KRAKOWSKIE SUBURBIA I ICH SPOŁECZNOŚĆ THE CRACOW SUBURBS AND THEIR COMMUNITIES INSTITUTE OF GEOGRAPHY AND SPATIAL MANAGEMENT JAGIELLONIAN UNIVERSITY JOANNA WIĘCŁAW-MICHNIEWSKA THE CRACOW SUBURBS AND THEIR COMMUNITIES KRAKÓW 2006 INSTYTUT GEOGRAFII I GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI JOANNA WIĘCŁAW-MICHNIEWSKA KRAKOWSKIE SUBURBIA I ICH SPOŁECZNOŚĆ KRAKÓW 2006 Publikacja wydana ze środków Centralnej Rezerwy Badań Własnych Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz ze środków Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego Recenzenci: Prof. zw. dr hab. Adam Jelonek Prof. dr hab. Zygmunt Górka Redakcja techniczna: Magdalena Olkusnik Komputerowy skład tekstu: Adam Michniewski Projekt graficzny okładki: Bartosz Załuski Zdjęcia na okładce: Joanna Więcław-Michniewska Korekta tekstów: Magdalena Olkuśnik © Copyright by Joanna Więcław-Michniewska __ Cracow 2006 Printed in Poland ISBN 978-83-88424-22-9 Wydawca: Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków; tel. +48 012-664-52-50, fax. +48 012-664-53-85 www. geo. uj. edu. pl Druk i oprawa: Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjańskiego, ul. Konfederacka 6, 30-306 Kraków; tel. +48 012-266-40-00, fax. +48 012-269-02-84 SPIS TREŚCI Przedmowa....................................................................... 7 1. Wstęp....................................................................... 9 1. 1. Cele, układ i zakres pracy............................................... 9 1. 2. Materiały źródłowe i metody pracy....................................... 11 1. 3. Przegląd literatury..................................................... 13 2. Identyfikacja suburbiów w przestrzeni regionu miejskiego.................... 21 2. 1. Suburbia i strefy zabudowy suburbialnej na świecie a krakowskie osiedla suburbialne........................................... 21 2. 2. Lokalizacja suburbiów na tle stref regionu miejskiego................... 30 3. Mieszkańcy krakowskich suburbiów........................................... 35 3. 1. W prowadzenie............................................................ 35 3. 2. Struktury płci, wieku oraz stanu cywilnego mieszkańców suburbiów........ 36 3. 3. Struktura wykształcenia mieszkańców suburbiów........................... 48 3. 4. Struktura zatrudnienia i źródeł utrzymania mieszkańców suburbiów........ 55 3. 5. Społeczno-ekonomiczne cechy mieszkańców suburbiów....................... 73 4. Migracje mieszkańców krakowskich suburbiów................................. 91 4. 1. Zasięg migracji mieszkańców suburbiów................................... 91 4. 2. Przyczyny migracji mieszkańców suburbiów................................ 95 5. Suburbia w Krakowie w ocenie ich mieszkańców............................... 99 5. 1. Badania jakości życia w Polsce i za granicą............................. 99 5. 2. Jakość życia w krakowskich suburbiach w ocenie ich mieszkańców........... 104 6. Zabudowa suburbiów........................................................ 113 6. 1. Fizjonomia zabudowy suburbialnej....................................... 113 6. 2. Warunki mieszkaniowe..................................................... 126 7. Zakończenie............................................................... 133 Literatura...................................................................... 137 Summary......................................................................... 153 Spis rycin...................................................................... 161 Spis tabel...................................................................... 165 Spis fotografii................................................................. 169 CONTENTS Foreword........................................................................... 7 1. Introduction................................................................... 9 1. 1. Structure, objectives and research scope.................................... 9 1. 2. Sources and methods........................................................ 11 1. 3. Current state of research ................................................. 13 2. Identification of suburbs in an urban region.................................. 21 2. 1. Suburbs and suburban zones worldwide vs. suburban estates in Cracow........ 21 2. 2. Location of suburbs against functional zones of the Cracow urban region.... 30 3. Suburban communities.......................................................... 35 3. 1. Preface.................................................................... 35 3. 2. Sex, age and marital status structures of suburban population.............. 36 3. 3. Education structure of suburban population................................. 48 3. 4. Employment and income source structure of suburban population.............. 55 3. 5. Socio-economic characteristics of suburban population...................... 73 4. Migrations of the Cracow suburbans............................................ 91 4. 1. Spatial migration aspects.................................................. 91 4. 2. Migration motives.......................................................... 95 5. Cracow suburbs rated by their inhabitants..................................... 99 5. 1. Polish and international studies on quality of life......................... 99 5. 2. Quality of life in the Cracow suburbs as rated by their inhabitants 104 6. Suburban physical tissue..................................................... 113 6. 1. Physiognomy of the suburbs................................................ 113 6. 2. Living conditions......................................................... 126 7. Conclusions.................................................................. 133 References....................................................................... 137 Summary.......................................................................... 153 List of figures.................................................................. 163 List of tables................................................................... 167 List of photos................................................................... 171 Przedmowa Suburbanizacja należy do najbardziej charakterystycznych procesów XX wieku w rozwoju przestrzennym i społecznym miast w krajach wysoko rozwiniętych. Cechuje się ona wzrostem liczby ludności w strefie zewnętrznej wielkich miast, przy równoczesnym jej spadku w ich obszarach centralnych (Grzeszczak 1996). Nie analizując w tym miejscu kwestii pojęcia suburbanizacji, definiowanej przy tym w różny sposób przez wielu badaczy, zwłaszcza amerykańskich (zob. podrozdziały: 1. 3, 2. 1), należy jednak podkreślić, że w wyniku tego procesu powstają poza granicami stref centralnych dużych miast nowe obszary wielkich zespołów zabudowy jednorodzinnej, zasiedlane przez ludność opuszczającą dzielnice śródmiejskie, lecz nadal związaną z nimi zawodowo. Polskie miasta weszły w stadium suburbanizacji stosunkowo późno (Korcelli 1995) -dopiero pod koniec XX w., niemal równolegle z zachodzącymi wówczas w kraju procesami wielkich zmian politycznych i społeczno-ekonomicznych. Kilkunastoletni okres transformacji wydaje się wystarczająco długi, aby podjąć próbę odpowiedzi na pytanie, czy zmiana uwarunkowań gospodarczych i społecznych automatycznie uruchomiła w rozwoju miast procesy o przebiegu zbliżonym do krajów w bardziej zaawansowanej fazie urbanizacji. Nad polskimi miastami przede wszystkim zaciążył blisko 50-letni okres tzw. gospodarki centralnie sterowanej, gdy preferowano rozwój przemysłu, a usługi w realizacji zasad rozwoju gospodarczego przesuwano na plan dalszy, gdy dominującą formą nowej zabudowy mieszkaniowej były osiedla wielorodzinnych bloków, gdy niski był poziom indywidualnej motoryzacji i mała ruchliwość przestrzenna mieszkańców miast - zresztą w warunkach niemal braku rynku mieszkaniowego. W Krakowie ponadto budowa ogromnego zakładu przemysłowego na wschodnich krańcach miasta - Huty im. Lenina (obecnie T. Sendzimira) spowodowała gwałtowny rozwój wspomnianych wielkich osiedli zabudowy blokowej, narzuciła miastu specjalizację funkcjonalną w kierunku przemysłu ciężkiego i wywołała przy tym niekorzystne zmiany warunków naturalnych, określane wręcz (od tytułu sztandarowego dzieła z zakresu szeroko pojętej ekologii) jako klęska ekologiczna Krakowa (Gumińska, Delorme 1990). Ponadto wprowadzanie w życie polityki społecznej opartej na prawach tzw. realnego socjalizmu spowodowało niedorozwój lub wręcz brak możliwości funkcjonowania klasy średniej, stanowiącej ważną grupę społeczną w społeczeństwie postindustrialnym. Wprawdzie już w latach 60. zaczęły powstawać w Krakowie osiedla mieszkaniowe o cechach zbliżonych do suburbiów, jednak ich wyraźny rozwój dokonał się dopiero w ostatniej dekadzie XX w. Osłabła wtedy dynamika wzrostu ludności w Krakowie, a wzrosła w jego strefie podmiejskiej, spadła w szczególności liczba mieszkańców w dzielnicach śródmiejskich. W rezultacie tych przemian można obecnie wyróżnić w Krakowie około 30 rejonów zabudowy o cechach osiedli suburbialnych. Od wcześniej powstałych osiedli mieszkaniowych - tych o zabudowie jednorodzinnej czy zagrodowej (dawnych wsi) różnią się one cechami społeczno-demograficznymi ich mieszkańców, formami zabudowy i jej standardem oraz poziomem i jakością życia mieszkańców. W odróżnieniu od suburbiów północnoamerykańskich i zachodnioeuropejskich, leżą one jednak znacznie bliżej centrum miasta, wybrane do badań osiedla nie wykraczają w zasadzie poza granice administracyjne Krakowa, a ich lokalizacja wykazuje związki m.in. z głównymi ciągami drogowymi, po których poruszają się pojazdy komunikacji miejskiej (autobusy). Zagadnienie suburbiów ma też znaczenie praktyczne, jako że przewidywany w planach dalszy rozwój Krakowa - w tym 8 Krakowskie suburbia i ich społeczność jego funkcji mieszkaniowej - ma zachodzić głównie na północnych i południowych obrzeżach miasta, czyli właśnie tam, gdzie tworzą się i rozwijają omawiane osiedla. Badania terenowe, które stanowiły podstawę uzyskania danych służących do identyfikacji suburbiów w Krakowie zostały przeprowadzone w 1999 r. Wobec dłuższego okresu, jaki upłynął od daty badań, wyniki owych prac - przedstawionych w niniejszej pracy z datą 2006 r. - zostały już częściowo zaprezentowane na konferencjach naukowych oraz opublikowane w cząstkowej formie, przede wszystkim z uwagi na chęć szybszego przybliżenia problematyki suburbiów in statu nascendi szerszemu gronu badaczy. Poniżej podano spis pozycji bibliograficznych, w których można odnaleźć fragmenty wyników badań prezentowanych w całości w niniejszej pracy: Więcław J., 1999, Nowa faza procesu urbanizacji w strefie podmiejskiej Krakowa, [w:] J. Kaczmarek (red.), Przestrzeń miejska - jej organizacja i przemiany, Kat. Geogr. Miast i Turyzmu, Uniw. Łódzki, Kom. Geogr. Osadnictwa i Ludności PTG, ŁTN, Łódź, 51-57. Więcław J., Zborowski A., 1999, Struktura społeczna a poziom i jakość życia w suburbiach na przykładzie Krakowa, [w:] J. Kaczmarek (red.), Zróżnicowanie przestrzenne struktur społecznych w dużych miastach, Kat. Geogr. Miast i Turyzmu, Uniw. Łódzki, Kom. Geogr. Osadnictwa i Ludności PTG, ŁTN, Łódź, 53-57. Więcław J., 2000, Migracje mieszkańców krakowskich osiedli suburbialnych, [w:] R. Matlović (red.), Urbanny vyvoi na rozhrani milenii, Urbanne a Krajinne Studie, Nr 3, Filozofickś Fakulta PreSovskiej Univ., Inśtitut Turizmu a Hotelovćho Manaźmentu, PreSov, 142-148. Więcław J., 2001, Suburbia w przestrzeni Krakowa, [w:] B. Kortus (red.). Człowiek i przestrzeń, wyd. IGiGP UJ, Kraków, 148-156. Więcław J., 2001, Suburbia w Krakowie w ocenie ich mieszkańców, [w:] I. Jażdżewska (red.), Miasto postsocjalistyczne. Organizacja przestrzeni miejskiej i jej przemiany, Kat. Geogr. Miast i Turyzmu, Uniw. Łódzki, Kom. Geogr. Osadnictwa i Ludności PTG, ŁTN, Łódź, 135-140. Więcław J., 2002, Jakość życia w suburbiach Krakowa - podstawowe wymiary życia społecznego, [w:] J. Słodczyk (red.), Demograficzne i społeczne aspekty rozyvoju miast, Uniw. Opolski, Opole, 197-207. Więcław-Michniewska J., 2004, Cechy społeczno-kulturowe mieszkańców suburbiów krakowskich, [w:] E. Orłowska (red.). Kulturowe aspekty badań geograficznych, Studia teoretyczne i regionalne, t. IV, PTG Oddział Wr., Inst. Geogr. i Rozwoju Reg. Uniw. Wr., 169-185. Więcław-Michniewska J., 2004, Life Quality and Standard of Krakow Suburbs Inhabitant’s, [w:] M. Paszkowski (red.), Effectiveness Geographical Space Quality of Life, Prace Geogr. Inst. Geogr. i Gosp. Przestrz., 114, Kraków; 117-130. Więcław-Michniewska J., 2004, Migracje mieszkańców osiedli suburbialnych w Krakowie, [w:] J. Słodczyk, D. Rajchel (red.), Przemiany demograficzne i jakość życia ludności miast, Uniw. Opolski, Opole, 163-170. Więcław-Michniewska J., 2005, Identyfikacja suburbiów w regionie miejskim Krakowa w świetle przyjętych definicji [w:] I. Jażdżewska (red.), Współczesne procesy urbanizacji i ich skutki, Kat. Geogr. Miast i Turyzmu, Uniw. Łódź., PTG Kom. Geogr. Osadnictwa i Ludności, Łódź, 111-122. Więcław-Michniewska J., 2005, Migracje wewnątrzmiejskie na przykładzie migracji mieszkańców krakowskich osiedli suburbialnych, [w:] H. Gurgul (red.), Zesz. Nauk., 3, WSEil w Krakowie, Kraków, 151-162 . 1. Wstęp 1.1. Cele, układ i zakres pracy Głównym celem pracy jest identyfikacja i charakterystyka suburbiów krakowskich. Aby zrealizować cel pracy wysunięto podstawową hipotezę, która zawiera się w stwierdzeniu: W funkcjonalnym regionie miejskim Krakowa w latach 90. zachodził intensywny rozwój zabudowy osiedlowej, definiowanej jako suburbia. Weryfikacja tezy zasadniczej przeprowadzona jest poprzez udowodnienie następujących hipotez pomocniczych, które stanowią zarazem jej uzupełnienie: ♦ Jedną z form zabudowy, które wykształciły się w mieście postsocjalistycznym są osiedla o charakterze suburbialnym. ♦ Lokalizacja osiedli o których mowa, jest wyraźnie odmienna od suburbiów zachodnioeuropejskich i północnoamerykańskich. ♦ Mieszkańcy suburbiów wyróżniają się określonymi cechami demograficznymi i społecznymi spośród ludności miejskiej. ♦ Osiedla te cechują się charakterystycznym stylem zabudowy. Zrewidowanie i udowodnienie postawionych hipotez pozwoli na osiągnięcie celu zasadniczego. Aby tego dokonać, założono następujący układ pracy. Rozdział 1 - wstępny -prezentuje założenia pracy, a jego istotną część stanowi omówienie literatury przedmiotu, w tym stanu badań nad procesem suburbanizacji. Rozdział 2 dotyczy identyfikacji suburbiów w regionie miejskim Krakowa, sprecyzowane są tu cechy, różniące te osiedla od innych obszarów zabudowy mieszkaniowej w mieście, a przede wszystkim cechy wspólne dla osiedli badanych i suburbiów zachodnich. Rozdział 3 przedstawia charakterystykę mieszkańców suburbiów - pod względem ich struktur demograficznych i społeczno-ekonomicznych, które są zresztą jednym z podstawowych wyróżników takich osiedli, podobnie jak poziom, jakość i styl życia. Rozdział 4 poświęcono analizie migracji wewnątrzmiejskich mieszkańców badanych osiedli, biorąc pod uwagę fakt, iż kierunek napływu migracyjnego stanowi jedną z cech suburbiów krajów wysoko zurbanizowanych. Zagadnieniu oceny miejsca zamieszkania przez mieszkańców, zarówno w zakresie dostępności do rozmaitych usług jak i formom współdziałania sąsiedzkiego poświęcony jest natomiast rozdział 5. Ta część pracy zawiera również opis oceny odnośnie do różnorodnych sfer życia, dokonanej przez mieszkańców badanych osiedli, czyli ocenę ićh jakości życia. W rozdziale 6 zaprezentowana została fizjonomia krakowskich osiedli suburbialnych, warunki mieszkaniowe oraz stan wyposażenia domów w infrastrukturę techniczną. W rozdziale 7, stanowiącym zarazem zakończenie pracy, zawarto główne wnioski wyprowadzone z badań. Praca niniejsza dotyczy 20 osiedli zabudowy jednorodzinnej położonych w granicach administracyjnych Krakowa (z wyjątkiem osiedla Łokietka, położonego tuż za nimi, lecz już w obrębie gminy Zielonki). Osiedla te leżą w różnych jednostkach urbanistycznych na terenie 9 samorządowych dzielnic Krakowa, jednak grupują się głównie na południowo-zachodnich, północno-zachodnich i północno-wschodnich peryferiach miasta (ryc. 1.1.1). W odniesieniu do niektórych zagadnień zasięg rozważań dotyczył całego miasta, a także jego regionu miejskiego, zwłaszcza w przypadku konieczności podkreślenia odrębności omawianych osiedli w strukturach miejskich. Z podobnych powodów, głównie odnośnie do struktur demograficznych i społecznych mieszkańców badanych osiedli, a także kierunków napływu migracyjnego, powiększono region porównań do obszaru całej Polski. 10 Krakowskie suburbia i ich społeczność Rycina l. I. I. Rozmieszczenie osiedli na tle zabudowy miejskiej Krakowa Figure 1. 1.1. Location of suburbs in the built-up area of Cracow 1-3 strefa zabudowy miejskiej: 1 - w 1946 r., 2 - z lat 1946-1960, 3 - z lat 1960-1990; 4 - centrum ogólnomiejskie; 5 - rzeka Wisła; 6 - granica miasta; 7-11 lata budowy osiedli: 7 - lata 60., 8 - lata 70., 9 - lata 80., 10 - lata 1990-1994, 11 - lata 1995-1999, 12 - numer i nazwa osiedla: 1 - Bielany, 2 -Bieżanów-Kolonia, 3 - Dębniki Zachód, 4 - Kliny Nowe, 5 - Kliny Stare, 6 - Kobierzyn, 7 - Łokietka, 8 - Mistrzejowice Nowe, 9 - Mistrzejowice Srebrnych Orłów, 10 - Plaszów, 11 - Prądnik Biały, 12 -Pychowice, 13 - Tonie, 14 - Widok-Wiedeńska, 15 - Witkowice Nowe, 16 - Wola Justowska, 17 -Wzgórza Krzesławickie-Bajkowe, 18 - Wzgórza Krzesławickie-Kisielewskiego, 19 - Wzgórza Krzesławickie-Poniatowskiego, 20 - Złocień 1-3 urban built-up area: 1 - in 1946, 2 - in 1946-1960 period, 3 - in 1960-1990 period; 4 - city-centre; 5 - Vistula river; 6 - city boundary; 7-11 periods of construction of suburbs: 7 - 1960s, 8 - 1970s, 9 -1980s, 10 - 1990-1994, 11 - 1995-1999, 12 - numbers and names of the suburbs: 1 -Bielany, 2 - Bieżanów-Kolonia, 3 - Dębniki Zachód, 4 - Kliny Nowe, 5 - Kliny Stare, 6 - Kobierzyn, 7 - Łokietka, 8 - Mistrzejowice Nowe, 9 - Mistrzejowice Srebrnych Orłów, 10 - Plaszów, 11 - Prądnik Biały, 12 - Pychowice, 13 - Tonie, 14 - Widok-Wiedeńska, 15 - Witkowice Nowe, 16 - Wola Justowska, 17 - Wzgórza Krzesławickie-Bajkowe, 18 - Wzgórza Krzesławickie-Kisielewskiego, 19 -Wzgórza Krzesławickie-Poniatowskiego, 20 - Złocień Źródło: opracowanie własne na podstawie R. Mydeł (1996b)/ Source: based on R. Mydeł (1996b) Charakterystyka badanych w pracy osiedli dotyczy w zasadzie ich stanu współczesnego, a ściślej 1999 r. (data przeprowadzania badań terenowych). Wyjątkowo tylko, w podrozdziale 3.4, okres badań obejmuje lata 1988-1999. Charakterystyka struktur zatrudnienia oraz 1. Wstęp 11 społeczno-zawodowej respondentów została bowiem przeprowadzona w oparciu o analizę zmian zaistniałych w ciągu tej dekady. Natomiast w analizie migracji wewnątrzmiejskich mieszkańców badanych suburbiów zastosowano strefy regionu miejskiego z lat: 1950, 1970, 1980 i 1998*. Było to niezbędne z uwagi na zmienność stref w czasie, tak więc dla osiedli poszczególnych generacji posłużono się odpowiednimi dla kolejnych dekad ówczesnymi zasięgami stref regionu miejskiego Krakowa. W analizach porównawczych wykorzystano dane z roczników statystycznych i innych wydawnictw (np. Urzędu Miasta Krakowa), w miarę możliwości odnoszących się do 1999 r. Jednak w przypadku braku pożądanych danych, posłużono się również niekiedy wartościami z różnych lat ostatniej dekady. 1.2. Materiały źródłowe i metody pracy Niniejsza praca w dużej mierze została oparta na studiach literatury polskiej i zagranicznej, zwłaszcza w odniesieniu do części opracowania związanych z zagadnieniami rozwoju przestrzennego Krakowa, procesów urbanizacji, w tym rozwoju suburbiów oraz problematyki regionu miejskiego. Pierwszą spośród zastosowanych w badaniach metod była analiza kartograficzna, bowiem wstępnego wyboru osiedli" do założonych badań dokonano w oparciu o analizę kartograficzną planów Krakowa w skali 1:10 000. Ustalono w ten sposób listę ponad 30 obszarów koncentracji zabudowy jednorodzinnej w Krakowie i jego najbliższym otoczeniu, odpowiadającej przyjętym wcześniej wymogom (wykluczenie zabudowy typu zagrodowego oraz zabudowy w znacznym stopniu rozproszonej). Następny etap pracy stanowiły badania terenowe, podczas których, na podstawie oglądu w terenie wybranych zespołów zabudowy jednorodzinnej, skorygowano ten wybór, ustalając ostateczną listę 20 osiedli"*. Kolejnym krokiem było przeprowadzenie dalszych badań terenowych, na wynikach których oparto rozważania dotyczące konkretnych osiedli. Podstawową metodą zastosowaną w badaniach terenowych w niniejszej pracy było przeprowadzenie badań sondażowych wśród mieszkańców danych osiedli. Badania sondażowe są jednymi ze stosowanych w badaniach do celów opisowych, wyjaśniających i eksploracyjnych, w których jednostkami analizy są pojedynczy ludzie. Jest to zarazem jedna z najpopularniejszych metod badawczych stosowanych w przypadku braku odpowiednich danych statystycznych, w studiach mających na celu zebranie oryginalnych danych dotyczących populacji zbyt dużej, by obserwować ją bezpośrednio. Sporządzono 4-stronicowy kwestionariusz obejmujący 24 pytania, odpowiadające zagadnieniom, których analiza konieczna była do zrealizowania założonego celu pracy, zakładając wykonanie 2000 wywiadów. W fazie przygotowawczej rozprowadzono, dostarczając do wszystkich domów w wybranym obszarze badań, pisemne zawiadomienia, uprzedzające mieszkańców o zamiarze i celu przeprowadzania wywiadu. Równolegle przeszkolono kilkuosobowy zespół ankieterów. Badania terenowe trwały ponad 6 tygodni i przeprowadzone zostały pod stałą kontrolą, Dane odnośnie do stref regionu miejskiego Krakowa uzyskano dzięki uprzejmości dr. hab. A. Zborowskiego, który udostępnił niepublikowane materiały z własnych badań. ” Termin „osiedle” przyjęto w pracy dla usprawnienia opisu. Nie wszystkie wybrane do badań zespoły zabudowy jednorodzinnej tworzą odrębne osiedla, wydzielone w sposób jednoznaczny z zabudowy sąsiadującej - dotyczy to 6 zespołów zlokalizowanych w dość rozległych obszarach, obejmujących 2-3 dzielnice katastralne lub samorządowe. Rejony badań objęły fragmenty większych całości, wydzielonych na potrzeby pracy siatką ulic. Używane w pracy nazwy 20 badanych osiedli, nadano od nazw dzielnic katastralnych, w których one leżą, a w przypadku większej ich liczby w danej dzielnicy - od nazw ulic. 12 Krakowskie suburbia i ich społeczność polegającą na spotkaniach koordynujących pracę zespołu. Później przeprowadzono jeszcze wywiady uzupełniające, lecz mimo to nie zdołano uzyskać założonej uprzednio liczby odpowiedzi, głównie z uwagi na trudności spowodowane niechętnym nastawieniem części mieszkańców do takiej formy badań. Zespół ankieterów przeprowadził około 1000 wywiadów, wypełniając kwestionariusze, z których do dalszych analiz zostało zakwalifikowanych 717. Pozostałe odrzucono z uwagi na uchybienia, zauważone już po dokonaniu wywiadu lub (znacznie częściej) po dokonaniu wstępnej analizy odpowiedzi respondentów. Prezentowane wyniki badań dotyczą zatem 717 gospodarstw domowych w 20 zespołach krakowskiej zabudowy suburbialnej, zamieszkanych łącznie przez 2538 osób, z czego 717 stanowią respondenci, a 1821 - osoby pozostające z nimi w różnym stopniu pokrewieństwa i tworzące wspólnie dane gospodarstwo domowe. Badana grupa stanowi niespełna 0,5% ogólnej liczby ludności Krakowa, natomiast szacując, że liczba mieszkańców miasta zamieszkujących domy jednorodzinne wynosi około 30 tys. osób, odsetek ludności objętej badaniem wzrasta do ponad 8%. Biorąc pod uwagę tylko rozpatrywane osiedla suburbialne (20) udział ludności objętej analizą wzrasta w poszczególnych jednostkach od 20% do 60%. Wyniki przeprowadzonej charakterystyki demograficznej badanej ludności (respondentów wraz z rodzinami) prezentowane są w podziale dokonanym według okresu powstawania danego osiedla. Klasyfikację przeprowadzono w dwu wariantach: a) na podstawie analizy median dat rozpoczęcia budowy domów w każdym z 20 analizowanych osiedli oraz b) w oparciu o analizę median dat zakończenia budowy tych domów. W grupie najstarszych osiedli dodatkowo analizowano także kwartyle dat rozpoczęcia bądź zakończenia budowy domów, w związku z długim okresem formowania się tych jednostek. Następnie przypisano poszczególne osiedla do 4 dekad XX w., a ponieważ w latach 90. zachodził najbardziej intensywny rozwój zabudowy osiedlowej, definiowanej w niniejszej pracy jako suburbia, zespół osiedli z lat 90. podzielono dodatkowo na dwie grupy: z pierwszej i drugiej połowy lat tej dekady. Wyróżniono tym samym osiedla z lat 60., 70., 80. oraz z pierwszej i drugiej połowy lat 90. XX w., grupowane według lat ich budowy w dwu wariantach: a) według rozpoczęcia, b) według zakończenia. Przyjęty podział wynika z założonego podstawowego celu pracy, a mianowicie dokonania identyfikacji i charakterystyki krakowskich suburbiów i wprowadzono go, aby otrzymać materia, służący do skonstruowania typologii suburbiów. Mieszkańcy osiedli zabudowy suburbialnej - w myśl założonej uprzednio hipotezy badawczej - wyróżniają się spośród ogółu ludności miejskiej określonymi cechami demograficznymi i społecznymi. Przyjęty podział omawianych osiedli umożliwia zaś zbadanie relacji między poszczególnymi jednostkami. W ten sposób uzyskano bowiem podstawę do analiz porównawczych między suburbiami różnych generacji. Równolegle z badaniami terenowymi zgromadzone zostały dostępne materiały statystyczne oraz kartograficzne ze zbiorów odpowiednich instytucji miejskich lub Urzędu Statystycznego w Krakowie. Pomocne w zebraniu informacji były również wywiady przeprowadzone w niektórych firmach deweloperskich. Uzyskany tą drogą materiał naukowy przetworzono, stosując różnorodne metody statystyczne, przy wykorzystaniu programów komputerowych: Statistical Package for the Social Science oraz Excel. W poszczególnych rozdziałach pracy opracowany materia, statystyczny zaprezentowano w postaci tabel i wykresów. Uzupełnieniem strony graficznej opracowania jest zbiór fotografii, wykonanych samodzielnie w poszczególnych badanych osiedlach oraz plany odpowiednich fragmentów obszaru Krakowa, opracowane na podstawie podkładów uzyskanych w Wydziale Miejskiego Systemu Informacji Przestrzennej Urzędu Miasta Krakowa. 1. Wstęp 13 13. Przegląd literatury Problematyka, ujmowana dziś w ramach szeroko rozumianej geografii osadnictwa, przestawiana była od początku piśmiennictwa w licznych dziełach, począwszy od opisu starożytnych krain i miast. Wraz z rozwojem nauki i powstawaniem podstaw współczesnej geografii, publikowane prace, obok zachowanego nurtu monograficznego, stawały się coraz bardziej teoretyczne, znalazły liczne zastosowania praktyczne, a zarazem poruszana była w nich ogromna liczba nowych zagadnień badawczych wynikających z prowadzonych prac empirycznych i tworzenia koncepcji teoretycznych, wyjaśniających prawa rządzące procesami osadniczymi. Początek współczesnej geografii miast jako istotnej dziedziny ogólnej wiedzy geograficznej został niemal sto lat temu zapoczątkowany pracą K. Hasserta (1907), przedstawiającą ówczesny poziom wiedzy o miastach wraz z zarysem problemów badawczych tej dyscypliny naukowej (za: Liszewski, Maik 2000). Jak podają ci autorzy, twórcami pierwszych monografii miast, zarówno dotyczących poszczególnych ośrodków jak i ich zespołów byli m.in. R. Blanchard (1911), Z. Simche (1930), W. Kubijowicz (1927) oraz W. Geisler (1929), którzy zainicjowali badania nad aktualnymi do dziś studiami miejskimi. Dużą zasługę w rozwoju badań nad miastem położył P. Geddes (1915), autor pojęć konurbacja i megalopolis, opisujący strukturę wewnętrzną i przestrzenny rozwój miasta. Teoretyczne podstawy badań struktur wewnętrznych miasta zapoczątkowały prace autorów szkoły chicagowskiej, głównie R.E. Parka (1925), R.E Parka, R.D. McKenziego i E.W. Burgessa (1926), a także publikacja W. Christallera (1933) na temat teorii osiedli centralnych (za: Liszewski, Maik 2000, Czekaj 2001). Osiągnięcia polskich badaczy w zakresie geografii osadnictwa, w tym geografii miast są duże, przy tym niezmiernie zróżnicowane - szczegółowe i obszerne zestawienie owego dorobku zawiera 3-tomowa praca zbiorowa Geografia osadnictwa i ludności w niepodległej Polsce. Lata 1918-1993 (1993-95), pod redakcją S. Liszewskiego. Mniej jest natomiast nowszych opracowań obejmujących kompleksowo zagadnienia miejskie. Zarys podstaw geografii miast dał W. Maik (1997), natomiast najnowsze wnikliwe opracowanie obejmujące całość tematyki osadniczej wykonali S. Liszewski i W. Maik (2000) w Osadnictwie, XIX tomie Wielkiej Encyklopedii Geografii Świata, a problematykę przemian przestrzeni miasta wraz z zamieszkującym je społeczeństwem zaprezentowali m.in. J. Słodczyk (2001) oraz G. Węcławowicz (2002, 2003). Najbardziej ważkimi problemami badawczymi współczesnej geografii miast są procesy urbanizacji, zachodzące w kilku wyróżnionych przez badaczy płaszczyznach: przestrzennej, funkcjonalnej, demograficznej i społecznej. Badaniami nad omawianymi procesami zajmował się już w latach 30. XX w. geograf krakowski - W. Ormicki (1932), publikując pracę o antropologicznych podstawach procesów urbanizacyjnych. W ośrodku krakowskim kontynuowali tę problematykę, acz w nieco odmiennym ujęciu: A. Jelonek (1956) w opracowaniu na temat zmian liczby i zaludnienia miast Polski, a później (1977) - zmian regionalizacji demograficznej Polski, R. Mydeł - autor prac na temat zmian struktury przestrzennej Krakowa (1979, 1994), przemian struktur społeczno-ekonomicznych zespołów metropolitalnych Japonii (1988) oraz kryzysu amerykańskich miast centralnych na przykładzie Buffalo (1996a), A. Zborowski (1996a), opisujący powiązania miasta w układzie regionu miejskiego (za: Górka 1999). Ponadto szeroką i aktualną charakterystykę regionu miejskiego Krakowa podał A. Zborowski (2005), a urbanista Z. Ziobrowski (1992a) przedstawił nowe trendy rozwoju procesów urbanizacyjnych Polski Południowo-Wschodniej. 14 Krakowskie suburbia i ich społeczność Procesem urbanizacji w Polsce zajmowało się wielu autorów, ujmując go w różnych aspektach. W pracach Z. Rykla (1977) i W. Rusińskiego (1978) opisane jest samo pojęcie i mierniki urbanizacji, R. Dziewoński (1972, 1980), A. Andrzejewski (1991) i W. Rusiński (1993) przedstawiają stan i regionalne zróżnicowanie tego procesu na obszarze Polski. Podobnie (prezentujące podejście głównie socjologów, ale i przedstawicieli innych dziedzin nauki) prace zbiorowe: Miasto jako przedmiot badań naukowych (Jałowiecki 1971), Przestrzeń i społeczeństwo. Z badań ekologii społecznej (Pióro 1982), Procesy urbanizacji i przekształcenia miast w Polsce (Jałowiecki, Raltenberg-Rwiatkowska 1988). W latach 90. ukazała się seria opracowań pod redakcją P. Rorcellego (1996), podejmująca zagadnienie przemian aglomeracji Polski w okresie transformacji społeczno-politycznej kraju. Rolejne pozycje serii dotyczą przebiegu procesów transformacji, przeobrażeń struktury przestrzennej, zmian funkcjonalnych i problemów planowania przestrzennego aglomeracji Poznania, Bydgoszczy i Torunia, Gdańska-Gdyni, Wrocławia, Rrakowa, Lublina, Łodzi oraz konurbacji katowickiej. Współczesne przeobrażenia miasta, a zwłaszcza organizacja jego przestrzeni oraz zróżnicowanie struktur przestrzennej i społecznej stały się przedmiotem rozważań wielu autorów, którzy prezentowali je w ramach cyklicznych łódzkich Konwersatoriów Wiedzy o Mieście-, m.in. E. Biderman (1997) poruszył kwestię współczesnych problemów przemian struktury przestrzennej dużych miast w Polsce, R. Matlovic (1999) opisał skutki transformacji społeczno-ekonomicznej dla rozwoju dużych miast Słowacji, ponadto R. Matlović, V. Ira, L. Sykora i Z. Szczyrba (2001) są autorami artykułu na temat zmian struktur miast postkomunistycznych na Słowacji i w Czechach. G. Węcławowicz (1999) omówił kształtowanie się miasta postsocjalistycznego, a S. Liszewski (2001) zaproponował model przemian przestrzeni miejskiej w okresie transformacji polityczno-społecznej po 1989 r. W serii tej znalazły się też studia na temat osiedli rezydencjonalnych w przestrzeni polskich miast na przykładach Gdyni (Niżnik 2001), Rrakowa (Więcław 1999) i Wrocławia (Miszewska 2001). Istotne zmiany w przestrzeni miasta, zarówno w aspekcie przestrzennym, funkcjonalnym jak i społecznym, jakie dokonały się w grupie państw Europy Środkowo-Wschodniej, w okresie zasadniczych przeobrażeń zmian politycznych lat 90. XX w. znalazły swoje odzwierciedlenie w publikacjach poświęconych przemianom w zakresie mieszkalnictwa. Szeroko zaprezentowano je w odniesieniu do miast Węgier, zwłaszcza metropolii tego kraju -Budapesztu, w opracowaniu opisującym proces suburbanizacji tego miasta (Rok, Roväcs 1999) i w pracy R. Berey (1997) o zmianach społecznych i ekonomicznych przestrzeni miejskiej Budapesztu. Ponadto o głównych aspektach suburbanizacji na Węgrzech, jako nowego etapu w przebiegu procesu urbanizacji w tym kraju pisała J. Timär (1992). Zmiany w krajach postsocjalistycznych, jakie objęły w warunkach współczesnych przemian polityczno-społecznych, tak ważną w mieście funkcję jak mieszkalnictwo, przedstawione zostały najpełniej w artykułach poświęconych transformacji systemu mieszkalnictwa miast Europy Wschodniej (Douglas 1997), reformie sektora mieszkaniowego w Bułgarii (Tsenkova 1996), formom własności mieszkań w Słowenii (Mandic, Clapham 1996), rozwojowi suburbiów w Estonii (Tammaru 2001) oraz obecnym procesom segregacji w miastach byłej NRD (Harth, Herlyn, Scheller 1998). Zagadnienia rynku mieszkaniowego w omawianej grupie państw - jego transformacji i wpływu nań polityki władz, zwłaszcza procesu prywatyzacji i zmian własnościowych przybliżają publikacje G. Enyediego (1990), N. Pichler-Milanovich (1994), U. Sailer-Fliege (1997), R. Reivaniego, A. Parsy i S. McGreala (2001). Szybko postępująca urbanizacja, obejmująca rozległe obszary w Stanach Zjednoczonych, Europie Zachodniej, Australii i Japonii, oraz towarzyszące jej zmiany w strukturze demograficznej, przestrzennej i funkcjonalnej miast wraz z ich otoczeniem od lat były 1. Wstęp 15 analizowane przez szerokie grono badaczy z wielu ośrodków naukowych. Nowe podejścia teoretyczne i kierunki badawcze, dające jednocześnie podwaliny do wyodrębnienia geografii miast z całości badań geograficzno-osadniczych, zostały zapoczątkowane w latach 50. XX w. pracami m.in. Ch.D. Harrisa i E.L. Ullmana (1945), I. Aleksanderssona (1956) i B.J.L. Beny’ego z 1976 (za: Grzeszczak 1996). W pracy Urbanization and Counterurbanization pod redakcją B.J.L. Berry’ego (1976), autor ten zwrócił uwagę na istotne zmiany w procesie koncentracji ludności miast krajów rozwiniętych, a ściślej jej dekoncentracji, wprowadzając termin kontrurbanizacja. Stwierdził też, że kontrurbanizacja zastąpiła, w roli głównej siły kształtującej układy osadnicze kraju, trwającą do tej pory urbanizację (Grzeszczak 1996). W opracowaniu Counterurbanization in Western Europe A.J. Fieldinga (1982) znajdujemy bardziej szczegółowe ujęcie zjawiska kontrurbanizacji, rozumianej w aspekcie procesu przestrzennej deglomeracji ludności, gdzie występuje korelacja ujemna między rozmiarem jednostki osadniczej a wskaźnikami zmian ludnościowych zachodzących w jej obrębie (za: Grzeszczak 1996). Kolejne fazy urbanizacji przedstawiono w opracowaniu zbiorowym Dynamics of Urban Development (1981) - redakcja: L.H. Klaassen, W.T. Molle i J.H.P. Paelinck, przegląd zaś teoretycznych założeń zjawiska kontrurbanizacji dali M. Sant i P. Simons (1993). Suburbanizację w zakresie nie tylko mieszkalnictwa, ale także przemysłu i handlu, opisali na przykładzie regionu Ruhry H.H. Blotevogel i I. Schickhoff (1986). Kontrurbanizacja w latach 80. XX. w. w Anglii i Walii była przedmiotem badań D. Crossa i F.W. Davida (1987), zaś studia nad migracjami w miastach brytyjskich w XIX w. skłoniły innych autorów do wysunięcia tezy, iż początków współczesnej suburbanizacji można doszukiwać się już w tamtym okresie (Pooley, Tumbull 1996). W Polsce proces suburbanizacji w aglomeracji Wrocławia w zakresie budownictwa mieszkaniowego zbadał D. Ilinicki (1996). W koncepcji regionu miejskiego przykładającej szczególną wagę do powiązań między miastem centralnym a obszarem suburbialnym na uwagę zasługują prace B.E. Newlinga (1969) oraz L.H. Klaasena i J.H.P. Paelincka (1979), w których opisano zależności wewnątrzmiejskie, przy równoczesnej ekspansji ludności i zabudowy o skali regionalnej (za: Dutkowski 1994). W polskiej literaturze geograficznej region miejski, zwłaszcza w ujęciu teoretycznym był przedmiotem m.in. prac P. Korcellego (1974) oraz A. Zborowskiego (1996c). Autorem opracowania o łódzkim regionie miejskim jest S. Liszewski (1989), także jego autorstwa (1996) są rozważania na temat badań geograficznych regionu miejskiego, gdzie sprecyzował czynniki zewnętrzne i wewnętrzne wpływające na powstanie takiego regionu. Problematyką delimitacji stref regionu miejskiego i rozwoju teorii regionalnych zajmował się Z. Rykiel (1985). E. Biderman i Z. Kamiński (1994) przeprowadzili analizę zmian zaludnienia i redystrybucji ludności w regionie miejskim Poznania w latach 1950-92, E. Rydz (1994) opisał przemiany w regionie szczecińskim w okresie 1978-88, natomiast W. Maik (1994) scharakteryzował regiony miejskie Polski w nawiązaniu do redystrybucji ludności w latach 1950-88. W Prognozie... pod redakcją A. Jelonka i A. Zborowskiego (1998) opisano przemiany demograficzno-społeczne regionu krakowskiego. O wymiarze przestrzenno--społecznym funkcjonowania regionu miejskiego i transformacji stref jego rozwoju na przykładzie Krakowa pisał A. Zborowski (1996a, 2000), A. Potrykowska (1990, 1992) o zmianach społeczno-demograficznych i mieszkalnictwie w regionie miejskim Warszawy. Z zagadnieniem wielkich miast i ich regionów nierozerwalnie związane (choć dość niejednoznacznie zdefiniowane) jest pojęcie strefy podmiejskiej. Strefa ta postrzegana jest najczęściej jako obszar położony w bezpośrednim sąsiedztwie miasta, a tereny otaczające miasto określane są też jako „strefa zurbanizowana", „zaplecze miasta" lub „obszar peryferyjny" (Słodczyk 2001). W takim właśnie ujęciu opisano strefę podmiejską Krakowa np. w artykułach o zachodzącym na jej obszarze procesie urbanizacji wsi (Kwiecień 1977, 1980), 16 Krakowskie suburbia i ich społeczność o suburbanizacji zaś w strefie podmiejskiej Bydgoszczy i Torunia pisali W. Maik, D. Sokołowski i R. Brudnicki (1996). Podobnie, analizując warunki życia ludności w wybranych gminach podmiejskich Warszawy, R. Cendrowska (1998) określiła badany obszar jako strefę podmiejską tego miasta. Dogłębną analizę stref podmiejskich Warszawy, Łodzi i Krakowa dała J. Jakóbczyk-Gryszkiewicz (1998), prezentując zarazem szeroki przegląd literatury poświęconej temu pojęciu. Stanowiska teoretyczne na temat omawianej strefy, a także jej funkcje i rozwój przedstawił J. Słodczyk (2001) w opracowaniu dotyczącym przeobrażeń przestrzeni miejskiej. Porównaniem mechanizmów urbanizacji w polskich i zachodnich strefach podmiejskich zajął się S. Hefman (1980) oraz C. Chevigne (1991), która skonstatowała, iż istnieją między nimi specyficzne różnice, wynikające głównie z innej drogi rozwoju miast zachodnich i polskich w ostatnim pięćdziesięcioleciu. W cytowanych powyżej pracach wymieniane są różnorodne kryteria delimitacji strefy podmiejskiej, jednak cechą wspólną badanych obszarów jest położenie poza granicami administracyjnymi miast. W Krakowie natomiast kolejne klasyfikacje przestrzeni tego miasta wykazują istnienie dużych obszarów mieszczących się w kategorii strefy podmiejskiej, a jednocześnie leżących jeszcze w granicach miasta (zob. podrozdział 2.2). Tabela 1.3.1. Niektóre typy suburbiów spotykane w literaturze Table 1.3.1. Certain suburb types encountered in literature Rozwój procesów urbanizacji, jej kolejne stadia, a zwłaszcza suburbanizacja oraz szeroko rozumiana problematyka suburbiów, nowej formy osadniczej powstałej w wyniku tego procesu, zostały szczegółowo przedstawione w licznej grupie opracowań, zarówno o charakterze empirycznym, jak i teoretycznym -w postaci monografii, artykułów, rozdziałów w podręcznikach. W trakcie swego rozwoju od lat 20. XX w. po czasy współczesne, suburbia definiowane jako jednoklasowe osiedla mieszkaniowe, ulokowane na skraju miasta, o niskiej intensywności zabudowy i z wysokim udziałem otwartej przestrzeni (Mayhew 1997) zmieniały swój wygląd, skalę przestrzenną oraz przekrój społeczny mieszkańców, tworząc rozmaite typy (tab. 1.3.1; zob. podrozdział 2.1). Od połowy lat 70. XX w. (w okresie postsuburbialnym) pojawiły się jeszcze inne formy osadnicze, nazywane „centrami suburbiów”, „miastami brzeżnymi”, „techno- Suburbia Suburbs motoryzacyjne automobile planowe planned Keynesowskie Keynesian typu Levittown a Levittown type zewnętrzne outer (dalsze) wewnętrzne inner (bliższe) kalifornijskie califomian czarne black białe white azylowe asylum Źródło: P. Knox (1994) Source: P. Knox (1994) burbiami czy też „miastami tajemnymi” - formy pełniące faktycznie funkcje miejskie, lecz bez własnej administracji i autonomii. Najnowsze określenia suburbiów, odnoszące się do tzw. suburbiów azylowych, zupełnie już odbiegają od pierwotnego znaczenia tego terminu (Knox 1994). Omawiana forma osadnicza, zwłaszcza tzw. suburbia kalifornijskie, wyróżniana jest zresztą przez geografa D.W. Meininga jako jeden z trzech podstawowych symbolicznych typów krajobrazu miejskiego Ameryki Północnej (Johnston 1984). W literaturze polskiej, zapewne z uwagi na dotychczasowy brak w Polsce formy suburbiów porównywalnej do klasycznych, tzn. północno-amerykańskich, niewiele jest publikacji opisujących to zjawisko, ponadto termin suburbium (suburb) używany jest często w tekstach w języku angielskim jako przedmieście lub dzielnica peryferyjna aglomeracji, jak 1. Wstęp 17 np. w pracy E. Iwanickiej-Lyry (1990) na temat czynników wpływających na sferę mieszkalnictwa w Aninie (od 1959 r. w granicach administracyjnych Warszawy). Poza wspomnianymi już artykułami dotyczącymi osiedli rezydencjonalnych, inne publikacje to przede wszystkim prace socjologów, np.: A. Wallisa (1987) i J. Węgleńskiego (1988), prezentujące jednak głównie problematykę społeczności suburbiów Stanów Zjednoczonych, jako kraju w ogromnym stopniu zurbanizowanego, stanowiącego wybitny przykład społeczeństwa postindustrialnego, cechującego się dużą ruchliwością społeczną i przestrzenną w warunkach dobrze rozbudowanych systemów komunikacji i łączności. W literaturze światowej suburbia opisywane są w artykułach dotyczących procesów suburbanizacji poszczególnych regionów miejskich, np. Monachium (Heinritz, Klingbeil 1986), Wenecji (Zanetto 1990), Bolzano (Zanon 1997), ponadto w pracach referujących szczegółowe i bardzo różnorodne badania w suburbiach. Ilustrują je następujące przykłady: japoński geograf T. Tanuichi (1995) zanalizował życie społeczności suburbialnego miasta Tama w regionie Tokio, W.M. Rodgers III (1997) zbadał różnice poziomu zarobków między białymi a Afro-Amerykanami mieszkającymi w suburbiach miast amerykańskich, N. Smith, P. Caris i E. Wyły (2001) zajęli się wpływem recesji gospodarczej w USA z początkiem lat 90. na rozwój suburbiów i przepływ kapitału na przykładzie Camden pod Filadelfią, o perspektywach badań nad suburbiami w ich relacji z cechami środowiska naturalnego pisał Ch. Mueller-Wille (1990), a o wpływie na wartość własności nieformalnego osiedlania się w pobliżu suburbiów Kapsztadu - G. Saff (1998). W wielu pracach podkreśla się rangę czynnika dostępności komunikacyjnej i czasu dojazdu do pracy - przykładem mogą służyć prace geografów australijskich: I.H. Bumley’a, P.A. Murphy i A. Jenner (1997) o migracjach z suburbiów wewnętrznych Sydney do zewnętrznych lub powstającej (wskutek powszechnej potrzeby stałego używania samochodów) kulturze matek samochodowych - również na przykładzie suburbiów Sydney (Dowling 2000). Wobec długiego okresu funkcjonowania suburbiów, a zatem powstania różnych ich generacji, podejmowane są już badania nad procesem ich rewitalizacji, zwłaszcza nad udziałem w tym procesie władz (krajowych, samorządowych i instytucji planowania przestrzennego) zarówno w kontekście gentryfikacji i zmian w składzie klasowym mieszkańców (Badcock 2001), jak i rekonstrukcji, renowacji bądź zmianie charakteru zabudowy (Larkham 1999). Ukazało się też bardzo wiele prac analizujących i porównujących różnorodne zjawiska w suburbiach i w miastach centralnych. Artykuł E. Lichtenberger (1986) dotyczy np. zjawiska nazywanego kryzysem miasta centralnego i zmian społecznych wśród mieszkańców Wiednia, podobnie jak praca A. Power (2001) opisująca rozległy rozwój przestrzenny (urban sprawi) miast w Wielkiej Brytanii w kontekście wzrostu niedogodności życia i braku poczucia bezpieczeństwa wśród mieszkańców centrów miast. Część publikacji dotyczy relacji suburbia--miasto centralne, ujmowanych w aspekcie struktur polityczno-rządowych: D.R. Morgan i P. Mareschal (1999) na przykładzie prawie 100 obszarów metropolitalnych Stanów Zjednoczonych analizowali konsekwencje nierówności społecznych, ekonomicznych i rasowych, powstałych w wyniku przyrostu jednostek administracyjnych i wzrastającej roli władz samorządowych, z kolei S.S. Post i R.M. Stein (2000) pisali o ekonomicznej współzależności i zmianach w przychodzie w kontekście struktury władzy metropolitalnej. Stronie finansowej tej problematyki - zróżnicowaniu możliwości zatrudnienia i przychodów mieszkańców miasta centralnego wobec rozwoju suburbiów poświęcona jest również praca R.W. Martina (2001), a E.W. Hill i H.L. Wolman (1997) pisali o wielkości wpływów finansowych suburbiów na tle ich miast centralnych w latach 1980-1990, natomiast P.G. Lewis (2001) podaje wyniki badań przeprowadzonych wśród zarządców (administratorów) miast, suburbiów i jednostek wiejskich Kalifornii na temat motywacji podejmowania decyzji o rozwoju danej jednostki i polityki samorządowej. W związku z postępującą decentralizacją 18 Krakowskie suburbia i ich społeczność rynku pracy i ukonstytuowanymi znacznie wcześniej suburbiami przemysłowymi i handlowymi, interesujące stało się zanalizowanie trendów w zatrudnieniu według regionów metropolitalnych i sektorów, które wyraźnie wskazują na rozwój zewnętrznych części obszarów metropolitalnych; w 77 spośród 111 obszarów metropolitalnych USA, w okresie 1991-93 aż 97% nowych firm powstało poza miastem centralnym (Gordon, Richardson, Yu 1998). Z tematyką etniczno-rasową wiążą się prace L. Sigelmana i L. Willnata (2000) o zróżnicowaniu społeczno-ekonomicznym między Afro-Amerykanami zamieszkałymi w mieście centralnym i suburbiach w Waszyngtonie oraz suburbiach hrabstw Prince George’s i Maryland. P.D. Gottlieb i B. Lentnek (2001) zbadali zaś różnice w zakresie dostępności do rynków mieszkaniowego i pracy między suburbiami Cleveland zamieszkanymi przez białych i Afro-Amerykanów a analogicznie zróżnicowanymi dzielnicami miasta centralnego. Porównania między suburbiami a miastem centralnym są szczególnie ważne w analizowaniu zagadnień dotyczących preferencji mieszkaniowych i decyzji o zmianie miejsca zamieszkania podejmowanych przez potencjalnych mieszkańców centrów miast i ich obrzeży. Problematykę tę podjęli m.in. J. Brun i J. Fagnani (1994) studiując wybory mieszkaniowe przedstawicieli klasy średniej i pisząc o procesie gentryfikacji w Paryżu oraz różnych aspektach wybranego stylu życia. P.S. Morrison i S. McMurray (1999) analizując rynek mieszkaniowy miast Nowej Zelandii, opisali obserwowane w tym kraju zjawisko wzrastającego zainteresowania zamieszkaniem w centrum miasta, a L. Sigelman i J.R. Hening (2001) poddali badaniom preferencje mieszkaniowe kolorowej i białej ludności obszaru metropolitalnego Waszyngtonu, określonych przez dostrzeżone przez nią zalety zamieszkiwania w poszczególnych segmentach badanego regionu. Z zagadnieniami suburbanizacji i suburbiów nierozerwalnie związana jest szeroko ujmowana geografia ludności i demografia, a zwłaszcza studia obejmujące tematykę dystrybucji ludności w obrębie różnych jednostek terytorialnych, migracji o różnej skali i zasięgu. W odniesieniu do procesu suburbanizacji istotne są opracowania prezentujące przepływy migracyjne jako podwalinę do wyróżnienia teoretycznych podstaw koncepcji urbanizacji (Geyer, Kontuly 1996), opisujące dynamikę i trendy zmian ludności miejskiej i zmiany w procesie urbanizacji (Cochrane, Vining 1988), a także regiony miejskie np. w Finlandii (Vartiainen 1995), Irlandii (Lutz 2001) i Japonii (Tanuichi 1992). Przedmiotem licznych badań są zmiany ludnościowe w obrębie dużych aglomeracji, będące efektem procesu suburbanizacji lub migracji w obrębie regionów miejskich, jak np. opisane przez P. Korcellego (1990) migracje i ruchliwość mieszkaniowa w regionie miejskim Warszawy, udokumentowany ubytek ludności miasta centralnego Pekinu w latach 1982-90 przedstawiony w artykule F. Wanga i Y. Zhou (1999), czy kierunki przepływów migracyjnych Afro-Amerykanów z miast hrabstwa Los Angeles do suburbiów w latach 1985-90 (Rosemann, Lee 1998). Z zagadnieniem przemieszczeń ludności wiążą się także prace dotyczące problematyki podejmowania decyzji o migracjach (Knox 1982, Timmermans, Borgers 1989, Walmsley, Lewis 1997). Polskie opracowania dotyczą zazwyczaj migracji w obrębie poszczególnych jednostek administracyjnych (gmin lub województw). Jako przykład mogą posłużyć prace Z. Rykla i A. Żurek (1981), A. Gawryszewskiego (1989), Z. Długosza (1992), uboga jest natomiast literatura przybliżająca temat migracji wewnątrzmiejskich. Wymienić tu można artykuły R. Kozieła (1984, 1995) na temat metodologicznych problemów omawianego typu migracji i tejże problematyki na przykładzie Wrocławia oraz A. Zborowskiego (1996b) piszącego o migracjach w Krakowie w kontekście cyklu życia człowieka. Z nowszej literatury światowej na wyróżnienie zasługuje praca P. Petsimerisa (1995) prezentująca mobilność mieszkańców I. Wstęp 19 wewnątrz- i zewnątrzmiejską oraz społeczny podział przestrzeni miejskiej na przykładzie Turynu, a także artykuł W.A.V. Clarka, M.C. Deurloo i F.M. Dielemana (1997) dający studium porównawcze migracji podejmowanych w Niemczech i Stanach Zjednoczonych w kontekście potrzeby dostępności do określonych form własności mieszkaniowej wynikającej z koncepcji cyklu życia człowieka. Zagadnienia związane z poziomem i jakością życia ludności poruszane są w wielu pracach przez autorów reprezentujących wiele dziedzin nauki. Opracowania prezentujące tę problematykę w ujęciu badań statystycznych, ale także w aspekcie definicyjnym związane są z pracami J. Kordosa (1991 a-c), J. Rutkowskiego (1984, 1991) oraz T. Słaby (1991, 1994). Szeroki przegląd problematyki definiowania i rozróżniania pojęć jakości oraz poziomu życia przynoszą publikacje Cz. Bywalca (1986) oraz zbiorowa pt. Zadania społeczne pod redakcją Z. Pisza (1999). Stronie formalnej badania jakości życia poświęcone są m.in. obszerne prace zbiorowe: Aspects of Quality of Life (2000) oraz Metodologia pomiaru jakości życia (2002) pod redakcją W. Ostasiewicza, praca R. Kolmana (2002), podobnie jak artykuły T. Borysa (2001) i B. Wejnert (2001a), podające informacje o rozwoju badań kwalimetrycznych* i metod wyróżniania obiektywnych i subiektywnych czynników oceny. Szerzej o aspektach wartościowania i jakości przestrzeni miejskiej, z punktu widzenia urbanisty i architekta, pisali W. Misiak (1993) oraz Z. Ziobrowski (1992b) - w tej ostatniej pracy wyszczególnione są zasady oceny jakości życia uwzględniane w procesie planowania przestrzennego. Natomiast L.H. Klaassen (1988), studiując problemy przestrzeni miejskiej, opisał wpływ planowania miast na jakość życia ośrodków miejskich w Europie Zachodniej. ' Kwalimetria - dziedzina nauki zajmująca się metodyką pomiaru jakości. 2. Identyfikacja suburbiów w przestrzeni regionu miejskiego 2.1. Suburbia i strefy zabudowy suburbialnej na świecie a krakowskie osiedla suburbialne Terminy suburbium i suburbanizacja funkcjonują w literaturze przedmiotu od długiego czasu, wywodzą się jednak ze Stanów Zjednoczonych i krajów Europy Zachodniej, natomiast w polskiej literaturze są (zwłaszcza suburbium) niejednokrotnie pomijane lub niezbyt precyzyjnie zdefiniowane, choć spotykane w opracowaniach, najczęściej teoretycznych. Suburbanizacja według B.J.L. Berry’ego i A.J. Fieldinga (por. podrozdział 1.3) to proces redystrybucji ludności z głównych miast do mniejszych obszarów metropolitalnych i dalej na zewnątrz, czyli zwrot od koncentracji do dyspersji ludności, co jest przeciwieństwem procesu urbanizacji. Berry nie odróżnił jednak wyraźnie suburbanizacji od kontrurbanizacji. Suburbanizacja wydaje się więc procesem obejmującym mniejsze przestrzenie, tzn. obejmuje obszar metropolitalny, jest to zatem dekoncentracja w skali regionu miejskiego. W myśl koncepcji stadiów rozwoju miasta (ryc. 2.1.1), w fazie suburbanizacji następuje ubytek liczby ludności w centrum miasta i jej przyrost w strefie podmiejskiej, co wiązane jest z wyjściem procesu urbanizacji poza granice miasta (Maik 1997, Słodczyk 2001). Definiując suburbanizację nie można jednak mówić tylko o zmianach liczby ludności, jest to bowiem tylko jeden z jej wskaźników, poza którym uwzględnić należy inne, zwłaszcza tzw. użyteczność lub preferencję miejsc związaną m.in. z wiekiem ludności, statusem społeczno--zawodowym, sytuacją finansową czy też oczekiwaniami, wynikającymi z różnych potrzeb mieszkańców tak definiowanego obszaru. Rycina 2.1.1. Fazy rozwoju miasta w ujęciu Klaassena i Paelincka (1979) Figure 2.1.1. Stages of urban development after Klaassen and Paelinck (1979) Źródło: J. Słodczyk (2001) Source: J. Słodczyk (2001) Powszechność i skala zjawiska suburbanizacji znajdują odzwierciedlenie w kształcie i cechach opisujących współczesne wielkie miasta świata, przy czym wyraźne jest ich zróżnicowanie w poszczególnych regionach świata. O strefie suburbialnej i suburbiach 22 Krakowskie suburbia i ich społeczność w znaczeniu przedmieść oraz terenów otaczających miasto można zatem mówić zarówno w przypadku dużych miast Ameryki Północnej, Europy Zachodniej, Azji, państw byłego bloku socjalistycznego, jak i krajów Ameryki Łacińskiej i innych tzw. Trzeciego Świata (krajów rozwijających się). W książce poświęconej metropoliom T. Angotti (1993) podaje przykłady Buenos Aires, Caracas, Sao Paulo - miast najlepiej rozwiniętych państw Ameryki Południowej. Miasta te dzięki sprawnemu funkcjonowaniu rynku nieruchomości i zróżnicowaniu cen ziemi cechują się układem przestrzennym zbliżonym do miast Ameryki Północnej (wieżowcami w centrum i rozległymi obszarami zabudowy mieszkalnej przylegającej do miasta centralnego), ale struktura społeczna ich mieszkańców, a zwłaszcza ich segregacja klasowa nie jest jeszcze tak wyraźna, jak w metropoliach USA i pozostałych krajów wysoko zurbanizowanych. Celem niniejszej pracy nie jest przedstawienie dokładnej analizy stanu urbanizacji poszczególnych regionów i państw świata, niemniej jednak niezbędne wydaje się przytoczenie zasadniczych różnic i podobieństw między wielkimi miastami szeroko pojmowanego Zachodu a państwami należącymi do dawnego bloku krajów gospodarki centralnie sterowanej. Istotne są zwłaszcza zjawiska organizujące struktury przestrzenne i społeczne miast, a także towarzyszące im formy, jak np. suburbia. To właśnie te jednostki, a przede wszystkim ich kształt, funkcje oraz cechy społeczności je zamieszkujących stanowią punkt odniesienia dla weryfikowanej w pracy tezy o istnieniu i funkcjonowaniu w Krakowie form osadnictwa, które można nazwać suburbiami. Zatem suburbia, do jakich przyrównywane są krakowskie osiedla zabudowy jednorodzinnej, to te w USA, Kanadzie, państwach Europy Zachodniej i Australii, ale także w Japonii, należącej do państw o najwyższych wskaźnikach urbanizacji na świecie. Należy tu podkreślić, iż niektóre wielkie miasta (zwłaszcza w Ameryce Południowej, Afryce i Azji) są również otoczone rozległymi dzielnicami zabudowy mieszkalnej, ale zupełnie odmiennymi od suburbiów. Są to dzielnice zwane bidonvilles, poblaciones lub campamentos -dzielnice biedoty, cechujące się chaosem przestrzennym i zamieszkane przez ludność biedną, o minimalnych dochodach i słabo wykształconą (Liszewski, Maik 2000). Badania nad zjawiskiem suburbanizacji prowadzone już od lat 20. w USA pozwoliły na wyróżnienie różnych definicji suburbiów formułowanych w kategoriach zwanych umownie demograficznymi, ekonomicznymi, prawnymi lub politycznymi oraz związanymi ze specyficznym stylem życia mieszkańców tych osiedli. Definicje te tworzone na początku procesu powstawania suburbiów miast amerykańskich mogą okazać się nie w pełni przydatne w badaniach współczesnych miast Polski, które dopiero od niedawna wkraczają w tę fazę urbanizacji. Suburbia od dawna istniejące w miastach amerykańskich i zachodnioeuropejskich przejmują obecnie inne funkcje, rozwijając się w kierunku tzw. urbanizacji suburbiów* (Dear, Flusty 1998, Knox 1982, Węgleński 1988). Suburbia, zgodnie z definicją przytoczoną w rozdziale pierwszym, stanowią zazwyczaj jednoklasowe osiedla zabudowy jednorodzinnej. Poniżej zestawiono spotykane w literaturze przedmiotu wybrane opisy terminu suburbia odnoszące się do form osadniczych spotykanych w krajach wysoko zurbanizowanych. Proces ten obejmuje trzy ważne zjawiska: decentralizację lub relokację działalności ekonomicznej (przenoszenie przemysłu), migracje do suburbiów bardziej zróżnicowanych grup ludności (skład demograficzny uległ zmianie, brak dominacji zamożnej klasy średniej, tzw. rodzin pełnych, w miejsce których napływają mieszkańcy młodzi, samotni oraz emeryci) i przyswojenie sobie przez mieszkańców suburbiów miejskich wzorów i sposobów życia, czyli przenoszenie miejsc pracy i rekreacji w pobliże miejsca zamieszkania (Węgleński 1988). 2. Identyfikacja suburbiów Krakowa w przestrzeni regionu miejskiego 23 Tabela 2.1.1. Definicyjne opisy suburbiów stosowane w literaturze polskiej i zagranicznej Table 2.1.1. Defining descriptions of suburbs used in Polish and international literature Przykłady literatury światowej/ Przykłady literatury polskiej/ Foreign literature’s examples Polish literature's examples T. Hall A. Wallis Różnorodne, zewnętrzne obszary miasta, połączone z nim poprzez Nowa pod względem skali zlokalizowanie ich w strefie miejskiej, zdominowane przez zabudowę i charakteru forma osadnicza, mieszkaniową, zamieszkane głównie przez klasę średnią lub stająca się w latach 50. robotników wyżej kwalifikowanych. synonimem nowego stylu życia T. Angotti i awansu dostępnego Zasadniczo obszary mieszkaniowe na zewnątrz miast centralnych, amerykańskiej klasie średniej. stanowiące jednostki o odmiennej geograficznej i społecznej S. Liszewski charakterystyce. Strefa suburbiów niepodobna P. Knox jest zewnętrznie zarówno do Teren zabudowy jednorodzinnej o większej homogeniczności dawnego miasta, jak i dawnej społecznej i demograficznej niż inne obszary miasta i zlokalizowany wsi. Obszary podmiejskie w w większej odległości od nich; ich mieszkańcy mają podobne postaci rozciągającej się na preferencje w zakresie aktywności społecznej i wypoczynku. dziesiątki, a nawet setki J.J. Macionis kilometrów strefy niskiej, Obszar miejski poza granicami administracyjnymi miasta. przeważnie jednorodzinnej H. Douglass zabudowy. Osiedla o malej gęstości zaludnienia, odlegle od centrum, w których A. Majer wyraźnie widoczne są konsekwencje społecznej separacji od miasta Zgrupowania osiedli domów i wzrost poczucia niezależności ich mieszkańców. jednorodzinnych w komfortowym W. Dobriner i bezpieczniejszym środowisku Osiedla mieszkaniowe położone poza granicami administracyjnymi zamieszkania. Ogromne „osiedla- dzielnic centralnych, jednak kulturalnie i ekonomicznie od nich -sypialnie”, do których później zależne. dołączyły funkcje usługowe i L. Masotti produkcyjne. Osiedla mieszkaniowe ludności charakteryzującej się stylem życia J. Węgleński kasy średniej, niezależne administracyjnie i położone w zasięgu Strefa suburbiów w USA codziennych dojazdów do centrum miasta. równoznaczna jest z zewnętrzną C. Fischer, R. Jackson częścią SMSA (Standard Części okręgu metropolitalnego wyróżniające się odległością od Metropolitan Statistical Area). centrum, pełnieniem funkcji mieszkaniowych i autonomią Stanowi symbol współczesnych administracyjną. procesów urbanizacyjnych. J. Kramer K. Frysztacki Miejsca, gdzie ludność i instytucje przenoszą się poza Zurbanizowane skupiska i pasma administracyjne granice dzielnic centralnych. poza ściśle rozumianymi N. Glenn granicami miast, w konsekwencji Osiedla o gęstości zbliżonej do miejskiej, położone w bezpośrednim zamazujące znaczenie tych sąsiedztwie większego ośrodka miejskiego. granic, ale jednocześnie R. Farley wzmacniające swoiste Obszar, który ze względu na cechy demograficzne ma charakter kontrwzory życia miejskiego, miejski, położony jest jednak poza granicami wielkich dzielnic z najbardziej rzucającym się centralnych. w oczy wskaźnikiem licznych D. Gregory domów jedno- bądź Zewnętrzna dzielnica leżąca we wspólnej strefie zurbanizowanej, dwurodzinnych. często pod niezależną jurysdykcją. Termin używany do opisu wielu społeczności i form osadniczych. Źródła'. T. Angotti (1993), T. Hall (2001), R.J. Johnston i in. (2001), P.L. Knox (1982), S. Liszewski, W. Maik (2000), J.J.Macionis (1989), A. Majer (1997), A. Wallis (1987), J. Węgleński (1988) Sources: T. Angotti (1993), T. Hall (2001), RJ. Johnston i in. (2001), P.L. Knox (1982), S. Liszewski, W. Maik (2000), J.J.Macionis (1989), A. Majer (1997), A. Wallis (1987), J. Węgleński (1988) 24 Krakowskie suburbia i ich społeczność Biorąc pod uwagę wszystkie wymienione wyżej kryteria, można wyróżnić następujące wspólne cechy suburbiów: ♦ dużą odległość od centrum miasta; ♦ miejski charakter osadnictwa; ♦ pełnienie głównie funkcji mieszkaniowej; ♦ dominację zabudowy jednorodzinnej; ♦ administracyjną autonomię; ♦ dobrą dostępność do pracy w centrum; ♦ społeczną homogeniczność; ♦ związki z etapami cyklu rodzinnego; ♦ silny napływ ludności z wewnątrzmiejskich dzielnic miasta. Jak już wspomniano, celem niniejszej pracy jest identyfikacja i charakterystyka krakowskich osiedli suburbialnych. Przy przyjęciu powyższych cech, które definiują pojęcie suburbium, należy rozważyć więc, w jakim stopniu badane w niniejszej pracy osiedla zabudowy jednorodzinnej odpowiadają pojęciu suburbiów zachodnich. Pozwoli to stwierdzić, co upoważnia do określania charakteryzowanych w pracy zespołów zabudowy mianem krakowskich suburbiów. Można dostrzec dwie zasadnicze różnice. Pierwszą z nich jest wielkość, a raczej skala tej formy osadniczej, zwłaszcza w kontekście oddalenia jej od centrum miasta. Wynika to przede wszystkim z ogólnej wielkości (odnośnie do liczby ludności oraz przestrzeni) porównywanych miast. Niewątpliwie polskie aglomeracje, w tym Kraków, znacznie ustępują w zakresie rozmiaru miastom np. północnoamerykańskim, stąd i skala przemian (nawet jeśli uwarunkowane są one tymi samymi przyczynami) musi być odmienna. Z podobnych przyczyn odmienna (mniejsza) jest odległość badanych osiedli od centrum (miasta centralnego). W państwach wysoko zurbanizowanych w ciągu kilkudziesięciu lat intensywnej suburbanizacji rezydencjonalnej zdążyły się wykształcić rozległe strefy suburbiów, podczas gdy osiedla krakowskie mogą być symptomem, widoczną w przestrzeni miasta pierwszą oznaką tego procesu. Funkcjonowanie gospodarki rynkowej, postępująca polaryzacja społeczeństwa polskiego znajduje odbicie zarówno w sferze procesów społecznych, jak i w przestrzeni miast. Jednak owe zmiany zachodzą dopiero od 10 lat, a tkanka miejska (...), związana z aktualną fazą cyklu miejskiego (...) cechuje się znaczną inercją, siłą rzeczy organizacja przestrzeni miejskiej miasta środkowoeuropejskiego zasadniczo różni się od tej w mieście zachodnim (Zborowski 2001). Tak więc, zmiany obserwowane w Krakowie nie mogły jeszcze osiągnąć wielkości (np. mierzonej w km²), która cechuje suburbia zachodnie. Jest i druga przyczyna. Nie wnikając w tym miejscu w szeroko opisaną (Bagnasco, Gales 2000, Benevolo 1995, Berry B.J.L. 1973, Driedger 1991, Goodman, Chant 2000, Johnston 1984, Karwińska 1998, Scott, Soja 1996, Weinstein 1997) historię rozwoju różnych miast i historię w ogóle, nie można uniknąć wzmianki o wpływie, jaki wywarła nie tylko na społeczeństwo, ale także przestrzeń miejską, trwająca w Polsce przez ponad cztery dziesięciolecia gospodarka centralnie sterowana. Wielu autorów potwierdza, iż czynnik ów w znacznym stopniu zaburzył „normalny” rozwój miast polskich, a obecnie należy mówić o miastach postsocjalistycznych (zob. podrozdział 1.3). Dobitnie tę kwestię obrazuje cytat z „socjalistycznego” (lata 50.) planu zagospodarowania przestrzennego Tychów, uznający domy jednorodzinne w tym mieście za nieefektywny relikt formacji kapitalistycznej (Gruszczyński, Szczepański 2001). W modelu miasta postsocjalistycznego osiedla suburbialne sytuuje się już w obrębie strefy przedmiejskiej i podmiejskiej (Zborowski 2001). Podobnie - w wyniku badań nad inwestycjami 2. Identyfikacja suburbiów Krakowa w przestrzeni regionu miejskiego 25 mieszkaniowymi we Wrocławiu - ustalono, że istnieje wyraźny podział przestrzeni miasta na budownictwo zbiorowe (zlokalizowane w ścisłym centrum) i jednorodzinne, które, łącznie z budownictwem poza granicami miasta, tworzyć będzie suburbia (Unicki 2001). Przywołać w tym miejscu należy opracowania dotyczące poszczególnych aglomeracji miejskich w Polsce, podające stan aktualnych ich przemian, tzn. zachodzących w okresie transformacji ustrojowo-politycznej (zob. podrozdział 1.3). Odnośnie do poruszanej tu kwestii budownictwa jednorodzinnego generalnie stwierdzono, iż w dużych miastach i aglomeracjach Polski pojawiła się wielka liczba małych osiedli (...) zabudowy jednorodzinnej, tworzących wylewające się z granic miasta strefy zabudowy... oraz, że zaistniała działalność deweloperska (Kochanowska, Kochanowski 1997). W Poznaniu zaobserwowano, że budownictwo jednorodzinne jest rozproszone, choć powstają również i zwarte osiedla (np. uniwersyteckie „Różany Potok”), a inwestorami są w większości osoby zamożne (Parysek 1996), tu zaś wyraźniej proces urban sprawi odnotowano w przemianach gospodarki (Domański R. 1996). W aglomeracji Gdańsk-Gdynia nowe obszary mieszkaniowe w postaci zespołów jednorodzinnych powstają m.in. w „dobrych” dzielnicach willowych i na obrzeżach śródmieść oraz wzrasta stopień polaryzacji społecznej, podobnie jest we Wrocławiu (Dutkowski 1996, Łoboda, Ciok, Jakubowicz 1997). W opracowaniu dotyczącym Lublina, o budownictwie jednorodzinnym wspomina się w kontekście „mody” na taki rodzaj zabudowy (Wich 1996). W Warszawie zaś ze względu na niską aktywność budownictwa mieszkaniowego dzielnice rezydencjonalne nie uległy większym przekształceniom, jednak rozwój owego budownictwa może w przyszłości prowadzić do istotnych zmian (Korcelli 1997). Natomiast w Krakowie osiedla takie jak np. wspomniana już Wola Justowska pozostają nadal dzielnicami ludzi zamożnych i wykazują znaczne ożywienie ruchu budowlanego (willowego) - (Trafas 1997), a w Łodzi najzamożniejsza obecnie grupa mieszkańców miasta buduje okazałe rezydencje w strefie podmiejskiej (Liszewski 1997). Zmiany ustrojowe Polski w latach 90., przejawiające się w sferze budownictwa, związane są też z działaniem renty gruntowej. Od powstania pierwszych miast przemysłowych jest ona ważnym czynnikiem organizacji przestrzeni miasta, wpływając na zróżnicowanie cen w zależności od położenia ziemi w obrębie regionu miejskiego oraz stopnia nasilenia ruchu budowlanego. Samo pojęcie renty gruntowej jest odmiennie pojmowane, zwłaszcza przez badaczy zajmujących się teoretycznym modelem rozwoju miasta oraz przez urbanistów i architektów, praktycznie wykorzystujących wiedzę o tym zjawisku i z mocy prawa wpływających na kształtowanie przestrzeni miejskiej. W pracach dotyczących rozległych stref suburbiów państw wysoko-zurbanizowanych podkreślany jest wpływ renty gruntowej, regulującej rozwój mieszkalnictwa w nawiązaniu do planowania miejskiego (Andersson 1995, Harloe, Marcuse, Smith 1994), a także przewidywanych zmian w rynku mieszkaniowym (Bailey, 1999). W Polsce współczesny „powrót” miejskiej renty gruntowej zaprezentował na przykładzie Wrocławia S. Kłopot (2001 a). Zmiany w zakresie mieszkalnictwa w państwach środkowoeuropejskich, jakie przyniosły przemiany ekonomiczne z lat 90., wiążą się jednak także z silnym udziałem polityki państwowej i władz samorządowych (Enyedi 1990, Sagan 2000, Struyk 2000). W Krakowie wpływ renty gruntowej na lokalizację osiedli suburbialnych także można praktycznie rozważać dopiero po 1989 r., kiedy przywrócenie zasad gospodarki rynkowej umożliwiło jej ponowne działanie, aczkolwiek, wbrew dogmatom gospodarki centralnie sterowanej, a zgodnie z poglądami mieszkańców miasta już poprzednio wyróżniano „lepsze” i „gorsze” dzielnice (Prawelska-Skrzypek 1989). Odzwierciedlało się to też w preferencjach mieszkaniowych ludności i wyborze miejsca na budowę domu, i modelowało cenę gruntu. 26 Krakowskie suburbia i ich społeczność Obecnie przy wyborze miejsca lokalizacji dla inwestycji budowlanej, zwłaszcza w odniesieniu do przedsięwzięć większych, prowadzonych przez firmy oferujące możliwość wykupienia domu w zespole osiedlowym, brana jest pod uwagę zależność między wartością gruntów a odległością od centrum, co modelowo przedstawia ryc. 2.1.2. Jak widać, w teorii wyraźnie rośnie cena ziemi wraz z odległością od centrum, najkorzystniejsza zaś strefa lokalizacji zabudowy mieszkaniowej przypada mniej więcej pośrodku obszaru objętego działaniem renty gruntowej. W warunkach nowej rzeczywistości gospodarczej Polski najpoważniejszą zmianą było wprowadzenie Rycina 2.1.2. Powiązania między wartością gruntów a rentą miejską Figure 2.1.2. Relationships between the value of land and urban rent Źródło'. J. Kot, Z. Zdunek (1998)/ Source: J. Kot, Z. Zdunek (1998) w miejsce jednego inwestora państwowego wielu podmiotów gospodarczych, które konkurują ze sobą m.in. poprzez możliwości, jakie stwarza im korzystanie z praw renty gruntowej. Można wyróżnić obecnie trzy zasadnicze grupy inwestorów: 1) indywidualni: lokujący zazwyczaj kapitał na rynku mieszkaniowym, rzadziej w nieruchomości komercyjne, 2) inwestorzy instytucjonalni, czyli osoby lub instytucje zajmujące się profesjonalnie lokowaniem środków finansowych, 3) deweloperzy: pozyskujący nieruchomości, organizujący środki na realizację inwestycji oraz kierujący realizacją inwestycji (Husejko 1997). W Krakowie np. w 1994 r. do Urzędu Miasta zgłosiło się 14 firm deweloperskich z prośbą o dofinansowanie inwestycji z zakresu budownictwa jednorodzinnego, w 1997 r. złożono takich wniosków już 23. Firm deweloperskich działających w regionie miejskim Krakowa jest zresztą oczywiście znacznie więcej, co dowodzi, że popyt na tego rodzaju usługi jest duży, należy więc spodziewać się dalszego rozwoju zabudowy jednorodzinnej, w tym typu osiedlowego. Jednocześnie wysokie w Polsce „progowe” koszty zakupu gruntów, podnosząc koszty inwestycyjne, wpływają w istotny sposób na szybkość realizowania nowych osiedli (zespołów zabudowy jednorodzinnej), a także 2. Identyfikacja suburbiów Krakowa w przestrzeni regionu miejskiego 27 na ich lokalizację, czasem wbrew prawom renty gruntowej, dostosowując się do realnych możliwości finansowych potencjalnych użytkowników. Drugą cechą, zasadniczo różniącą badane osiedla krakowskie od suburbiów zachodnich jest administracyjna niezależność suburbiów w krajach wysoko zurbanizowanych. I tu niezbędne wydaje się podkreślenie innej drogi rozwoju miast zachodnio-i wschodnioeuropejskich oraz amerykańskich, co prowadziło do odmiennej ich postaci w sensie zarówno przestrzennym, jak i społecznym. Miasta europejskie, zakładane często planowo i ograniczane w swym rozwoju licznymi czynnikami historycznymi, muszą być odmienne od miast amerykańskich - młodszych i rozwijających się w sposób niekontrolowany, żywiołowo. Ich duże obszary odznaczają się więc większą autonomią, zwłaszcza przy swobodniej działających mechanizmach wolnorynkowych, mniejszej centralizacji i nadzorze. Przynależności administracyjnej przedmieść nie należy traktować w sposób całkowicie kategoryczny, przede wszystkim z uwagi na zmiany granic miasta. W Stanach Zjednoczonych używany jest podział terenu na obszary niemetropolitalne i okręgi metropolitalne (Urbanized Area, Standard Metropolitan Statistical Area), które z kolei obejmują strefę centralną (central city) oraz tereny poza miastem centralnym (outside central city). Jako przykład rozwoju suburbialnego miast zachodnioeuropejskich posłużyć mogą zaś miasta Wielkiej Brytanii. Miasta tamtejsze nie zmieniały granic administracyjnych, jednak wskutek ich odśrodkowego rozwoju, obejmowały zasięgiem swych wpływów coraz dalsze tereny, które w Polsce zwykle utożsamiane są ze strefą podmiejską. Model miasta brytyjskiego, z wyróżnionymi fazami, odpowiadającymi kolejnym etapom rozwoju miasta prezentuje rycina 2.1.3. Rycina 2.1.3. Model rozwoju stref suburbialnych miasta w Wielkiej Brytanii Figure 2.1.3. A model of suburban development of in the United Kingdom Źródło: T. Hall (2001)/ Source: T. Hall (2001) Należy odnotować, iż rozwój suburbialny miast Stanów Zjednoczonych i Europy Zachodniej zachodził jednak ze zmiennym natężeniem. W USA proces urban sprawi dotyczy znacznie większych obszarów, a budownictwo mieszkaniowe zajęło niezwykle wiele przestrzeni. W Wielkiej Brytanii natomiast, nowe obszary zabudowy mieszkaniowej (poza terenami bezpośrednio przyległymi do granic miast) skoncentrowały się w budowanych w pobliżu aglomeracji nowych ośrodkach miejskich lub zaplanowano je w już istniejących małych miastach. Różnice między amerykańskim a brytyjskim wzorcem rozwoju suburbialnego miast przedstawia rycina 2.1.4. Zaznaczono na niej też fakt niezmienności granic administracyjnych miast, mimo ich 28 Krakowskie suburbia i ich społeczność faktycznego rozwoju terytorialnego. W Krakowie rozwój miasta odbywał się nieco inaczej, mianowicie drogą sukcesywnego przyłączania kolejnych terenów (ryc. 2.1.5). Obszary przyległe do centrum i jego przedmieść, które podlegały urbanizacji, włączano kolejno w granice miasta: Szybki rozwój urbanistyczny i wzrost liczby ludności w 2 poi. i na początku XIX w. spowodowały konieczność rozszerzenia granic miasta; ludność przeludnionego Krakowa przenosiła się na przedmieścia... (Encyklopedia... 2000). Później nastąpiły jeszcze trzy duże akty przyłączenia podmiejskich terenów: w latach międzywojennych, w 1941 r. (dokonany przez Niemców, ale przygotowany jeszcze przed wojną i usankcjonowany przez władze polskie w 1948 r.) oraz w 1951 r., w związku z budową Nowej Huty. Rozszerzenie granic z 1941 r. zostało dokonane znacznie „na wyrost” i objęło większy obszar, niż zakładały plany z lat 30. XX w. Połączono zatem w jeden organizm osiedla willowe, robotnicze, a nawet typowe wsie (Kostrze, Tonie) pozostające do dziś słabo zurbanizowane. Badane osiedla suburbialne znalazły się zatem w obrębie granic miasta, podczas gdy w warunkach zachodnich byłyby w jednostkach administracyjnie niezależnych. Z wielkością i administracyjnym położeniem suburbiów wiąże się strona finansowa ich funkcjonowania, zasady administracji i organizacji przestrzeni. Te zagadnienia nie dotyczą osiedli krakowskich, natomiast systemy: podatkowy oraz władz samorządowych suburbiów, zwłaszcza północnoamerykańskich, jest tam ważnym problemem badawczym (Charlesworth, Cochrane 1994, Davis, Edner 1993, Donovan, Neiman 1992, Razin, Rosentraub 2000). W polskich warunkach nawiązuje do tego, być może, obserwowana ostatnio tendencja do przemieszczania się zarówno budownictwa, jak i działalności gospodarczej do strefy podmiejskiej, wywoływana często różnicą wielkości opłat skarbowo-podatkowych. W gminach otaczających duże miasta są one zazwyczaj niższe, zwłaszcza w odniesieniu do działalności gospodarczej. Odnośnie do krakowskich suburbiów większe znaczenie należy przypisać wymogom byłych planów zagospodarowania przestrzennego, polityce i gospodarce gruntami oraz aktualnym prawom popytu i podaży obowiązującym na rynku mieszkaniowym. Należy skonstatować jeszcze jedną różnicę odnośnie do zasadniczych cech opisujących suburbia, które służą za punkt odniesienia w niniejszych badaniach - czyli dostępność do pracy w centrum. Jak wiadomo, dynamiczny rozwój strefy suburbiów spowodowany był w głównej mierze szybkim rozwojem środków transportu, zarówno sieci kolejowej, trolejbusowej, jak i motoryzacji indywidualnej, przy czym ten ostatni zaważył najbardziej w początkowym okresie, zwłaszcza w USA, lecz nie było to zasadniczym wymogiem lokalizowania zabudowy mieszkalnej (Gottdiener, Hutchison 1999, Hall 2001, Knox 1994). Obecnie wyraźnie wzrasta zależność dalszego rozwoju stref suburbialnych od transportu samochodowego (Dowling 2000, Filion 2001, Power 2001). W Krakowie dostępność komunikacyjna stanowi zaś ważny czynnik lokalizacyjny osiedli o cechach suburbialnych. Badane osiedla zajmują zwykle tereny o dobrych powiązaniach drogowych, tzn. leżą przy ciągach komunikacyjnych wybiegających z centrum miasta lub przy drogach wyjazdowych z Krakowa. Najnowsze i najbardziej odległe od centrum osiedla, nawiązują również do układu miejskiej sieci komunikacyjnej. Pozostają one bowiem w zasięgu obsługi przez miejskie i podmiejskie linie autobusowe MPK lub przez przewoźników prywatnych, zapewniających mieszkańcom dostęp do centrum Krakowa. Jest to zatem cecha zdecydowanie odróżniająca osiedla krakowskie od suburbiów zachodnioeuropejskich i amerykańskich, gdzie dostępność do środków komunikacji masowej nie jest kryterium lokalizacyjnym, a raczej przeciwnie - z początku jednym z wyznaczników szybkiego rozwoju obszarów suburbiów było masowe upowszechnienie motoryzacji. 28a Rycina 2.1.4. Modele rozwoju stref suburbialnych miast w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii Figure 2.1.4. Suburban development patterns of in the United States and the United Kingdom Źródło: J.M. Rubenstein (2003)/ Source: J.M. Rubenstein (2003) Rycina 2.1.5. Zmiany granic administracyjnych Krakowa od końca XVIII w. do 1995 r. Figure 2.1.5. Evolution of administrative boundaries of Cracow between the late of 18* c. and 1995 Źródło: opracowanie własne na podstawie J//as... ( 1988), Encyklopedia...(2QW) Source: based on data obtained from Atlas...( 1988), Encyklopedia.. .{2(^0) 2. Identyfikacja suburbiów Krakowa w przestrzeni regionu miejskiego 29 Kolejne cechy suburbiów, dotyczące już miejskiego charakteru zabudowy, przewagi budynków jednorodzinnych oraz dominacji funkcji mieszkaniowej są wspólne dla obu porównywanych grup suburbiów i nie wymagają szerokiego komentarza. Ostatnią grupę wyróżnionych cech charakteryzujących suburbia, stanowią te związane z zamieszkującą je społecznością. Mieszkańcy klasycznych zachodnich suburbiów cechują się wysokim stopniem homogeniczności (a najczęściej też przynależnością do klasy średniej), stanowią zarazem grupę ludności znajdującą się w określonej fazie według cyklu życia jednostki (tzw. rodziny pełnej), ponadto przybywają w większości z obszarów centralnych miasta. Wyraźna polaryzacja społeczna jest typowa dla większości miast krajów wysoko zurbanizowanych, a w Stanach Zjednoczonych np. rozdźwięk między mieszkańcami miast centralnych i ich suburbiów wynika też z mocno zaakcentowanej w przestrzeni miasta segregacji rasowej (Angotti 1993). W Polsce zmiany dotyczące struktur społeczno-przestrzennych w miastach pojawiły się w latach 70., potem stopniowo uległy wyraźnemu przyspieszeniu w latach 80. i 90. (Węcławowicz 1997, 2003). Uwidaczniały się one w wyższym udziale grup społecznych lub zawodowych na pewnych określonych obszarach, przy widocznym niższym udziale pozostałych, wysokie zaś udziały „lepszych” grup wiązać można z obszarami o łatwiejszej dostępności do usług i lepszymi warunkami środowiska naturalnego. Drugi wymiar zmian dotyczy kwestii związanych z tzw. cyklem życiowym mieszkańców: odnotowano wysoki stopień zależności różnych typów mieszkalnictwa (i warunków mieszkaniowych) z określonymi grupami społecznymi. Trzeci wymiar zmian, określany jako „czynnik migracyjny”, wskazuje na koncentrację grup wyróżniających się cechami demograficznymi lub zawodowymi w określonych obszarach miasta. Generalnie obecnie w Polsce stopień polaryzacji społecznej wciąż wzrasta, a mieszkańcy badanych osiedli zdecydowanie wyróżniają się wśród ludności Krakowa, a nawet Polski (zob. rozdział 3), nawiązując swym charakterem do mieszkańców suburbiów zachodnich. Dodać można, iż mimo działania wspominanych wcześniej zasad planowania centralnego, nawet wówczas, przy obowiązującej egalitarnej strukturze miasta obserwowano np., że imigranci ze wsi (przeważający w napływach do miast) nie sytuowali się w peryferyjnie zlokalizowanych osiedlach willowych miast, lecz kierowali się raczej do rejonów zabudowy blokowej lub śródmiejskiej, a jednocześnie w miastach powstawały rejony elitarnego mieszkalnictwa (Kłopot 200 lb, Niczyporuk 1994, Szczepański 2001). Zresztą w badaniach z 1988 r. stwierdzono, iż standard mieszkania i jego lokalizacja nie był dla wielu mieszkańców miasta istotnym wyznacznikiem zróżnicowania społecznego, a dopiero teraz (po zmianach ustrojowych) bogatsze grupy będą szukały możliwości osiedlania się w luksusowych dzielnicach willowych bądź apartamentach w zabudowie śródmiejskiej (Jałowiecki 2001). Jak wspomniano, w suburbiach zachodnich mieszkają zazwyczaj przedstawiciele klasy średniej, przy tym w badaniach miast prowadzonych przez geografów zachodnich często stosowany jest wskaźnik przynależności do poszczególnych klas w społeczeństwie postindustrialnym. Pojęcie klasy średniej należy zaś w Polsce do terminów spotykanych najczęściej w opracowaniach socjologicznych (Domański H. 1994b, 1996, Frątczak 2001, Hamilton, Hirszowicz 1995, Jałowiecki, Szczepański 2002, Leszkowicz-Baczyński 2001), jest też często używane w mediach, a także zagościło na stałe w języku potocznym. Odnośnie do wyróżnianej definicyjnie tej klasy społecznej uważa się, że współczesna polska klasa średnia wywodzić się będzie z trzech środowisk: 1) wymuszonej poprzez zmianę systemu ekonomicznego zdeklasowanej inteligencji, 2) nomenklatury (starej, czyli komunistycznej i nowej - solidarnościowej) oraz 3) socjalistycznej inicjatywy prywatnej (Mokrzycki 1994). Trudno jest zatem mówić o klasie średniej w ujęciu zarówno marksistowskim, jak 30 Krakowskie suburbia i ich społeczność i weberowskim, natomiast cechą wspólną grup ludności tak określanych może być wyższy poziom wykształcenia, zamożności i władzy politycznej. Na zakończenie warto wspomnieć o jednym jeszcze aspekcie problematyki suburbiów, często spotykanym w literaturze światowej. Wobec tak długiego funkcjonowania omawianej formy osadniczej pojawiły się liczne opracowania krytycznie oceniające to zjawisko, jako takie (Węgleński 1988). Podkreśla się w nich, że atrybuty nierozłącznie związane z życiem w suburbiach - homogeniczność tych osiedli, segregacja klasowa i etniczna, brak więzów społecznych oraz monotonia zabudowy - wpłynęły raczej niekorzystnie na społeczeństwo (Donaldson 1969). Suburbia nie spełniły też oczekiwań odnośnie do powstania lokalnych, zintegrowanych społeczności, generując w zamian negatywny stereotyp mieszkańca suburbiów. W Polsce natomiast, wobec odmiennej sytuacji ekonomicznej (zwłaszcza mieszkaniowej) społeczeństwa polskiego, dom jednorodzinny o wysokim standardzie, w przyjaznym i bezpiecznym otoczeniu stanowi nadal cel atrakcyjny dla wielu osób. W Muratorze (profesjonalnym miesięczniku poświęconym budownictwu) stwierdzono: ...polska klasa średnia już trochę okrzepła i wielu jej przedstawicieli buduje domy nie dlatego, że nie ma innej szansy na godziwe mieszkanie, ale by zrealizować swoje marzenia i aspiracje (Kirejczyk 2004). L. Coudroy de Lille (2001) rozpoznając cechy społeczne miasta postsocjalistycznego skonstatowała, iż procesy polaryzacji przestrzennej dokonują się głównie przez strategie rezydencjonalne warstw zamożnych, a najchętniej widziane są osiedla zamknięte, o modelu „amerykańskim”. Podsumowując porównanie zdefiniowanych uprzednio suburbiów i krakowskich osiedli zabudowy jednorodzinnej, można stwierdzić, iż poza skalą przestrzenną i przynależnością administracyjną, cechy charakterystyczne dla suburbiów zachodnich widoczne są także w badanych osiedlach. Można zatem mówić o krakowskich osiedlach zabudowy jednorodzinnej jako o suburbiach w warunkach miasta i społeczeństwa polskiego. G. Berry (2000), porównując współczesny krajobraz miejski Stanów Zjednoczonych i Polski, pisze: Ameryka jest obecnie państwem przedmieść (...) Nowe inwestycje zarówno w Europie jak i w Polsce podążają tą samą ścieżką. W czasopismach o nieruchomościach deweloperzy lansują jednorodzinne domy suburbii albo dalekie od miasta zespoły mieszkaniowe. Te wyglądają dziwnie znajomo. Odizolowane osiedla - horyzontalne wersje bloków lat 70., z których mieszkańcy mieli nadzieję uciec. (...) To nowy sposób życia, który ma swoją cenę. 2.2. Lokalizacja suburbiów na tle stref regionu miejskiego We współczesnych procesach urbanizacyjnych powstają różnorodne formy osadnicze, niejednokrotnie odbiegające znacznie od dawnego dychotomicznego podziału na osiedla miejskie i wiejskie. Cechami wyróżniającymi najnowsze formy osadnictwa miejskiego są m. in: ich skala - wyrażana przez liczbę i stopień koncentracji mieszkańców danego obszaru, zajmowana przez nie przestrzeń - rozległa, w rozmiarach dotychczas nie spotykanych oraz chaos przestrzenny (Liszewski, Maik 2000). Duże ośrodki miejskie tworzą formy określane różnie definiowanymi pojęciami, częstokroć niesłusznie stosowanymi jako synonimy: aglomeracja, aglomeracja wielkomiejska, konurbacja, obszar metropolitalny, metropolia, region miejski, zespół miejski, obszar zurbanizowany, obszar intensywnego zagospodarowania. Dla potrzeb tej pracy przyjęto określenie funkcjonalny region miejski traktowany jako jednostka funkcjonalna, gdzie działalność człowieka, prowadzona w dotychczasowym wymiarze jakościowym i ilościowym ulega znacznemu rozproszeniu i wykracza poza granice administracyjne miasta (Zborowski 1996c). Region miejski ujmowany 2. Identyfikacja suburbiów Krakowa w przestrzeni regionu miejskiego 31 jest też jako etap rozwoju miasta, zarówno przestrzennego, jak i funkcjonalnego, skutkiem czego powstał w pewnych warunkach rozległy obszar zainwestowania miejskiego. Kolejne fazy rozwoju regionu miejskiego łączą się z powstaniem w jego obrębie stref, zróżnicowanych pod względem funkcjonalnym, morfologicznym, strukturalnym, demograficznym oraz społecznym, a wyznaczanych w zależności od mierników i kryteriów dobieranych przez poszczególnych badaczy. W rozmaitych modelach konstruowanych dla miast, głównie zresztą amerykańskich i zachodnioeuropejskich, najczęściej powtarza się kilka podstawowych stref tworzących region miejski, a układających się zazwyczaj koncentrycznie (Zborowski 1996c). Należą do nich: 1) centrum miasta, 2) miasto centralne, 3) aglomeracja morfologiczna, 4) aglomeracja zoperacjonalizowana, 5) region miejski, 6) funkcjonalny region miejski. Pierwszą klasyfikację stref urbanistycznych dla Krakowa, opartą w głównej mierze na kryteriach związanych z czynnikami demograficznymi, funkcjonalnymi i sposobem użytkowania ziemi w mieście, wykonał K. Bromek (1975). Wyróżnił on 6 stref aglomeracji krakowskiej, w tym 4 pokrywające się z dzielnicami katastralnymi miasta. Piąta strefa: podmiejska wewnętrzna, obejmowała również duży obszar poza granicami administracyjnymi Krakowa, w tym pobliskie miasta: Wieliczkę, Skawinę, Krzeszowice i Niepołomice, a jeszcze dalej sięgała 6 strefa - podmiejska zewnętrzna. Poniżej podano zestaw głównych cech charakteryzujących te strefy pod względem funkcjonalnym i morfologicznym (tab. 2.2.1). Tabela 2.2.1. Strefy urbanistyczne Krakowa, według klasyfikacji K. Bromka Table 2.2.1. Cracow urban zones, after K. Bromek Nazwa strefy/ Główne cechy strefy/ Name of zone Basic attributes of the zone Śródmiejska/ ♦ koncentracja funkcji handlowej, finansowej, kulturalnej; City-centre ♦ funkcje te występują powierzchniowo; ♦ pełna zabudowa i zagospodarowanie miejskie; Przejściowa/ ♦ zespół funkcji miejskich, z silną przewagą mieszkaniowej, Transition funkcje te występują powierzchniowo; ♦ linijne występowanie zespołu funkcji centrum; ♦ przejściowość w stopniu intensywności zabudowy obrzeżnej; Zewnątrzmiejska/ ♦ pełne zagospodarowanie na sposób miejski; Outerurban ♦ powierzchniowe występowanie intensywnej zabudowy mieszkaniowej; ♦ wyspowe występowanie zabudowy o innych funkcjach, głównie przemysłowej; Przedmiejska/ ♦ silne zróżnicowanie użytkowania ziemi; Anteurban * starsza zabudowa występuje liniowo; ♦ nowa zabudowa osiedlowa i przemysłowa oraz tereny budowy i użytki zielone występują wyspowo; ♦ rozwinięta funkcja przemysłowa (Huta im. Lenina, ob. T. Sendzimira); Podmiejska ♦ silna przewaga użytków rolnych i leśnych; wewnętrzna/ * funkcja mieszkaniowa dla osób pracujących w Krakowie; Inner suburban ♦ duża gęstość zaludnienia (powyżej 300 mieszkańców na km2); Podmiejska ♦ tereny o funkcji rolniczej i mieszkaniowej, silnie związane codziennymi zewnętrzna/ kontaktami mieszkańców z miastem, strefa dojazdu do pracy w Krakowie. Outer suburban Źródło'. Atlas... (1988)/ Source: Atlas... (1988) 32 Krakowskie suburbia i ich społeczność Opierając się na miernikach demograficznych, funkcjonalnych i zróżnicowaniu użytkowania ziemi R. Mydeł (1979) wyznaczył w Krakowie pięć stref urbanistycznych, a mianowicie: 1) centralną, 2) przejściową, 3) zewnętrzną, 4) przedmiejską i 5) podmiejską. Strefa centralna obejmuje historyczne centrum Krakowa, złożone z dwóch tzw. dzielnic katastralnych: Śródmieścia i Wawelu. Wyróżnia się ona wysokim stopniem powierzchni zabudowanej i terenów komunikacyjnych oraz koncentracją głównych funkcji handlowych, finansowych i kulturalnych miasta. Strefa przejściowa, otaczająca pierścieniem poprzednią, obejmuje następne 6 dzielnic katastralnych: Nowy Świat, Piasek, Kleparz, Wesołą, Stradom i Kazimierz. Charakteryzuje się ona również dużym udziałem użytków technicznych (72% powierzchni ogólnej) i silnie rozwiniętą funkcją handlowo-usługową. Strefa zewnętrzna, rozciągająca się wokół przejściowej oraz obejmująca osiedlową zabudowę centrum Nowej Huty, cechuje się głównie pełnieniem funkcji mieszkaniowej i stosunkowo wysokim udziałem użytków technicznych (rzędu 50% powierzchni ogólnej) oraz nierolniczych użytków zielonych (26%). Kolejna strefa - przedmiejska, okalając strefę zewnętrzną łączy historyczny Kraków z obszarem Nowej Huty. Cechą charakterystyczną dla niej jest pełnienie funkcji przemysłowej (m.in. zlokalizowano tu kombinat hutniczy), duży udział terenów budowy (ok. 10%) i terenów rolniczych (ok. 45%), poza tym niemal 30-procentowy udział użytków technicznych, z przewagą terenów komunikacyjnych. Ostatnią, piątą strefę (podmiejską) obejmującą resztę obszaru Krakowa w granicach administracyjnych wyróżnia przede wszystkim bardzo wysoki udział zieleni (85%), w tym głównie użytków rolnych, a w ich obrębie - gruntów ornych: ok. 55% ogólnej powierzchni tej strefy. Korzystając z wyżej omówionej i nieco zmodyfikowanej pod koniec lat 80. klasyfikacji stref urbanistycznych Krakowa (Atlas... 1988) przedstawiono położenie zespołów domów jednorodzinnych, powstałych w latach 70. i 80. lub budowę których wtedy zapoczątkowano -niektóre z nich nabrały charakteru osiedli o cechach suburbialnych (ryc. 2.2.1). Sytuowane one były najczęściej w strefie przedmiejskiej oraz podmiejskiej, zazwyczaj blisko strefy centralnej. Strefa miejska była wyraźnie większa pod względem powierzchni od przedmiejskiej, ponadto na południu i północy przylegała do strefy podmiejskiej. Taki układ przestrzenny wynikał z szybszego rozwoju w latach powojennych strefy miejskiej, bez harmonijnego i proporcjonalnego rozwoju strefy podmiejskiej. Rozwój miasta został zatem sztucznie zaburzony, co widać również przy porównaniu zasięgów strefy miejskiej i przedmiejskiej w roku 1940 i 1980. Zasięg przestrzenny strefy przedmiejskiej pozostał w znacznej części prawie taki sam, czyli w okresie powojennym nie nastąpił jej rozwój. Wyjątek stanowią tereny położone na wschodzie, jest to jednak obszar Nowej Huty, gdzie przeważa zainwestowanie przemysłowe i transportowe oraz obszary w latach 80. wolne od zainwestowania miejskiego, czyli tereny rolne. Badane osiedla suburbialne są zlokalizowane w odległości od 2,5 do 9 km (średnio 7 km) od centrum, jeszcze w obrębie granic administracyjnych Krakowa. Istotniejsze jest położenie prezentowanych w niniejszej pracy osiedli względem omówionych wcześniej stref urbanistycznych. Wyraźnemu rozszerzeniu uległa strefa przedmiejska z 1980 r. (por. ryc. 2.2.2), a jej rozwój przestrzenny dokonał się na drodze inkorporacji skoncentrowanej zabudowy jednorodzinnej o cechach suburbialnych (osiedla zlokalizowane we wschodniej części miasta zajmują dawne tereny rolne między Nową Hutą a Krakowem). Nieco inną klasyfikację stref funkcjonalnego regionu miejskiego, opartą na bardziej szczegółowych kryteriach demograficznych, morfologicznych i funkcjonalnych, porównywalnych dzięki temu ze wskaźnikami skonstruowanymi dla wyznaczania stref dużych miast europejskich, a zarazem obejmującą podział Krakowa na jednostki urbanistyczne 2. Identyfikacja suburbiów Krakowa w przestrzeni regionu miejskiego 33 Rycina 2.2.1. Zespoły zabudowy jednorodzinnej na tle dawnych stref urbanistycznych Krakowa Figure 2.2.1. Complexes of single-family buildings against the background of the former urban zones □f Cracow Źródło', opracowanie własne na podstawie Atlas... (1988)/ Source: based on Atlas... (1988) zaproponował A. Zborowski (2000). Autor ten wyróżnił siedem stref funkcjonalnego regionu miejskiego Krakowa: 1) centrum I, 2) centrum II, 3) obrzeże centrum, 4) strefa bloków, 5) przedmiejska, 6) podmiejska i 7) dojazdów do pracy (ryc. 2.2.2). Strefy centrum I i II (ta ostatnia jeszcze w latach 50. stanowiła obrzeże centrum) charakteryzują się dużą gęstością zaludnienia (powyżej 10 tys. osób/km²), przy równoczesnym spadku liczby ludności oraz występowaniem miejsc pracy bez konieczności dojazdu, gęstą zabudową śródmiejską oraz wysokim stopniem rozwoju usług. W strefie obrzeża centrum depopulacja jest mniej wyraźna, gęstość zaludnienia mieści się na poziomie powyżej 5 tys. osób/km², obserwowane jest też mniejsze nasycenie usługami, natomiast większą rolę zaczynają odgrywać inne funkcje, np. komunikacyjno-transportowa. Przeważa tu jeszcze zabudowa staromiejska (z XIX i XX w.). Łącznie wymienione wyżej strefy tworzą miasto centralne, porównywalne pod względem morfologiczno-demograficznym ze strefą centralną amerykańskiego okręgu metropolitalnego. Strefa bloków o charakterystycznej fizjonomii (wielkie skupiska bloków), zupełnie odmiennej od 3 strefy (obrzeża centrum), cechuje się wysoką gęstością zaludnienia (powyżej 5 tys. osób/km²), ma zarazem zdecydowanie mniej usług. Piąta strefa - przedmiejska obejmuje jednostki z gęstością zaludnienia powyżej 650 osób/km², pokryte niską zabudową zarówno 34 Krakowskie suburbia i ich społeczność w formie niewielkich kamienic, jak i domów jednorodzinnych, jest też ona bardzo zróżnicowana funkcjonalnie (mieszkalnictwo, transport, tereny składowe i przemysłowe) oraz społecznie. Strefa podmiejska o niskiej gęstości zaludnienia (200-650 osób/km²), cechuje się ekstensywnym użytkowaniem ziemi, ale z pewnymi jeszcze funkcjami miejskimi. Ostatnia -strefa dojazdów obejmuje niewielki fragment Krakowa w granicach administracyjnych oraz niemal całe byłe województwo krakowskie, a najważniejszy jej rys to silne powiązania zawodowe jej mieszkańców z Krakowem. Rycina 2.2.2. Osiedla o cechach suburbialnych na tle współczesnych stref Regionu Miejskiego Krakowa Figurę 2.2.2. Settlements with suburb features against the background of contemporary zones of Cracow Urban Region Źródło', opracowanie własne na podstawie A. Zborowski (2000)/ Source: based on A. Zborowski (2000) W porównaniu do analogicznych stref miast północnoamerykańskich i innych krajów wysoko rozwiniętych, opisany tu model struktury regionu miejskiego Krakowa charakteryzuje się brakiem wyraźnej strefy suburbiów. Jest to rezultat wspomnianego, szybkiego rozwoju w Krakowie w latach powojennych terenów zainwestowania miejskiego - lecz bez harmonijnego i proporcjonalnego rozwoju strefy podmiejskiej, w tym również i suburbiów. Wiązało się to także w dużej mierze z powstaniem Nowej Huty, warunkami ówczesnej gospodarki centralnie sterowanej, a ściślej z preferowanym typem budownictwa wielorodzinnego, przy ograniczaniu rozwoju zabudowy jednorodzinnej. Względy ideologiczne nie pozwalały wówczas na swobodne inwestowanie posiadanych środków w taką formę budownictwa, zresztą praktycznie nie istniała wtedy zainteresowana tym tzw. klasa średnia. Niemniej jednak, analizując rozmieszczenie osiedli o cechach suburbialnych, a przede wszystkim dostrzegając intensywny rozwój takiej formy zabudowy w latach 90. XX w., można stwierdzić zaistnienie i rozwój przestrzenny suburbiów. Osiedla takie, najczęściej w postaci enklaw wykorzystujących dogodne do zainwestowania tereny, otoczyły pierścieniem strefy krakowskiego miasta centralnego. 3. Mieszkańcy krakowskich suburbiów 3.1. Wprowadzenie Struktura płci ludności danej zbiorowości poddawana jest zazwyczaj badaniom demograficznym w celu uzyskania podstaw do analiz dotyczących zawierania małżeństw, występowania urodzeń i zgonów. Stosuje się przy tym najczęściej następujące mierniki: udziały mężczyzn i kobiet w ogólnej liczbie ludności oraz współczynniki feminizacji i maskulinizacji. W wielu badaniach z zakresu nauk przyrodniczych, ale przede wszystkim społecznych płeć traktowana jest też jako ważne kryterium wyróżniania kategorii populacji oraz jako czynnik stratyfikacji społecznej, a zarazem jako jedna z podstawowych zmiennych strukturalnych w badaniach empirycznych (Schmidt-Waldherr 2001, Sekuła-Kwaśniewicz 2000). W niniejszej pracy pominięto zagadnienia demograficzne, natomiast skupiono się na prezentacji struktury płci z uwagi na kontekst przypisywanych jej ról społecznych, zwłaszcza w odniesieniu do kwestii pracy, wykształcenia oraz zatrudnienia. W pierwszej połowie XX w„ w początkowej fazie powstawania suburbiów miast amerykańskich, szczególnie mocno uwidoczniła się w nich właśnie „segregacja” płci. Mężczyźni pracując zawodowo w mieście centralnym i poświęcając 2-3 godziny dziennie na dojazd do pracy samochodem, spędzali w domu zaledwie kilka godzin w ciągu dnia, natomiast kobiety przebywały w suburbiach niemal całą dobę, zajmując się dziećmi i zajęciami domowymi. Tradycyjne role społeczne przypisane płci w wymienionych wyżej sferach życia uległy w drugiej połowie ostatniego wieku kolosalnym zmianom, głównie dzięki zwiększeniu się aktywności zawodowej kobiet i podniesieniu poziomu ich wykształcenia. Nadal jednak w dużym stopniu zachowana jest wspomniana segregacja odnośnie do rodzaju wykonywanej pracy, przynależności jej do „kobiecych” i „męskich” zawodów oraz związany z tym prestiż zawodowy, a także wielkość uzyskiwanych dochodów (Domański H. 1995). Kolejną cechą determinującą podstawowe procesy demograficzne obejmujące ruch naturalny ludności jest wiek. Jest on także czynnikiem, który pośrednio wpływa na inne niż demograficzne własności poszczególnych zbiorowości, od których z kolei uzależniony jest przebieg wielu procesów społeczno-ekonomicznych, zachodzących w danej społeczności. Pod wpływem struktury wieku kształtują się struktury rodzinne, np. struktura według stanu cywilnego lub typów rodzin oraz stratyfikacja ludności według grup społeczno-zawodowych i zajmowanych stanowisk. Z wiekiem, jako kryterium wyróżniającym różne kategorie ludności, związane są przykładowo: 1) zmiany na rynku pracy, 2) różnice w zapotrzebowaniu na rozmaite dobra konsumpcyjne, jak również możliwość wytwarzania tych dóbr, 3) przebieg procesów migracyjnych, a poprzez nie np. zmiany w mieszkalnictwie, 4) przynależność do ustalonych ról i zadań społecznych, 5) tworzenie się określonych wzorów obyczajowych lub postaw politycznych. W odpowiednich przedziałach wieku zmieniają się bowiem potrzeby ludzi i sposoby ich realizacji, zarówno w sferze materialnej, jak i niematerialnej życia, a często również zapatrywania i poglądy, co wpływa istotnie na przebieg wymiernych wskaźników opisujących zjawiska ekonomiczne, które dotyczą danej społeczności. Ostatnią z prezentowanych w niniejszym rozdziale cech demograficznych jest stan cywilny, pozostający w ścisłym związku z wiekiem i płcią. Kryterium to nie różnicuje mocno ludności pod względem przestrzennym, ponieważ na każdym obszarze zamieszkują osoby o różnym stanie cywilnym (Jagielski 1974), niemniej jednak omawiana cecha jest ważnym wyznacznikiem struktur społecznych danych populacji, opisującym te zbiorowości pod kątem rodziny i cech społeczno-kulturowych. Status rodzinny z kolei determinuje szereg zachowań, ocen i postaw społecznych, jak również zestaw potrzeb jednostek i sposoby ich realizacji. 36 Krakowskie suburbia i ich społeczność W studiach demograficznych dotyczących Polski badanie stituktur stanu cywilnego jest pożądane głównie z uwagi na fakt, iż zdecydowana większość urodzeń (około 95%) pochodzi ze związków małżeńskich (Holzer 1999). Płeć, wiek i stan cywilny ludności są zatem podstawowymi cechami demograficznymi i stanowią podstawę do analiz i prognoz demograficznych, mających istotne znaczenie w charakterystyce procesów społeczno-ekonomicznych. Znajomość struktur płci i wieku ludności jest niezbędna dla prawidłowego wnioskowania demograficznego, planistycznego i ekonomicznego, w tym zwłaszcza formułowania programów zaspokajania potrzeb ludności w zakresie wielu dziedzin, np. szkolnictwa, mieszkalnictwa lub opieki społecznej. Analizy demograficzne dotyczą zazwyczaj dużych populacji, zajmujących większe jednostki administracyjne. W niniejszej pracy struktury płci i wieku mieszkańców suburbiów zostaną przedstawione równie szczegółowo, mimo mniej licznych populacji jednostek badawczych. Analiza omawianych struktur, nawet w odniesieniu do stosunkowo niewielkiej liczby osób, pozwala bowiem na określenie charakterystyki demograficznej badanych zbiorowości. Znajomość jej daje z kolei podstawę dla analizy cech społeczno-kulturowych populacji badanych osiedli, które głównie wiążą się z pozycją społeczno-zawodową mieszkańców suburbiów oraz z postrzeganiem przez nich miejsca zamieszkania. Pozwoli także znaleźć odniesienie do oceny rozmaitych sfer życia, zróżnicowanych w różnych przedziałach wieku badanej grupy i odmiennych także w odniesieniu do mężczyzn i kobiet. 3.2. Struktury płci, wieku oraz stanu cywilnego mieszkańców suburbiów Powszechnie znany jest fakt, że wśród mieszkańców wielkich miast występuje zazwyczaj przewaga liczebna kobiet nad mężczyznami, co wynika głównie z większej liczby kobiet wśród migrantów, a migracje takie spowodowane są łatwiejszym dostępem do pracy dla kobiet w rozwiniętym sektorze usług (Holzer 1999, Jagielski 1974), aczkolwiek warto dodać, że współczynnik feminizacji w miastach Polski stopniowo maleje. W 1999 r. w Polsce z ogólnej liczby ludności miejskiej na kobiety przypadało 52,3% (Rocznik Statystyczny... 2000). W Krakowie zaś w 1999 r. kobiety stanowiły 53,1% ogółu mieszkańców miasta (Wybrane... 2001). W omawianych suburbiach, wśród ogółu badanych osób występuje niemal taki sam odsetek mężczyzn i kobiet, odpowiednio 49,8% i 50,2% (tab. 3.2.1). Odsetek kobiet jest nieco większy w osiedlach najstarszych i najmłodszych (wg daty rozpoczęcia budowy), natomiast w osiedlach podzielonych wg daty zakończenia budowy wyraźniej maleje w miarę coraz młodszego wieku osiedli, co związane jest z odmiennymi strukturami wieku ludności poszczególnych zespołów zabudowy, o czym mowa poniżej. Obserwowana generalnie „równowaga” udziału obu płci w suburbiach, tj. brak przewagi kobiet, tak charakterystycznej dla mieszkańców miast, wynika głównie z dominacji wśród badanej populacji określonego typu rodzin związanego z cyklem życia człowieka (zob. podrozdział 3.5) Fakt ten najwyraźniej uwidacznia się w najbardziej licznych osiedlach z lat 90. W badaniach dotyczących suburbiów Krakowa, wśród osób wypełniających kwestionariusz wywiadu, podzielonych według płci, odsetek kobiet waha się w poszczególnych zespołach osiedli od blisko 54% do 70%, (najwięcej w Płaszowie - 69,2% i Prądniku Białym Pd. - 68,1%). Najwyższy odsetek mężczyzn biorących udział w badaniu zanotowano w grupie osiedli z pierwszej połowy lat 90. (ok. 45% ogółu respondentów), zwłaszcza w osiedlu Mistrzejowice Srebrnych Orłów - 58% (tab. 3.2.2a). W omawianym zakresie nie występują natomiast istotne różnice w poszczególnych grupach osiedli, ujmowanych zarówno wg daty rozpoczęcia, jak i zakończenia budowy domów. Wiąże się to prawdopodobnie z faktem, że kobiety chętniej niż mężczyźni poddają się badaniom polegającym na rozmowie i udzielaniu informacji o sobie. 3. Mieszkańcy krakowskich suburbiów 37 Ankieterzy przeprowadzający badania w poszczególnych gospodarstwach domowych nie musieli zaś wybierać osoby respondenta kierując się jej płcią. Potwierdza to też kolejny stereotyp w przypisanych płciom rolach społecznych i osobowościach: mianowicie kobiety są uczuciowe w większym stopniu niż mężczyźni, bardziej interesują się sprawami innych osób, częściej wyrażają głośno swoje myśli i są skoncentrowane na sprawach domu (Goodman 1997), tak więc są osobami bardziej skłonnymi do odpowiadania na pytania, które dotyczą sfery życia osobistego i domowego. Tabela 3.2.1. Struktura płci, wieku oraz stanu cywilnego respondentów wraz z rodzinami (w %) Table 3.2.1. Sex, âge and marital status structures of the respondents and their families (%) Wyszczególnienie/ Struktura płci/ Wiek przedprodukcyjny/ Wiek produkcyjny/ Wiek poprodukcyjny/ Wiek mobilny/ Wiek niemobilny/ Stan cywilny/ Specification Sex structure Pre-working age Working age Post-working age Age of mobility Age of non-mobility Marital status Wolny/ Małżeński/ Rozwiedziony/ Wdowi/ Single Married Divorced Widowed 0 X 22,89 67,69 9,42 64,61 35,39 21,96 72,98 1,13 3,93 Ogółem / Total m 49,84 23,95 68,70 7,35 61,75 38,25 23,70 73,91 0,73 1,66 k 50,16 21,76 66,77 11,47 67,53 32,47 20,28 72,09 1,51 6,12 0 X 19,16 59,58 21,26 59,80 40,20 20,74 69,63 1,48 8,15 ita 60. m 47,31 18,99 63,92 17,09 53,47 46,53 21,09 72,66 1,56 4,69 1960s co tu k 52,69 19,32 55,68 25,00 66,33 33,67 20,42 66,90 1,41 11,27 ri 0 X 22,36 61,60 16,04 63,43 36,57 21,54 73,41 1,54 3,51 a budo lata 70. m 50,34 23,39 62,37 14,24 61,41 38,59 25,22 73,01 0,44 1,33 tructioi 1970s k 49,66 21,31 60,62 17,87 65,54 34,46 17,90 73,80 2,62 5,68 0 X 24,17 68,40 7,43 64,90 35,10 21,41 73,60 1,04 3,95 8.0 °o PT3 m 49,92 26,27 69,30 4,43 59,36 40,64 21,80 76,07 0,85 1,28 ikad k 50,08 22,08 67,51 10,41 70,56 29,44 21,05 71,26 1,21 6,48 dect jdt the 0 X 22,11 75,21 2,68 63,92 36,08 26,45 70,54 0,64 2,37 5 >» Isiedla m 51,76 24,27 73,14 2,59 62,83 37,17 27,78 69,66 0,85 1,71 burbs b k 48,24 19,79 77,43 2,78 65,02 34,98 25,11 71,43 0,43 3,03 kJ D CO 0 X 26,03 71,13 2,84 70,29 29,71 17,42 78,40 1,04 3,14 995- m 48,20 25,13 73,80 1,07 70,29 29,71 - - 1999 20,00 80,00 k 51,80 26,86 68,66 4,48 70,29 29,71 14,97 76,87 2,04 6,12 Uwagi', o - ogółem, m - mężczyźni, k - kobiety/ Notes', o - total, m - men, k - women Źródło: badania własne/ Source: author’s elaboration 38 Krakowskie suburbia i ich społeczność Tabela 3.2.2a Struktura płci oraz stanu cywilnego respondentów Table 3.2.2a. Sex and marital status structures of the respondents Wyszczególnienie / Struktura płci / Stan cywilny/ Marital status Specification Sex structure (%) (%) WolnY/ Małżeński/ Rozwiedziony/ Wdowi/ single Married Divorced Widowed O X 12,27 81,31 1,68 4,74 Respondenci / m 42,40 15,13 82,24 0,33 2,30 Respondents k 57,60 10,17 80,63 2,66 6,54 O X 14,58 70,84 1,04 13,54 o co (O U? 40,63 17,95 76,92 C0 m 0,00 5,13 Ç0 O) t JÜ’” k 59,37 12,28 66,67 1,75 19,30 « >, co 70./ O X 10,00 82,50 2,50 5,00 ? c 70s m 40,63 12,31 84,61 0,00 3,08 rozpoczęcia bi cg a> k 59,37 8,42 81,05 4,21 6,32 ade ot constru (0 O X 8,00 85,14 2,29 4,57 ta 80. m 40,57 11,27 84,51 1,41 2,81 980s kad JO’“ k 59,43 5,77 85,58 2,88 5,77 dec © "O-C O X 15,76 81,82 0,60 1,82 wg byt ¿a m 46,06 17,10 81,58 0,00 1,32 19 0)2? m 98,11 1,89 61,54 38,46 18,87 30,19 28,30 16,98 3,77 1,89 k 97,06 2,94 77,27 22,73 1,47 20,59 33,82 29,41 11,77 2,94 0,00 - Uwagi', o - ogółem, m - mężczyźni, k - kobiety/ Notes', o - total, m - men, k - women Źródło', badania własne/ Source: author’s elaboration W najstarszych z omawianych zespołów zabudowy zamieszkuje najwyższy odsetek respondentów w wieku poprodukcyjnym (w osiedlu Wzgórza Krzesławickie-Bajkowe -39,2%; Kliny Stare - 38,3%), w najmłodszych stanowią oni zdecydowaną mniejszość, 42 Krakowskie suburbia i ich społeczność a najmniej jest ich w osiedlach z pierwszej połowy lat 90.: 1,8%. W pięciu spośród wszystkich osiedli, których budowa rozpoczęła się w latach 90. bądź zakończono ją w tej dekadzie (Łokietka, Prądnik Biały, Tonie, Wzgórza Krzesławickie-Kisielewskiego oraz Złocień), ludzi w tym wieku w ogóle nie było wśród respondentów. Uwzględniając kryterium płci stwierdzamy, że liczba osiedli, w których byli tylko respondenci w wieku produkcyjnym wzrasta do ośmiu w przypadku braku starszych respondentów płci męskiej. Poza wymienionymi wcześniej, osiedla, w których przeprowadzono wywiad tylko z kobietami w wieku poprodukcyjnym, to: Dębniki Zachód, Kobierzyn, Mistrzejowice Nowe. Przy rozpatrywaniu osiedli według okresu zakończenia ich budowy, znajdujemy podobną prawidłowość wzrostu udziału respondentów w wieku poprodukcyjnym wraz ze wzrostem wieku danego zespołu osiedli (ryc. 3.2.2D). Rycina 3.2.2. Struktura wieku respondentów: A - kobiet, B - mężczyzn, C - ogółem (wg dekad rozpoczęcia budowy osiedli), D - ogółem (wg dekad zakończenia budowy osiedli) Figure 3.2.2. Age structure of respondents: A - women, B - men, C - total (by the decade of the suburb construction start), D - total (by the decade of the suburb construction termination) Źródło: badania własne/ Source: author’s elaborations Dodatkowe informacje przybliżające obraz struktury wieku mieszkańców rozpatrywanych osiedli otrzymujemy przez zastosowanie podziału ludności w wieku produkcyjnym na osoby w wieku mobilnym i niemobilnym. Pozwala to na ściślejsze określenie przedziałów wieku respondentów i ich rodzin, co jest przydatne zwłaszcza przy analizie cech społeczno-ekonomicznych mieszkańców badanych zespołów zabudowy suburbialnej oraz postaw migracyjnych i ocen dokonywanych przez respondentów (zob. podrozdz. 3.5 oraz rozdziały 4 i 5). Ludność w wieku mobilnym obejmuje grupę osób w wieku 18-44 lat, niemobilnym zaś kobiety w wieku 45-59 i mężczyzn w wieku 45-64 lata. Analizując w ten sposób całą badaną populację można stwierdzić przewagę osób młodszych (64,6%) nad starszymi (35,4%), przy czym notuje się kilkuprocentową przewagę kobiet w wieku mobilnym nad mężczyznami (tab. 3.2.1; ryc. 3.2.3A). W obrębie osiedli z poszczególnych dekad nie zaobserwowano istotnych różnic (udział osób w wieku mobilnym 3. Mieszkańcy krakowskich suburbiów 43 stopniowo maleje wraz ze wzrostem wieku osiedla), a jedynie te z drugiej połowy lat 90., np. Pychowice lub Złocień, charakteryzują się większym na ogół udziałem osób w wieku mobilnym: ponad 70% (tab. 3.2.1; ryc. 3.2.3B), co w powiązaniu z obserwowanym tam niskim udziałem osób w wieku poprodukcyjnym świadczy o względnej młodości ich mieszkańców. Biorąc pod uwagę kryterium płci, zauważamy dość wyraźną różnicę w udziale mężczyzn w wieku mobilnym między osiedlami najstarszymi a najmłodszymi. W osiedlach z lat 60. zamieszkuje niewiele ponad 50% ogółu mężczyzn w wieku 18-44 lata, gdy w osiedlach z drugiej połowy lat 90. jest ich ponad 70%, co związane jest ze wspomnianym wyżej ogólnie większym udziałem osób w wieku mobilnym z jednej strony, z drugiej zaś z większą ruchliwością migracyjną mieszkańców grupy najmłodszych osiedli (zob. rozdział 4). Rycina 3.2.3. Udział osób w wieku mobilnym i niemobilnym: A - respondentów wraz z rodzinami (ogółem), B - respondentów wraz z rodzinami (ogółem, wg dekad rozpoczęcia budowy osiedli), C -respondentów (ogółem), D - respondentów (ogółem, wg dekad rozpoczęcia budowy osiedli) Figure 3.2.3. Percentage of age groups of mobility and non-mobility: A - respondents and their families (total), B - respondents and their families (total, by the decade of the suburb construction start), C -respondents (total), D - respondents (total, by the decade of the suburb construction start) Źródło', badania własne/ Source: author’s elaborations Wśród respondentów obserwowana jest podobna proporcja zróżnicowania osób pod względem wieku mobilnego: badani w takim wieku stanowią 60,5% ogółu mieszkańców w wieku produkcyjnym; wśród nich też przeważają kobiety (tab. 3.2.2b; ryc. 3.2.3C). W odniesieniu do kolejnych grup osiedli (zróżnicowanych pod względem okresu powstawania) obserwowane są nieznaczne różnice w udziale procentowym osób w wieku mobilnym i niemobilnym, jednak wyraźniejsza jest dążność do spadku udziału osób młodszych jednocześnie ze wzrostem wieku osiedla, przy czym mocno uwidacznia się to w przypadku respondentów płci męskiej (tab. 3.2.2b): w suburbiach z lat 60. zamieszkuje blisko 42%, a w osiedlach najmłodszych ponad 60% mężczyzn w wieku mobilnym, którzy zgodzili się wziąć udział w badaniu. 44 Krakowskie suburbia i ich społeczność Całą zbiorowość respondentów zanalizowano także pod kątem częstości występowania w niej osób w wieku 18-19 lat, przez grupy w wieku 20-29, 30-39 itd. aż do 80 i więcej lat, aby móc skuteczniej zastosować kryterium wieku w rozpatrywaniu oceny miejsca zamieszkania i rozmaitych sfer życia oraz określić związki między migracjami a fazą cyklu życia człowieka. Pośród ogółu respondentów zdecydowanie dominują osoby w wieku 40-49 lat i 30-39 lat (odpowiednio: blisko 30% i 20%), osoby najstarsze i najmłodsze stanowią łącznie około 2% (tab. 3.2.2b). Przy uwzględnieniu kryterium płci proporcje te są zachowane, aczkolwiek można zauważyć pewną przewagę kobiet z grup o wymienionych wyżej największych udziałach, co wynika jednak zapewne z ich liczniejszej generalnie reprezentacji wśród respondentów (ryc. 3.2.4A i B). Wśród osób młodszych i starszych (w wieku 18-39 oraz powyżej 80 lat) badaniom chętniej poddawali się respondenci płci męskiej. W podziale osiedli według okresu powstawania i zakończenia, respondenci reprezentują niemal wszystkie omawiane grupy wieku. Wyjątki dotyczą osób powyżej 80 r. życia w suburbiach z lat 70. i 80., tj. osiedli: Bieżanów-Kolonia, Wzgórza Krzesławickie-Bajkowe, Płaszów, Wzgórza Krzesławickie-Poniatowskiego, Bielany, Widok-Wiedeńska, Dębniki Zachód, Kliny Nowe, Mistrzejowice Nowe (wg daty rozpoczęcia budowy; ryc. 3.2.4C). Brak respondentów w wieku 18-19 lat oraz powyżej 80 r. życia zaznaczył się w osiedlach z lat 70., 80. i drugiej połowy lat 90., tj. we wszystkich, poza osiedlami: Kliny Stare, Widok-Wiedeńska, Kliny Nowe, Dębniki Zachód, Witkowice Nowe (wg daty zakończenia budowy; ryc. 3.2.4D). Struktura biologicznego wieku respondentów pozwala wyraźniej uwidocznić „starość” i „młodość” poszczególnych zespołów osiedli, przede wszystkim zwracają uwagę różnice udziału osób w wieku powyżej 60 lat w ogólnej liczbie respondentów. Rycina 3.2.4. Wiek respondentów: A - kobiet, B - mężczyzn, C - ogółem (wg dekad rozpoczęcia budowy osiedli), D - ogółem (wg dekad zakończenia budowy osiedli) Figure 3.2.4. Age of respondents: A - women, B - men, C - total (by the decade of the suburb construction start), D - total (by the decade of the suburb construction termination) Źródło', badania własne! Source: author’s elaborations 3. Mieszkańcy krakowskich suburbiów 45 Ostatnią z uwzględnionych w badaniu cech demograficznych jest stan cywilny, pozostający w dużej zależności z wiekiem i płcią. W badaniach, mieszkańców osiedli suburbialnych ujęto w pięciu kategoriach stanu cywilnego: wolny, małżeński, wdowi, rozwiedziony i separowany. Osoby pozostające w związkach kohabitacyjnych, czyli konkubinacie, zostały zaliczone do stanu małżeńskiego, zgodnie z praktyką stosowaną podczas NSP, gdzie osoby deklarujące nieformalny związek małżeński potraktowano na równi z osobami żyjącymi w związku formalnym. Porównanie struktury stanu cywilnego ludności miast w Polsce oraz badanych suburbiów krakowskich przedstawiono w tabeli 3.2.4. W liczbie ludności miejskiej kraju w podziale według płci, odsetek kawalerów i żonatych był wyższy od panien i kobiet zamężnych, natomiast więcej było kobiet rozwiedzionych niż mężczyzn oraz więcej wdów niż wdowców (Rocznik Demograficzny 2000). Struktura stanu cywilnego respondentów omawianych osiedli wyraźnie odbiega od przeciętnych wartości dla ludności miast Polski, co sugeruje odmienność typów gospodarstw domowych i rodzin. Zbliżona jest wprawdzie podstawowa struktura w rozkładzie stanu cywilnego badanych osób, jednak wyraźnie inne są odsetki poszczególnych jego rodzajów. Tabela 3.2.4. Struktura stanu cywilnego ludności miejskiej w Polsce oraz w badanych suburbiach w 1999 r. Table 3.2.4. Marital status of urban population in Poland and in the studied suburbs in 1999 Wyszczególnienie/ Stan cywilny/ Marital status (%): Specification Wolny/ Małżeński/ Rozwiedziony/ Wdowi/ Single Married Divorced Widowed Polska - ludność miejska’/ 24,13 62,11 4,41 9,34 Poland - urban population* Osiedla suburbialne - ogółem”/ 21,96 72,98 1,12 3,93 Suburbs - totar Osiedla suburbialne - respondenci“/ 12,27 81,31 1,67 4,74 Suburbs - total“ Uwagi:" - w wieku 15 lat i więcej, b - w wieku 18 lat i więcej Notes:* - at age 15 and more, b - at age 15 and more Źródła: Rocznik Demograficzy (2000), badania własne Sources: Rocznik Demograficzny (2000), author’s elaborations Wartości opisujące stan wolny ogółu badanej populacji nie odbiegają zbytnio od średnich dla ludności miast w Polsce, niemniej jednak notowane są dość istotne różnice odnośnie pozostałych osób. W analizowanych osiedlach mieszka więcej (o blisko 11 punktów procentowych) osób pozostających w stanie małżeńskim, natomiast prawie 2,5 raza mniej wdów i wdowców oraz aż 4-krotnie mniej osób rozwiedzionych. W podziale omawianej populacji według płci uwagę zwraca wysoki udział kobiet pozostających w stanie wdowim, który przewyższa analogiczny odsetek dla mężczyzn o 4,5 punktu procentowego (tab. 3.2.1; ryc. 3.2.5A i B). W poszczególnych zespołach analizowanych jednostek obserwowana jest przede wszystkim zależność między wiekiem osiedli a udziałem osób pozostających w stanie małżeńskim bądź wdowim: im starsze osiedla tym więcej jest wśród ich mieszkańców wdów lub wdowców, więcej natomiast osób zamężnych lub żonatych (tab. 3.2.1). Warto podkreślić fakt, iż w osiedlach najmłodszych (np. w Kobierzynie, Pychowicach) na najwyższe odsetki osób pozostających w związkach małżeńskich przypada najniższa liczba osób będących 46 Krakowskie suburbia i ich społeczność w stanie wolnym. Wiąże się to m.in. z faktem, iż wśród mieszkańców tych właśnie osiedli notowane są często młode bezdzietne małżeństwa, o czym szerzej będzie mowa w podrozdziale 3.5, przy stosunkowo niewielkiej liczbie osób pozostających w stanie wdowim. Rycina 3.2.5. Struktura stanu cywilnego respondentów wraz z rodzinami: A - kobiet (ogółem); B -mężczyzn (ogółem); C-D - (wg dekad rozpoczęcia budowy osiedli): C - kobiet, D - mężczyzn Figure 3.2.5. Marital status structure of respondents and their families: A - women (total); B - men (total); C-D (by the decade of the suburb construction start): C - women, D - men Źródło', badania własne/ Source: author’s elaborations Zdecydowane różnice ujawniają się w charakterystyce struktury stanu cywilnego badanych osiedli (analizowanych wg daty powstawania) w podziale według płci. Zwraca uwagę wyraźna przewaga kobiet będących wdowami i rozwiedzionych nad mężczyznami pozostającymi w analogicznych stanach cywilnych, przy czym udział mężczyzn stopniowo maleje w miarę coraz młodszych osiedli (ryc. 3.2.5C i D) tak, że w czterech osiedlach, których budowa rozpoczęła się w drugiej połowie lat 90. (Złocień, Łokietka, Pychowice, Kobierzyn) są wyłącznie mężczyźni w stanie wolnym lub małżeńskim. Wśród kobiet nie występuje taka zależność, jedynie osiedla z pierwszej połowy lat 90. (Prądnik Biały, Witkowice Nowe, Wzgórza Krzesławickie-Kisielewskiego i Mistrzejowice Nowe) charakteryzują się niższymi niż w pozostałych jednostkach odsetkami wdów i kobiet rozwiedzionych, a Kliny Stare i Wola Justowska (lata 60.) - wyższym odsetkiem wdów. Zależność ta, jak wspomniano, związana jest wyraźnie ze strukturami płci i wieku badanych osiedli. Wśród respondentów z osiedli będących przedmiotem niniejszej analizy zdecydowanie dominują osoby zamężne i żonate, stanowiąc w sumie ponad 80%, osób stanu wolnego jest ponad 12%, owdowiałych - blisko 5%, natomiast osoby rozwiedzione stanowią niespełna 2% (tab. 3.2.4). Z danych tych wynika, że mieszkańcy suburbiów wyróżniają się na tle ludności miejskiej kraju wyższym o ponad 19 punktów procentowych udziałem osób w stanie małżeńskim, a ponad dwukrotnie mniejszym - osób w stanie wdowim i rozwiedzionym. Porównując odsetek ankietowanych mieszkańców osiedli w danym stanie cywilnym, 3. Mieszkańcy krakowskich suburbiów 47 podzielonych według płci zauważyć można równowagę między kobietami a mężczyznami odnośnie do deklarowanej przynależności do stanu małżeńskiego, znaczną zaś różnicę między osobami będącymi w stanie wdowim bądź rozwiedzionym (ryc. 3.2.6A i B). Poza określonymi uprzednio przyczynami (głównie różnice w dominujących typach rodzin, zasiedlających poszczególne osiedla) założyć można także, że na ogół mężczyźni znacznie rzadziej deklarują rozwiedziony stan cywilny, zastępując go określeniem „wolny”, co potwierdzają badania przeprowadzone wśród mieszkańców Łodzi (Słomczyński, Janicka, Wesołowski 1994). Rycina 3.2.6. Struktura stanu cywilnego respondentów: A - kobiet (ogółem), B - mężczyzn (ogółem), C - ogółem (wg dekad rozpoczęcia budowy osiedli) Figure 3.2.6. Marital status structure of respondents: A - women (total), B - men (total), C -total (by the decade of the suburb construction start) Źródło’, badania własne/ Source: author’s elaborations Zespoły osiedli powstałych w poszczególnych dekadach cechuje porównywalna do ogólnej struktura stanu cywilnego respondentów, jednak widoczne są różnice w odsetkach osób pozostających w stanie wdowim między osiedlami najmłodszymi a najstarszymi, a w tych ostatnich notowana jest przewaga kobiet, co wynika głównie ze struktury wieku respondentów (ryc. 3.2.6C). Wśród 20 badanych suburbiów we wszystkich spośród nich badaniem objęto osoby w stanie małżeńskim i wolnym (choć brak jest przedstawicieli osób wolnych płci żeńskiej w Płaszowie, a męskiej - w osiedlu Widok-Wiedeńska i Łokietka). Osoby poddające się wywiadowi, a pozostające w stanie wdowim wystąpiły w 13 badanych osiedlach, a w stanie rozwiedzionym tylko w 8 spośród wszystkich osiedli, przy czym w Pychowicach i Toniach (osiedlach z lat 90.) żaden z respondentów nie pozostawał w takim stanie. Szersze odniesienie się do stanu cywilnego respondentów w kontekście cyklu życia człowieka zostanie dokonane w trakcie analizy cech społecznych mieszkańców krakowskich suburbiów. 48 Krakowskie suburbia i ich społeczność Podsumowując przeprowadzoną analizę struktury płci i wieku mieszkańców badanych osiedli suburbialnych stwierdzono: ♦ niemal równy odsetek mężczyzn i kobiet w ogóle osób objętych badaniem, natomiast w grupie respondentów zdecydowaną przewagę kobiet; ♦ wysoki odsetek ludności w wieku produkcyjnym; ♦ zdecydowanie niższy niż średnio w Krakowie udział mieszkańców w wieku poprodukcyjnym (szczególnie mężczyzn), jednocześnie większy odsetek osób w wieku przedprodukcyjnym; ♦ zmiany w udziałach poszczególnych kategorii wieku produkcyjnego: spadek udziału osób w wieku przedprodukcyjnym ze wzrostem wieku osiedli i wzrost odsetka osób w wieku poprodukcyjnym; ♦ przewagę osób w wieku mobilnym w stosunku do ludności w wieku niemobilnym, przy niewielkiej przewadze kobiet w wieku mobilnym nad mężczyznami; ♦ zdecydowaną dominację wśród respondentów osób w wieku 40-49 i 30-39 lat, przy jednoczesnym nieznacznym udziale osób w wieku 18-19 lat i tych powyżej 80 r. życia; ♦ wyraźną dominację osób w stanie małżeńskim, przy jednoczesnym niewielkim udziale osób w stanie rozwiedzionym i wdowim; ♦ silną przewagę osób w stanie małżeńskim w grupie respondentów; 3.3. Struktura wykształcenia mieszkańców suburbiów Edukacja odgrywa bardzo ważną rolę w życiu każdego człowieka, wpływa też na przebieg wielu procesów społecznych. Poziom zdobywanego wykształcenia, w tym zwłaszcza rodzaj ukończonej szkoły i nabycie określonych kwalifikacji, warunkuje w znacznym stopniu status (szczególnie zawodowy) współczesnego człowieka. Wyższy poziom wykształcenia zapewnia jednostkom wyższą pozycję zawodową oraz kształtuje ich sposób myślenia i styl życia, które są często przedmiotem uznania. (...) Im wyżej uda się wspiąć jednostce po drabinie edukacyjnej, tym większym będzie się cieszyła szacunkiem (Goodman 1997). Wykształcenie stanowi również podstawę ruchliwości społecznej (zob. podrozdział 3.4), bowiem jego rodzaj i poziom umożliwia awans społeczny i określa pozycję jednostki w strukturze społeczeństwa. Znaczenie omawianego czynnika jako wskaźnika służącego do wykrycia, analizy bądź opisu różnorodnych procesów społeczno-ekonomicznych uwidacznia się w badaniach dotyczących poszczególnych społeczności, w tym także i miejskich. W typologii miast zaproponowanej przez G. Węcławowicza (2003), prezentującej typy miast od rzemieślniczo-handlowego do najbardziej nowoczesnego - zglobalizowanego, jako ważny czynnik podziału społeczno-przestrzennego wymieniane są wykształcenie i wiedza. Mają one decydujące znaczenie w miastach przemysłowych, poprzemysłowych i zglobalizowanych, ponadto w mieście poprzemysłowym wykształcenie jest jednym z czynników podziałów kulturalnych. W tejże samej pracy autor stwierdza: Społeczeństwo miejskie przyszłości będzie również społeczeństwem wiedzy (ang. knowłedge society), w którym wiedza jest najważniejszym zasobem określającym pozycję społeczną jednostki (Węcławowicz 2003). Poziom wykształcenia jest nieodzownym składnikiem w wielu wskaźnikach konstruowanych na potrzeby badań dotyczących statusu społecznego ludności. Dla przykładu, J.J. Macionis (1989) podaje, że wysoki jego poziom stanowi jeden z wyznaczników amerykańskiej klasy średniej; W. Wesołowski (1994), że według Maxa Webera jedną z klas społecznych jest klasa uprzywilejowana dzięki własności i edukacji; G. Węcławowicz (1982) badając struktury wewnętrzne miast Polski posłużył się m.in. poziomem wykształcenia ludności, H. Domański (1994a), pisząc o nowych mechanizmach stratyfikacyjnych w Polsce, wskazuje na związek 3. Mieszkańcy krakowskich suburbiów 49 między zarobkami a poziomem wykształcenia, tenże sam autor (1996) przybliżając reguły merytokracji w kilku krajach postsocjalistycznych okresu transformacji, potwierdza, że duży wpływ na wysokość dochodów w Polsce ma stopień wykształcenia. W stosowanej w wielu opracowaniach klasyfikacji zawodów Erkson-Goldthorpe-Portocarero (EGP) wykształcenie jest jedną z zasadniczych cech społecznych określających pozycję rynkową jednostki (Domański, Sawiński 1999), o czym szerzej będzie mowa w podrozdziale 3.4. Poziom wykształcenia osób, które ukończyły 25 lat był wskaźnikiem wykorzystanym w badaniach ewolucyjnej koncepcji rozwoju miast amerykańskich, w tym określenia struktury społecznej ludności suburbiów. Według Schnore’a i Jones’a (za: Węgleński 1988) w wielu okręgach metropolitalnych strefa centralna zamieszkana była przez ludzi cechujących się najniższym poziomem wykształcenia, natomiast w suburbiach przeważały warstwy bardziej wykształcone. Należy dodać, że zjawisko to obejmuje trzy (trwające w różnym czasie) fazy: 1 ) w strefie centralnej nowo powstałych i niewielkich okręgów metropolitalnych zamieszkuje elita miejska, a w suburbiach - warstwy niższe, 2) po pewnym czasie strefę centralną stopniowo zajmuje ludność o najwyższej i najniższej pozycji, suburbia zaś - klasa średnia, 3) w ostatniej fazie w strefie centralnej przeważa ludność o niskiej pozycji społecznej, natomiast warstwy średnie i wyższe migrują do suburbiów. Strukturę wykształcenia ludności analizowanych osiedli suburbialnych, Krakowa, województwa małopolskiego oraz Polski w końcu XX w. przedstawia tabela 3.3.1. Tabela 3.3.1. Struktura wykształcenia mieszkańców krakowskich suburbiów na tle miasta, województwa małopolskiego i Polski w 1999 r. Table 3.3.1. Educational structure of Cracow suburbans against Cracow, Małopolskie voivodeship and Poland in 1999 Wykształcenie/ Education (%) Zasadnicze Niepełne Wyższe/ Średnie/ zawodowe/ Podstawowe/ podstawowe/ Wyszczególnienie/ Tertiary Secondary Basic Primary Incomplete Specification vocational primary Osiedla suburbialne/ Suburbs 42,02 40,62 6,58 10,69 0,10 Kraków/ Cracow 13,17 35,91 24,05 23,85 3,02 Województwo małopolskie - ogółem/ 7,80 26,40 27,80 32,80 5,20 Małopolskie voivodship - total Polska/ Poland 8,60 29,30 25,70 32,80 Źródła'. Rocznik Demograficzny (2000), Wybrane dane... (2001), badania własne Sources: Rocznik Demograficzny (2000), Wybrane dane... (2001), author’s elaborations Jak wynika z powyższej tabeli, województwo małopolskie zamieszkiwała ludność cechująca się zbliżonym do ogólnopolskiego poziomem wykształcenia, ale już wśród mieszkańców Krakowa notowane były wyższe udziały osób z ukończonymi studiami wyższymi lub szkołą średnią - odpowiednio blisko 13% i 36% ogółu dorosłych mieszkańców. Natomiast badane osiedla suburbialne bardzo wyraźnie - i dodatnio - odbiegają pod tym względem zarówno od średnich krajowych, jak i wojewódzkich. Analizowane osiedla charakteryzują się bowiem bardzo wysokim odsetkiem mieszkańców z wykształceniem wyższym i średnim, natomiast niższym (o 17-20 punktów procentowych w stosunku do Polski 50 Krakowskie suburbia i ich społeczność lub Krakowa) udziałem osób posiadających wykształcenie zasadnicze zawodowe. Jest to jedna z zasadniczych cech wyróżniających społeczności suburbiów od ogółu mieszkańców Krakowa. Rozpatrując poziom wykształcenia badanej populacji w podziale według płci, można zauważyć dość wyrównane proporcje kobiet i mężczyzn z wykształceniem wyższym i średnim oraz prawie dwukrotnie wyższy udział osób płci męskiej z wykształceniem zasadniczym zawodowym (tab. 3.3.2; ryc. 3.3.1 A). Tabela 3.3.2. Struktura wykształcenia respondentów wraz z rodzinami (w %) Table 3.3.2. Educational structure of respondents and their families (%) Wyszczególnienie/ Wykształcenie/ Education Specification wyższe/ średnie/ zasadnicze zawodowe/ podstawowe/ niepełne podstawowe/ tertiary secondary basic vocational primary incomplete primary Ogółem/ O 42,02 40,62 6,57 10,69 0,10 Total m 43,02 38,02 8,35 10,41 0,20 k 41,05 43,14 4,86 10,95 Osiedla wg dekad rozpoczęcia budowy/ lata 607 0 42,12 43,96 6,96 6,96 Suburbs by the decade of construction start 1960s m 40,62 44,53 10,94 3,91 - k 43,45 43,45 3,45 9,65 lata 707 0 29,11 46,78 9,98 13,72 0,41 1970s m 30,70 41,91 13,28 13,28 0,83 k 27,50 51,66 6,67 14,17 lala 807 0 40,73 38,24 7,07 13,96 1980s m 42,75 34,51 8,23 14,51 k 38,81 41,79 5,97 13,43 1990- 0 50,31 36,55 4,93 8,21 -1994 m 51,22 34,96 5,28 8,54 k 49,38 38,17 4,57 7,88 1995- 0 51,31 38,49 2,63 7,57 -1999 m 52,03 37,16 3,38 7.43 k 50,64 39,75 1,92 7,69 Uwagi: o - ogółem, m - mężczyźni, k - kobiety Noles: o - total, m - men, k - women Źródło: badania własne/ Source: author’s elaboration dziesiąta osoba wśród badanej populacji ukończyła (ryc. 3.3.2). W osiedlach poszczególnych generacji obserwowana jest wyraźna zależność między wiekiem jednostek a udziałem ludności z wykształceniem zawodowym zasadniczym (ryc. 3.3. IB), notowana zarówno wśród kobiet jak i mężczyzn (ryc. 3.3.1C i D). Im starsze jest osiedle tym więcej jego mieszkańców legitymuje się takim poziomem wykształcenia. Dość oczywista jest przy tym przewaga mężczyzn z omawianym typem wykształcenia - wynika to z rozbudowanego wówczas (tj. w okresie budowy najstarszych osiedli) systemu tradycyjnych szkół zawodowych, o specjalnościach typowo „męskich”, np. mechanik, ślusarz, elektryk. Najwięcej osób mających ukończoną szkołę zawodową mieszka więc w osiedlach z lat 70., ale także z 60. i 80., gdyż ich odsetki sięgają od 7% do 10%. Wśród tej grupy osiedli na pierwsze miejsce pod względem udziału mieszkańców z tak niskim poziomem wykształcenia wysuwają się Bielany: ponad 14%, następnie Wzgórza Krzesła-wickie-Bajkowe, Płaszów, Wzgórza Krzesławickie--Poniatowskiego oraz Mistrze-jowice Nowe, gdzie średnio co tylko zasadniczą szkołę zawodową 3. Mieszkańcy krakowskich suburbiów 51 Rycina 3.3.1. Struktura wykształcenia respondentów wraz z rodzinami: A - ogółem; B-D (wg dekad rozpoczęcia budowy osiedli): B - ogółem, C - kobiety, D - mężczyźni Figure 3.3.1. Educational structure of respondents and their families: A - total; B-D (by the decade of the suburb construction start): B - total, C - women, D - men Źródło: badania własne/ Source: author’s elaboration Rycina 3.3.2. Struktura wykształcenia respondentów wraz z rodzinami w poszczególnych osiedlach Figure 3.3.2. Educational structure of respondents and their families in particular suburbs Źródło: badania własne/ Source: author’s elaboration 52 Krakowskie suburbia i ich społeczność Wymienione osiedla (znajdujące się w różnych częściach Krakowa), można zaliczyć do dwu grup: Mistrzejowice oraz Wzgórza Krzesławickie leżą w Nowej Hucie, natomiast Bielany (na zachodzie) i Płaszów (na pd.-wchodzie) to stare krakowskie wsie, włączone do miasta odpowiednio w 1941 i 1912 r. Znana jest powszechnie historia powstania Nowej Huty, w tym fakt ogromnego napływu osób zatrudnianych zarówno przy budowie kombinatu hutniczego i osiedli mieszkaniowych nowej dzielnicy Krakowa, jak i później w hucie i innych zakładach, nie dziwi więc dość liczne występowanie na tym terenie osób z wykształceniem zawodowym. Ponadto, osiedla Wzgórza Krzesławickie-Bajkowe, oraz częściowo Krzesławickie--Poniatowskiego zostały wybudowane w ramach Spółdzielni Zrzeszającej Budowę Domów Jednorodzinnych "Domhut", założonej przy współudziale kombinatu i grupującej jego pracowników. Podobne zróżnicowanie w zakresie wykształcenia odnotowano w badaniach dotyczących m.in. składu demograficznego i społecznego mieszkańców sześciu dzielnic administracyjnych Krakowa, przeprowadzonych przez J. Sulimskiego (1982): Nowa Huta zajmowała wśród nich pierwsze miejsce pod względem udziału osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym. W przypadku Bielan i Płaszowa sytuacja przedstawia się odmiennie. Jak już wspomniano są to stare wsie, położone niegdyś na obrzeżach miasta, lecz późniejsze ich losy były różne. Na Bielanach, w związku z przygotowaniami do wojny w 1914 r. wyburzono większość zabudowy wiejskiej, a intensywne budownictwo jednorodzinne rozwijało się tu od lat 70. {Encyklopedia... 2000), stopniowo tracąc charakter tradycyjnej zabudowy zagrodowej na rzecz współczesnych form zabudowy jednorodzinnej. Dzielnica katastralna Płaszów w dużej części ma natomiast charakter przemysłowo-składowy, którą to funkcję rozwijano tu już w okresie międzywojennym, ponadto na jej terenie występuje dość dużo terenów zielonych (m.in. otoczenie zbiorników wodnych Bagry i Staw Płaszowski). Wybrany do analizy zespół zabudowy jednorodzinnej leży w południowo-wschodniej części dzielnicy, tworząc zwarty obszar ograniczony ulicami: Źródlaną, Grochową, Motylą i M. Batki. Możliwe jest, że Bielany i Płaszów nie były „tradycyjnie” obszarem zamieszkiwania rodzin o inteligenckich tradycjach, a jak wykazują badania istnieje dość istotna zależność między wykształceniem rodziców a prawdopodobieństwem rozpoczęcia wyższych studiów przez ich dzieci (Goodman 1997). Drugą cechą, charakterystyczną dla badanych osiedli suburbialnych, jest bardzo wysoki odsetek mieszkańców z wykształceniem wyższym, 6-krotnie wyższy niż średnio w Polsce, a ponad 3-krotnie wyższy od średniej dla Krakowa (tab. 3.3.1). Odsetek ludności mającej ukończone studia jest jednak dość zróżnicowany w osiedlach powstających w poszczególnych dekadach XX w. Zauważalna jest przewaga osób lepiej wykształconych w osiedlach najmłodszych, nie ma jednak pod tym względem aż tak drastycznego zróżnicowania, jak w przypadku przeanalizowanego wyżej udziału osób z wykształceniem zawodowym. Zdecydowanie niższym udziałem osób z wykształceniem wyższym charakteryzują się osiedla z lat 70. - zamieszkuje tu o ponad 20 punktów procentowych mniej osób najlepiej wykształconych w stosunku do suburbiów z drugiej połowy lat 90. (tab. 3.3.2; ryc. 3.3.1). W osiedlach z pozostałych generacji szkoły wyższe ukończyło 40-50% mieszkańców. Potwierdza to stawianą w założeniach pracy tezę, że społeczności suburbiów wyróżniają się wśród mieszkańców całego miasta wyższym statusem społeczno-ekonomicznym, którego ważną składową jest właśnie wykształcenie. Rozpatrując wykształcenie badanej populacji w podziale według płci, w poszczególnych zespołach osiedli uwagę zwraca niewielka tylko (2-3 punkty procentowe) liczebna przewaga mężczyzn z ukończonymi studiami, co zgodne jest zresztą z analogicznymi udziałami dotyczącymi ludności Polski ogółem. Wyjątek stanowią jedynie Kliny Stare i Wola Justowska (osiedla z lat 60.), gdzie 3-punktowa przewaga kobiet 3. Mieszkańcy krakowskich suburbiów 53 o najwyższym poziomie wykształcenia wynika ze struktur wieku mieszkańców tych osiedli, omówionych w podrozdziale 3.2. Większe zróżnicowanie udziału osób z wykształceniem wyższym ujawnia się przy dokładniejszej analizie 20 osiedli. W tym przypadku maksymalne różnice między poszczególnymi osiedlami przekraczają 37 punktów procentowych: w osiedlach Wzgórza Krzesławickie-Poniatowskiego i Bieżanów-Kolonia (obydwa z lat 70.) tylko 28-29% mieszkańców ma ukończone studia, natomiast ponad 60-procentowym udziałem mieszkańców o takim poziomie wykształcenia cechują się Witkowice Nowe, Pychowice, Kobierzyn (z lat 90.) oraz Widok-Wiedeńska (lata 80.) i Wola Justowska z lat 60. (ryc. 3.3.2). Wytłumaczenie takiego zróżnicowania udziału osób z wykształceniem wyższym możemy znaleźć w kilku faktach. Czynniki wymienione wcześniej (przy analizie udziału osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym) podobnie dotyczą osiedli Wzgórza Krzesławickie-Poniatowskiego (w Nowej Hucie) i Bieżanów-Kolonia (dawna wieś; w latach 40. XX w. była tam kolejarska kolonia domków jednorodzinnych). W jednej i drugiej społeczności osób z wyższym wykształceniem jest nadal niewiele. Osiedla najnowsze zaś charakteryzują się zazwyczaj napływem osób o wyższym niż przeciętnie statusie społecznym. Odnośnie ostatnich dwu -Widok-Wiedeńska i Wola Justowska - stwierdzić trzeba, że są to rejony tradycyjnie zamieszkane przez ludność dobrze wykształconą, co potwierdzili w swych badaniach m.in. G. Węcławowicz (1982, 2003) oraz G. Prawelska-Skrzypek (1989). Warto dodać, że wyższy ogólnie poziom wykształcenia ludności w suburbiach rysuje się jeszcze wyraźniej w przypadku uwzględnienia osób z wykształceniem średnim. Udział mieszkańców z ukończoną szkołą średnią wynosi tam średnio 40% (o 11 punktów procentowych powyżej średniej dla Polski), w osiedlach zaś z poszczególnych generacji od 36% do ponad 46% (tab. 3.3.2; ryc. 3.3.IB). Dostrzec przy tym można swoiste „dopełnianie się” udziału osób z wykształceniem wyższym i średnim: mianowicie, im mniej jest osób o najwyższym stopniu wykształcenia, tym więcej jest osób ze średnim poziomem. Ujmując obie te kategorie wykształcenia łącznie można stwierdzić, że suburbia charakteryzuje dobry poziom wykształcenia mieszkańców: udział osób ze zdaną maturą wynosi od blisko 76% do prawie 90% ogółu badanej populacji w poszczególnych grupach wiekowych badanych osiedli. Struktura wykształcenia samych tylko respondentów jest zbliżona do omówionej powyżej struktury wykształcenia ogółu badanej populacji, co wynika m.in. z faktu, że wypełniającymi kwestionariusz wywiadu mogły być tylko osoby pełnoletnie. Znacznie mniej zatem było wśród respondentów osób z wykształceniem podstawowym, w ogóle nie było tych z wykształceniem niepełnym podstawowym (tab. 3.3.3). W grupie respondentów zdecydowanie przeważają zaś absolwenci studiów wyższych, stanowiąc ponad połowę ogólnej liczby, zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn. Równie wysokie były odsetki respondentów o średnim poziomie wykształcenia, średnio wynoszą one bowiem blisko 40%, przy czym niecałe 4 punkty procentowe różnią pod tym względem kobiety od mężczyzn, na rzecz tych pierwszych. Rozpatrując omawianą populację w odniesieniu do okresu powstawania osiedli, w których ona zamieszkuje, obserwujemy dwie wyraźne prawidłowości. Po pierwsze, istnieje wysoki poziom wykształcenia respondentów z osiedli wszystkich generacji. Względnie „niekorzystnie” (aczkolwiek w pełni pozytywnie w porównaniu ze średnią krajową lub małopolską) wypadają tylko osiedla z lat 70., np. Bielany, Bieżanów-Kolonia, Wzgórza Krzesławickie--Poniatowskiego. Są to te same osiedla, w których ogół mieszkańców objętych badaniami wykazywał niższy poziom zdobytego wykształcenia, zatem w mocy pozostają wyjaśnienia podane w ramach analizy ogółu populacji badanych suburbiów. 54 Krakowskie suburbia i ich społeczność Tabela 3.3.3. Struktura wykształcenia respondentów (w %) Table 3.3.3. Educational structure of respondents (%) Wyszczególnienie/ Wykształcenie/ Education Specification 'S średnie/ zasadnicze zawodowe/ podstawowe/ K.« secondary basic vocational primary ÿ*® 0 53,14 37,38 5,86 3,62 Ogółem/ Total m 53,95 35,20 8,22 2,63 k 52,54 38,98 4,12 4,36 0 51,04 40,62 4,17 4,17 rS w ita 6 m 51,28 38,46 7,69 2,57 196C ■E k 50,88 42,11 1,75 5,26 CO 0 37,50 43,75 11,87 6,88 bud< a 70. uctioi 970s m 35,38 43,08 16,92 4,62 CO 2= Q CO k 38,95 44,21 8,42 8,42 Q>»C N x 56,57 34,86 4,00 o o O w- 0 4,57 0.0 o co skąd ror lata 8 m 64,79 26,76 5,63 2,82 decade 198C k 50,96 40,38 3,85 4,81 ■Q 0) 0 59,39 34,55 4,24 1,82 ¿3 «■° 199 m 55,27 36,84 5,26 2,63 =5 a ■19£ Osie k 62,92 32,59 3,37 1,12 uburt co 0 61,98 33,88 3,31 0,83 1995- m 62,26 32,08 5,66 - ■1999 k 61,77 35,29 1.47 1,47 Uwagi: o - ogółem, m - mężczyźni, k - kobiety Notes: o - total, m - men, k - women Źródło: badania własne/ Source: author’s elaboration Najlepiej wykształceni są respondenci z najnowszych osiedli, gdzie udział osób z ukończonymi studiami wyższymi przekracza 60%. Najwięcej takich osób mieszka w osiedlach: Tonie, Pychowice, Kobierzyn -odpowiednio blisko 79%, 77% i ponad 74% (ryc. 3.3.3). Co ciekawe, pod względem poziomu wykształcenia respondentów z poszczególnych 20 osiedli, najwyżej plasują się dwa suburbia z lat 80., a mianowicie Dębniki Zachód i Widok, gdzie respondenci, którzy ukończyli studia wyższe stanowią ponad 80% ogólnej ich liczby. Osiedla te należą do tych, w rejonie których od kilkudziesięciu lat zamieszkują osoby o wysokim statusie społecznym, np. w wielorodzinnych blokach osiedla Widok - znaczna liczba pracowników naukowych krakowskich uczelni. Odnośnie do udziału osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym, obserwujemy podobną, jak w całości badanej populacji, prawidłowość dotyczącą daty budowy suburbiów, a mianowicie najwyższy odsetek słabo wykształconych respondentów notujemy w osiedlach z lat 70. (prawie 11%). Generalnie respondentów o takim poziomie wykształcenia jest znacznie mniej w osiedlach z lat 60 i 80. Badając strukturę wykształcenia respondentów według płci, stwierdzamy, że występują tu analogiczne jak w całej badanej populacji prawidłowości. Wśród respon-dentów z wykształceniem wyższym nieznacznie przeważają mężczyźni nad kobietami z takim poziomem wykształcenia, odwrotnie prezentują się proporcje wśród osób z wykształceniem średnim, respondentami zaś, którzy ukończyli tylko szkoły zawodowe, głównie są mężczyźni (tab. 3.3.3). 3. Mieszkańcy krakowskich suburbiów 55 Rycina 3.3.3. Struktura wykształcenia respondentów w poszczególnych osiedlach Figure 3.3.3. Educational structure of respondents in particular suburbs Źródło: badania własne/ Source: author’s elaboration Dokonana analiza struktury wykształcenia respondentów na tle całej badanej populacji (respondentów wraz z rodzinami) umożliwia sformułowanie następujących wniosków: ♦ mieszkańcy badanych suburbiów charakteryzują się wysokim na ogół poziomem wykształcenia; ♦ występuje tam bardzo wysoki udział osób z wykształceniem wyższym w odniesieniu do obu analizowanych grup ♦ w suburbiach notowany jest dwukrotnie wyższy niż średnio w Polsce udział osób z wykształceniem średnim; ♦ stosunkowo niewielki jest tam odsetek osób posiadających tylko wykształcenie zasadnicze zawodowe. 3.4. Struktura zatrudnienia i źródeł utrzymania mieszkańców suburbiów Praca ma wysoką rangę w życiu większości ludzi i jest zasadniczym rodzajem ich aktywności. Znaczenie pracy w życiu człowieka opisują dobrze wyniki badań nad bezrobotnymi. Poza oczywistą utratą dochodów i wynikającym z tego ograniczeniem możliwości zaspokajania potrzeb materialnych, odczuwają oni pogorszenie się ich stanu psychicznego, a nawet fizycznego i jakości życia. Należy tu podkreślić, iż wiek i czas pozostawania bez pracy wyraźnie pozostają w ujemnym związku z poczuciem jakości życia. 56 Krakowskie suburbia i ich społeczność Młodzi i niezbyt długo bezrobotni zachowują wysoki poziom samooceny, a u starszych wiekiem i chronicznych bezrobotnych jest on znacznie niższy (Derbis, Bańka 1998). Struktura zawodowa ludności, uwzględniająca podział na trzy podstawowe sektory, a mianowicie rolnictwo', przemysł i budownictwo oraz usługi służy często jako wskaźnik poziomu rozwoju gospodarczego państw i regionów. W badaniach dotyczących dużych miast i ich obszarów metropolitalnych struktura zawodowa ludności ujmowana jest w różnych aspektach. P. Gordon, H.W. Richardson i G. Yu (1998), badając przemiany zatrudnienia w USA w latach 1969-94 opisali rozmieszczenie miejsc pracy w obszarach metropolitalnych (MSA) i niemetropolitalnych tego kraju według wspomnianych sektorów. Stwierdzili przy tym szybki (z wyjątkiem lat 80.), stały i żywiołowy wzrost znaczenia obszarów niemetropolitalnych jako miejsc pracy, a jednocześnie istotną zmianę lokalizacji firm przemysłowych, budowlanych i usługowych (decentralizację). W latach 1991-93 w 77 badanych MSA aż 97% nowych firm rozpoczęło działalność poza miastem centralnym. W okresie 1988-94 zanotowano ubytek miejsc pracy w obszarach metropolitalnych w sektorze przemysłowym, obsłudze finansów, ubezpieczeniach i pośrednictwie nieruchomościami, przy jednoczesnym kilkuprocentowym ich wzroście w obszarach niemetropolitalnych: głównie w budownictwie, handlu detalicznym i hurtowym. Zagadnieniem decentralizacji miejsc pracy w różnych sektorach gospodarki, ale w odniesieniu do procesu urban sprawi zajmowali się także C. Ding i R.D. Bingham (2000). Autorzy ci potwierdzili typowy dla ostatnich dekad XX w. trend decentralizacji miejsc pracy na korzyść obszarów suburbialnych, analizując przy tym kwestię powiązań między rozwojem mieszkalnictwa a miejscem pracy. Mianowicie badano, czy wspomniane liczne nowe firmy powstają w suburbiach wskutek wzrastającej imigracji do tych obszarów, czy też odwrotnie - zwiększona migracja do suburbiów wywołana jest faktem tworzenia tam nowych miejsc pracy. Na przykładzie regionu metropolitalnego Cleveland stwierdzono, że aktywność ekonomiczna wpływa silnie na rozwój mieszkalnictwa, czyli inaczej rzecz ujmując wybór miejsca zamieszkania „podąża” za miejscem pracy. Warto dodać, że postępująca decentralizacja rynku pracy godzi najsilniej w mieszkańców zachodnich miast centralnych o niższych kwalifikacjach i dochodach, ponieważ mają oni utrudniony dostęp do pracy w suburbiach. Obserwuje się zarówno ich dyskryminację mieszkaniową, jak i fakt trudnych, długich dojazdów do pracy i nawet specjalne dotacje samorządowe nie poprawiają sytuacji w tym względzie (Martin 2001). Szerzej o geograficznych konsekwencjach deindustrializacji miast pisze T. Hall (2001), zwłaszcza o przenoszeniu się miejsc pracy do obszarów suburbialnych, a nawet dalej położonych - wiejskich, omawiając przy tym szereg przyczyn wywołujących ten proces. W warunkach polskiej transformacji ustrojowo--ekonomicznej można również zauważyć przejawy decentralizacji aktywności ekonomicznej, jednak na znacznie mniejszą skalę. Zjawisko to dotyczy zazwyczaj dużych obiektów z udziałem kapitału zagranicznego, np. dużych zakładów przemysłowych (firma Opel w Gliwicach), hipermarketów czy innych inwestycji lokalizowanych w obrębie tzw. specjalnych stref ekonomicznych. Badane suburbia krakowskie pełnią zaś funkcję niemal wyłącznie mieszkaniową, stanowiąc z definicji osiedla zabudowy domów jednorodzinnych i, (jak to zostało omówione w rozdziale 2) nie można jeszcze mówić o strefie suburbialnej podobnej do tych istniejących w regionach metropolitalnych wysoko zurbanizowanych państw. W wielu pracach dotyczących suburbiów wielkich miast podkreślana jest homogeniczność tych obszarów w zakresie struktur społecznych, w tym również struktury zawodowej. Przykładem mogą być badania przeprowadzone nad przeobrażeniami klasowymi wewnętrznych suburbiów Adelajdy w latach 1966-96 (Badcock 2001). Jako wskaźnik zmian ’ Zwykle ujmowane łącznie z leśnictwem i rybołówstwem. 3. Mieszkańcy krakowskich suburbiów 57 zastosowano tam rodzaj pracy mieszkańców, konstruując mapę profili zawodowych ludności i przypisując je do odpowiednich klas. W niniejszej pracy także przeprowadzono analizę struktury zawodowej i źródeł utrzymania mieszkańców krakowskich osiedli suburbialnych, aby pełniej przedstawić te społeczności i znaleźć cechy pozwalające na traktowanie analizowanych osiedli jako suburbia. Strukturę zawodową badanej grupy ludności krakowskich suburbiów na tle analogicznych wskaźników dla Polski i Krakowa prezentuje tabela 3.4.1 . Tabela 3.4.1. Ludność badanych osiedli suburbialnych wg sekcji EKD i źródeł utrzymania w 1999 r. na tle Polski i Krakowa Table 3.4.1. Population of the studied suburbs by the NACE sections and sources of incom in 1999 against those of Poland and Cracow Wyszczególnienie/ Rolnictwo/ Przemysł i budownictwo/ Usługi rynkowe/ Usługi nierynkowe/ Bezrobotni/ Uczniowie szkól średnich/ Studenci/ Emeryci i renciści/ Praca zagranicą/ Specification Agriculture Industry and construction Market services Non-market services Unemployed persons Secondary school pupils Students Pensionaries Persons empTyed abroad and retirees Osiedla suburbialne/ - 13,39 23,68 17,98 6,14 9,52 10,68 17,98 0,63 Suburbs Kraków/ Cracow 0,61 11,58 13,97 9,86 3,30 7,57 20,94* Ludność miejska/ 14,57 12,55 9,69 12,55 Urban population Polska/ Poland 11,05 8,74 7,52 8,51 Uwaga'. ‘ - województwo małopolskie Note'. ’ — Małopolskie voivideship Źródła'. Rocznik Statystyczny... (2000), Miasta... (2002), Wybrane dane.. (2001), badania własne Sources: Rocznik Statystyczny... (2000), Miasta... (2002), Wybrane dane.. (2001), author’s elaboration O ile w przypadku zatrudnienia mieszkańców suburbiów w sektorze przemysłu i budownictwa nie zaobserwowano większych odchyleń od średniej dla Polski czy Krakowa, o tyle występują one bardzo wyraźne odnośnie do osób pracujących w różnego rodzaju usługach. Zwraca uwagę przede wszystkim wysoki udział osób zatrudnionych w firmach należących do sektora usług rynkowych, który przewyższa o blisko 15 punktów procentowych W niniejszej analizie struktur zawodowych uwzględniono wszystkie osoby powyżej 15 r. życia, a więc również uczniów szkół średnich i studentów oraz emerytów i rencistów, ponieważ ta właśnie granica wieku uwzględniana jest w większości zestawień statystycznych dotyczących ludności Polski i miast. Uwzględnienie w analizie całej populacji powyżej 15 r. życia, a nie tylko osób aktywnych zawodowo, jest konieczne z uwagi na możliwość uzyskania pełnego obrazu przekroju społecznego ludności suburbiów. Drugą przyczyną jest fakt, że przynależność do określonej grupy społecznej jest jedną ze składowych statusu społecznego (zob. podrozdział 3.5). Określenie zaś tego właśnie statusu mieszkańców badanych suburbiów stanowi jeden z celów niniejszej pracy. 58 Krakowskie suburbia i ich społeczność średnią krajową i o 10 punktów - krakowską. Także w sektorze usług nierynkowych wśród mieszkańców badanych osiedli,widoczne jest zatrudnienie wyższe (o około 10 punktów procentowych) niż ogólnie w Polsce lub Krakowie. To ponadprzeciętne zatrudnienie w sektorze usług ma prawdopodobnie dwie zasadnicze przyczyny. Pierwszą z nich jest generalnie szybki w Polsce w ostatniej dekadzie XX w. rozwój handlu, a około połowa osób pracujących w usługach rynkowych, reprezentuje tę właśnie branżę usług (w dużej mierze są to właściciele rozmaitych firm handlowych). Ponadto w suburbiach mieszka również wielu lekarzy oraz nauczycieli (w tym akademickich), co m.in. wyraża się większym odsetkiem zatrudnionych w edukacji oraz ochronie zdrowia - odpowiednio około 40% i 30% całego sektora usług nierynkowych. Rozpatrując strukturę zawodową analizowanej grupy w podziale według płci, dostrzegamy inne jeszcze prawidłowości (tab. 3.4.2; ryc. 3.4.1 A). Istnieje tu przede wszystkim zdecydowana (ponad trzykrotna) liczebna przewaga mężczyzn nad kobietami w sektorze przemysłu i budownictwa, co zapewne związane jest z tradycyjną przynależnością płci do określonych grup zawodowych. Odnośnie do zatrudnienia w szeroko pojmowanych usługach notowany jest natomiast niemal dwukrotnie wyższy udział kobiet zatrudnionych w usługach nierynkowych, przy względnej równowadze obu płci w usługach rynkowych. Podobnie jak powyżej można odwołać się w tym miejscu do pewnej tradycji w wykonywaniu zawodów, ponieważ w grupie usług nierynkowych znajdują się zawody związane z edukacją, ochroną zdrowia oraz administracją publiczną, a jak wiadomo, te właśnie grupy zawodowe (a zwłaszcza dwie pierwsze) należą, m.in. w Polsce, do najsilniej sfeminizowanych. W analizie badanej grupy według niezarobkowych i zarobkowych źródeł utrzymania zauważamy wyższy udział kobiet niż mężczyzn w kategoriach osób utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych, czyli emerytów i rencistów, uczniów i studentów oraz bezrobotnych (ryc. 3.4.IB). Różnica ta - przy podobnych odsetkach emerytów i rencistów oraz osób uczących się - wynika z blisko czterokrotnie wyższego udziału kobiet bezrobotnych niż mężczyzn. Jak już wspomniano, zaliczono do bezrobotnych osoby, które zgłaszały wykonywanie prac dorywczych, jednak stanowią one tylko 0,6% ogółu badanej grupy oraz osoby pozostające na urlopie wychowawczym (1,2%) - a to wyłącznie kobiety. Na bezrobotne kobiety przypada zatem blisko 8% ogółu badanej populacji. W sytuacji nadal wzrastającego w Polsce bezrobocia to właśnie kobiety są częściej niż mężczyźni narażone na utratę miejsca pracy, trudniej jest też znaleźć im nowe zatrudnienie, nawet gdy w niektórych przypadkach mają równe lub wyższe kwalifikacje niż mężczyźni. Jest to odczuwane szczególnie silnie w toku procesu transformacji ustrojowej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, np. w Bułgarii w 1993 r. 53% spośród bezrobotnych to kobiety, choć wśród ogółu ludności aktywnej zawodowo nie stanowiły one nawet połowy (Wejnert 2001b). W Polsce w 1991 r. zarejestrowano trzy razy więcej bezrobotnych kobiet niż mężczyzn, natomiast zaoferowano im 7 razy mniej miejsc pracy niż mężczyznom. Nie bez znaczenia jest również fakt, że kobiety otrzymują wynagrodzenie niższe niż mężczyźni wykonujący analogiczną nawet pracę, ponadto są w większości zatrudniane na stanowiskach gorzej płatnych. Dlatego to częściej kobiety „zmuszone” są pozostać w domu w przypadku, gdy istnieje konieczność rezygnacji z pracy lub grozi jej utrata przez jednego z członków rodziny. Rozważając udziały omawianych grup społeczno-zawodowych w osiedlach poszczególnych generacji należy zwrócić uwagę na kilka kwestii. W odniesieniu do ludności aktywnej zawodowo ogółem zanotowano dość wyrównane udziały osób zatrudnionych we wszystkich sektorach gospodarki, choć różnią się one kilkoma (od 5 do 8) punktami 58a Rycina 3.4.1. Struktura społeczno-zawodowa respondentów wraz z rodzinami wg sekcji EKD oraz niczarobkowych źródeł utrzymania w 1999 r.: A-B kobiety i mężczyźni: A - ogółem, B - wg grup zarobkowych i niezarobkowych źródeł utrzymania; C-D wg dekad rozpoczęcia budowy osiedli: C - ogółem. D - kobiety (K) i mężczyźni (M) wg grup zarobkowych i niezarobkowych źródeł utrzymania Figure 3.4.1. Socio-professionals structure of respondents and their families by NACE sections and by earned and non-eamed sources of income in 1999: A-B women and men: A - total. B - by earned and non-eamed sources of income; C-D by the decade of the suburb construction start: C - total, D - women (K) and men (M) by earned and non-eamed sources of income nycina öiruKiura spoieczno-zawouowa rcsponaemow wg sckcji eimj oraz niezaroDKOwycn zrouei uirzymama w i ivyy r.: A-B kobiety i mężczyźni: A - ogółem. B - wg grup zarobkowych i niczarobkowych źródeł utrzymania; C-D wg dekad rozpoczęcia budowy osiedli: C - ogółem. D - kobiety (K) i mężczyźni (M) wg grup zarobkowych i niezarobkowych źródeł utrzymania Figure 3.4.2. Socio-professionals structure of respondents by NACE sections and by earned and non-eamed sources of income in 1988 and 1999: A-B women and men: A - total. B - by earned and non-eamed sources of income; C-D by the decade of the suburb construction start: C - total, D - women (K) and men (M) by earned and non-eamed sources of income Uwagi do rycin 3.4.1 i 3.4.2: I - przemysł i budownictwo. 2 - usługi rynkowe. 3 - usługi nierynkowe, 4 - praca za granicą. 5 - bezrobotni. 6 - emeryci i renciści. 7 - uczniowie i studenci, 8 - brak danych Notes for figures 3.4.1 and 3.4.2: 1 - industry and construction. 2 - market services. 3 - non-market services. 4 - persons employed abroad. 5 - unemployed persons. 6 - retirees and pensioners. 7 - pupils and students. 8 - no data avaiable Źródło-, badania własne/ Sbm*e: author’s elaborations 3. Mieszkańcy krakowskich suburbiów 59 Tabela 3.4,2. Struktura zawodowa respondentów wraz z rodzinami w 1999 r. wg sekcji EKD i źródeł utrzymania (w %) Table 3.4.2. Occupacional structure of respondents and their families in 1999 by the NACE sections and sources of incom (%) Wyszczególnienie/ Przemyśl i budownictwo/ Usługi rynkowe/ Usługi nierynkowe/ Praca zagranicą/ Bezrobotni/ Emeryci i renciści/ Uczniowie i studenci/ Razem/ Specification Industry and construction Market services Non-market services Persons emplyed abroad Unemployed persons Retirees and pensioners Pupils and students Total 0 13,39 23,68 17,98 0,63 6,14 17,98 20,20 100,00 Oaółem/ Grand m 20,84 25,64 12,72 0,88 2,64 16,24 21,04 100,00 total k 6,11 21,78 23,11 0,38 9,55 19,68 19,39 100,00 O 11,51 20,50 17,99 1,08 7,19 29,50 12,23 100,00 ó <2 ita 6 m 20,16 25,58 13,18 0,78 3,10 26,35 10,85 100,00 196C ■E TO k 4,03 16,11 22,15 1,34 10,74 32,21 13,42 100,00 O 11,98 20,04 14,26 1,03 4,96 27,90 19,83 100,00 a bud< lata 70. m 18,52 19,34 6,58 1,65 3,70 28,81 21,40 100,00 tructio 1970s k 5,39 20,75 21,99 0,41 6,22 26,98 18,26 100,00 M 8 8.2 O 12,31 24,42 16,35 0,38 6,92 17,12 22,50 100,00 Ło Ö » 8-S m 20,55 25,69 11,07 0,40 2,37 16,60 23,32 100,00 *□ O 3 (Q (B k 4,49 23,23 21,35 0,37 11,24 17,60 21,72 100,00 -g-o *o % 1990- Osiedla -1994 m 22,18 29,02 16,94 0,40 2,42 5,65 23,39 100,00 uburbs b k 7,95 21,34 26,36 7,95 10,46 25,94 100,00 03 o 16,67 28,66 21,00 0,67 7,00 9,00 17,00 100,00 995- m 24,16 30,20 18,12 1,34 0,67 4,03 21,48 100,00 1999 k 9,27 27,15 23,84 - 13,25 13,91 12,58 100,00 Uwagi: o - ogółem, m - mężczyźni, k - kobiety/ Notes: o - total, m - men, k - women Źródło: badania własne/ Source: author’s elaboration procentowymi. Najwięcej było ich w usługach rynkowych, a najmniej w przemyśle i budownictwie (ryc. 3.4.1C; tab. 3.4.2). Pozostała grupa - osoby pracujące zagranicą - przy ogólnie bardzo niewielkich udziałach (maksymalnie zaledwie 1,08%) wyróżnia się pięciokrotną różnicą największego (osiedla z lat 60.) i najmniejszego udziału (osiedla z lat 1995-1999). W odniesieniu do ludności utrzymującej się ze źródeł niezarobkowych, 60 Krakowskie suburbia i ich społeczność zróżnicowanie dotyczy w dużym stopniu emerytów i rencistów, których zdecydowanie najwięcej zamieszkuje osiedla najstarsze, a najmniej - najmłodsze, przy czym różnica między nimi sięga aż 20,5 punktu procentowego, co wynika głównie z omówionej uprzednio struktury wieku. Wpływa ona też na zróżnicowane udziały uczniów i studentów w ogólnej liczbie mieszkańców osiedli: są oni mniej liczni w starszych osiedlach. Udział osób niepracujących utrzymuje się na wyrównanym poziomie 5-7%. Przy uwzględnieniu podziału według płci, jakkolwiek zachowane są opisane powyżej prawidłowości, różnice między osiedlami z poszczególnych dekad pogłębiają się, pozwalając uchwycić wyraźniejszy obraz omawianej struktury. Widoczna zwłaszcza jest zależność między okresem powstania osiedla a udziałem osób aktywnych zawodowo. Im starsze są osiedla, tym mniej zamieszkuje w nich pracowników przemysłu i budownictwa oraz usług rynkowych, przy czym zależność ta jest silniejsza u kobiet, które zresztą ustawowo wcześniej mają prawo do emerytur, co ogólnie zmniejsza ich udział wśród ludności aktywnej zawodowo. W sektorze usług nierynkowych wyróżniają się pod tym względem suburbia z lat 60., co wynika ze wspomnianej wcześniej nadreprezentacji wśród ich mieszkańców nauczycieli akademickich, zamieszkujących przede wszystkim Kliny Stare. Odnośnie do osób utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych, zauważamy bardzo dużą rozbieżność w udziale emerytów i rencistów, zwłaszcza u mężczyzn, bowiem między osiedlami z lat 70. a tymi powstałymi 20 lat później różnica punktów procentowych wynosi blisko 25 (tab. 3.4.2). Możliwe, że wpłynęła na to obecność w grupie suburbiów z lat 70. dwóch dużych osiedli nowohuckich, których mieszkańcy, (uprzednio w dużej mierze pracownicy obecnej Huty Mittal Steel Poland SA Oddział w Krakowie) skorzystali masowo z tzw. wcześniejszych emerytur lub innych form rezygnacji z pracy w sytuacji stopniowego ograniczania zatrudnienia w hucie w okresie jej restrukturyzacji. Jasny ogląd omawianych grup społeczno-zawodowych suburbiów otrzymujemy porównując ogólny udział osób utrzymujących się ze źródeł zarobkowych i niezarobkowych w podziale na mężczyzn i kobiety (ryc. 3.4.ID). Generalnie odnotować można prawidłowość, że im starsze jest osiedle, tym więcej ma mieszkańców z grupy utrzymującej się z niezarobkowych źródeł utrzymania, zwłaszcza kobiet. Biorąc pod uwagę powyższe, a także uznając fakt, że grupy emerytów i rencistów oraz bezrobotnych należą do najsłabszych ekonomicznie grup społecznych w Polsce, można zaryzykować stwierdzenie, że nowsze suburbia z lat 90. odznaczają się znacznie większą siłą ekonomiczną ich mieszkańców niż pozostałe osiedla. Struktura zawodowa respondentów w analizowanym ujęciu jest zbliżona w ogólnych zarysach do przedstawionej powyżej struktury ogółu populacji zamieszkującej badane osiedla (ryc. 3.4.2A-D; tab. 3.4.3). Różnice dotyczą w głównej mierze udziału uczniów i studentów, co podyktowane jest wspomnianym wcześniej założeniem, iż respondentem mogła być tylko osoba pełnoletnia, co w oczywisty sposób wpływa na mniej liczną reprezentację osób jeszcze się uczących. Nieco wyższy natomiast udział bezrobotnych mężczyzn oraz emerytów i rencistów obojga płci można wytłumaczyć faktem, że byli po prostu częściej osiągalni dla ankieterów niż pozostałe (aktywne zawodowo) osoby z danego gospodarstwa domowego. Odnośnie do udziału osób udzielających odpowiedzi, a zatrudnionych w zakładach przypisanych do poszczególnych sekcji EKD zauważalne są podobne odsetki mężczyzn i kobiet, co wynika z: 1) generalnie niższego udziału osób pracujących w przemyśle i budownictwie, 2) przewagi wśród respondentów kobiet, które dominują w sekcji usług nierynkowych, 3) w miarę proporcjonalnego udziału obu płci w sekcji usług rynkowych. Wymienione trzy przyczyny, w powiązaniu z faktem, iż respondenci ujęci są w ogólnej liczbie analizowanej populacji, tłumaczą różnice w wielkości odsetek między wszystkimi badanymi mieszkańcami a samą tylko grupą respondentów w poszczególnych sekcjach EKD. 3. Mieszkańcy krakowskich suburbiów 61 Tabela 3.4.3. Struktura zawodowa respondentów w 1988 i 1999 r. wg sekcji EKD i źródeł utrzymania (w %) Table 3.4.3. Occupational structure of respondents in 1988 and 1999 by the NACE sections and sources of income (%) Wyszczególnienie/ Przemysł i budownictwo/ Usługi rynkowe/ Usługi nierynkowe/ Praca zagranica/ Bezrobotni/ Emeryci i renciści/ Uczniowie i studenci/ Brak danych/ Razem Specification Industry and construction Market services Non-market services Persons employed abroad Unemployed persons Retirees and pensioners Pupils and students No data avaiable Total 1988 20,90 18,72 24,46 2,48 6,97 8,20 14,71 3,56 100,00 0 1999 14,94 26,82 20,39 0,42 7,68 22,21 7,54 - 100,00 Ogółem/ 1988 20,85 16,77 24,16 3,62 6,16 8,33 16,67 3,44 100,00 Grand - total 1999 14,33 27,69 20,52 0,33 8,47 21,82 6,84 100,00 |x 1988 21,28 19,56 25,01 1,35 7,57 8,11 13,24 3,88 100,00 K 1999 15,40 26,17 20,29 0,49 7,09 22,49 8,07 - 100,00 1988 22,35 10,59 23,53 3,53 4,71 22,35 9,41 3,53 100,00 u 1999 11,96 15,22 19,57 - 9,78 38,04 5,43 - 100,00 ° m m 1988 29,41 8,82 14,71 5,88 2,94 23,53 8,82 5,89 100,00 1999 17,07 14,63 17,07 - 14,63 34,16 2,44 - 100,00 L 1988 17,65 11,76 29,41 1,96 5,88 21,57 9,80 1,97 100,00 K 1999 7,14 14,29 19,64 - 14,29 37,50 7,14 - 100,00 1988 22,45 22,45 19,73 2,05 8,16 14,29 6,12 4,75 100,00 u 1999 13,13 22,50 16,25 0,63 3,75 36,87 6,87 - 100,00 m 1988 20,29 17,39 27,54 4,35 5,80 2,90 20,29 1,44 100,00 o-§ d> 1999 13,33 33,34 21,33 - 8,00 16,00 8,00 - 100,00 CO lx 1988 28,95 19,74 27,63 1,32 2,63 - 18,42 1,31 100,00 K 1999 17,98 33,70 26,97 - 5,62 2,25 13,48 - 100,00 1988 15,45 15,45 23,64 1,82 10,91 0,91 29,09 2,73 100,00 O) o - CT) 1999 20,66 31,41 20,66 0,83 9,09 9,09 8,26 100,00 O) 1988 10,64 19,15 23,40 - 4,26 2,13 38,30 2,12 100,00 uS m - - ct> 1999 15,69 31,38 29,41 7,84 9,80 5,88 100,00 CT) lx 1988 19,05 12,70 23,81 3,17 15,87 - 22,22 3,18 100,00 K 1999 24,29 31,42 14,29 1,43 10,00 8,57 10,00 - 100,00 Uwagi', o - ogółem, m - mężczyźni, k - kobiety/ Notes: o - total, m - men, k - women Źródło: badania własne/ Source: author’s elaboration 62 Krakowskie suburbia i ich społeczność W przypadku grona respondentów bardziej celowa wydaje się próba analizy zmian w zatrudnieniu, jakie nastąpiły w okresie 1988-1999, a więc porównanie struktur zawodowych przed 1989 r., bo rok ów uznany jest za początek zmian ustrojowo-ekonomicznych w Polsce. W ogólnej liczbie respondentów zdecydowaną większość (ponad 75%) stanowią osoby w wieku 31-60 lat, zatem przed 10 laty byli oni w wieku stosownym dla studiów bądź dla pełnej aktywności zawodowej. Wśród wszystkich respondentów włączonych do analizowanej grupy najistotniejsze zmiany wyłaniają się w zatrudnieniu w usługach rynkowych, bowiem w ciągu dekady nastąpił jego wzrost o 8 punktów procentowych (tab. 3.4.3). Z kolei wśród respondentów pracujących w przemyśle i budownictwie oraz usługach nierynkowych zanotowano w 1999 r. odpowiednio 6- i 4-punktowy ubytek w stosunku do zatrudnienia w tych sektorach w 1988 r. Warto również wspomnieć, iż dwukrotnie więcej niż obecnie spośród badanej grupy pracowało w 1988 r. poza granicami kraju. Zaobserwowane tendencje zmian miejsca pracy respondentów według sekcji EKD poświadczają ogólnie znane fakty o przemianach dokonujących się w gospodarce naszego kraju, wynikających z przebiegu procesu transformacji ustrojowo-ekonomicznej. Chodzi tu zwłaszcza o likwidację zakładów przemysłowych bądź znaczne ograniczanie w nich zatrudnienia oraz żywiołowy rozwój usług, w tym powstawanie ich nowych rodzajów, przede wszystkim z zakresu pośrednictwa nieruchomościami, obsługi finansowej i obsługi biznesu. Proces forsownej industrializacji Polski, trwający przez kilka powojennych dekad uległ zresztą spowolnieniu już w latach 80., w tym czasie też coraz powszechniejsze stawały się postawy konsumpcyjne społeczeństwa, co łącznie wpłynęło na stopniowy, a od momentu wprowadzenia zasad gospodarki rynkowej - coraz szybszy rozwój sfery usług. Spadek liczby zatrudnionych w sektorze usług nierynkowych można tłumaczyć też w inny sposób. Działy przypisane do tej sekcji usług to m.in. edukacja, ochrona zdrowia oraz administracja. Dwa pierwsze rodzaje były i nadal są w grupie zawodów niskopłatnych, ponadto w latach 90. znacznie ograniczano zatrudnienie w szkolnictwie podstawowym i średnim. Można więc sądzić, iż wiele osób zdecydowało się na założenie własnej działalności, nie związanej z poprzednim zawodem, a np. z handlem lub gastronomią (usługi rynkowe). Rozpatrując te zmiany w podziale według płci zauważamy, że w większym stopniu dotyczą one mężczyzn niż kobiet, zwłaszcza w odniesieniu do usług rynkowych (ryc. 3.4.2, tab. 3.4.3). Wynika to zapewne z faktu, iż w przeciętnym gospodarstwie domowym zazwyczaj to mężczyznom przypada funkcja utrzymania rodziny, a często też tzw. rodzinne interesy zarejestrowane są na głowę rodziny, ponadto częściej jednak mężczyźni niż kobiety decydują się na radykalniejsze zmiany w życiu zawodowym. Zróżnicowanie zmian w omawianym zakresie w osiedlach kolejnych generacji jest nieco inne w odniesieniu do działów należących do sekcji przemysłu i budownictwa, natomiast tendencje w zakresie zatrudnienia we wszystkich rodzajach usług są takie same, jak w przypadku ogółu respondentów (ryc. 3.4.2). W kolejnych grupach osiedli zanotowano więc ubytek liczby respondentów zatrudnionych w przemyśle i budownictwie, w zasadzie tym większy, im starszy był dany zespół suburbiów. Wyjątek stanowią osiedla z lat 1990-1994, gdzie odnotowano zaskakujący wzrost odsetka respondentów reprezentujących ten dział gospodarki. Bez odwołania się do poszczególnych osiedli byłoby trudno wyjaśnić ten fakt. Największe zmiany w zatrudnieniu w omawianym sektorze zanotowano w osiedlach Kobierzyn i Łokietka - wzrost po 15 punktów procentowych, znacznie mniejsze w osiedlu Złocień - zaledwie o 2 punkty, zaś w osiedlu Pychowice odnotowano ubytek o 11 punktów. W dwu pierwszych osiedlach, a zwłaszcza w Kobierzynie zamieszkuje dużo osób (ponad 33% ogółu respondentów) będących właścicielami firm prywatnych, a istotny odsetek wśród nich stanowią firmy związane z budownictwem, na dalszym miejscu zaś te dające różnorodną 3. Mieszkańcy krakowskich suburbiów 63 produkcję. W podziale według płci występuje taka sama tendencja i różnice między respondentami obu płci wynoszą zaledwie kilka punktów. W odniesieniu do usług nierynkowych ogólnie nie odnotowano istotnego zróżnicowania między poszczególnymi osiedlami: największy ubytek (5,78 punktu procentowego) wystąpił w suburbiach z lat 80., najmniej ogółu respondentów (2,98 punktu procentowego) ubyło w tym sektorze w osiedlach najmłodszych. Inny jednak obraz dała analiza grona respondentów przy uwzględnieniu płci (ryc. 3.4.2C; tab. 3.4.3). W najstarszych i najmłodszych osiedlach nastąpił około 10-punktowy ubytek kobiet zatrudnionych w usługach nierynkowych, z równoczesnym kilkupunktowym przyrostem pracujących tam mężczyzn. Ten ostami fakt należy wiązać z wyjątkowo dużym (np. na Klinach Starych 30% wśród ogółu zatrudnionych w usługach nierynkowych) udziałem osób pracujących w sekcji O (pozostała działalność usługowa komunalna, socjalna i indywidualna). W suburbiach z lat 70., 80. i z lat 1990-1994 zanotowano w ostatniej dekadzie stały (choć różny w poszczególnych grupach osiedli), spadek zatrudnienia w omawianym sektorze usług. Stwierdzony powszechnie dynamiczny rozwój usług rynkowych w nowej gospodarce rynkowej w Polsce znalazł pełne odzwierciedlenie w zmianach zatrudnienia badanej grupy. W suburbiach wszystkich generacji zaobserwowano w okresie 1988-1999 wzrost udziału pracujących w tej właśnie grupie usług, przy zarazem największym zróżnicowaniu między poszczególnymi suburbiami. Generalnie, im starsze są osiedla tym niższy jest poziom zmian, przy czym zdecydowanie największe zmiany objęły suburbia lat 90. (tab. 3.4.3). Poza wspomnianymi już wcześniej przyczynami, można również doszukiwać się innych powodów takiego stanu rzeczy. Mianowicie, struktura wieku i wykształcenia respondentów wskazuje, iż jest to grupa ludności najbardziej predysponowana do podejmowania ryzyka zmiany zawodu. Jest to także grupa najbardziej otwarta na „nowości”, jaką niewątpliwie był wzrastający po 1989 r. popyt na usługi z sekcji obsługi biznesu, nieruchomości czy pośrednictwa finansowego. W minionej dekadzie w odniesieniu do grupy respondentów utrzymujących się z niezarobkowych źródeł utrzymania również nastąpiły zmiany (ryc. 3.4.2D; tab. 3.4.3). Z uwagi na wysoki poziom wykształcenia omawianej grupy (zob. podrozdział 3.3) i przy uwzględnieniu struktury wieku, można śmiało założyć, że dość duża liczba respondentów 10 lat wcześniej studiowała, dlatego m.in. o około połowę jest obecnie mniejszy ich udział. Ponadto, jak już wspomniano, istnieje zależność między wyższym poziomem wykształcenia rodziców a prawdopobieństwem studiowania przez ich potomstwo, a profesja rodziców na różnym poziomie edukacji różnicuje przynależność zawodową (Goodman 1997, Domański 2000). Prawidłowości te - jeżeli wziąć pod uwagę ogólnie znaczny odsetek mieszkańców suburbiów legitymujących się wyższymi studiami, również uzasadniają wysoki udział osób uczących się w ogólnej liczbie respondentów. Potwierdza to też wysoki stopień korelacji między udziałem osób o różnym poziomie wykształcenia a udziałem grupy uczniów i studentów w osiedlach poszczególnych generacji. W odniesieniu do grupy emerytów i rencistów, w analizowanym okresie 10 lat, obserwowany jest prawie trzykrotny wzrost ich odsetka, zgodnie z tendencją, że im starsze są suburbia, tym wyższe są różnice w punktach procentowych (od 7,16 do 22,59), wyjątkiem są osiedla z lat 70., co zostało już omówione powyżej. Ponadto generalnie wpływ na to ma przede wszystkim struktura wieku, przy czym znaczenie ma zarówno liczba ludności reprezentującej kolejne grupy ze względu na wiek biologiczny jak i liczba respondentów zaszeregowanych do grup wieku mobilnego i niemobilnego (zob. podrozdział 3.2), a także stopień „zasiedziałości” mieszkańców poszczególnych zespołów, przekładającej się na stopień wymiany ludności w obrębie suburbiów różnych generacji. Udział bezrobotnych respondentów ogółem nie uległ w ciągu dekady praktycznie żadnym zmianom: różnica wynosi mniej niż 1 punkt procentowy. 64 Krakowskie suburbia i ich społeczność Nie zanotowano również żadnego wyraźnego trendu w odniesieniu do osiedli poszczególnych generacji, a nieco wyższa reprezentacja wśród bezrobotnych mężczyzn wynika z przyczyn przedstawionych już wcześniej. Podsumowaniem rozważań na temat struktury społeczno-zawodowej respondentów w aspekcie ich podziału według sekcji EKD jest analiza dużych grup utrzymujących się ze źródeł zarobkowych bądź niezarobkowych. W ciągu ostatniej dekady wśród ogółu respondentów rysuje się tendencja do wzrostu osób utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych (ogółem 7,5 punktu procentowego) i dotyczy to zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Jednocześnie o około 4 punkty procentowe ubyło osób aktywnych zawodowo i prawie dwukrotnie więcej jest wśród nich kobiet (tab. 3.4.3). Identyczna tendencja widoczna jest w grupie starszych suburbiów (z lat 60., 70. i 80.), przy czym różnice punktów procentowych wzrastają do kilkunastu w dwu pierwszych grupach osiedli (16-18 punktów w odniesieniu do ludności utrzymującej się ze źródeł niezarobkowych i 13-14 odnośnie do mieszkańców pracujących zawodowo). W osiedlach z lat 80. było podobnie, ale znacznie mniej (około 4 punkty procentowe) ubyło tam osób aktywnych zawodowo. Suburbia budowane w latach 90. XX w. charakteryzują się całkiem odmiennym kierunkiem zmian. Osiedla wcześniejsze - z pierwszej połowy dekady - zamieszkuje ludność, której omawiana struktura społeczno-zawodowa nie uległa prawie żadnym zmianom: zwiększyła się tam zaledwie o 1,5 punktu liczba respondentów z grupy nieaktywnej zawodowo i dotyczy to w zasadzie mężczyzn. Osiedla z drugiej połowy lat 90. zamieszkuje natomiast znacznie mniej osób, które w 1988 r. nie pracowały. Średnio różnica punktów procentowych między udziałem osób utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych w 1988 a 1999 r. wynosi 15, wzrastając do 21 w odniesieniu do mężczyzn. W osiedlach tych zanotowano natomiast duży przyrost liczby mieszkańców aktywnych zawodowo, a odpowiednia różnica wynosi ponad 17 punktów procentowych ogółem, a aż 23 wśród respondentów płci męskiej. Wskaźniki te wykazują się dużą korelacją ze strukturami wieku i wykształcenia respondentów. Osiedla z pierwszej połowy lat 90. zamieszkuje najliczniejsza grupa respondentów w wieku 41-60 lat, czyli osób które 10 lat wcześniej już mogły pracować, a nie osiągnęły jeszcze obecnie wieku emerytalnego, ponadto ponad 98% z nich jest w wieku produkcyjnym. Wśród mieszkańców suburbiów z drugiej połowy tej dekady zanotowano wysoki udział ludności w wieku 21-40 lat (ponad 52%), co w połączeniu z wysokim udziałem osób, które ukończyły studia wyższe, dobitnie uzasadnia zmiany zaobserwowane w strukturze społeczno-zawodowej. Badając daną społeczność przy uwzględnieniu geograficzno-społecznego punktu widzenia, ważne jest też poznanie rodzaju wykonywanej pracy, czyli kwalifikacji niezbędnych by móc ją wykonywać oraz prestiżu danego zawodu. Wykonywany zawód (a także osiągane przez to dochody), w powiązaniu zresztą z wykształceniem, ma zasadnicze znaczenie zarówno w powszedniej, jak i scjentystycznej percepcji struktur społecznych (Słomczyński, Wesołowski 1973). Układ struktury społecznej w kontekście podziału ludności na kategorie zawodowe przyciąga uwagę niezwykle wielu badaczy zjawisk społecznych, a dla wielu teorii jest to wręcz jedna z kluczowych płaszczyzn zróżnicowania społecznego (Domański H. 1991). Podział ludności na wąskie kategorie zawodowe jest podziałem nominalnym. Zawód sam w sobie -właściwie jako zmienna o charakterze uniwersalnym - nie plasuje ludzi „wyżej" lub „niżej". (...) Biorąc pod uwagę immanentne i korelatywne cechy zawodu, socjologowie dążą do skonstruowania adekwatnych skal zawodów odpowiadających różnym wymiarom zróżnicowania społecznego (Słomczyński, Janicka, Wesołowski 1994). Trudności w konstrukcji klasyfikacji zawodów odpowiadającej podziałom i dystansom społecznym wiążą się z występującą wśród twórców schematów niezgodnością przy ustalaniu kryteriów wyodrębniania grup zawodowych, tak aby były one możliwie porównywalne. Brane 3. Mieszkańcy krakowskich suburbiów 65 są pod uwagę różnorodne cechy, np. wysokość dochodów, kwalifikacje, stosunek do własności miejsca bądź środków pracy, stopień odpowiedzialności lub władzy nad innymi pracownikami, miejsce danego zawodu w techniczno-organizacyjnym podziale pracy, czyli w hierarchii zarządzania czy wykształcenia. Rynek pracy w kontekście mechanizmów regulujących go, np. szans awansu zawodowego i zasad wynagradzania, stał się jednym z zasadniczych elementów klasyfikacji zawodów EGP. Klasyfikacja ta, opierająca się na weberowskiej idei podziałów klasowo-warstwowych stała się najczęściej stosowanym standardem w międzynarodowych badaniach porównawczych (Domański, Sawiński 1995). Jest ona modyfikowana według wymogów poszczególnych badań, np. na jej podstawie opracowano polską adaptację, uwzględniającą warunki zastosowania jej w Polsce (tab. 3.4.4). Klasyfikacja EGP jest jednak wykorzystywana w badaniach dotyczących dużych populacji, co najmniej poszczególnych krajów, a więc ludności wiejskiej i miejskiej, a objęta analizą w niniejszej pracy stosunkowo nieliczna w skali kraju ludność badanych 20 suburbiów odbiega wyraźnie od przekroju społecznego mieszkańców Polski. Tabela 3.4.4. Polska adaptacja klasyfikacji EGP (dane dla Polski w 1993 r., w %) Table 3.4.4. Polish adaptation of EGP classification (including data for Poland in 1993, %) Nazwa kategorii/ category name % wyższe kadry kierownicze w administracji państwowej i biznesie, specjaliści, właściciele dużych firm/ 8,9 higher management in public administration and business, top professionals, owners of large companies niższe kadry kierownicze w administracji państwowej i biznesie, specjaliści średniego szczebla/ 15,1 lower management in public administration and business, medium level professionals pracownicy biurowi, sprzedawcy, wykwalifikowany personel placówek usługowych/ 16,7 Office workers, sales peopleskilled service personnel prywatni przedsiębiorcy zatrudniający pracowników/ private entrepreneurs - employers 0,6 prywatni przedsiębiorcy nie zatrudniający pracowników/ private entrepreneurs - non-employers 2,7 brygadziści i technicy nadzoru pracowników fizycznych/ 1,7 overseers and worker supervision technicians robotnicy wykwalifikowani/ skilled workers 15,7 robotnicy do prac prostych/ unskilled workers 25,2 rolnicy/ farmers 11,1 robotnicy rolni/ farm workers 2,3 ogółem/ total 100,0 Źródło: H. Domański, Z. Sawiński (1995)/ Source: H. Domański, Z. Sawiński (1995) Oparto się zatem na szczegółowej klasyfikacji zawodów i specjalności (ponad 2,3 tys.) opracowaną przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych MPiPS* (Klasyfikacja... 1996). Układ tej klasyfikacji, gdzie zasadnicze kryterium stanowi poziom kwalifikacji odpowiadający poziomowi wykształcenia, prezentuje tabela 3.4.5, natomiast tabela 3.4.6 - kategorie społeczno-zawodowe ostatecznie uwzględnione w badaniu mieszkańców suburbiów. Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej 66 Krakowskie suburbia i ich społeczność Tabela 3.4.5. Układ podstawowej struktury klasyfikacji zawodów i specjalności według MPiPS Table 3.4.5. Basic structure of professional and specialisation classification of Polish Ministry of Labour and Social Welfare Liczba zawodów Nazwa grupy wielkiej/ i specjalności/ Kryterium zastosowane do grupy wielkiej/ LP large group name Number of Large group criteria occupations and specialisations 1 Parlamentarzyści, wyżsi 66 funkcji tworzenia polityki i prawa oraz zarządzania/ urzędnicy i kierownicy/ policy/law markers and management legislators, senior officials and managers 2 specjaliści/ professionals 572 IV poziom kwalifikacji odpowiadający w zasadzie wyższemu wykształceniu/ 4“’ level of skill generally corresponding to tertiary education 3 technicy i inny średni personel/ 375 III poziom kwalifikacji odpowiadający w zasadzie technicians and remaining średniemu wykształceniu/ 3rd level of of skill middle stall generally corresponding to secondary education 4 pracownicy biurowi/ 73 III poziom kwalifikacji odpowiadający na ogół średniemu office workers wykształceniu/ S'11 level of of skill in general corresponding to secondary education 5 pracownicy usług osobistych 99 II lub III poziom kwalifikacji odpowiadający i sprzedawcy/ zasadniczemu bądź średniemu wykształceniu/ service workers and shop and 2nd or 3rd level of skill corresponding to vocational market sales workers or secondary education 6 rolnicy, ogrodnicy leśnicy 59 II poziom kwalifikacji odpowiadający na ogól i rybacy/ skilled agricultural and zasadniczemu wykształceniu/ 2™ level of skill fishery workers in general corresponding to vocational education 7 robotnicy przemysłowi 435 II poziom kwalifikacji odpowiadający zasadniczemu i rzemieślnicy craft and related wykształceniu/ 2nd level of skill corresponding to trades workers vocational education e operatorzy i monterzy maszyn 624 II poziom kwalifikacji odpowiadający na ogół i urządzeń/ zasadniczemu wykształceniu/ 2™ level of skill in general plant and machine operators corresponding to vocational education and assemblers 9 pracownicy przy pracach 89 1 poziom kwalifikacji odpowiadający elementarnym prostych/ umiejętnościom/1® level of skill elementary occupations corresponding to primary skills 10 siły zbrojne/ armed forces obowiązki wojskowe/ military duties razem/ total 2392 Źródło: Klasyfikacja... (1996)/ Source: Klasyfikacja... (1996) Modyfikacja klasyfikacji MPiPS, zastosowana w celu uzyskania pełnego przekroju grup społeczno-zawodowych badanej populacji (w oparciu o założenia polskiej wersji EGP), polega głównie na wprowadzeniu następujących kategorii: prywatnych przedsiębiorców, emerytów i rencistów, uczniów i studentów oraz bezrobotnych. Ta ostatnia kategoria obejmuje osoby faktycznie bezrobotne, natomiast osoby pozostające bez pracy zawodowej, ale określające się jako gospodynie domowe oraz pozostające na urlopie wychowawczym wyłączono z analizy. Zabieg ten podyktowany był chęcią zbadania aktualnej pozycji zawodowej badanej populacji. Uznano zatem, że np. kobiety pozostające na urlopie wychowawczym mają pewną pozycję zawodową, a ich aktywność jest tylko chwilowo „zawieszona”. Dla celów statystycznych 3. Mieszkańcy krakowskich suburbiów 67 z kolei, również w oparciu o założenia polskiej wersji EGP, wobec znacznej rozpiętości liczby przedstawicieli kilku podobnych kategorii lub niewielkiej ich reprezentacji, zostały one połączone z uwagi na podstawowe kryterium, tj., poziom wykształcenia, w sposób jaki przedstawia tabela 4.3.6. Tabela 3.4.6. Kategorie klasyfikacji społeczno-zawodowej uwzględnione w analizie struktury społeczno--zawodowej mieszkańców badanych suburbiów Table 3.4.6. Socio-professional categories, considered in the analysis of the socio-professional structure of population of analysed suburbs Kategorie społeczno-zawodowe Zagregowane kategorie społeczno-zawodowe przypisane mieszkańcom suburbiów/ mieszkańców suburbiów/ Socio-professional categories assigned to population Aggregated socio-professional cathegories of the analysed suburbs of population of the analysed suburbs LP- Lp- 1 wyżsi urzędnicy, kierownicy zakładów/ senior 1 specjaliści/ professionals 2 officials, managers specjaliści z wyższym wykształceniem, przedstawiciele wolnych zawodów/ professionals with tertiary education, representatives of the learned professions 3 średni personel techniczny i pomocniczy/ 2 pracownicy usług i biurowi/ 4 technicians and associate professionals clerks and service workers 5 pracownicy administracyjno-biurowi/ clerks and 6 office workers pracownicy usług, sprzedawcy/ service workers, shop and market sales workers wojsko, policja, straż pożarna/ army, police, fire- brigade 7 prywatni przedsiębiorcy/ private entrepreneurs 3 prywatni przedsiębiorcy/ private entrepreneurs 8 robotnicy wykwalifikowani/ skilled workers 4 robotnicy/ workers 9 robotnicy niewykwalifikowani/ navvies 10 emeryci/ retirees 5 emeryci i renciści/ retirees and pensioners 11 renciści / pensioners 12 uczniowie szkół średnich/ pupils of secondary 6 uczniowie i studenci pupils and students 13 schools studenci / students 14 bezrobotni/ unemployment persons 7 bezrobotni/ unemployed persons 15 gospodynie domowe/ housewives 16 urlop wychowawczy/ child-care vacation 17 praca zagranicą/ persons employed abroad 8 praca zagranicą/ persons employed abroad Źródło: badania własne/ Source: author’s elaboration Wyróżnione uprzednio - w podziale według sekcji EKD, zarówno wśród ogółu badanej populacji, jak i respondentów - grupy społeczne obejmujące ludność utrzymującą się z niezarobkowych źródeł utrzymania są tożsame z uwzględnianymi w obecnie rozważanej strukturze społeczno-zawodowej w podziale według kategorii zawodowych, tak więc układ ich struktury jest taki sam. Zatem poniżej skupiono się na analizie grupy osób utrzymującej się ze 68 Krakowskie suburbia i ich społeczność źródeł zarobkowych. Wśród zdefiniowanych powyżej grup społeczno-zawodowych odnośnie osób aktywnych zawodowo w ogóle obserwowany jest duży udział w badanej populacji specjalistów (23,46% ogółu), następnie kilkunastoprocentowe odsetki pracowników usług i prywatnych przedsiębiorców (tab. 3.4.7). Ostatnią pozycję zajmują robotnicy, stanowiący niewiele ponad 3% ogólnej liczby mieszkańców suburbiów. Osoby deklarujące pracę poza granicami kraju stanowiły w 1999 r. zaledwie 0,7% ogółu, stąd ich udział nie wpływa niemal na obraz struktury społeczno-zawodowej badanej populacji. Należy dodać, że na kategorię specjaliści składają się osoby zaszeregowane w badaniach jako „właściwi” specjaliści (por. tab. 3.4.5 i 3.4.6) oraz osoby z tzw. kadr wyższych, które, reprezentowani wśród mieszkańców suburbiów w stosunkowo niewielkiej liczbie (około 2% ogółu) zostały połączone w jedną grupę. Uwaga powyższa służy do uwypuklenia istotnej cechy struktury społeczno-zawodowej badanej populacji. Mianowicie, jeśli uwzględnimy tylko osoby aktywne zawodowo (bez osób utrzymujących się ze źródeł pozazarobkowych), przy porównaniu udziału omawianej grupy osób o wysokich kwalifikacjach ze średnią dla Polski (24%; Domański, Sawiński 1995) zauważamy prawie dwukrotnie większy (43%) udział takich pracowników wśród mieszkańców badanych suburbiów krakowskich. Pozytywnie też odbiega od ogólnopolskiej średniej udział pracowników nieco niższego szczebla - usług i administracyjno-biurowych, również przewyższając ją tu prawie dwukrotnie. Kategoria prywatni przedsiębiorcy jest już niemal siedmiokrotnie liczniejsza, robotników zaś wśród mieszkańców suburbiów jest aż 20 razy mniej. Oczywiście cytowane wyniki badań dotyczą ludności Polski (a więc i rolników: około 13%) w 1993 r., a badania w krakowskich osiedlach prowadzono w r. 1999, ponadto sposoby klasyfikacji są nieco odmienne, jednak nawet tak przybliżone wartości pozwalają na zobrazowanie statusu zawodowego mieszkańców suburbiów jako bardzo wysokiego. Wyższy niż przeciętnie w Polsce status zawodowy mieszkańców suburbiów w Krakowie potwierdzają też w pewien sposób wyniki badań nad społecznością Łodzi. W badaniach tych przeprowadzono analizę struktury społecznej próby losowej ok. 1000 mężczyzn (żonatych i w wieku 21-65 lat), precyzując też ich zawód i sytuację pracowniczą, przy zastosowaniu kategorii zawodowych konstruowanych podobnie jak w niniejszym badaniu (Słomczyński, Janicka, Wesołowski 1994). Wyniki badań nad tamtą reprezentacją społeczności miejskiej wykazały obecność około 14% osób zaliczonych do kategorii specjaliści, około 11% techników i pracowników biurowych oraz 43% robotników. W krakowskich suburbiach duże zróżnicowanie w przynależności do kolejnych kategorii w podziale według płci zanotowano przede wszystkim wśród robotników, których jest czterokrotnie więcej pośród mężczyzn niż kobiet. Ponadto badane osiedla zamieszkuje około półtora raza więcej prywatnych przedsiębiorców płci męskiej niż kobiet prowadzących własne firmy (ryc. 3.4.3A-B.; tab. 3.4.7). W pozostałych kategoriach obserwowano nieznaczną przewagę kobiet nad mężczyznami, przede wszystkim w obrębie pracowników usług. Ta segregacja zawodowa, przejawiająca się w nierównej reprezentacji obu płci w rozmaitych kategoriach zawodowych, od dawna dostrzegana jest w opracowaniach dotyczących zróżnicowania sytuacji społecznej mężczyzn i kobiet (Janicka 1995). W całości badanej populacji ujawnia się ona znacznie słabiej, niż w udziałach odpowiednich grup zawodowych w osiedlach poszczególnych generacji z racji wysokiego stopnia wykształcenia ludności ogółem, ale silniej w przypadku, gdy wykształcenie nie było podstawowym kryterium wyróżniania danej grupy, czyli w kategorii prywatnych przedsiębiorców. 68a Rycina 3.4.3. Struktura społeczno-zawodowa respondentów wraz z rodzinami wg klasyfikacji zawodów oraz niezarobkowych źródeł utrzymania w 1999 r.: A - kobiet. B - mężczyzn. C - ogółem - wg dekad rozpoczęcia budowy osiedli Figure 3.4.3. Socio-professionals structure of respondents and their families according to professional classification and by earned and non-eamed sources of income in 1999: A - women. B - men. C - total - by the decade of the suburb construction start Uwagi: 1 - uczniowie i studenci. 2 - emeryci i renciści. 3 - bezrobotni. 4 - praca za granicą, 5 - robotnicy, 6 - prywatni przedsiębiorcy 7 - pracownicy usług i biurowi. 8 - specjaliści Notes: 1 - pupils and students. 2 - retirees and pensioners, 3 - unemployed persons, 4 - persons employed abroad. 5 - workers. 6 - private entrepreneurs. 7 - clerks and service workers. 8 - professionals Źródło: badania własne/ Source: author’s elaborations Rycina 3.4.4. Struktura społeczno-zawodowa respondentów wg klasyfikacji zawodów i niczarobkowych źródeł utrzymania w' 1988 i 1999 r.: A - kobiet, B - mężczyzn. C - ogółem - wg dekad rozpoczęcia budowy osiedli Figure 3,4.4. Socio-professionals structure of respondents according to professional classification and by earned and non-eamed sources of income in 1988 and 1999: A - women. B - men. C - total - by the decade of the suburb construction start Źródło', badania własne/ Source: author's elaborations 3. Mieszkańcy krakowskich suburbiów 69 Tabela 3.4.7. Struktura zawodowa respondentów wraz z rodzinami w 1999 r. wg klasyfikacji zawodów i specjalności oraz źródeł utrzymania (w %) Table 3.4.7. Occupational structure of respondents and their families in 1999 by occupations and specialisations classification and sources of income (%) Wyszczególnienie/ Specjaliści/ Pracownicy biurowo- Prywatni przedsiębiorcy/ Robotnicy/ Praca zagranica / Bezrobotni Emeryci i renciści/ Uczniowie i studenci/ Razem/ Specification Professionals administracyjni/ Private entrepreneurs Workers Persons employed abroad Unemployed persons Retirees and pensioners Pupils and students Total Clerks and service workers Ogółem/ O 23,46 16,12 12,40 3,14 0,70 5,08 18,41 20,69 100,00 Grand m 22,82 14,57 15,25 5,05 0,97 3,50 16,45 21,39 100,00 total к 23,95 17,35 9,25 1,25 0,48 8,10 20,04 19,58 100,00 Osiedla wg dekad rozpoczęcia budowy/ lata 60./ 0 21,08 17,92 8,23 3,26 1,19 6,16 29,74 12,42 100,00 Suburbs by the decade ot construction start 1960s m 20,54 19,77 13,25 4,62 0,87 3,08 26,80 11,07 100,00 к 21,73 15,95 3,42 2,05 1,47 8,90 32,78 13,70 100,00 lata 70./ 0 12,28 19.25 8,55 3,97 1,14 6,05 28,72 20,04 100,00 1970s m 10,73 15.26 9,61 5,65 1,73 5,74 29.77 21,51 100,00 к 14,62 22,28 8,09 1,70 0,43 6,38 27.78 18,72 100,00 lata 80./ 0 21,28 16,37 12,33 3,47 0,39 6,17 17,46 22,53 100,00 1980s m 22,07 12,40 15,89 6,59 0,41 2,33 16,94 23,37 100,00 к 20,47 20,09 8,81 0,38 0,38 9,96 18,08 21,83 100,00 1990- 0 34,01 11,94 15,18 1,21 0,31 4,25 8,31 24,79 100,00 -1994 m 34,81 11,34 18,97 1,62 0,66 2,83 6,29 23,48 100,00 к 32,39 12,55 11,44 0,81 5,67 11,04 26,10 100,00 1995- 0 28,78 14,09 19,10 4,36 0,67 7,00 9,00 17,00 100,00 -1999 m 28,27 12,87 24,67 6,67 1,34 0,67 4,03 21,48 100,00 к 29,06 15,54 13,63 2,03 13,25 13,91 12,58 100,00 Uwagi', o - ogółem, m - mężczyźni, k - kobiety/ Notes: o - total, m - men, k - women Źródło: badania własne/ Source: author’s elaboration Porównując udziały omawianych grup zawodowych w osiedlach zbudowanych w kolejnych dekadach XX w. można wyliczyć następujące prawidłowości. Po pierwsze istnieje przewaga specjalistów nad innymi grupami zawodowymi we wszystkich osiedlach, poza tymi z lat 70., przy czym osiedla najmłodsze charakteryzują się znacznie większą dominacją owej 70 Krakowskie suburbia i ich społeczność grupy (ryc. 3.4.3C; tab. 3.4.7). Dobrymi przykładami sąnp. osiedla: Prądnik Biały, Kobierzyn i Łokietka, gdzie udziały specjalistów wynoszą odpowiednio: 39,4%, 31% i 30,7% ogółu analizowanej populacji. Sytuacja w suburbiach z lat 70. cechujących się stosunkowo niskim (około dwukrotnie niższym niż średnio w suburbiach ogółem) odsetkiem specjalistów, natomiast najwyższym spośród wszystkich zespołów osiedli odsetkiem pracowników usług, jest wyraźnym odbiciem struktury wykształcenia. Drugie spostrzeżenie odnosi się do relacji między udziałem specjalistów a pracowników usług: im więcej jest specjalistów w suburbiach różnych generacji, tym mniej zamieszkuje tam pracowników usług. Trzecia prawidłowość dotyczy udziału w strukturze społeczno-zawodowej grupy prywatnych przedsiębiorców. Odnotowano bardzo równomierny wzrost ich odsetków w miarę coraz młodszego wieku osiedli. Związane jest to zapewne z faktem, iż do powstających rejonów domów zabudowy jednorodzinnej przenosi się ludność o wyższych niż przeciętnie dochodach, a takie właśnie mogą obecnie osiągnąć najszybciej osoby prowadzące własne firmy bądź będące dobrymi specjalistami w swej dziedzinie. Ponadto, jak już wcześniej wspomniano, mieszkańcy tych osiedli są najbardziej predysponowani ze względu na strukturę wieku i pewne cechy społeczne, do podejmowania nowych wyzwań zawodowych. Odnośnie do kategorii robotników, można stwierdzić bardzo wyrównany ich odsetek we wszystkich grupach osiedli, zbliżony do 4% ogółu populacji, poza grupą suburbiów z lat 1990-94, gdzie mieszka ich zaledwie 1,2%. Robotnicy w ogóle nie mieszkają w sześciu spośród wszystkich badanych osiedli (Widok--Wiedeńska, Dębniki Zachód, Łokietka, Prądnik Biały, Witkowice Nowe i Wola Justowska), a Kobierzyn i Tonie (z lat 90.) należą do suburbiów o najniższym odsetku omawianej grupy zawodowej. Fakt generalnie niskiego i dość równego udziału robotników we wszystkich grupach osiedli można wiązać z tym, iż mężczyźni stanowią wśród tej kategorii zdecydowaną większość, a aż trzynaście osiedli charakteryzuje się w ogóle brakiem tej grupy w przypadku kobiet. Rozpatrując układ struktury zawodowej w podziale według płci znajdujemy potwierdzenie podanych wcześniej prawidłowości W obrębie grona specjalistów różnice między udziałem mężczyzn i kobiet w osiedlach poszczególnych generacji sięgają zaledwie 1-2 punktów procentowych w prawie wszystkich grupach osiedli (poza tymi z lat 70., gdzie różnica wynosi 4 punkty na korzyść kobiet). Biorąc pod uwagę wspomniany wcześniej niewielki odsetek kadr wyższych, rezultat ten wynika przede wszystkim z liczności udziału specjalistów - nauczycieli i specjalistów medycznych, reprezentujących profesje w dużym stopniu sfeminizowane. K. Janicka (1995) stwierdza, że na początku lat 90. w Polsce wśród mieszkańców miast 82% ogółu zatrudnionych kobiet pracowało w kategoriach zawodowych co najmniej w połowie „obsadzonych" przez kobiety. Są podstawy, by sądzić, że wskaźnik ten wykazuje tendencję wzrostową (w 1987 r. - 74,3%). Wśród pracowników biurowych prawie we wszystkich zespołach osiedli jest więcej kobiet, największe zróżnicowanie występuje w suburbiach z lat 70. i 80., co z kolei, poza lepszym na ogół stopniem wykształcenia na poziomie szkoły średniej, związane jest z kolejnym przejawem opisanej segregacji zawodowej. Utrzymuje się bowiem obserwowana od dziesięcioleci tendencja do nadmiernego skupienia kobiet w zajęciach urzędniczych średniego szczebla, administracji, handlu, różnego rodzaju usługach, a jest to przy tym zjawisko dość powszechne w kręgach ludzi aktywnych zawodowo, nie tylko w naszym kraju (Goodman 1997). Struktura społeczno-zawodowa grona respondentów w swym układzie nawiązuje bardzo wyraźnie do omówionej powyżej struktury całości badanej populacji, jednak operując udziałami odpowiednich grup zawodowych w 1988 i 1999 r., miano możliwość prześledzenia 3. Mieszkańcy krakowskich suburbiów 71 Tabela 3.4.8. Struktura zawodowa respondentów w 1988 i 1999 r. wg klasyfikacji zawodów i specjalności oraz źródeł utrzymania (w %) Table 3.4.8. Occupacional structure of respondents in 1988 and 1999 by occupations and specialisations classification and sources of income (%) Wyszczególnienie/ Specjaliści/ Pracownicy biurowo- Prywatni przedsiębiorcy/ Robotnicy/ Praca zagranica/ Bezrobotni/ Emeryci i renciści/ Uczniowie i studenci/ Brak danych/ Razem/ Specification Professionals administracyjni/ Private entrepreneurs Workers Persons employed abroad Unemployed persons Retirees and pensioners Pupils and students No data avaiable Total Clerks and service workers 1988 32,05 22,64 4,96 4,81 2,53 6,20 8,22 14,73 3,86 100,00 0 1999 27,93 17,30 15,89 2,70 0,57 5,25 22,70 7,66 - 100,00 ogółem/ 1988 33,82 18,91 6,55 6,18 3,64 3,45 8,64 16,59 2,22 100,00 Grand m total 1999 25,00 16,78 20,72 4,28 0,66 3,80 21,55 7,21 - 100,00 L 1988 31,08 25,41 3,78 3,78 1,35 7,73 7,65 13,47 5,75 100,00 K 1999 30,17 17,71 12,22 1,50 0,50 6,48 22,94 8,48 - 100,00 1988 32,37 17,86 1,19 5,95 3,57 3,57 22,62 9,52 3,35 100,00 0 1999 28,72 13,83 3,19 2,13 - 7,38 39,43 5,32 - 100,00 ö « - to o m 1988 33,33 18,18 3,03 6,08 3,03 23,71 9,28 3,36 100,00 COG) 1999 30,77 17,95 5,13 - - 6,56 36,46 3,13 - 100,00 CO u 1988 31,37 17,65 1,96 7,48 1,96 4,92 21,03 10,30 3,33 100,00 K 1999 27,27 10,91 1,82 3,64 - 10,09 39,82 6,45 - 100,00 1988 23,29 32,19 3,42 6,85 2,05 6,85 14,38 6,16 4,81 100,00 0 1999 14,47 22,01 11,19 4,40 0,76 3,14 37,11 6,92 - 100,00 co m 1988 27,12 22,03 5,08 8,47 3,33 8,80 16,79 6,78 1,60 100,00 budow cgo> 1999 12,77 14,84 16,85 7,69 - 5,54 34,62 7,69 - 100,00 JCtion ! JO1- k 1988 20,69 39,08 2,30 5,75 1,16 4,60 12,72 5,85 7,85 100,00 « £ 1999 16,02 25,22 8,51 2,13 1,47 1,26 38,91 6,48 - 100,00 Jczęc 1988 32,70 25,16 5,03 3,77 2,52 6,29 6,29 11,32 6,92 100,00 I con* 0 1999 27,09 20,19 14,94 1,72 0,57 6,90 22,84 5,75 - 100,00 id rozpi o w m 1988 35,00 23,33 8,33 8,33 4,67 3,05 3,33 10,67 3,29 100,00 cade o ®2 1999 20,11 22,35 18,31 2,82 1,42 7,82 18,31 8,86 100,00 _. CD 1988 31,31 3,03 2,13 7,86 8,78 11,99 7,63 * 1988 37,19 20,59 8,43 4,73 2,81 1.41 1,45 19,42 3,97 100,00 Ti « a> 0 1999 37,65 16,05 20,99 0,62 - 4,94 8,64 11,11 - 100,00 S-e a> •s =j m 1988 39,31 19,19 5,00 5,58 4,38 1,47 3,00 20,49 1,58 100,00 O! Ó ub o> 1999 25,58 17,05 23,63 1,32 - 6,95 16,95 8,52 - 100,00 CO o u 1988 36,75 21,75 11,75 3,75 1,50 1,35 - 18,50 4,65 100,00 K 1999 46,02 15,63 18,12 - - 3,81 2,79 13,63 - 100,00 1988 34,26 14,89 6,48 2,78 1,93 6,33 0,93 29,63 2,77 100,00 a> 0 - a> 1999 32,77 10,34 27,59 5,17 0,86 5,17 9,48 8,62 100,00 O) 1988 33,13 9,16 11,01 3,50 - 1,60 2,25 38,13 1,22 100,00 ub m - - O) 1999 32,52 3,77 34,46 9,43 3,27 10,23 6,32 100,00 O) u 1988 35,19 18,02 1,85 1,85 3,85 12,96 - 22,93 3,35 100,00 K 1999 32,33 15,81 21,54 1,59 1,71 7,52 9,11 10,39 - 100,00 Uwagi', o - ogółem, m - mężczyźni, k - kobiety/ Notes: o - total, m - men, k - women Źródło: badania własne/ Source: author’s elaboration 72 Krakowskie suburbia i ich społeczność zmian, jakie dokonały się w ciągu ostatniej dekady (ryc. 3.4.4A-B; tab. 3.4.8). Generalnie, zaobserwowano spadek udziału respondentów z trzech kategorii, a mianowicie specjalistów, pracowników usług i robotników, natomiast dwukrotnie więcej niż ubyło przedstawicieli trzech pierwszych kategorii, przybyło prywatnych przedsiębiorców (tab. 3.4.8). O ile w przypadku specjalistów, pracowników usług i robotników ubytek sięga maksymalnie 5 punktów procentowych (pracownicy usług), o tyle liczebny przyrost właścicieli firm dotyczy różnicy blisko 11 punktów. Tendencje zmian według płci odzwierciedlają podane już prawidłowości dotyczące związków między poziomem wykształcenia, płcią a sytuacją zawodową kobiet i mężczyzn. Podkreślają to różnice między udziałami wszystkich kategorii, zwłaszcza specjalistów, których wśród mężczyzn ubyło o 8 punktów procentowych, a wśród kobiet analogiczny wskaźnik nie osiągnął nawet 1%. Drugą grupę stanowią pry wami przedsiębiorcy, wśród których przybyło prawie dwukrotnie więcej mężczyzn niż kobiet. Już na początku okresu transformacji społeczno-ustrojowej zaobserwowano tendencje do takiego właśnie różnicowania się sytuacji zawodowej w warunkach gospodarki rynkowej. K. Janicka (1995) podaje, że cechą charakteryzującą aktywność zawodową kobiet jest również to, że w stopniu większym niż mężczyźni są one pracownikami najemnymi (91,7% w porównaniu do 80,5%). Ponadto w porównaniu z mężczyznami dwukrotnie rzadziej podejmują pracę na własny rachunek (10,3% i 23,4%). Osiedla poszczególnych generacji wykazują się nieco większym stopniem dywersyfikacji kierunków zmian w przynależności do omawianych kategorii zawodowych, jakkolwiek generalny schemat jest w większym lub mniejszym stopniu powielany. Największy ubytek specjalistów oraz pracowników usług zanotowano w grupie osiedli z lat 70. i 80. (odpowiednio 8,8 i 5,6 oraz 10,1 i 4,9 punktu procentowego), a zatem tych odznaczających się niższym zazwyczaj poziomem wykształcenia, o połowę mniejszy w suburbiach z lat 60. (ryc. 3.4.4C). Osiedla najnowsze (z drugiej połowy lat 90.) cechują się najmniejszym ubytkiem specjalistów, rzędu 1,5 punktu procentowego, a te z pierwszej połowy dekady wykazały nawet nieznaczny wzrost. Wpływ na taki kierunek zmian tendencji w strukturze społeczno-zawodowej ma w dużej mierze struktura wieku mieszkańców osiedli poszczególnych dekad oraz udział respondentów o niezarobkowych źródłach utrzymania, zwłaszcza emerytów i rencistów. Najwyraźniejszą zmianą korespondującą z przemianami gospodarki Polski jest jednak dynamiczny wzrost liczby prywatnych przedsiębiorców. I w tym przypadku można już mówić o prawidłowości w odniesieniu do osiedli poszczególnych generacji. Zanotowana została bowiem silna korelacja między wiekiem osiedla a wzrostem udziału właścicieli firm: im młodsze jest osiedle, tym bardziej zwiększyła się liczba respondentów tej kategorii zawodowej. Różnica punktów procentowych między udziałami prywatnych przedsiębiorców wzrasta od 2 w najstarszych osiedlach (lata 60.) poprzez blisko 10 w suburbiach z lat 80. aż do 21 punktów procentowych w osiedlach najmłodszych. Należy w tym miejscu jeszcze raz podkreślić fakt zróżnicowania cech społecznych mieszkańców analizowanych osiedli, o którym już niejednokrotnie wspominano podczas analizy struktury zawodowo-społecznej społeczności suburbiów, ujmowanej zarówno w podziale według sekcji EKD, jak i kategorii zawodowych. Podsumowując przeprowadzoną analizę struktury społeczno-zawodowej mieszkańców krakowskich suburbiów, stwierdzono: - wśród ogółu badanej populacji: ♦ wysoki udział w sektorze usług, zwłaszcza rynkowych; ♦ zdecydowaną przewagę mężczyzn nad kobietami w sektorze przemysłu i budownictwa; 3. Mieszkańcy krakowskich suburbiów 73 ♦ dwukrotnie wyższy udział kobiet w usługach nierynkowych i względną równowagę obu płci w usługach rynkowych; ♦ wyższy udział kobiet w grupie osób utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych, w tym czterokrotnie większy kobiet bezrobotnych; - wśród respondentów: ♦ niski udział pracujących w przemyśle i budownictwie, przewagę kobiet w usługach nierynkowych i zbliżony udział obu płci w usługach rynkowych; ♦ wzrost zatrudnienia w usługach rynkowych oraz spadek w przemyśle i budownictwie oraz usługach nierynkowych; ♦ zdecydowanie największe zmiany zatrudnienia w suburbiach z lat 90.; ♦ ubytek osób aktywnych zawodowo w osiedlach starszych, stabilizację lub ich przyrost w osiedlach najmłodszych; - odnośnie do wszystkich badanych mieszkańców osiedli: ♦ wysoki poziom statusu zawodowego mieszkańców suburbiów; ♦ zdecydowaną przewagę specjalistów, przy dość dużych udziałach pracowników usług i prywatnych przedsiębiorców oraz niewielki udział robotników; ♦ wzrost odsetków specjalistów i prywatnych przedsiębiorców wraz ze spadkiem wieku osiedla; ♦ segregację zawodową odnośnie do płci na niekorzyść kobiet, zwłaszcza wśród prywatnych przedsiębiorców. 3.5. Społeczno-ekonomiczne cechy mieszkańców suburbiów Prezentacja układu struktury społecznej polega na opisie rozkładu jej cech oraz parametrów określających siłę związków między wyznacznikami pozycji społecznej ludności (Domański H. 2002). Do cech najczęściej stosowanych w badaniach społecznych należą: poziom wykształcenia, poziom dochodów oraz wskaźniki opisujące położenie materialne i uczestnictwo w kulturze. Niniejszy podrozdział poświęcony został analizie czynników zaliczonych do społeczno-ekonomicznych, które łącznie z wcześniej przedstawionymi strukturami płci, wieku, wykształcenia oraz zatrudnienia (podrozdziały: 3.2-3.4) tworzą obraz społeczności suburbiów krakowskich. Uwzględniono tu zatem: status rodzinny, wielkość gospodarstwa domowego, stan posiadania materialnego, sposób spędzania wolnego czasu oraz status społeczny respondentów. Status rodzinny Pojęcie rodziny definiowano w rozmaity sposób, w zależności od różnych potrzeb badawczych. Tradycyjnie, w najwęższym rozumieniu, rodzina pojmowana jest jako związek kobiety i mężczyzny oraz ich dzieci zamieszkujących pod wspólnym dachem, czyli tworzących tzw. rodzinę nuklearną (Szlendak 2000). Rodzina zmienia się jednak w czasie, zgodnie z koncepcją cyklu życia człowieka, a zróżnicowanie typów rodzin w takim ujęciu jest istotne przy rozważaniu kwestii rozmieszczenia mieszkalnictwa w mieście, zwłaszcza w odniesieniu do zjawiska segregacji mieszkaniowej obserwowanej w wielkich miastach krajów wysoko zurbanizowanych (Hamm 2001; Knox 1994; Tanuichi 1992; Walker 1981). J. Węgleński (2001), nawiązując do znaczenia cyklu życia w badaniach procesu urbanizacji, pisze: Charakterystyczne cechy suburbiów - zdaniem wielu amerykańskich badaczy - wynikają 74 Krakowskie suburbia i ich społeczność z określonego składu ich mieszkańców, gdyż znaczna ich część to rodziny wychowujące małe dzieci. W dzielnicach centralnych dominują natomiast ludzie młodzi, życiowo nie ustabilizowani oraz dorabiające się dopiero młode, bezdzietne małżeństwa. W studiach nad miastami polskimi także uwzględniano status rodzinny ich mieszkańców, najczęściej w badaniach dotyczących zróżnicowania społecznego, potrzeb mieszkaniowych oraz migracji (Iwanicka-Lyra 1992, Węcławowicz 1988, 1997, Zborowski 1996b). W omawianych w niniejszej pracy suburbiach dokonano podziału badanych gospodarstw domowych według podanego poniżej schematu (tab. 3.5.1), nawiązującego do cyklu życia rodziny. Posłużono się przy tym dość szczegółowym podziałem, wyróżniając podtypy rodzin z zasadniczych faz cyklu życia (rodzina pełna i niepełna), głównie z uwagi na możliwość późniejszej korelacji tych podtypów z postawami migracyjnymi i ocenami różnych sfer życia dokonywanymi przez respondentów; wprowadzono także kategorię rodziny niekompletnej. Ten ostatni typ nie mieści się w klasycznym schemacie cyklu życia rodziny, bowiem obejmuje osoby samotnie wychowujące dzieci, zarówno z powodu rozwodu, jak i śmierci jednego ze współmałżonków, a nie należące do pozostałych typów rodzin. Tabela 3.5.1. Typy rodzin w kontekście faz cyklu życia rodziny w badanych suburbiach Table 3.5.1. Family types according to family life cycle stages in the studied suburbs Liczba rodzin/ Kryterium wyróżnienia typu rodziny/ Number of Typ rodziny/ Family type Criterion to identify family type families Ogółem/ (%) Total 1 osoba samotna młoda/ do 45 roku życia/ 12 1,67 young single person below age 45 2 rodzina niepełna młoda/ kobieta do 45 roku życia; rodzina bezdzietna/ 34 4,74 young couple woman below age 45; no children 3a rodzina pełna młoda/ kobieta do 45 roku tycia; dzieci w wieku 0-15 lat/ 266 37,10 young family woman below age 45; children at age 0-15 3b rodzina pełna młoda/ kobieta do 45 roku tycia; przynajmniej 1 dziecko young family w wieku powyżej 15 lat/ woman below age 45; 65 9,07 at least one child at age over 15 4a rodzina niepełna starsza/ kobieta powyżej 45 roku tycia; dzieci lub dziecko old couple usamodzielnione/ woman over age 45; child or children 75 10,46 self-existed 4b rodzina niepełna starsza/ kobieta powyżej 45 roku tycia; rodzina bezdzietna/ 19 2,65 old couple woman over age 45; no children 5a rodzina pełna starsza/ kobieta powyżej 45 roku tycia; dzieci w wieku 0-15 lat/ old family woman over age 45; children at age 0-15 27 3,77 5b rodzina pełna starsza/ kobieta powyżej 45 roku tycia; przynajmniej 1 dziecko old family w wieku powyżej 15 lat/ 168 23,43 woman over age 45; at least one child at age over 15 6 osoba samotna starsza/ powyżej 45 roku tycia/ 15 2,09 old single person over age 45 7 rodzina niekompletna/ brak jednego współmałżonka; z dziećmi/ 32 4,46 single-parent one consort missing; children 8 osoby spokrewnione/ osoby spokrewnione ze sobą w inny sposób niż relacja related persons rodzice-dzieci/ 4 0,56 relation different than that of parents-children razem / total 717 100,0 Źródła: opracowanie własne na podstawie J.P. Knox (1994), W.A.V.Clark, M.C.Deurloo, F.M. Dieleman (1997) Sources: based on Knox J.P. (1994), W.A.V.Clark, M.C.Deurloo, F.M. Dieleman (1997) 3. Mieszkańcy krakowskich suburbiów 75 Wśród mieszkańców badanych suburbiów zdecydowanie dominują rodziny pełne - blisko 74% badanych gospodarstw domowych stanowi taki właśnie typ rodziny, następnie rodziny niepełne, stanowiące około 18% (ryc. 3.5.1 A). Na rodziny niekompletne i osoby samotne przypada zaledwie po około 4% ankietowanych gospodarstw domowych, ostatni zaś - 8 typ rodziny, czyli osoby spokrewnione, obejmuje tylko 0,6% ogólnej liczby rodzin. Taki układ struktury statusu rodzinnego respondentów zgodny jest z omówioną w rozdziale 3.2. strukturą ich stanu cywilnego, a obydwie są charakterystyczne dla osiedli definiowanych jako suburbia w niniejszej pracy. Porównując status rodzinny mieszkańców suburbiów krakowskich z amerykańskimi, opisywanymi szeroko pod tym względem w literaturze przedmiotu, zwraca uwagę wyższy nieco w Krakowie udział rodzin niepełnych, spowodowany kilkoma przyczynami. Przede wszystkim, wśród tej grupy rodzin zdecydowanie przeważają rodziny reprezentujące typ 4a (tab. 3.5.1), a więc są to osoby starsze, które mają dzieci, ale już mieszkające samodzielnie. Osoby takie, w myśl koncepcji cyklu życia człowieka, powinny przenieść się do mniejszych i bardziej dogodnych dla nich mieszkań, np. do bloków. Należy jednak pamiętać, iż bardziej intensywny rozwój omawianego typu budownictwa jednorodzinnego zanotowano w Polsce w latach 90. XX w., a także, że wówczas dopiero rozpoczął się wyraźny proces formowania się klasy społecznej odpowiadającej klasie średniej zamieszkującej suburbia państw zachodnich (patrz podrozdział 2.1). Decyzje odnośnie do zmiany miejsca zamieszkania podejmowane przez mieszkańców Polski są ponadto nieco inne, niż te, które organizują dystrybucję ludności w miastach państw wyżej rozwiniętych. Np. połowa ludności USA przeprowadza się co 5 lat (Angotti 1993), natomiast w Polsce takie decyzje podejmowane są znacznie rzadziej, zarówno z uwagi na odmienne do niedawna funkcjonowanie rynku pracy (chodzi tu głównie o zmianę miejsca pracy w innym mieście), jak i ograniczenia ekonomiczne. Zresztą budowa i samo posiadanie domu jednorodzinnego w Polsce ma zupełnie inny wydźwięk niż w rozległych suburbiach zachodnich, które zresztą w znacznej mierze stanowią zespoły gotowych domów, na sprzedaż lub do wynajęcia. Rycina 3.5.1. Typy rodzin w kontekście faz cyklu życia rodziny w badanych suburbiach: 1 - osoba samotna młoda; 2-6 - rodzina: 2 - niepełna młoda, 3 - pełna młoda, 4 - niepełna starsza, 5 - pełna starsza, 6 - niekompletna; 7 - osoby spokrewnione, 8 - osoba samotna starsza Figure 3.5.1. Family types according to family life cycle stages in studied suburbs: 1 - young single person; 2-6 - family: 2 - young couple, 3 - young, 4 - old couple, 5 - old, 6 - single-parent; 7 - related persons, 8 - old single person Źródło: badania własne/ Source: author’s elaboration 76 Krakowskie suburbia i ich społeczność Odnośnie do zróżnicowania omawianych typów rodzin według wieku badanych osiedli, dostrzec można w miarę wieme odbicie struktury ogólnej, jednak udziały kolejnych kategorii gospodarstw domowych są nieco inne w poszczególnych osiedlach (ryc. 3.5.IB; tab. 3.5.2). Spośród 11 wyróżnionych typów i podtypów, tylko dwa z nich - 3a i 5a (rodziny pełne młode i starsze z małymi dziećmi) występują we wszystkich 20 badanych suburbiach. Najwięcej (ponad 80% ogółu gospodarstw domowych) rodzin pełnych zamieszkuje w osiedlach z lat 1990-1994 i 80., mniej o około 10 punktów w osiedlach z lat 70. i najmłodszych (zbudowanych po 1995 r.), natomiast w suburbiach najstarszych - z lat 60. - odsetek ten wynosi 57,29%. Tabela 3.5.2. Struktura statusu rodzinnego mieszkańców suburbiów wg dekad rozpoczęcia budowy badanych osiedli (w %) Table 3.5.2. Family status structure of suburbans in 1999 by occupations and spécialisations classification and maintenace sources (%) Wyszczególnienie/ lata 60./ lata 70./ lata 80./ 1990-1994 1995-1999 Specification 1960s 1970S 1980s Osoba samotna młoda/ 1 1,04 1.87 1,71 1,21 2,48 Young single person Rodzina niepełna młoda/ 2 4,17 1,25 2,86 6,06 10,74 Young couple Rodzina pełna młoda/ 3a 25,00 32,50 40,00 37,58 47,93 Young family Rodzina pełna młoda/ 3b 8,33 5,63 9,71 9,70 12,40 Young family Rodzina niepełna starsza/ 4a 19,79 11,25 9,71 6,67 8,26 Old couple Rodzina niepełna starsza/ 4b 5,21 4,38 1,14 1,81 1,66 Old couple Rodzina pełna starsza/ 5a 5,21 5,00 2,29 4,85 1,66 Old family Rodzina pełna starsza/ 5b 18,75 27,49 26,87 27,88 10,74 Old family Osoba samotna starsza/ 6 5,21 2,50 1,71 - 2,48 Old single person Rodzina niekompletna/ 7 4,17 7,50 4,00 4,24 1,65 Single-parent Osoby spokrewnione/ 3,13 0,63 - - - Related persons 8 Razem/ Total 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 Źródło-, badania własne/ Source: author’s elaboration Mniejszy udział takich rodzin w osiedlach starszych związany jest z wysokim tam odsetkiem osób mieszkających samotnie, zwłaszcza starszych. Np. na Woli Justowskiej gospodarstwa tego typu stanowią ponad 6% ogółu, a na Klinach Starych - 5%, zgodnie zresztą ze strukturą wieku mieszkańców tych osiedli. Suburbia najmłodsze odznaczają się natomiast wyjątkowo wysokimi odsetkami rodzin niepełnych młodych (10,74%) oraz jednocześnie najwyższym wśród wszystkich generacji badanych osiedli - rodzin pełnych młodych (60,33%). 3. Mieszkańcy krakowskich suburbiów 77 Wpływ na to ma obecność w tej grupie głównie dwóch osiedli: Kobierzyna i Złocienia, gdzie udziały młodych, bezdzietnych małżeństw wyniosły 11,4% i 15,0%, a młodych rodzin z dziećmi - odpowiednio: 48,6% i 75%. Bardzo wysoki (70%) udział rodzin pełnych młodych notowany jest w jednym jeszcze osiedlu - Łokietka, również zbudowanym w drugiej połowie lat 90. Największy udział rodzin niepełnych (blisko 30%) występuje w osiedlach najstarszych, niższy (o 10 punktów procentowych) - w najmłodszych, natomiast w pozostałych grupach osiedli utrzymuje się na poziomie 14-16%. Pod tym względem wyróżniają się wysokimi udziałami osiedla z lat 60., gdzie zamieszkuje najwięcej spośród ogółu rodzin niepełnych starszych (25%), a jednocześnie aż 20-procentowy udział mają tam rodziny niepełne starsze, w których dzieci zdążyły się już usamodzielnić i wyprowadzić, czyli podtyp 4a. Rodzin takich zanotowano szczególnie dużo na Woli Justowskiej, gdzie stanowią one blisko 27% badanych gospodarstw domowych. Zgodnie z tym, co wspomniano powyżej, podkreślając różnice między światowymi a polskimi suburbiami, również niektóre najmłodsze krakowskie osiedla cechują się stosunkowo dużym (rzędu 24-27 punktów procentowych) odsetkiem rodzin niepełnych starszych, należą do nich Witkowice Nowe i Pychowice. Zarazem też w innych osiedlach powstałych w tej samej dekadzie wystąpiły najniższe udziały rodzin omawianego typu: np. w Toniach i Złocieniu stanowiły one odpowiednio: zaledwie 1,78% i 2,5%, a na Wzgórzach Krzesławickich-Kisielewskiego i Łokietka, w ogóle ich nie było. Udział rodzin, zdefiniowanych jako niekompletne był niezbyt wysoki we wszystkich suburbiach (ryc. 3.5.IB). Ich nieco wyższy udział (ponad 7%) w osiedlach z lat 70. wynika prawdopodobnie z udziału wśród respondentów stosunkowo dużej liczby osób rozwiedzionych. Szczególnie wysokie odsetki rodzin niekompletnych zanotowano zwłaszcza w Dębnikach-Zachód i Płaszowie: po około 10% gospodarstw domowych. Udziały takie mamy jednak również w osiedlach z pierwszej połowy lat 90.: Prądniku Białym i Wzgórzach Krzesławickich-Kisielewskiego (odpowiednio: aż 18% i 6,3%), przy czym w tym przypadku tak wysoki udział rodzin tego typu wynika głównie z rozkładu poszczególnych typów rodzin (ściślej: braku wśród respondentów przedstawicieli 4 lub 5 typów rodzin). Ostami z wyróżnionych typów rodzin, obejmujący gospodarstwa domowe osób ze sobą spokrewnionych, wystąpił tylko w osiedlach dwu generacji - z lat 60. i 70., z czego zdecydowana większość przypadła na suburbia najstarsze. Wśród mieszkańców Wzgórz Krzesławickich-Bajkowe (lata 70.) znajdujemy tylko blisko 2-procentowy udział rodzin tego typu. Bibl. Jag. Ze statusem rodzinnym wiąże się kwestia wielkości gospodarstw domowych. Wśród ogółu badanych gospodarstw przeważały zdecydowanie cztero- lub trzyosobowe odpowiednio: 35,15%, 26,36%, mniej zaś było dwu- oraz pięcio- i więcej osobowych: 18,27% i 17,71% (ryc. 3.5.2A; tab. 3.5.3). Gospodarstw jednoosobowych było w analizowanych osiedlach zaledwie 2,51%. Struktura wielkości gospodarstw domowych krakowskich suburbiów różni się od średniej dla ludności miejskiej Polski, głównie odnośnie do udziału najmniejszych i największych: w 1995 r. w miastach zanotowano ponad 22% gospodarstw jednoosobowych, ale tylko 11 % tych składających się z pięciu i więcej osób (Rocznik Demograficzny 2000). Jednocześnie wśród ludności miejskiej ogółem mniej było (niż w badanych suburbiach) gospodarstw cztero- i trzyosobowych (odpowiednio o około 15 i 5 punktów procentowych), natomiast więcej o ponad 6 punktów - gospodarstw dwuosobowych. W odniesieniu do osiedli poszczególnych generacji zauważono wyraźne zróżnicowanie udziału gospodarstw największych. Im starsze jest osiedle, tym więcej zamieszkuje w nim rodzin pięcioosobowych i większych (ryc. 3.5.2B). Wynika to prawdopodobnie z faktu, iż w najstarszych osiedlach występuje najwięcej tzw. rodzin rozszerzonych, w których razem z rodzicami i dziećmi mieszkają dodatkowo inni krewni. Udział rodzin, w których zanotowano 78 Krakowskie suburbia i ich społeczność obecność babci lub dziadka w osiedlach poszczególnych generacji od lat 60. do najmłodszych maleje od 23,96%, do 8,26% ogółu gospodarstw domowych badanych suburbiów (tab. 3.5.3). Odnośnie do gospodarstw czteroosobowych, zauważono wyraźnie wyższy ich odsetek w osiedlach z lat 1990-1994 i lat 80., a najniższy w najstarszych, przy czym różnica między najwyższym a najniższym ich udziałem wynosi blisko 20 punktów procentowych. Udziały gospodarstw trzyosobowych są odwrotnie proporcjonalne do wieku suburbium: im jest ono młodsze, tym więcej ma takich małych gospodarstw. Struktura wielkości badanych gospodarstw domowych nawiązuje zatem do opisanego powyżej zróżnicowania statusu rodzinnego według typów rodzin, a także struktury wieku respondentów. Najlepiej zaś obrazuje to udział gospodarstw jednoosobowych w osiedlach poszczególnych generacji. Tabela 3.5.3. Struktura wielkości gospodarstw domowych mieszkańców suburbiów Table 3.5.3. Household size structure of suburbans Wyszczególnienie/ Ogółem/ lata 60./ lata 70./ o £ 1990-1994 1995-1999 Specification Total 1960s 1970s . Miernik statusu społecznego wyliczono zaś jako średnią sum powyższych wartości ułamkowych, zawartą także w przedziale <0:1 >. Ranga poziomu wykształcenia mieszkańców wszystkich badanych osiedli jest ogółem bardzo wysoka, osiąga bowiem średnią wartość 0,85 (rye. 3.5.5A-B). Jej wartość w suburbiach poszczególnych generacji w bardzo niewielkim stopniu odbiega od średniej (poza osiedlami z lat 70.), nieco dodatnio wyróżniają się jednak osiedla z lat 90. Natomiast wśród poszczególnych badanych 20 osiedli istnieje już większe zróżnicowanie. Istotnym dodatnim odchyleniem cechują się bowiem zwłaszcza osiedla Widok-Wiedeńska, Dębniki Zachód oraz Pychowice, gdzie ranga poziomu wykształcenia respondentów wynosi odpowiednio: 0,96, 0,95 oraz 0,94. In minus odbiegają zaś osiedla: Bieżanów-Kolonia, Wzgórza Krzesławickie--Bajkowe, Wzgórza Krzesławickie-Kisielewskiego oraz Płaszów, dla których omawiana ranga jest dużo niższa, odpowiednio: 0,76, 0,77, 0,78 oraz 0,79. Przy przyjęciu średniej rangi za 1 otrzymujemy jasny obraz odchyleń poziomu wykształcenia zarówno w poszczególnych suburbiach, jak i ich analizowanych generacjach (rye. 3.5.6A-B). Jednak zróżnicowanie wartości rang poziomu wykształcenia jest nieduże, co dowodzi wysokiego poziomu wykształcenia mieszkańców badanych suburbiów, o czym była już mowa podrozdziale 3.3, i stanowi jedną z zasadniczych cech badanej społeczności. 84a Rycina 3.5.6. Odchylenia rang wykształcenia, materialnej, pozycji społeczno-zawodowej oraz statusu społecznego przy porównaniu ich średnich do wartości = 1: A - wg dekad rozpoczęcia budowy osiedli, B - w poszczególnych osiedlach Figure 3.5.6. Deviations of the average ranks of education, material status, socio-professionals status and social status in from the value of 1: A - by the decade of the suburb construction start, B - in the particular suburbs Źródło', badania własne/ Sonne: author’s elaborations 3. Mieszkańcy krakowskich suburbiów 85 Tabela 3.5.4. Rangi poziomu wykształcenia, pozycji społeczno-zawodowej oraz sytuacji materialnej Table 3.5.4. Ranks of education level, socio-professional status and material Situation Poziom wykształcenia/ Pozycja społeczno-zawodowa/ Dobra materialne/ Education level Socio-professional status Material goods Ranga/ Cecha/ Ranga/ Cecha/ Ranga/ Cecha/ Rank Feature Rank Feature Rank Feature 1 podstawowe/ 1 uczniowie i studenci; 1 sprzęt hi-fi/ 2 primary 2 bezrobotni/ 2 hi-fi equipment 3 zasadnicze 3 pupils and students; 3 zmywarka do naczyń/ 4 zawodowe/ 4 unemployed persons 4 dish-washer basic 5 emeryci i renciści/ 5 komputer PC/ vocational 6 retirees and pensioners 6 PC średnie/ robotnicy/ samochód osobowy/ secondary workers passenger car wyższe/ pracownicy usług i 2 lub więcej samochody tertiary biurowi/ osobowe/ clerks and service two passenger cars or workers more prywatni przedsiębiorcy/ działka z domkiem private entrepreneurs letniskowym/ specjaliści/ plot with cottage professionals Źródło', badania własne/ Source: author’s elaboration Rycina 3.5.5. Ranga poziomu wykształcenia mieszkańców badanych osiedli Figure 3.5.5. Rank of educational level of suburbans of studied suburbs Źródło: badania własne/ Source: author’s elaboration 86 Krakowskie suburbia i ich społeczność W odniesieniu do rangi pozycji społeczno-zawodowej respondentów - również dość wysokiej ogółem - uwidacznia się większe zróżnicowanie. Ogółem wśród wszystkich analizowanych osiedli ranga ta osiąga wartość 0,63, dość wysoką, jednak niższą niż ranga wykształcenia. Inaczej też prezentuje się jej struktura. Nadal wyróżniają się in plus osiedla z lat 90., jednak w porównaniu z uprzednią, maleje różnica między rangą pozycji społeczno--zawodowej suburbiów z lat 60. i 70., na niekorzyść tych pierwszych (ryc. 3.5.7A). Im młodsze są suburbia, tym wyższą rangą pozycji społeczno-zawodowej charakteryzują się zamieszkali tam respondenci. Najwyższą rangę pozycji społeczno-zawodowej zanotowano w osiedlach Łokietka oraz Toniach (odpowiednio: 0,85 oraz 0,78), a najniższą w suburbiach Wzgórza Krzesławickie-Bajkowe i Wzgórza Krzesławickie-Poniatowskiego, odpowiednio: 0,48 i 0,50 (ryc. 3.5.7B). Przyjęcie wartości średniej rangi za 1 pozwala zobrazować zbieżność przebiegu kolejnych rang (ryc. 3.5.6A-B). Rycina 3.5.7. Ranga pozycji społeczno-zawodowej mieszkańców badanych osiedli Figure 3.5.7. Rank of socio-professional status of population of studied suburbs Źródło: badania własne/ Source: author’s elaboration Rycina 3.5.8A prezentuje rozkład rangi pozycji materialnej mieszkańców osiedli poszczególnych generacji. Widzimy wyraźnie, iż w zasadzie im młodsze są suburbia, tym wyższą posiadają rangę, a więc cechuje je wyższy poziom zamożności. Średnia ranga pozycji materialnej respondentów wynosi 0,44 i jest najniższa spośród wszystkich składowych statusu społecznego, a przy przyjęciu jej za jedność dostrzegamy największe jej zróżnicowanie (ryc. 3.5.6A-B). W porównaniu do średniej rangi dla wszystkich osiedli, niższym stopniem zamożności mieszkańców charakteryzują się suburbia z lat 60., 70. i 80., w szczególności osiedla: Bielany i Wzgórza Krzesławickie-Bajkowe (obydwa zaledwie 0,29) oraz Płaszów i Kliny Stare: odpowiednio 0,32 i 0,34 (ryc. 3.5.8B). Natomiast osiedla budowane w dekadzie lat 90. zamieszkuje ludność o wyższym, niż przeciętnie w badanych suburbiach, poziomie zamożności. Najwyższym dodatnim odchyleniem (rzędu 0,18-0,12) wykazały się osiedla Prądnik Biały i Mistrzejowice Srebrnych Orłów oraz Pychowice i Tonie (0,09 i 0,08). 3. Mieszkańcy krakowskich suburbiów 87 W badaniach amerykańskich stwierdzono znacznie wyższy poziom dochodów per capita w obszarach suburbialnych USA niż w ich miastach centralnych (Hill, Wolman 1997), co jest zgodne z generalnym obrazem przestrzennego zróżnicowania zamożności mieszkańców funkcjonalnego regionu miejskiego Krakowa (Zborowski 1996a) i miejscem, jakie zajmują w nim analizowane suburbia (Zborowski, Więcław 1999). Rycina 3.5.8. Ranga sytuacji materialnej mieszkańców badanych osiedli Figure 3.5.8. Rank of material situation of population of studied suburbs Źródło', badania własne / Source: author’s elaboration Status społeczny respondentów, będący sumą przedstawionych trzech rang, stanowi wskaźnik podsumowujący opis struktury społecznej mieszkańców suburbiów. Średnia jego wartość wynosi 0,64 i wzrasta maksymalnie w najmłodszych osiedlach (pierwsza połowa lat 90.) wynosząc tam 0,70, a w suburbiach z lat 70. równa jest 0,57 (ryc. 3.5.9A). Zauważyć przy tym można stopniowy wzrost poziomu statusu społecznego w miarę spadku wieku poszczególnych zespołów suburbiów. Ogółem osiedla z lat 60., 70. i 80. osiągnęły poziom poniżej średniego, te zaś zbudowane i zasiedlone w latach 90. - wyższy, przy czym odchylenie wynosi 0,05 i 0,06 dla suburbiów z pierwszej i drugiej połowy tej dekady. Najwyższym statusem społecznym cechują się w szczególności osiedla: Łokietka - (wartość wskaźnika wynosi 0,76), Prądnik Biały i Tonie (w obydwu 0,74), a ponadto Pychowice i Widok - 0,72. Najniżej zaś pod tym względem uplasowali się respondenci z suburbium Wzgórza Krzesławickie-Bajkowe, gdzie wartość miernika statusu społecznego wynosi 0,51 oraz Bielan i Klinów Starych, odpowiednio: 0,56 i 0,57. Współczynniki korelacji pozycji społecznej z poszczególnymi rangami są wysokie. Dla korelacji statusu społecznego i rangi pozycji społeczno-zawodowej, statusu społecznego i rangi materialnej oraz statusu społecznego i rangi wykształcenia, współczynniki te wynoszą bowiem odpowiednio: 0,90, 0,85 i 0,82. Znajduje to wyraźne odzwierciedlenie przy porównaniu wszystkich rang oraz wskaźnika pozycji 88 Krakowskie suburbia i ich społeczność społecznej, jeśli przyjąć średnie rang i statusu społecznego za jedność (ryc. 3.5.6A-B). Zależność między poszczególnymi rangami także jest wysoka, przy czym najbardziej uwidacznia się związek między wykształceniem a pozycją społeczno-zawodową - w tym przypadku współczynnik korelacji wynosi 0,67. Nieco niższą ważnością cechują się relacje między pozycją społeczno-zawodową a poziomem zamożności oraz stopniem wykształcenia a zamożnością; odpowiednie współczynniki korelacji wynoszą 0,59 i 0,54. Stwierdzony wysoki status społeczny mieszkańców badanych suburbiów dobrze zatem koresponduje z założoną początkowo ich wysoką rangą w hierarchii społecznej miasta. Rycina 3.5.9. Status społeczny mieskańców badanych osiedli Figure 3.5.9. Social status of inhabitants of analysed suburbs Źródło', badania własne/ Source: author’s elaboration W podsumowaniu przeglądu cech społeczno-ekonomicznych dopełniających obraz struktury społeczności suburbiów należy podkreślić następujące ogólne prawidłowości: ♦ dominację rodzin pełnych, czterokrotnie niższy udział rodzin niepełnych, przy bardzo niewielkim udziale rodzin niekompletnych i osób samotnych; ♦ zdecydowaną przewagę rodzin pełnych w osiedlach z pierwszej połowy lat 90. i 80., nieco mniejszy ich udział w osiedlach z lat 70. i drugiej połowy lat 90., i półtora raza mniejszy w suburbiach najstarszych; ♦ wysoki udział rodzin niepełnych w osiedlach najstarszych; ♦ przewagę gospodarstw cztero- lub trzyosobowych przy bardzo nikłym udziale gospodarstw jednoosobowych; 3. Mieszkańcy krakowskich suburbiów 89 ♦ wyraźną zależność między wiekiem osiedla a stopniem wyposażenia gospodarstw domowych w dobra luksusowe: im młodsze suburbium, tym lepsze jest to wyposażenie; wyższy poziom zamożności suburbiów w porównaniu z pozostałymi strefami regionu miejskiego Krakowa; ♦ odmienny sposób spędzania czasu wolnego mieszkańców suburbiów, nacechowany dość dużą aktywnością sportową i turystyczną; ♦ bardzo wysoką rangę poziomu wykształcenia respondentów, nieznacznie wyższą w suburbiach najmłodszych; ♦ dość wysoką rangę pozycji społeczno-zawodowej respondentów, przy czym im młodsze są suburbia, tym wyższa jest ta ranga; ♦ dość wysoką rangę materialną gospodarstw domowych respondentów, a im młodsze są suburbia, tym jest ona wyższa; ♦ wysoki status społeczny mieszkańców suburbiów, malejący stopniowo wraz z wiekiem badanych suburbiów. 4. Migracje mieszkańców krakowskich suburbiów 4.1. Zasięg migracji mieszkańców suburbiów Migracje w niniejszej pracy ujmowane są jako zmiany miejsca zamieszkania ludności, podejmowane w różnych momentach życia człowieka i z różnych przyczyn. Badania nad ruchami migracyjnymi trwają od dawna, a literatura przedmiotu jest bogata i różnorodna (por. rozdział 1). W Polsce prace w zakresie tej problematyki również prowadzone są od kilkudziesięciu lat, obejmują jednak migracje w obrębie dużych jednostek przestrzennych, zazwyczaj województw lub regionów (Długosz 1992, Gawryszewski 1989, Rykiel, Żurek 1981), rzadko natomiast podejmowane są projekty dotyczące migracji mieszkańców tylko w obrębie mniejszych jednostek administracyjnych, np. miast (Kozieł 1983, Zborowski 1996b). Główną przyczyną niedostatku tych ostatnich opracowań był dawniej brak właściwych danych statystycznych lub czasochłonność ich uzyskania, natomiast obecne trudności badawcze związane są głównie z brakiem dostępu do niezbędnych danych wskutek obowiązywania od 1996 roku ustawy o ochronie danych osobowych obywateli Polski. Z podobnych powodów, czyli niedostatku danych, brak jest niemal prac opisujących motywy podejmowania decyzji o migracji, zwłaszcza w odniesieniu do wybranych grup społecznych. Obecnie w nowych warunkach społeczno-gospodarczych oraz wobec coraz większego zaangażowania władz lokalnych w aktywne kreowanie polityki jednostek samorządowych, w tym gmin miejskich, informacje dotyczące jednostek urbanistycznych stanowiących podstawę dla planowania są coraz bardziej niezbędne. Badania migracji wewnątrzmiejskich służą m.in. do określania: 1) rozmiarów migracji w różnych ujęciach przestrzennych, 2) przyczyn i następstw migracji oraz 3) tzw. preferencji rezydencjonalnych mieszkańców (Kozieł 1995). Celowe są więc zarówno ze względów naukowych, jak i praktycznych. W krajach o gospodarce rynkowej wymiana mieszkańców poszczególnych rejonów miasta związana jest przede wszystkim z bardzo dobrze rozwiniętym rynkiem nieruchomościami, który w Polsce zaczął sprawniej funkcjonować po roku 1989. Uwidoczniło się to np. w postaci szybkiego przyrostu liczby agencji nieruchomości, firm deweloperskich oraz tych związanych z obsługą finansową handlu nieruchomościami. Zagadnienia migracji, które nawiązują do wspomnianych powyżej migracji wewnątrzmiejskich w Polsce, w pracach geografów zachodnich poruszane są zazwyczaj w kontekście mobilności mieszkaniowej ludności miast (residential mobility) i zmian struktur społecznych mieszkańców różnych obszarów miasta (social neighbourhood change). Zmiany miejsca zamieszkania są bowiem często analizowane z punktu widzenia potrzeb mieszkaniowych określonych grup ludności, zwłaszcza w warunkach wyraźnie wykształconej segregacji mieszkaniowej (Knox 1994). Odzwierciedla się ona w przestrzeni miasta poprzez koncentrację w różnych rejonach miast ludności o zbliżonej strukturze demograficzno-społecznej. W opracowaniach dotyczących miast Stanów Zjednoczonych podkreślany jest mocno wpływ czynnika segregacji rasowej, a np. migracje Afro-Amerykanów i białych mieszkańców rozpatrywane są z nieco odmiennych punktów odniesienia (Angotti 1993, Roseman, Lee 1998, Sigelman, Hening 2001, Sigelman, Willnat 2000). Ruchliwość mieszkaniowa jest duża w miastach Australii, Nowej Zelandii, USA i Kanady, bowiem dotyczy rocznie 15-20% tamtejszych gospodarstw domowych, w Europie Zachodniej odsetek ten jest zaś nieco niższy - 5-10% (Węcławowicz 2003). Potwierdzają powyższe zdanie badania W.A.V. Clarka, M.C. Deurloo i F.M. Dielemana (1997), którzy analizując mobilność migracyjną ludności w Niemczech i USA, dostrzegli zróżnicowanie 92 Krakowskie suburbia i ich społeczność wielkości migracji w obu krajach, zwłaszcza w odniesieniu do domów własnych i wynajmowanych. Skonstatowali również, iż nieco inne są przyczyny wyborów mieszkaniowych, ponadto dużą rolę odgrywa wielkość dochodów i liczba osób pracujących w rodzinie. W Niemczech osoby migrujące do własnego domu mają zwykle wyższe dochody, niż analogiczna grupa ludności w USA, a zarazem w Niemczech łatwiej jest zakupić dom rodzinom o niższych dochodach, z uwagi na system ulg podatkowych. W krakowskich suburbiach najwyższym wskaźnikiem częstotliwości migracji - więcej niż trzy na mieszkańca, charakteryzują się respondenci osiedli z lat 90.: Kobierzyn, Łokietka, Prądnik Biały, Tonie, Widok-Wiedeńska oraz Wzgórza Krzesławickie-Poniatowskiego (z lat 70.). Wskaźnik ten wynosi tam średnio 3,1 (od 3,5 do 2,5), przy liczbie migracji w poszczególnych osiedlach sięgającej od 1 do 10 (ryc. 4.1.1). W przypadku pozostałych osiedli częstotliwość migracji stopniowo maleje, od 2,71 do 2,15, przy czym notowana jest prawidłowość, że im starsze jest badane osiedle, tym rzadziej jego mieszkańcy zmieniają miejsce zamieszkania. Dla Woli Justowskiej (suburbium z lat 60.) wskaźnik częstotliwości migracji wynosi zaledwie 1,47 (przy liczbie migracji 0-3). Różnica w wielkości omawianego wskaźnika wypływa głównie ze zróżnicowanego średniego wieku respondentów oraz czasu istnienia każdej z badanych jednostek. Najniższą ruchliwością odznaczają się mieszkańcy najstarszych osiedli, gdzie wśród respondentów blisko połowę stanowią osoby mające ponad 60 lat. Wśród ludności osiedli powstałych w latach 90., które cechują się największą ruchliwością mieszkańców, ponad 50% respondentów mieściło się w przedziale wieku 31 -50 lat. Wszystkie analizowane suburbia wyróżniają się jednak wysoką wartością wskaźnika częstotliwości migracji na tle innych stref regionu miejskiego Krakowa, dla których mieści się on w przedziale od 0,90 do 2,0 (Zborowski 1996b). Rycina 4.1.1. Częstotliwość migracji mieszkańców badanych osiedli Figure 4.1.1. Frequency of migration of the inhabitants of studied suburbans Źródło', badania własne/ Source: author’s elaboration 4. Migracje mieszkańców krakowskich suburbiów 93 Napływ mieszkańców do badanych osiedli został zanalizowany w dwu wariantach: 1) według miejsca urodzenia respondenta, 2) według miejsca ostatniego (przed obecnym) miejsca jego zamieszkania. W odniesieniu do tzw. pierwszej migracji, czyli lokalizacji miejsca urodzenia respondenta odnotować można kilka istotnych faktów. Generalnie, zasięg pierwszej migracji jest niewielki, gdyż nieco ponad połowa z badanych mieszkańców osiedli suburbialnych urodziła się w Krakowie, a około 20% respondentów pochodzi z powiatów bezpośrednio sąsiadujących z Krakowem lub przeniosło się do tego miasta z pozostałych obszarów obecnego województwa małopolskiego. Zaledwie około 15% respondentów pochodzi z innych województw Polski Południowej (podkarpackie, śląskie, świętokrzyskie), a na pozostałe województwa przypada łącznie mniej niż 10%, poza obecnymi granicami Polski urodziło się zaś niespełna 3% badanych osób (ryc. 4.1.2). Najsilniejszy napływ migrantów spoza Krakowa dotyczył osiedli z lat 60. i 70. (około 45% ich mieszkańców stanowią rdzenni krakowianie), najsłabszy był on natomiast w osiedlach z lat 80. (osoby urodzone w Krakowie obejmują około 58% respondentów). Należy zaznaczyć, że w obrębie poszczególnych grup osiedli istnieje pod tym względem duże zróżnicowanie, np. w osiedlu Kliny Stare urodzeni w Krakowie stanowią tylko 40% ogółu respondentów, a na Woli Justowskiej prawie 70% (obydwa osiedla pochodzą z lat 60.). W najnowszych osiedlach jest podobnie: w Kobierzynie i Pychowicach krakowianie stanowią ok. 42% ogółu respondentów, a w Złocieniu i os. Łokietka - ponad 60%. Pochodzenie migrantów według miejsca urodzenia jest więc dość zróżnicowane i nie ma wyraźnej prawidłowości w odniesieniu do osiedli traktowanych w całości jako osiedla o cechach suburbialnych. Można natomiast stwierdzić, że taka struktura wynika z czynników historycznych oraz kierunków rozwoju urbanistycznego Krakowa. Np. osiedle Wzgórza Krzesławickie-Poniatowskiego leży w Nowej Hucie - dzielnicy budowanej od lat 50. XX w., której zdecydowaną większość mieszkańców stanowi ludność napływowa, dlatego zapewne respondenci spoza Krakowa stanowią w tym osiedlu aż 77%. Napływ ten wiązał się z dwoma czynnikami. Jednym z nich było planowe „uzupełnienie” starych, inteligenckich struktur społecznych Krakowa o ludność robotniczą i wiejską Drugim czynnikiem wyjaśniającym znaczny napływ ludności do omawianych osiedli może być migracja w ich kierunku ludności z obszarów oderwanych od Polski po 1945 roku. Dobrym przykładem są Kliny Stare, gdzie ponad 10% respondentów urodziło się na tych właśnie terenach, lub Pychowice - blisko 8%. Wola Justowska z kolei, jak już wspomniano, po II wojnie światowej stała się atrakcyjną willową dzielnicą Krakowa, lecz wcześniej już dość gęsto była zabudowana, stąd też obszar ten miał mniejsze możliwości przyjęcia nowej ludności, rzadko zresztą w okresie powojennym decydującej się na budowę nowego domu. Odmiennie przedstawia się struktura pochodzenia mieszkańców badanych osiedli według ich ostatniej migracji, tj. do obecnego miejsca zamieszkania. Przede wszystkim ma ona znacznie mniejszy zasięg, bowiem niemal 89% badanych osób przeniosło się do suburbiów z innych rejonów Krakowa (ryc. 4.1.3). Największy był napływ ze strefy bloków - 44% ogółu respondentów (a blisko ich połowa, jeżeli uwzględnimy tylko mieszkańców Krakowa), następnie z kamienic w strefie obrzeża centrum (ponad 20%) i centrum II (około 8%). Niewielki odpływ ze Śródmieścia wynika zapewne z dużej fali wcześniejszej migracji z tej części Krakowa do wspomnianych osiedli zabudowy blokowej, ponadto związany jest ze starą strukturą wieku mieszkańców centrum miasta. Ogólnie można stwierdzić, że w przypadku badanych osiedli, zlokalizowanych w strefie przedmiejskiej i podmiejskiej, a więc na peryferiach Krakowa, największy napływ notuje się ze strefy bloków i obrzeża centrum, nie zaś ze strefy centralnej miasta, jak w przypadku miast krajów wyżej zurbanizowanych. Związane jest to zapewne z faktem, że w Krakowie największy odpływ ze strefy centralnej 94 Krakowskie suburbia i ich społeczność kierował się do strefy bloków. W latach 60. i 70. właśnie tam były dostępne mieszkania o wysokim na owe czasy standardzie, ponadto obowiązywała zasada tzw. przydziału mieszkania. Większość badanych osiedli charakteryzuje się napływem rzędu 90-100% migrantów wewnątrzmiejskich, ogółem spoza Krakowa pochodzi 11% ankietowanych osób. Natomiast analizując pochodzenie mieszkańców suburbiów przy uwzględnieniu migracji tylko w obrębie miasta, na tle stref funkcjonalnego regionu miejskiego, można wyróżnić 4 typy osiedli: 1) o podobnym udziale migrantów ze wszystkich stref, 2) o stosunkowo wysokim udziale osób pochodzących ze strefy podmiejskiej i jednocześnie niewielkim ze strefy bloków, 3) o braku migrantów ze strefy centrum i wyraźnej przewadze osób przybyłych ze strefy bloków oraz 4) o dominacji migrantów ze strefy bloków i obrzeża centrum(tab. 4.1.1). Ponieważ posługiwano się granicami stref kolejno z lat 1960, 1970, 1980 i 1998, stąd w przypadku typu 2 tak niewielki jest udział respondentów ze strefy bloków powstającej dopiero w latach 60. Z kolei typ 3 obejmuje osiedla leżące w Nowej Hucie, w których już w czasie 1 migracji napływ z Krakowa był nieznaczny, później zaś większość badanych osób przeniosła się do domów jednorodzinnych z zabudowy blokowej. Typ 1 natomiast cechuje się pewną „przypadkowością” pochodzenia mieszkańców, zwłaszcza Wola Justowska. Tabela 4.1.1.Osiedla o różnych kierunkach napływu imigrantów, wg stref Regionu Miejskiego Krakowa Table 4.1.1. Suburbs with different directions of inflow, by the zones of the Cracow Urban Region typy/ 1) 2) 3) 4) types osiedla/ Kliny Nowe Bielany Mistrzejowice Nowe Dębniki Zachód suburbs Pychowice Bieżanów Wzgórza Krzestawickie-Bajkowe Kobierzyn Wola Kliny Stare Wzgórza Krzeslawickie-Kisielewskiego Łokietka Justowska Płaszów Wzgórza Krzeslawickie-Poniatowskiego Mistrzejowice Srebrnych Ortów Złocień Prądnik Biały Tonie Widok-Wiedeńska Wilkowice Uwaga: typ 1-4 - objaśnieno w tekście/ Note: 1-4 types - explained in the text Źródło: badania własne/ Source: author’s elaboration Nieco większy napływ migrantów spoza Krakowa na Wolę Justowską (31%) świadczyć może także o percepcji Woli Justowskiej przez osoby spoza Krakowa, jako tradycyjnego miejsca budowy domów jednorodzinnych lub miejsca, gdzie istnieje możliwość kupna domu. Wola Justowska jest też postrzegana jako tzw. lepsza dzielnica, do której kierują się zazwyczaj ludzie o wyższych wymaganiach w zakresie komfortu zamieszkiwania, a taką właśnie grupę stanowią mieszkańcy badanych domów. Do podobnego wniosku skłania również porównanie udziału migrantów spoza Krakowa w ogólnej ich liczbie w czasie pierwszej i ostatniej migracji, gdzie jedynie Wola Justowska ma w obu przypadkach odsetki o zbliżonej wartości, rzędu 29-31%. Analogiczne odsetki osób przybyłych spoza Krakowa charakteryzują też inne stare osiedle - Kliny Stare, które cieszy się podobną renomą jak Wola Justowska. 94a Rycina 4.1.2. Pochodzenie mieszkańców badanych osiedli - pierwsza migracja Figure 4.1,2. Place of origin of the investigated suburbans - first migration Źródło: badania własne/ Source: author’s elaborations 94b Rycina 4.1.3. Kierunki napływu mieszkańców do badanych osiedli - ostatnia migracja Figure 4.1.3. Direction of inflow to the suburbs - last migration Źródło: badania własne Source: author's elaborations 4. Migracje mieszkańców krakowskich suburbiów 95 4.2. Przyczyny migracji mieszkańców suburbiów Kwestionariusz badań obejmował 17 przyczyn, które ankietowani przypisywali swym decyzjom o podjęciu migracji. Podzielono je na 5 grup, określających motywy migracji odnośnie do kwestii: mieszkaniowych, dostępności do pracy, szkół, usług oraz bliskości rodziny, jakości środowiska (względy ekologiczne), zmian w życiu osobistym (założenie rodziny, powiększenie rodziny, zmiana miejsca pracy) i innych (głównie emocjonalne i polityczne). Podjęcie pierwszej migracji wiązało się przede wszystkim z chęcią polepszenia dostępności do szkół i pracy oraz do miejsca zamieszkania rodziny (ten ostatni wzgląd był wymieniany najczęściej w przypadku, gdy migrowali rodzice, a dzieci-respondenci wraz z nimi). Udział tej grupy przyczyn waha się w osiedlach z poszczególnych dekad w granicach 31-39%, a ogółem przyczynę tę podało blisko 35% ankietowanych osób (ryc. 4.2.1). Rycina 4.2.1. Przyczyny pierwszej migracji, wg dekad rozpoczęcia budowy osiedli Figurę 4.2.1. Motives of the first migration, by the decade of the suburb construction start Źródło: badania własne/ Source: author’s elaboration Drugą ważną grupą przyczyn pierwszej migracji były względy mieszkaniowe (25-44% respondentów w poszczególnych osiedlach zaznaczyło tę odpowiedź; ogółem zaś 33%), przy czym wskazywano głównie wielkość i jakość mieszkania, a rzadziej koszty utrzymania. Niewiele ponad 20% przypadło natomiast na migracje wynikające ze zmian w życiu osobistym (poza najnowszymi osiedlami, gdzie odsetek ten wynosił ponad 30% i związany był głównie z założeniem rodziny). Taka struktura motywów migracji jest charakterystyczna dla młodych migrantów i zgodna z trendami migracyjnymi dla jednostek znajdujących się w takiej fazie cyklu życiowego człowieka. Przyczyny migracji zaszeregowane do kategorii „inne” były 96 Krakowskie suburbia i ich społeczność najczęściej typu politycznego, związane z wojną oraz z przymusowym opuszczeniem poprzedniego miejsca zamieszkania („repatriacja”). Najważniejszą przyczyną ostatniej migracji dla ponad 3/4 respondentów ogółem były względy mieszkaniowe - wskazało je jako główny powód podjęcia decyzji o migracji 54-93% respondentów niezależnie od wieku badanych osiedli (ryc. 4.2.2). Zwraca uwagę fakt, że wśród motywów mieszkaniowych 60-100% respondentów z wszystkich suburbiów wymieniło sam fakt budowy bądź zakupu domu, a tylko niewielu podkreśliło znaczenie poprawy warunków mieszkaniowych (w tym tylko kilka procent - kwestię kosztów utrzymania, co pośrednio świadczy o zamożności ankietowanej grupy). Zaledwie 6% ogółu badanych osób jako główną przyczynę podjęcia decyzji o przeniesieniu się na obecne miejsce zamieszkania podało względy „ekologiczne”, aczkolwiek odsetek ten w poszczególnych grupach osiedli waha się od 0,6% do 13,2%. Dotyczy to zazwyczaj mieszkańców osiedli nowszych, przede wszystkim z drugiej połowy lat 90., a zwłaszcza Łokietka, gdzie przyczynę tę podało 25% ankietowanych. Panuje tu bowiem przekonanie o swoistym, korzystnym mikroklimacie tego terenu (nie potwierdzone jednak żadnymi badaniami). Mniej wypowiedzi (kilka do kilkanaście procent) przypada na grupę motywów dotyczącą dostępności do pracy, szkół lub usług oraz zmiany w życiu osobistym, przy czym najmniejsze znaczenie ma wspomniana dostępność dla Rycina 4.2.2. Przyczyny ostatniej migracji, wg dekad rozpoczęcia budowy osiedli Figure 4.2.2. Motives of the last migration, by the decade of the suburb construction start Źródło: badania własne/ Source: author’s elaboration mieszkańców najnowszych osiedli, a znacznie większe dla tych z osiedli starszych, zwłaszcza z Woli Justowskiej (ponad 23%). Przyczyny migracji zaszeregowane do kategorii „inne”, obejmujące ogółem niewiele ponad 6% odpowiedzi respondentów, są najczęściej typu 4. Migracje mieszkańców krakowskich suburbiów 97 emocjonalnego, np. odczuwany sentyment do Krakowa i powrót do miasta dzieciństwa czy też (dość często) powrót z emigracji politycznej spowodowanej wprowadzeniem stanu wojennego w 1981 r. Pozostałe przyczyny tej kategorii mają wydźwięk ekonomiczny, zaszeregowano tu np. atrakcyjną cenę domu, tani kredyt lub dogodne warunki spłaty oferowane przez poszczególnych deweloperów. Jak już wspomniano, relacje zachodzące między przyczynami migracji a strukturą społeczno-demograficzną ludności je podejmujących rozpatrywane są często przy zastosowaniu schematu cyklu życia rodziny (Knox 1982, Lyons, Simister 2000, Morrison, McMurray 1999, Walmsley, Lewis 1997). Schemat ten został skonstruowany jako model zmian, którym podlega w rozwiniętym społeczeństwie zachodnim tradycyjna rodzina z klasy średniej, a więc charakteryzująca się m.in. dość wysokimi dochodami, pozwalającymi na dostosowanie warunków mieszkaniowych do możliwości finansowych. Kolejnym zmianom w czasie odpowiadają zmiany wielkości rodziny, a przede wszystkim związane z tym inne już oczekiwania odnośnie do warunków mieszkaniowych: głównie wielkości mieszkania, jego lokalizacji w obszarze miasta i rodzaju własności. Tabela 4.2.1. prezentuje sześć faz modelu cyklu życia rodziny i odpowiadające im potrzeby mieszkaniowe oraz ich powiązanie z ruchliwością mieszkaniową, a także typy rodzin, które wyróżniono w badanych suburbiach (zob. podrozdział 3.5.) w nawiązaniu do omawianego schematu. Dominujący w krakowskich suburbiach typ rodziny pełnej dobrze koresponduje z fazą „rodzenia dzieci” lub „wychowywania dzieci”. W tej właśnie fazie cyklu życia rodziny wzrasta bowiem zapotrzebowanie na przestrzeń mieszkalną, a także większe są potrzeby zapewnienia rodzinie bezpiecznego i spokojnego środowiska. Odpowiada to zatem w pełni przewadze przyczyn “mieszkaniowych” zadeklarowanych w niniejszych badaniach przez respondentów. Również możliwości finansowe rodziny są już większe - wobec ustabilizowanej sytuacji materialnej i osiągnięciu wyższego szczebla kariery zawodowej - pozwalając tym samym na spełnienie owych potrzeb. Podobnie, można zaobserwować pewną zgodność między przeważającym typem rodziny a mobilnością migracyjną mieszkańców badanych osiedli. Jak stwierdzono powyżej, najwyższym wskaźnikiem częstotliwości migracji cechują się mieszkańcy osiedli najmłodszych, najniższym zaś - tych najstarszych, a przy tym udział rodzin pełnych jest półtora raza wyższy w suburbiach z lat 90. w porównaniu z osiedlami najstarszymi (zob. podrozdział 3.5). Badania dotyczyły stanu za rok 1999, nie było zatem możliwe określenie typu rodziny w starszych suburbiach w momencie zasiedlania ich przez respondentów. Jednak w odniesieniu do suburbiów z lat 90. można twierdzić, iż ludność migrująca do tych osiedli charakteryzuje się zwiększoną mobilnością po osiągnięciu określonego stopnia rozwoju rodziny (typ rodziny pełnej). Podsumowując rozważania na temat przyczyn i kierunków napływu mieszkańców badanych suburbiów, należy podkreślić następujące prawidłowości: ♦ wraz z wiekiem osiedla maleje częstotliwość migracji jego mieszkańców; ♦ pochodzenie respondentów według miejsca urodzenia ma nieduży zasięg i w małym stopniu wykracza poza Małopolskę; ♦ w bezpośrednim kierunku napływu respondentów dominuje Kraków, a zwłaszcza strefy bloków i obrzeża centrum; ♦ zasadniczą rolę w podjęciu decyzji o pierwszej migracji odegrał dostęp do miejsc pracy i nauki oraz względy mieszkaniowe; ♦ dominującą przyczyną podjęcia decyzji o zamieszkaniu w badanym osiedlu były względy mieszkaniowe; ♦ dominacja napływu rodzin pełnych w dużym stopniu zgodna jest z odpowiednimi fazami cyklu życia rodziny. 98 Krakowskie suburbia i ich społeczność Tabela 4.2.1. Schemat cyklu życia rodziny w konteście jej preferencji mieszkaniowych Table 4.2.1. The family life cycle model according to housing preferences Typ rodziny odpowiadający Faza cyklu fazie cyklu życia życia Wielkość Przeważający Wiek Preferencje Ruchliwość rodziny/ rodziny/ mieszkania/ typ własności budynku/ lokalizacyjne/ mieszka- Family type stage of Space mieszkania/ Housing age Locational niowa/ corresponding to Family life Median tenure preference Mobility stage of family cycle life cycle Rodzina przed- nie ma mieszkanie X centrum 1 przepro- niepełna dziecięca / znaczenia / wynajmowane / miasta / wadzka do lub osoba prechild unimportant rented flat center city własnego samotna młoda/ mieszkania / Couple or young 1 move to single person own home Rodzina pełna rodzenia znaczenie wynajmowany, X zewnętrzne wysoka: 2-3 młoda/ dzieci / wzrasta / stary dom / obszary przepro- Young family childbearing increasingly rented house, miasta wadzki / important old centralnego / high, 2-3 middle and moves outer rings at center city Rodzina pełna wychowywa- duże / własne / stosunkowo peryferia 1 przepro- młoda lub nia dzieci / important owned nowy / miasta lub wadzka do starsza/ childrearing relatively suburbia / własnego Young family or new periphery of domu I old family city or 1 move to suburbs own home Rodzina odejścia bardzo własne 1 nowy / X 1 przepro- niepełna/ dzieci duże / owned new wadzka do Couple z domu/ very następnego child- important domu / launching 1 move to second home Rodzina po- nie ma własne/ nowy, kiedy X przepro- niepełna / dziecięca / znaczenia / owned jest kupo- wadzka Couple postchild unimportant wany pierw- raczej szy raz/ nieprawdo- new when podobna / first bought unlikely to move Rodzina późniejsza - nie ma X X X wdowa niepełna lub starzenia znaczenia / opuszcza osoba samotna się / unimportant własny dom, starsza/ later life aby Couple or old zamieszkać single person z dorosłym dzieckiem / widow leaves owned house to live with grown child Źródło', opracowanie własne na podstawie P. Knox (1994) Source: based on P. Knox (1994) 5. Suburbia w Krakowie w ocenie ich mieszkańców 5.1. Badania jakości życia w Polsce i zagranicą W krajach, w których faza suburbanizacji zaistniała już dawno, prowadzone są badania (przez specjalistów z rozmaitych dziedzin - np. ekonomistów, urbanistów, geografów, socjologów, planistów przestrzennych) mające na celu porównanie obszarów miasta centralnego i suburbiów. Duże znaczenie odgrywają prace koncentrujące się na ustaleniu i praktycznej ocenie miejsc zamieszkania dokonywanej przez ich mieszkańców. Dotyczy to postrzegania najbliższego otoczenia i oceny warunków bytu, a także określenia stopnia zadowolenia ze stanu zaspokojenia potrzeb respondenta oraz jego preferencji związanych z miejscem zamieszkania. Studia te dotyczą różnych sfer życia. Za przykład mogą posłużyć badania w okręgu metropolitalnym Waszyngtonu, w których analizowano opinie Afro-Amerykanów i białej ludności pod kątem jej wyobrażeń o zaletach centrum i suburbiów jako alternatywnych miejsc zamieszkania, a ściśle o plusach i minusach zamieszkiwania w mieście centralnym i suburbiach (Sigelman, Hening 2001). Należy podkreślić, że gdy rozważa się chęć zamieszkania w danych dzielnicach, nawet w społeczeństwie o tak złożonym składzie rasowym, jak amerykańskie, wątpliwym jest, by struktura rasowa odgrywała jedyną rolę. Brane są pod uwagę np. możliwości finansowe zakupu bądź wynajęcia domu, bezpieczeństwo w sąsiedztwie, bliskość do pracy i różnych usług, renoma szkół oraz możliwości zaspokojenia potrzeb kulturalnych i rekreacyjnych (tab. 5.1.1), natomiast przedstawiciele różnych ras mogą te cechy ważyć i interpretować różnie. Wyniki podobnych badań, podjętych w wielu obszarach metropolitalnych amerykańskich, australijskich i zachodnioeuropejskich pozwalają wysnuć wniosek, iż istnieją wzorce podobieństw i różnic w ocenie różnych rejonów obszaru metropolitalnego. Na ogół ludzie o określonych cechach struktur wieku, wykształcenia, rasowej i statusu społeczno-zawodowego, preferują zamieszkiwanie wśród podobnych sobie. Tabela 5.1.1. Zestaw cech stosowanych w badaniach oceny preferencji mieszkaniowych Table 5.1.1. Complex of factors used in investigations on rating of residential preferences Lp. Oceniana cecha/ Rated factor 1 możliwości finansowe zakupu pożądanego domu opportunities for good, affordable housing 2 rekreacja recreation 3 możliwości zatrudnienia job opportunities 4 opieka zdrowotna health care 5 restauracje restaurants 6 placówki handlowe shopping 7 placówki kulturalno-rozrywkowe entertainment 8 szkolnictwo (publiczne) public education 9 bezpieczeństwo crime situation 10 dostępność komunikacyjna traffic situation 11 stosunek wobec różnych grup rasowych treatment of different racial and ethnic groups i etnicznych 12 możliwości wpływu mieszkańców na władze chances for people like you to affect local samorządowe politics Źródło: L. Sigelman, J.R. Hening (2001)/ Source: J. Sigelman, J.R. Hening (2001) 100 Krakowskie suburbia i ich społeczność Ocena określonych miejsc w środowisku geograficznym, w tym również miejsca zamieszkania zależy od wielu czynników, m. in. od wykształcenia, nabytego doświadczenia, aktualnej sytuacji materialnej, wieku i lokalizacji osoby dokonującej oceny, a także jej środowiska i pozycji społecznej (Słodczyk 2001). Geograf amerykański P. Muller pisał (za: Knox 1982), że dla przeciętnej amerykańskiej rodziny mieszkanie w suburbiach oceniane jest przede wszystkim poprzez pryzmat potrzeb dzieci, organizacji ich dnia codziennego, a kontakty sąsiedzkie są niewielkie i ograniczane są do tych związanych z dziećmi (kontaktują się głównie rodzice dzieci należących do tych samych organizacji szkolnych lub młodzieżowych). Jednocześnie nacisk na ochronę prywatności w domu i korzystanie z rozmaitych dóbr zlokalizowanych niekiedy daleko poza miejscem zamieszkania (wiążące się z koniecznością użycia samochodu) uniemożliwiają właściwie budowanie bliższych relacji sąsiedzkich. Z oceną miejsca zamieszkania wiążą się zagadnienia poziomu i jakości życia ludności. Cz. Bywalec (1986) analizując termin poziom życia podaje, że już w 1962 roku francuski ekonomista G. Dupuitgrenet-Desroussilles wspomina o ok. 250 różnych definicjach tego terminu. Od tamtej pory liczba definicji istotnie się zwiększyła, a przede wszystkim zaszły znaczne zmiany w ich treści. Natomiast pojęcie jakość życia - choć dość często błędnie używane synonimicznie - obejmuje jednak inny zakres treści. Jak podano poniżej istotną różnicę stanowią czynniki oceny poszczególnych dziedzin życia klasyfikowane jako obiektywne i subiektywne. Początkowo w literaturze na ten temat rozważano tylko mierniki obiektywne - czyli ilościowe, opisujące wymierny status ekonomiczny ludności, dostępność do rozmaitych dóbr, włączając z czasem wskaźniki dotyczące innych dziedzin życia, np. zdrowia, edukacji, warunków ekologicznych, bezpieczeństwa. Mierniki ilościowe używane w rozmaitych opracowaniach dotyczących poziomu życia są zróżnicowane i obejmują szeroką gamę potrzeb człowieka. Zestawy cech, pozwalających na określenie stopnia zaspokajania owych potrzeb, określone przez polskich badaczy z różnych dziedzin nauki, podaje w swej pracy z 1994 r. T. Słaby (tab. 5.1.2). W omawianej problematyce badawczej dużą zasługą geografów jest wprowadzenie przestrzennego aspektu zróżnicowania warunków życia, np. D.M. Smith (1973) opisał w takim właśnie ujęciu nierówności społeczne w Stanach Zjednoczonych, a M. Paszkowski (1989) zaproponował schemat struktury potrzeb społecznych nawiązujący do jej przestrzennego zróżnicowania. B.E. Coates, R.J. Johnston i P.L. Knox (1977) podali definicję poziomu życia, umiejscawiając człowieka w przestrzeni. Poziom życia jednostki żyjącej w obrębie określonej jednostki przestrzennej jest konstytuowany przez ogólny, połączony wpływ następujących komponentów: mieszkanie, zdrowie, edukacja, status społeczny, zatrudnienie, wypoczynek, bezpieczeństwo oraz stabilizacja społeczna w danej jednostce przestrzennej, ponadto przez aspekty związane ze strukturą demograficzną, jakością środowiska naturalnego i partycypacją w instytucjach demokratycznych, które mogą determinować zakres, w jakim potrzeby jednostki są lub mogą być zrealizowane. Wraz z rozwojem badań w omawianej dziedzinie, dostrzeżono konieczność zastosowania także mierników subiektywnych, określających odczucia badanych osób, co w połączeniu z miernikami obiektywnymi pozwoliło na uzyskanie pełniejszego obrazu badanych grup społecznych i określenie stopnia zaspokojenia ich potrzeb materialnych oraz duchowych. Niezależnie jednak od stosowanych mierników, dotyczyły one wszystkich dziedzin życia człowieka, a właśnie poznanie subiektywnych ocen i odczuć ankietowanych osób wydaje się niezbędne dla zbadania takich aspektów życia, jak kontakty międzyludzkie lub polityka. W wielu pracach podkreśla się, że poziom życia utożsamiany jest z dobrobytem materialnym, względnie z czynnikami ekonomicznymi, wpływającym na warunki bytowe ludności, niejako 5. Suburbia w Krakowie w ocenie ich mieszkańców 101 Źródło: T. Słaby (1994)/ Source: T. Słaby (1994) 102 Krakowskie suburbia i ich społeczność w opozycji do jakości życia związanej z odczuwaniem stopnia satysfakcji, zadowolenia bądź niezadowolenia z życia, wynikającego ze stopnia zaspokojenia potrzeb pozamaterialnych. Pisząc o dobrobycie społecznym fiński socjolog E. Allardt (za: Śmiłowska 1995) wyróżnił: 1) poziom życia (potrzeby materialne; posiadanie - to have), czyli sferę dysponowania i konsumpcji dóbr oraz 2) jakość życia (potrzeby pozamaterialne; uczucie - to love i istnienie -to be), czyli sferę stosunków międzyludzkich i warunków zdrowia. Takie ujęcie omawianej problematyki zastosowano w niniejszej pracy uwzględniając stan posiadania materialnego (wyposażenia w rozmaite dobra) jako miernik cech społecznych (por. podrozdział 3.5), natomiast jakość życia badając poprzez ocenę przez badaną populację różnych sfer życia. W innych badaniach jakość życia określana jest też jako szeroko rozumiane warunki bytu uwzględniające komfort psychiczny, moralny, środowiskowy. Rozumiana też bywa niekiedy jako różnica między faktycznymi warunkami a potrzebami. Również (w badaniach amerykańskich) jako wielowymiarowa kategoria dobrobytu (Marczyńska-Witczak, Michalski 1996). Zróżnicowane etnicznie i społecznie suburbia miast amerykańskich, zapewniające obiektywnie wysoki standard warunków mieszkaniowych, mają jednak pewne zasadnicze wspólne cechy odbierane często negatywnie. W wielu pracach podkreśla się ich wielką skalę przestrzenną, ogromne uzależnienie mieszkańców w codziennych zajęciach od samochodu, brak powiązań miejsca pracy i rozrywek z miejscem zamieszkania, wyraźne odseparowanie miejsc, gdzie znajdują się dom, praca, szkoła i sklep. Suburbia są (...) zadbane i malowniczo homogeniczne. Jest jednak coś dziwnego w tym pejzażu suburbiów - prawie zawsze jest bezludny. Ludzie nie przechadzają się po ulicach i nikt nie cieszy się widokiem roztaczającym się z ławek przydrożnych, które po prostu nie istnieją. Tak czy inaczej nie ma dokąd pójść. Chodniki jeśli są, rozpoczynają się przy bramie jednego z wyizolowanych osiedli i ciągną się tylko na tyle, aby nadać osiedlu z zewnątrz „humanistyczny wygląd". Donikąd nie prowadzą. (Berry 2000). Suburbia wielkich miast japońskich również oceniane są jako miejsca, gdzie niedogodność zamieszkiwania związana jest z dużą odległością od dzielnic centralnych, jako obszary źle wyposażone w placówki handlowe i usługowe oraz instytucje kulturalne, a ich mieszkańcy czują się wyizolowani z życia społecznego, ze względu na brak wykształconych więzi międzysąsiedzkich (Tanuichi 1995). Jeden z nielicznych przedstawionych w literaturze przedmiotu pozytywnych wyjątków stanowi nowe miasto Tama w obszarze metropolitalnym Tokio, gdzie warunki zamieszkiwania w suburbiach oceniane są pozytywnie. Na ocenie tej zaważyło kilka czynników: stosunkowo niewielka odległość od CDB (dobry dojazd do centrum Tokio), fakt, że obszary zabudowy osiedlowej łączą się z rejonami usług i handlu zarówno zaplanowanymi, jak i powstającymi (wobec dużego zapotrzebowania) samorzutnie oraz obszarami starszej zabudowy (ryc. 5.1.1), a także z faktem, że wysoka społeczno--ekonomiczna homogeniczność mieszkańców tego nowego miasta sprzyja wykształcaniu form kontaktów, odmiennych od tradycyjnie obserwowanych w Japonii. W dużych miastach australijskich większość migracji do rozległych tam obszarów zabudowy suburbialnej (gdzie zresztą następuje najszybszy i największy wzrost liczby ludności), rozpatrywana jest jako rodzaj wyboru między lepszymi warunkami mieszkaniowymi a dostępem do usług i do miejsc pracy (Burnley, Murphy, Jenner 1997). Wyniki badań przeprowadzonych wśród około 400 ankietowanych osób dowodzą, że większość respondentów ocenia „dalsze” suburbia jako tereny o wyższych walorach środowiska przyrodniczego, bezpieczniejsze i z domami o wyższych standardach zabudowy, natomiast jako wady wymienia: dłuższy czas dojazdu do pracy (konieczny wobec braku możliwości znalezienia pracy w pobliżu), gorsze wyposażenie w urządzenia usługowo-handlowe oraz ograniczone kontakty z przyjaciółmi i krewnymi, mieszkającymi w innych częściach miasta. 5. Suburbia w Krakowie w ocenie ich mieszkańców 103 Rycina 5.1.1. Schemat układu przestrzennego nowego miasta Tama Figurę 5.1.1. Spatial pattem of Tama new town Źródło: T.Tanuichi (1995) / Source: T. Tanuichi (1995) W Polsce zaczęto się interesować zagadnieniami subiektywnej oceny warunków bytu zwłaszcza w konteście struktur społecznych nieco później, głównie z uwagi na trudności w ocenie statusu ekonomicznego i społecznego mieszkańców (Prawelska-Skrzypek 1989), niemniej jednak starano się choć częściowo rozpoznać tę problematykę. W Krakowie np. w połowie lat 80. przeprowadzono badania ankietowe w obrębie kilkunastu rejonów wszystkich dzielnic miasta, dzięki czemu określono preferencje mieszkańców w zakresie rodzaju mieszkań, ich położenia w przestrzeni miasta oraz postrzegania „lepszych” i „gorszych” miejsc zamieszkania. W Krakowie na ogół za dzielnice „lepsze” uznawano obszary zabudowy jednorodzinnej (takie zdanie wyrażali zwłaszcza mieszkańcy osiedli złożonych z dużych zespołów bloków), a jako „gorsze” - nowe peryferyjne osiedla zabudowy wielorodzinnej lub dzielnice starej zdekapitalizowanej zabudowy (Kazimierz). Jednocześnie własną dzielnicę postrzegano najczęściej jako najbardziej atrakcyjną (choć uzyskiwała ona gorszą ocenę od respondentów spoza niej), odnotowano również fakt, że w miarę upływu czasu zasiedlania obszaru wzrastają wśród mieszkańców pozytywne oceny dzielnicy, w której ten obszar się znajduje (Prawelska-Skrzypek 1989), co wynikało najczęściej z rozwoju infrastruktury technicznej i rosnącej dostępności komunikacyjnej takiego obszaru. Badania odnośnie do samooceny różnych dziedzin życia w skali kraju, gdzie uwzględniana jest m.in. 104 Krakowskie suburbia i ich społeczność ocena zadowolenia ze swego miejsca zamieszkania, prowadzone są w Polsce dopiero od połowy lat 90. Wyniki badań jakości życia mieszkańców regionu miejskiego Krakowa zaprezentował szeroko A. Zborowski (2005). Badaniami zróżnicowania warunków mieszkaniowych w różnych typach osiedli w Polsce i ich percepcją na przykładzie Warszawy zajmowała się też M. Bartnicka (1992), która wyróżniła trzy podstawowe czynniki wpływające na ocenę miejsca zamieszkania, a mianowicie odległość od centrum miasta (co ściśle wiąże się z dostępnością do dóbr i usług), różnice w formie architektonicznej budynków i ich otoczenia (łączące się też z wyższymi i niższymi standardami życia) oraz zróżnicowanie społeczne w przestrzeni miasta (wpływa na potoczną opinię o „dobrym” i „złym” obszarze). W Warszawie za tereny o najlepszych warunkach mieszkaniowych uznano osiedla najstarsze (Muranów) i najmłodsze (Jary), a zadowolenie ze stopnia rozwoju infrastruktury łączono z wiekiem zabudowy terenu - im starsze jest osiedle, tym lepiej było wyposażone. Warto zauważyć, że w niektórych wypowiedziach sam fakt budowy osiedla domów jednorodzinnych o wysokim standardzie powoduje wyższą ocenę całego otoczenia - przykładem był Wilanów w Warszawie. 5.2. Jakość życia w krakowskich suburbiach w ocenie ich mieszkańców W odniesieniu do badanych osiedli krakowskich poziom życia respondentów przedstawiono na przykładzie ich sytuacji materialnej (zob. podrozdział 3.5), natomiast jakość życia w suburbiach określono m.in. poprzez ocenę miejsc zamieszkania, dokonaną przez mieszkańców, w zakresie kilkunastu rodzajów działalności zaspokajających podstawowe potrzeby człowieka. Analizie poddano np. dostępność do dóbr i usług rozmaitego rodzaju, poczucie bezpieczeństwa oraz formy kontaktów międzysąsiedzkich. Respondenci deklarowali ocenę różnych sfer usług poprzez wystawienie not w skali od 1 do 5, przy czym 1 oznacza źle, 2 - raczej źle, 3 - trudno ocenić, 4 - raczej dobrze, 5 - dobrze. Należy tu podkreślić, iż dokonywana przez respondentów ocena dotyczyła zazwyczaj obszaru większego niż badane osiedle mieszkalne, bowiem (co zaznaczano w wywiadzie) z placówek usługowych korzystali oni w skali co najmniej dzielnicy. Ogółem można stwierdzić, że mieszkańcy omawianych osiedli oceniają dość dobrze swój rejon zamieszkania pod względem dostępności do sklepów oferujących artykuły spożywcze, gorzej natomiast odnośnie do placówek z artykułami przemysłowymi. Gorsza ocena dostępności do placówek handlu artykułami przemysłowymi związana jest zapewne z mniej licznym występowaniem takich sklepów, co z kolei uwarunkowane jest zasadami wolnego rynku: wobec mniejszego zapotrzebowania na takie artykuły, gdyż ich zakupy dokonywane są zazwyczaj w centrum miasta lub hipermarketach - mniej placówek funkcjonuje w otoczeniu osiedli. Zresztą sam rodzaj układu przestrzennego zabudowy tych osiedli (por. rozdział 6) utrudnia lokowanie tu obiektów niemieszkalnych. Około połowa respondentów stwierdziła, że placówki handlowe są dostępne dobrze i raczej dobrze (ryc. 5.2.1 A), bo średnia ocena wystawiona przez respondentów wynosi około 3,5, poza mieszkańcami najmłodszych osiedli, którzy dostępność do placówek handlowych ocenili zaledwie na 1,95. Gorszą, niż średnio, ocenę zanotowano zwłaszcza wśród respondentów z suburbiów: Łokietka i w Złocieniu, którzy podali blisko 60% odpowiedzi: źle, a w Kobierzynie i Pychowicach, odpowiednio - 51,43% i 42,31% - wszystkie wymienione osiedla położone są w dość dużej odległości od obszarów intensywniejszej zabudowy miejskiej i centrum miasta. Działalność placówek oświatowych i służby zdrowia oceniano jako przeciętną ogółem we wszystkich osiedlach (oceny: 2,01-3,51 i 2,04-3,40). Mało zróżnicowana była ona w osiedlach poszczególnych generacji, poza tymi najmłodszymi. Należy jednak podkreślić, że w osiedlach 5. Suburbia w Krakowie w ocenie ich mieszkańców 105 z lat 90. około połowa respondentów zapytywana o ocenę odnośnie placówek szkolnictwa podała odpowiedź trudno ocenić (ryc. 5.2.IB), a niemal 50% bardzo źle, co związane jest głównie z powszechną i uciążliwą dla nich koniecznością dowożenia dzieci do szkół w inne rejony Krakowa. Z kolei odnośnie do opieki lekarskiej co trzeci respondent zadeklarował odpowiedź trudno ocenić (ryc. 5.2.1C), bowiem wybieralność lekarzy i prywatyzacja usług tego rodzaju wpłynęła na zmniejszenie stopnia „rejonizacji” opieki medycznej i często korzysta się z niej poza miejscem zamieszkania. Najmłodsze zaś osiedla w ogóle nie są wyposażone w placówki usług medycznych, a najstarsze, gdzie funkcjonują prywatne gabinety lekarskie - mieszkańcy oceniali dobrze po względem ich dostępności. Najniższe oceny zostały przypisane ośrodkom kulturalnym - blisko 38% ogółu respondentów kwalifikowało swoje osiedla pod tym względem bardzo źle, a 34% trudno było to nawet ocenić. W suburbiach nie ma bowiem urządzeń infrastruktury kulturalnej, wobec czego mieszkańcy suburbiów zmuszeni są korzystać z takich usług w innych rejonach Krakowa, głównie w centrum. 'i dobrze/ MB raczej dobrze/ ■ trudno ocenić/ ■ raczej źle/ Hel ' good rather good hard to tell rather poor poor Rycina 5.2.1. Ocena dzielnicy przez mieszkańców suburbiów w zakresie poszczególnych dziedzin: A-D dostępności do: A - placówek handlowych, B - placówek oświatowych, C - placówek służby zdrowia, D - komunikacji zbiorowej; E - bezpieczeństwa publicznego; F - opieki duszpasterskiej Figure 5.2.1. Suburbans rating of their district in terms of different spheres of life: A-D accessibility of: A - shopping, B - education, C - health care, D - public transport; E - public safety; F - religious service Źródło: badania własne/ Source: author’s elaboration 106 Krakowskie suburbia i ich społeczność Komunikację zbiorową najgorzej oceniali mieszkańcy osiedli z końca lat 90. i 70., średnia ocena wynosi odpowiednio 1,83 i 2,86, w pozostałych suburbiach - przeciętnie około 3,5. Osiedla najnowsze mają zdecydowanie mniej połączeń z innymi rejonami miasta, a choć równocześnie ich mieszkańcy są też najlepiej zmotoryzowani, to jednak ocena komunikacji zbiorowej jest niska, głównie ze względu na potrzeby młodzieży dojeżdżającej do szkół w centrum (ryc. 5.2.1D). W osiedlu Złocień, położonym na zachodnich peryferiach Krakowa, wszyscy respondenci ocenili stopień dostępności do komunikacji zbiorowej jako zły. Wysokie odsetki osób wyrażających niezadowolenie z tej dziedziny zanotowano też w suburbiach w Nowej Hucie, np. na Wzgórzach Krzesławickich: Kisielewskiego, Poniatowskiego i Bajkowym odpowiednio prawie 94%, 74% i 69% badanych osób podało, iż ocenia komunikację zbiorową źle i raczej źle. Poziom bezpieczeństwa publicznego oceniano różnie w osiedlach poszczególnych generacji, ale wszędzie - poza suburbiami z lat 1995-99 - uzyskał on najniższe oceny spośród wszystkich badanych dziedzin (2,66-2,93). Najmniej bezpiecznie czuli się mieszkańcy osiedli z lat 70., a najbezpieczniej - z lat 90. (ryc. 5.2.1E), zwłaszcza z drugiej połowy - średnia ocena wyniosła tu 3,21. W osiedlach starszych nastąpiła już częściowa wymiana mieszkańców, wielu z nich „odseparowało się murami” od sąsiadów i nie interesują się otoczeniem, zresztą na Woli Justowskiej - gdzie mieszkańcy podkreślali w wywiadzie obawę przed włamaniami, ponad 70% z badanych podało odnośnie do bezpieczeństwa odpowiedź dobrze i raczej dobrze, dodając, że mają bardzo dobre zabezpieczenia własne. Natomiast w osiedlach najnowszych działała często płatna ochrona i monitoring, ponadto ich mieszkańcy częściej „współdziałali” ze sobą w tym względzie - np. podczas badań, wiadomość o tym fakcie przekazywano sobie z jednego domu do drugiego, co zresztą ułatwiało przeprowadzanie badań. Ta jakby mniejsza „anonimowość” wynika z faktu, że te nowe osiedla są mniejsze i gęściej zabudowane, łatwiej więc o bliższy kontakt, a ich mieszkańcy - prawdopodobnie z uwagi na wysoki stopień homogeniczności struktury społecznej - swobodniej nawiązują kontakty towarzyskie. Dziedziną, która ogółem uzyskała najwyższe oceny we wszystkich osiedlach, poza najmłodszymi, jest opieka duszpasterska (średnia ocena: 4,16-4,28). Mimo braku kościołów (tzn. budynku świątyni na miejscu) opieka ta oceniana jest wysoko - ponad połowa respondentów dała wysokie noty i oceniła ją najczęściej dobrze lub raczej dobrze (ryc. 5.2.1F). Współdziałanie sąsiedzkie jest ogółem słabo oceniane. Poza wspomnianym staraniami o poprawę stanu bezpieczeństwa, zanotowano jedynie próby wspólnego dokonania estetyzacji otoczenia domów lub uzupełnienia infrastruktury technicznej (ryc. 5.2.2). Powołano m.in. Fundację Rozwoju Osiedli Peryferyjnych; tworzące się społeczne komitety (np. w Witkowicach Nowych i Kobierzynie) są jednak mało efektywne, głównie ze względu na ograniczone fundusze i brak zdecydowanego poparcia władz miasta. W rezultacie mieszkańcy tych osiedli byli raczej zniechęceni do działań społecznych w skali swojego osiedla. Współpraca ich ogranicza się więc do poprawy stanu infrastruktury technicznej osiedli - dróg, urządzeń wodno-kanalizacyjnych i innych, przy czym bardziej jednak współdziałali ze sobą mieszkańcy osiedli nowszych niż starszych. Jest to w dużym stopniu efektem zróżnicowania stanu ich zagospodarowania (niekompletnego jeszcze na nowszych osiedlach) oraz społecznej struktury badanych społeczności. Np. ponad połowa respondentów z najmłodszych suburbiów zadeklarowała formę współdziałania w zakresie tzw. estetyzacji otoczenia, dotyczyło to zwłaszcza Toń, Pychowic i Kobierzyna, gdzie odpowiednio po 60%, 58% i 56% badanych osób potwierdziło podejmowanie wspólnych działań na rzecz upiększania swojego osiedla. Z kolei o poprawę stanu infrastruktury technicznej (zwłaszcza dróg), poprzez wspólne przedsięwzięcia, najbardziej starają się mieszkańcy nowych osiedli Łokietka, Pychowic, ale także Bieżanowa-Kolonii (suburbium z lat 70), w których odpowiednio 80%, 60% i 50% 5. Suburbia w Krakowie w ocenie ich mieszkańców 107 respondentów zgłosiło taką formę współpracy. Forma współpracy sąsiedzkiej podawana jako inna odnosiła się zazwyczaj do bardziej ożywionych kontaktów towarzyskich i zanotowano ją głównie w Pychowicach, os. Łokietka i w Kobierzynie. Takie postawy sąsiedzkie mogą być typowe dla mieszkańców domów jednorodzinnych. W badaniach przeprowadzonych wśród mieszkańców różnych typów zabudowy w mieście, stwierdzono, że ponad połowa mieszkańców domów jednorodzinnych utrzymywało wyłącznie konwencjonalne kontakty z sąsiadami, a zaledwie około 15% badanych utrzymywało kontakty towarzyskie, co jednak i tak odbiega in plus w porównaniu z mieszkańcami zabudowy wielorodzinnej (Kaltenberg-Kwiatkowska 2002). Dodać należy, że częstotliwość, jakość i rodzaj kontaktów sąsiedzkich odzwierciedlających różnice struktury więzi sąsiedzkich zależne są też od rodzaju własności oraz czasu zamieszkiwania w danym miejscu. Rycina 5.2.2. Ocena form współdziałania sąsiedzkiego, wg dekad rozpoczęcia budowy osiedli Figure 5.2.2. Rating of neighbour co-operation, by the decade of suburb construction start Źródło', badania własne/ Source: author’s elaboration Generalnie, w odpowiedzi na wprost sformułowane pytanie o stopień zadowolenia z faktu zamieszkiwania w danym miejscu ponad 70% respondentów wybrało odpowiedź: zdecydowanie tak, co zresztą zgodne jest z wynikami podobnych badań socjologicznych (Frysztacki 1997), a także z wysoką oceną miejsca zamieszkania ogółem: 4,5-4,8 w poszczególnych suburbiach i wysokim odsetkiem respondentów wyrażających zadowolenie z faktu zamieszkiwania w nich (ryc. 5.2.3A). Wysoki stopień oceny swojego otoczenia potwierdza też niski odsetek osób (13,1%) wyrażających chęć zmiany miejsca zamieszkania (ryc. 5.2.3B), przy czym podawane motywy są bardzo zróżnicowane. Można jednak wyróżnić kilka dominujących przyczyn chęci ewentualnej przeprowadzki. Na pierwsze miejsce wysuwa się chęć przenosin bliżej centrum miasta, ze względu na łatwiejszy dostęp do placówek kulturalno-rozrywkowych i rozmaitych usług, drugie miejsce zajmują utrudnienia związane ze 108 Krakowskie suburbia i ich społeczność złym funkcjonowaniem komunikacji zbiorowej (dotyczy to zwłaszcza odpowiedzi respondentów ze Wzgórz Krzesławickich). Kolejna grupa motywów ewentualnej przeprowadzki obejmuje te związane z szeroko pojmowaną ekologią: czynnikami krajobrazowymi, klimatycznymi, chęcią bycia „bliżej natury”, przy czym około 1/3 podających taką odpowiedź respondentów chciałby się przenieść poza Kraków, ale w jego pobliże, a 2/3 -w góry lub nad morze, lecz zwykle na wieś dość odległą od dużego miasta. Trzecia najczęściej wymieniana grupa motywów obejmowała przyczyny wiążące się z pracą respondenta (celem przeprowadzki miało być inne miasto w Polsce lub nawet inny kraj) oraz z sentymentem odczuwanym do rodzinnych miejscowości. Najmniej liczna, ale jednak dość często się powtarzająca, była też przyczyna (wymieniana zwłaszcza przez respondentów mieszkających w zabudowie szeregowej typowej dla najmłodszych osiedli) o woli przeprowadzki do domu wolnostojącego, a z konkretnych lokalizacji w Krakowie najczęściej wymieniano Wolę Justowską. Rycina 5.2.3. Ocena badanych suburbiów dokonana przez ich mieszkańców, wg dekad rozpoczęcia budowy osiedli: A - ocena zadowolenia z miejsca zamieszkania, B - chęć zmiany miejsca zamieszkania Figure 5.2.3. Suburb rating by inhabitants, by the decade of suburb construction start: A - satisfaction with the place of living, B - willingness to move Źródło-, badania własne/ Source: author’s elaboration Jakość życia mieszkańców badanych suburbiów została też opisana przez ocenę kilkanastu sfer życia, a mianowicie: odczuwanej satysfakcji odnośnie do dzieci, posiadania przyjaciół, życia osobistego, miejsca zamieszkania, sąsiedztwa, pracy zawodowej, dbania o dom, warunków mieszkaniowych, wykształcenia, pozycji społecznej, zdrowia, samopoczucia 108a Rycina 5.2.4. Samoocena dziedzin życia respondentów: A - środowisko mieszkaniowe. B - życie osobiste. C - stan zdrowia, D - pozycja społeczno-ekonomiczna, E - czas wolny. F władza i polityka Figure 5.2.4. Self-assessment of different spheres of life: A dwelling environment, B personal life. C - health. D - socio-economic status, E - free-time, F - government and politics Źródło'. badania własne Source'. author's elaborations 5. Suburbia w Krakowie w ocenie ich mieszkańców 109 psychicznego, sposóbu spędzania wolnego czasu i jego ilości, sytuacji materialnej, realizacji zasad demokracji w Polsce i działania władz samorządowych. Respondenci, podobnie jak powyżej także dokonywali oceny tych aspektów swojego życia w skali od 1 do 5, przy czym 1 oznaczało niezadowolony/a, 2 - raczej niezadowolony/a, 3 - trudno ocenić, 4 - raczej zadowolony/a, 5 - zadowolony/a. Odpowiedzi badanych osób zagregowano tu do kilku zasadniczych dziedzin: środowiska mieszkaniowego, życia osobistego, stanu zdrowia, pozycji społeczno-ekonomicznej, czasu wolnego oraz władzy i polityki. W przypadku środowiska mieszkaniowego, na które składają się: miejsce zamieszkania, sąsiedztwo, dbanie o dom oraz warunki mieszkaniowe, zdecydowana większość respondentów ze wszystkich badanych osiedli wyraziła duży stopień satysfakcji: ogółem ponad 92% ankietowanych osób było zadowolonych i raczej zadowolonych (ryc. 5.2.4A), a średnia ocena mieści się w przedziale 4,48-4,67. Najniżej oceniali swe miejsce zamieszkania mieszkańcy osiedli z lat 70., zwłaszcza ci z Bieżanowa-Kolonii („tylko” 60% było bardzo zadowolonych), natomiast powyżej 90% takich odpowiedzi uzyskano w Pychowicach i Woli Justowskiej. Warunki mieszkaniowe najwyżej oceniła ludność osiedli z lat 60. i 90. (ponad 90%), zresztą obiektywnie były to domy o najwyższym standardzie, znacznie niżej natomiast owe warunki oceniali mieszkańcy osiedli z lat 70. (zwłaszcza zlokalizowanych w Nowej Hucie: 76% na poziomie zadowolonych, ale także np. w Złocieniu, osiedlu z końca lat 90. 67,5% zadowolonych). Ogólna ocena warunków mieszkaniowych była bardzo wysoka, bowiem wynosiła średnio 4,66 i była najwyższa wśród całego Krakowa, bowiem np. w mieście centralnym wystawiono ocenę 3,9-4,3 (Weintritt 1999). Zastanawia wyraźnie niższa - rzędu 46-70% - ocena zadowolenia z sąsiadów, przy czym najmniej (ok. 46% zadowolonych z sąsiadów respondentów mieszka w osiedlach z lat 70). Podobny fakt odnotowano zresztą w przypadku rozmaitych badań, gdzie właśnie ocena sąsiadów jest najczęściej najniższa spośród wszystkich dziedzin określających środowisko mieszkaniowe, a co (być może) wiąże się z tym, że tylko ten składnik oceny dotyczy ludzi. Przytaczane tu oceny są np. zgodne z wynikami badań dla Łodzi (Kaczmarek 1996), gdzie najwyższy odsetek respondentów określiło rejon domów jednorodzinnych o wyższym standardzie (Julianów) zlokalizowanych niedaleko od centrum jako najbardziej pożądane miejsce zamieszkania. Rozwój budownictwa jednorodzinnego i pewną „modę” na zamieszkiwanie w takich osiedlach zauważono także w innych rejonach Polski (por. podrozdział 2.1; Gawlikowska-Hueckel, Umiński 1999, Cendrowska 1998). Odnośnie „dbania o dom” respondenci zapewne chcieliby więcej czasu poświęcać swym domom i ich otoczeniu, ponieważ prawie we wszystkich suburbiach zadowolonych z tej sfery życia było około 60-65% spośród badanych osób. W odniesieniu do życia osobistego (pod tym określeniem zawarto zadowolenie z dzieci, życia osobistego i posiadania przyjaciół) odsetek zadowolonych respondentów wahał się w osiedlach poszczególnych generacji w granicach 75-82%, a niezadowolonych i raczej niezadowolonych było zaledwie 0-2,5% (ryc. 5.2.4B). Między osiedlami nie było pod tym względem praktycznie żadnych różnic, a porównanie z różnymi obszarami regionu miejskiego pozwala na stwierdzenie, że większość mieszkańców Krakowa (a nawet wielu podkrakowskich wsi) jest zadowolona z jakości utrzymywanych kontaktów towarzyskich i swojego życia osobistego, co m.in. potwierdza tezę o powszechności i gęstości stosunków społecznych utrzymywanych przez mieszkańców Krakowa z rodziną (Frysztacki 1997). Stan swego zdrowia fizycznego i psychicznego mieszkańcy badanych osiedli ocenili raczej jako dobry, bowiem średnia ocena wynosiła 4,26, wahając się od 4,04 w suburbiach najstarszych, do 4,32 w najmłodszych. Odsetek zadowolonych wahał się zaś w granicach od 51,04% w osiedlach najstarszych do 61,82% w tych z pierwszej połowy lat 90., a udział raczej zadowolonych -26,04% do 29,34% (ryc. 5.2.4C). Zauważalny jest związek deklarowanego stanu zdrowia 110 Krakowskie suburbia i ich społeczność z okresem powstania danego osiedla, co pośrednio wiąże się z wiekiem jego mieszkańców. Znacznie lepsza jest przy tym ogólna ocena samopoczucia psychicznego niż fizycznego, zwłaszcza w najstarszych suburbiach. Nowsze badania dowodzą, iż obecnie w Polsce wzrasta świadomość znaczenia dbania o zdrowie, zwłaszcza wśród tzw. nowej klasy średniej (Ostrowska 1999a; 1999b), licznie przecież reprezentowanej w nowszych suburbiach. Z drugiej strony właśnie ta grupa jest w dużym stopniu narażona na współczesne choroby cywilizacyjne, związane z przepracowaniem i stresem, co może wpływać na niższą ocenę własnego stanu zdrowia przez respondentów - niedobrze oceniło go aż blisko 10% respondentów. Stopień zadowolenia z pozycji społeczno-ekonomicznej, na którą składają się wykształcenie, praca zawodowa, sytuacja materialna i status społeczny był w badanej populacji dość wysoki. Większość - 70-85% ankietowanych ogółem miała wysokie poczucie własnej wartości, bowiem ogółem wyraziła satysfakcję, np. około połowa respondentów była zadowolona ze swojej pozycji społeczno-ekonomicznej, przy czym około 15% respondentów trudno było to ocenić (ryc. 5.2.4D). W zakresie oceny tej dziedziny życia występują większe różnice w obrębie badanych osiedli, obserwowana jest bowiem wyraźna zależność między wiekiem osiedla a gorszym postrzeganiem własnej sytuacji materialnej. Ocena ta była tym wyższa im nowsze było osiedle (odsetek osób zadowolonych w granicach od 25 do 40%), choć obiektywnie ogółem wszyscy niemal respondenci zaliczali się do dobrze sytuowanych. Znacznie wyżej oceniana była ich pozycja społeczna (77-90% zadowolonych z niej respondentów), a najlepiej wykształcenie (85-70%), co zresztą zgodne jest z faktycznym poziomem wykształcenia respondentów. Obecnie wykształcenie coraz szerzej łączy się ze statusem społeczno-ekonomicznym, nabierając w znacznej mierze znaczenia instrumentalnego, staje się też jednym ze środków podnoszenia statusu materialnego (Sikorska 1999c). W ocenie pracy zawodowej obserwuje się duże zróżnicowanie: około połowy ankietowanych mieszkańców osiedli z lat 60. i 70. udzieliła odpowiedzi trudno ocenić, ponieważ nie prowadziła już czynnego życia zawodowego (wielu było emerytami lub rencistami). W pozostałych osiedlach aż 3/4 było usatysfakcjonowanych ze swojej pracy, a zdecydowanie niezadowolonych nie było w ogóle. Zgadza się to z wysoką pozycją zawodową jaką zajmują na ogół mieszkańcy badanych osiedli (zob. podrozdział 3.5). Generalnie samoocena dokonana w tej dziedzinie mieszkańców suburbiów była bardzo wysoka 4,15. Jest to wysoki wskaźnik w skali ogólnopolskiej, bowiem Polacy, w porównaniu z pozostałymi krajami Europy Środkowo-Wschodniej, na ogół łączą okres transformacji systemowej ze spadkiem swej pozycji społecznej, choć zarazem ocena awansu społecznego jest znacznie wyższa od oceny awansu materialnego (Beskid 1999c). Duże zróżnicowanie w ocenie statusu społecznego występuje w zakresie poszczególnych grup społeczno-zawodowych: wzrost notuje się wśród kadr kierowniczych, specjalistów i prywatnych przedsiębiorców, natomiast poczucie degradacji towarzyszy grupom emerytów i rencistów, robotników i bezrobotnych. W analizowanych suburbiach zbadano również stopień zadowolenia ich mieszkańców zarówno ze sposobu spędzania wolnego czasu, jak i jego ilości. Respondenci wystawili w tym zakresie ogółem jedną z niższych ocen, jeśli wziąć pod uwagę inne sfery życia. Dotyczyło to w głównej mierze ilości czasu jakim dysponują, nie pracując i nie zajmując się obowiązkami domowymi. Tylko w przypadku respondentów zamieszkujących suburbia z lat 80. średnia ocena sposobu spędzania czasu wolnego przekracza 4,0; mieszkańcy pozostałych osiedli oceniali tę dziedzinę na 3,64-3,92. W przypadku ilości czasu wolnego ogólne zadowolenie jest jednak małe - rzędu 24% ogółem, a odsetek zadowolonych i niezadowolonych z ilości czasu wolnego jest bardziej zbliżony, niż w innych dziedzinach życia - odpowiednio 29 i 19%. Ogółem, wyższe oceny przeważają, choć nieznacznie, w osiedlach młodszych, w tych też jest 5. Suburbia w Krakowie w ocenie ich mieszkańców 111 większy odsetek źle oceniających tę dziedzinę życia (ryc. 5.2.4E). Najbardziej uskarżali się na brak wolnego czasu mieszkańcy suburbiów z pierwszej połowy lat 90. - zadowolonych z jego ilości było tam niecałe 19% badanych osób. Nieco lepsza była ocena jego wykorzystywania: niezadowolonych było w tym przypadku tylko 7% respondentów, a zadowolonych - blisko 35%. Takie wyniki związane są niewątpliwie z ogólnie znanym stylem życia lepiej sytuowanych przedstawicieli klasy średniej, w których bilansie czasowym sprawy zawodowe zajmują zazwyczaj ważne miejsce w codziennym życiu i są bardziej absorbujące niż w przypadku przedstawicieli innych grup społeczno-zawodowych. Należy też dodać, że ogół ludności Krakowa równie silnie odczuwa brak wolnego czasu, choć np. mieszkańcy centrum mają go - we własnej ocenie - więcej (Weintritt 1999). Ostatnie z uwzględnionych tu zagadnień dotyczy oceny działania władz samorządowych i politycznych, przy czym nie była to bynajmniej ocena konkretnych ugrupowań politycznych lub polityków. Ocena tej dziedziny życia, w której bezpośrednio najmniej można zmienić lub ingerować w jakieś działania - pomimo istnienia w Polsce od 10 lat (licząc do daty przeprowadzania badań) demokratycznego ustroju - wypadła zdecydowanie najgorzej. Zaledwie 9% respondentów ogółem było zadowolonych z realizacji szeroko pojętych zasad demokracji, a tylko niespełna 4% - z działania władz samorządowych. W osiedlach poszczególnych generacji ogólnie zadowolonych z tej dziedziny było zaś od 4,5% do 7,5%, przy czym im osiedle było młodsze tym było tam mniej zadowolonych w tym zakresie mieszkańców. Dziwić może wysoki odsetek ankietowanych, którym trudno było ocenić tę dziedzinę (zwłaszcza funkcjonowanie samorządu). Blisko połowa respondentów we wszystkich osiedlach odpowiedziała trudno ocenić. Świadczy to, że władze samorządowe i ich działalność są bardzo słabo lub w ogóle nie dostrzegane wśród mieszkańców suburbiów. Przy rozpatrywaniu zagadnienia oceny suburbiów przez mieszkańców w krajach wysoko rozwiniętych dość dużą rangę mają też pewne aspekty, które w większości miast polskich nie występują. W Stanach Zjednoczonych, gdzie suburbia zazwyczaj posiadają niezależność administracyjną, duże znaczenie dla działalności władz samorządowych (a ściśle dla możliwości zdobywania środków finansowych wspierających rozwój danej jednostki, głównie poprzez system podatkowy) ma percepcja społeczna poszczególnych suburbiów, w tym między innymi ocena stanu lokalnych usług, handlu, szkół itp. Ważne jest przy tym zdanie mieszkańców: poprzez ich opinie kształtuje się obraz określonego obszaru suburbialnego u potencjalnych inwestorów, a to warunkuje dopływ środków z zewnątrz. Sami mieszkańcy źle oceniający funkcjonalność miejsca zamieszkania w większym stopniu są skłonni przeznaczać większe sumy na poprawę infrastruktury społecznej (Baldassare, Wilson 1996). W ogólnej ocenie suburbiów nie bez znaczenia może być też fakt posiadania domu jednorodzinnego. W warunkach uprzedniego systemu politycznego było to czasem utrudnione, ale zarazem pożądane (Więcław 1999), obecnie zaś swoją dzielnicę ocenia się jako lepszą, bo to między innymi może świadczyć o słuszności decyzji o budowie bądź zakupie domu. Potwierdzają taki wniosek wyniki badań - np. w Budapeszcie, gdzie ponad 20% mieszkańców suburbiów objętych badaniami, określiło jako motyw wyboru miejsca zamieszkania samą chęć posiadania własnego domu jednorodzinnego, a równocześnie była to też przyczyna wysokiej oceny powstających suburbiów (Kok, Koväcs 1999). Podobnie zmienił się w latach 90. XX w., w okresie dużych transformacji ustrojowych stosunek do własności w Słowenii i Estonii (Mandic, Clapham 1996; Sailer-Fliege 1997). Ocena miejsca zamieszkania przez mieszkańców danego obszaru ważna jest w działaniach mających na celu zachowanie lub zmianę formy architektonicznej zabudowy nawet całych zespołów osiedlowych. Prace takie podejmowane są zwłaszcza w Wielkiej Brytanii, gdzie istnieje szeroko rozwinięty krajowy system kontrolowanego rozwoju i opieki nad obszarami zabudowanymi. Odnośne badania prowadzą 112 Krakowskie suburbia i ich społeczność zazwyczaj planiści, dla których opinie i oczekiwania mieszkańców są istotnym elementem w pracach nad kształtowaniem fizjonomii suburbiów, natomiast niewiele jest opracowań bardziej naukowych, zwłaszcza geograficznych (Larkham 1999). W realiach krakowskich osiedli suburbialnych ocena wystawiana przez mieszkańców nie jest jednak praktycznie w żaden sposób uwzględniana w działaniach planistów, zresztą obecnie nie mają już mocy prawnej dawne plany zagospodarowania przestrzennego. Reasumując rozważania na temat poziomu jakości życia mieszkańców badanych suburbiów, określonego poprzez dokonaną przez nich ocenę różnych jego sfer, można stwierdzić: ♦ ocena jakości życia ogółem była wysoka; ♦ niezbyt dobrze oceniana była dostępność do usług; ♦ młodsze osiedla gorzej wyposażone były w placówki usługowe; ♦ raczej źle oceniono funkcjonowanie komunikacji zbiorowej; ♦ bardzo dobrze postrzegano różne sfery prywatnego życia respondentów, zwłaszcza pozycję społeczną, poziom wykształcenia i życie osobiste; ♦ wysoki był odsetek osób niezadowolonych z działalności władz samorządowych, a także nie dostrzegających przejawów takiej działalności oraz skuteczności realizacji zasad demokracji w Polsce. 6. Zabudowa suburbiów 6.1. Fizjonomia zabudowy suburbialnej Dzielnice mieszkaniowe zajmują duże obszary w przestrzeni miejskiej, co związane jest oczywiście z podstawową funkcją miast, jaką stanowi funkcja mieszkaniowa. Jednak w odróżnieniu od całościowego modelu miasta, który od czasów Karty Ateńskiej ustabilizował się w sposób dosyć jednolity, powstają nieustannie nowe modele osiedli mieszkaniowo--usługowych (Goryński 1966). Najistotniejsza jest w owych modelach zależność między koncentracją (gęstością) zabudowy mieszkaniowej a stopniem centralizacji urządzeń usługowych. Istnieje kilka modeli zespołów mieszkalno-usługowych wyróżnionych ze względu na skrajne wartości koncentracji bądź dekoncentracji gęstości zabudowy i usług -w ich fizjonomii przekłada się to na typ budownictwa jedno- lub wielorodzinnego (Goryński 1966). Badane suburbia krakowskie, zarówno najstarsze i najmłodsze (fot. 6.1.1 A i B) zbliżone są najbardziej do tzw. modelu M