 83). A number of image types in the Cracow manuscript go back to medieval Christian iconography, such as the representation of Mercury in the first decan of Taurus (f. 193r.; 1, ill. 27), which clearly repeats the image of the Virgin and Child in the Bo-hemian type of Marian depictions originating from the Virgin of Roudnice, dated be-tween 1380 and 1390, this indicating the links of the Cracow illustration with Bohe-mian art of the late 14th or the early 15th century. Certain types of astrological images may have penetrated into Christian iconography, for instance, a woman holding a pomegranate, or the Sun in the first decan of Virgo (f. 194v.; 1, ill. 35). It was under this sign of the zodiac, according to the medieval mnemonic rule: fibula, ratio, veritas, figura, that the Virgin Mary was memorized, hence a pomegranate as a medieval at-tribute of Mary. The names of the attributes of the decanal planets and of the planets differ from those represented in the miniatures. A veil (Venus in the first decan of Aquarius, 196v.; 1, ill. 44) appears in the text as a peacock. A twig (Mercury in the second decan of Cancer, f. 194r.; 2, ill. 49, Mars in the third decan of Leo, f. 194v.; 3, ill. 34, Jupiter in the first decan of Capricorn, f. 196r.; 1, ill. 52) is described either as a water lily or as fruit, and meat, and in one case as a reed. Among particularly frequent attributes of the planets and decanal planets, sometimes occurring only in descriptions, is a crown (Mars, ill. 10, the Sun, Mercury, the Moon, ill. 23), in the case of decanal planets occasionally defined as a crown of silk or myrtle (Mars in the second decan of Gemini, f. 193v.; 2, ill. 29, Mercury in the second decan of Cancer and in the second decan of Aquarius, f. 194r.; 2, 196v.; 2, ills. 49, 45, Jupiter in the second decan of Leo and in the third decan of Libra, f. 194v.; 2, 195v.; 3, ills. 33, 51). The crown adorns images of various decanal planets, but all of them ap-pear in the second decan of a zodiacal sign, which in all likelihood was to accentuate their central position in relation to those ruling the first and the third decan of the sign. The attributes of decanal planets in the Cracow manuscript and in other iconographic sources are derived from those of Egyptian decans: a snake, sceptre, and ankh-cross, the last of them having later been transformed into a circle, flask, jug, or knot, and also into a sword, key or crossbow. Some of them refer to the attributes of the mythological prototypes of the planets, such as the sword of Mars. A lance is an ex-ceptionally frequent attribute of the planets (Saturn, Jupiter, the Sun, Mercury; f. 189v.; 1, ill. 2; 189v.; 4, ill. 5; 190r.; 2, ill. 7; 190r.; 3, ill. 8; 192r; 1, ill. 18; 192r.; 3, ill. 19) and the decanal planets (Mars in the first decan of Scorpio, f. 195v.; 1, ill. 38, the Moon in the first decan of Libra, f. 195r.; 1, ill. 37). A comparison of the attributes of the planets and decanal planets (Table IV) shows that attributes in astrological iconography do not permit the accurate identification of an image. Exceptions here may be a human head, an attribute of Mars as a planet (ill. 12) and as a decanal planet (Mars in the first decan of Scorpio, ill. 38) – the tradition of this image going back to that of Mars in Harran – and a bird (the Moon and the Moon in the first decan of Libra, ills. 22, 37). As well as metals, minerals, animals, and plants, the colours attributed to particular planets (Table V) are described in Book III of the Picatrix Latinus, Chapters 1 and 2 (Picatrix 1986, pp. 90–95). However, unlike descriptions of the decanal planets, those of the planets lack references to the colours of their bodies or attire. In the group of finished miniatures of the planets in the Cracow Picatrix Latinus, those wearing pink garments predominate (Saturn, Jupiter, Mars, the Sun, Venus), the clothes of some are blue (Saturn, Mars, the Sun, Mercury), while only very few are dressed in green (Saturn, Venus). In some cases these colours correspond to those traditionally assigned to the planets, for instance, blue to Mercury or green to Venus, although in the medieval Oriental tradition green was also the colour of the Moon. Nevertheless, the majority of examples suggest that the colours of the planets in the Cracow manuscript did not so much follow astrological principles as were the result of formal preferences. The frequent use of pink is one more indication of some links with the Bohemian miniatures executed at the court of Vacláv IV, as is attested by a com-parison with a manuscript of Abraham ibn Ezra’s Principium sapientiae (Munich, Clm. 826, f. 14vc, 17rf). In the descriptions of the colours of decanal planets from one to three colours are mentioned (Table V), but the images themselves have been left in drawing. According to descriptions in Book III, Chapter 3, these colours concern the decanal planets de-scribed in the order of zodiacal signs. In a few instances these colours agree with the descriptions of the colours of decanal planets in Book II, Chapter 11 (the Moon in the second decan of Taurus, the Moon in the third decan of Cancer, Saturn in the second decan of Libra, Saturn in the third decan of Sagittarius), but in the remaining ones they either diverge from the text or are larger in number (e.g. Mars in the first decan of Ar-ies: white, black, red; Mercury in the first decan of Sagittarius: yellow, white, red), which shows that as well as using Abū Ma’šar’s text in the Ghāyat al-hakīm, the author of the manuscript also drew on another tradition. In the group of miniatures of the Cracow Picatrix Latinus, the oldest visual tradition seems to be represented by Mercury as a decanal planet in the first decan of Sagittarius (f. 196r.; 1, ill. 40), depicted as three nude figures which are known from the image on a Mesopotamian intaglio from Tepe Gawra (North Iraque), dated to 5 000 BC. Furthermore, in terms of visual tradition, one of the oldest images is the Moon as a man, both as a planet (f. 192v.; 3, 4, ills. 22, 23) and as a decanal planet (f. 195r.; 1, ill. 37; 196r.; 2, ill. 52), which refers to the iconography of the god Nannar-Sin, worshipped in Ur and Harran 2 000 years BC. The Moon as a man named Al-Qamar was also worshipped in India, and in the 4th century Firmicus Maternus described this planet as a “white man”. The Sun in the second decan of Scorpio, or a man with a scorpion in his hand (f. 195v.; 2, ill. 51), in terms of visual tradition resembles the drawing on a cylinder seal from Tell Mozan, Early Syrian in style, dated to 3 000 BC. The Moon as a man with a bird on his head (f. 192v.; 3, ill. 22) originates from the images of the god Mēn worshipped in Anatolia, whom the Romans called Lunus and who was depicted with a cock on his head. Among the images with a long tradition may be counted Jupiter as a figure with a lion’s head and avian feet, standing on a dragon (f. 190r.; 2, ill. 7). In the Late-Hellenistic tradition, in Asia Minor referring to Zoroastrianism (3rd century BC), side by side with Mithras also Zurvan was worshipped, the latter being represented as a man with a lion’s head, with a reptile coiled round his body, and who is holding either a sceptre, a torch or a key. Zurvan is believed to be the prototype of Chronos, that is, Saturn, hence perhaps the presence of Saturn standing on a dragon in the Ghāyat alhakīm, in the Cracow manuscript of Picatrix Latinus (ill. 4), and in Al-Qazwini. The depiction of Mars riding a lion (f. 190v.; 3, ill. 12) has an equally long-standing tradition. One of the oldest images is an intaglio in dark-green jasper, dating from the 3rd century, with a Greek inscription on the back. Depictions of Mars on a lion or accompanied by a lion are also to be found in the earlier-mentioned Arabian “Book of Alexander’s Treasures”, known from a 14th century copy, on small metal objects of Mesopotamian and Assyrian provenance, and in a Persian work of 1272 by Nasir al-di Muhammed, dealing with talismanic magic (Paris, Pers. 174, f. 110). A lion was the attribute of the Sumerian god Nergal, the prototype of the planet Mars, but also of Saturn; hence, according to the visual tradition of the decanal planets – exemplified in Engel’s Astrolabium planum – Saturn as the planet of the first decan of Leo would be depicted as a human figure riding a lion. The image of Mercury riding a peacock (f. 192r.; 4, ill. 21), which is to be found in the “Book of Alexander’s Treasures” and in the illustrations of As-Sūfī’s text, was linked with the Arabic celestial iconography. The picture of Mars as a king (f. 190v.; 1, ill. 10), wearing a crown and holding a sword in his hand, is an exception, as it is only known from descriptions in the Ghāyat al-hakīm and from the miniature in the Cracow Picatrix Latinus. The Cracow Picatrix Latinus and the Munich manuscript of Al-Qazwini share the representation of the Sun as a woman (f. 190v.; 4, ill. 13) and a number of small elements, including a tall conical cap on Saturn’s head (f. 189v.; 1, ill. 2; Caiozzo 2003, pp. 161, 162, ills. 96, 99). Venus as a human figure with a bird’s head (f. 191v.; 2, ill. 16) is a manifest ref-erence to a Neo-Assyrian, alabaster relief from Ashurnasirpal II’s palace in Nimrud, described as Genius and dated between 883 and 859 BC (London, British Museum a NE 124583). Likewise, a sword or a lance and a human head, that is, the head of the Gorgon Medusa, which As-Sūfī calls the head of the daimon Ghūl (Hāmil ras’s al-Ghūl), the attributes of Mars (f. 190v.; 3, ill. 12) – also as a decanal planet (f. 195v.; 1, ill. 38) – can be found in Abū Ma’šar’s Kitāb al-mawālīd, written in the 9th century but known from late-14th century illustrated manuscripts, in small 12th and 13th century art objects of Iranian origin, and in the illustrated manuscripts of Al-Qazwini, although this tradition goes back to the Greco-Roman period. The Gorgon Medusa’s head, a traditional attribute of the constellation Perseus, came to be associated with the planet Mars in Harran, a centre of the special cult of the daimon Ghūl (Ğurğās), where the Sabians were called “worshippers of the head” because of numerous such images, usually carved in coral. Nuts, associated with the celebration of Saturnalia in ancient Rome, thus with the planet Saturn, here, as an attribute of Jupiter (f. 190r.; 4, ill. 9), are something exceptional. Furthermore, the images of Venus are at variance with the Oriental tradition adopted by Islam, as her attributes are an apple (ills. 14, 15) and a comb (ill. 15) in-stead of musical instruments popular in that tradition. It should finally be stated that the iconography of the planets, and of the decanal planets as well, which has been compiled in the Picatrix Latinus, may have developed in Harran between the 8th and 10th century as a chain of links between the Babylonian, Indian, Greek, Hellenistic and Late-Hellenistic traditions. One should not overestimate the contribution of As-Sūfī’s work to the development of astrological iconography, as he drew on Aratee-type manuscripts which existed in a great many copies in Byzantium in the 9th century. After the Sabians of Harran converted to Islam, the images of the planets and decanal planets were adopted by this culture and made their way to the West through metal talismans. A crucial role in this respect was played by Andalusia, where in all likelihood the text of Ghāyat al-hakīm was written, and by the court of Alfonso X el Sabio in Toledo, where in 1258 the Ghāyat al-hakīm was translated into Latin and where the first illustrations were executed. We know that there was a scriptorium at the court of Alfonso X, in which also some Italian illuminators were employed; it produced miniatures for numerous manuscripts, including astrological books. In turn, intermediate links for the influence of astrological iconography as described in the Ghāyat al-hakīm were the descriptions of the seven planets in the Corpus geberianum, written in the 12th century or perhaps only translated from Arabic into Latin then, hypothetically ascribed to Jābir ibn Hayyān, along with “The Book of Alfonso X’s Lapidarium”, Ajā’ ib al-makhlūgāt, preserved as a copy in a Persian manuscript, and two 12th century manuscripts: Fakhr al-Din al-Razi and D’Ibn Wahshiyya’s Al-Filāha al-nabatiyya. A further dissemination of this iconography of the planets and decanal plan-ets in Central Europe seems to have been decided by direct relations between Toledo and Prague in the second half of the 13th century, and in the 14th and 15th centuries by those between Cracow and Prague, from where the prototype of the Cracow manuscript of Picatrix Latinus was probably brought. The types of imagery relating to the planets and decanal planets, established within the iconography discussed here, recur in medieval astrological iconography as depictions of the degrees of zodiacal signs (Table VI). In the group of the planets the most numerous images represent: Mercury with a lance (ill. 18; 1st degree of Scorpio, 4th degree of Sagittarius, 25th degree of Aquarius), Jupiter on an eagle (ills. 6, 9; 25th degree of Virgo), Mars on a lion (ill. 12, 7th degree of Leo), Mercury with a cock (ill. 19; 16th degree of Pisces). Much more frequent are the images of the decanal planets, such as: A man with an open book (the Sun in the third decan of Capricorn, ill. 43, and 25th degree of Gemini, 3rd degree of Virgo, 14th degree of Sagittarius, and 21st degree of Capricorn); A woman and a man who is holding her hand (Mercury in the third decan of Virgo, ill. 50; the Moon in the third decan of Aquarius, ill. 46, and 1st degree of Cancer, 29th degree of Leo; Two fighting men (Saturn in the third decan of Sagittarius, ill. 41, and 22nd degree of Sagittarius, 21st degree of Pisces); A man with a crossbow (Mars in the second decan of Gemini, ill. 29; Jupiter in the second decan of Leo, ill. 33, and 8th degree of Aries). Unlike the illustrations in the astrological books by Aratus of Soloi, Ptolemy, or Michael Scotus, the images of 28 planets and 36 decanal planets described in the Ghāyat al-hakīm and illustrated in the Cracow Picatrix Latinus do not supplement the texts but are meant to serve knowledge (sciencia!) of the stars, that is, nigromancy (nigromantia). This knowledge, which in the Arabic text is termed sihr (magic in the broad sense of the term), is divided into a theoretical and a practical part. The images dis-cussed here belong to the latter part (… pars istius sciencie est in practica), thus to astral magic, also called sympathetic, talismanic or Harran magic, which was to trans-mit the divine spirit (pneumata; daimonia) by means of astrological depictions. Nigromancy was a kind of lore going back to Late-Platonic natural philosophy; practised in Harran from the 8th to 10th centuries, it was based on the principle of emanation and humoral medicine, from the time of Albert the Great and St Thomas Aqui-nas called occultism, in which minerals, plants, and animals played the main role. The attitude to nigromancy in the Middle Ages was ambivalent: in the 12th century, in Spain Pedro Alfonso included it among the seven liberal arts, Dominic Gundissalinus, a canon of Segovia, and Daniel de Morley, bishop of Norwich, defined it as a “secundum physicam”, and William of Auvergne (1180–1249) as natural magic. At the same time nigromancy was called black magic and as such condemned in 1395 by Nicolas Eymerich in his work Contra astrologos et nigromanticos. In the Ghāyat al-hakīm and Picatrix Latinus there appear the names arkān, al-iksis or elixir to denote the four elements which were transmitters of power themselves, as well as the words tilasm, tlsm or telsam to denote an astrological image, or talisman. Amulets – another category in magical practices – are described in the Ghāyat alhakīm as al-Amatis and in the Picatrix Latinus simply as stones. An astrological image (imago) on a talisman, executed on a suitable material and at the appropriate time, through its shape and inscription served to attract the spiritual force of a particular planet to the Earth and to integrate it with earthly activity by the agency of a magician or his client. Talismans, combining matter (hyle) and form, performed an apotropaic, optative or active-magical function, and they were also used to liberate from universal and individual astral determinism. In the Picatrix Latinus, under the image of Mars and Venus (f. 190v.; 2, ill. 11) we find information that it has great power and is very effective, this heralding the next part of Chapter 10, Book II, which describes methods of making talismans, that is, images of the planets, which had to be engraved – together with inscriptions – on ap-propriate minerals, as well as the time of their execution and their working. Comparing the above-discussed images of the planets in the Cracow Picatrix Latinus with the talismans described in this manuscript, it must be stated that they co-incide in a few cases only. These are depictions of: Jupiter on an eagle (f. 190r.; 1, ills. 6, 9); Mars on a lion (f. 191v.; 3, ill. 12); The Sun as a woman in a cart pulled by four horses (f. 190v.; 4, ill. 13); The Moon as a woman standing on a bull and a goat (f. 193v.; 2, ill. 23); Two images of Venus: a woman holding an apple and a comb (ill. 15) and a man with an eagle’s head and feet (ill. 16), were put together on one talisman, while the image of the Sun as a king seated on a cathedra and accompanied by a raven is known from a description only. The discrepancy between the described talismans and the illustrations of the planets in the Cracow manuscript of Picatrix Latinus points to the parallel existence of a liter-ary and a visual tradition, perhaps going back to the images of the planets of Mesopotamian provenance, which – as the depiction of Mars with a sword and a human head – were once in the temples of Harran, and were subsequently placed on talismans. Only two tablet-shaped talismans of Egyptian origin, now kept in the British Museum (OA+2608; OA+2609), have so far been found which bear the planets described in the Picatrix Latinus. One of them shows Mars on a lion, with a lance in his hand (f. 190v.; 3, ill. 12), probably made in the 12th century, and the other Jupiter as a man with a lion’s head (f. 190r.; 2, ill. 6), dated to the 15th century. The talismans in the Ghāyat al-hakīm carry various inscriptions (figure, karacteres!), which are transformations of the Arabic or Semitic alphabet and which can also be seen on the talismans in the British Museum. Among the miniatures in the Cracow Picatrix Latinus only the image of Venus (f. 191v.; 1, ill. 15) is accompanied by the inscription that appears in the text; this is the word ΟΛΟΙΟΛ. The geometrized signs of these alphabets encourage the supposition that from them are derived those placed on the shields of two images of the Sun in the Cracow Picatrix Latinus (f. 191r.; 1, 3, ill. 20), which are also encountered as medieval mason’s marks. The images of the planets, corresponding to the described talismans and executed on appropriate minerals at a predetermined time, bring definite effects. Thus: Jupiter on an eagle (ills. 6, 9), cut on rock crystal, at the hour of the Ascendant and Exaltation of Jupiter, brings the favourable attitude of Church officials and judges. Mars on a lion (ill. 12), with a sword and a human head in his hands, on diamond, made in the second decan of Aries and at the hour of Exaltation of Mars, bestows power to do evil and good, but more energy to do evil. The Sun as a king seated on a cathedra in company with a raven, on ruby, exe-cuted at the hour of Exaltation of the Sun, will cause the king who will wear this stone to defeat all others. The Sun as a woman riding in a cart (ill. 13), holding a mirror and a whip, on diamond, executed at the hour of Exaltation of the Sun, will cause the user of this talisman to be respected by every one he will meet. Venus as a man with an eagle’s head and feet (ill. 16), holding an orb and a comb inscribed ΟΛΟІΟΛ, on ruby (corundum), will cause the wearer of this talisman to be loved by everybody and always to laugh and be merry. Mercury as a man with eagle’s feet (ill. 21), seated on a throne, with a cock on his head, executed at the hour of Exaltation of Mercury, on emerald or green chrysolite, will cause the release of a prisoner. The Moon depicted as a woman standing on a bull and a goat (ill. 23), on rock crystal, when placed in a dovecot will make many pigeons flock there. It seems that the images of decanal planets were not depicted on talismans because they cannot be seen in the sky, so they could not enter a direct relation with the mate-rial from which a talisman was made; however, they were used to determine the time of manufacturing a talisman. The images of decanal planets in the Cracow Picatrix Latinus and in other sources were thus of mnemonic importance, in other words, they served to visually memorize the time of execution of a talisman; e.g. the image of a Woman who shows her left leg (the Sun as the planet of the second decan of Aries, ill. 25) is a mnemonic depiction of the time when diamond should be carved with the image of Mars on a lion (ill. 12), with a sword and a human head in his hands. The use of talismans is closely related to philosophical-religious issues and to magic as the epistemological conclusion (conclusio) of philosophical theories. In the period of Late Platonism astral magic was given a theoretical foundation by Proclus (410–485). According to Late-Platonic philosophical thought, all power comes from the One, or the Good, hence the possibility of carrying out magical operations without a reference to the power of an evil spirit. Astral magic was private manipulation in character, but also ritual magic is known which originated in Babylon; the Sabians of Harran practised private rituals and knew public liturgy connected with each of the planets, hence the term Harran magic. There exist some works devoted to the production of talismans, in accordance with the shape and material assigned to particular planets, and – as follows from references in the lives of Pythagoras and Apollonius of Tyana, written in the 4th century – in Greece and India the images of the planets were engraved on rings which functioned as talismans as well as seals. However, talismans in the form of large bronze statues, which were said to have been erected in various towns by Apollonius of Tyana and which were described by Pseudo-Justin and Al-Qazwini, represented animals, birds, and insects, that is, the signs of the zodiac and constellations. The attitude of the ancients to the use of talismans was ambivalent, but this is the issue connected with the overall vision of the world and man, the Hermetic World-soul (anima mundi), the cosmological principle of harmony and sympathy, and a mirror-image on the Earth of the Platonic ideas which – understood as the constellations and planets in the sky – were a point of departure for talismanic techniques. Comparing the magic practised in the Roman Empire with that described in the Ghāyat al-hakīm, it is emphasized that prayers to the planets or to the angels ruling them, serving to animate talismans, appear there alongside the talismans filled with celestial power thanks to the rays descending from heaven to earth. This is the effect of its being a compilation, whose author drew in equal measure on Late-Platonic thought and on the tradition developed in the Near East in the 9th and 10th centuries and presented in a treatise by Al-Kindī (d. c. 873), entitled De radis sive theorica artium magicarum, in Thābit ibn Qurra’s De imaginibus, and in a group of Arabic manuscripts devoted to magic (kitāb al-Istāmatīs). The attitude of the Christians to the use of talismans was as ambivalent as that of the ancients, some Christian theologians of the first centuries, with a background in the ancient pandeia, accepting the use of talismans, as is attested in Pseudo-Justin’s Quaestiones et responsiones ad Ortodoxos, dating from the beginning of the 5th cen-tury. Contrary to earlier opinions, it should be pointed out that talismanic magic had been known in Western Europe before the Arabs reached the Iberian Peninsula, as it met with condemnation as early as the 8th century – witness the Sermo de sacrilegia. In the first half of the 13th century William of Auvergne regarded the use of talismans as idolatry, but at the same time Toledo became a centre of “knowledge of images”. In the first half of the 14th century Johannes Eschuid (or Aschenden), a member of Merton College in Oxford, considered knowledge of talismans to be an integral part of one of the liberal arts – astrology. Great importance was attached to the treatise Speculum astronomie, whose anonymous author distinguished two categories of talismans, but dissociated himself from the use of the imago astronomica placed on rings and seals in accordance with astronomical observations. This especially applies to the images ac-cording to the “opinions” of Apollonius of Tyana and Hermes Trismegistus, that is, those included in the Ghāyat al-hakīm and the Picatrix Latinus. Moreover, the use of the magical alphabet and esoteric symbols is condemned in the Speculum astronomie; perhaps this is why such inscriptions contained in the text of Picatrix Latinus appear in the miniatures of the Cracow manuscript only once (191v.; 1, ill. 15). On the other hand, the Christians were allowed to use talismans which the author of the Speculum astronomie defines as astrological images, referring to two works: Thābit ibn Qurra’s De imaginibus and Pseudo-Ptolemy’s Opus imaginum, both of which approach the question of talismans from a “rationalistic”, “purely astrological” point of view and are cited in the Ghāyat al-hakīm and the Picatrix Latinus. According to the author of the Speculum astronomie, the text of Picatrix Latinus may have been treated by the Chris-tians ambivalently and they may have used talismans on the basis of the “opinions of other sages”. These would have been the images known from the Cracow manuscript: Saturn on a dragon (f. 189v.;4, ill. 5), Jupiter on an eagle (f. 190r.; 4, ill. 9), Mars on a lion (f. 190v.; 3, ill. 12), the Sun as a man in a cart pulled by four horses (f. 191r.; 3, ill. 20), Venus on a stag (f. 191v.; 3, ill. 17); Mercury on a peacock (f. 192r.; 4, ill. 21); the Moon as a man in a cart pulled by four horses (f. 192v.; 4, ill. 23), three of which (Saturn on a dragon, Mars on a lion, and Mercury on a peacock) represent the oldest iconographic tradition. As in antiquity, lapidaria were of crucial importance to the production of talismans, the Lapidarium Mercurii being mentioned in the Picatrix Latinus. A talisman with the image of Mars on a lion (ill. 12), described in this manuscript, appears repeatedly in Gnostic lapidaria. The number of lapidaria increased in subsequent centuries; one of them, formed between 1266 and 1305, was linked with Vacláv II, king of Bohemia, who employed Alvaro of Oviedo, a Toledan astrologer. The 12th and 13th centuries saw the marked growth of interest in talismans in con-nection with their medicinal role, as is attested in the works of Pietro d’Abano, Arnold of Villanova, rector of the university of Montpellier, who wrote De sigillis, and Leopold of Austria, this interest yet increasing in the 14th century on account of the spreading plague. The old manuscripts on talismans, including the Picatrix Latinus, were copied again; significantly, as many as 20 extant copies made in Italy date from the 15th century. The principle of attributing metals, minerals, plants, and animals as a reflection of cosmic harmony found expression in ancient medicine, hence the additional, magical– medicinal, role of talismans. The use of talismans in medieval medicine was related to goetian medicine and to the school of magic at Toledo, where the Kyranides (Cyranides) codex was copied; this was a compilation treatise on medicine and talismanic magic, translated from Greek into Latin in 1169 by Pascal of Rome. Other works of this kind are: the Secretum secretorum, the Liber sigillorum written in the mid-12th century by a Jew named Theel, and the Compendium medicinalis astrologiae by the Dominican Niccolo da Paganica, of 1330. Nevertheless, it was the university of Montpellier that played a pivotal role in teaching this method of treatment. Talismans were used by Jewish and Christian doctors, medicinal “seals” usually bearing Perseus with the head of the Gorgon Medusa or the head of Medusa alone, images of zodiacal signs, mainly Aries which protected against a plague, next Pisces, and also Scorpio or Leo, the last two signs being used by Arnold of Villanova and Pietro d’Abano. The “seals” with images of Pisces, as well as those of Leo accompanied by the inscription Ehoel, Sanctus Jacobus, Vicit Leo de tribu Juda, are mentioned by Guy de Chauliac (d. 1368) in his Chirurgia magna (1363). Saturn on a bull with a lizard’s tail (according to the Picatrix Latinus, on a dragon, f. 189v.; 4, ill. 5) was a talisman strengthening nerves and potency, while Mercury on an eagle (according to the Picatrix Latinus, on a peacock, f. 192r.; 4, ill. 21) cured epilepsy and melancholy. In the Middle Ages an interest in magic, especially in the text of Picatrix Latinus, was of theoretical rather than practical nature; on the other hand, we know that astrologers and nigromancers would produce talismans, among them being Guido Bonatti and also Simon de Phares, the author of the Elucidaire and in the mid-1490s lecturer in the Faculty of Theology at the University of Paris. However, it must be remembered that the execution of talismans, even the simplest ones – cut in metal – required some tech-nical skill, so an astrologer had to employ an engraver or even a goldsmith. Therefore, it seems that patterns for talismans were taken from earlier such objects made in metal or on various minerals or from an astrologer’s oral information rather than from the text of Picatrix Latinus. This is witnessed by the fact that references to the production of talismans in Cracow date from the early 15th century, thus before the discussed manuscript of Picatrix Latinus was written. The document of Anne of Cilli, wife of King Ladislas Jagiello, dated 1410, mentions a certain Mikołaj who practised artis nigromantiae and made solis et lune figures on rock crystal. As a matter of fact, the terms nigromanticus and negromanticus appear by the names of several astrologers such as Henryk Czech and Stanisław of Kazimierz, both active in Cracow as early as the first half of the 14th cen-tury. In the second half of the 15th century, Jan of Głog, also active in Cracow, dealt with the problem of talismans in his Tractatus de 48 imaginibus caelestibus (MS of 1492; Krakw 2073, pp. 150–199) and Summa astrologiae, the latter manuscript re-maining unfinished. Thus, the circle of scholars connected with Cracow University in the 15th century showed a lively interest in such issues, which they could develop as students in the Faculty of the Arts and which they also based on the belief that all knowledge comes from God. The only tangible trace of these interests may be the image on the morse of Casimir the Jagiellonian’s cope, on his tomb in the Wawel Cathedral. The seated nude figure represents Venus, who holds in both her hands one of the stones attributed to this planet, probably ruby which was believed to protect against a plague. It is worth recalling here that Piotr Gaszowiec, with whom the Cracow manu-script of Picatrix Latinus is connected, was court physician and astrologer to this king. Similar images of Venus or Mars and Venus, traditionally cut on seal matrices, ap-peared in Nuremberg towards the end of the 15th century, where they were executed by professional goldsmiths. Therefore, the use in the Middle Ages of the talismans collected in the Picatrix Latinus should be understood in terms of the ability to modify the influence of the stars which was believed to determine the fortunes of entire geographical regions, states, and nations – carrying wars, cataclysms, and plagues – but also the life of every individual and of his/her characteristics. The knowledge of talismanic magic as described in the Picatrix Latinus allows us to suppose that the effigies of the deceased on medieval sarcophagi and tomb chests, with animals at their feet, and the depictions of the seven deadly sins painted on the walls of medieval churches as figures riding animals, all modelled on the images of the planets, were primarily of apotropaic nature. ILUSTRACJE 1. Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 180r). Merkury, Księżyc, Jowisz planety trzech dekanów Byka. 2. Planeta Saturn, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 189v; 1) 3. Planeta Saturn, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 189v; 2) 4. Planeta Saturn, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 189v; 3) 5. Planeta Saturn, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 189v; 4) 6. Planeta Jowisz, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 190r; 1) 7. Planeta Jowisz, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 190r; 2) 8. Planeta Jowisz, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 190r; 3) 9. Planeta Jowisz, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 190r; 4) 10. Planeta Mars, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 190v; 1) 11. Planeta Mars, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 190v; 2) 12. Planeta Mars, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 190v; 3) 13. Planeta Słońce, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 190v; 4) 14. Planeta Wenus, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 191r; 4) 15. Planeta Wenus, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 191v; 1) 16. Planeta Wenus, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 191v; 2) 17. Planeta Wenus, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 191v; 3) 18. Planeta Merkury, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 192r; 1) 19. Planeta Merkury, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 192r; 3) 20. Planeta Słońce, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 191r; 1, 3) 21. Planeta Merkury, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 192r; 2, 4) 22. Planeta Księżyc, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 192v; 1, 3) 23. Planeta Księżyc, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 192v; 2, 4) 24. Mars, planeta pierwszego dekana Barana, Pica-25. Słońce, planeta drugiego dekana Barana, Pica-trix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, trix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 193r; 1) k. 193r; 2) 26. Wenus, planeta trzeciego dekana Barana, Pica-trix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, 27. Merkury, planeta pierwszego dekana Byka, Picatrix 193r; 3) k.Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 193r; 1) 28. Saturn, planeta trzeciego dekana Byka, Picatrix Latinus, Kraków 1471– 29. Mars, planeta drugiego dekana Bliźniąt, Picatrix Latinus, Kraków 1474 (Kraków 793, k. 193v; 3) 1471–1474 (Kraków 793, k. 193v; 2) 30. Wenus, planeta pierwszego dekana Raka, Picatrix Latinus, Kraków 1471– 31. Księżyc, planeta trzeciego dekana Raka, Picatrix Lati1474 (Kraków 793, k. 194r; 1) nus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 194r; 3) 32. Saturn, planeta pierwszego dekana Lwa, Picatrix Latinus, Kraków 33. Jowisz, planeta drugiego dekana Lwa, Picatrix Latinus, 1471–1474 (Kraków 793, k. 194v; 1). Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 194v; 2) 34. Mars, planeta trzeciego dekana Lwa, Picatrix Lati-35. Słońce, planeta pierwszego dekana Panny, Pi- nus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 194v; 3) catrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 194v; 1) 36. Wenus, planeta drugiego dekana Panny, 37. Księżyc, planeta pierwszego dekana Wagi, Picatrix Latinus, Kra-Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kra-ków 1471–1474 (Kraków 793, k. 195r; 1) ków 793, k. 195r; 2) 38. Mars, planeta pierwszego dekana Skorpiona, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 195v; 1) 39. Wenus, planeta trzeciego dekana Skorpiona, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 195v; 3) 40. Merkury, planeta pierwszego dekana Strzelca, Picatrix Latinus, Kraków 41. Saturn, planeta trzeciego dekana Strzelca, Picatrix Latinus, 1471–1474 (Kraków 793, k. 196r; 1) Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 196r; 3) 42. Mars, planeta drugiego dekana Koziorożca, Picatrix La-43. Słońce, planeta trzeciego dekana Koziorożca, Picatrix tinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 196v; 2) Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 196v; 3) 44. Wenus, planeta pierwszego dekana Wodnika, Picatrix 45. Merkury, planeta drugiego dekana Wodnika, Pi- Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 196v; 1) catrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 196v; 2) 46. Księżyc, planeta trzeciego dekana Wodnika, Picatrix Latinus, Kra-47. Jowisz, planeta drugiego dekana Ryb, Pica- ków 1471–1474 (Kraków 793, k. 197r; 3) trix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 197r; 2) 48. Księżyc, planeta drugiego dekana Byka i Jowisz, planeta pierwszego dekana Bliźniąt, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 193v; 2, 1) 49. Słońce, planeta trzeciego dekana Bliźniąt i Merkury, planeta drugiego dekana Raka, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 194r; 3, 2) 50. Merkury, planeta trzeciego dekana Panny i Saturn, planeta drugiego dekana Wagi, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 195r; 3, 2) 51. Jowisz, planeta trzeciego dekana Wagi i Słońce, planeta drugiego dekana Skorpiona, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 195v; 3, 2) 52. Księżyc, planeta drugiego dekana Strzelca i Jowisz, planeta pierwszego dekana Koziorożca, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 196r; 2, 1) 53. Saturn, planeta pierwszego dekana Ryb i Mars, planeta trzeciego dekana Ryb, Picatrix Latinus, Kraków 1471–1474 (Kraków 793, k. 197r; 1, 3) RECENZENT prof. dr hab. Maria Dzielska PROJEKT OKŁADKI Paweł Bigos Na okładce wykorzystano ilustracje z rękopisu Picatrix Latinus (Biblioteka Jagiellońska, sygn. 793): planeta Mars (k. 190), planeta Słońce (k. 191) REDAKTOR PROWADZĄCY Ewelina Korostyńska ADIUSTACJA JĘZYKOWO-STYLISTYCZNA Jerzy Hrycyk KOREKTA Katarzyna Onderka SKŁAD I ŁAMANIE Hanna Wiechecka Książka finansowana przez Wydział Historyczny Uniwersytetu Jagiellońskiego i Bibliotekę Jagiellońską oraz dofinansowana przez Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ © Copyright by Ewa Śnieżyńska-Stolot & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2009 All rights reserved ISBN 978-83-233-2666-3 Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 012-631-18-81, tel./fax 012-631-18-83 Dystrybucja: ul. Wrocławska 53, 30-011 Kraków tel. 012-631-01-97, tel./fax 012-631-01-98 tel. kom. 0506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 REDAKTOR PROWADZĄCY Ewelina Korostyńska ADIUSTACJA JĘZYKOWO-STYLISTYCZNA Jerzy Hrycyk KOREKTA Katarzyna Onderka SKŁAD I ŁAMANIE Hanna Wiechecka Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 012-631-18-80, 012-631-18-81, fax 012-631-18-83