UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI W KRAKOWIE Wydział Geografii i Geologii Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Edward Adam Wlazło PRZESTRZENNE I CZASOWE ZRÓŻNICOWANIE PRZESTĘPCZOŚCI W TATRZAŃSKIM PARKU NARODOWYM Rozprawa doktorska Rozprawa doktorska wykonana pod opieką dr hab. Jarosława Balona, prof. UJ i dr Roberta Guzika w Zakładzie Geografii Fizycznej Instututu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Kraków 2020 Mojej wspaniałej rodzinie Podziękowania Niniejsza praca przedstawia przestrzenne i czasowe zróżnicowanie przestępczości w Tatrzańskim Parku Narodowym, napisanej w Instytutcie Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Nie mogłaby powstać, gdyby nie pomoc i wsparcie wielu osób, którym pragnę w tym miejscu bardzo podziękować. Serdecznie dziękuję mojemu promotorowi Panu dr. hab. Jarosławowi Balonowi, prof. UJ i promotorowi pomocniczemu Panu dr. Robertowi Guzikowi oraz koleżankom i kolegom z Zakładu Geografii Fizycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego, za życzliwość i cenne wskazówki udzielane w trakcie pisania pracy. Bardzo dziękuję Pani mgr Renacie Kowalskiej z Tatrzańskiego Parku Narodowego, Panu mgr inż. Marcinowi Doleżuchowiczowi z Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie, Panu st. strażnikowi mgr inż. Michałowi Brosiowi ze Straży Parku Tatrzańskiego Parku Narodowego (TPN) i Panu Mark Pita Komendantowi Rangersów z Rocky Mountain National Park (RMNP) w Colorado USA, za pomoc w prowadzonych badaniach na terenie TPN i RMNP. Pragnę podziękować również moim synom, nadkomisarzowi mgr Norbertowi Wlazło Naczelnikowi Wydziału Prewencji Komendy Miejskiej Policji w Dąbrowie Górniczej i sierż. sztab. mgr Arturowi Wlazło z Wydziału Kryminalnego Komendy Powiatowej Policji w Zakopanem, którzy przez cały okres badań i pisania pracy służyli mi pomocą. Szczególne podziękowania składam mojej Żonie Elżbiecie za nieustające wsparcie i motywację przez okres studiów doktoranckich. Edward Adam Wlazło Spis treści Spis treści............................................................................................................................................ 4 1. Wstęp ............................................................................................................................................. 8 1.1. Wprowadzenie ........................................................................................................................ 8 1.2. Cel, zakres i układ pracy ........................................................................................................ 10 1.3. Metody badao i źródła danych ............................................................................................. 11 1.4. Podstawy teoretyczne pracy: geografia przestępczości, metody badao .............................. 14 1.5. Literatura i pozostałe źródła odnoszące się do działalności Straży Parku ............................ 17 1.6. Podstawowe ustalenia terminologiczne związane z przestępczością .................................. 20 2. Rys historyczny straży tatrzaoskiej ............................................................................................... 24 2.1. Pierwsi strażnicy .................................................................................................................... 24 2.2. Straż Myśliwska 1866-1873 .................................................................................................. 25 2.3. Straż Tatrzaoska 1874-1880 i Straż Górska 1880-1917......................................................... 27 2.4. Straż Łowiecka, okres międzywojenny 1928-1930 ............................................................... 29 2.5. Straż Wysokogórska 1964-1977 ............................................................................................ 30 2.6. Straż Ochrony Przyrody (SOP - służba społeczna) ................................................................. 31 2.7. Straż Leśna Tatrzaoskiego Parku Narodowego 1978-1991 ................................................... 32 3. Powstanie Straży Parku w Tatrzaoskim Parku Narodowym ......................................................... 34 3.1. Uprawnienia i zasady funkcjonowania Straży Parku ............................................................ 35 3.2. Logo i wymagane dokumenty ............................................................................................... 38 3.3. Współpraca Straży Parku z Policją i innymi służbami ........................................................... 42 3.4. Szkolenia Straży Parku .......................................................................................................... 44 3.5. Wyposażenie służbowe Straży Parku .................................................................................... 46 3.6. Straż Tatrzaoskiego Parku Narodowego na tle służb Straży parków narodowych w Polsce 48 Źródło: opracowanie własne (stan na dzieo 31. VIII. 2020 r.) ..................................................... 50 3.7. Postępowanie w sprawach o popełnienie wykroczenia ....................................................... 50 3.8. Monitoring wizyjny terenu Tatrzaoskiego Parku Narodowego ............................................ 52 4. Walory przyrodnicze i turystyka w Tatrzaoskim Parku Narodowym i jego otoczeniu ................ 57 4.1. Tatrzaoski Park Narodowy: charakterystyka fizycznogeograficzna ...................................... 57 4.2. Przyroda nieożywiona ........................................................................................................... 61 4.3. Przyroda ożywiona ................................................................................................................ 63 4.4. Ruch turystyczny w Tatrach .................................................................................................. 66 4.5. Baza turystyczna w powiecie tatrzaoskim ............................................................................ 74 5. Ogólna charakterystyka i zmiennośd czasowa przestępczości na terenie Tatrzaoskiego Parku Narodowego w latach 2008-2018 .................................................................................................... 77 5.1 Kłusownictwo, ogólna charakterystyka ................................................................................. 78 5.1.1 Rozmieszczenie ............................................................................................................................. 81 5.1.2 Zmiennośd czasowa ...................................................................................................................... 83 5.2. Kradzież drewna .................................................................................................................... 85 5.2.1 Ogólna charakterystyka ................................................................................................................ 86 5.2.2 Rozmieszczenie ............................................................................................................................. 88 5.2.3 Zmiennośd czasowa ...................................................................................................................... 89 5.3 Przestępstwa pospolite .......................................................................................................... 92 6. Charakterystyka według typów wykroczeo na terenie Tatrzaoskiego Parku Narodowego w latach 2008 – 2018 ........................................................................................................................... 95 6.1. Przebywanie poza szlakiem na terenie Tatrzaoskiego PN .................................................... 97 6.2. Pozatrasowa jazda na nartach i snowboardzie na terenie Tatrzaoskiego PN .................... 100 6.3. Wjazd na teren Tatrzaoskiego PN ....................................................................................... 103 6.4. Wejście z psem na teren Tatrzaoskiego PN ........................................................................ 106 6. 5. Biwaki na terenie Tatrzaoskiego PN ................................................................................... 109 6.6. Zbieranie runa leśnego na terenie Tatrzaoskiego PN ......................................................... 112 6.7. Wjazd rowerem na teren Tatrzaoskiego PN ....................................................................... 114 6.8. Palenie ognisk i tytoniu na terenie Tatrzaoskiego PN ......................................................... 116 6.9. Wyrzucanie śmieci i zanieczyszczeo na terenie Tatrzaoskiego PN ..................................... 119 6.10. Dokarmianie dzikiej zwierzyny na terenie Tatrzaoskiego PN ........................................... 121 6.11. Eksploracja jaskio na terenie Tatrzaoskiego PN ................................................................ 124 6.12. Wspinaczka górska na terenie Tatrzaoskiego PN ............................................................. 126 6.13. Hałasowanie i płoszenie dzikiej zwierzyny na terenie Tatrzaoskiego PN ......................... 129 6.14. Bezprawna kąpiel w stawach na terenie Tatrzaoskiego PN .............................................. 131 6.15. Niszczenie gleby, sadzonek, drzewostanu, kosodrzewiny i runa leśnego na terenie Tatrzaoskiego PN ....................................................................................................................... 134 6.16. Inne wykroczenia popełnione na terenie Tatrzaoskiego PN............................................. 136 7. Charakterystyka obwodów i aspekty przestrzenne na terenie Tatrzaoskiego Parku Narodowego w latach 2008 - 2018 ...................................................................................................................... 139 7.1. Przestępstwa i wykroczenia popełnione w Obwodzie Ochronnym Morskie Oko w latach 2008 – 2018 ............................................................................................................................... 143 7.2. Przestępstwa i wykroczenia popełnione w Obwodzie Ochronnym Łysa Polana w latach 2008 – 2018 ............................................................................................................................... 147 7.3. Przestępstwa i wykroczenia popełnione w Obwodzie Ochronnym Zazadnia w latach 2008 – 2018 ........................................................................................................................................... 151 7.4. Przestępstwa i wykroczenia popełnione w Obwodzie Ochronnym Kośne Hamry w latach 2008 – 2018 ............................................................................................................................... 155 7.5. Przestępstwa i wykroczenia popełnione w Obwodzie Ochronnym Brzeziny w latach 2008 – 2018 ........................................................................................................................................... 158 7.6. Przestępstwa i wykroczenia popełnione w Obwodzie Ochronnym Gąsienicowa w latach 2008 – 2018 ............................................................................................................................... 161 7.7. Przestępstwa i wykroczenia popełnione w Obwodzie Ochronnym Kużnice w latach 2008 – 2018 ........................................................................................................................................... 165 7.8. Przestępstwa i wykroczenia popełnione w Obwodzie Ochronnym Strążyska w latach 2008 – 2018 ........................................................................................................................................... 169 7.9. Przestępstwa i wykroczenia popełnione w Obwodzie Ochronnym Kościeliska w latach 2008 – 2018 ........................................................................................................................................ 172 7.10. Przestępstwa i wykroczenia popełnione w Obwodzie Ochronnym Chochołowska w latach 2008 – 2018 ............................................................................................................................... 176 8. Zróżnicowanie czasowe i wysokościowe popełnionych wykroczeo na terenie Tatrzaoskiego PN ........................................................................................................................................................ 185 8.1 Zróżnicowanie czasowe ....................................................................................................... 185 8.2. Zróżnicowanie wysokościowe ............................................................................................. 188 9. Wykroczenia popełnione przez turystów zagranicznych na terenie Tatrzaoskiego Parku Narodowego w latach 2008 – 2018 ............................................................................................... 191 10. Współpraca Tatrzaoskiego Parku Narodowego z Parkiem Narodowym Gór Skalistych - Rocky Mountain National Park ................................................................................................................. 196 10.1. Historia i utworzenie Parku Narodowego Gór Skalistych (RMNP) ................................... 197 10.2. Walory turystyczne Parku Narodowego Gór Skalistych ................................................... 200 10.3. Najważniejsze regiony Parku Narodowego Gór Skalistych ............................................... 202 10.4. Straż Parku - US Park Ranger Parku Narodowego Gór Skalistych ..................................... 206 10.5. Wymagania National Park Service dla strażników Park Ranger w USA ............................ 207 10.6. Organy ścigania, uprawnienia US Park Ranger, kategorie przestępstw ........................... 216 10.7. Kategorie przestępstw federalnych, stanowych i lokalnych ujawnionych na terenie Rocky Mountain National Park ............................................................................................................. 219 10.8. Porównanie działania Straży Parku TPN, a US Park Ranger RMNP ................................... 225 10.9. Międzynarodowa Federacja Stażników Ochrony Przyrody (International Ranger Federation)................................................................................................................................. 230 11. Podsumowanie i wnioski .......................................................................................................... 233 12. Zalecenia praktyczne ................................................................................................................ 250 Bibliografia ..................................................................................................................................... 252 Publikacje w wydawnictwach i czasopismach ........................................................................... 252 Źródła internetowe .................................................................................................................... 275 AKTY PRAWNE ............................................................................................................................ 276 Ustawy .................................................................................................. Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. Rozporządzenia .................................................................................................................................... 276 Obwieszczenia ...................................................................................................................................... 279 Zarządzenia .......................................................................................................................................... 280 Wykaz aktów prawa europejskiego ........................................................................................... 280 Umowy Międzynarodowe .......................................................................................................... 281 Materiały Straży Parku TPN wykorzystane w pracy ................................................................... 282 Wykaz skrótów stosowanych w pracy ....................................................................................... 283 SPIS TABEL ...................................................................................................................................... 286 SPIS RYCIN ...................................................................................................................................... 288 SPIS FOTOGRAFII ............................................................................................................................ 291 Załączniki ........................................................................................................................................ 293 1. Wstęp 1.1. Wprowadzenie Odkąd Tatry zostały odkryte, przyciągają coraz większe rzesze osób podziwiających ich piękno. Wcześniej funkcjonujące na tych terenach górnictwo, hutnictwo, rabunkowa gospodarka leśna, kłusownictwo i nadmierny wypas owiec, zaczęły sprowadzać na Tatry niebezpieczeństwa zagrażające trwałości tatrzańskiej przyrody. Wiele zagrożeń dostrzeżono dopiero w drugiej połowie XIX wieku, niemniej zawsze znajdowali się ludzie, którym dobro Tatr leżało na sercu i starali się przeciwdziałać rabunkowej gospodarce i wszelkim przejawom łamania prawa w Tatrach. W związku z powyższym na przestrzeni lat na terenie Tatr i Podtatrza powstawały różne formacje mające za zadanie chronić tatrzańską przyrodę (Krupa 2013). Obszary górskie należą do najważniejszych regionów turystycznych na świecie. Swoją atrakcyjność zawdzięczają wysokim walorom przyrodniczym, krajobrazowym i kulturowym, umożliwiając uprawianie wielu form turystyki górskiej (Kurek 2004). Wysoka atrakcyjność Tatr skutkuje nagromadzeniem na relatywnie niewielkim obszarze wielkiej liczby odwiedzających. Pojawiają się też oczekiwania zaspakajania przez turystów, a także przez okolicznych mieszkańców, różnych potrzeb. Realizacja części z tych oczekiwań jest sprzeczna z przepisami ochrony przyrody na terenie Parku narodowego. Nie wszyscy też zdają sobie też sprawę z obowiązujących na obszarze Parku zasad. Wszystko to skutkuje, zarówno świadomym jak nieświadomym, łamaniem przepisów. Z jednej strony są to więc obszary niezwykle cenne przyrodniczo, a z drugiej poprzez bogactwo walorów, w tym niepowtarzalny krajobraz, stanowią popularny cel dla aktywności turystycznej, co wiąże się z olbrzymią presją człowieka wywieraną na te obszary. W pewnym stopniu jest to równoważone poprzez obejmowanie takich obszarów różnymi formami ochrony, z najwyższym jej stopniem w postaci parków narodowych (Mirek 1996). Polska jest krajem nizinnym, z niewielkim udziałem obszarów górskich, a Tatry to jedyne góry o charakterze alpejskim. Unikalność krajobrazowa i wysoka atrakcyjność przyrodnicza, kulturowa przekładają się na niezwykłą popularność Tatr dla różnych form turystyki i w efekcie jej masowość. Nie jest to zjawisko nowe, stąd pierwsze starania o powołanie rezerwatu, a następnie parku narodowego na tym obszarze przypadają już na koniec XIX, a sam Tatrzański Park Narodowy (TPN) funkcjonuje nieprzerwanie od 1954 roku. Funkcjonowanie TPN, ruch turystyczny na jego terenie są przedmiotem licznych analiz i studiów (Balon 2000, 2002, 2003; Hibner 2013; Chrobak, Zwijacz-Kozica 2015). Sferą względnie słabo zbadaną i opisaną, a niezwykle interesująca tak z perspektywy poznawczej jak i praktycznej są popełniane na terenie TPN przez turystów i mieszkańców wykroczenia i przestępstwa oraz w szerszym ujęciu funkcjonowanie Straży Parku, która jest służbą powołaną do przeciwdziałania, wykrywania i zwalczania takich niepożądanych zjawisk (Gorczyca, Krzemień 2002; Paulo, Gałaś, Mościcki 2002; Wala 2006; Fidelus 2008; Połtorzecki 2013; Miazek 2017). W parkach narodowych, zadania związane z ochroną mienia oraz zwalczaniem przestępstw i wykroczeń w zakresie ochrony przyrody, wykonują funkcjonariusze Straży Parku, wchodzący w skład Służby Parku Narodowego. Straż Parku to samodzielna jednostka organizacyjna wyspecjalizowana do zwalczania przestępstw i wykroczeń w zakresie ochrony przyrody (Broś 2017). Jej uprawnienia, polegające m.in. na legitymowaniu osób podejrzanych o popełnienie wykroczenia lub przestępstwa, kontroli dowodów wniesienia opłat za udostępnienia parku narodowego, zatrzymywania i kontroli środków transportu, zabezpieczania dowodów rzeczowych, określa ustawa o ochronie przyrody z dnia 16.04.2004 roku (art. 108 ust.1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody - tekst jedn. Dz. U. z 2015 r., poz. 1651 z późn. zm.), (Wlazło 2013). W polskich parkach narodowych do ochrony przyrody oraz zwalczania przestępstw i wykroczeń powołano Straż Parku, aby zapewnić ochronę i zapobiegać niekorzystnym zjawiskom na terenie Parku. Pomimo interesującej, zarówno z perspektywy poznawczej jak i praktycznej, tematyki oraz zakresu działalności służbowej Straży Parku jak dotąd nie była ona przedmiotem pogłębionych badań naukowych w związku z tym nie powstało zbyt wiele opracowań poświęconych problematyce działalności Straży. Co roku na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego notowany jest olbrzymi ruch turystyczny bliski czterem milionom odwiedzających. Jest to jeden z najczęściej odwiedzanych parków narodowych w Polsce, a zarazem jeden z najcenniejszych przyrodniczo obszarów o unikalnym w skali kraju krajobrazie. Jeśli uwzględnimy, że obrzeża Parku to teren intensywnie zagospodarowany z dużą liczbą mieszkańców i czasowo przebywających letników to dojdą kolejne wyzwania i typy wykroczeń. Rozpoznanie ich charakteru, struktury, uwarunkowań ma niezwykle istotny aspekt praktyczny nie tylko dla skutecznego działania Straży, ale w szerszym ujęciu dla ochrony przyrody w Tatrzańskim Parku Narodowym (Broś 2019). 1.2. Cel, zakres i układ pracy Celem niniejszej pracy jest zbadanie i przedstawienie przestrzennego i czasowego zróżnicowania przestępczości na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego. Dokonano tego na podstawie dokumentacji służbowej Straży Parku, która gromadzona była w latach 2008-2018 przez funkcjonariuszy Straży Parku Tatrzańskiego Parku Narodowego, w tym przez autora rozprawy doktorskiej oraz jego własnych obserwacji terenowych, a także nieustrukturyzowanych wywiadów z pracownikami służb i instytucji działających na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego a także w jego otoczeniu. Celem dodatkowym jest przedstawienie działania Straży Parku w szerszym kontekście wewnętrznych i zewnętrznych uwarunkowań, w tym o charakterze instytucjonalnym. Główne zagadnienia badawcze ujęto w formie następujących pytań badawczych: 1. Jakie było przestrzenne zróżnicowanie i struktura popełnianych przestępstw i wykroczeń na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego w latach 2008–2018? 2. Jakie było czasowe zróżnicowanie i struktura popełnianych przestępstw i wykroczeń na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego w latach 2008–2018? 3. Jak można poprawić skuteczność zwalczania przestępstw i wykroczeń przez Straż Parku na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego? 4. Jakie są różnice i podobieństwa w organizacji służb Straży Parku, a US Park Ranger oraz jakie dobre praktyki można wykorzystać w Tatrzańskim PN po odbytych szkoleniach w Rocky Mountain National Park? Ważnym argumentem podjęcia tej problematyki był brak dostatecznych badań odnośnie działalności Straży Parku. Wszelkie prace na ten temat powstały w okresie przedwojennym (Barabasz 1923; Domaniewski 1930) i w latach sprzed zmiany ustrojowej 1989 roku (Przerwa-Tetmajer 1984; Krzan 1985). Przedmiotem pracy jest przedstawienie zakresu działalności służbowej funkcjonariuszy Straży Parku przy współpracy z Policją, Strażą Graniczną, Strażą Leśną i ratownikami Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. W pracy został również przedstawiony sposób zwalczania wykroczeń i przestępstw na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego oraz współpraca ze strażnikami z Rocky Mountain National Park w USA (Schullery 2001; Wlazło 2013; Pita 2016). Zakres przestrzenny badań przedstawionych w pracy obejmuje obszar Tatrzańskiego Parku Narodowego oraz teren Rocky Mountain National Park w Estes Park w stanie Colorado w USA. Zakres czasowy przedstawionych w pracy badań obejmuje okres 2008-2018. Praca pisana jest z perspektywy działalności Straży Parku, stąd szczególną uwagę poświęcono warunkom pracy i relacjom, jakie zachodzą między badanym zjawiskiem przestępczości na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego a działalnością Straży Parku. Ponadto praca podejmuje problem określenia stopnia wpływu działalności Straży Parku na kształtowanie świadomości i postaw turystów, zwiedzających Tatry. W pracy przedstawiono również aktualne metody pracy stosowane przez strażników Straży Parku oraz zasady współpracy z innymi instytucjami, w tym m.in. z Policją, Strażą Graniczną, czy Strażą Leśną Lasów Państwowych. Niniejsza praca omawia również współpracę i wspólne szkolenia ze strażnikami Park Ranger z Rocky Mountain National Park w USA (Cheatham 2010; Ashton 2014; Pita 2013, 2014, 2015, 2016). Praca składa się z sześciu głównych części. W pierwszej przedstawiono cel i zakres pracy, określono metodę badań, dokonano przeglądu literatury dotyczącej problemów związanych z przestępczością. Cześć druga to rys historyczny straży tatrzańskiej. Część trzecia przedstawia powołanie Straży Parku w Tatrzańskim Parku Narodowym w Zakopanem. W części czwartej przedstawiono szczegółową charakterystykę Tatrzańskiego Parku Narodowego. W części piątej opisano czasowe i przestrzenne zróżnicowanie ujawnionych przestępstw, wykroczeń i pouczeń, które popełniono w Tatrzańskim Parku Narodowym. W ostatniej, szóstej części, opisano zakres współpracy pomiędzy Tatrzańskim Parkiem Narodowym, a Rocky Mountain National Park w Colorado oraz szczegółowo przedstawiono rodzaj popełnionych przestępstw federalnych i stanowych na terenie RMNP (Pita 2013, 2014). 1.3. Metody badań i źródła danych Gromadzone informacje z danych źródłowych można skwalifikować na dwa sposoby. Są to źródła jakościowe i ilościowe. Do źródeł jakościowych zaliczymy:  dane z książek służbowych,  dane z protokołów kontroli, notatek służbowych i urzędowych,  roczne analizy działalności Straży Parku,  opracowania zwarte w branżowych czasopismach oraz literaturze i prasie. Natomiast źródłami ilościowymi są:  ewidencja mandatów karnych (kredytowanych, gotówkowych i zaocznych),  ewidencja pouczeń (na zasadzie ar. 41 kodeksu wykroczeń),  liczba wejść na teren Parku. Głównym źródłem ewidencjonowania działalności funkcjonariuszy Straży Parku są książki służbowe strażników. Znajdują się w nich dzienne zapisy prowadzonych czynności, podjętych interwencji, patrolowanego terenu, obserwacji i godzin pracy. Kolejnym dokumentem jest ewidencja mandatów karnych i pouczeń nałożonych przez pracowników Straży Parku. Następnym źródłem są miesięczne plany służb, w których zawarte są informacje o wspólnych patrolach z innymi służbami oraz przeprowadzonych akcjach. Kolejnym źródłem jest dokumentacja Straży Parku, zalicza się do niej notatki służbowe i urzędowe, pisma wchodzące i wychodzące, rejestr spraw o wykroczenia, ewidencja mandatów karnych, Podstawowym materiałem źródłowym, na którym oparto przedstawione w pracy analizy są: raporty kwartalne, półroczne i roczne oraz notatki służbowe i urzędowe strażników Straży Parku, które powstawały po każdej interwencji lub patrolu. Patrole na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego wykonywane były regularnie w ciągu całej doby, a rozmieszczenie strażników w terenie było zgodne z przyjętym w 2011 r. regulaminem, zatwierdzonym przez dyrektora Parku oraz kwartalnymi i półrocznymi harmonogramami dyżurów. Służba pełniona była w ośmiu lub dwunastogodzinnym systemie, w zależności od przewidywanego rodzaju prewencji. W okresie wiosennym strażnicy Straży Parku każdego dnia wykonywali co najmniej dwa patrole piesze i jeden zmotoryzowany, w godzinach rannych, popołudniowych i wieczornych. Latem, w ciągu dnia strażnicy częściej patrolowali pieszo wyższe partie gór, a w nocy pełnili patrole zmotoryzowane po wewnętrznych drogach Parku. Z kolei jesienią, kiedy odbywało się rykowisko jeleni oraz ruja kozic, Straż Parku częściej pozostawała bezpośrednio w terenie, zwłaszcza w godzinach nocnych i porannych, kiedy to zwierzęta były najaktywniejsze, a tym samym stanowiły łatwy cel dla kłusowników. W porze zalegania pokrywy śnieżnej strażnicy skupiali się na patrolowaniu szlaków udostępnionych dla narciarstwa skiturowego oraz wyznaczonych na obszarze Parku tras narciarskich. W okresie zimowym ponad 70% patroli strażnicy Straży Parku pełnili przy wykorzystaniu nart, rakiet śnieżnych i skuterów śnieżnych. Rodzaj i czas pełnionych patroli jest również uzależniony od miesięcznych planów współpracy z Komendą Powiatową Policji w Zakopanem, Placówką Straży Granicznej Karpackiego Oddziału w Zakopanem, Strażą Leśną LP Nadleśnictwa Nowy Targ i ratownikami TOPR. Według tych dokumentów strażnicy Straży Parku są zobligowani do pełnienia dwa razy na tydzień wspólnych patroli z innymi służbami porządkowymi, które wspierają ich w zwalczaniu wykroczeń i przestępstw w Tatrach i wspólnie dbają o bezpieczeństwo turystów. Po każdorazowej takiej służbie sporządzane są dodatkowe raporty, które trafiają do obu instytucji (Wlazło 2013; Broś 2017). Materiały prezentowane w pracy, dotyczą przestępstw i wykroczeń, których katalog obejmuje m.in.: nielegalny wyręb i kradzież drewna, bezprawne wjazdy na teren parku, przebywanie poza wyznaczonymi szlakami turystycznymi, akty wandalizmu, nielegalnego biwakowania, bezprawnej wspinaczki górskiej i eksploracji jaskiń, niszczenie miejsc sakralnych, kłusownictwo oraz wielu innych negatywnych zjawisk. Dla materiałów tych, oprócz przytoczenia konkretnych przykładów, wykonano analizę wykroczeń przestępstw oraz oceny skuteczności działania Straży Parku w najbardziej istotnych przypadkach łamania prawa, tj. kłusownictwa i kradzieży drewna (Wlazło 2014, 2015; Broś 2019). Szersza dyskusja pojęć odnośnie wykroczeń i przestępstw jest zawarta w końcowej części tego rozdziału. Ponadto korzystano z Analizy działalności Tatrzańskiego Parku Narodowego w latach 2008 - 2018. Zawierają one rozdział sprawozdawczy dotyczący Straży Parku, w którym zawarte są dane statystyczne z całego roku, opisujące ustawowe działania funkcjonariuszy Straży Parku - Tatrzańskiego Parku Narodowego. W pracy posłużono się metodą analizy statystycznej. Biorąc pod uwagę źródła ewidencyjne możemy określić parametry, jakie nas interesują tj:  miejsce i czas podjęcia interwencji,  powód podjęcia interwencji,  sposób jej zakończenia. Analizie poddano wszystkie przestępstwa karne, wykroczenia - nałożone mandaty karne kredytowane, gotówkowe i zaoczne oraz zastosowane pouczenia w latach 2008 -2018 na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego w Zakopanem. Wszystkim przestępstwom karnym, wykroczeniom i pouczeniom przypisano miejsce przestrzenne i czas popełnienia czynu. W ramach badań geograficznych niniejsza praca czerpie z dorobku i wpisuje się w dwa nurty badań: geografii przestępczości oraz geografii turyzmu – analizując zjawisko przestępczości, w dużym stopniu związane z ruchem turystycznym na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego i Rocky Mountain National Park w Colorado. Przestrzenny zasięg popełnionych przestępstw i wykroczeń na terenie siostrzanych Parków Narodowych w Polsce i USA wyznaczają ich granice. Końcowy kształt niniejszej pracy, jest wynikiem wielu spotkań i dyskusji prowadzonych w gronie doktorantów i pracowników naukowych Zakładu Geografii Fizycznej Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz w gronie pracowników Tatrzańskiego Parku Narodowego oraz działających na terenie TPN innych służb (TOPR, Policja, Polskie Koleje Linowe). Istotne miejsce w pracy zajmuje porównanie działalności Straży Parku TPN z odpowiadającą jej służbą w Rocky Mountain National Park, z którym TPN łączy porozumienie o współpracy i wymianie doświadczeń. Poza celem poznawczym służy to także poznaniu dobrych praktyk, które mogłyby być przeniesione do Polski. Ta część pracy oparta jest na analizie materiałów źródłowych oraz na przeprowadzonych przez autora badaniach terenowych, które prowadzone były w 2014 r. podczas dwumiesięcznego pobytu służbowego w USA, w ramach wzajemnej współpracy i wymiany strażników, pomiędzy Tatrzańskim Parkiem Narodowym, a Rocky Mountain National Park. Kolejny wyjazd do USA miał miejsce w 2015 r. Przez okres jednego miesiąca, autor zbierał materiały do pracy doktorskiej przy wsparciu i pomocy Szefa Park Ranger Mark Pita i podległych mu rangersów z Estes Park w Colorado. 1.4. Podstawy teoretyczne pracy: geografia przestępczości, metody badań W ramach badań geograficznych niniejsza praca czerpie z dorobku i wpisuje się w dwa nurty badań: geografii przestępczości oraz geografii turyzmu – analizując zjawisko przestępczości, w dużym stopniu związane z ruchem turystycznym na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego i Rocky Mountain National Park w Colorado. We współczesnej geografii badania z zakresu geografii przestępczości są podejmowane stosunkowo rzadko, a ich zaawansowanie nie jest współmierne do problemów związanych z ochroną przyrody (fauny i flory), środowiska i ekologii. Podjęte w niniejszej pracy badania przestępczości na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego i Rocky Mountain National Park w USA są próbą kompleksowego ujęcia tego problemu na terenach chronionych przyrodniczo. Zgodnie z definicją zawartą w The Dictionary of Human Geography geografia przestępczości to: „subdyscyplina skupiona wokół rozumienia interakcji między przestępczością, przestrzenią i społeczeństwem poprzez analizy dotyczące przestępstw, przestępców i skutków związanych z przestępczością (Johnston 2000; Leitner, Helbich 2015). Ponadto The Dictionary of Human Geography określił geografię przestępczości jako subdyscyplinę geografii społecznej (Gregory i in. 2009; Lebeau, Leitner 2011). Geografia przestępczości ma wymiar przestrzenny i czasowy, i zajmuje się właśnie przestrzennymi i czasowymi aspektami nierównomiernego rozmieszczenia przestępstw (Hołyst 2009; Kounadi, Leitner 2015). Zastosowanie metod badań geograficznych w badaniu przestępczości było stosowane już w XIX w., a potem przez przedstawicieli chicagowskiej szkoły ekologii miasta (Shaw and McKay 1942), ale rozwój przypada przede wszystkim na lata 60 i 70. XX wieku. Badania te ewoluowały od prostych ujęć kartograficzno-ekologicznych, gdzie nanoszono na mapy rozmieszczenie poszczególnych typów przestępstw i korelowano je z innymi zjawiskami społecznymi (bezrobocie, ubóstwo, struktury demograficzne, migracje itp.) (Herbert 1982; Kent, Leitner 2007). Po coraz bardziej zaawansowane studia wyjaśniające przestrzenne zachowania przestępców i ich percepcję (ujęcie behawioralne), czy też wyjaśnianie wpływu środowiska (fizycznego i społecznego) na zjawisko przestępczości w ramach nurtu kryminologii środowiskowej (Harries 1980; Davidson 1981; Evans i in. 1992). W latach 80. uwagę geografów przestępczości przyciągały także badania nad strachem przed przestępczością, a w tym kontekście także nierówności płci wobec tego zjawiska (Smith 1986; Kocher, Leitner 2015). Odrębnym nurtem były i są studia dotyczące działania policji i systemu penitencjarnego (Fyfe 1991; Yarwood 2007) oraz stosowania nowoczesnych technologii nadzoru i monitoringu w zapobieganiu przestępczości (Graham 1998; Koskela 2000; Marakmi, Wood 2014). Geografowie podejmują też badania nad aspektami przestępczości, bardziej odległymi od zainteresowań niniejszej pracy, ale dla porządku wartymi przedstawienia jak kwestie zorganizowanej przestępczości, w tym terroryzmu w skali globalnej (Hall 2010; Aas 2013) czy też zagadnienia wykluczenia społecznego, zmiany społecznej i podobnych tematów podejmowanych przez tzw. geografów radykalnych (Peet 1975; Howell 1998). Tak więc, jak przestawiono w tym krótkim przeglądzie, aktualnie w badaniach przestępczości geografia odgrywa znacznie większą rolę, aniżeli przedstawianie tylko na mapach zróżnicowania przestrzennego i czasowego liczby popełnianych przestępstw i wykroczeń. Jedną z ważnych przesłanek współczesnego rozwoju geografii przestępczości było zapewne pojawienie się na dużą skalę i użycie sprzętu komputerowego oraz ewolucji oprogramowania z zakresu GIS, wykorzystywanych w badaniach geograficznych i przyrodniczych (Helbich, Leitner 2011; Mordwa 2013). Wiąże się z tym też powszechne stosowanie przez służby zajmujące się zwalczaniem przestępczości (policja, firmy ochroniarskie) urządzeń GPS (geolokalizacja) a także programów GIS, co eliminuje jedną z podstawowych trudności w badaniach przestępczości, a mianowicie dostępność odpowiednich danych do analizy (Leitner, Binselam 1998). W Polsce geografia przestępczości rozwinęła się dopiero w ostatnich kilkunastu latach, niemniej z uwagi m.in. na bardzo słaby dostęp do danych, podejmowane studia w tym nurcie są nieliczne i w większości wypadków oparte są na badaniach pojedynczych miast lub osiedli mieszkaniowych. Ich przedmiotem jest analiza rozmieszczenia przestępczości, postrzegania przestępczości i poczucia strachu. Do najważniejszych prac w tym nurcie należą opracowania poświęcone geografii przestępczości w największych polskich miastach np. Łodzi (Mordwa 2003, 2010, 2013; Marcińczak, Siejkowska 2003, 2004), Krakowa (Kozimor, Mydel 1983; Guzik 2000a, 2000b), Poznania (Bogacka 2009, 2016), Warszawy (Bartnicki 1986, 1991), Gdańska (Wendt 2001). Studia obejmujące większy obszar niż miasto są podejmowane znacznie rzadziej, tutaj na wyróżnienie zasługują zwłaszcza prace E. Bogackiej (2012) oraz S. Mordwy (2012). Bardzo ciekawą i cenną pozycją jest praca T. Witesa (2019), który porządkuje i systematyzuje problematykę patologii społecznych z perspektywy badań geograficznych. Wcześniejszy brak takich prac mógł mieć wpływ na to, że we współczesnej geografii człowieka w Polsce, badania z zakresu geografii przestępczości były i są podejmowane zbyt rzadko, a tym bardziej ich zaawansowanie nie jest współmierne do problemów związanych z ochroną przyrody (fauny i flory), środowiska i ekologii. Podjęte w niniejszej pracy badania są próbą kompleksowego ujęcia tego problemu na terenach chronionych przyrodniczo i choć częściowego wypełnienia istniejącej luki, a zarazem zapoczątkowania naukowej dyskusji na temat badań przestępczości w obszarach chronionych. Odrębny nurt w badaniach przestępczości i literaturze naukowej w tym zakresie, a bardzo interesujący dla niniejszej pracy stanowią studia przestępczości związanej ze zjawiskiem turystyki (Alejziak 1995; Lisowska 2017). Obejmują one cały wachlarz zagadnień począwszy od wpływu turystyki na przestępczość w miejscach, dokąd przyjeżdżają turyści (Piżam 1982; Tarlow 2011) aż po wpływ przestępczości na percepcję bezpieczeństwa i jego wpływ na ruch turystyczny (Sönmers 1998; Pelfrey 2011). Wyniki badań prezentowanych w pracach tego nurtu są dość niejednoznaczne. Z jednej strony wskazują one, że tam gdzie dociera wielu turystów rośnie przestępczość, zwłaszcza kradzieże kieszonkowe, oszustwa ale z drugiej strony, zwłaszcza w krajach które stawiają na rozwój turystyki jako źródła swoich dochodów – destynacje turystyczne mogą być poprzez wzmożoną kontrolę miejscami bezpieczniejszymi niż inne nieturystyczne miejsca. Prace te wskazują na związek między wypoczynkiem, używkami a niepożądanymi zachowaniami które sprawiają, że turyści mogą nie tylko być ofiarami, ale także sprawcami przestępstw i wykroczeń. W ramach geografii przestępczości wykorzystywanych jest wiele metod badawczych właściwych dla nauk społecznych. Realizacja pracy wiązała się przede wszystkim z zastosowaniem metod analizy przestrzennej oraz analizy statystycznej dla określenia czasowego i przestrzennego zróżnicowania przestępczości popełnionej na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego w latach 2008-2018 i w Rocky Mountain National Park w okresie 2013-2016. W trakcie badań posługiwano się także szerokim instrumentarium metod obejmujących wywiad pogłębiony, obserwację terenową, analizę dokumentów, w tym fotografii (metody wizualne). Przedstawione wcześniej prace z zakresu geografii przestępczości miały na poniższą pracę wieloraki wpływ – począwszy od konstrukcji samego badania aż po interpretację wyników, przy czym największy wpływ, a zarazem związek z przedstawionymi w tej pracy badaniami mają ujęcia geografii przestępczości w nurcie podejść kartograficzno-ekologicznego oraz kryminologii środowiskowej (LeBeau, Leitner 2011). 1.5. Literatura i pozostałe źródła odnoszące się do działalności Straży Parku Literatura obejmująca zagadnienia zwalczania przestępczości w kontekście ochrony przyrody w Tatrzańskim Parku Narodowym nie jest zbyt obszerna. Nieliczne prace, które choć w niewielkim stopniu odnosiłyby się do zagadnień interesujących geografię przestępczości, poruszają przede wszystkim kwestię naruszeń przepisów prawa na terenach przyrodniczo cennych i ogólnie obszarach chronionych. Problematyka przestępczości w polskich parkach narodowych z roku na rok cieszy się coraz większym zainteresowaniem (Wlazło 2013, 2015; Broś 2017), wśród badaczy, ale także interesują się nią instytucje państwowe, stowarzyszenia i grupy ekologiczne oraz osoby prywatne. Do najważniejszych prac dotyczących współczesnej działalności Straży Parku Tatrzańskiego Parku Narodowego i zwalczania przez nią przestępstw i wykroczeń w Parku należą opracowania: (Jodłowski 2014; Zięba i in. 2014; Krzeptowski-Sabała, Wlazło 2014; Wlazło, Franczak i in. 2015; Wlazło, Doleżuchowicz 2015; Stolarczyk 2016). Tab. 1. Najważniejsze prace na temat ochrony przyrody i zwalczania przestępczości w Tatrach Opracowania odnoszące się do ochrony przyrody w Tatrach S. Barabasz (1932); P. Skawiński (1972); Z. Mirek (1985); Z. Krzan (1985); Z. Stecka (1986); Z. Krzan W. Siarzewski, P. Skawiński (1988); R. Olaczek, (1996); W. Radecki (2008); R. Stec (1986); J. Sommer J (1997); E. Symonides (2008); R. Stec (2013); R. Stec (2014; J. Bucińska, M. Niedziółka, R. Stec (2009); W. Radecki (2000); R. Olaczek (2002); M. Klimaszewski (1988); J. Kolowca (1957); H. Okarma (2013); Przyroda TPN (1996); B. Rakoczy (2009); S. Ciapała, P. Adamski, M. Bielański (2017); P. Adamski, S. Ciapała, M. Bielański (2017); M. Bielański, P. Adamski, S. Ciapała, M. Olewiński (2017); Prace dotyczące działalność strażników – kłusownictwo w Parkach Narodowych /TPN/ D. Bek (1899); S. Barabasz (1923); Z. Stecka (1986); R. Stec, (1985); A. Komar (1999); K. J. Świdzińska (2016); R. Stec (1997); Działalność Straży Ochrony Przyrody w Parkach Narodowych Cz. Łaszek (1987); R. Stec (2015); A. Kapel (1999); Straż Ochrony Przyrody-Dz.U.57.41.189 z 30 kwietnia 1957 r.; R. Stec (2015); A. Habuda (2014, 2018); Źródło: opracowanie własne. Najciekawsze prace, korespondujące z tematem niniejszej pracy, przedstawiono w tabeli 1. Należy również wspomnieć o pracach powstałych w okresie istnienia I Rzeczpospolitej, okresie zaboru austriackiego, w okresie przedwojennym i po drugiej wojnie światowej, do momentu upadku PRL. Niektóre prace dotyczyły rzeczywistości trudnej, kiedy Polska była pod zaborami, ale przyświecała im ta sama idea ochrony przyrody tatrzańskiej. W tym czasie pojawiły się opracowania bardzo krytycznie oceniające sprawę kłusowania przez mieszkańców Podhala na dziką zwierzynę, która praktycznie została doszczętnie wytępiona w Tatrach. Prace te były też czasami zbyt oszczędne w komentarzach, z uwagi na panujące warunki ekonomiczne i geopolityczne. Do najciekawszych opracowań z tego okresu należą dzieła: Klein 1827; Zejszner 1849, 1851; Tripplin 1856; Upomnienie Zakopianów i wszystkich Podhalanów, aby nie tępili świstaków i kóz 1865; Nowicki 1868, 1873, 1874; Świerz 1885; Jabłoński 1869; Eljasz-Radzikowski W. 1870; Eljasz-Radzikowski St. 1897; Chmielowski 1907; Domaniewski 1930; Hołub-Pacewiczowa 1931; Wodziczko 1932; Szafer 1936; Reychman 1946; Klimaszewski 1952; Nyka 1956; Paryski 1959, 1961, 1962; Kolowca 1962; Kronika TPN 1964, 1965; Zwoliński 1966; Zembrzuski 1967; Brzega 1969; Ostrowski 1974; Jelonek 1974; Skawiński 1973, 1982; Bartkowski 1974; Marchlewski 1974; Bieniek 1974; Studnicka 1974; Mielczarek 1984; Przerwa-Tetmajer 1984; Mielczarek, Krzan 1985; Krzan 1989; Sołowiej 1992; Pinkwart 2002; Roszkowski 2003; Baranowska-Janota 2008; Ślusarczyk 2009; Kotowski 2011; Pajorski 2018. Szersze omówienie najważniejszych prac znajduje się w rozdziale 2 niniejszej pracy. W wymienionych pracach szczególną uwagę przywiązywano do kwestii ochrony fauny i flory w Tatrach. Wielość prac w tym zakresie wiąże się bezpośrednio z działalnością, powołanego w 1954 roku, Tatrzańskiego Parku Narodowego, który prowadzi, wspiera i koordynuje liczne prace naukowe na tym polu. Tab. 2. Najważniejsze prace na temat ochrony przyrody, zwalczania przestępczości i współpracy RMNP z Tatrzaoskim Parkiem Narodowym Prace odnoszące się do wzajemnej współpracy RMNP z TPN J. Cheatham (2010); I. W. Ashton 2014); E. Wlazło (2013); Opracowania / statystyki dotyczące zwalczania przestępczości w RMNP W. R. McEwen and J. L. Wells (1970); J. Kyi (1976); U. S. General Accounting Office Report to Congress (1977); ); D. J. Jr. Tobin (1977); G. S. Muehleisen (1977); D. Verando (1980; I. W. Ashton (2013); M. Pita (2013, 2014, 2015, 2016); J. Svajda, S. Korony, I. Brighton, S. Esser, S. Ciapala (2016); Prace dotyczące ochrony przyrody w RMNP P. S. Corn, M. L. Jennings, E. Muths (1997); B. Baker, E. Hill. (2003); D. E. Salas, J. Stevens, K. Schulz (2005); P. Sobański (2006); M. Britten, E. W. Schweiger, B. Frakes, D. Manier, D. Pillmore (2007); G. Skrzypek, E. Skrzypek (2008); J. R. Barber, K. M. Fristrup, C. L. Brown, A. R. Hardy, L. M. Angeloni, K. R. Crooks (2009); J. S. Baron, K. E. Williams, M. Hartman (2010); D. M. Theobald, J. S. Baron, P. Newman, B. Noon, J. B. Norman III, I. Leinwand, S. E. Linn, R. Sherer, K. E. Williams, M. Hartman (2010a); A. Blotkamp, W. Boyd, D. Eury, S. J. Hollenhorst (2011); A. Blotkamp, W. Boyd, D. Eury, S. J. Hollenhorst (2011); B. Bobovski (2012); J. H. Pickering (2015; S. Silverthorn (2015); Prace dotyczące przepisów prawa federalnego, stanowego i lokalnego w USA H. M. Hart Jr (1954); S. D. O’Connor (1981); G. R. Shreve (1993); A. B. Morisson (1996); R. Tokarczyk (1996, 2009); G. Górski (2006); A. M. Ludwikowska, R. R. Ludwikowski (2008); T. F. Hogan (2010); L. N. Sacco, K. Finklea (2013); Źródło: opracowanie własne. Literatura i badania zagraniczne, odnoszące się do geografii przestępczości na terenie obszarów chronionych, dotyczą w większości terenów parków narodowych USA, Afryki oraz, Azji (Ford 2005; Hilborn i in. 2006; Jachmann 2008; Gandiwa i in. 2013; Moreto 2015; Moreto, Liemeux 2015; Phelps, Webb 2015; Kurland, Pires 2017). Literatura dotycząca tych parków skupia się przede wszystkim na kłusownictwie i handlu trofeami myśliwskimi, a więc, także poprzez inny kontekst instytucjonalny, w niewielkim stopniu może być wykorzystana do interpretacji i analizy wykroczeń i przestępstw w Tatrzańskim Parku Narodowym. O wiele bardziej przydatna jest dla niniejszej pracy literatura odnosząca się do parków narodowych w USA, a zwłaszcza do znajdującego się w orbicie bezpośrednich zainteresowań Rocky Mountain National Park – najważniejsze prace wymieniono w tabeli 2. Istotne dla niniejszej pracy są także wnioski wynikające ze studiów dotyczących metod sytuacyjnej prewencji przestępczości (Clarke 2009; Farell 2010) i ich skuteczności dla zapobiegania przestępczości w obszarach chronionych (Di Minin i in. 2013; Lemieux 2014). Zapobieganie przestępstwom i wykroczeniom może przybierać formy niesytuacyjne (np. edukacja) bądź sytuacyjne takie jak monitoring, grodzenie, informacja wizualna (np. tabliczki ostrzegawcze); obecność strażników itd. Podstawowym warunkiem opracowania skutecznej sytuacyjnej strategii prewencji jest przede wszystkim dokładne rozpoznanie zjawiska przestępczości na objętym strategią obszarze, a także wiedza na temat uwarunkowań i skutków. Przedstawione w niniejszej pracy analizy i wypływające z niej wnioski mogą być w przyszłości podstawą opracowania takiej strategii dla Tatrzańskiego Parku Narodowego, co jest jednym z celów i ambicji, które stoją za podjęciem tej pracy. 1.6. Podstawowe ustalenia terminologiczne związane z przestępczością W pracy posłużono się licznymi terminami dotyczącymi przestępczości, których objaśnienie jest konieczne dla przedstawienia pełnego zrozumienia zagadnienia, a także dla uniknięcia niejasności terminologicznych (Marek 2010). W celu ułatwienia odbioru treści pracy doktorskiej szczegółową terminologię, związaną z przestępczością i wykroczeniami przedstawiono w odpowiednich miejscach np. w tabelach związanych z kradzieżą drewna, kłusownictwem i katalogiem popełnionych wykroczeń. Tu zostaną omówione pojęcia podstawowe. Termin przestępstwo, bardzo często pojawiający się w różnych opracowaniach naukowych oraz statystykach, nie jest zdefiniowany w kodeksie karnym. Można go interpretować na podstawie przepisów kodeksu karnego (art. 1 § 1, 2 i 3 kk, art. 115 § 1 kk). Przestępstwem jest czyn zawiniony i społecznie szkodliwy (w stopniu większym niż znikomy), zabroniony pod groźbą kary przez obowiązującą ustawę karną opisującą jego znamiona (Gardocki 2013). Polski prawa karnego korzysta z tzw. materialno - formalnej definicji przestępstwa. Jej elementem materialnym jest społeczna szkodliwość, jej elementami formalnymi – cała reszta (czyn, bezprawność, wina), (Hołyst 2002, 2004; Melezini 2016). Zespoły ustawowych znamion tworzą typy przestępstw (jak np. znieważenie i kradzież leśna, etc.). Aby można mówić o odpowiedzialności karnej, sprawca musi wyczerpać wszystkie znamiona typu przestępstwa i musi zostać to udowodnione. Przestępstwo stwierdzone jest to zdarzenie, co do którego w zakończonym postępowaniu przygotowawczym (dochodzeniu karnym) stwierdzono, że jest przestępstwem. W przypadku, gdy w zakończonym postępowaniu stwierdzono, że zdarzenie nie miało znamion przestępstwa, nie podlega ono rejestracji statystycznej (Bojarski, Radecki 2005; Bojarski 2012, 2015). Podejrzanym jest osoba, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego (podstawa prawna: art. 71 kpk § 1). Za oskarżonego uważa się osobę, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osobę, co do której prokurator złożył wniosek wskazany w art. 335 § 1 lub wniosek o warunkowe umorzenie postępowania (podstawa prawna: art. 71 kpk § 2), (Kotowski 2004; J. Lewiński 2005). Wiktymologia jest nauką o wiktymizacji i ofiarach w kontekście funkcjonowania systemów wymiaru sprawiedliwości. Nauka o ofiarach przestępstw pojawiła się jako wynik kryminologicznych analiz dotyczących przestępstwa i jego sprawcy, (Falandysz 1979; Hołyst 2007, 2016). Pierwotnie badania nad przestępczością przyjmowały za prawidłowość to, że sprawca jest stroną aktywną przestępstwa, natomiast ofiara – stroną pasywną. Rozwój badań kryminologicznych dał podstawy do pytania, czy zawsze ofiara jest stroną pasywną w przestępstwie. Dało to początek naukowym badaniom problematyki roli ofiary w genezie przestępstwa, która stanowi podstawowy przedmiot zainteresowania wiktymologii. Prowadzone badania doprowadziły do ustaleń, że ofiara przestępstwa może mieć wpływ na tzw. powzięcie zamiaru przestępczego i realizację tego zamiaru. Pierwsze analizy wiktymologiczne dały podstawy do stwierdzenia, że ofiara może być w różnym stopniu stroną aktywną w przestępstwie. Podstawowym przedmiotem badań wiktymologii jest rola ofiary w genezie przestępstwa, potencjał wiktymogenny, typologia ofiar, kategorie zagrożeń, przeciwdziałanie zagrożeniom i prawa ofiar przestępstw (Bieńkowska 2000; Hołyst 2006; Kuć 2010). Ofiarą w rozumieniu Polskiej Karty Praw Ofiary jest osoba fizyczna, której dobro chronione zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Karta zalicza do ofiar także najbliższych takiej osoby. Ochrona przyrody to ogół działań zmierzających do zachowania w niezmiennym stanie przyrody ożywionej i nieożywionej oraz krajobrazu. Przewodnim celem ochrony przyrody jest utrzymanie stabilności ekosystemów i procesów ekologicznych, a także zachowanie różnorodności biologicznej. Za ofiarę w przypadku popełnionych przestępstw i wykroczeń przeciwko ochronie przyrody na terenie Parku jest przyroda. Ochrona przyrody to tym samym ochrona istniejących ekosystemów oraz zamieszkujących te ekosystemy gatunków roślin i zwierząt. Przyroda sama nie może się bronić i dlatego na terenie Parków Narodowych tę rolę pełnią ludzie czyli strażnicy Straży Parku. Wykroczeniem jest czyn społecznie szkodliwy (nawet w stopniu znikomym), zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5000 złotych lub nagany. Sprawca czynu zabronionego nie popełnia wykroczenia, jeżeli czyn jest niezawiniony (podstawa prawna: art. 1 § 2 kodeksu wykroczeń). Odpowiedzialności za wykroczenie odpowiada każdy, kto ukończył 17-sty rok życia. Odpowiedzialności podlegają czyny popełnione na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, na statku wodnym lub powietrznym, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej (Budyn-Kulik, Mozgawa 2009; Marek 2006, 2012). Odpowiedzialności podlega działanie umyślne lub nieumyślne, chyba że ustawa przewiduje odpowiedzialność tylko za działanie umyślne (Bojarski 2012, 2015; Grzegorczyk 2013). Karami za wykroczenia są:  kara nagany,  kara grzywny,  kara ograniczenia wolności,  kara aresztu. Kary za wykroczenia w postępowaniu mandatowym wymierzają wskazane ustawowo organy tj. Policja, Straż Graniczna, Żandarmeria Wojskowa, Straż Miejska i Gminna, Straż Parku, Straż Leśna, Straż Łowiecka, Straż Myśliwska i inne służby porządkowe, a nad tym postępowaniem kontrolę sprawują sądy. W pozostałych przypadkach kary za wykroczenia orzekają sądy (Gostyński 1987; Gensikowski, Daniluk 2016; Jakimiuk 2018). Obwinionym zgodnie z kodeksem postępowania w sprawach o wykroczenia to osoba, przeciwko której wniesiono wniosek o ukaranie w sprawie o wykroczenie. Od 2010 roku sprawy o popełnienie wykroczenia rozpatrywane są przez wydziały karne sądów rejonowych (podstawa prawna: art. 20 § 1, 2 i 3 kpow) (Kotowski 2009; Błaszczyk, Jankowski, Zbrojewska 2013). Środki oddziaływania społecznego oraz środki oddziaływania wychowawczego w prawie wykroczeń (podstawa prawna: art. 41 kodeksu wykroczeń). Środki oddziaływania wychowawczego stanowią swoisty instrument oddziaływania na sprawcę, charakterystyczny dla prawa wykroczeń. Kodeks wykroczeń przewiduje możliwość zastosowania tej instytucji w związku z przyjętymi założeniami, że czasem lepiej sprawcę wychować niż ukarać. Oznacza to, że organ, który stwierdził popełnienie wykroczenia może zaniechać wymierzenia kary na rzecz zastosowania:  pouczenia,  zwrócenia uwagi,  ostrzeżenia. bądź innych środków, jeżeli uzna, że te środki wystarczą do celów wychowawczych i sprawca nie popełni więcej tego wykroczenia. Jest to fakultatywne i zależne od oceny organu. Np. funkcjonariusz Straży Parku, który zauważa turystę, który nieświadomie zboczył ze znakowanego szlaku turystycznego w strefie ochrony ścisłej może go pouczyć o tym, iż jest to niewłaściwe i zabronione, jeżeli uzna, że spełni to swoją funkcję i sprawca zaniecha dalszej takiej działalności w przyszłości. W pracy termin przestępczość obejmuje zarówno przestępstwa jak też wykroczenia popełnione na terenie Parku w latach 2008-2018 (Wojciechowski 1999; Kurzępa 2008; Grudecki 2018). 2. Rys historyczny straży tatrzańskiej 2.1. Pierwsi strażnicy W wyniku intensywnego zaludnienia Podtatrza na przełomie XV i XVI w., spowodowanego głównie osadnictwem plemion pasterskich wędrujących wzdłuż Karpat, rozpoczął się proces intensywnej eksploracji zasobów naturalnych Tatr (Kolowca 1962; Siarzewski 2006). Wprawdzie trudne warunki przyrodnicze nie zachęcały przybyszów do stałego osadnictwa, ale otrzymanie przez nich korzystnych przywilejów i uprawnień nadawanych przez królów polskich pozwoliło im na wypas trzód na polanach i halach tatrzańskich, na pobieranie opału i budulca z lasów tatrzańskich (Pociask-Karteczka 2016). Zbierano również zioła lecznicze oraz intensywnie pozyskiwano zwierzynę, co było spowodowane koniecznością podejmowania działań umożliwiających przetrwanie trudnych warunków bytowych w terenie górzystym (Zejszner 1851; Eljasz-Radzikowski 1897). Angielski badacz Tatr Robert Townson, wspominał, że w 1793 r. w czasie pobytu w węgierskiej części Tatr, brał udział w polowaniu na niedźwiedzia. Podczas wyprawy na Łomnicę, dokąd prowadziło go dwóch łowców kozic, wędrowcy zastrzelili i upiekli świstaka. Pod koniec okresu istnienia I Rzeczpospolitej i w pierwszych latach zaboru austriackiego, na Podtatrzu nastąpiło rozluźnienie dyscypliny prawnej, co sprzyjało kłusownictwu. Na dziką zwierzynę polowano na terenie całych Tatr, a do najcenniejszych trofeów należały dwa charakterystyczne dla tych gór gatunki zwierząt: kozica i świstak, których tusze nadawały się do wszechstronnego użytku i tym samym ich sprzedaż przynosiła spore zyski (Cichocki 2000; Gąsienica-Byrcyn 2007, 2017). Wprawdzie rząd austriacki wprowadził ograniczenia polowań na terenie dóbr nowotarskich, które przejął po I rozbiorze Polski, a nawet początkowo w ogóle nie wydzierżawiał terenów do polowań, jednak kłusownictwo zbierało potężne żniwo (Bek 1899). Sytuacja pogorszyła się jeszcze bardziej około roku 1846, czyli po tzw. rzezi galicyjskiej. Ludność Podhala trudniła się wówczas kłusownictwem z powodu wielkiego głodu. O tych czasach pisano, że kto nie umiał polować, ten „ginął śmiercią głodową lub karłowaciał (Brzega 1969). Pierwszą osobą, która zwróciła uwagę na zły stan zwierzyny tatrzańskiej w pierwszej połowie XIX w. był leśniczy Franz Klein (Jabłoński 1869). Jego praca zatytułowana Kurze Beschreibung der Karpaten została przetłumaczona na język polski przez Stanisława Eljasza-Radzikowskiego dopiero 70 lat po wydaniu niemieckim. Klein pisał w niej, że w Tatrach jest bardzo mało kozic, świstaków, saren, wilków i głuszców, ale mimo jego licznych apeli sytuacja dzikiej zwierzyny w Tatrach nie uległa poprawie. Najbardziej znanymi strzelcami zakopiańskimi, którzy zawodowo trudnili się koziarstwem i świszczarstwem, byli Bartek Kasprzak i Jędrek Gąsienica ze Skibówki (Bek, 1899). Równie słynny był Łysy Janek z Jaworzyny Spiskiej, o którym mówiono, że sam jeden położył kilkaset kozic i świstaków (Bek 1899). Realne zagrożenie wyginięcia kozicy i świstaka wpłynęło na zdecydowane działania, głównie ze strony Maksymiliana Nowickiego oraz Eugeniusza Janoty, naukowców środowiska krakowskiego. Wspomniany już Wojciech Brzega pisał: „Nic też dziwnego, że Nowicki z przerażeniem patrzał na pustkę w górach i zupełny zanik kozic i świstaków (Brzega 1969). W Tatrach Polskich widziano konieczność utworzenia Straży Myśliwskiej. Powołanie jej w Tatrach dało początek służbom, które później funkcjonowały pod różnymi nazwami i pełnią swoje zadania po dzień dzisiejszy (Dabertowa, Gąsienica-Byrcyn 2002). 2.2. Straż Myśliwska 1866-1873 Prof. Maksymilian Nowicki i ks. Eugeniusz Janota byli niestrudzonymi orędownikami idei ochrony zwierząt w Tatrach. Podejmowali ten temat w czasie wykładów na uczelni, a przede wszystkim rozpowszechnili wśród ludu odezwę „Upomnienie Zakopianów i wszystkich Podhalanów, aby nie tępili świstaków i kóz (ryc. 1) (Radwańska-Paryska 1995; Zięba 2004). Zakopiańscy polowace, obok pochodzących z Kościeliska i Jurgowa, należeli wówczas do szczególnie zapalczywych koziarzy (Nowicki 1868). Ograniczenie ich działalności nastąpiło z chwilą podjęcia w 1865 r. wspomnianej akcji uświadamiającej na Podtatrzu, której celem było zwrócenie uwagi ludności podhalańskiej na sprawę ochrony zwierząt. Akcja ta prowadzona była przy współudziale władz administracyjnych i Kościoła. Z inicjatywy Nowickiego i Janoty, 6 października 1866 r. powstała pierwsza Straż Myśliwska do ochrony zwierzyny i walki z kłusownictwem. Pierwszymi strażnikami byli Maciej Gąsienica-Sieczka i Jędrzej Bachleda Wala (ryc. 2), którzy jako dawni skrytostrzelcy najlepiej wiedzieli, przed kim i w jaki sposób należy bronić zwierzęta tatrzańskie. Strażnicy po zaprzysiężeniu otrzymali legalnie broń palną-myśliwską, a ich utrzymanie finansowali m.in. Nowicki, Janota, hr. Włodzimierz Dzieduszycki i Schaitter z Rzeszowa, którzy na ten cel przeznaczyli 40 złotych reńskich (Bek 1899; Zwijacz-Kozica 2009; Gąsienica-Byrcyn 2012; Skrzydłowski 2013, 2017). Źródło: Ze zbiorów Ośrodka Dokumentacji Tatrzańskiej TPN. Ryc. 1. Pierwsza strona „Upomnienia Zakopianów i wszystkich Podhalanów, aby nie tępili świstaków i kóz autorstwa Eugeniusza Janoty, wydanego w roku 1865, nawołującego tatrzaoskich górali do zaprzestania polowao na kozice i świstaki. Od samego początku w sprawę ochrony kozic włączył się właściciel dóbr poroniańskich Adam Uznański, który sam nie polował nigdy i na polowania nie wyrażał zgody (Bek 1899). Inaczej widzieli sprawę Homolacsowie z Zakopanego, którzy wprawdzie na wniosek leśniczego Gustawa Fingera, dopłacali do utrzymania straży łowieckiej, ale sami z wielką namiętnością urządzali polowania (Paryski 1971; Szczepanek 2009; Gąsienica-Byrcyn 2017). Wynagrodzenie strażników w tamtym czasie było niskie, a praca niebezpieczna z uwagi na trudne warunki atmosferyczne i terenowe. Okres działalności Straży Myśliwskiej w Tatrach ocenia się bardzo dobrze. Wskazują na to przede wszystkim sprawozdania osób, które powołały tę służbę (Gąsienica-Byrcyn 2007). Maksymilian Nowicki i Eugeniusz Janota nie poprzestali jednak na utworzeniu Straży Myśliwskiej (ryc. 2). Ich zabiegi, starania i postulaty doprowadziły do uchwalenia 5 października 1869 r. na galicyjskim Sejmie Krajowym we Lwowie ustawy „względem zakazu łapania, wytępiania i sprzedawania zwierząt alpejskich właściwych Tatrom, świstaka i dzikich kóz (Pęksa 2003; Zwijacz-Kozica 2009; Gąsienica-Byrcyn 2012). Była to pierwsza na świecie parlamentarna ustawa o ochronie gatunkowej zwierząt (Myczkowski 1976). Ustawę podpisał 19 lipca 1869 r. cesarz Franciszek Józef, natomiast weszła ona w życie 21 sierpnia 1869 r. Od tego czasu wolno było karać osoby przyłapane na kłusownictwie w Tatrach. Trzeba dodać, że teren ustawy obejmował Królestwo Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskim, a zatem bez węgierskiej części Tatr. Ustawa głosiła: „Obowiązkiem straży tatrzańskiej będzie śledzenie kłusowników i podawanie spostrzeżonych przestępstw ustawy z d. 19 lipca 1869 r. do wiadomości władz publicznych i Towarzystwa (Tatrzańskiego) (Bek 1899). Za polowanie na świstaki i kozice, sprzedaż tych zwierząt lub sadła świstaczego nakładano karę grzywny w wysokości od 5 do 100 złotych reńskich, a w razie braku możliwości zapłaty, aresztowano kłusownika na czas od jednego do dwudziestu dni. Ryc. 2. Od lewej: Maciej Gąsienica Sieczka (1824-1897) i Jędrzej Bachleda Wala (1820-1896), początkowo zapaleni prześladowcy kozic i świstaków, którzy pod wpływem M. Nowickiego i E. Janoty stali się pierwszymi strażnikami i gorliwymi obroocami tych zwierząt Źródło: Ze zbiorów Ośrodka Dokumentacji Tatrzańskiej im. Zofii Radwańskiej-Paryskiej i Witolda H. Paryskiego TPN. 2.3. Straż Tatrzańska 1874-1880 i Straż Górska 1880-1917 W roku 1872 w wyniku zmiany ustawy nastąpiło przekwalifikowanie Straży Myśliwskiej na Straż Tatrzańską, która zyskała tym samym większy zakres obowiązków. Strażnicy od tej pory byli traktowani jako służba publiczna i mogli dokonywać aresztowań w określonych przez prawo przypadkach. Po zaprzysiężeniu strażnicy otrzymywali legitymację i oznakę służbową, co podkreślało publiczny charakter wykonywanych przez nich czynności. Powstałe w 1873 r. Towarzystwo Tatrzańskie wspierało działalność Straży i pomagało finansować strażników (Świerz 1885). Niespełna osiem lat później nastąpiła zmiana przepisów, która po raz kolejny skutkowała zmianą nazwy jednostki ochrony przyrody. Tym razem była to Straż Górska. W 1889 r., po dokonaniu zakupu części Tatr przez hrabiego Władysława Zamoyskiego, przekazano Straż pod władzę dworu zakopiańskiego. Po tej zmianie rola straży znacznie zmalała. Bywało tak, że jeden strażnik miał opłacaną służbę przez cały rok, a pozostali strażnicy pełnili ją czasowo od wiosny do jesieni. W tym okresie strażnicy tatrzańscy uczestniczyli również czynnie w słynnym sporze granicznym o Morskie Oko, kiedy to pilnowali granic przed pruskim księciem Christianem Hohenlohe, który rościł sobie prawa do tego obszaru. Straż Górską tworzyli początkowo M. Sieczka i J. Wala, a po ustąpieniu tego drugiego ze stanowiska, strażnikiem został Bartłomiej Obrochta, zwany Bartusiem. Był przewodnikiem tatrzańskim, i podobnie jak Maciej Gąsienica-Sieczka i Jędrzej Bachleda Wala, początkowo poznawał Tarty, zajmując się polowactwem. Służbę pełnił od 1886 r. do I wojny światowej. Obrochta jako strażnik angażował się czynnie w spór o przebieg granicy nad Morskim Okiem na przełomie XIX i XX w. Oprócz niego strażnikami byli Stanisław Gąsienica-Sobczak i Jan Gąsienica-Gronikowski. W 1886 roku Zakopane otrzymało status uzdrowiska klimatycznego. To sprawiło, że coraz więcej ludzi odkrywało Zakopane jako miejsce wypoczynku. Z chwilą doprowadzenia kolei do Zakopanego w 1899 r. ruch turystyczny w Tatrach zwiększył się jeszcze bardziej. Tym samym nałożone na strażników obowiązki okazały się być niewystarczające do ochrony przyrody tatrzańskiej. Dionizy Bek w 1899 r. podawał ciekawe w tym względzie informacje: „od lat kilku w dziwny sposób znikła straż tatrzańska i dzisiaj zupełnie nie istnieje. I choć Sejm nadal opłacał straż, a w sprawozdaniach Towarzystwa Tatrzańskiego istniał zapis o jej opłacaniu, to jednak fizycznie nikt kozic i świstaków nie chronił. „Koziarze umawiają się bez ukrywania na polowanie, a restauracyach zakopiańskich nie należy do rzadkości tak zwana w spisie potraw sarnina, której dostarczają biedne kozice (Bek 1899). W związku ze wzmożonym ruchem turystycznym zmieniły się źródła zagrożenia dla przyrody tatrzańskiej. Towarzystwo Tatrzańskie, które pełniło zwierzchnictwo nad strażą tatrzańską zrozumiało, że nadszedł czas na ochronę całego obszaru Tatr a nie jedynie wybranych gatunków zwierząt. Straż Górska funkcjonowała do 1917 r., choć w statucie Towarzystwa z 1911 r. nie ma już o niej wzmianki (Gąsienica-Byrcyn 2012). W związku z powyższym, w roku 1912 do życia powołano Sekcję Ochrony Tatr, której celem była ochrona krajobrazu i przyrody Tatr. W ramach sekcji powołano Ochotniczą Straż Górską, która była pierwszą społeczną służbą. Niestety formacja ta nie spełniała założonych planów, gdyż okres jej działalności przypadł na czas I wojny światowej. W górach ukrywali się wówczas dobrze uzbrojeni w broń palną dezerterzy, którzy polowali, aby przeżyć. W ten sposób został zaniedbany i zaprzepaszczony cały dorobek, który służył ratowaniu zagrożonych gatunków dzikiej zwierzyny (Bek 1899; Barabasz 1932; Stecka 1986). 2.4. Straż Łowiecka, okres międzywojenny 1928-1930 Po zakończeniu I wojny światowej podjęto natychmiastowe działania mające na celu poprawę sytuacji zwierzyny tatrzańskiej. Dużą rolę odegrała utworzona po śmierci hr. Władysława Zamoyskiego, Fundacja „Zakłady Kórnickie, która dbała o dobry stan przyrody tatrzańskiej. Przyczyniła się ona do utworzenia w Zakopanem Inspektoratu Ochrony Przyrody, który wspomagany był przez działania policji (Barabasz 1923). Sprawozdania z 1927 r. określały stan gospodarki łowieckiej jako rozpaczliwy (Domaniewski 1930). W 1928 r. powołano do życia Straż Łowiecką, która pełniła całoroczną służbę. Tereny należące do Zakładów Kórnickich podzielono na pięć rewirów i obsadzono je lojalnymi strażnikami (Gąsienica-Byrcyn 2018). Według sprawozdań strażnicy pracowali bardzo sumiennie i ograniczyli kłusownictwo w Tatrach. Ponadto wykonywali oni czynności ochronne dla przyrody tatrzańskiej oraz walczyli z wandalizmem (Domaniewski 1930); Gąsienica-Byrcyn 2018). Działalność Straży Łowieckiej została zakończona w październiku 1930 r., z uwagi na brak środków finansowych, z chwilą likwidacji Inspektoratu Ochrony Przyrody (Domaniewski 1930; Radwańska-Paryska 1995). Ostatecznie doceniono przydatność tej służby i czterech strażników zostało przyjętych przez Zarząd Dóbr Zakopane do pracy w charakterze gajowych - pracowników leśnych. Głównym zadaniem gajowych było strzeżenie zwierzyny, a wyjątkowo mieli być wykorzystywani do pełnienia funkcji związanych z gospodarką leśną. W okresie międzywojennym zaczęto prowadzić ewidencję stanu zwierzyny. Statystyki z tego okresu podają, że świstaków w 1928 r. było 50, a 1931 r. już 150 (Domaniewski 1930). W 1939 roku wybuchła II wojna światowa, a z nią szerzyły się zniszczenia Tatr Polskich, spowodowane głównie przez Niemców. Szczególnej dewastacji dokonywano przez wyrąb lasów tatrzańskich, oraz tępienie dzikiej zwierzyny przez kłusowników z Podhala. Zmieniły się jedynie metody polowań. Ponieważ Niemcy rekwirowali broń palną i surowo karali jej posiadanie, kłusownicy zaczęli używać sideł i żelaznych potrzasków (Gąsienica-Byrcyn 2018). Do zwierząt tatrzańskich polowali też sami Niemcy. Z około setki jeleni pozostało po wojnie kilkanaście sztuk. Wycinanie wielkich połaci leśnych skutkowało wpuszczeniem w głąb lasu wiatru, który z potężną siłą łamał na swej drodze kolejne drzewa, co powodowało z kolei zanikanie wody w źródłach i potokach. Po klęsce i odwrocie Niemców długo jeszcze trwało masowe niszczenie przyrody Tatr Polskich, kradzież drzewa, wypas nadmiernej liczby owiec (ponad 30 000). Dewastowano szkółki i młodniki leśne, wybijano granatami ryby w potokach i stawach tatrzańskich. Jeszcze w połowie lat pięćdziesiątych XX w. w Tatrach ukrywały się osoby poszukiwane przez Urząd Bezpieczeństwa i z racji ciągłego przebywania w ukryciu, oni również żywili się głównie mięsem zwierząt tatrzańskich. Nieuregulowana masowa turystyka, kierowana i uprawiana przez ignorantów w sprawach ochrony przyrody, stała się przyczyną wielorakich szkód: zrywanie roślin górskich, handel szarotkami, krokusami i zaśmiecanie Tatr, niszczenie ścieżek i stoków górskich, zanieczyszczanie potoków, źródeł i jezior. Stopniowo jednak nastąpiła pewna poprawa. Wielki Redyk na ziemie połemkowskie odciążył Tatry z nadmiaru owiec. Reforma rolna dała podstawę do upaństwowienia prywatnej własności leśnej (przeważnie rabunkowo eksploatowanej), ustawa o ochronie ryb ograniczyła ich masowe niszczenie. Dobry wpływ na przyrodę miała ustawa o ochronie gatunkowej roślin i zwierząt. Nadto szeroka propaganda ochrony przyrody wśród społeczeństwa i szkolenie przewodników tatrzańskich przyniosły widoczne rezultaty (Radwańska-Paryska, Paryski 1995). W 1949 roku obszar Tatr został wyłączony z terenów łowieckich (Gąsienica-Byrcyn 2018). Utworzenie Tatrzańskiego Parku Narodowego w 1955 r., znacząco poprawiło sytuację przyrody tatrzańskiej. Nowe wyzwania wiązały się przede wszystkim z gwałtownym rozwojem turystyki, zmianami własności i pasterskim wykorzystaniem hal oraz koniecznością ograniczenia szkodnictwa leśnego, jak też istniejącego kłusownictwa. Straż Łowiecka nie mogła w pełni angażować się w zadania interwencyjne, zwłaszcza w wyższych rejonach górskich. Uwagę jej skupiały pilne zadania hodowlane i ochronne w piętrach reglowych i kosodrzewiny. Konsekwencją było utworzenie w 1964 roku Straży Wysokogórskiej w ramach struktury organizacyjnej Parku. 2.5. Straż Wysokogórska 1964-1977 Straż Wysokogórska podlegała Leśniczemu do Spraw Ochrony Przyrody, funkcję tę pełnił Jerzy Zembrzuski. Służbę tę pełnili młodzi, zaangażowani pracownicy, którzy w późniejszym czasie wykorzystywali zdobyte doświadczenia na bardziej eksponowanych stanowiskach Parku. Pracownikami tymi byli: Bolesław Bukowski, Jan Chowaniec, Andrzej Kapłon, Władysław Król, Franciszek Łukaszczyk-Jużyk, Stanisław Łukaszczyk Zbójnik, Stanisław Nędza Chotarski, Antoni Sitarz, Tadeusz Świerk, Bronisław Styrczula Maśniak i Tadeusz Styrczula Maśniak oraz inni. W ramach zadań związanych z ochroną przyrody tatrzańskiej gromadzone były materiały poświęcone zwierzynie oraz zjawiskom przyrodniczym. Strażnicy uczestniczyli w pracach, wymagających odpowiedniego przygotowania i wiążących się z realizacją planów ochrony Parku np. w akcjach inwentaryzacji zwierzyny, czy przy zbiorach nasion limby i innych gatunków. Tadeusz Świerk wykonał szczegółową inwentaryzację zanikającego cisa. Tadeusz Styrczula prowadził obserwacje rzadkich ptaków między innymi orła przedniego, sokoła wędrownego i innych. Ważna była ciągła obecność strażników w terenie i aktywna rola edukacyjna w relacjach z turystami, jak też we własnych środowiskach. Tą przydatną służbę konsekwentnie utrzymywano, choć znacznie został okrojony jej pierwotny stan osobowy. Kiedy kończyła działalność w TPN, z końcem 1977 roku, zatrudnieni w niej byli: kierownik – leśniczy Rajmund Starzyk oraz strażnicy: Władysław Lorek, Janusz Wiśniowski i Kazimierz Świder (Gąsienica-Byrcyn 2013). 2.6. Straż Ochrony Przyrody (SOP - służba społeczna) Konieczność nadzoru nad przestrzeganiem przepisów z zakresu ochrony przyrody w skali całego kraju wpłynęła na powołanie Straży Ochrony Przyrody (SOP). Tworzono ją w oparciu o rozporządzenie ministra Leśnictwa z dnia 30 kwietnia 1957 roku w województwach, na wniosek określonych stowarzyszeń zainteresowanych ochroną przyrody, ale też Parków narodowych i Lasów Państwowych. Członkowie tej społecznej służby posiadali uprawnienia do instruowania osób, przebywających na terenach o znaczących walorach przyrodniczych, co do obowiązujących w danym miejscu norm prawnych. Mieli także prawo ingerować w przypadkach wykroczeń przeciwko przepisom o ochronie przyrody, z możliwością nakładania mandatów karnych. W roku powołania Straży Ochrony Przyrody w Polsce, rozpoczęła ona też swoje działania na terenie TPN. to konieczność ta wynikała z rozwoju masowej turystyki i częstego naruszania przepisów prawa. Ta społeczna służba była bardzo pomocna w okresach nasilonego ruchu turystycznego, czyli miesięcy wakacyjnych i ferii zimowych (Szczęsny 1958). Zwykle grupa kilkunastu strażników poprzez swojego koordynatora współpracowała z pracownikami terenowymi Parku narodowego. SOP korzystał z kwater służbowych najczęściej w okolicach liczniej odwiedzanych. Straż Ochrony Przyrody w Tatrzańskim Parku Narodowym składała się z tzw. grup terenowych, które działały w ścisłym porozumieniu z Dyrekcją Tatrzańskiego Parku Narodowego, a podlegały Wojewódzkiemu Inspektoratowi Straży Ochrony Przyrody. Członkowie SOP mieli dyżury w terenie, gdzie sprawowali kontrolę nad tym, by nie niszczono fauny i flory. W razie konieczności legitymowali przekraczających przepisy w parku oraz składali wnioski o ukaranie winnych do kolegium karno-administracyjnego. Do Straży Ochrony Przyrody na terenie TPN należało ponad 100 osób. Wśród członków tatrzańskiej SOP byli także przewodnicy tatrzańscy. W całej Polsce liczba członków Straży Ochrony Przyrody wynosiła ok. 40 tysięcy osób. Działania Straży na terenie Tatr, w ciągu kilkudziesięciu lat jej działaności, należy ocenić bardzo wysoko. Zaangażowanie, profesjonalizm i trud młodych ludzi z całej Polski, stanowi po dzień dzisiejszy korzystną wartość dla przyrody naszych Tatr. Na szczególne wyróżnienie w związku z tą działalnością w TPN zasłużyli Zbigniew Czyżewicz oraz Kajetan Gawarecki. Cenną inicjatywą było utworzenie grupy SOP w ramach Koła Przewodników Tatrzańskich im. Klimka Bachledy przy PTTK w Zakopanem. Grupa ta korzystała z realnej pomocy PTTK, któremu podlegała. Przewodnicy kontynuowali także poprzez tą działalność tradycje strażowania pierwszorzędnych przewodników Macieja Gąsienicy Sieczki, Jędrzeja Bachledy Wali, Bartłomieja Obrochty i innych. Szczególnie angażowali swój trud w działalność SOP przewodnicy: Józef Maciata i Stanisław Stoch, emerytowany oficer Ludowego Wojska Polskiego Wojsk Ochrony Powietrznej Kraju. Początkiem obecnego stulecia SOP zakończyła w Tatrach swoją działalność (Łaszek 1987). 2.7. Straż Leśna Tatrzańskiego Parku Narodowego 1978-1991 Straż Wysokogórska nie mogła funkcjonować wobec odgórnych regulacji, porządkujących działanie podobnych służb w Parkach narodowych i Lasach Państwowych naszego kraju. Od 1978 roku w TPN rozpoczęła swoją działalność Straż Leśna, powołana na podstawie Zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z 18 kwietnia 1977 roku. Na czele strażników stał komendant Posterunku Straży Leśnej, który bezpośrednio podlegał Dyrektorowi TPN. Realizację szkoleń w zakresie posługiwania się bronią palną bojową i testów sprawnościowych i innych, prowadzono na szczeblu wojewódzkim. Zadania Straży Leśnej (w stosunku do Straży Wysokogórskiej) w zasadzie nie zmieniły się, gdyż wynikały głównie z określonych potrzeb TPN. Obejmowały one także tereny w sąsiedztwie, głównie lasy prywatne nadzorowane przez Park. Dotyczyło to zwłaszcza szkodnictwa leśnego i bezprawnych wyrębów i kradzieży drewna oraz, w pewnym zakresie, spraw związanych z gospodarką łowiecką i leśną. W granicach TPN Straż Leśna obowiązana była dbać o nienaruszanie przyrody żywej i nieożywionej. Miała szczególnie zwracać uwagę na gatunki roślin i zwierząt rzadkich, które występowały na terenie TPN. Funkcjonariusze Straży Leśnej zajmowali się zwalczaniem kłusownictwa zwierzyny i egzekwowaniem przepisów ochrony przyrody. Do bardzo ważnych zadań zaliczyć należy kontrole Straży Leśnej w zakresie tzw. prac terenowych. Zaliczano tu kontrole wszelkich form ruchu turystycznego i sportowego. W dniu 16.10.1991 r. w związku ze zmianą ustawy o ochronie przyrody nastąpiło przemianowanie nazwy tej formacji. Od tej pory była to Straż Parku, która jako komórka organizacyjna została wprowadzona na stałe do wszystkich parków Narodowych w Polsce. Strażnicy Straży Leśnej TPN w okresie swojej działalności posiadali większe uprawnienia jak Straż Parku. Funkcjonariusze Straży Parku nie posiadają ustawowych uprawnień do prowadzenia postępowań przygotowawczych dotyczących wyrębu i kradzieży drewna, (Kronika Tatrzańskiego Parku Narodowego 1964, 1965; Burger 2002; Gąsienica-Byrcyn 2013). 3. Powstanie Straży Parku w Tatrzańskim Parku Narodowym Powstanie Straży Parku w jej obecnej formie mialo miejsce w dniu 16.10.1991 r., kiedy to nastąpiło przemianowanie nazwy formacji Straży Leśnej na Straż Parku, która jako komórka organizacyjna została wprowadzona na stałe do wszystkich polskich parków narodowych. Według nowych przepisów nową komórką organizacyjną zarządza komendant Straży Parku, który bezpośrednio podlega dyrektorowi Tatrzańskiego Parku Narodowego. Na podstawie tej ustawy funkcjonariusze Straży Parku wykonują czynności ochronne mienia Skarbu Państwa, zwalczają przestępstwa i wykroczenia w zakresie ochrony przyrody oraz prowadzą nadzór i kontrolę przestrzegania przepisów prawa przez turystów, przebywających na terenie Parku. W czasie znacznego nasilenia turystycznego w sezonie letnim, Straż Parku jest wzmacniana strażnikami terenowymi Służby Parku Narodowego. Zakres działalności Straży Parku częściowo wzoruje się na dawnych służbach, a częściowo jest dostosowany do bieżących potrzeb ochrony przyrody. Jej status oraz zakres czynności zostały określone stosownymi przepisami i regulaminem wprowadzonym przez Dyrektora Parku. Ważnym elementem pracy strażników Straży Parku jest ich obecność w terenie górskim i aktywna postawa w relacjach z turystami i w środowisku lokalnym. Ruch turystyczny z każdym rokiem nieustannie wzrasta, co generuje nowe problemy i nowe wyzwania dla służb terenowych. W pierwszych latach funkcjonowania nowo powstała jednostka organizacyjna nie była jeszcze w stanie sprawnie radzić sobie z problemami ochrony przyrody, wynikającymi z wciąż istniejącego kłusownictwa, kradzieży drewna i wzrastającej penetracji Tatr przez rozwój turystyki. Niestety trzeba przyznać, że przez cały okres istnienia Tatrzańskiego Parku Narodowego, temat kłusownictwa jest sprawą wciąż aktualną i ważną. Bywały okresy, gdy liczba zabitej zwierzyny zmniejszała się, ale problem nie znikał, lecz po pewnym czasie znów narastał. W notatkach pozostawionych przez Dyrektora Parku Leona Podobińskiego można wyczytać, jak trudno jest walczyć na Podhalu z kłusownictwem (Podobiński 1960). Metody kłusowania od wieków nie zmieniły się (materiały znajdują się w Ośrodku Dokumentacji Tatrzańskiej TPN i Muzeum Tatrzańskim). Pierwszym komendantem Straży Parku w Tatrzańskim Parku Narodowym został mgr inż. Rajmund Starzyk, który pełnił tę funkcję do dnia 31 stycznia 1992 r. W dniu 01 lutego 1992 r. drugim komendantem Straży Parku został mgr inż. Przemysław Szeremeta, który w dniu 12 maja 1995 r. został odwołany z funkcji przez ówczesnego Dyrektora TPN, dr. inż. Wojciecha Gąsienicę-Byrcyna. W dniu 13 maja 1995 r. trzecim komendantem Straży Parku został Robert Kidoń, który pełnił obowiązki służbowe do dnia 30 listopada 1995 r. W dniu 01 grudnia 1995 r. czwartym komendantem Straży Parku został mgr inż. Jarosław Rabiasz, który w dniu 31 września 2008 r. został wyznaczony na stanowisko służbowe leśniczego w Parku. Kolejnym komendantem Straży Parku został z dniem 01 września 2008 r. mgr Edward Wlazło, który pełni tę funkcję do chwili obecnej (Broś 2017, 2019). Aktualnie stan etatowy Straży Parku Tatrzańskiego Parku Narodowego wynosi dziesięć stanowisk, ale zgodnie z decyzją Dyrektora TPN zatrudnionych jest tylko ośmiu strażników. Komendant Straży Parku (wykształcenie wyższe przyrodnicze drugiego stopnia), dwóch zastępców komendanta Straży Parku (obydwaj wykształcenie średnie), czterech starszych strażników Straży Parku (jeden wykształcenie wyższe leśne drugiego stopnia) i jeden strażnik Straży Parku (wykształcenie wyższe leśne drugiego stopnia), (Wlazło 2013). 3.1. Uprawnienia i zasady funkcjonowania Straży Parku Uprawnienia Straży Parku TPN zostały ujęte w przepisach ustawy o ochronie przyrody. Zasady funkcjonowania Straży Parku określa Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 kwietnia 1993 r. w sprawie funkcjonowania Straży Parku w Parkach narodowych:  podstawową komórką organizacyjną Straży Parku jest posterunek Straży Parku,  posterunkiem, o którym mowa, kieruje komendant posterunku podległy dyrektorowi Parku,  skład osobowy posterunku nie może być mniejszy niż dwie osoby,  w ramach posterunku dyrektor Parku może tworzyć grupy terenowe,  grupą terenową kieruje dowódca grupy, podlegający komendantowi posterunku,  Straż Parku wykonuje służbę w terenie w formie, co najmniej dwuosobowych patroli, organizowanych przez komendanta posterunku lub dowódcę grupy terenowej,  w skład patrolu mogą wchodzić także pracownicy Służby Parków Narodowych zatrudnieni na stanowiskach: nadleśniczego, leśniczego, podleśniczego i strażnika,  organizujący patrol wyznacza jego dowódcę,  Straż Parku działa na podstawie miesięcznych planów pracy opracowanych przez komendanta posterunku, zatwierdzonych przez dyrektora Parku, i doraźnych poleceń dyrektora Parku, komendanta posterunku lub dowódcy grupy terenowej,  w celu udokumentowania przebiegu służby funkcjonariusze Straży Parku są obowiązani do prowadzenia ksiąg służbowych,  na podstawie ksiąg służbowych funkcjonariusze Straży Parku sporządzają miesięczne raporty, które przedstawiają dyrektorowi Parku z zachowaniem drogi służbowej,  dyrektor Parku może zażądać składania doraźnych informacji o przebiegu służby. Rozporządzenie Rady Ministrów określa też wymogi, jakie musi spełniać kandydat na stanowisko funkcjonariusza Straży Parku. Musi on:  posiadać obywatelstwo polskie,  mieć ukończone 21 lat,  posiadać pełną zdolność do czynności prawnych,  nie być pozbawionym praw publicznych,  posiadać, co najmniej wykształcenie średnie,  posiadać nienaganną opinię właściwego miejscowo komendanta Policji,  posiadać odpowiedni stan zdrowia potwierdzony orzeczeniem lekarskim i orzeczeniem psychologicznym,  nie być karanym za przestępstwa. Strażnicy Straży Parku posiadają uprawnienia między innymi do:  legitymowania osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa lub wykroczenia oraz świadków przestępstwa lub wykroczenia, w celu ustalenia ich tożsamości,  kontroli dowodów wniesienia opłat, za wstęp do Parku narodowego lub na niektóre jego obszary,  zatrzymywanie i przekazywanie Policji lub innym właściwym organom osób w przypadku uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa lub wykroczenia,  zatrzymywanie i dokonywanie kontroli środków transportu w celu sprawdzenia ich ładunku oraz przeglądania zawartości bagaży w razie zaistnienia uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa lub wykroczenia,  zabezpieczenie jako dowodów rzeczowych, za pokwitowaniem, przedmiotów pochodzących z przestępstwa lub wykroczenia, a także narzędzi i środków służących do ich popełnienia,  kontrola i zatrzymanie za pokwitowaniem, dokumentów w zakresie legalności, posiadania tworów lub składników przyrody i obrotu nimi, pochodzących z obszaru Parku narodowego,  kontrola podmiotów prowadzących działalność gospodarczą na obszarze Parku narodowego w zakresie przestrzegania przepisów ustawy. Funkcjonariusze Straży Parku na podstawie art. 2 ustawy z dnia 24 maja 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej (Dz. U. z 2013 poz. 628 z późn. zm. i Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 16 listopada 2004 r. w sprawie sposobów i trybu postępowania przy użyciu broni bojowej przez funkcjonariusza Straży Parku (Dz. U. Nr 254, poz. 2537), posiadają uprawnienia do zastosowania czynności służbowych adekwatnych do zaistniałej sytuacji i zagrożenia. Są nimi:  siła fizyczna w postaci chwytów obezwładniających oraz podobnych technik obrony i ataku,  kajdanki,  pałka służbowa,  pies służbowy,  ręczny miotacz gazu (RMG),  paralizator elektryczny,  broń palna bojowa (krótka i myśliwska). Straż Parku na podstawie art. 2 ustawy o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej w zw. z art. 109 i 110 ustawy o ochronie przyrody może zostać wyposażona w broń bojową oraz broń myśliwską, a pracownik Służby Parku w broń myśliwską (Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r, Ustawa z dnia 21 maja 1999 roku o broni i amunicji (tekst jednolity Dz. U. z 2004 r. Nr 52, poz. 525 z późn. zm.), Ustawa z dnia 6 lipca 2001 r. o gromadzeniu, przetwarzaniu i przekazywaniu informacji kryminalnych oraz o Krajowym Systemie Informatycznym (tekst jednolity Dz. U. z 2006 r. Nr 216, poz. 1585 z późn. zm.). Funkcjonariusz Straży Parku może być dopuszczony do pracy z bronią, jeżeli:  odbył szkolenie podstawowe dla funkcjonariuszy Straży Parku i zdał egzamin przed komisją egzaminującą,  zdał egzamin przed komisją ze znajomości przepisów dotyczących posiadania, używania i umiejętności posługiwania się bronią art. 16 ustawy z dnia 21 maja 1991 r. o broni i amunicji (Dz. U. z 2004 r. Nr 52, poz. 525); Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 grudnia 2004 roku w sprawie zakresu szkolenia podstawowego dla funkcjonariuszy Straży Parku oraz trybu powoływania komisji egzaminacyjnej (Dz. U. z 2005 r. Nr 5, poz. 34),  posiada orzeczenie lekarskie i psychologiczne stwierdzające brak przeciwwskazań do pracy z bronią. Przedmiotem ochrony Straży Parku - Polskich Parków Narodowych, Straży Leśnej Lasów Państwowych oraz Państwowej Straży Łowieckiej i Rybackiej w większości jest środowisko leśne. Działania tych służb mają na celu zwalczanie kłusownictwa leśnego i wodnego, przeciwdziałanie kradzieżom drewna z lasu, chronienie przed zniszczeniem różnych gatunków fauny i flory oraz utrzymanie ładu i porządku na obszarach leśnych. 3.2. Logo i wymagane dokumenty Logo Tatrzańskiego PN to symbol kozicy górskiej, w kolorze szarym widzianym z boku. Logo przedstawia kozicę stojącą na krawędzi skały, wersja okrągła składa się z 2 elementów. Wpisana jest w połowę koła o błękitnym kolorze imitującym niebo. Kolor rozciąga się od rogów kozicy do zadniego kopyta (ryc. 3). Strażnicy TPN w celu łatwej i dostępnej identyfikacji, że są pracownikami parku posiadają na lewym ramieniu w górnej części fabrycznie haftowane lub tłoczone na umundurowaniu logo parku. W dniu 13 kwietnia 2012r. Ministerstwo Środowiska w Warszawie oficjalnie zatwierdziło obecne logo parku, które obowiązuje do chwili obecnej. Pracownicy parku zgodnie z tabelą sortów mundurowych, galowych i BHP na każdym mundurze obojętnie od pory roku posiadają oznakowane mundury. Mundury pracowników terenowych parku oprócz loga posiadają napis haftowany lub tłoczony na piersi po prawej lub lewej stronie o treści „Służba Parku Narodowego. Straż Parku jako jedyny dział w TPN nadal nosi tzw. stare logo z 1955 r., które obowiązywało do dnia 12 kwietnia 2012r., (ryc. 4). Logo to posiada inne kolory i inny format z uwagi, iż w latach 90 ubiegłego stulecia specjalnie zostało zaprojektowane dla funkcjonariuszy Straży Parku. Logo posiada dodatkowy wpis w dolnej jego części w języku angielskim o treści „Park Ranger. Mundury ze starym logiem parku mają być wykorzystywane do momentu ich zużycia. Ryc. 3. Logo Tatrzaoskiego Parku Narodowego w Zakopanem Źródło: Dział Nauki i Edukacji Tatrzańskiego Parku Narodowego (GIS). Ryc. 4. Logo Tatrzaoskiego Parku Narodowego (nadal używane przez Straż Parku) Źródło: Michał Broś Straż Parku. Odznaka służbowa Tatrzańskiego PN jest identyfikatorem dla poszczególnych strażników parku, która zawiera numer przypisany do legitymacji służbowej. Odznaka służbowa parku wykonana jest z metalu, na obrzeżach krawędzi widnieje napis o treści: „Tatrzański Park Narodowy Służba Parku. W środkowej części odznaki znajduje się kozica na tle szczytów górskich, pod kozicą umieszczony jest napis TPN z numerem odznaki (ryc. 5). Każdy funkcjonariusz Straży Parku oraz pracownicy terenowi Obwodów Ochronnych są zobowiązani nosić w widocznym miejscu przydzieloną odznakę służbową. Zazwyczaj Straż Parku odznaki służbowe nosi na kamizelkach taktycznych lub w widocznym miejscu na plecaku służbowym. Pracownicy terenowi Służby Parku Narodowego odznaki służbowe noszą na mundurach BHP lub tak jak Straż Parku na plecakach. Odznaka służbowa TPN jest nieodzownym elementem umundurowania pracownika parku, którą należy posiadać przy sobie w trakcie wykonywania czynności służbowych. W przypadku stwierdzenia uchybień ze strony pracownika parku turysta posiada możliwość odczytania jego numer służbowy i na tej podstawie może złożyć zażalenie lub skargę do Dyrekcji Parku. Ryc. 5. Odznaka funkcjonariusza Straży Parku TPN Źródło: Michał Broś Straż Parku. Ryc. 6. Upoważnienie funkcjonariusza Straży Parku TPN do kontroli wycieczek i przewodników Źródło: Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego w Krakowie. Upoważnienie do prowadzenia kontroli osób wykonujących zadania przewodnika górskiego tatrzańskiego na obszarze Tatrzańskiego PN pracownikom parku wydaje Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego Departament Turystyki i Sportu w Krakowie. Każde upoważnienie wydane jest imiennie z numerem na konkretny rok, na podstawie art. 29 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (tekst jednolity Dz. U. z 2017 r., poz. 1553 z póż. zm.). Upoważnienie do kontroli przewodnika górskiego tatrzańskiego na obszarze Parku wydawane jest na 2 lata (ryc. 6). Na upoważnieniu wpisane są dane pracownika parku i jego numer odznaki służbowej. Każdy pracownik TPN wykonując czynności służbowe polegające na kontroli osób wykonujących zadania przewodnickie zawsze powinien posiadać przy sobie ważne upoważnienie wydane przez UM Województwa Małopolskiego. Osoby kontrolowane mają prawo sprawdzić czy pracownik parku, który dokonuje kontroli przewodnika posiada przy sobie aktualne upoważnienie. Upoważnienie do nakładania grzywien w drodze mandatu karnego reguluje Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 29 kwietnia 2019 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie nakładania grzywien w drodze mandatu karnego. Podstawa art. 96 paragraf 3 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r., - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. z 2018 r., poz. 475, z póż. zm.). Każdy funkcjonariusz Straży Parku musi przejść podstawowe i specjalistyczne szkolenie w zakresie postępowania mandatowego. Pracownicy terenowi Służby Parku Narodowego otrzymują uprawnienia do nakładania grzywien w drodze mandatu karnego po przeszkolenie. Strażnicy i pracownicy terenowi posiadający uprawnienia otrzymują imienne upoważnienie do nakładania grzywien w drodze mandatu karnego. Upoważnienie wydawane jest na konkretnego pracownika, gdzie widnieje jego stanowisko służbowe w parku i numer odznaki służbowej. Dokument ten w trakcie prowadzonych czynności służbowych jest ważny z legitymacją służbową (ryc. 7). Pracownicy parku posiadający uprawnienia do nakładania mandatów karnych są zobligowaniu do posiadania przy sobie tego dokumentu. Upoważnienie wydawane jest na jeden rok z możliwością przedłużenia na kolejne lata. Ryc. 7. Upoważnienie Straży Parku do nakładania grzywien w drodze mandatu karnego Źródło: opracowanie własne. Zezwolenie do kierowania pojazdem uprzywilejowanym lub pojazdem przewożącym wartości pieniężne w Tatrzańskim PN posiadają wyłącznie funkcjonariusze Straży Parku. Aby uzyskać takie zezwolenie obligatoryjnie każdy strażnik musi poddać się specjalistycznym badaniom psychologicznym, psychiatrycznym i neurologicznym. Zezwolenie wydawane jest w formie decyzji administracyjnej przez Wydział Komunikacji i Transportu Starostwa Powiatowego. Podstawa prawna: art. 104 ustawy z dnia 14.06.1960 r. – Kodeks postepowania administracyjnego (teks jednolity Dz. U. z 2013 r. poz. 267) oraz art. 109 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 05.01.2011 r. o kierujących pojazdami (Dz. U. z 2011 r., Nr 30 poz. 151 ze zm.). Zezwolenie wydawane jest na okres 5 lat, po upływie tego okresu strażnicy Straży Parku ponownie muszą przejść badania psychologiczne i inne, aby uzyskać zezwolenie. Zezwolenie wydawane jest imiennie do kierowania pojazdem uprzywilejowanym w zakresie określonym w kategorii prawa jazdy „B i B-1 (ryc. 8). Strażnicy Straży Parku wykonując czynności służbowe z wykorzystaniem pojazdu uprzywilejowanego w ruchu każdorazowo powinni posiadać przy sobie zezwolenie. Ryc. 8. Upoważnienie Straży Parku do kierowania pojazdem uprzywilejowanym Źródło: opracowanie własne 3.3. Współpraca Straży Parku z Policją i innymi służbami Straż Parku współpracuje z Policją przy ochronie mienia, zwalczaniu przestępstw i wykroczeń w zakresie ochrony przyrody. Minister Środowiska w porozumieniu z Ministrem Spraw Wewnętrznych rozporządzeniem określa zakres czynności i trybu współpracy Straży Parku z funkcjonariuszami Policji (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 grudnia 2004 r. w sprawie zakresu i trybu współpracy Straży Parku z Policją oraz działań Straży Parku podlegających kontroli Policji i sposobu sprawowania tej kontroli (Dz. U. z 2005 r. Nr 5, poz. 33). Policja prowadzi nadór nad magazynem broni (pistolety, rewolwery bojowe, broń myśliwska, snajperska, sportowa, amunicja i inne środki elektroniki i uzbrojenia) Straży Parku i wydaje w tym zakresie stosowne polecenia. A. Zakres współpracy Straży Parku z Policją:  zwalczanie przestępstw i wykroczeń przeciwko ochronie w Parkach narodowych,  kradzież drewna,  kłusownictwo,  naruszenia ochrony rzadkich gatunków fauny i flory,  ochrona mienia Parków narodowych,  podejmowanie działań profilaktycznych w zakresie ochrony przyrody Parków narodowych,  współdziałanie w zakresie przydziału, ewidencjonowania i przechowywania broni i amunicji,  podejmowanie innych uzgodnionych działań. B. Główne szczeble współpracy:  pomiędzy Ministerstwem Środowiska i Komendantem Głównym Policji,  pomiędzy dyrektorem Parku a właściwym miejscowo komendantem wojewódzkim Policji. C. Współpraca Straży Parku z Policją odbywa się poprzez:  wzajemną wymianę informacji,  organizowanie wspólnych akcji w przypadkach konieczności,  udzielanie, w miarę możliwości, przez Policję pomocy Straży Parku w zdarzeniach, w których siły Straży Parku są niewystarczające, szczególnie w odniesieniu do zorganizowanych grup przestępczych lub w razie trudności w ujęciu sprawcy przestępstwa,  odpłatną pomoc jednostek Policji w przeprowadzaniu szkoleń dla funkcjonariuszy Straży Parku oraz w wyposażeniu Straży Parku w broń i amunicję do tej broni,  udzielanie przez Straż Parku, na wniosek organu Policji skierowany do dyrektora Parku, pomocy w akcjach prowadzonych przez Policję na terenie Parku narodowego. Dyrektor Parku narodowego i komendant wojewódzki Policji uzgadniają wieloletnie i roczne plany współpracy Straży Parku z Policją na obszarze swojego działania, a w szczególności w zakresie zwalczania kradzieży drewna, kłusownictwa i nielegalnego pozyskiwania runa leśnego. Dyrektor Parku wraz z komendantem wojewódzkim Policji raz do roku dokonują oceny stanu zagrożeń oraz efektów współpracy. Straż Parku w TPN może liczyć na pomoc Straży Leśnej Lasów Państwowych w Nowym Targu, KRP Zakopane i Placówki Straży Granicznej w Zakopanem (podstawa prawna: podpisane wspólne porozumienia o wzajemnej współpracy), zwłaszcza podczas zabezpieczania śladów kryminalistycznych jak i przy ustalaniu tożsamości sprawców przestępstw i wykroczeń. Warto też wspomnieć, że funkcjonariusze Straży Parku ściśle współpracują z ratownikami TOPR w Zakopanem i szkolą się w zakresie działalności wysokogórskiej. 3.4. Szkolenia Straży Parku Nowo zatrudnieni strażnicy Straży Parku przechodzą szkolenie podstawowe w Studium Szkolenia Specjalistycznego NSZZ Policjantów w Komendzie Wojewódzkiej Policji w Gdańsku. Zakres szkolenia obejmuje następujące zagadnienia:  przepisy prawa karnego,  przepisy prawa w sprawach o wykroczenie,  podstawy prawne ochrony i funkcjonowania Parków narodowych,  przepisy prawne o broni i amunicji,  organizację i zakres działania Straży Parku,  praktykę wykonywania zadań strażników Straży Parku,  elementy postępowania w sprawach karnych i o wykroczenia,  zagadnienia procesowe z kryminalistyki,  ewidencjonowanie i klasyfikowanie drewna,  ochrona przyrody, prawo łowieckie i przepisy o rybactwie śródlądowym,  elementy bezpieczeństwa i higieny pracy,  przepisy przeciwpożarowe,  wycenę szkód wyrządzonych w Parkach Narodowych,  udzielanie pierwszej pomocy przedlekarskiej,  użycie środków przymusu bezpośredniego (ŚPB),  elementy samoobrony,  elementy walki wręcz. Straż Parku ma obowiązek dbać o nienaruszanie wszelkich elementów przyrody żywej i nieożywionej, zwraca szczególną uwagę na rzadkie i chronione gatunki roślin i zwierząt. Strażnicy podejmują działania związane z ograniczaniem występującego kłusownictwa oraz kradzieży drewna i kamieni potokowych z koryt rzek. Podczas wykonywania służby strażnicy mogą stosować środki przymusu bezpośredniego adekwatnie do zaistniałego zagrożenia wobec osób naruszających przepisy prawa na terenie TPN. Funkcjonariusze Straży Parku mogą zostać dopuszczeni do pracy z bronią, jeśli przejdą szkolenie podstawowe, pozytywnie zaliczą egzamin przed komisją egzaminacyjną. Strażnicy Straży Parku podczas ujawnionego łamania prawa na terenie TPN mogą nałożyć mandat karny lub pouczyć osobę popełniającą wykroczenie. Podstawa prawna: Rozporządzeni Prezesa Rady Ministrów z dnia 25 kwietnia 2005 r. w sprawie nadania funkcjonariuszom Straży Parku w parkach narodowych oraz innym pracownikom parków narodowych, którym przysługują uprawnienia funkcjonariusza Straży Parku, uprawnień do nakładania grzywien w drodze mandatu karnego. Zgodnie z Ustawą z dnia 21 maja 1999 r. o broni i amunicji: przechodzą również szkolenie i egzamin państwowy na Wydziale Postępowań Administracyjnych w Komendzie Wojewódzkiej Policji w Krakowie odnośnie posługiwania się bronią palną. Dzieki tym szkoleniom mogą zwalczać przestępstwa oraz wszelkie inne negatywne zjawiska, jakie mają miejsce na terenie parku narodowego. Od 1 marca 2018 r., Ministerstwo Środowiska w Warszawie obowiązkowo kieruje wszystkich funkcjonariuszy Straży Parku Polskich Parków Narodowych na sześciotygodniowy kurs doskonalący do Centrum Szkolenia Policji w Legionowie k/. Warszawy., (fot. 1), (Słowik 2018). W TPN strażnicy Straży Parku; co roku przechodzą obowiązkowe szkolenie z zakresu sposobu przeprowadzania interwencji, nakładania grzywien i prowadzenia kontroli pojazdów w ruchu drogowym. W związku z tymi interwencjami posiadają stosowne uprawnienia w postaci legitymacji służbowej oraz upoważnienia do nakładania mandatów karnych, które wydaje im Dyrektor Parku, upoważnienie do kontroli przewodników turystycznych, górskich, tatrzańskich na terenie TPN wydane przez Wydział Turystyki i Sportu Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego. Ponadto każdy strażnik ma przy sobie identyfikator w postaci blachy opatrzonej numerem i napisem „Tatrzański Park Narodowy, Służba Parku. Fot. 1. Uroczyste zakooczenie szkolenia specjalistycznego Straży Parku w Centrum Szkolenia Policji w Legionowie Źródło: fotografia Grzegorz Lorek. 3.5. Wyposażenie służbowe Straży Parku Do wykonywania obowiązków służbowych w zależności od potrzeb strażnicy Straży Parku - Tatrzańskiego Parku Narodowego korzystają z (fot. 2),:  samochodów terenowych marki ISUZU D Max 2,5 D,  samochodów służbowych marki SUZUKI i LAND ROVER,  skuterów śnieżnych marki LYNX,  czterokołowców (quadów) marki Outlander,  quadów typu Yamacha i Honda,  broni krótkiej bojowej typu CZ 75B, produkcji czeskiej,  rewolweru typu TAURUS, licencja USA, produkcji brazylijskiej,  rewolweru typu GUARD, produkcji polskiej z Wojskowej Akademii Technicznej,  pistoletu typu BROWNING, licencja australijska, produkcji USA,  broni palnej myśliwskiej typu WINCHESTER, produkcji USA,  broni palnej myśliwskiej typu BROWNING, licencja australijska, produkcji USA,  broni palnej typu Mosberg-IMPERATOR SDASS, produkcji brytyjskiej,  broni palnej myśliwskiej-dubeltówka WERK SCHUL, produkcji niemieckiej,  broni palnej sportowej typu KBKS, produkcji USRR,  broni palnej snajperskiej typu SAKO, produkcji fińskiej,  lunet, celowników i kolimatorów do broni snajperskiej i myśliwskiej, produkcji polskiej i czeskiej,  wojskowych kamizelek kuloodpornych typu Lubawa, produkcji polskiej,  latarek podwieszanych do broni typu FENIX, produkcji USA,  latarek typu FENIX – TK 75,  latarek typu SURE-FIRE, produkcji USA,  latarek typu SURE-FIRE z czerwoną nakładką do zatrzymywania pojazdów w godzinach wieczornych i nocnych, produkcji USA,  lornetek typu SVAROWSKY, produkcji austriackiej,  lunety dalekiego zasięgu typu SVAROVSKY, produkcji austriackiej,  szperaczy samochodowych, produkcji polskiej.  kamer noktowizyjnych typu SVAROWSKY, produkcji austriackiej,  kamer termowizyjnych typu SVAROWSKY, produkcji austriackiej,  kamer na podczerwień typu SVAROWSKY, produkcji austriackiej,  dronów z kamerami typu DJI,  GPS-sów typu GARMIN,  świec dymnych do odstraszania niedźwiedzi,  sprzętu alpinistycznego (wspinaczkowego), produkcji Włoskiej i USA,  ekwipunku jaskiniowego produkcji, austriackiej i USA,  sprzętu narciarskiego produkcji austriackiej i włoskiej,  ekwipunku antylawinowego produkcji USA,  wykrywacza metali produkcji kanadyjskiej,  plecaków antylawinowych z systemem ABS,  teczek kryminalistycznych, produkcji polskiej,  ręcznych miotaczy gazu (RMG) produkcji polskiej i USA,  lampy UV z proszkiem fluorescencyjnym do znakowania drewna, produkcji USA,  dyktafonów, produkcji USA,  kamer osobisych na mundur, produkcji USA. Fot. 2. Pojazdy służbowe Straży Parku TPN w Zakopanem /pojazd terenowy marki ISUZU D MAX - 2,5 D, quad TRX sześciokołowiec marki OUT-LANDER 1100 Źródło: fotografia Michał Broś. 3.6. Straż Tatrzańskiego Parku Narodowego na tle służb Straży parków narodowych w Polsce W 23 polskich parkach narodowych aktualnie na stanowiskach funkcjonariuszy Straży Parku zatrudnionych jest 106 strażników (tab. 3). Biorąc pod uwagę wielkość parku i długość szlaków turystycznych, a także liczbę odwiedzających turystów to Tatarzański Park Narodowy, mimo że pod względem wielkości Straży mierzonej liczbą strażników ustepuje tylko Kampinoskiemu PN i Biebrzańskiemu PN, ma jedną z najmniejszych w skali kraju służb Straży. Na jednego strażnika przypada tutaj aż 28 km2 powierzchnii PN i aż 34 km szlaków turystycznych, co plasuje Tatrzański Park Narodowy powyżej średnich wartości dla ogółu parku nardowych w Polsce. Słabsze wskaźniki są w pewnym stopniu równoważone charakterem terenu – wiele obszarów jest niedostępnych lub bardzo trudnodostępnych, a na teren parku wiedzie ograniczona liczba dróg i ścieżek. Wiąże się to z większą koncentracją przestrzenną miejsc potencjalnych wykroczeń lub przestępstw i operacyjnie mniejszym obszarem do patrolowania niż by to wprost wynikało z powierzchnii parku. Efekt ten nie występuje w parkach nizinnych, do których prowadzi znacznie większa liczba dróg wejścia, a niepożądane działania człowieka są rozproszone po całej powierzchnii parków co tłumaczy potrzebę większej obsady (względem wielkości parku) niż ma to miejsce w TPN. Wszczyscy funkcjonariusze Straży Parku odbyli kurs podstawowy w Studium Szkolenia Specjalistycznego NSZZ Policjantów w Komendzie Wojewódzkiej Policji w Gdańsku i zdali egzamin państwowy w Wydziałach Postępowań Administracyjnych Komend Wojewódzkich Policji stosownie do rejonizacji danego Parku Narodowego w zakresie posługiwania się bronią palną . Straż Parku jest jednostką organizacyjną służby parku narodowego. Strażnicy Straży Parku wykonują zadania związane z ochroną mienia oraz zwalczaniem przestępstw i wykroczeń w zakresie ochrony przyrody. Celem ochrony przyrody jest zachowanie różnorodności biologicznej, dziedzictwa geologicznego, zapewnienie ciągłości istnienia gatunków i stabilności ekosystemów, kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody a także przywracanie do stanu właściwego zasobów i składników przyrody. Działaność Straży Parku bazuje głównie na miesięcznych planach pracy zatwierdzonych przez dyrektora Parku narodowego a w razie konieczności zmian, na aktualnych poleceniach dyrektora lub komendanta Straży Parku. Strażnicy swój przebieg służby odnotowują w książkach służbowych. Wykonywane czynności opierają się na patrolowaniu terenu Parku narodowego w składzie minimum dwuosobowym. Obszar działania, na którym realizowane są zadania i kompetencje przez Straż Parku jest związana z terenem Parku Narodowego i jego granicami. Zdarza się jednak, że w szczególnych sytuacjach niektóre działania podejmowane są poza granicami parku, na przykład w razie podejrzenia, że przestępstwo lub wykroczenie zostało popełnione na szkodę parku narodowego. Strażnikom Straży Parku została przyznana ochrona prawna na mocy ustawy o ochronie przyrody (art. 104 ust. 2 UoOP.). Ochrona ta przysługująca przy wykonywaniu czynności służbowych jest taka sama jak przewidziana w przepisach prawa dla funkcjonariuszy publicznych np. Policji, Straży Granicznej, Żandarmerii Wojskowej. Funkcjonariusze Straży Parku codziennie patrolują teren Parku narodowego, głównie prowadzą działania zapobiegawcze i prewencyjne. Odbywane są wspólne służby patrolowe z Policją, Strażą Graniczną i Strażą Leśną. Współpraca ta dobrze służy przyrodzie Parku. Razem z funkcjonariuszami Komendy Powiatowej Policji Zakopane i strażnikami Placówki Straży Granicznej w Zakopanem prowadzone są dzienne i nocne patrole. Wspólnie kontrolowany jest ruch turystyczny, prowadzone są również kontrole fiakrów pod kątem przestrzegania regulaminu. W okresie zimowym prowadzone są wspólne patrole narciarskie w rejonie Hali Goryczkowej, Kasprowego Wierchu i Hali Gąsienicowej. Straż Parku współpracuje też dorażnie z Żandarmerią Wojskową, pomagając w sprawach związanych z wyceną drewna, transportem na terenie Parku, oraz użycza sił i środków podczas akcji poszukiwawczych i ratunkowych (Gąsienica-Byrcyn 2013). Tab. 3. Zestawienie parków narodowych, ich powierzchnia, długośd szlaków turystycznych i liczba strażników Straży Parku Nazwa Parku Narodowego Powierzchnia [km2] Długość szlaków [km] Liczba strażników Straży Parku Wskaźnik ilości strażników na 100 km2 powierzchni PN Wskaźnik ilości strażników na 100 km szlaków PN Babiogórski PN 33,92 52 4 11,79 7,69 Białowieski PN 105,17 34,5 4 3,80 11,59 Biebrzański PN 592,23 789,7 9 1,52 1,14 Bieszczadzki PN 292,02 206 7 2,40 3,40 PN Bory Tucholskie 46,13 87,4 3 6,50 3,43 Drawieński PN 114,41 77 4 3,50 5,19 Gorczański PN 70,28 109 2 2,85 1,83 PN Gór Stołowych 63,99 100 3 4,69 3,00 Kampinoski PN 385,44 1230,8 11 2,85 0,89 Karkonoski PN 55,8 137,5 7 12,54 5,09 Magurski PN 194,39 75 5 2,57 6,67 Narwiański PN 68,1 248 4 5,87 1,61 Ojcowski PN 21,46 23 4 18,64 17,39 Pieniński PN 23,46 34,7 3 12,79 8,65 Poleski PN 97,64 78 3 3,07 3,85 Roztoczański PN 84,83 53,3 3 3,54 5,63 Słowiński PN 327,44 140 5 1,53 3,57 Świętokrzyski PN 76,26 41 4 5,25 9,76 Tatrzański PN 211,64 275 8 3,78 2,91 PN Ujście Warty 80,38 Brak danych 3 3,73 Brak danych o dług. szlaków Wielkopolski PN 75,84 87,3 3 3,96 3,44 Wigierski PN 149,88 190 4 2,67 2,11 Woliński PN 109,37 44 3 2,74 6,82 Źródło: opracowanie własne (stan na dzień 31. VIII. 2020 r.) 3.7. Postępowanie w sprawach o popełnienie wykroczenia Zgodnie z art. 1 § 1 ustawy z dnia 20 maja 1971 roku Kodeks wykroczeń odpowiedzialności za wykroczenie podlega ten tylko, kto popełnia czyn społecznie szkodliwy, zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5000 złotych lub nagany. Na zasadach określonych w Kodeksie wykroczeń odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat, art. 8 kodeksu wykroczeń. Dotyczy to w szczególności wykroczeń określonych w art. 119 kw, kradzież, 120 § 1 kw, kradzież drzewa w lesie, art. 122 § 1 i 2 kw, paserstwo, art. 124 kw, niszczenie lub uszkodzenie mienia (Jakubowska-Hara, Daniluk 2016; Antkowiak, Kaliściak, Pączkowski 2018). Wzory mandatów karnych przedstawiono w Załącznikach nr 1,1a,1b,1c,1d,1e,1f do pracy. Mandat karny gotówkowy: to mandat nałożony na osobę, nieposiadającą stałego miejsca pobytu lub zamieszkania w Polsce (np. cudzoziemcy, turyści spoza krajów Unii Europejskiej). Taki mandat musi być zapłacony natychmiast po wykroczeniu. Mandat karny gotówkowy uważa się za prawomocny z chwilą zapłaty funkcjonariuszowi, który nałożył dany mandat (Cekała 2008; Osierda 2014). Mandat karny kredytowany: najczęściej nałożony jest na obywateli naszego kraju, czyli formalnie miejscem stałego zamieszkania lub pobytu jest Polska. Ważna jest informacja, że czas na zapłacenie wynosi 14 dni. Formularz karty musi zawierać następujące informacje: wskazanie, że kara pieniężna musi zostać uiszczona w okresie 14 dni od jego przyjęcia, oraz określenie skutków związanych z nieopłaceniem. Istotny jest fakt, że mandat kredytowany staje się prawomocny w momencie pokwitowania go przez osobę, która dane wykroczenie popełniła (Sochacki 2014; Sitarz 2015). Mandat karny zaoczny: wystawia się w sytuacji, gdy na miejscu wykroczenia nie było sprawcy. Mimo, że go nie było na miejscu, nie ma wątpliwości, kto jest sprawcą. Mandat pozostawia się w miejscu, w którym sprawca będzie mógł go niezwłocznie odebrać. Jeśli odmówimy mandatu lub go nie zapłacimy, organ, którego funkcjonariusz nałożył mandat, wystąpuje do sądu z wnioskiem o ukaranie (Radecki, Bojarski 2016). Podstawa prawna: Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 29 kwietnia 2019 r., zmieniające rozporządzenie w sprawie nakładania grzywien w drodze mandatu karnego. Jednym ze sposobów zakończenia czynności wyjaśniających w sprawach o wykroczenia jest skierowanie do sądu wniosku o ukaranie. Z uwagi na rangę i znaczenie procesowe wniosku o ukaranie musi spełniać kilka wymogów formalnych (Gałązka, Sadło-Nowak 2013). Jeżeli nie będzie im odpowiadał, prezes sądu zwróci go podmiotowi, który go złożył, w celu usunięcia braków formalnych. Wymogi te określa art. 57 Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia. Rozróżnia on podstawową (minimalnie dopuszczalną) treść wniosku o ukaranie, oraz treść wniosku w przypadku jego sporządzenia przez oskarżyciela publicznego. Do wniosku o ukaranie powinien obligatoryjnie być dołączony jego odpis dla obwinionego, ponieważ zgodnie z treścią art. 67 § 1, sąd doręcza obwinionemu wraz z zawiadomieniem o rozprawie odpis wniosku o ukaranie. Do wniosku o ukaranie oskarżyciel publiczny dołącza także materiały czynności wyjaśniających lub postępowania przygotowawczego, a także, do wiadomości sądu, adresy świadków i pokrzywdzonych oraz po jednym odpisie wniosku dla każdego z obwinionych. Fakultatywnie w treści wniosku o ukaranie mogą pojawić się inne elementy, czy też wnioski takie jak wniosek o skazanie obwinionego bez przeprowadzania rozprawy (Trzaskuś 2014, 2016). Wzory wniosków zamieszczono w Załącznikach nr 2, 2a do pracy. 3.8. Monitoring wizyjny terenu Tatrzańskiego Parku Narodowego Tatrzański Park Narodowy posiada zainstalowany system monitoringu do bezobsługowej, automatycznej i elektronicznej rejestracji obrazów. Urządzenia te działają na zasadzie aparatu cyfrowego i przeznaczone są do rejestracji zdjęć oraz nagrań video. Rejestrację obrazu prowadzi się w celu:  ochrony przyrody,  monitorowania fauny,  wzbogacenia wiedzy o przyrodzie,  zwalczania przestępstw i wykroczeń,  monitorowania turystycznego ruchu pozaszlakowego,  monitorowania ruchu turystycznego w okresie od 1 marca do 30 listopada w zakresie chodzenia po zmroku. Tatrzański Park Narodowy objął monitoringiem wizyjnym newralgiczne obiekty Parku, w tym:  budynki Centrum Edukacji Przyrodniczej przy ul. Chałubińskiego 42a w Zakopanem,  budynki leśniczówki obwodu ochronnego Kośne Hamry,  budynek na Zazadniej,  kompleks budynków przy ul. Kuźnice 1 w Zakopanem. Celem monitoringu jest w ich przypadku zwiększenie bezpieczeństwa mienia fizycznego Tatrzańskiego Parku Narodowego oraz pracowników. Monitorowanie tych obiektów może łączyć się z przetwarzaniem wizerunku oraz innych danych osobowych osób przebywających na terenie Parku. Zgodnie z art. 13 ust. 1 i 2 rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (Dz. Urz. UE L 2016, Nr 119, s. 1), dalej „RODO (https://tpn.pl/). Większość szlaków turystycznych na terenie Parku oraz punkty biletowe posiadają monitoring. Leśniczowie, podleśniczowie i strażnicy, oraz funkcjonariusze Straży Parku są dodatkowo w posiadaniu kilkudziesięciu fotopułapek i kamer, które montują w zależności od zagrożenia i potrzeb. W razie konieczności zwalczania przestępczości np. kłusownictwo, kradzież drewna i inne negatywne zdarzenia oraz w celu eliminowania wykroczeń na terenie Parku (Mróz 2012). Monitoring prowadzony przez Straż Parku jest wykorzystywany między innymi do skutecznego zapobieganie, wykrywania i zwalczania popełnianych przestępstw i wykroczeń w Parku przez turystów krajowych i zagranicznych oraz osoby z Podhala, Spisza i Orawy. Ze względu na duże zróżnicowanie terenu i sezonowość turystyczną, poszczególne rodzaje zagrożeń (przestępstwa i wykroczenia) nasilają się w stałych okresach roku i w określonych rejonach Tatrzańskiego Parku Narodowego. Skala popełnianych przestępstw i wykroczeń na terenie Parku jest o wiele większa niż ich możliwa wykrywalność; wynika to z rozległego i trudnego terenu oraz ograniczeń kadrowych. Stąd przy eliminowaniu wykroczeń i zwalczaniu przestępstw bardzo pomocne są kamery i fotopułapki. Zjawisko przestępczości w terenie ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazowej bardzo często jest zapisane na monitoringu Straży Parku. Monitoring w znaczny sposób ułatwia dotarcie na miejsce popełnionego przestępstwa lub wykroczenia, gdzie osoby, które dopuściły się czynu zabronionego nie są świadome, że Straż Parku obserwuje ich zachowanie. Sprawcy przestępstwa lub wykroczenia bardzo często nadal przebywają w miejscu popełnienia zabronionego czynu. Jak wynika z obserwacji i doświadczenia zawodowego funkcjonariuszy Straży Parku zazwyczaj turysta, który dopuścił się popełnienia przestępstwa lub wykroczenia za wszelką cenę stara się ukryć to zdarzenie, aby nikt go nie zauważył. Najwięcej przestępstw na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego jest popełnianych w odosobnieniu np. kłusownictwo czy też nielegalny wyrąb i kradzież drewna w Parku. Jak wynika z relacji osób ukaranych mandatami karnymi za różnego rodzaju wykroczenia na terenie Parku tam, gdzie jest największe skupisko turystyczne, strażnicy Parku mają trudności z przeprowadzanymi interwencjami z uwagi na bardzo duże nasilenie ruch turystycznego (Pęksa, Król, Skrzydłowski 2011). Monitoring na terenie Parku służy też innym celom niż wykrywanie przestępstw i wykroczeń. Jest on również wykorzystywany do wykrywania zagrożeń obiektywnych dla przebywających na terenie Parku, związanych z warunkami atmosferycznymi np. wiatr halny, mgła, lawiny i ujemna temperatura. Pogoda w górach jest często zmienna i kapryśna. Wszystkie czynniki atmosferyczne występują ze znacznie większym nasileniem w górach, niż u ich podnóży: wiatr wieje dużo mocniej, temperatura jest zdecydowanie niższa, promieniowanie słońca jest silniejsze, deszcz pada dużo częściej. Warunki atmosferyczne mogą się zmienić z godziny na godzinę. Wiatr - dni bezwietrzne w Tatrach praktycznie się nie zdarzają. Występuje tu często lokalny, bardzo silny wiatr zwany „wiatrem halnym. Na graniach wieje przeciętnie z prędkością od 80 do 100 km/godz., porywy niekiedy dochodzą nawet do 140–150 km/godz. Przy takim dużym wietrze trudno utrzymać się na nogach; pokonywanie wysokogórskich szlaków jest często bardzo trudne, grozi przewróceniem lub upadkiem w przepaść. Poruszając się w terenach leśnych, narażamy się na przygniecenie przez łamane wiatrem i wywracające się drzewa lub uderzenia spadającymi konarami i gałęziami. Zimą wiatr, nawiewając śnieg w zagłębieniaterenu, tworzy głębokie zaspy, natomiast na graniach nawisy śnieżne, czym zwiększa zagrożenie lawinowe (Niedżwiedż 1968, 1981, 1986; Korzuchowski 1974; Widawski, Łakomiak 200). Mgła - jej obecność może nie tylko uniemożliwić oglądanie górskich widoków, ale przede wszystkim znacznie utrudnić orientację w terenie tatrzańskim. Bardzo niebezpieczna jest mgła w warunkach zimowych, kiedy biel śniegu całkowicie zlewa się z bielą mgły. Nie widząc punktów odniesienia, nie jesteśmy w stanie określić położenia w terenie, gdzie się znajdujemy (Korzuchowski 1975, 1996; Bielec-Bąkowska 2002). Temperatura - na szczytach górskich z reguły jest niższa niż u stóp gór. Każde 100 metrów wyżej, to około 0,5-1°C mniej: w Zakopanem termometr będzie pokazywał około zera, na Kasprowym może być już około -10°C, a na wierzchołku Rysów -15°C. Uczucie zimna jest dodatkowo potęgowane przez silny wiatr (Trafas 1985; Gądek i in. 2013). Słaby wiatr przy termometrze wskazującym zero stopni spowoduje odczuwanie zimna równe około -3°C, podmuch (5 m/s) – prawie -9°C, wiatr 15 m/s aż -18°C. Ten sam wiatr przy umiarkowanym mrozie -10°C da odczucie poniżej -33°C. Gwałtowne ocieplenie w porze zimowej to wzrost zagrożenia lawinowego. O tej porze roku występują bardzo wyraźne różnice temperatur między miejscami zacienionymi i nasłonecznionymi (Hess 1965, 1974; Woś 1999). Promieniowanie słoneczne - potrafi umilić wędrówkę górską, ale może być też przyczyną oparzeń, udaru słonecznego, czasowego uszkodzenia wzroku. Najniebezpieczniejsze jest zimą i wiosną, gdy w górach leży jeszcze śnieg. Bezwietrzne kotły i małe dolinki można porównać wtedy do wklęsłego zwierciadła. Dłuższe przebywanie w jego ognisku bez stosownego zabezpieczenia to pewne poparzenia, „kurza ślepota lub udar cieplny. Niebezpieczne jest też słońce przysłonięte mgiełką i małymi chmurami (Zakrent 1955; Hess Olecki 1984; Bogdańska Podogradzki 2000). Przepaścistość – bardzo wiele tatrzańskich szlaków poprowadzonych jest przez teren, o którym mówimy, że jest „trudny i eksponowany - stromymi żlebami i półkami w poprzek skalnych ścian. Pokonywanie ich wymaga dużej odporności na widok przepaści. Ze ścieżki widzimy często tylko najbliższe otoczenie i dno doliny. Lęk przestrzeni może spowodować zachowanie zagrażające życiu. Strach przed upadkiem potrafi całkowicie sparaliżować i unieruchomić turystę w trudnym i eksponowanym miejscu (Orlicz 1962; Hess, Leśniak 1985; Trafas 1985). Spadające kamienie - kamienne lawiny są dość częstym zjawiskiem samoistnym, ale częściej wywoływane są przez nierozważnych turystów np. w rejonie Giewontu. Gdy usłyszy się charakterystyczny odgłos spadających kamieni należy położyć się na ziemi i zasłonić głowę (Rechman 1895; Krzemień 1988; Kotarba 1994, 2002; Kapustka i in. 2010). Poślizgnięcie się - wczesnym latem bardzo często jesteśmy zmuszeni trawersować płaty zlodowaciałego śniegu, który w wielu miejscach utrzymuje się praktycznie przez cały rok. Pokonując je, należy zachować szczególną ostrożność, bowiem poślizgnięcie grozi nawet śmiertelnym upadkiem. Niedopuszczalne są próby zjeżdżania na letnich płatach śniegu. Brak rozwagi w najlepszym przypadku kończy się potłuczeniami, otarciami lub złamaniami kończyn. Bezpieczeństwo poruszania się zimą po Tatrach zwiększają raki, czekan i kijki trekingowe. Najbardziej zdradliwy jest „świeży śnieg, od kilku do około 30 cm świeżego, niezwiązanego z podłożem śniegu padającego zazwyczaj w październiku i listopadzie. Śnieg ten łatwo się zsuwa, przykrywa często zlodowaciałe podłoże (co grozi poślizgnięciem), a także różne zagłębienia w gruncie, co z kolei grozi uszkodzeniem kończyny dolnej (Rączkowski 2004, 2007, 2011a; Ładygin 2009). Porażenie piorunem - burza w Tatrach to jedno z najgroźniejszych zjawisk tatrzańskiego lata. Zdarza się i na wyniosłych szczytach, np. Giewontu i Czerwonych Wierchach a i w dolinach, np. wokół Morskiego Oka. Wyładowania atmosferyczne najczęściej występują w czerwcu i lipcu w godzinach południowych. Podczas burzy, należy jak najszybciej zejść z grani lub ze szczytu w dolinę i udać się do schroniska. Piorun może uderzyć nie tylko bezpośrednio pod burzową chmurą, ale i w odległości nawet kilku kilometrów od jej krawędzi, przy czystym niebie i słońcu. Podczas burzy, nie wolno chować się w mokrych żlebach i popod skalne półki i okapy (Niedżwiedż 1968, 1981, 1986; Konćek, Orlicz 1974; Widawski, Łakomiak 2008). Lawiny - to jedno z największych zagrożeń zimowych w Tatrach. Statystyki TOPR od 1909 r. odnotowały w Tatrach Polskich ponad 255 przypadków zasypania zwałami śniegu. Ponad 95 turystów nie udało się uratować. Lawiny powstają jako wynik wielu czynników: nagromadzenia się masy śniegu, ukształtowania terenu, zmiany pogody, dodatkowych sił działających na pokrywę śnieżną (np. obecności człowieka). Obserwacje wskazują, że najwięcej lawin powstaje w terenie górskim na stokach nachylonych pod kątem 30–45 stopni (Kłapowa 1977; Żiak 2012). Lawiny schodzą najczęściej bardzo stromymi żlebami i depresjami, po stokach porośniętych trawą i utworzonych ze skalnych płyt. Bardzo intensywne lub długotrwałe opady śniegu w Tatrach zwiększają prawdopodobieństwo zejścia lawiny. Ważnym czynnikiem jest podłoże, na które pada śnieg, prędkość i kierunek wiatru oraz gwałtowne zmiany temperatury. Pojawienie się dodatkowego obciążenia, człowieka lub dzikiego zwierzęcia, może naruszyć równowagę mas śnieżnych i wywołać lawinę. Dzika zwierzyna instynktownie unika zagrożonych miejsc (Cebulak 1983; Krzemień i in. 1995; Falarz 2012; Rączkowski i in. 2015). Monitoring na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego jest bardzo ważnym elementem infrastruktury technicznej pomagającym w pracy strażników Straży Parku oraz pracowników terenowych Służby Parku Narodowego, który w znaczny sposób ułatwia pracownikom Parku zwalczać przestępstwa i wykroczenia (Wlazło 2013; Broś 2017, 2019). 4. Walory przyrodnicze i turystyka w Tatrzańskim Parku Narodowym i jego otoczeniu 4.1. Tatrzański Park Narodowy: charakterystyka fizycznogeograficzna Tatry stanowią najwyższy masyw w łuku Karpat o wysokości bezwzględnej 2655 m n.p.m. (najwyższy szczyt Gierlach) i są najwyższymi górami typu alpejskiego między Alpami i Kaukazem oraz między Bałkanami, a górami północnej Skandynawii (Balon i in. 1995; Nyka 2004). Masyw tatrzański rozciąga się równoleżnikowo na długości 57 km i szerokości niespełna 20 km, co daje łączną powierzchnię Tatr 790 km2 (Atlas Tatr, Przyroda nieożywiona 2015; Balon 2000). Ryc. 9. Mapa Tatrzaoskiego Parku Narodowego, ogólne dane o Parku Źródło: Dział Edukacji Tatrzańskiego Parku Narodowego. Obszar ten charakteryzuje się urozmaiconą budową geologiczną w postaci skał krystalicznych, metamorficznych i osadowych oraz wyraźnie wykształconą rzeźbą polodowcową z piętrowym układem stref klimatyczno-roślinnych (regiel dolny, regiel górny, piętro subalpejskie, piętro alpejskie oraz piętro subniwalne). Jest to również obszar o wyjątkowej bioróżnorodności, gdyż ze względu na swoje położenie stanowi najdalej na północ wysunięte centrum endemizmu w Europie oraz największy ośrodek flory i fauny wysokogórskiej w tej części kontynentu (ryc. 9). Z uwagi na tą unikatowość, Tatry uznano w 1993 r. za Międzynarodowy Rezerwat Biosfery UNESCO oraz włączono do europejskiej sieci obszarów chronionych Natura 2000 (Balon 200, 2012; Siarzewski 2005). Całe Tatry podlegają ochronie w formie dwóch parków narodowych: słowackiego Tatranskeho Národneho Parku i polskiego Tatrzańskiego Parku Narodowego, utworzonych odpowiednio w 1949 i 1955 r. (ryc. 10). W granicach Polski znajduje się zaledwie 22,3% powierzchni masywu (Cywiński 1994, 2001; Balon, Jodłowski 2005, 2014). Ryc. 10. Mapa transgranicznych Parków narodowych na tle całych Tatr Źródło: Dział Edukacji Tatrzańskiego Parku Narodowego. Obszar Tatrzańskiego Parku Narodowego, ze względu na walory przyrodnicze jest jednym z najpopularniejszych miejsc turystycznych w Polsce (Balon 1996, 2000, 2001). Średnio, w ostatniej dekadzie, obszar Tatrzańskiego Parku Narodowego odwiedziło około 3 mln turystów rocznie, co z punktu widzenia ochrony przyrody wydaje się być współcześnie najistotniejszym źródłem bezpośredniego (turystyka piesza, taternictwo powierzchniowe i jaskiniowe, narciarstwo) jak i pośredniego (schroniska, ratownictwo, gastronomia, komunikacja, kolejki, wyciągi) oddziaływania człowieka na przyrodę tego obszaru (Jodłowski, Balon 2005). Tatrzański Park Narodowy udostępnia turystom 275 km znakowanych szlaków turystycznych o różnych stopniach trudności (ryc. 11). Szlakami turystycznymi na terenie TPN można wędrować indywidualnie lub z przewodnikiem, przy czym grupy zorganizowane i wycieczki szkolne muszą być prowadzone przez uprawnionych przewodników górskich, tatrzańskich (Kondracki 1976, 1978). Na terenie Parku znajduje się jedna kolejka linowa (z Kuźnic na Kasprowy Wierch) i trzy wyciągi narciarskie: na Kalatówkach, Hali Gąsienicowej i Hali Goryczkowej. W Tatrzańskim Parku Narodowym czynnych jest siedem schronisk PTTK i dwa punkty gastronomiczne (Cywiński 2003). Ryc. 11. Mapa Tatrzaoskiego Parku Narodowego, rodzaj pokrycia terenu Źródło: Dział Edukacji Tatrzańskiego Parku Narodowego. Tatrzański Park Narodowy utworzono na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 października 1954 r., a swoją działalność rozpoczął w dniu 1 stycznia 1955 r. Parkiem narodowym zarządza dyrektor, który jest wybierany w drodze konkursu i jest powoływany przez Ministra Środowiska. Dyrektor Parku i podlegli mu pracownicy reprezentują Skarb Państwa w zakresie zarządzanego mienia (ryc. 12). Dyrektor realizuje ustalenia zawarte w dwudziestoletnim planie ochrony (zadań ochronnych), będącym podstawowym dokumentem planistycznym oraz wydaje zarządzenia, określające sposoby korzystania z zasobów parku narodowego w celach naukowych, edukacyjnych, turystycznych, rekreacyjnych, sportowych i innych (Pociask-Karteczka, Siwek 2011). Ponadto obowiązująca ustawa o Ochronie Przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku upoważnia dyrektora Parku do wydawania stosownych decyzji administracyjnych w sprawach ochrony przyrody na terenie Parku (Głowaciński, Profus 1992; Balon i in. 1995; Kunicki, Szczerba 1996; Bar, Górski, Jerzmański, 2001). Ryc. 12. Mapa Tatrzaoskiego Parku Narodowego, rodzaje ochrony przyrody Źródło: Dział Edukacji Tatrzańskiego Parku Narodowego. Ryc. 13. Podział obszaru Tatrzaoskiego Parku Narodowego na dziesięd Obwodów Ochronnych Źródło: Dział Edukacji Tatrzańskiego Parku Narodowego. W dniu 31 grudnia 2010 r. dyrektor Tatrzańskiego Parku Narodowego wydał zarządzenie nr 11/2010 w sprawie regulaminu i organizacji Tatrzańskiego Parku Narodowego do realizacji ochrony przyrody. Na terenie Parku powołano komórki organizacyjne, w których łącznie zatrudnia się 140 osób. Są wśród nich pracownicy biurowi, naukowi, terenowi i Straż Parku. Służby terenowe oraz Straż Parku (łącznie 55 osób) sprawują bezpośredni nadzór nad dziesięcioma obwodami ochronnymi: Morskie Oko, Łysa Polana, Zazadnia, Kośne Hamry, Gąsienicowa, Brzeziny, Kuźnice, Strążyska, Kościeliska, Chochołowska. Ich pracę doraźnie wspomagają pracownicy z dyrekcji Parku (ryc. 13). 4.2. Przyroda nieożywiona W skład przyrody nieożywionej Tatrzańskiego Parku Narodowego wchodzą skały, gleby, wody, powietrze czyli wszystkie nieożywione składniki środowiska. Budowa geologiczna: Tatry zbudowane są ze skał krystalicznych i mezozoicznych skał osadowych. Wyróżnia się trzy jednostki strukturalne, trzon krystaliczny, fałdy wierchowe i pokrywy płaszczowin reglowych. Dzielą się na Tatry Zachodnie i Tatry Wschodnie nazywane również Wysokimi. Tatry Zachodnie są zbudowane w głównej mierze ze skał metamorficznych, które łatwo ulegają wietrzeniu ze względu na to, że posiadają strukturę kierunkową, czyli są „poukładane. Grzbiety i szczyty w tej części Tatr są łagodne i stosunkowo niskie, wietrzenie postępuje wolno. W skałach widoczne są pęknięcia, które powstały na skutek wydzielania się ciepłych gazów z magmy. Pęknięcia skał są ułożone albo prostopadle albo równolegle i są to ciosy termiczne. Obszar Tatr cechuje się erozyjną rzeźbą polodowcową (Goetel 1925; Rabowski 1925, 1931; Guzik 1959, 1963; Kotański 1965a, 1965b, 1974; Iwanow 2008). Rzeźba terenu: modelowanie rzeźby terenu Tatr nawiązuje do piętrowości środowiska wysokogórskiego, poprzez zróżnicowanie natężenia oraz rozmieszczenia procesów w poszczególnych piętrach. Wśród procesów sekularnych w obszarze powyżej górnej granicy lasu najważniejsze są procesy grawitacyjne i procesy peryglacjalne, w piętrach leśnych powolne ruchy masowe i procesy fluwialne. W ewolucji rzeźby terenu widoczna jest tendencja do stabilizacji po epoce lodowej, kiedy intensywność procesów była większa. W ostatnich kilkudziesięciu latach nasilenie ekstremalnych zdarzeń hydrometeorologicznych może spowodować zmianę tych tendencji (Kotarba 2014). Klimat: Obszar Tatr znajduje się w klimacie umiarkowanym środkowoeuropejskim, w strefie przejściowej pmiędzy klimatem oceanicznym i kontynentalnym. W Tatrach, z racji znacznej wysokości bezwzględnej panuje typowy klimat wysokogórski. Kolejnym elementem wpływającym na klimat jest wzniesienie terenu nad poziomem morza. Wraz ze wzrostem wysokości następuje spadek temperatury i zwiększenie opadów. Średnia roczna temperatura u podnóża Tatr to około 6 stopni Celsjusza, lecz na szczytach Tatr spada ona do około -4 stopni. Wraz z wysokością nad poziomem morza, maleje temperatura - na każde 100 metrów o 0,6 stopnia Celsjusza. Opady atmosferyczne należą również do kluczowych czynników kształtujących klimat. Roczna suma opadów to 1150 mm u podnóża oraz 1800 mm na Kasprowym Wierchu. Charakterystyczne w Tatrach są duże dobowe amplitudy temperatury oraz dość częste inwersje temperatury w okresie zimowym. Cechuje go wielka zmienność frontów atmosferycznych powodujących nagłe załamania pogody. Występuje tutaj piętrowy układ stref termicznych i opadowych oraz zróżnicowanie klimatów lokalnych: dolin, zboczy i grzbietów. Średnia temperatury w styczniu -9°C, a w lipcu 8°C na wysokości 2000 m.n.p.m. Średnia roczna suma opadów w Tatrach przekracza 1500 mm. Opady deszczu i burze przeważają w lecie, wieją silne wiatry fenowe (wiatr halny). Do cech klimatu wysokogórskiego należą: dość niska temperatura roczna, duża ilość opadów atmosferycznych, duże dobowe wahania temperatury, duże różnice temperatur i nasłonecznienia stoków północnych i południowych. Ważną cechą jest przewaga wiatrów z kierunków zachodnich (Mościcki 2008, 2010). Stosunki wodne: Polska część Tatr w całości znajduje się w dorzeczu Dunajca (zlewisko Bałtyku). występują różne typy wód powierzchniowych i podziemnych. Liczne potoki górskie zasilane są wodami źródeł pokrywowych i krasowych. Charakterystyczną cechą są liczne jeziora nazywane stawami tatrzańskimi. Występują gównie w strefie wysokogórskiej w Morskim Oku, Dolinie 5 Stawów Polskich i w rejonie Hali Gąsienicowej. Tatry są odrębnym regionem pod względem hydrograficznym w porównaniu z sąsiednimi regionami. Wynika to z budowy geologicznej, rzeźby, klimatu i szaty roślinnej. Tatry są obszarem, który posiada największą ilość opadów w ciągu roku. Średnio, rocznie spada tam od 1150 mm do 1800 mm opadów. Część wody tatrzańskiej odparowuje, część jest magazynowana w jeziorach, część jest odprowadzana do rzek oraz wsiąka w podłoże powodując zasilanie wód podziemnych. W Tatrach wody można podzielić na cztery grupy: sieć rzeczna, jeziora, źródłowa i podziemna (Żelazny 2012, Żelazny i in. 2015). Gleby: w Tatrach, podobnie jak i w innych terenach górskich, gleby i ich przestrzenne zróżnicowanie jest ściśle powiązane z podłożem geologicznym, górską rzeźbą i natężeniem procesów geomorfologicznych oraz z różnicującymi się wysokościowo warunkami klimatyczno-roślinnymi. Pokrywa glebowa Tatr nawiązuje do piętrowości geoekologicznej. W piętrze seminiwalnym i alpejskim tzw. halno-turniowym w formowaniu pokrywy glebowej obserwuje się przewagę czynnika geomorfologicznego czyli przewaga gleb inicjalnych i słabo ukształtowanych, gleby kriogeniczne. Gleby w Tatrach są słabo wykształcone i narażone na ciągłą erozję. Wysoko w Tatrach dominują gleby inicjalne, w kotlinach gleby bagienne, a na obrzeżach gleby kwaśne brunatne-górskie (Komornicki, Skiba 1996; Skiba 1999, 2002; Skiba i in. 2005; Drewnik 2006). Gleby, podobnie jak świat ożywiony, charakteryzują się w Tatrach piętrowością. W zależności od skały macierzystej i wysokości nad poziomem morza gleby w Tatrach można scharakteryzować, zaczynając od dolnego piętra reglowego, jako zbudowane na skałach węglanowych, gdzie wytworzyły się na nich średnio głębokie rędziny oraz głębokie gleby brunatne, stanowiące żyzne siedliska dla lasów bukowo-jodłowych. W strefie regla górnego, na obszarach bezwęglanowych powstały natomiast gleby bielicowe, tworzące siedliska borów górskich (Skiba 2002). W piętrze kosodrzewiny i częściowo w górnej części piętra boru górnoreglowego, występuje duża akumulacja martwego igliwia. W tych miejscach poziomy organiczne mogą osiągnąć miąższość do 30 centymetrów, tworząc rankery butwinowe a w części węglanowej rędziny butwinowe. W piętrze halno-turniowym znajdziemy natomiast gleby inicjalne i kriogeniczne (Kondracki 1976, 2002). Budowa profilu glebowego Tatr pozwala odtworzyć zapis dziejów środowiska Karpat, z czego nietrudno poznać wcześniejsze i współczesne przemiany zachodzące w środowisku przyrodniczym Tatr (Balon, Jodłowski 2005). Spośród licznych zagrożeń dla tatrzańskich gleb najpoważniejsze są naturalne dla obszarów górskich procesy geomorfologiczne. W niektórych rejonach Tatr dodatkowym czynnikiem uruchamiającym erozję gleb była prowadzona do niedawna pasterska i leśna działalność gospodarcza człowieka. Na omawianym obszarze dużą rolę w denudacji gleby należy bezwzględnie przypisać bardzo dużemu ruchowi turystycznemu (Jodłowski 2002). 4.3. Przyroda ożywiona Tatry swoje bogactwo przyrodnicze zawdzięczają urozmaiconej rzeźbie terenu, znacznej wysokości nad poziomem morza, długiej historii fauny i flory oraz zróżnicowanemu podłożu geologicznemu. W Tatrach występuje charakterystyczna dla Alp piętrowość klimatyczno - roślinna (ryc. 14). W poszczególnych piętrach występują określone gatunki roślin, zwierząt, grzybów i innych organizmów. Piętrowy układ roślinności wynika z różnic między zmieniającymi się warunkami siedliskowymi odpowiadającymi wzniesieniu nad poziomem morza (Kużniar 1910; Balon 1991). W przyrodzie Tatr szczególnie istotne znaczenie odcisnęła wielowiekowa działalność człowieka (pasterstwo, górnictwo, hutnictwo, przemysł drzewny oraz gospodarka leśna). W efekcie antropopresji powstało wiele zastępczych ekosystemów oraz zadomowiły się liczne, obce gatunki roślin i zwierząt (Balon 2007, 2009). Ryc. 14. Schmetat piętr roślinności w Tatrach Źródło: Ze zbiorów biblioteki TPN, Zofii Radwańskiej-Paryskiej z Czasopisma Geograficznego R. XLV, 1974, 1. Opis schematu pięter roślinności w Tatrach:  najniższe piętro, piętro pogórza sięga po 700 m.n.p.m,  następne – to piętro regli czyli wysokich pagórów porosłych lasem, dzielą się na dwie części, a. piętro regla dolnego, czyli dolnoreglowe około 700 m.n.p.m., po około 1250 m.n.p.m, b. piętro regla górnego, czyli górnoreglowe od około 1250 po około 1550 m.n.p.m,  wyżej mamy piętro kosodrzewiny – krzewiastych zarośli od około 1550 po około 18000 m.n.p.m,  jeszcze wyżej występuje piętro hal, tj. łąk wysokogórskich czyli piętro halne zwane też alpejskim od około 1800 po około 2300 m.n.p.m., występuje w pełni tylko w Tatrach Wysokich, w Zachodnich i Bielskich jest nieco niższe,  najwyższe jest piętro turniowe czyli subniwalne sięga od około 2300 m.n.p.m., po najwyższy szczyt Tatr (Gierlach – 2663 m.n.p.m.), (Radwańska-Paryska 1974). W zależności od podłoża i wysokości nad poziomem morza w TPN występują charakterystyczne dla każdego piętra gatunki roślin. Ogromną grupę flory stanowią rośliny naczyniowe - około 1300 gatunków w całych Tatrach, z czego po polskiej stronie około 1000. Około 450 gatunków to rośliny górskie, a blisko 200 z nich nie występuje nigdzie indziej w Polsce. W świecie roślin tatrzańskich wyróżniamy także gatunki endemiczne oraz endemiczne zespoły roślinne, czyli takie, które nie występują nigdzie indziej poza Karpatami (Radwańska-Paryska 1974; Radwańska-Paryska, Paryski 1995; Jodłowski 2007). W Tatrach występuje około sześćdziesięciu gatunków ssaków. W lasach TPN licznie występują jelenie (Cervus elaphus L.), jest ich około 200-300 osobników. Występują również sarny (Capreolus capreolus L.). Obfite w śnieg zimy skutecznie odstraszają dziki (Sus scrofa L.), które pomimo tego, iż nie narzekają na bazę pokarmową (bukiew) bardzo rzadko goszczą w Tatrach. Gatunkami, które w Polsce występują tylko na terenie Tatr, są (Rupicapra rupicapra tatrica B.) oraz świstak tatrzański (Marmota marmota latirostris K.). Wymienione gatunki zwierząt są żywym symbolem Tatr i Tatrzańskiego Parku Narodowego. Kozica występuje od piętra kosodrzewiny przez hale, aż do turni (Jamroży i in. 2007). Na terenie TPN obecne są również niedźwiedzie (Ursus arctos L.), wilki (Canis lupus L.), rysie (Lynx lynx L.) oraz lisy (Vulpes vulpes L.), (Mysłajek i in. 2019). W Tatrach licznie występują także gatunki z rodziny łasicowatych. Słabo zbadaną grupą ssaków są nietoperze, których na omawianym obszarze możemy spotkać około 20 gatunków (Radzikowski-Eliasz 1900). Liczna i częsta obecność człowieka na terenie Tatr powoduje ich synatropizację czyli przyzwyczajanie się zwierząt do ludzi, co niesie bezpośrednie zagrożenie dla bezpieczeństwa turystów, wynikające z agresywności zwierząt lub z nosicielstwa wścieklizny (np. lisy). Bezpośrednie zagrożenie dla człowieka mogą także stwarzać niedźwiedzie, które często poszukują pożywienia w pobliżu osad ludzkich (Paryski, Radawańska-Paryska 1973, 1995). W Tatrach zaobserwować możemy również ponad sto gatunków ptaków. Jednym z przykładów może być liczna populacja płochacza halnego (Prunella collaris S.), który zamieszkuje hale i turnie. Kosodrzewinę upodobał sobie natomiast siwerniak (Anthus spinoletta L.). Na omawianym terenie występują również ptaki drapieżne, takie jak orzeł przedni (Aquila chrysaetos L.) i bielik zwyczajny (Haliaeetus albicilla L.), (Rola funduszu leśnego w rozwoju badań naukowych w parkach narodowych, Gawrych Ruda, 24-25 października 2019 r., Tatrzański Park Narodowy, s. 335-443). Na terenie Tatr żyje kilka gatunków sów (Cichocki 2006). Nad potokami częstym gościem jest pluszcz (Cinclus cinclus L.) oraz pliszka górska (Motacilla cinerea T.) (Pęksa 2015). Kolejnym cennym gatunkiem w faunie jest głuszec (Tetrao urogallus L.). W drzewostanach świerkowych występuje dzięcioł trójpalczasty (Picoides triactylus L.) i krzyżodziób świerkowy (Loxia curvirostra L.). Interesującym ptakiem jest orzechówka (Nucifraga caryocatactes L.), którą spotkać możemy w obszarach występowania limby, jak również nad samym Morskim Okiem, gdyż szczególnie upodobała sobie żerowanie na resztkach pożywienia zostawianych przez turystów (Górka, Pociask-Karteczka, Wilk 2010). Na terenie Tatr możemy regularnie zaobserwować również siedem gatunków płazów np: salamandrę plamistą (Salamandra salamandra L.), traszkę górską (Triturus alpestris L.) oraz kumaki (Bombinatoridae G). Spośród gadów po polskiej stronie żyje pięć gatunków tj.: żmija zygzakowata (Vipera berus L.), zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix L.), padalec (Anguis fragilis L.), jaszczurka żyworodna (Zootoca vivipara J.) i jaszczurka zwinka (Lacerta agilis L.). W tatrzańskich stawach i strumieniach obecne są również ryby reprezentowane przez kilka gatunków, mimo iż tatrzańskie wody są wymagającym dla większości ryb środowiskiem życia ze względu na niskie temperatury, długi okres zalegania pokrywy śniegu i lodu oraz szybkie prądy wody. W polskich Tatrach między innymi występuje pstrąg potokowy (Salmo trutta fario L.), głowacz pręgopłetwy (Cottus poecilopus H.) i lipień (Thymallu sthymallus L.), (Kot 2008; Skrzydłowski 2010). Bezkręgowce to kolejna grupa systematyczna licznie reprezentowana w Tatrach. Należą do niej mięczaki, owady, pajęczaki i skorupiaki. Samych tylko owadów na terenie TPN występuje kilka tysięcy gatunków (Wenta 2010). 4.4. Ruch turystyczny w Tatrach Tatrzański Park Narodowy związany jest nieodłącznie z obecnością turystów na swoim terenie. Na terenie Parku można uprawiać następujące rodzaje turystyki: pieszą, rowerową, narciarską, taternictwo powierzchniowe i jaskiniowe. Obszar TPN jest udostępniony do zwiedzania, jednakże wszyscy turyści odwiedzający TPN muszą przestrzegać przepisów ustawy o ochronie przyrody (Szatkowski 2014; Pociask-Karteczka 2014). Każdy, kto chce zwiedzać i podziwiać piękno Tatr powinien zapoznać się najpierw z obowiązującymi zasadami w TPN. Na terenie Parku wędrówki dozwolone są tylko po szlakach turystycznych, a turystów obowiązują zakazy dotyczące:  niszczenia wyposażenia szlaków,  zbioru: kwiatów, owoców, elementów przyrody nieożywionej,  palenia tytoniu i otwartego ognia,  dokarmiania zwierząt,  hałasowania,  śmiecenia,  wprowadzania psów na szlaki,  kąpieli. Wszystkie te zakazy znajdują się na tablicach informacyjnych przy wejściach do Parku oraz na odwrocie każdego zakupionego biletu, gdzie przedstawione są w postaci piktogramów (ryc. 15). Ryc. 15. Rewers biletu wstępu, uprawniającego do wejścia na teren Tatrzaoskiego Parku Narodowego Żródło: opracowanie własne. W turystyce pieszej do dyspozycji odwiedzających TPN jest 275 km znakowanych szlaków turystycznych o różnych stopniach trudności: od bardzo łatwych po bardzo trudne i wyposażone w urządzenia asekuracyjne jak łańcuchy, klamry i drabinki. Na 1 km² powierzchni Parku przypada około 1,2 kilometra szlaku. Szlakami można wędrować indywidualnie bądź z przewodnikiem, przy czym grupy zorganizowane i wycieczki muszą być prowadzone przez uprawnionych przewodników tatrzańskich I, II lub III klasy (Bac-Moszaszwili i in. 1992; Bac-Moszaszwili, Jurewicz 2010). Szlaki turystyczne są oznakowane. Do tego celu używa się pięciu kolorów: czarnego, czerwonego, zielonego, niebieskiego i żółtego. Kolory nie wskazują trudności szlaku, a jedynie służą identyfikacji danego szlaku. Często warunki terenowe uniemożliwiają umieszczenie znaku na jakimś odcinku szlaku, zazwyczaj na bardzo krótkim (Kmiecik-Wróbel 2011). Przed każdą wycieczką warto zapoznać się z przebiegiem szlaków, którymi zamierzamy wędrować. Szeroki wybór publikacji dotyczących Tatrzańskiego Parku Narodowego oferują punkty Informacji Turystycznej Parku (Jackowski, Sołjan 2010). Tab. 4. Wykaz miejsc noclegowych w schroniskach PTTK na terenie Tatrzaoskiego PN Liczba miejsc noclegowych w schroniskach PTTK na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego Schronisko PTTK im. Stanisław Staszica nad Morskim Okiem 79 Schronisko PTTK im. Wincentego Pola na Starej Roztoce 72 Schronisko PTTK im. Ludwika Zejsznera w Dolinie Pięciu Stawów Polskich 67 Schronisko PTTK Murowaniec im. Adama Asnyka na Hali Gąsienicowej 116 Hotel Górski PTTK na Kalatówkach 96 Schronisko PTTK im. Władysława Krygowskiego na Hali Kondratowej 20 Schronisko PTTK im. Walerego Goetla na Hali Ornak w Dolinie Kocieliskiej 48 Schronisko PTTK im. Jana Pała II w Dolinie Chochoowskiej 121 Razem miejsc noclegowych w schroniskach PTTK: 619 Źródło: Dział Udostępniania Tatrzańskiego Parku Narodowego. Szlaki oznakowane są również za pomocą kierunkowskazów, znajdujących się zwykle na początku, na końcu, a także na skrzyżowaniach szlaków. Na znakach widnieje nazwa punktu docelowego oraz czas potrzebny na dotarcie na miejsce (Baścik, Pociask-Karteczka, Siwek 2013). Należy pamiętać, że podany czas na kierunkowskazie może się wydłużyć w przypadku odpoczynków na trasie, a także pogorszenia warunków pogodowych. Na szlakach turystycznych, na których zimą uprawiana jest turystyka, obowiązują znaki letnie. Jednak w okresie zalegania pokrywy śnieżnej znaki mogą być niewidoczne, a większość szlaków nie jest dodatkowo oznakowana. Dotyczy to szlaków położonych powyżej górnej granicy lasu. Korzystanie z nich wymaga dobrej znajomości ich przebiegu w terenie (Skrzydłowski 2013). Na szlakach położonych powyżej górnej granicy lasu turystyka zimowa może odbywać się z odstępstwem od ich przebiegu w najbliższej odległości zapewniającej bezpieczeństwo turystom. Wśród wielu szlaków turystycznych pięć należy do jednokierunkowych. Są to: szlak z Zawratu na Kozi Wierch, zejście ze Smoczej Jamy do Wąwozu Kraków w Dolinie Kościeliskiej, Jaskinia Mroźna i Mylna oraz ruch na szczycie Giewontu. Przemierzając tatrzańskie szlaki należy pamiętać o ruchu prawostronnym, a grupy powinny być prowadzone przez wykwalifikowanych przewodników. Na terenie Parku znajduje się osiem schronisk, które odwiedzają ogromne rzesze turystów (tab. 4). Od 1 kwietnia do 30 listopada wszystkie szlaki są zamknięte od zmierzchu aż do świtu, natomiast od 1 grudnia do 30 listopada zamykane są szlaki: z przełęczy na Grzybowcu na Wyżnią Kondracką Przełęcz, szlak z Doliny Tomanowej na Chudą Przełęcz oraz z doliny Pięciu Stawów Polskich przez Świstówkę Roztocką do Morskiego Oka (Zięba 2004). Poruszanie się po szlakach często wymaga użycia odpowiedniego sprzętu, wyposażenia oraz przede wszystkim zdrowego rozsądku i odpowiedniej oceny panujących warunków. Szlaki turystyczne zimą nie są utrzymywane ani też dodatkowo zabezpieczane przed zagrożeniami (Szaflarski 1972). Również żadne szlaki nie są zamykane ze względu na zagrożenie lawinowe. Turysta jest, zatem zobowiązany zachować szczególną ostrożność i zapoznać się z aktualnymi komunikatami Tatrzańskiego Parku Narodowego i Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Dla turystyki rowerowej w Tatrzańskim PN udostępnionych jest kilka szlaków, z których większość pokrywa się z pieszymi szlakami turystycznymi. Na terenie Tatrzańskiego PN aktualnie czynnych jest sześć tras rowerowych. Większość udostępnionych tras rowerowych to zarazem drogi wewnętrzne Parku lub publiczne. Trasa rowerowa numer jeden: Droga pod Reglami od Murowanicy w Dol. Bystrej do Siwej Polany w Dol. Chochołowskiej. Trasa zaczyna się przy drodze do Kuźnic, a kończy na Siwej Polanie w Dol. Chochołowskiej. Prowadzi czarnym szlakiem turystycznym, zwanym popularnie Drogą pod Reglami. Na ostatnim odcinku zielonym szlakiem na skraj Polany Biały Potok, który prowadzi do Dol. Chochołowskiej. Na krótkim odcinku w rejonie skoczni narciarskich oraz na odcinku w rejonie wylotu Dol. Kościeliskiej i Kir należy korzystać z drogi publicznej. Długość trasy rowerowej to około. 10.7 km. na wysokość od 890 m.n.p.m. do 1000 m n.p.m. Trasa rowerowa numer dwa: z Dol. Chochołowskiej od Siwej Polany i do schroniska na Polanie Chochołowskiej. Trasa biegnie zielonym szlakiem turystycznym prowadzącym z Siwej Polany do schroniska na Polanie Chochołowskiej. Jest bardzo atrakcyjna pod względem widokowym, gdyż prowadzi jedną z najbardziej malowniczych dolin tatrzańskich. Wycieczkę rowerową można rozpocząć na Siwej Polanie, dojeżdżając na Parking samochodem, również można dojechać na rowerze z Zakopanego Drogą pod Reglami. Trasy te łączą się ze sobą na skraju Siwej Polany. Długość trasy rowerowej, od Parkingu samochodowego na Siwej Polanie do schroniska PTTK to 6.4 km, a wysokość od 930 m n.p.m., do 1140 m n.p.m. Trasa rowerowa numer trzy: z Kuźnic do schroniska PTTK na Polanie Kalatówki. Trasa prowadzi niebieskim szlakiem turystycznym z Kuźnic przez Polanę Kalatówki i Dol. Kondratową na Giewont. Dla rowerzystów udostępniony jest tylko odcinek z Kuźnic do schroniska PTTK na Polanie Kalatówki. Z Polany Kalatówki roztaczają się przepiękne widoki m.in. na Kasprowy Wierch. Długość trasy rowerowej to 1.4 km, a wysokość od 1030 m n.p.m., do 1200 m n.p.m. Trasa rowerowa numer cztery: Doliną Suchej Wody do schroniska PTTK Murowaniec na Hali Gąsienicowej (zob. tab. 4). Trasa prowadzi czarnym szlakiem turystycznym, z Brzezin do schroniska PTTK Murowaniec na Hali Gąsienicowej. Dla rowerzystów udostępniony na całej długości szlaku. Trasa przebiega lasem jodłowo świerkowym, dopiero sprzed schroniska PTTK roztaczają się piękne widoki na Hale Gąsienicową. Schronisko PTTK Murowaniec jest najwyższym punktem na terenie Parku, do którego można dotrzeć na rowerze. Długość trasy to 6.4 km, a wysokość od 1006 m.n.p.m. do 1505 m n.p.m. Trasa rowerowa numer pięć: z Małego Cichego przez Zazadnię, Wierch Poroniec, Zgorzelisko do Tarasówki. Trasa prowadzi niebieskim szlakiem turystycznym z Małego Cichego do Zazadniej, następnie drogą publiczną do Zgorzeliska, a dalej szlakiem rowerowym przebiegającym w granicach Parku, a częściowo poza jego granicami. Prowadzi lasem, grzbietami z pięknymi widokami na Tatry i Podhale, a częściowo przebiega w terenie zabudowanym. Długość trasy rowerowej wynosi 10.9 km, a wysokość od 834 m n.p.m. do 1090 m n.p.m. Trasa rowerowa numer sześć: z Małego Cichego przez Lichajówki do Murzasichla. Trasa prowadzi szlakiem rowerowym przebiegającym w granicach Parku, a częściowo poza jego granicami, biegnie lasem w terenie zabudowanym. Stanowi dogodne połączenie Małego Cichego i Murzasichla. Długość trasy rowerowej wynosi 1.8 km, a wysokość od 835 m n.p.m. do 880 m n.p.m. (Chlipała 2013). W ostatnich latach wyraźnie wzrosło zainteresowanie sportami zimowymi. Coraz więcej turystów pokonuje szlaki tatrzańskie na nartach. Bardzo dużą popularnością cieszy się skituring, który można określić jako połączenie tradycyjnych nart biegowych i nart zjazdowych. Dla osób uprawiających turystykę narciarską Tatry stanowią bardzo atrakcyjne miejsce spędzenia czasu. Składa się na to gęsta sieć szlaków turystycznych, gdzie każdy może wybrać odpowiednią dla siebie oraz możliwość skorzystania z wyciągów narciarskich. Na szlakach turystycznych w Parku obowiązuje oznakowanie letnie, które dość często jest niewidoczne w okresie zimowym (Szczerbińska, Pociask-Karteczka 2016). Na szlakach przebiegających przez tereny zalesione lub kosodrzewinę znaki mogą być nie widoczne. W terenach położonych powyżej górnej granicy lasuszlaki nie są utrzymywane, dodatkowo oznakowane ani zabezpieczone. W okresie zalegania grubej pokrywy śnieżnej korzystanie ze szlaków położonych powyżej górnej granicy lasu wymaga dokładnej znajomości terenu Parku, ich przebiegu i ogólnej topografii. Tab. 5. Zdolnośd przewozowa turystów kolejką linową PKL z Kuźnic na Kasprowy Wierch na terenie Tatrzaoskiego PN w latach 2008 - 2018 Od 15 grudnia do 30 kwietnia 2008-2018 Od 01 maja do14 grudnia 2008-2018 Zdolność przewozowa turystów na godzinę kolejką PKL 360 osób 180 osób Jednorazowa liczba osób w wagonie PKL 60 osób 30 osób Źródło: Polskie Koleje Linowe Kuźnice – Zakopane. Tab. 6 Liczba turystów przewiezionych na Kasprowy Wierch koleją PKL w roku 2008 i 2018 2008 2018 Liczba turystów przewiezionych koleją PKL na KW 511 474 543 999 Źródło: Polskie Koleje Linowe Kuźnice – Zakopane. Turystyka narciarska na terenie TPN może być uprawiana na szlakach turystycznych i szlakach narciarskich. Skiturowcy mogą korzystać również z tras narciarskich i nartostrad (tab. 5). Turystykę narciarską można uprawiać, gdy pokrywa śnieżna jest w stanie zabezpieczyć całkowicie pokrywę roślinną gleby (Szczerbińska, Pociask-Karteczka 2016). Część szlaków narciarskich jest jednokierunkowa, zaś przepisy zabraniają podchodzenia nartostradami, które mają służyć wyłącznie do zjazdu. Od 1 grudnia do 15 maja zamyka się dla ruchu turystycznego (również dla narciarzy) następujące odcinki: Przełęcz na Grzybowcu na Wyżnią Kondracką Przełęcz, trasę z Dol. Tomanowej na Chudą Przełączkę i z Dol. Stawów Polskich przez Świstówkę do Morskiego Oka (Szatkowski 2014). Na terenie Tatrzańskiego PN w okresie zimowym czynne są dwa wyciągi narciarskie, pierwszy znajduje się w Kotle Goryczkowym z dwuosobową koleją krzesełkową. Zdolność przewozowa na Hali Goryczkowej wynosi 730 osób na godzinę. Jedyne w Polsce obok Hali Gąsienicowej alpejskie tereny zjazdowe z naturalnym śniegiem (tab. 6). Trasa narciarska Kasprowy Wierch – Dol. Goryczkowa – Kuźnice liczy ponad 5 km długości, z czego kocioł leży na wysokości 1355 m.n.p.m., a nartostrada liczy 3,5 km. Trasa nartostrady z Dol. Goryczkowej do Kuźnic przebiega dolną częścią obok Kalatówek w pobliżu potoku Bystra. Różnica wysokości to 602,5 m.n.p.m. Trasa na Hali Gąsienicowej jest nieco trudniejsza jak w Kotle Goryczkowym. Kolej na Hali Goryczkowej czynna jest tylko w okresie zimowym. Stok narciarski posiada homologacje FIS. Drugi stok narciarski umiejscowiony jest w Kotle Gąsienicowym, który obsługuje nowoczesne czteroosobowe krzesełka. Zdolność przewozowa z Kasprowego Wierchu do Kotła Gąsienicowego wynosi 2400 osób na godzinę. Trasa narciarska w Kotle Gąsienicowej przygotowywana jest mechanicznie przez maszyny do uprawy śniegu typu ratraki. Trasa zjazdowa z Kasprowego Wierchu przez Halę Gąsienicową do Kuźnic liczy ponad 9700 m., z czego w Kotle Gąsienicowym jest ponad 1200 m, a na nartostradzie ponad 8,5 km. Różnica wysokości w sumie 940 m.n.p.m. (tab. 7, 8). Nartostrada jest trudna, z podejściem z Hali Gąsienicowej na Karczmisko i kilku niebezpiecznymi zakrętami w rejonie ponad Dol. Olczyską, stok posiada homologacje FIS. Tab. 7. Dane dotyczące narciarzy i snowboardzistów przewiezionych wyciągami narciarskimi na Hali Goryczkowej i Hali Gąsienicowej na terenie Tatrzaoskiego PN w latach 2008 – 2018 Rodzaj wyciągu Długość wyciągu Różnica wzniesień w m.n.p.m. Przewóz osób / h. Hala Goryczkowa Wyciąg krzesełkowy 2 osobowy 1736,6 m. 602 m.n.p.m 730 osób / h. Hala Gąsienicowa Wyciąg krzesełkowy 4 osobowy 1155,97 m. 351 m.n.p.m 2400 osób / h. Źródło: Polskie Koleje Linowe Kuźnice - Zakopane Tab. 8. Dane o wyciągach narciarskich na Hali Goryczkowej i Hali Gąsienicowej na terenie Tatrzaoskiego PN Kolej linowa PKL Stacja górna m.n.p.m Stacja dolna m.n.p.m Średnie pochylenie trasy narciarskiej Czas przejazdu wyciągiem krzesełkowym Hala Goryczkowa 1958 m.n.p.m 1355,5 m.n.p.m 37,09 % 15 minut Hala Gąsienicowa 1952,95 m.n.p.m 1601,38 m.n.p.m 32,5 % 8 minut Źródło: Polskie Koleje Linowe Kuźnice – Zakopane Taternictwo powierzchniowe na terenie Tatrzańskiego PN można uprawiać w wyznaczonych rejonach obejmujących ściany od podnóża po grań lub wierzchołek szczytu. Większość obszarów udostępnionych dla taternictwa znajduje się w Tatrach Wysokich, tj. w Dol. Rybiego Potoku, Dol. Pięciu Stawów Polskich oraz w rejonie Hali Gąsienicowej. W rejonie Morskiego Oka dopuszczalne jest uprawianie wspinaczki w obrębie grani i leżących poniżej ścian na obszarze od Przełęczy Białczańskiej poprzez Rysy, Mięguszowieckie Szczyty i Cubrynę do Wrót Chałubińskiego, wraz z Mnichem. W okresie zagrożenia lawinowego drugiego stopnia lub wyższego pod warunkiem występowania pokrywy śnieżnej, zabezpieczającej roślinność i glebę przed oddziaływaniem taternictwa udostępniona jest dodatkowo skałka Wapiennik, położona na Hali Gąsienicowej w niedalekiej odległości od schroniska PTTK Murowaniec, na zboczu Suchej Jamy. Obszary udostępnione taternikom w Tatrach Wysokich położone są w pasie skał krystalicznych, są to granitoidy. Obszary udostępnione w Tatrach Zachodnich znajdują się w strefie występowania skał osadowych i zbudowane są głównie z wapieni (Gradziński i in. 2005; Kicińska 2005; Bartoszewski 2008; Filar 2014a, 2014b, 2014c, 2014d). Taternictwo jaskiniowe na terenie Tatrzańskiego PN można uprawiać w udostępnionych do tego celu jaskiniach. Spośród ok. 800 obiektów jaskiniowych znajdujących się na terenie Parku, dla taterników udostępnionych jest kilkadziesiąt jaskiń. Łączna długość korytarzy jaskiniowych osiąga prawie 58 km, stanowi to około 50 procent długości korytarzy wszystkich jskiń w Tatrach (Nowicki 2003; Barczyk 2008; Jach i in. 2014). Większość jaskiń znajduje się w Dol. Kościeliskiej i Dol. Małej Łąki, kilka obiektów położonych jest w Dol. Bystrej. Są to jaskinie przekraczające 100 m długości, a sześć z nich należy do najdłuższych jaskiń w Tatrzańskim PN przekraczających 1000 m długości (Guzik 1959; Nowak 2010; Filar 2011a, 2011b, 2013a, 2013b, 2013c). Uprawianie turystyki na terenie TPN jest regulowane przez Zarządzenie Dyrektora TPN w sprawie ruchu pieszego, rowerowego oraz uprawiania narciarstwa na terenie TPN Nr 4/2013 Dyrektora TPN z dnia 18 lutego 2013 roku (ryc. 16). Ryc. 16. Liczba odwiedzających turystów Tatrzaoski Park Narodowy w latach 2008 - 2018 Źródło: Dział Udostępniania Tatrzańskiego Parku Narodowego 4.5. Baza turystyczna w powiecie tatrzańskim Zakopane, - najbardziej znana miejscowość wypoczynkowa w Polsce - jest największą miejscowością w bezpośrednim otoczeniu Tatrzańskiego PN i równocześnie dużym ośrodkiem sportów zimowych położonym w obrębie Tatr (Kopeć 2016; Niemczyk 2016). Zakopane liczy 27266 tysięcy mieszkańców, z czego 53,5% stanowią kobiety, a 46,5% mężczyźni (Jeżak i in. 2016; Zawilińska 2016). Gęstość zaludnienia w Zakopanem wynosi 323,7 osób/km², średni wiek mieszkańców wynosi 42,8 lat (tab. 9). Zakopane jest najwyżej położonym miastem w Polsce, zwarty obszar zabudowany rozciąga się od 750 m n.p.m. do 1000 m n.p.m., przy czym w granicach administracyjnych Zakopanego znajduje się część Tatr z najwyższym szczytem Świnica 2301 m.n.p.m., oraz grzbiet Gubałówki 1120 m n.p.m., (Bukowski 2016; Smagacz-Poziemska 2016). Najwyżej położonym miejscem pracy w Polsce jest obserwatorium meteorologiczne IMGW na Kasprowym Wierchu 1985 m.n.p.m. Centralny punkt Zakopanego to skrzyżowanie ul. Krupówek z ul. Kościuszki, który znajduje się na wysokości 838 m n.p.m., (Jabłońska i in. 2004). Sąsiadująca od zachodu z Zakopenem Gmina Kościelisko posiada 8747 mieszkańców, zamieszkuje ją 12,9% ludności powiatu, gmina stanowi 29,0% powierzchni powiatu tatrzańskiego. Położona jest na południowych zboczach Pogórza Gubałowskiego z rozległym widokiem na Tatry. Od południa gmina graniczy z Tatrzańskim PN, natomiast od wschodu z terenami miasta Zakopanego. Gmina Kościelisko oferuje łącznie ponad 5 tysięcy miejsc noclegowych. Na terenie Gminy Kościelisko w okresie zimowym czynnych jest 5 wyciągów narciarskich, które stanowią własność prywatną. Dwa wyciągi narciarskie Witów - Ski i Uboc Witów znajdują w Witowie. Pozostałe trzy wyciągi Polana Biały Potok, Chotarz Ski i Pod Butorowym umiejscowione są w Kościelisku. Przez gminę przebiega droga wojewódzka Zakopane - Czarny Dunajec – Rabka Zdrój. Tab. 9. Baza noclegowa w Zakopanem w latach 2008 – 2018 Lata 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 Hotele 5 gwiazdkowe 2 3 3 3 3 4 4 4 4 4 5 Hotele 4 gwiazdkowe 2 2 3 3 4 4 4 5 5 6 7 Hotele 3 gwiazdkowe 4 4 5 6 7 8 9 11 12 13 14 Hotele 2 gwiazdkowe 2 2 2 3 3 3 3 4 4 4 5 Hotele 1 gwiazdkowe 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 Pensjonaty 4 gwiazdkowe 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 Pensjonaty 2 gwiazdkowe 2 2 3 4 5 7 8 9 9 9 10 Pensjonaty 1 gwiazdkowe 1 1 1 1 2 2 3 3 3 3 5 Schroniska szkolne 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 Ośrodki wczasowe 7 8 9 9 10 10 10 11 11 12 13 Ośrodki szkoleniowe 6 6 7 8 8 8 8 8 8 9 10 Dom pracy twórczej 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 Zespoły wczasowe 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 5 Kempingi turystyczne 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 4 Obiekty konferencyjne 33 35 36 38 40 43 44 46 47 48 49 Pokoje gościnne 9112 9348 9424 9553 9664 9743 9796 9833 9899 9937 9997 Pokoje brak klasyfikacji 4 5 5 6 6 7 7 8 9 10 10 Źródło: Wydzial Turystyki, Sportu i Rekreacji Urzędu Miasta Zakopane W odległości 16 km od Kościeliska znajduje się byłe przejście graniczne Sucha Hora pomiędzy Polską, a Słowacją (GPRGK 2017) (tab. 10). Gmina Poronin leży przy spływie Zakopianki z Porońcem 7 km na północny wschód od Zakopanego. Przez Poronin przebiega linia kolejowa PKP i droga E-7 łącząca Zakopane z Krakowem. Posiada 11581 mieszkańców, zamieszkuje ją 17,1% ludności powiatu, gmina stanowi 17,7% powierzchni powiatu. Gmina oferuje około 10 tysięcy miejsc noclegowych. Na terenie gminy Poronin działa 20 wyciągów narciarskich, które stanowią własność prywatną. Bliskość Tatr pozwala na uprawianie turystyki wysokogórskiej (Kondracki 2013). Usytuowanie wsi wzdłuż słynnej „Zakopianki oraz linii kolejowej stały się ważnymi czynnikami rozwoju wsi i jej turystycznej atrakcyjności (GPRGP 2016) (tab. 10). Tab. 10. Liczba udzielonych noclegów turystom krajowym i zagranicznym w Zakopanem, gm. Kościelisko, gm. Poronin i gm. Bukowina Tatrzaoska w latach 2008 – 2018 Gmina 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 Zakopane 24172 25309 26088 26752 27558 27734 27932 28947 29945 30651 31687 Kościelisko 2997 3051 3499 3617 3714 3844 4054 4277 4458 4877 5081 Poronin 7897 8051 8499 8775 8986 9167 9455 9874 10043 10322 10772 Bukowina Tatrzańska 16772 17866 18055 18344 18874 19017 19245 19699 19886 2027 20754 Źródło: Wydzial Turystyki, Sportu i Rekreacji Urząd Miasta Zakopane Gmina Bukowina Tatrzańska leży na wschód od Zakopanego. Zamieszkuje ją 13 290 mieszkańców, (19,6% ludności powiatu). Gmina stanowi 27,9% powierzchni całego powiatu. Granice gminy Bukowina Tatrzańska swoim zasięgiem obejmują obszary Tatrzańskiego PN od wysokosci 660 m.n.p.m., do prawie 2500 m.n.p.m., na polskim wierzchołku Rysów. Gmina Bukowina Tatrzańska dysponuje 10 wyciagami krzesełkowymi i 30 wyciągami narciarskimi, (Kondracki 2013) (tab. 10). 5. Ogólna charakterystyka i zmienność czasowa przestępczości na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego w latach 2008-2018 Miejsca przestępczości w przestrzeni Tatrzańskiego PN są punktami, gdzie negatywne zjawiska koncentrują się na niewielkim obszarze, na przykład przed schroniskiem PTTK w Dolinie Pięciu Stawów Polskich. Czasem cały rejon lub inny obszar Parku, np. Morskie Oka lub Czarny Staw pod Rysami, na którym w większym, niż gdzie indziej, natężeniu turystycznym, występują zjawiska przestępcze. O tym, że konkretne miejsce na terenie Tatrzańskiego PN koncentruje negatywne zdarzenia, zwykle w dużej mierze decydują cechy tego miejsca (chodzi o walory przyrodnicze, rozmieszczenie przestrzenne i czasowe). Tatrzański PN rokrocznie odwiedza około 4 milionów turystów, co generuje ogromną presję na przyrodę tatrzańską, rozmieszczenie turystyczne jest nierównomierne (Czarnecki 2011). Przestępstwa popełniane na terenie Parku nie są tak liczne jak wykroczenia, ale ich szkodliwość jest o wiele wyższa. Przestępstwa wiążą się z większym zagrożeniem dla przyrody tatrzańskiej i obowiązuje w ich przypadku surowsza kwalifikacju prawna czynu. Najczęściej ujawnionymi przestępstwami w Parku jest kłusownictwo na dziką zwierzynę, która jest pod ścisłą ochroną. Proceder kłusownictwa zachodzi przez cały rok i obejmuje niemal wszystkie obszary Parku. Od 2008 r., poważnym utrudnieniem dla kłusowników są dość częste akcje antykłusownicze Straży Parku, Policji i Straży Granicznej oraz monitoring (kamery, fotopułapki). O miejscach, gdzie dokonano montażu kamer i fotopułapek w Parku wiedzą tylko strażnicy Straży Parku, nikt poza tym. Kłusownicy w zależności od pory roku, okresów godowych zwierzyny oraz na tzw. zapotrzebowania właścicieli karczm, restauracji i pensjonatów na Podhalu kłusują na zwierzynę dla mięsa, trofeum i wypreparowania skóry. Na terenie Parku ujawniane są także takie przestępstwa jak: niszczenie mienia Parku w postaci podpalenia bacówki, bójka, naruszenie nietykalności cielesnej, grożby karalne w stosunku do pracowników Parku. W latach 2008 – 2018 na terenie Parku ujawniono kilka przypadków kradzieży telefonów komórkowych, kradzieże sprzętu narciarskiego, niszczenie mienia, grożby karalne, bójki, jazdę samochodem w stanie nietrzeźwym i wypadki drogowe. Co roku zdarzają się wypadki drogowe, np. z udziałem fiakrów z Morskiego Oka i Doliny Kościeliskiej, upadki i zasłabniecia, a nawet śmierć koni. W związku z tym, że Straż Parku nie posiada ustawowych uprawnień do prowadzenia przestępstw ujawnionych na terenie Parku, wszystkie czyny przestępcze zgłaszane są do Wydziału Kryminalnego KPP Zakopane, która prowadzi czynności procesowe. Straż Parku jedynie ujawnia dane przestępstwo w Parku i wykonuje czynności wstępne na miejscu zdarzenia. Czynności te polegają na zatrzymaniu sprawcy, przeszukaniu sprawcy i np. jego pojazdu, zatrzymanie przedmiotów, które służyły do przestępstwa, wykonanie dokumentacji fotograficznej, protokołu zatrzymania i oględzin. Z informacji Straży Parku wynika, że w latach 2008 – 2018 na terenie Parku popełniano również przestępstwa z zakresu szkodnictwa leśnego, które nigdy nie zostały ujawnione i zgłoszone. Popełniono też wiele przestępstw pospolitych w Parku, które nie zostały zgłoszone do Straży Parku i na Policję, ponieważ sprawcy dogadali się z pokrzywdzonymi za pośrednictwem negocjacji prawników i wypłaconych zadośćuczynień finansowych. Jest tzw. ciemna liczba przestępstw popełnionych na terenie Parku, które nie zostały ujawnione i zgłoszone do powszechnych organów ścigania. 5.1 Kłusownictwo, ogólna charakterystyka Kłusownictwo na terenie Parku trwa przez cały rok. Kłusownicy na terenie Parku najczęściej dokonują odstrzału dzikiej zwierzyny przy użyciu różnego rodzaju broni palnej i kusz z celownikami optycznymi. Główne gatunki dzikiej zwierzyny, które są kłusowane w Parku dla tzw. zdobycia miesa oraz trofeum (poroża) to byki i jelenie. Kozice są zabijane dla zdobycia haków capów i skór, niedżwiedzie, rysie i wilki dla skór, a świstaki dla świstaczego sadła i wypreparowania skóry. Natomiast przy użyciu tzw. haków, oklepcy, sideł i wnyków kłusuje się na łanie, sarny, głuszcze, orła przedniego i także na świstaki. Obecnie kłusownicy na terenie Parku stosują zupełnie odmienne sposoby działania, niż ich poprzednicy w XIX i XX wieku. Od początku 2000 r. tatrzańscy kłusownicy weszli w posiadanie nowoczesnej broni palnej myśliwskiej i snajperskiej, wyposażonej w celowniki optyczne, podczerwień, noktowizję i tzw. tłumiki do cichego oddania strzału. Terażniejsi kłusownicy nie przemieszczają się już z bronią po lasach tatrzańskich, jak robili to ich poprzednicy, a przy użyciu systemów GPS broń ukrywają w Parku lub na terenie Wspólnoty 8 Wsi w wykrotach, starych pniach i skałach. Kłusownicy bardzo dobrze znają Park i tereny przyległe, a miejsca ukrycia broni palnej doskonale maskują. Szczególnie groźnym zjawiskiem w Parku jest polowanie na kozice, ze względu na ich niewielką liczbę. W tej sytuacji zabicie każdej sztuki jest poważną stratą dla całej populacji. Cena na „czarnym rynku za zabitą kozicę wynosi około 2,5 tysiąca euro, co zachęca do kłusowania. Podobna sytuacja dotyczy świstaków, które padają łupem kłusowników ze względu na tłuszcz. Sadło świstacze od zawsze uważane było za wszechstronne panaceum na wszelkie dolegliwości. Tzw. gule bezoarowe, czyli niestrawione resztki roślin lub sierści znajdowane w żołądkach kozic to wciąż najcenniejsze trofeum kłusowników z Podhala, pozyskiwane pomimo sankcji karnych i stanowczego zakazu polowań na ten gatunek. Metody kłusownictwa są różnorodne, uzależnione od specyfiki polowanego gatunku: broń palna myśliwska, broń palna z okresu II wojny światowej, broń samowyróbka, kusze optyczne, łuki, wnyki, sidła, pułapki metalowe lub oklepce (fot. 3). Fot. 3. Zabita i spreparowana kozica odebrana kłusownikom z Podhala przez Straż Parku Źródło: fotografia autora. Obecnie kłusownictwo zmienia swój styl, charakter i podstawowe założenie. Wcześniej, kłusownictwo wynikała głównie z chęci pozyskania przez człowieka skór i pożywienia. Aktualnie, przy ogólnej dostępności towarów, kłusownicy działają głównie dla czystej przyjemności zabijania i pozyskiwania trofeów dzikiej zwierzyny. Kłusownicy rekrutują się głównie z podhalańskich wsi, zwłaszcza tych leżących bezpośrednio u podnóża Tatr. Walka z kłusownictwem na terenie Tatrzańskiego PN spoczywa na Straży Parku i pracownikach terenowych Parku. Mimo wzmożonej kontroli, surowych przepisów prawnych i wzrostu ogólnej świadomości w społeczeństwie, nie udało się do tej pory wyeliminować tego procederu z TPN. Mimo postępu technologicznego, zmiany światopoglądowej oraz mentalnej nie można liczyć, że kłusownictwo w perspektywnie kilkudziesięciu najbliższych lat zniknie z Tatr. Na Podhalu nadal zakorzeniony jest specyficzny sposób postrzegania dzikiej zwierzyny, której nie zawsze okazuje się szacunek. Wszystkie sprawy związane z kłusownictwem były prowadzone przez KKP Zakopane pod nadzorem Prokuratury Rejonowej Zakopane (Wlazło 2013). Metody walki Straży Parku z kłusownictwem w ostatnich 10 latach poprawiły się na lepsze, stąd populacja dzikiej zwierzyny w Parku jest coraz liczniejsza. Tatrzański PN w 2010 r., zakupił wysokiej klasy sprzęt optyczny typu Swarovski, który umożliwia prowadzenie nocnych obserwacji. Sprzęt termowizyjny pozwala Straży Parku prowadzić obserwacje i tropić kłusowników o każdej porze dnia i nocy. W 2014 r. Straż Parku dokonała zakupu najnowocześniejszej broni myśliwskiej – snajperskiej typu Sako kaliber 30/06 mm, produkcji fińskiej i broni myśliwskiej typu Winchester i Browning, kaliber 12/76 mm produkcji USA z optyką Swarovski produkcji austriackiej. Od początku 2008 do chwili obecnej Straż Parku co roku wyposażana jest w najnowocześniejsze fotopułapki, kamery i GPS-y. Sprzęt ten jest wykorzystywany w newralgicznych miejscach, gdzie najczęściej dochodzi do kłusownictwa. Straż Parku monitoruje najbardziej zagrożone tereny Parku pod względem kłusownictwa oraz miejsca, gdzie kłusownicy mogą się przemieszczać z bronią, kuszą lub innym sprzętem do kłusowania. Wspólne patrole antykłusownicze Straży Parku i Straży Granicznej w godzinach nocnych i wczesnoporannych na terenie Parku przynoszą pozytywne metody przeciwdziałania kłusownictwu. Kłusownicy mają świadomość, że tereny Parku są skruulatnie patrolowane i monitorowane przez cały czas, ale nie posiadają wiedzy, gdzie patrol mieszany Straży Parku i Straży Granicznej wykonuje czynności służbowe na terenie Parku. Jedną z metod przeciwdziałania kłusownictwu na terenie Parku jest tzw. oficjalne demonstrowanie sił i środków Straży Parku i Straży Granicznej kłusownikom, aby widzieli w jaki sposób, gdzie i przy użyciu jakiego wyposażenia przemieszczają się wspólne patrole. Kłusownicy w okolicznych wioskach i w Zakopanem posiadają swoich informatorów, którzy starają się śledzić Straż Parku, gdzie, kiedy i o jakich porach przemieszczają się patrole w Parku. Z obserwacji wynika, że dość często polscy kłusownicy zapuszczają się na dziką zwierzynę do naszych południowych sąsiadów w Tatry Słowackie. Obecnie najczęstszymi przypadkami kłusownictwa na terenie Tatrzańskiego PN jest zabijanie jeleni dla zdobycia trofeum lub dla mięsa. W wielu przypadkach wypreparowane trofeum pojawia się jako ozdoba w karczmach, restauracjach, hotelach, domach lub jest wystawione są na sprzedaż w Internecie. Kary za kłusownictwo, szczególnie na terenach polskich parków narodowych, są bardzo surowe i grozi za to nawet pięć lat pozbawienia wolności (Wlazło 2015; Broś 2017, 2019); (tab. 11). Tab. 11. Liczba ujawnionych aktów kłusowniczych w Tatrzaoskim PN w latach 2008 – 2018 Rodzaj przestępstwa kłusowniczego Gatunek zwierzyny Organ prowadzący 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 Razem Zabicie dzikiego zwierzęcia Niedźwiedź KPP Zakopane 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1 Zabicie dzikiego zwierzęcia Świstak KPP Zakopane 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 1 Zabicie dzikiego zwierzęcia Jeleń KPP Zakopane 2 1 1 1 2 1 1 0 1 1 0 11 Zabicie dzikiego zwierzęcia Jeleń, sarna KPP Zakopane 1 1 1 0 2 1 0 0 0 0 2 7 Nielegalne posiadanie Jeleń KPP Zakopane 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 1 Nielegalne posiadanie Świstak, sarna KPP Zakopane 2 0 2 0 0 0 0 4 0 0 0 8 Spreparowanie Krogulec, wydra KPP Zakopane 0 1 0 0 0 1 1 0 0 0 0 3 Razem 5 3 4 1 6 2 2 5 1 1 2 32 Żródło: opracoanie własne. 5.1.1 Rozmieszczenie W latach 2008–2018 na terenie Tatrzańskiego PN najwięcej aktów kłusownictwa na dziką zwierzynę zanotowano w miejscach oddalonych od zabudowań mieszkalnych i gospodarczych od 0 km do 1 km. Natomiast największa odległość ujawnionych aktów kłusowniczych od zabudowań wynosiła od 3 do 5 km (ryc. 17). Najwiekszą aktywność w zakresie kłusownictwa na terenie Parku w latach 2008–2018 odnotowano w strefie ochrony czynnej. Dość częste przypadki kłusownictwa w strefie ochrony czynnej występowały z uwagi na łatwy dojazd i przemieszczanie się z bronią palną. Najmniej przypadków kłusownictwa w Parku donotowano w strefie ochrony ścisłej, co zapewne wynikło nie z chęci jej przestrzegabuia, lecz z uwagi na trudny teren wysokogórski i możliwość łatwiejszego ujawnienia posiadanej broni palnej lub oklepców. Najwięcej aktów kłusownictwa w Parku ujawniono w maju, w piątki. Największą ilość kłusownictwa na dziką zwierzynę stwierdzono w Obwodzie Ochronnym Brzeziny i Kośne Hamry w rejonie Cyrhli k/Zakopanego. W większości akty kłusownictwa zachodziły w godzinnach porannych, pomiędzy 4.55. a 6.30. (tab. 12). Najczęściej skłusowaną zwierzyną były byki z rodzajów jeleniowatych, a najrzadszymi świstaki i niedżwiedzie. Do kłusownictwa najczęściej używano broni palnej typu sztucer (ryc. 18), a najrzadziej broni palnej z okresu II Wojny Światowej, produkcji ZSRR typu Mosin (Wlazło 2013, 2015). 5221101234560-1 km1-2 km2-3 km3-4 km4-5 km Ryc. 17. Liczba aktów kłusowniczych względem oddalenia od zabudowao mieszkalnych i gospodarczych na terenie Tatrzaoskiego Parku Narodowego w latach 2008 – 2018 Źródło: opracowanie własne Tab. 12 Rozmieszczenie przestrzenne i czasowe aktów kłusowniczych na terenie Tatrzaoskiego Parku Narodowego w latach 2008 - 2018 Rok Strefa ochronna parku Miesiąc Dzień tygodnia Godzina Miejsce Gatunek skłusowanej zwierzyny Odległość od zabudowań Użyta broń 2008 krajobrazowa Maj piątek 0500 Wiktorówki Byk-jeleń 1,9 km Sztucer 2009 czynna Czerwiec środa 1745 Brzeziny Byk-jeleń 0,7 km KBKS 2010 czynna Październik wtorek 0455 Cyrchla Byk-jeleń 0,1 km Mosin 2011 czynna Wrzesień środa 1240 Wyskówki Byk-jeleń 3,3 km Sztucer 2012 ścisła Październik piątek 1630 Mała Łąka Świstak 0,9 km Oklepiec 2013 czynna Maj sobota 1845 Strążyska Łania 1,2 km KBKS 2014 czynna Maj wtorek 0630 Zgorzelisko Byk-jeleń 4,5 km KBKS 2015 ścisła Czerwiec piątek 1930 Kondratowa Niedźwiedź 2,5 km Sztucer 2016 krajobrazowa Maj sobota 0500 Kuźnice Byk-jeleń 0,5 km Sztucer 2017 czynna Wrzesień piątek 0630 Dol. Lejowa Byk-jeleń 2,7 km Sztucer Źródło: opracowanie własne. 5311Sztucer/MosinKBKSOklepceWilki Ryc. 18. Rodzaj użytej broni do kłusownictwa na terenie Tatrzaoskiego PN w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne. 5.1.2 Zmienność czasowa Pomimo niewielkiej próby statystycznej, można stwierdzić pewne prawidłowości w zmienności czasowej kłusownictwa na terenie Tatrzańskiego PN. Rozpatrując rytm dobowy przestępstwa można podzielić na pięć grup. Pierwsza grupa obejmuje godziny: 0.00–3.00, 9.00–12.00 i 21.00–24.00, kiedy to nie odnotowano żadnego aktu kłusowniczego w Parku. Druga grupa obejmuje przedział czasowy od 3.00 do 6.00, kiedy odnotowano największą ilość aktów kłusowniczych. Trzecia grupa to dwa przedziały od 6.00 do 9.00 i od 12.00 do 15.00; odnotowano wtedy niewielką ilość aktów kłusowniczych. Czwarta grupa to przedział czasowy to okres od 15.00 do 18.00 i od 18.00 do 21.00, kiedy stwierdzono średnią liczbę aktów kłusowniczych. Natomiast piąta grupa to pozostałe przestępstwa, których szczegółowego czasu nie udało się ustalić (jak również miejsca i sprawcy ich popełnienia. Jak widać, najwięcej przestępstw kłusowniczych popełnianych jest w godzinach wczesno porannych kiedy pracownicy Parku są nieobecni w miejscu pracy, a przy tym istnieje tylko nikła możliwość natknięcia się na osoby postronne (ryc. 19). Można sądzić, że powyższe prawidłowości dotycza także piątej grupy czyli aktów kłusownictwa nie wykrytych. 123456Liczba Ryc. 19. Liczba aktów kłusowniczych w rytmie dobowym na terenie Tatrzaoskiego PN Źródło: opracowanie własne. Analiza czasowa (ryc. 20) według dni tygodnia wskazuje, że najwięcej aktów kłusowniczych miała miejsce pod koniec tygodnia w piątek, przed rozpoczynającym się weekendem, a także w środy. Rozkład pozostałych dni tygodnia wydaje się przypadkowy, choć charakterystyczne jest, że bardzo niewiele tego rodzaju zdarzeń wystepuje w momencie największego nasilenia ruchu turystycznego w soboty i niedziele. Brak stwierdzonych aktów kłusowniczych w niedziele może też wynikać z tradycyjnej religijności mieszkańców Podhala, z których sumieniem co prawda nie koliduje akt kłusowniczy, ale wykonywania go w niedzielę – już tak. 12345Liczba Ryc. 20. Liczba aktów kłusowniczych w rytmie tygodniowym na terenie Tatrzaoskiego PN Źródło: opracowanie własne. Miesięczna analiza kłusownictwa w Parku wskazuje, że maj i październik są najbardziej aktywnymi okresami działalności kłusowników. Wynika to zapewne z tego, że maj jest miesiącem okresu lęgowego, a październik okresem rykowiska jeleni. Charakterystyczny jest obniżony poziom przestępczości kłusowniczej w kwietniu i wrześniu. To okres, gdzie kłusownicy nielegalnie polują (tylko) na budzące się ze snu zimowego świstaki i żerujące kozice. W miesiącach zimowej połowy roku, oraz w lipcu i sierpniu nie odnotowano aktu kłusownictwa; zimą zapewne z uwagi na trudne warunki pogodowe i łatwiejszą wykrywalnośc (ślady), zaś w lipcu i sierpniu – na wzmożony ruch turystyczny (ryc. 21). 12345Liczba Ryc. 21. Liczba aktów kłusowniczych według miesięcy na terenie Tatrzaoskiego Parku Narodowego w latach 2008 – 2018 Źródło: opracowanie własne. 5.2. Kradzież drewna Wyrąb i kradzież drewna nasila się w okresie wiosennym oraz jesiennym i trwa do pierwszych opadów śniegu, kiedy to ślady pozostawione na śniegu ułatwiają identyfikację sprawcy przestępstwa. Największą liczbę kradzieży drewna świerkowego i bukowego odnotowuje się w obwodach położonych w pobliżu siedzib ludzkich, co znacznie ułatwia nielegalny wyrąb i kradzież drewna z terenu Tatrzańskiego Parku Narodowego (fot. 4). Fot. 4. Drewno świerkowe wycięte i skradzione przez mieszkaoców Zakopanego ze strefy ochrony ścisłej w Obwodzie Ochronnym Morskie Oko na terenie Tatrzaoskiego Parku Narodowego Źródło: fotografia autora 5.2.1 Ogólna charakterystyka Tatrzańskie lasy do czasu powstania TPN, były własnością prywatną, przy czym tylko stosunkowo niewielkie obszary na zachodzie (tzw. Wspólnota Witowska) stanowiły własność góralską. Pozostała część to dobra dużych właścicieli ziemskich, które stopniowo stawały się własnością państwową. Pomimo to znaczna część mieszkańców Podhala uważa się za uprawomocnionych do korzystania z drewna lasów tatrzańskich, tym bardziej ze jeszcze niedawno, w XIX wieku gospodarka leśna w Tatrach miała charakter rabunkowy Obecnie lasy Tatrzańskiego PN najbardziej narażone na kradzież drewna to rejony Kościeliska, Gronika, Cyrchli, Murzasichla, Małego Cichego, Zazadni, Stasikówki i Bukowiny Tatrzańskiej. Najczęściej ginie drewno ze stosów, tzw. metrowe wałki z posuszu i ataku kornika drukarza, już przygotowane do wywózki z terenu Parku. Często zdarza się też, że do kradzieży dochodzi na obrzeżach Tatrzańskiego PN, gdzie złodzieje kradną tzw. dłużyce do budowy domów góralskich z bali. Dość częstym zjawiskiem jest nielegalna wycinka i kradzież drewna bukowego do palenia w kominkach. Proceder ten w Tatrach nadal trwa, bo drewno opałowe jest dość drogie i jest na nie duży popyt na Podhalu, szczególnie w restauracjach, karczmach i pensjonatach. Wszystkie te okoliczności, połączone z częstym położeniem lasów z dala od budynków mieszkalnych i zabudowań gospodarczych, ułatwiają kradzież drewna z Tatrzańskiego PN. Do najczęstszych kradzieży drewna w TPN dochodzi wiosną oraz jesienią w godzinach rannych przed przyjściem strażników do pracy i wieczornych, kiedy strażnicy zakończyli prace w Parku. Najwięcej kradzieży drewna z terenu Parku w latach 2008-2018 odnotowano w poniedziałki, kiedy strażnicy po weekendzie wykonują w większości prace biurowe oraz w piątki i soboty przed rozpoczęciem weekendu, gdzie strażnicy są mniej aktywni w terenie. Najczęściej kradzione drewno z terenu Parku to świerk, jodła, buk i kosodrzewina (Wlazło 2013). W chronieniu lasów tatrzańskich Straży Parku i Służbie Parku Narodowego pomagają nowinki techniczne, jak monitoring, fotopułapki, fotokamery, telefony satelitarne czy nawigacja satelitarna. Straż Parku w miarę możliwości wspierają funkcjonariusze z Komendy Powiatowej Policji w Zakopanem, strażnicy z Placowki Straży Granicznej w Zakopanem i strażnicy Straży Leśnej Lasów Państwowych z Zakopanego – Jaszczurówki (tab. 13). Wykorzystywana jest także szeroka wiedza strażników, którzy bardzo dobrze znają topografię terenu miejsca, w których dochodzi do kradzieży drewna w Parku. Wiedzą też, gdzie dochodzi do najczęstszych kradzieży drewna, oraz którymi szlakami poruszają się złodzieje pojazdami mechanicznymi typu HDS, ciągnikami, traktorami, quadami oraz końmi (Broś 2017). Przestępstwo kradzieży drewna ma charakter publicznoskargowy, sprawca takiego czynu ścigany jest z urzędu, a sąd każdorazowo nakłada tzw. nawiązkę pieniężną (Wlazło 2015; Broś 2019). Tab. 13. Rodzaj skradzionego drewna na terenie Tatrzaoskiego Parku Narodowego w latach 2008 - 2018 Gatunek Masa skradzionego drewna/ rodzaj Masa odzyskanego drzewa Łączna wartość skradzionego drzewa 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 Razem Jodła Choinki Odzyskano w całości 1 500,00 zł 2 1 4 3 3 6 5 2 4 3 5 38 Świerk 41 202, 874 m3 50,512 m3 62 329,39 zł 8 9 5 9 14 1 2 0 5 2 1 56 Buk 1,55 m3 1,55 m3 555,00 zł 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 1 Sosna górska Stroisz Odzyskano w całości 2 250,00 zł 2 3 3 4 1 4 2 3 1 3 4 30 Razem - 41 204,424 m3 66 079,39 zł 12 13 12 17 18 11 9 5 10 8 10 125 Źródło: opracowanie własne. 5.2.2 Rozmieszczenie Podobnie jak w przypadku kłusownictwa, liczba wykrytych przypadków kradzieży jest zbyt mała, by dokonywać miarodajnych zestawień statystycznych. Tym niemniej rysują się pewne prawidłowości, które zapewne dotyczą także przypadków nie wykrytych. Najwiekszą aktywność z zakresu kradzieży drewna na terenie Parku w latach 2008-2018 odnotowano w strefie ochrony krajobrazowej. Częste kradzieże w strefie ochrony krajobrazowej występowały z uwagi na łatwy dojazd do miejsca kradzieży. W czerech przypadkach odnotowano kradzieże drewna z terenu Tatrzańskiego PN w strefie ochrony czynnej. Jest to raczej średnio dostępny teren w Parku. Nie donotowano żadnej kradzieży drewna w strefie ochrony ścisłej, zapewne z uwagi na trudny dojazd w terenach wysokogórskich (ryc. 22). Najczęściej dokonywano kradzieży drewna z Parku we wrześniu oraz w piątki. Najwiekszą ilość kradzieży drewna stwierdzono w Obwodzie Ochronnym Kośne Hamry i Obwodzie Ochronnym Dolina Strażyska. W Obwodach Ochronnych Dolina Chochołowska, Kużnice, Hala Gąsienicowa, Brzeziny, Zazadnia, Łysa Polana i Morskie Oko nie odnotowano przypadku kradzieży. Do kradzieży drewna z terenu Parku najczęściej dochodziło w godzianach wczesno rannych i wieczornych. Kradzieży drewna najczęściej dokonywano w odległości do 2 km od zabudowań mieszkalnych i gospodarczych Parku (tab. 14). W większości do nielegalnego wywozu drewna z terenu Tatrzańskiego PN używano ciągnika siodłowego typu HDS (ryc. 23), czasem konia, a zdarzyły się przypadki zastosowania samochodu terenowego, a nawet quadu (Wlazło 2013). 12345 Ryc. 22. Liczba kradzieży drewna względem oddalenia od zabudowaow latach 2008-2018 Źródło: opracowanie własne. Tab. 14. Liczba kradzieży drewna względem oddalenia od zabudopwao w latach 2008 – 2018 Strefa ochronna Parku Dni tygodnia Miejsce Godziny Odległość od zabudowań Użyty sprzęt 2008-krajobrazowa Wrzesień-piątek Kośne Hamry 05.00 0,5 km od Cyrchla Koń 2009-czynna Wrzesień-sobota Dol. Strążyska 19.00 1 km od Zakopane Ciągnik 2010-czynna Październik-środa Dol. Strążyska 06.10 1,5 km od Gronik Quad 2011-krajobrazowa Maj-poniedziałek Dol. Strążyska 17.30 1, 2 km od Gronik Koń 2012-krajobrazowa Listopad-piątek Kośne Hamry 04.30 0,8 km od Cyrchla Traktor 2013-krajobrazowa Maj-poniedziałek Kośne Hamry 17.45 1,4 km od M.Ciche Sam. ter. 2014-czynna Wrzesień-piątek Dol. Kościeliska 21.00 1,7 km od Kiry Ciągnik 2015-czynna Listopad-sobota Dol. Strążyska 05.45 1 km od Zakopane HDS 2016-krajobrazowa Październik-piątek Kośne Hamry 04.55 2,5 km od M.Ciche Traktor 2017-krajobrazowa Wrzesień-sobota Kośne Hamry 18.30 2,3 km od Błociska HDS 2018-krajobrazowa Maj-piątek Kośne Hamry 17.55 2 km od K. Hamry HDS Źródło: opracowanie własne. 23113KońCiągnik/ TraktorQuadSamochód terenowyDźwig hudrauliczny (HDS) Ryc. 22. Rodzaj użytego sprzętu do kradzieży drewna z Tatrzaoskiego PN w latach 2008-2018 Źródło: opracowanie własne. 5.2.3 Zmienność czasowa Mimo niewielkiej liczby analizowanych przypadków, można zauważyć pewne prawidłowości w rozkładzie czasowym omawianego rodzaju przestępstw (tab. 14). Najwieksza liczbę kradzieży drewna notuje się we wczesnych godzinach rannych, natomiast w godzinach od 9.00 do 12.00 oraz od 21.00 do 24.00 nie ujawniono żadnego przestępstwa leśnego w Parku (ryc. 24). Przestępczość leśna nasila się w godzinach wczesnoporannych, kiedy pracownicy to Parku nie przystapili jeszcze do swoich obowiązków służbowych, a już bywa wystarczająco jasno i nie potrzeba używać sztucznego światła Mozna przypuszczać, że stosunkowo liczne przestępstwa z zakresu szkodnictwa leśnego nie są w ogóle zgłaszane do Straży Parku, z uwagi na brak wiedzy pracowników Służby Parku Narodowego o nielegalnym wyrębie i kradzieży drewna z Parku. stąd trudno określić miejsca, czas i sprawców ich popełnienia. 1234 Ryc. 24. Liczba kradzieży drewna w rytmie dobowym z terenu Tatrzaoskiego PN w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne. Analiza czasowa według dni tygodnia wskazuje, że w poniedziałki, czwartki i niedziele nie stwierdzono żadnej kradzieży drewna w Parku. Zgodnie z zarządzeniem Dyrektora Parku, dniami wywozowymi drewna z terenu Tatrzańskiego PN jest poniedziałek, środa i piątek. We wtorek, czwartek i sobotę zgodę na jakikolwiek wywóz drewna z Parku przez osoby prywatne, samowyrób czy ZUL – Zakład Usług Leśnych wydaje Komendant Straży Parku i nikt poza tym. We wtorki i soboty dokonano kilka kradzieży drewna z terenu Tatrzańskiego PN. W tych dniach pracownicy terenowi Służby Parku Narodowego poświęcają wiecej czasu służbowego na kontrolę ruchu turystycznego i w nieznacznym stopniu zajmują się gospodarką leśną. W środę złodzieje dokonali trzy kradzieże drewna z Parku, co wskazuje, że był to dzień wywozowy i najprawdopodobniej pod pretekstem zgody na wywóz drewna z Parku dokonano kradzieży. Najwięcej kradzieży drewna z Parku stwierdzono pod koniec tygodnia w piątek, przed rozpoczynającym się weekendem. Najprawdopodobniej tego dnia czujność pracowników Parku została ograniczona innymi obowiazakmi służbowymi (ryc. 25). Miejscowi złodzieje drewna w większości są znani Straży Parku, ale należy przyznać, ze znają oni doskonale teren Parku i mimo stosowania monitoringu omijają miejsca, gdzie mogą zostać nagrani lub zatrzymani. Czasami dochodzi do tego, że to nie Straż Parku monitoruje złodziei, a oni monitorują, gdzie strażnicy się przemieszczają samochodami służbowymi, quadami, skuterami śnieżnymi i rowerami elektrycznymi. 12345 Ryc. 23. Liczba kradzieży drewna według dni tygodnia z terenu Tatrzaoskiego PN w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne. Roczna analiza kradzieży drewna w Parku wskazuje, że maj jest najbardziej aktywnym okresem, gdzie złodzieje dokonują kradzieży drewna. Październik jest okresem, gdzie złodzieje drewna w Parku są nieco mniej zaangażowani, a wynika to zapewne z większej aktywności Straży Parku w terenie z uwagi na odbywające się w tym czasie rykowiska jeleniowatych w Parku. W czerwcu złodzieje drewna mają większe szanse na dokonanie kradzieży drewna z Parku. Większość Straży Parku i pracownikow terenowych Służby Parku Narodowego jest zaagażowana w kontrolę ruchu turystycznego, fiakrów i innych podmiotów gospodarczych na terenie Parku. W miesiącach styczeń, luty, marzec, listopad i grudzień nie odnotowano na terenie Tatrzańskiego PN kradzieży drewna, zapewne z uwagi na panujące bardzo trudne warunki pogodowe w strefie ochrony krajobrazowej. Z kolei w lipcu i sierpniu też nie dokonano żadnej kradzieży drewna, prawdopodobnie z uwagi na masowy ruch turystyczny w Parku i możliwość szybkiego powiadomienia Straży Parku (ryc. 26). Jak wynika ze statystyk Straży Parku, październik jest miesiącem typowo grzewczym na Podhalu i miejscowi złodzieje drewna mają duży popyt na drewno opałowe i kominkowe. Ryc. 24. Liczba kradzieży drewna według miesięcy z terenu Tatrzaoskiego PN w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne. Stwierdzone wyżej prawidlowosci, dotyczące dobowego, tygodniowego i rocznego rozkładu kradzieży drewna dotyczą zapewne również przypadków przestępstw nie wykrytych przez Straż Parku. 5.3 Przestępstwa pospolite Zakopane, jak inne miasta w naszym kraju posiada miejsca, które cieszą się złą opinią i są dość niebezpieczne, gdzie bardzo często interweniuje policja. W większości to miejsca, które przyciągają największe rzesze turystów. Krupówki to miejsce w powiecie tatrzańskim, gdzie najczęściej dochodzi do przestępstw kryminalnych. W sezonie turystycznym Krupówki są zapełnione turystami krajowymi i zagranicznymi. W centrum Zakopanego najczęściej dochodzi do kradzieży kieszonkowych, rozboju, bójek, pobić, wymuszeń rozbójniczych, niszczeniu mienia i interwencji policji w związku z zagubieniem dzieci (Adamczyk 2014). W 2016 - 2018 roku najwięcej (w skali kraju) kradzieży, wyłudzeń i oszustw miało miejsce w powiecie tatrzańskim (70 przestępstw na 1 tys. mieszkańców). Dla przykładu analizie poddano rok 2017, gdzie w Zakopanem stwierdzono szacunkowo 603 przestępstw z zakresu kradzieży mienia. To oznacza, że na każde 1000 mieszkańców odnotowano 22,14 przestępstw kryminalnych. Jest to wartość mniejsza od wartości dla województwa małopolskiego, ale znacznie większa od średniej dla całej Polski. Wskaźnik wykrywalności sprawców przestępstw dla wszystkich przestępstw ogółem w Zakopanem wynosi 65,00% i jest mniejszy od wskaźnika wykrywalności dla województwa małopolskiego oraz mniejszy od wskaźnika dla całej Polski. W przeliczeniu na 1000 mieszkańców Zakopanego najwięcej stwierdzono przestępstw o charakterze kryminalnym 14,57 (wykrywalność 51%) oraz przeciwko mieniu 13,14 (wykrywalność 50%). Odnotowano przestępstwa o charakterze gospodarczym 3,89 (87%), ruchu drogowego 2,58 (98%) oraz przeciwko życiu oraz zdrowiu 0,81 (65%), (http://zakopane.policja.gov.pl). Tab. 15. Przestępstwa i wykroczenia popełnione na terenie powiatu Tatrzaoskiego w latach 2008 - 2018 Kategoria przestępstw i wykroczeń 2016 2017 2018 Bójki i pobicia 74 93 84 Kolizje drogowe 703 831 774 Kradzież mienia 589 603 615 Kradzież samochodu 12 9 7 Kradzież z włamaniem 167 188 201 Niestosowanie się do sygnalizacji świetlnej 30 42 54 Przechodzenie w miejscu niedozwolonym 158 211 199 Rozboje i wymuszenia rozbójnicze 41 37 44 Wypadki drogowe 139 151 166 Uszkodzenie ciała 51 55 61 Zatrzymane dowody rejestracyjne pojazdów 476 397 455 Zatrzymano nietrzeźwych kierowców 311 355 377 Żródło: Komenda Powiatowa Policji w Zakopanem Na znaczącą liczbę przestępstw kryminalnych mają wpływ imprezy o charakterze masowym organizowane na terenie powiatu tatrzańskiego, a nadto bardzo duży napływ turystów, a zarazem ofiar przestępstw kryminalnych i ich sprawców. KPP Zakopane na tę sytuację ma znikomy wpływ, biorąc pod uwagę stan etatowy jednostki. Stan etatowy funkcjonariuszy zakopiańskiej policji na dzień 31.10.2019 r., liczy 190 policjantów, w tym 18 etatów przypada na Komisariat Policji w Bukowinie Tatrzańskiej. KPP Zakopane posiada 11 nieobsadzonych etatów, 6 etatów w Ogniwie Patrolowo – Interwencyjnym, 4 etaty w Wydziale Kryminalnym i 1 etat w Wydziale Ruchu Drogowego. W sezonie turystycznym przez Krupówki trudno przejść, podobnie jak na Równi Krupowej. Podczas koncertu czy festiwalu muzycznego ziem górskich złodzieje praktycznie czują się bezkarnie. Aktywność przestępców wzrasta nie tylko w czasie wakacji czy ferii, ale także podczas „długich weekendów. Zakopane to centrum szkoleniowo – konferencyjne dla wielu firmy krajowych i zagranicznych. Najczęściej do przestępstw różnego typu dochodzi na Krupówkach oraz na targu góralskim pod Gubałówką, podczas imprez masowych jak np. Sylwester, a także w zatłoczonych karczmach, restauracjach i barach (tab. 15). Zdarza się jednak, że przestępstwa pospolite popełniane są na terenie TPN. Na terenie Parku ujawnione przestępstwa z zakresu kłusownictwa, kradzieży drewna i pozostałe przestępstwa pospolite prowadzi KPP Zakopane. Przestępstwa prowadzone przez zakopiańską policję każdorazowo jest nadzorowane przez Prokuraturę Rejonową w Zakopanem, a w przypadku przestępstwa lub śledztwa o skomplikowanym stopniu trudności, nadzoruje je Prokuratura Okręgowa w Nowym Sączu. Niekiedy na obszarze Parku dochodzi do popełnienia przestępstw pospolitych, a ich sprawcami są osoby miejscowe lub turyści. W większości są to przestępstwa takie jak: niszczenie mienia Skarbu Państwa w postaci wykonywania grafitii, podpalenia strażniczówek i bacówek, hodowla środków odurzających i marihuany, bójki, oszustwa – gra w trzy kubki, naruszenie nietykalności cielesnej, grożby karalne, uszkodzenia mienie oraz ciała. W ostatnich 12 latach w Parku stwierdzono kradzieże dokumentów tożsamości, kart płatniczych, telefonów komórkowych i plecaków z zawartością. Dość częstymi przypadkami w Parku są kradzieże wyposażenia narciarskiego w postaci: kradzieży nart, snowboardów, kasków, kijków narciarskich – trekkingowych, okularów typu gogle i butów narciarskich. Zachodzą one na wyciągach PKL w rejonie Hali Gąsienicowej i Hali Kondratowej oraz na Kasprowym Wierchu. Tego rodzaju przestępstwa nasilają się w okresie ferii zimowych (http://malopolska.policja.gov.pl). Niniejsza praca zasadniczo nie zajmuje się przestępczością na terenie Zakopanego i powiatu tatrzańskiego poza Tatrzańskim Parkim Narodowym, tym niemniej nasilenie przestępczości w okolicy Parku musi mieć wpływ na zdarzenia o charakterze przestępczym w jego obrębie (Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce 2016 r., MSWiA). 6. Charakterystyka według typów wykroczeń na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego w latach 2008 – 2018 Większość niepożądanych zachowań i zdarzeń, którym ma zapobiegać i je zwalczać Straż Parku, ma charakter wykroczeń. W badanym okresie w Tatrzańskim PN ujawniono łącznie 2 735 wykroczeń, które zostały podzielone na 16 kategorii (tab. 16). Wykroczenia popełnione na terenie Parku wyszczególniono według kwalifikacji prawnej Ustawy o Ochronie Przyrody, kodeksu wykroczeń i zarządzeń. Sprawców wykroczeń ukarano mandatami karnymi kredytowanymi, gotówkowymi i zaocznymi w wysokości od 50 złotych do 1000 złotych. Mandaty karne w kwocie 50 złotych nałożono na sprawców wykroczeń za czyny mniejszej wagi np. za przebywanie poza szlakiem w strefie czynnej i krajobrazowej. Mandaty karne o wysokości 1000 złotych nakładano w sytuacji kiedy, w jedym czasie, ta sama osoba, popełniła dwa lub wiecej wykroczeń. Od początku 2008 do końca 2018 r., Straż Parku z pracownikami terenowymi Parku w sumie nałożyła na sprawców wykroczeń mandaty karne na ogólną kwotę 332390,00 złotych. Prócz tego udzielono 49471 pouczeń. W latach 2008 – 2018 na terenie Parku najczęstrzym wykroczeniem, które popełniali turyści krajowi i zagraniczni było przebywanie poza wyznaczonym szlakiem turystycznym. Straż Parku przy pomocy pracowników terenowych, Policji, Straży Granicznej i Straży Leśnej w latach 2008 – 2018 w sumie ujawniła 965 wykroczeń poza szlakiem, za które nałożono mandaty karne kredytowane, gotówkowe i zaoczne. Wykroczenia w większości zostały ujawnione w najbardziej popularnych miejscach w Tatrach: Morskie Oko, Dolina 5 Stawów Polskich, Hala Gąsienicowa, Kasprowy Wierch, Dolina Kościeliska, Rusinowa Polana i w masywie Giewontu. Pozatrasowa jazda na nartach i snowboardzie oraz wjazd na teren Parku to kolejne wykroczenia pod względem liczbowym, które zostały ujawnione w latach 2008 – 2018. Najmniej spośród wykroczeń, które w latach 2008 – 2018 ujawniono na terenie Parku, polegało na niszczeniu gleby, sadzonek, kąpieli w stawach tatrzańskich oraz hałasowaniu i płoszeniu dzikiej zwierzyny. Liczba popełnionych wykroczeń zapewne była o wiele większa, ale nie zostały one stwierdzone przez Straż Parku i ujęte w statystykach. Niektóre wykroczenia popełniane przez turystów w Parku trwają bardzo krótko, czasem dosłownie kilka sekund, np. zbiór runa leśnego, palenie wyrobów tytoniowych, wyrzucanie śmieci, dokarmianie zwierzyny i hałasowanie. Bardzo wielu turystów przed popełnieniem wykroczenia w Parku rozgląda się, czy w pobliżu nie ma patrolu Straży Parku. Tab. 16. Rodzaje popełnianych wykroczeo na terenie Tatrzaoskiego PN w latach 2008 - 2018 Wykroczenia Kwalifikacja prawna: Ustawa o Ochronie Przyrody Kodeks wykroczeń Liczba zdarzeń w latach 2008-2018 /wykroczenia/ Przebywanie poza szlakiem w Parku Art. 127, ust. 1, lit. a pkt. 15, ust. 1, ppkt. 15, UoOP z dnia 16 kwietnia 2004 roku 965 Pozatrasowa jazda na nartach i snowboardzie Art. 127, ust. 1, lit. a pkt. 15, ust. 1, ppkt. 15, UoOP z dnia 16 kwietnia 2004 roku 563 Wjazd na teren Parku Art. 127, ust. 1, lit. a pkt. 15, ust. 1, ppkt. 18, UoOP z dnia 16 kwietnia 2004 roku 517 Wejście z psem do Parku Art. 127, ust. 1, lit. a pkt. 15, ust. 1, ppkt. 16, UoOP z dnia 16 kwietnia 2004 roku 174 Biwaki w Parku Art. 127, ust. 1, lit. a pkt. 15, ust. 1, ppkt. 23, UoOP z dnia 16 kwietnia 2004 roku 81 Zbieranie runa leśnego w Parku Art. 127, ust. 1, lit. a pkt. 15, ust. 1, ppkt. 13, UoOP z dnia 16 kwietnia 2004 roku 63 Wjazd rowerem do Parku Art. 127, ust. 1, lit. a pkt. 15, ust. 1, ppkt. 15, UoOP z dnia 16 kwietnia 2004 roku 60 Palenie ognisk otwartych i tytoniu w Parku Art. 127, ust. 1, lit. a pkt. 15, ust. 1, ppkt. 10, UoOP z dnia 16 kwietnia 2004 roku 56 Wyrzucanie śmieci w Parku Art. 127, ust. 1, lit. a pkt. 15, ust. 1, ppkt. 6, UoOP z dnia 16 kwietnia 2004 roku 50 Dokarmianie dzikiej zwierzyny w Parku Art. 127, ust. 1, lit. a pkt. 15, ust. 1, ppkt. 3, UoOP z dnia 16 kwietnia 2004 roku 40 Eksploracja jaskiń w Parku Art. 127, ust. 1, lit. a pkt. 15, ust. 1, ppkt. 17, UoOP z dnia 16 kwietnia 2004 roku 38 Niszczenie gleby, sadzonek, drzewek Art. 127, ust. 1, lit. a pkt. 15, ust. 1, ppkt. 9, UoOP z dnia 16 kwietnia 2004 roku 18 Wspinaczka w Parku Art. 127, ust. 1, lit. a pkt. 15, ust. 1, ppkt. 17, UoOP z dnia 16 kwietnia 2004 roku 29 Hałasowanie, płoszenie zwierzyny w Parku Art. 127, ust. 1, lit. a pkt. 15, ust. 1, ppkt. 20, UoOP z dnia 16 kwietnia 2004 roku 28 Bezprawna kąpiel w stawach Parku Art. 127, ust. 1, lit. a pkt. 15, ust. 1, ppkt. 21, UoOP z dnia 16 kwietnia 2004 roku 24 Inne (tj. Nielegalne zbieranie gałęzi, kamieni i torfu Kodeks wykroczeń: Art. 120, 148 kw. 34 Źródło: opracowanie własne. Zdarza się, że przed popełnieniem wykroczenia turysta, który przebywa w gronie rodzinnym, przyjaciół i znajomych jest ostrzegany o tym, że nadchodzi strażnik Parku. Tym samym po raz kolejny wracamy do ważnego zastrzeżenia, że zapewne większość wykroczeń zostaje nieujawniona i niezarejestrowana, a wielkość tzw. ciemnej liczby zdarzeń jest trudna do określenia, co wymagałoby specjalnych badań tym kierunku. Tym niemniej, skala zdarzeń ujawnionych jest na tyle duża, że z pewnością pozwala na odkrycie istotnych prawidłowości w zakresie ich struktury, rozmieszczenia czy zmienności w czasie, co jest przedmiotem niniejszej pracy. 6.1. Przebywanie poza szlakiem na terenie Tatrzańskiego PN Przy tak ogromnym masowym ruchu turystycznym zapewnienie spokoju zwierzynie w ostojach jest bardzo ważnym zadaniem dla Straży Parku i pracowników terenowych, w związku z czym wiele uwagi poświęcano patrolowaniu terenów wyłączonych z ruchu turystycznego. Bardzo częstym zjawiskiem są zejścia ze szlaku dla skrócenia drogi, odpoczynku poza zatłoczonym szlakiem, czy załatwienia potrzeb fizjologicznych. W ostatnich latach bardzo modny stał się też skialpinizm, który często jest uprawiany poza miejscami wyznaczonymi do tego celu. Najwięcej wykroczeń w Parku w postaci pobytu poza wyznaczonym szlakiem turystycznym odnotowuje się w Obwodzie Ochronnym Morskie Oko. Przeważnie turyści krajowi, ale i zagraniczni dość często robią sobie tzw. skróty poza wyznaczonym szlakiem turystycznym. Najczęściej tego typu wykroczenia ujawniane są na drodze wewnętrznej nieudostępnionej dla turystyki pieszej, rowerowej, narciarskiej i innej od Potoku Waksmundzkiego do schroniska PTTK w Starej Roztoce. W tym miejscu turyści bardzo często w okresie letnim, ale i zimowym skracają sobie dojście ze schroniska PTTK w Starej Roztoce w kierunku parkingu samochodowego na Palenicy Białczańskiej. Drugim popularnym miejscem ruchu pozaszlakowego w rejonie Morskiego Oka przez turystów jest Marchwiczny Żleb. Kolejnym bardzo popularnym miejscem, gdzie turyści dokonują tzw. skrótów poza wyznaczonym szlakiem turystycznym, jest była nartostrada w Obwodzie Ochronnym Kużnice prowadząca do Nosalowej Przełęczy. Szczególnie popularne miejsce pozaszlakowe wśród zakopiańskiej ludności, znajduje się w Obwodzie Ochronnym Brzeziny w rejonie tzw. Pod Piórem i Brylówką. Dość częste przypadki turystyki poza wyznaczonym szlakiem turystycznym Straż Parku ujawnia w Obwodzie Ochronnym Dolina Strążyska w rejonie Łysanek. Na pozostałym terenie Parku istnieje bardzo wiele tzw. nielegalnych skrótów i dojść pozaszlakowych, którymi turyści poruszają się wbrew przepisom. Z uwagi na eksponowany teren wysokogórski w Tatrach i ograniczenia kadrowe Straży Parku, nie jest możliwe ujawnić wszystkich wykroczeń turystyki pozaszlakowej. Bardzo wiele wykroczeń tego typu na terenie Tatrzańskiego PN nigdy nie zostaje wykryta przez Straż Parku i pracowników służby terenowej z uwagi na nadmierny ruch turystyczny w Parku. W latach 2008-2018 Straż Parku wraz z pracownikami terenowymi Służby Parku Narodowego w sumie nałożyła prawie tysiąc mandatów karnych kredytowanych, gotwókowych i zaocznych na osoby, które przebywały poza wyznaczonym szlakiem turystycznym. W tym samym okresie na zasadzie art. 41 kodeksu wykroczeń udzielono ponad dwa tysiące trzysta pouczeń za wykroczenia mniejszej wagi. Najmniejszą liczbę mandatów karnych w ilości piętnastu sztuk Straż Parku nałożyła w roku 2008. Najwięcej mandatów karnych w liczbie 186 sztuk nałożono na osoby, które naruszyły przepisy Tatrzańskiego Parku Narodowego w 2018 r. Zbaczanie z oznakowanego szlaku w strefie ochrony ścisłej i czynnej przez turystów krajowych i zagranicznych można uznać za największy problem w ruchu turystycznym na terenie Parku. W szczególności osoby młode, od 16 do 29 lat, bardzo często w sposób świadomy schodzą poza wyznaczone szlaki turystyczne w Tatrach. Głównym powodem schodzenia ze szlaków osób w młodym wieku jest chęć bliższego obcowania z przyrodą, ale także zapalenia papierosa, rozpalenia ogniska lub spożycia alkoholu. Kolejną grupą osobową, która łamie przepisy w Parku to osoby starsze w wieku od 45 do 65 lat. Jako powód przebywania poza znakowanym szlakiem podają, że cenią sobie spokój z dala od pozostałych turystów. Turyści powyżej 65 roku życia, którzy poruszają się poza szlakami turystycznym w Tatrach, odwołują się do minionych czasów z lat 60 i 80 ubiegłego stulecia, gdzie mogli przebywać poza szlakiem. Często nielegalnie odwiedzanymi obszarami, gdzie obecnienie nie prowadzą znakowane szlaki turystyczne są rejony: Doliny Waksmundzkiej i Wołoszyna (gdzie dawniej prowadziła Orla Perć), Liptowskich Murów, Grani Żabiego, górnej części Doliny Kościeliskiej i in. Takich wykroczeń dokonują turyści „świadomi, pragnący dotrzeć w atrakcyjne miejsca, obecnie nie nie udostępnione turystycznie. Występuje też zjawisko eksploracji przez doświadczonych turystów szczytów dostępnych wyłącznie dla ruchu taternickiego, np. Niznich Rysów czy Mięguszowieckich Szczytów. Jednak znacznie częstszym zjawiskiem jest zbaczanie ze szlaku w celu skrócenia sobie drogi, wykonania bardziej atrakcyjnej fotografii, odpoczynku czy też poopalania się poza miejscem, gdzie przebywają inni ludzie, skorzystania z płodów przyrody (borówki) czy odbycia intymnej randki Zdarzają się też sytuacje, gdy turyści zbaczają ze szlaku całkowicie bezmyślnie, korzystając z widocznej ścieżki (np. taternickiej), odchodzącej od szlaku turystycznego. Coraz częściej zdarza się, że turyści zagraniczni przebywają w przestrzeni Parku, gdzie jest zakaz poruszania się. Najbardziej roszczeniowymi turystami zagranicznym są Słowacy i Węgrzy, którzy jako powód pobytu poza szlakiem podają nieznajomość jezyka polskiego i brak oznaczeń w języku angielskim. W ostatnich trzech latach bardzo dużo turystów w Tatry przyjeżdza z Arabii Saudyjskiej, Kuwejtu i Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Turyści z krajów arabskich zazwyczaj popełniają wykroczenia w Parku polegające na pobycie poza szlakiem, aby być w gronie najbliższych w celach religijnych. Z kolei turyści z Izraela jako powód zejścia ze szlaku podają konieczność załatwienia potrzeby fizjologicznej na łonie natury (fot. 5). Turyści z Bliskiego Wschodu, mimo to są bardzo zdyscyplinowani i na każde polecenie Straży Parku reagują pozytywnie. Zagadnienie to zostało szerzej opisane w rozdziale 9. Żródło: fotografia autora. 15737788141132171196077998713971408152297614393555341505001000150020002500300035004000450050002008200920102011201220132014201520162017Liczba wykroczeń Fot. 5. Przebywanie poza szlakiem w strefie ochrony ścisłej na terenie TPN Ryc. 25. Przebywanie poza szlakiem na terenie TPN w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne. Większość wykroczeń turyści krajowi i zagraniczni na terenie Parku popełniają w porze dziennej i popołudniowej (ryc. 27). W latach 2014 - 2018 Straż Parku zaczęła udzielać turystom większej liczby pouczeń za przebywanie poza szlakiem za tzw. wykroczenia mniejszej wagi, które kwalifikowały się na zastosowanie art. 41 kodeksu wykroczeń. Ważnym czynnikiem zmiany działania Straży Parku było powołanie w dniu 1 kwietnia 2014 r., nowego Dyrektora Parku, który polecił Straży Parku działania prewencyjne czyli zapobieganie i edukację turystów. Strażnicy w popularnych rejonach turystycznych np. w Morskim Oku, Dolinie Kościeliskiej, Dolinie Strążyskiej, Hali Gąsienicowej i w masywie Giewontu wzmożyła kontrole terenu Parku przy pomocy Policji i Straży Granicznej. W 2018 r., odnotowano największą liczbę pouczeń i nałożonych mandatów za wykroczenia ujawnione w Parku. Dodatkowa aktywność Straży Parku w 2018 r., wiążę się z tym, że wszyscy strażnicy Straży Parku Polskich Parków Narodowych odbyli 5 tygodniowe szkolenie specjalistyczne w Centrum Szkolenia Policji w Legionowe, między innymi w zakresie postępowania mandatowego i stosowanych pouczeń. Na szkoleniu odświeżono obowiązujące przepisy w parkach, strażnicy poczuli się bardziej świadomi i bezpieczni w stosowaniu przepisów prawa. 6.2. Pozatrasowa jazda na nartach i snowboardzie na terenie Tatrzańskiego PN Szczególną formą nieuprawnionego przebywania poza szlakiem jest pozatrasowa jazda na nartach i snowboardzie, która z uwagi na swoją specyfikę jest jednakże klasyfikowana odrębnie, a w niniejszej pracy też osobno analizowana. W okresie zimowym wiele problemów dla ochrony przyrody stwarza narciarstwo masowe na Kasprowym Wierchu, Hali Gąsienicowej i Hali Goryczkowej. Częstymi przypadkami są jazdy poza wyznaczonymi trasami, śmiecenie, niszczenie kosówki i płoszenie dzikiej zwierzyny. Największy problem stwarzają snowboardziści, którzy często nie respektują przepisów o ochronie przyrody w Parku. W ostatnich latach pozatrasowa jazda na nartach i snowoboardzie w Parku stała się bardzo popularna. Jak wynika z relacji narciarzy i snowboardzistów krajowych, a szczególnie z krajów skandynawskich i Federacji Rosyjskiej, mandaty karne w Tatrzańskim Parku Narodowym są zbyt niskie i nie zniechęcają do łamania prawa. W latach 2008-2018 Straż Parku nałożyła ponad 550 mandatów na sprawców wykroczeń tego rodzaju. Najmniejszą ilość mandatów karnych na turystów krajowych i zagranicznych nałożono w 2011 r., a najwiekszą w 2014 r. Równocześnie zachodzi proces zwiększania liczby mandatów a zmniejszania liczby pouczeń (ryc. 28). Narciarze i snowboardziści krajowi, którzy najczęściej naruszają przepisy w Parku to stali mieszkancy Podhala, Spisza i Orawy. W okresie ferii zimowych najwięcej naruszeń przepisów prawa w Parku dopuszczają się turyści, szczegolnie mieszkańcy z województwa mazowieckiego. Narciarze i snowboardziści z Norwegii, Szwecji, Finlandii, Danii, Ukrainy i Federacji Rosyjskiej najliczniej przybywają w Tatry po Nowym Roku, to wtedy też dochodzi do największej liczby wykroczeń popełnianych przez turystów z tych krajów. Skandynawowie przyłapani na jeżdzie pozatrasowej w strefie ochrony ścisłej nie stwarzają żadnych problemów i przyjmują mandaty karne bez najmniejszego problemu. Obywatele Federacji Rosyjskiej, Ukraińcy, Białorusini, Irlandczycy, Słowacy i Węgrzy są roszczeniowi i tłumaczą się nieznajomością naszych przepisów. Co najmniej od czterech lat Straż Parku obserwuje, że narciarze i snowboardziści z krajów skandynawskich na wyciągach narciarskich w Kotle Gąsienicowym i Goryczkowym pomiędzy sobą posługują się krótkofalówkami. Za pośrednictwem łączności radiowej Skandynawowie informują się wzajemnie, gdzie znajduje się Straż Parku i jaki teren patroluje, aby uniknąć kary grzywny. Narciarze i snowboardziści krajowi i zagraniczni najczęściej popełniają wykroczenia w strefie ochrony ścisłej w rejonie Kotla Gąsienicowego, Beskidu, Liliowego i Uhrocia Kasprowego, gdzie pod śniegiem śpią świstaki. Drugim takim obszarem jest rejon Świńskiego Kotla i okolicy podpór kolejki PKL, gdzie z kolei znajdują się zimowe gawry niedźwiedzi. Najwiekszą liczbę wykroczeń w strefie ochrony ścisłej w Parku popełniają narciarze i snowboardziści w wieku od 17 do 35 lat. Kolejna grupa niesfornych narciarzy i snowboardzistów, którzy jeżdzą poza trasą narciarską, to w większości mężczyźni w wieku od 36 lat do 59 lat. Pozostala grupa wiekowa to narciarze, którzy sporadycznie dopuszczają się łamania przepisów parawa na terenie Parku. Ponad 91% wykroczeń popełnionych przez narciarzy i snowboardzistow w Parku ma miejsce pomiędzy godziną 10.00 a 16.30. Z uwagi na koncentrację miejscową i czasową zjawiska, Straż Parku często wspierają patrole policyjne i Straży Granicznej (fot. 6). Źródło: fotografia Grzegorz Lorek. 1990157647210210020214775876787736713865233485010020030040050060070080090010002008200920102011201220132014201520162017Liczba wykroczeń Fot. 6. Wspólny patrol Straży Parku z patrolem Policji z OPP Kraków na Hali Goryczkowej Ryc. 28. Pozatrasowa jazda na nartach i snowboardzie na terenie TPN w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne. W latach 2009 – 2014 odnotowano wzrost pouczeń na zasadzie art. 41 kodesku wykroczeń wobec turystów, którzy nie stosowałi się do obowiązujących przepisów w Parku. Od początku 2009 r. do końca 2014 r., narciarzom i snowboardzistom w sumie udzielono 4966 pouczeń. W pozostałych latach odnotowano 1169 pouczeń w stosunku do narciarzy i snowboardzistów, którzy naruszyli obowiązujące przepisy pod względem jazdy pozatrasowej. Znaczący wpływ dynamicznego działania Straży Parku miała zmiana na stanowisku Komendanta Straży Parku w połowie 2008 r. Na początku 2010 r., do Straży Parku przyjęto 2 nowych strażników z uprawnieniami instruktorów narciarskich, jeden z nich jest ratownikiem TOPR, a drugi przewodnikiem tatrzańskim. Strażnicy Ci w znaczny sposób usprawnili działania Straży Parku podczas patroli narciarskich w rejonie Hali Gąsienicowej, Hali Goryczkowej, Hali Kondratowej, Rysów i masywu Giewontu. Na przełomie 2013 i 2014 do Straży Parku zakupiono dwa nowe skutery śnieżne typy Lynx, które umożliwiły szybkie przemieszczanie strażników w Parku. Wspólne patrole narciarskie i skiturowe Straży Parku i Straży Granicznej w latach 2010 – 2014 brały udział w tzw. akcji Parku „Zero tolerancji. Akcja ta miała na celu edukację narciarzy, snowboardzistów i pozostałych turystów, którzy naruszali przepisy w Parku; dokonywano tego poprzez udział w szkoleniach i prelekcajach oraz sprzątanie terenu Parku zamiast mandatu. W latach 2008 – 2018 postępowanie mandatowe było porównywalne, tylko w 2011 r., nałożono mniej mandatów, a w 2015 r., nałożono więcej mandatów w Parku. W okresie prowadzonych badań strażnicy Straży Parku wraz z pracownikami terenowymi w sumie nałożyli 565 mandaty karne kredytowane, gotówkowe i zaoczne na narciarzy i snoboardzistów. 6.3. Wjazd na teren Tatrzańskiego PN Wjazd na drogi wewnętrzne TPN jest możliwy wyłącznie na podstawie identyfikatora wydanego przez Dział Udostępniania w oparciu o decyzję Dyrektora Parku po przedłożeniu stosownego wniosku. Bezprawne wjazdy na teren Tatrzańskiego Parku Narodowego skuterami śnieżnymi, quadami, motorami crossowymi i samochodami terenowymi są częstym zjawiskiem. Mieszkańcy Podhala, którzy bezprawnie wjeżdżają do Parku pojazdami mechanicznymi bardzo dobrze znają teren, w którym się poruszają i świadomie łamią obowiązujące przepisy i nakazy strażników. Częstym zjawiskiem są nocne wjazdy nad Morskie Oko, na Kalatówki, do Doliny Kościeliskiej i na Halę Gąsienicową. Nielegalnie na obszar Parku wjeżdżają też osoby pochodzące z dalszych okolic. Najwięcej nielegalnych wjazdów na drogi wewnętrzne i szlaki turystyczne w Parku ma miejsce w Obwodzie Ochronnym Kużnice w okresie Świąt Bożego Narodzenia, Sylwestra i Nowego Roku. W większości są to kierowcy z wojewódzctwa mazowieckiego, śląskiego, wielkopolskiego i łódzkiego. Z kolei w okresie Prawosławnych Świąt Bożego Narodzenia najwięcej kierowców, którzy nie stosują się do obowiazujących znaków drogowych to turyści z Ukrainy, Federacji Rosyjskiej i Białorusi. W szczególności turyści z Rosji łamią nagminnie przepisy parkowe, nie licząc się z wysokością kar w postaci mandatów gotówkowych. Część popełniających takie wykroczenia Rosjan zdaje się nie liczyć z wysokością i konsekwencją kary, np. za wjazd nad Morskie Oko, ale monitoring ułatwia Straży Parku wyłapać takich kierowców. Bywają też sytuacje, gdy do Morskiego Oka wjeżdżają turyści z krajów zachodniej Europy nie znający polskiego języka i przekonani, że skoro jest droga, to wjazd jest dozwolony. W okresie zimowym zdarzają się bezprawne rajdy skuterami śnieżnymi mieszkańców Podhala, a także osób przyjezdnych. Okres ferii zimowych to z kolei czas. gdy rodzice ze swoimi pociechami za wszelką cenę usiłują jak najbliżej dojechać pod kolejkę PKL w Kużniacach lub do wyciągu narciarskiego. Okres matur w szkołach średnich i koniec roku szkolnego to kolejny okres wzmożonego ruchu turystycznego w Tatrach. W tym okresie w szczególności ludzie młodzi w wieku od 18 do 20 lat, usiłują wjeżdżać do Parku różnymi pojazdami: samochodami, motocyklami, rowerami i quadami. Okres wakacji to pełnia ruchu turystycznego na terenie Parku; wtedy zjazwisko nielegalnych wjazdów szczególnie się nasila. Wśród turystów zagranicznych, w szczególności Słowacy, Czesi, Niemcy i Węgrzy usiłują wjechać nielegalnie do Parku. Turyści zagraniczni narzekają na brak informacji i oznaczeń w języku angielskim, co ich zdaniem jest główną przyczyną łamania przez nich przepisów w Parku. Turyści krajowi zazwyczaj tłumaczą się tym, że nie znają terenu. Od połowy maja do końca sierpnia na terenie Parku nasilają się próby nielegalnych wjazdów quadami, motocyklami crosowymi, traktorami i końmi przez osoby zamieszkałe na terenie Podhala, Orawy i Spisza (fot. 7). W okresie jesiennym najwięcej ujawnionych nielegalnych wjazdów do Parku dotyczyło osób miejscowych, które chciały obserwować rykowiska jeleni. W okresie letnim najwięcej bezprawnych wjazdów na teren Parku odnotowano w godzinach porannych i przedpołudniowych. Fot. 7. Wjazd do Doliny Kościeliskiej na terenie TPN Źródło: fotografia autora. 65644475128709019117691703895911639697121155702004006008001000120014002008200920102011201220132014201520162017Liczba wykroczeń Ryc. 29. Wjazd pojazdem na teren TPN w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne. W latach 2009 – 2017 nastąpiła tendencja wzrostowa dotycząca udzielonych pouczeń przez Straż Parku wobec kierowców różnego rodzaju pojazdów mechnicznych. Najwiekszą ilość pouczeń w liczbie 1211 wobec turystów naruszających przepisy w Parku zastosowano w 2015 r. Najmniej pouczeń udzielono w 2008 r., w liczbie 117, a powodem było to, że strażnicy Straży Parku pod kierownictwem byłego komendanta Straży Parku mgr inż. Jarosława Rabiasza, bardzo dużo czasu poświęcali czynnościom kłusowniczym w terenie. Dlatego analogicznie mniej czasu poświęcali na patrolowanie najbardziej popularnych miejsc turystycznych, gdzie mogli o wiele więcej zastosować tzw. pouczeń za wykroczenia mniejszej wagi. Drugi przypadek spadku pouczeń względem osób, które bezprawnie wjeżdżały na teren Parku miał miejsce w 2018 r., gdzie odnotowano jedynie 165 pouczeń. Z obserwacji strażników Straży Parku oraz pracowników terenowych wynika, że Park rok rocznie odwiedza coraz więcej turystów o większej świadomości ekologicznej. Wzrost pouczeń w stosunku do kierowców w 2015 r., był podyktowany tym, że Straż Parku zmieniła techniki działania i nakładała mandaty za wykroczenia popełnione na terenie całego Parku od Dol. Chochołowskiej do O.O Morskie Oko. W latach od 2009 do 2014 i w 2016 oraz 2017 zastosowane pouczenia kształtowały się na podobnym dość wysokim poziomie, a powodem była decyzja Dyrekcji Parku o większej roli edukacji (pouczanie a nie karanie) wobec osób wjeżdzających do Parku np. w strefę krajobrazową. Za wykroczenia popełnione w strefie ochrony krajobrazowej stosowano pouczenia np. za wjazd na teren Parku w Obwodach Ochronnych Kużnice, Brzeziny, Kośne Hamry, Zazadnia, Łysa Polana i Doliny Chochołowskiej. W 2008 r., nałożono jedynie 6 mandatów karnych, a 2015 o wiele więcej bo 90. W pozostałych latach liczba nałożonych mandatów w Parku była zbliżona od 19 do 70 (ryc. 29). 6.4. Wejście z psem na teren Tatrzańskiego PN Względnie częstym i niekorzystnym z perspektywy ochrony przyrody, a szczególnie dobrostanu zwierzyny tatrzańskiej wykroczeniem jest nieuprawnione wejście na teren parku z psem. Turyści i mieszkańcy Podhala mimo zakazów i ciągłej edukacji, a nawet nakładania mandatów przez strażników ignorują te przepisy i wprowadzają swoje psy na teren Parku. Najwięcej przypadków bezprawnego wejścia z psem na teren Parku ma miejsce w okresie od początku maja do końca września, kiedy w Tatrach notowany jest olbrzymi ruch turystyczny. W 2008 r. za bezprawne wejście z psem do Tatrzańskiego Parku Narodowego nałożono na właścicieli psów 5 mandatów karnych. Największą liczbę mandatów karnych kredytowanych i gotówkowych nałożono w 2018 r. – 25 sztuk. Podobna sytuacja kształtuje się względem udzielonych pouczeń dla właścicieli psów, którzy mimo zakazu usiłowali bezprawnie wejść z psami do TPN. Najmniej pouczeń za probę wejścia z psem do Parku udzielono turystom zagranicznym w 2009 r. W 2018 r. zastosowano 61 pouczeń wobec właścicieli psów, którzy w różnych okolicznościach chcieli wejść z psami na teren Tatrzańskiego Parku Narodowego. Przeważnie z psami na teren Parku wchodzą lub usiłują wejść turyści krajowi (95% przypadków), co zapewne ma związek z tym, że turystyka zagraniczna z psem wiąże się z licznymi niedogodnościami i wymogami o charakterze administracyjnym i sprawia, że turyści zagraniczni docierają w Tatry bez swoich zwierząt. Wyjątkiem są nieliczne przypadki turystów ze Słowacji, którzy przechodząc lasem z rejonu leśniczówki Biała Woda w okolice leśniczówki Wanta w Obwodzie Ochronnym Morskie Oko z psami, ale tam jest monitoring i błyskawicznie interweniuje Straż Parku. Turyści ze Słowacji tłumaczą się niekiedy niewiedzą z tego zakresu, gdyż na teren TANAPu dopuszczane jest pod pewnymi warunkami wejście z psami. Najwięcej przypadków wejścia lub usiłowanie wejścia z psami do Parku odnotowano na szlaku turystycznym do Morskiego Oka, w Dolinie Małej Łąki i w Dolinie Kościeliskiej. W ostatnich 11 latach na terenie Parku stwierdzono kilkanaście przypadków nielegalnego wejścia z psami na Rysy, Granaty, Giewont, Czerwone Wierchy i na Orlą Perć. W większości turyści wchodzący do Parku z psami robią to świadomie z uwagi, iż przed wejściem do Parku znajdują się widoczne piktogramy, które informują o zakazie wejścia z psem. Dodatkowa informacja umieszczona jest na odwrocie biletu wstępu do Tatrzańskiego Parku Narodowego i na stronie internetowej. Niekiedy stosowaną metodą bezprawnego wejścia z psem do Parku jest ukrycie psa w plecaku, torbie, nosidełku, wózku dziecięcym lub pod kurtką (ryc. 30). Czestym zjawiskiem jest ucieczka turysty z psem do lasu lub poza wyznaczony szlak turystyczny przed patrolem Straży Parku. Stwierdzono też, że własiciele psów na widok nadjeżdżającego patrolu Straży Parku puszczali psa ze smyczy twierdząc, że to bezpański pies, mimo że pies warował przy swoim właścicielu przez cały czas i reagowal tylko na jego komendy. W ostatnich 11 latach na terenie Parku stwierdzono dwa przypadki, że żerująca niedżwiedzica wraz z dwójką małych wystraszyła właściciela i jego psa (raz pitbull, raz labrador) w rejonie Włosienicy i Dolinie Małej Łąki. Źródło: fotografia autora. 9513191020182113918467335360102030405060702008200920102011201220132014201520162017Liczba wykroczeń Fot. 8. Odłowione bezpaoskie psy przez Straż Parku w Obwodzie Ochronnym Kużnice Ryc. 30. Wejście z psem na teren TPN w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne. Od kilku lat jest coraz większy problem z bezpańskimi psami wałęsającymi się na terenie Parku, które trzeba odławiać, gdyż polują one na dziką zwierzynę. Straż Parku wyłapuje zdziczałe i wałęsające się psy, które następnie wywozi do schroniska dla bezdomnych zwierząt w Nowym Targu (fot. 8). W latach 2016 – 2018 Straż Parku odnotowała najwięcej przypadków wejścia z psem do Parku. Powodem wzrostu zastosowanych pouczeń od 2016 do 2018 było to, że Straż Parku wraz z pracownikami terenowym Obwodu Ochronnego Morskie Oko, Łysa Polana, Hala Gąsienicowa i Dol. Kościeliska prowadziła częste kontrole w tym zakresie. Pracownicy punktów biletowych w Parku zostali przeszkoleni przez Straż Parku w jaki sposób należy reagować na widok wejścia z psami do Parku i kogo należy informować w tej kwestii. Stąd pracownicy punktów biletowych, a także fiakrzy oraz pracownicy punktów gastronomicznych na terenie Parku częściej informowali Straż Parku i służby terenowe o turystach z psami w Parku. Duży wpływ na wprowadzanie psów do Tatrzańskiego PN ma trend wakacyjny, gdzie wielu turystów mimo prawnego zakazu wchodzi z nimi do Parku. Na Podhalu są czynne 4 hotele dla psów (w Zakopanem, Kościelisku, Stasikówce i Bukowinie Tatrzańskiej), jednak z ustaleń Straży Parku wynika, że turyści przyjeżdzając na ogół nie korzytsają z tej możliwości. Podczas interwencji turyści tłumaczą się, że powodem zabrania psa było to, że nie wiedzieli o zakazie wejścia z psem do Parku. W wielu przypadkach wejście turystów z psem do Parku strażnicy ujawniają tuż za punktem biletowym. Większość psów, szczególnie tych małych, już po zakupie biletu wstępu do Parku była wyjmowana z plecaków, toreb i wózków dziecięcych. Takie przypadki Straż Parku kwalifikowała do pouczeń, ponieważ turyści z psami zdążyli wejść na teren Parku, ale zostali zawróceni. Najwięcej mandatów karnych za wejście z psem do Parku nałożono w 2018 r. Pozostałe lata oprócz 2009 kształtowały się w podobny sposób pod względem wejścia z psem do Parku. 6. 5. Biwaki na terenie Tatrzańskiego PN Na terenie Parku, zgodnie z decyzją Dyrektora TPN, legalne są biwaki w 2 miejscach: na Szałasiskach w Dolinie Rybiego Potoku w Obwodzie Ochronnym Morskie Oko i na Polanie Rogoźniczańskiej koło Kir w Obwodzie Ochronnym Dolina Kościeliska. W większości z tych miejsc biwakowych korzystają członkowie Polskiego Związku Alpinizmu, ale również inne osoby zrzeszone w klubach międzynarodowych wspinaczkowych, także z zagranicy. Wszelkie inne biwakowanie na terenie TPN jest zabronione. Zakaz ten jest często łamany. Liczne przypadki nielegalnych biwaków stwierdza się w pobliżu szałasów pasterskich, jak również w kosówce w pobliżu schronisk. Zjawisko to w ostatnich latach nasiliło się w związku ze zwiększoną liczbą turystów krajowych i zagranicznych oraz ograniczeniem noclegów na podłodze w schroniskach PTTK. Przypadki nielegalnego biwakowania Straż Parku stwierdziła między innymi w Dolinie Pięciu Stawów Polskich (fot. 9), nad Morskim Okiem, na Hali Kondratowej, w Dol. Kościeliskiej i na Hali Gąsienicowej. Można przypuszczać, ze szereg tego rodzaju wykroczeń nie jest wykrywany. Dotyczy to szczególnie przypadków, gdy turyści górscy spędzają noc daleko od schronisk i wczesnym rankiem zwijają biwak, by podjąc dalszą wędrówkę. W ostatnich 9 latach Straż Parku ujawnila też kilkanaście ogłoszeń w Internecie, dotyczących organizacji nielegalnych biwaków na terenie Parku. W wykrywaniu ogłoszeń internetowych dotyczących bezprawnych biwaków w Tatrach Straży Parku pomagali funkcjonariusze Wydziału Kryminalnego KPP Zakopane i strażnicy Wydziału Dochodzeniowo – Śledczego Karpackiego Oddziału Straży Granicznej z siedzibą w Zakopanem. Organizacją nielegalnych biwaków za pośrednictwem facebooka na terenie Parku w 95% zajmowali się mieszkańcy Żywca, Suchej Beskidzkiej, a nawet Białegostoku. Mieszkaniec Białegostoku, mimo że przez Straż Parku za nielegalne biwaki był w ostatnich latach karany kilka razy, nie zrezygnował do chwili obecnej z tej formy łatwego zarobku nawet wtedy, gdy jego sprawa została skierowana do Sądu Rejonowego w Zakopanem. Niektórzy turyści z kolei traktują „dzikie biwakowanie jako rodzaj sportu czy też wyczynu. Wielu nielegalnych biwakowiczów na terenie Parku wolało zapłacić mandat karny w wysokości 1000 złotych, aby móc przeżyć przygodę na łonie natury. Zdarzały się przypadki, że Straż Parku za nielegalne biwaki w rejonie Giewontu i Czerwonych Wierchach nakładała mandaty wyższe jak za nocleg w 5 gwiazdkowym hotelu w Zakopanem, ale i to nie odstraszało nielegalnych biwakowiczów. W 2017 i 2018 r. Straż Parku ujawniła w mediach, że turyści krajowi organizowali sobie tzw. nieoficjalne zakłady, komu uda się bezprawnie biwakować w Tatrach i nie zostanie złapany „na gorącym uczynku przez Straż Parku (fot. 9). W latach 2008-2018 na terenie Tatrzańskiego Parku Nardowego w sumie ujawniono 79 nielegalnych biwaków, w większości zorganizowanych przez turystów krajowych. Najmniejszą ilość biwaków na terenie Parku Straż Parku ujawniła w 2009 r. a największą w 2017 r. Turyści krajowi i zagraniczni, wobec których na zasadzie art. 41 kodeksu wykroczeń zastosowano pouczenie, to ci, którzy nie „zdążyli popełnić wykroczenia, a dopiero przygotowywali się do nielegalnych biwaków na terenie Parku, co udaremniła Straż (ryc. 31). Zdjęcie0336 Źródło: fotografia autora. 325777911121112952257201020304050607080902008200920102011201220132014201520162017Liczba wykroczeń Fot. 9. Biwak w rejonie Hali Gąsienicowej w strefie ochrony ścisłej na terenie TPN Ryc. 31. Biwaki na terenie TPN w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne. Najwięcej pouczeń wobec turystów za biwaki w Parku strażnicy zastosowali w 2016 i 2018. W 2016 i 2018 roku zastosowano 150 pouczeń na zasadzie art. 41 kodeksu wykroczeń za biwaki w Parku. Od wiosny 2016 r., biwakowanie w okresie letnim i jesiennym na terenie Parku stało się dość popularne wśród osób młodych. W 2015 i 2017 roku ujawniono w sumie 56 nielegalnych biwaków w Parku i była to liczba znacznie większa jak w latach od 2008 do 2014. Powodem wzrostu pouczeń była tzw. nocna i wczesno poranna wzmożona kontrola terenów w strefie ochrony ścisłej przez Straż Parku na bezpośrednie polecenie Dyrektora Parku. W połowie 2015 r., Park otrzymał wiele informacji o tzw. skrzykiwaniu się na facebooku osób z poza Podhala, którzy chcą „przeżyć nocleg swojego życia np. w masywie Giewontu, Czerwonych Wierchów, Hali Gąsienicowej, Czarnym Stawie i w Dolinie Za Mnichem. Po sprawdzeniu otrzymanych informacji, Straż Parku przy pomocy Straży Granicznej kontrolowała popularne tereny Parku pod względem biwaków. Wspólne patrole Straży Parku i Straży Granicznej w 90% były prowadzone w godzinach nocnych i wczesnorannych. W prowadzonych działaniach częściowo wykorzystano monitoring wizyjny w Parku, który w znaczny sposób umożliwił weryfikacje trasy przejścia biwakowiczów. Najwięcej mandatów za biwaki Straż Parku nałożyła od 2015 do 2017 r., pozostałe lata kształtowały się od 2 do 9 mandatów. 6.6. Zbieranie runa leśnego na terenie Tatrzańskiego PN Naturalny ekosystem, jaki panuje w Tatrzańskim Parku Narodowym, to całość otaczającej przyrody, włączając w to jagody, brusznice, kwiaty, grzyby i inne rośliny. Tatrzański Park Narodowy to miejsce gdzie ludzka ingerencja w przyrodę powinna być minimalna. I stąd między innymi wprowadzono ustawowy zakaz zbierania runa leśnego na terenie całego Parku. Często zapominamy, że to co zbierają miejscowi i turyści w lasach tatrzańskich, jest pożywieniem dla dziko żyjących zwierząt. Niestety, zarówno turyści jak i miejscowa ludność z Podhala, Orawy i Spisza, która od wieków utrzymywała się ze zbieractwa runa leśnego, systematycznie łamią ten zakaz. Wrzesień jest miesiącem szczególnym dla grzybiarzy na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego. Dla jednych to hobby i możliwość zebrania runa leśnego w Parku na swoje potrzeby, dla innych z kolei źródło sezonowego, ale całkiem niezłego dochodu finansowego. Najczęściej robią to osoby miejscowe z Murzasichla, Małego Cichego, Zakopanego i Bukowiny Tatrzańskiej, które zapuszczają się w poszukiwaniu grzybów, jagód i brusznic w strefę ochrony ścisłej. Zdarza się, że lokalni mieszkańcy zbierają to, co znajdą, na skalę hurtową i odsprzedają lokalom gastronomicznym i pensjonatom. To oni najbardziej szkodzą tatrzańskiej przyrodzie dlatego, że do zbierania runa leśnego używają zakazanych metod, dodatkowo niszczących rośliny. Często zdarza się, że przyłapani przez Straż Parku na gorącym uczynku, zbieracze mają przy sobie kilka koszyków czy wiader pełnych jagód, borówek i grzybów. Straż Parku i służby terenowe prowadzą okresowe akcje w celu eliminacji procederu zbierania runa leśnego. W latach 2008-2018 Straż Parku ujawniła wiele przypadków zbierania borówek i grzybów w rejonie Grzesia, Rakonia i Wołowca w Obwodzie Ochronnym Dolina Chochołowska, przez obywateli Republiki Słowackiej (fot. 10). Odebrane borówki i grzyby osobom miejscowym i zagranicznym Straż Parku każdorazowo przekazuje za pokwitowaniem do Domu Dziecka w Zakopanem po akceptacji biologa Tatrzańskiego PN. W latach 2008–2018 na terenie Tatrzańskiego PN ukarano 63 mandatami karnymi za nielegalne zbieranie runa leśnego mieszkańców Podhala, Spisza, Orawy i obywateli Republiki Słowackiej. Przy każdej interwencji Straży Parku wobec osób z terenu Podtatrza, dochodzi do ostrej wymiany zdań, kłótni, a czasem przepychanek. Osoby miejscowe uważają, ze mają tzw. „niepisane prawo zbierania runa leśnego na terenie Tatrzańskiego PN z uwagi, iż w polowie lat 50. ubieglego stulecia za czasów PRL odebrano im własności, którymi obecnie dysponuje Park (ryc. 32). Z kolei zbieracze borówek i grzybów z Republiki Słowackiej na widok umundurowanych strażników Parku uciekają za granicę swojego państwa, a tam Straż Parku nie może interweniować. Od 2008 do 2018 roku strażnicy Parku udzielili ponad 7000 tysięcy pouczeń za próby nielegalnego zbieractwa runa leśnego w Parku wobec osób z Podhala, Spisza, Orawy oraz turystów krajowych i zagranicznych. Fot. 10. Zbieranie jagody brusznicy w Dolinie Chochołowskiej w strefie ochrony ścisłej Źródło: fotografia autora. 1043210126362976347468418847119745113570200400600800100012002008200920102011201220132014201520162017Liczba wykroczeń Ryc. 32. Zbieranie runa leśnego na terenie TPN w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne. Szczególnie dużo pouczeń za zbiór runa leśnego Straż Parku zastosowała w latach 2009 – 2013. W 2014 r., udzielono najwięcej bo 974 pouczeń na zasadzie art. 41 kodeksu wykroczeń na osoby, które dopuściły się zbioru runa leśnego w Parku. W 2016 i 2017 r. nastąpił spadek pouczeń dlatego, że osoby trudniące się zbiorem runa leśnego były świadome, że Straż Parku często kontroluje teren Parku i przynajmniej częsciowo zaprzestało tego procederu. W 2018 r., ponownie nastąpił wzrost pouczeń za zbiór runa leśnego w Parku wobec osób z terenu Podhala. Nałożone mandaty na osoby zbierające runo leśne w Parku od 2008 do 2018 roku kształtują się na podobnym poziomie (od 2 do 12). 6.7. Wjazd rowerem na teren Tatrzańskiego PN Turystykę rowerową w Tatrzańskim PN można uprawiać na udostępnionych do tego celu szlakach turystycznych lub drogach wewnętrznych Parku. Większość udostępnionych tras rowerowych w Parku to jednocześnie szlaki turystyczne i drogi publiczne. Na terenie Parku znajduje się 6 tras rowerowych: Droga pod Reglami, Dolina Chochołowska, Kuźnice, Dolina Suchej Wody, Małe Ciche - Zazadnia – Wierch Poroniec – Zgorzelisko – Tarasówka i Małe Ciche – Lichajówki – Murzasichle. Na dopuszczonych trasach rowerowych obowiązuje pierwszeństwo ruchu pieszego. Wszystkie odcinki szlaków turystycznych i dróg wewnętrznych w Parku udostępnione dla górskiej turystyki rowerowej są oznakowane. Ruch rowerowy w Parku może odbywać się w godzinach od 8.00 do 18.00. Turyści uprawiający górską turystykę rowerową obowiązują przepisy porządkowe Tatrzańskiego PN oraz opłaty za wstęp określone w cenniku. Na wszystkich trasach turystycznych i drogach wewnętrznych w Parku obowiązuje ograniczenie prędkości do 20 km/h. Większość szlaków na całej długości nie jest dostępna dla rowerzystów, z uwagi na trudności, głównie podłoże, w którym często występują progi, nierówności, korzenie oraz bardzo strome odcinki. Rowerzystów, podobnie jak pozostałych turystów krajowych i zagranicznych, obowiązuje ograniczenie polegające na zamknięciu wszystkich szlaków od zmierzchu do świtu w terminie od 1 marca do 30 listopada. Zakaz Tatrzańskiego PN na wjazd rowerem w obszar chroniony, obejmuje większość szlaków turystycznych. Rower na szlaku turystycznym i drodze wewnętrznej jest pojazdem dość cichym i zazwyczaj nie jest rejestrowany przez zmysły pieszego turysty. Rozpędzony rowerzysta, posiadając ograniczone możliwości manewrowania i hamowania w terenie górskim często najeżdża na turystów. Poza problemem nadmiernej prędkości, część rowerzystów nie przestrzega przepisów dotyczacych zakazu wjazdu rowerem na zamknięte dla nich trasy. W ostatnich 11 latach na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego odnotowano ponad 60 wykroczeń popełnionych przez rowerzystów krajowych i zagranicznych, a w szczególności przez turystów z Republiki Słowackiej. Większość stwierdzonych wykroczeń ujawniono na trasie z Palenicy Bialczańskiej do Morskiego Oka, w Dolinie Kościeliskiej oraz na Giewoncie i Czerwonych Wierchach (fot. 11). Fot. 11. Wjazd rowerem na Giewont w strefie ochrony ścisłej na terenie TPN Źródło: fotografia Paweł Pełka. Rowerzyści, którzy naruszyli obowiązujące przepisy w Parku, zazwyczaj tłumaczyli się nieznajomością przepisów. Turyści z Republiki Słowackiej każdorazowo tłumaczyli się tym, że po ich stronie w Parku można wjechać rowerem bez żadnych ograniczeń i myśleli, że w Tatrzańskim PN obowiązują te same przepisy (ryc. 33). 12134107116192114377522601020304050602008200920102011201220132014201520162017Liczba wykroczeń Ryc. 33. Wjazd rowerem na teren TPN w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne. W latach 2008-2018 Straż Parku wobec turystów, którzy usiłowali wjechać rowerem do Parku, zastosowała ponad 180 pouczeń na zasadzie art. 41 kodeksu wykroczeń. Najwięcej pouczeń zastosowano w 2015 i 2018 r. Z danych monitoringu wynikało, że niektóre osoby urządzają sobie tzw. rajdy i wyścigi w Parku na rowerach. Było to powodem wzmożonej kontroli w zakresie nielegalnych wjazdów na rowerach do Parku. Zwiększono częstotliwość patroli Straży Parku w rejonie Hali Kondratowej, Doliny Olczyskiej, Dolinie Strążyskiej, Małej Łące, Dolinie Kościeliskiej i w Morskim Oku. Mimo częstych kontroli wybranych obszarów Parku, problem z rowerzystami nadal jest aktualny. Szczególnie młodzi ludzie z Zakopanego, Kościeliska i Nowego Targu nadal próbują nielegalnie wjeżdżać rowerami do Parku. W 2017 r., na rowerzystów w Parku nałożono 13 mandatów, a w 2018 r., nałożono tylko 2 mandaty, pozostałe lata kształtowały się od 1 mandatu do 11. 6.8. Palenie ognisk i tytoniu na terenie Tatrzańskiego PN Na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego obowiązuje zakaz palenia ognisk, wyrobów tytoniowych oraz innej formy używania ognia. W okresie letnim lub jesiennym zarzewie ognia w łatwy sposób może się rozprzestrzenić w terenach leśnych, powodując groźny w skutkach pożar. Na szczytach tatrzańskich, przełęczach i szlakach wszędzie widać niedopałki papierosów, miejscami można też wyczuć smród gnijących niedopałków. Zapach ciągnie się także po ugaszonych ogniskach na terenie Tatrzańskiego PN. Straż Parku może ukarać palących papierosy i ogniska otwarte mandatem na kwotę do 1000 zł. Niestety turyści często ignorują zakaz, który obowiązuje na terenie Parku. Najwięcej przypadków łamania przepisów prawa w zakresie palenia tytoniu lub ognisk otwartych w Tatrzańskim PN jest w okresie dużego nasilenia turystycznego, od początku maja do końca września. Najliczniejszą grupą turystów, która nagminnie pali wyroby tytoniowe w Parku pod różną postacią są turyści krajowi. Spośród turystów zagranicznych najczęściej łamią zakaz obywatele Ukrainy, Węgier i Federacji Rosyjskiej. Krajowi i zagraniczni turyści zazwyczaj tłumaczą się tym, że nie widzieli znaków i piktogramów, które informują o zakazie palenia w Parku. W szczególności turyści z Ukrainy widząc zbliżający się patrol pieszy lub pojazd służbowy Straży Parku chowają papierosy do kieszeni, torby, plecaka lub wyrzucają do lasu. W ostatnich 3 latach coraz wiecej turystów z krajów arabskich odwiedza Tatrzański PN z uwagi na niskie ceny i łatwą dostępność komunikacyjną do Morskiego Oka i na Kasprowy Wierch. Turyści z Arabii Saudyjskiej, Kuwejtu i Zjednoczonych Emiratów Arabskich, mimo zakazu coraz częściej w dni ramadanu rozpalają w Parku ogniska i grilują przyniesione potrawy. Arabowie każdorazowo tlumaczą się, że nie znają jezyka polskiego i nie wiedzieli, że w TPN nie można rozpalać ognisk do rytuałów religijnych. Dość częstym zjawiskiem jest też rozpalanie ognisk i grilowanie w strefie ochrony ścisłej przez studentów uczelni wyższych np. AGH Kraków, KUL Lublin i Akademii Wojsk Lądowych we Wrocławiu. W latach 2008–2018 na terenie Tatrzańskiego PN ujawniono ponad 40 wykroczeń polegających na bezprawnym paleniu wyrobów tytoniowych i ognisk (fot. 12). Wszyscy sprawcy popełnionych wykroczeń zostali przyłapani przez Straż Parku na gorącym uczynku w strefie ochrony ścisłej lub czynnej. W przypadku ponad 210 turystów krajowych i zagranicznych za próbę palenia wyrobów tytoniowych, ognisk i rozpalania grilla, Straż Parku zastosowala pouczenia. Coraz większym problemem na terenie Tatrzańskiego PN staje się palenie papierosów elektronicznych (tzw. e-papierosów), w większości przez turystów zagranicznych, między innymi z Belgii, Holandii, Danii, Wielkiej Brytanii i Niemiec (ryc. 34). W związku z tym, że aktualnie brak jest podstawy prawnej dotyczącej zakazu palenia e-papierosów na terenie TPN, turyści mogą palić papierosy elektroniczne w wyznaczonych miejscach obok schronisk PTTK. DSC01772 Źródło: fotografia autora. 524517640041092121353000204060801001202008200920102011201220132014201520162017Liczba wykroczeń Fot. 12. Palenie ogniska otwartego w kolibie na Kominiarskim Wierchu w strefie ochrony ścisłej Ryc. 34. Palenie ognisk i wyrobów tytoniowych na terenie TPN w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne. W 2009 r., udzielono najwięcej pouczeń za palenie wyrobów tytoniowych przez turystów w Parku. Pouczenia zastosowano wobec osób, które nie przestrzegały zakazu palenia wyrobów tytoniowych w Parku. Zdarzały się przypadki, że turyści palący wyroby tytoniowe, np. w stefie ochrony ścisłej, robiły to w obecności Straży Parku i dlatego działania strażników pod tym względem były zdecydowane. Straż Parku w 2009 r., reagowała na palenie wyrobów tytoniowych poprzez edukację (pouczenia), co przyniosło wymierny efekt – turyści w kolejnych latach 2010 – 2016 raczej przestrzegali przepisy pod tym względem. W 2017 i 2018 r., stwierdzono wzrost pouczeń pod względem palenia wyrobów tytoniowych w Parku. Jak wynika z obserwacji, w Tatry zaczeli w większym zakresie przyjeżdżać tzw. mniej świadomi turyści z małych wiosek i miasteczek, którzy do tej pory nigdy nie byli w Tatrach. 6.9. Wyrzucanie śmieci i zanieczyszczeń na terenie Tatrzańskiego PN Duża liczba turystów i brak kultury osobistej powoduje zaśmiecanie szlaków turystycznych w parku. Tatrzański Park Narodowy widząc poważny problem z zaśmiecaniem parku rozpoczął w 2016 r. nową kampanię na rzecz środowiska. Akcja Śmieci to temat podniosły – bez śmieci, bez śladu, bez wahania ma zwracać uwagę na problem zanieczyszczania Tatr oraz edukować i inspirować do zmiany postawy i odpowiedzialnej turystyki. Założeniem akcji jest budowanie świadomości turystów na temat ochrony przyrody, środowiska i ekologii w Tatrzańskim Parku Narodowym. Ważnym elementem tej akcji jest zwrócenie uwagi na problem zanieczyszczania Tatr oraz odpowiedzialne traktowanie swojego otoczenia. Akcja ma motywować do odpowiedzialnej turystyki, w tym trzymania się szlaków turystycznych i sprzątania odpadków. Z obserwacji pracowników Parku wynika, że nie wszystkim turystom przebywającym w Tatrach podoba się ten pomysł. W latach 2008-2018 Straż Parku ujawniła przypadki zaśmiecania przez turystów terenu Parku. Taka sama sytuacja odnosi się do zastosowanych pouczeń przez Straż Parku wobec turystów, którzy dopuścili się zaśmiecania szlaków turystycznych i innych miejsc. Problem polega na tym, że sam fakt popełnienia wykroczenia np. wyrzucenia butelek, opakowań plastikowych, puszek po piwie i napojach, niedopałków papierosów oraz inne nieczystości trwa zaledwie kilka sekund i zazwyczaj dzieje się to podczas nieobecności strażników. Z obserwacji Straży Parku wynika, że w szczególności turyści krajowi są bardzo przebiegli i przed pozbyciem się w Tatrach śmieci rozglądają się, czy w pobliżu nie ma patrolu Straży Parku lub pracowników terenowych Służby Parku Narodowego (ryc. 35). Podobne zachowanie jak turyści krajowi względem zaśmiecania Parku w większości prezentują turyści Federacji Rosyjskiej, Ukrainy, Węgier i Słowacji. Jak wynika ze statystyk Straży Parku, podczas pobytu w Tatrach najmniej śmiecą turyści z Korei Południowej, Austrii, USA, Kanady i Japonii. Natomiast turyści ze Zjednoczonych Emiratów Arabskich, Kuwejtu i Arabii Saudyjskiej dość często na terenie Parku podczas nieobecność strażnika wyrzucają śmieci do lasu lub obok szlaku turystycznego. Podobną postawę jak u turystów z krajów arabskich zaobserwowano na terenie Parku u turystów z Izraela, Libanu, Cypru i Malty. Największą ilość śmieci pozostawioną w Parku przez turystów odnotowuje się przy bardzo dużym natężeniu turystycznym od maja do września nad Morskim Okiem, Czarnym Stawem (pod Rysami), w Dolince Za Mnichem, Dolinie Strążyskiej, Dolinie Kościeliskiej, w okolicach Giewontu i Hali Gąsienicowej. Są to z reguły miejsca bardzo często odwiedzane. Ja widać w śmieceniu nie przeszkadza obecność innych osób. Na teren Parku śmieci wywożą i porzucają nie tylko turyści, ale również mieszkańcy osad ludzkich graniczących z Tatrzańskim PN. Stosunkowo często są to śmieci ze sklepów, pensjonatów, wyciągów narciarskich lub karczm regionalnych. Zdarza się, że osoby z Zakopanego i okolicznych wiosek w godzinach wieczornych wywożą samochodami, traktorami lub końmi wnętrzności i skóry zwierząt, fekalia, stare dywany i wykładziny (fot. 13). W wykrywaniu wykroczeń pomaga Straż Parku monitoring w Parku. Fot. 13. Wyrzucone śmieci w Obwodzie Ochronnym Kośne Hamry na terenie TPN Źródło: fotografia autora. Jak już stwierdzono wyżej - sam moment śmiecenia w Parku jest bardzo trudny do wykrycia. W 2009 r., stwierdzono 8 przypadków wyrzucenia śmieci w Parku w postaci niedopałków, papierosów, opakowań po papierosach i innych drobnych śmieci, za co zastosownao pouczenia. Za poważniejsze wykroczenia w postaci: wyrzucanie butelek plastikowych, szkalnych i metalowych nakładano mandaty karne. 31112222538645436301234567892008200920102011201220132014201520162017Liczba wykroczeń Ryc. 35. Wyrzucanie śmieci i innych zanieczyszczeo na terenie TPN w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne. Najwięcej mandatów karnych Straż Parku nałożyła w 2016 r. Karano też osoby za wywóz smieci do potoków górskich i pod wykroty drzewne. Sprawca złapany na gorącym uczynku za wywóz śmieci do Parku oprócz kary grzywny dodatkowo musiał posprzątać teren do stanu pierwotnego. W zwalczaniu tego typu wykroczeń Straż Parku wykorzystuje monitoring wizyjny zamontowany w miejscach, gdzie najczęściej dochodzi do tego typu wykroczeń. 6.10. Dokarmianie dzikiej zwierzyny na terenie Tatrzańskiego PN Od szeregu lat TPN boryka się z problemem dokarmiania przez turystów dzikich mieszkańców Tatr. W większości przypadków ludzie nie zdają sobie sprawy z konsekwencji swoich czynów. Przede wszystkim zachodzi stopniowa synantropizacja zwierząt. Dokarmianie dzikich zwierząt na terenie T PN doprowadza do tego, że osłabiamy naturalne instynkty zwierząt, ptaków, ryb i innych gatuków żyjących w Parku. Dzika zwierzyna sama powinna szukać pokarmu na terenie Parku i terenach przyległych. Podlegające synantropizacji zwierzęta bez naturalnej obawy zbliżają się chętniej do ludzi i przez to stanowią dla nich różnego rodzaju zagrożenia - zwłaszcza dotyczy to gatunków takich jak niedźwiedź brunatny i jeleniowatych. Warto wiedzieć, że dokarmianie dzikich zwierząt nie poprawia ich losu w Parku. W ten sposób następuje przekarmienie zwierząt, które nierzadko cierpią na zaburzenia żołądka. Dzikie zwierzęta przy tym bardzo szybko przyzwyczajają się do łatwego zdobywania pokarmu. Zatracają naturalny lęk przed człowiekiem i samowystarczalność. Mogą też stać się agresywne i domagać się pożywienia z rąk człowieka, a przez to stać się łatwym celem dla kłusowników. Bardzo często zdarza się też, że turyści, aby podejść bliżej w celu wykonania zdjęcia, zachęcąją dziką zwierzynę pokarmem. Taka sytuacja wystepuje np. nad Morskim Okiem, gdzie od 2017 r. do chwili obecnej na szlak turystyczny bez żadnych obaw wychodzi po łatwe pożywienie jeleń słowacki z kolczykiem o numerze 84. Turyści dokarmiają go, podając mu kanapki, szynkę, kiełbasę, ciastko, lody, a nawet piwo. Kiedy jeleń pilnowany jest przez patrol Straży Parku, nikt z turystów nie dokarmia tego jelenia, ale kiedy patrol oddali się choćby na chwilę, turyści dokarmiają go wszystkim, czym się da, aby zrobić sobie z nim zdjęcie. Podobna sytuacja jest z dokarmianiem orzechówek, kaczek i ryb nad Morskim Okiem oraz z kawkami i krukami na Włosienicy (fot. 14). Straż Parku odnotowała kilka przypadków, gdzie dorośli turyści świadomie usiłowali dokarmiać małe niedźwiadki w rejonie Hali Kondratowej w pobliżu schroniska PTTK. Zdarzało się też, że turyści chcieli sobie zrobić zdjęcie z bliskiej odległości w kozicą lub capem i kusili ich pożywieniem. Nie zawsze jest to bezpieczne z uwagi, iż dorosłe capy w obronie swoich samic i terytorium mogą być groźne. Innym problem jest niechlujstwo turystów, którzy niejednokrotnie zostawiają po sobie przy ławach w miejscach odpoczynku resztki pożywienia pod różną postacią. Resztki te padają łupem szeregu dzikich gatunków, potęgując ich chęć przebywania w miejscach często odwiedzanych przez człowieka, Fot. 14. Dokarmianie dzikiej zwierzyny w rejonie Włosienicy w strefie ochrony ścisłej Źródło: fotografia Łukasz Pęksa. W latach 2008-2018 za dokarmianie zwierzyny na terenie Tatrzańskiego PN nałożono ponad 20 mandatów karnych. Większość wykroczeń została wykryta w rejonie Morskiego Oka, Włosienicy, Hali Kondratowej i Kasprowego Wierchu. Natomiast za próby dokarmianie niedźwiedzi, jeleni, kaczek, ryb, orzechówek, kawek, kruków i innej zwierzyny udzielono ponad 140 pouczeń na terenie Parku. Najwięcej pouczeń tego rodzaju w liczbie 113 udzielono turystom krajowym i zagranicznym w 2017 r. nad Morskim Okiem, Hali Gąsienicowej, Kasprowym Wierchu, Hali Kondratowej i Dol. Strążyskiej (ryc. 36). 422311420023222220150204060801001202008200920102011201220132014201520162017Liczba wykroczeń Ryc. 36. Dokarmianie dzikiej zwierzyny na terenie TPN w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne. W latach 2008 – 2017 za dokarmianie dzikiej zwierzyny w Parku strażnicy zastosowali niewiele pouczeń. Największy wzrost pouczeń odnotowano w 2018 r., w liczbie 113 nad Morskim Okiem, Dolinie Pięciu Stawów Polskich, Hali Gąsienicowej i nad Smreczyńskim Stawem. Przyczyną tak dużej liczby pouczeń było to, że Straż Parku otrzymała specjalne polecenie od zastępcy Dyrektora Parku, aby zająć się problemem dokarmiania dzikiej zwierzyny przez turystów. Patrole Straży Parku wraz z pracownikami terenowymi reagowały pod tym względem bardzo odpowiedzialnie poprzez edukację, tylko w drastycznych przypadkach stosowano mandaty. W latach 2008 – 2014 za dokarmianie dzikiej zwierzyny w Parku nałożono kilkanaście mandatów karnych, a w latach 2015 – 2018 nie nałożono żadnego. 6.11. Eksploracja jaskiń na terenie Tatrzańskiego PN Zdobywanie i zwiedzanie jaskiń tatrzańskich to jedna z form aktywności fizycznej popularnej na terenach wysokogórskich. Jaskinie powstałe w wyniku różnorodnych procesów geomorfologicznych, przede wszystkim krasowych, stoją otworem dla grotołazów. Uprawianie taternictwa jaskiniowego na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego reguluje Zarządzenie Nr 6/2012 Dyrektora parku z dnia 4 maja 2012 r. w sprawie uprawiania taternictwa jaskiniowego na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego. Taternictwo jaskiniowe w Tatrzańskim PN można uprawiać w wyznaczonych i udostępnionych do tego celu jaskiniach lub ciągach jaskiniowych. Spośród ponad 800 obiektów jaskiniowych znajdujących się na terenie Tatrzańskiego PN, dla taterników udostępnionych jest kilkadziesiąt jaskiń. Łączna długość korytarzy jaskiniowych formalnie udostępnionych ma około 58 km, co stanowi prawie 50% długości korytarzy wszystkich jaskiń tatrzańskich (Głazek, Grodzki 1996; Gradziński, Kicińska, Nowicki 2005). Większość jaskiń znajduje się w Dol. Kościeliskiej i Dol. Małej Łąki, kilka jaskiń położonych jest w Dol. Bystrej (fot. 15). Są jaskinie przekraczające 100 m długości, a sześć z nich należy do najdłuższych jaskiń Tatrzańskiego PN przekraczających 1000 m długości. Wiele jaskiń to niezwykle cenne obiekty przyrodnicze, w których obecność człowieka wywiera negatywny wpływ. Są to w większości małe obiekty nieatrakcyjne pod względem taternickim. One same, jak i ich otoczenie, a także drogi dojścia do tych jaskiń stanowią cenne obszary pod względem przyrodniczym. W latach 2008 – 2018 Straż Parku, wraz ze służbami terenowymi Parku za nielegalną eksplorację jaskiń tatrzańskich nałożyła 32 mandaty karne. Nie jest to zbyt duża liczba kar grzywny, biorąc pod uwagę fakt, że nie wszystkie wykroczenia popełnione przez grotołazów zostały ujawnione przez służby Tarzańskiego Parku Narodowego. Około 75% wykroczeń popełnionych na terenie Parku nigdy nie zostaje wykryta z uwagi, iż w Straży Parku tylko 3 strażników posiada uprawnienia jaskiniowe. Głównymi wykroczeniami popełnianymi przez taterników jest eksploracja terenów nieudostępnionych, brak uprawnień, dewastacja i śmiecenie, rozwiercanie otworów, nocowanie poza miejscami do tego wyznaczonymi, a także spożywanie napojów alkoholowych. Bardzo wiele wykroczeń popełnionych w jaskiniach tatrzańskich to przede wszystkim biwakowanie i używanie nielegalnych materiałów pirotechnicznych do powiększania otworów sklanych. Podczas kontroli jaskiń przez Straż Parku ujawniono 2 przestępstwa w Dol. Kościeliskiej, gdzie turyści z Warszawy odprawiali tzw, czarne msze statnistyczne z użyciem ludzkich czaszek. Większość wykroczeń w jaskiniach na terenie parku jest popełnianych w godzinach wieczornych i nocnych (ryc. 37). Źródło: fotografia autora. 2268111202713362206024681012142008200920102011201220132014201520162017Liczba wykroczeń Fot. 15. Eksploracja jaskio w Obwodzie Ochronnym Kużnice na terenie TPN IMG_1296 Ryc. 37. Eksploracja jaskio na terenie TPN w latach 2008 - 2019 Źródło: opracowanie własne. W latach 2008 – 2018 za nielegalną eksploracje jaskiń na terenie Parku nałożono 34 mandaty karne. Na przełomie 2013 – 2014 r., nowo przyjęci strażnicy Straży Parku ukończyli praktyczny i teoretyczny kurs z zakresu taternictwa jaskiniowego i wspinaczki górskiej. Na początku 2014 r., w Straży Parku uprawnienia taternickie posiadało już 4 strażników, którzy prowadzili kontrole jaskiń na terenie Parku. Częste kontrole jakiń przeprowadzane przez Straż Parku spowodowały, że w 2014 r., nałożono najwięcej mandatów karnych za wykroczenia popełnione przez grotołazów. W latach 2008 – 2018 na terenie Parku wobec grotołazów zastosowano niewiele pouczenia za wykroczenia mniejszej wagi, po 6 pouczeń zastosowano w 2012 i 2016 r. 6.12. Wspinaczka górska na terenie Tatrzańskiego PN Uprawianie taternictwa w Tatrach wykształciło się dopiero w drugiej połowie XIX wieku. Wcześniej były podejmowane wyprawy na szczyty Tatr, ale miały one w większości charakter naukowy. Historia polskiego taternictwa to przede wszystkim poczet tzw. pionierów, którzy przetarli szlaki dla póżniejszych taterników. Za początek taternictwa w Tatrach uważa się zdobycie w roku 1879 lub 1880 Mnicha 2069 m n.p.m., przez Jana Gwalberta-Pawlikowskiego z przewodnikiem tatrzańskim Maciejem Sieczką. Okres ten uznawany jest za dzień narodzin polskiego taternictwa. Dwudziesty wiek to dalszy ciąg nowych wyzwań taternictwa w Tatrach. W 1955 r., taternicy Andrzej Pietscha i Jan Długosz weszli na szczyt Mnicha poprzez niezwykle trudną północno-wschodnią ścianę zwaną „Wariantem R. Wspominając o historii polskiego taternictwa, warto pamiętać o tym, że Tatry odegrały ważną rolę w kulturze narodowej. W czasach zaborów, okupacji niemieckiej i okres Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Tatry pełniły tzw. azyl i poczucie wolności. Tatry stały się inspiracją dla wybitnych polskich artystów: Karola Szymanowskiego, Kornela Makuszyńskiego, Stanisawa Ignacego Witkiewicza i Jana Kasprowicza (Paryski 1948; Schramm 1954; Żuławski 1956; Chwaściński 1979, 1987; Szczepański 1983). Warunkiem uzyskania Karty Wspinacza oraz Karty Taternika było ukończenie szkolenia taternickiego zgodnie z programem szkoleniowym Polskiego Związku Alpinistyczne. Szkolenie taternickie musiało zostać przeprowadzone przez licencjonowanego instruktora PZA. Według obecnych przepisów karta taternika nie jest wymagana, wyjątek stanowi taternictwo jaskiniowe. Możemy ukończyć kurs taternicki, ale nie ma obowiązku podchodzić do egzaminów, kurs nie jest obowiązkowy. Aktualnie taternicy nie muszą posiadać żadnego dokumentu potwierdzającego umiejętności taternickie tj. karty taternika. Nie ma obowiązku przynaleności do PZA i innych organizacji lub stowarzyszeń. Jedynym wymogiem jest obowiązek dokonania wpisu do książki wyjść taternickich lub rejestracja wyjścia na stronie internetowej (Jodłowski 2003, 2007, 2015). Uprawianie taternictwa powierzchniowego na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego reguluje Zarządzenie nr 10/2005 Dyrektora Tatrzańskiego Parku Narodowego „W sprawie uprawiania taternictwa na terenie Parku. Zdarzają się dość często przypadki wspinaczki w terenie nieudostępnionym lub bez posiadanych uprawnień. Podczas uprawiania taternictwa zabrania się montażu i demontażu stałych punktów asekuracyjnych bez zgody dyrekcji Tatrzańskiego Parku Narodowego, naruszania zakazów o ochronie przyrody, w szczególności podkuwania lub niszczenia skały, doklejania chwytów, niszczenia roślinności. Biwakowanie w ścianie dozwolone jest tylko i wyłącznie w sytuacjach skrajnych, zagrażających zdrowiu i życiu. Taternicy zobowiązani są do zamieszczenia wpisu w „Książce Wyjść Taternickich, które znajdują się w schroniskach PTTK w Morskim Oku, Dolinie Pięciu Stawów Polskich, Hali Gąsienicowej oraz w budynku stacji kolei linowej PKL na Kasprowym Wierchu. Dyrektor Tatrzańskiego Parku Narodowego wyznaczył rejony dozwolone do uprawiania taternictwa oraz rygory, jakim podlega wpinaczka wysokogórska w Tatrach. Na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego taternictwo można uprawiać w wyznaczonych do tego celu rejonach od podnóża po grań lub wierzchołek szczytu i formacji skalnej, w rejonie Morskiego Oka, Dol. Pięciu Stawów Polskich wraz z Dol. Buczynową, Dolinie Gąsienicowej, Dolinie Lejowej i w żlebie Jaroniec. W okresie występowania zagrożenia lawinowego II stopnia lub wyższego udostępnia się do celów szkoleniowych skałkę na południowo-zachodnim zboczu Suchej Jamy (tzw. Wapiennik), położoną w rejonie Hali Gąsienicowej. W latach 2008-2018 na terenie Parku za łamanie obowiązujących przepisów w zakresie wspinaczki wysokogórskiej nałożono 29 mandatów karnych. Wszyscy ukarania mandatami byli wspinaczami krajowymi, którzy w sposób świadomy naruszyli obowizązujące zakazy wspinania na Raptawickej Turni w Dol. Kościeliskiej. Połowa ukaranych mandatami to byli ratownicy TOPR, przewodnicy tatrzańscy i pracownicy PKL, którzy dla chęci zysku prowadzili tzw. wspinaczy zagranicznych w miejsca niedozwolone do wspinania. Niektórzy wspinacze zagraniczni są gotowi zapłacić duże sumy za tą usługę, niewspółmiernie do zwykłej gaży przewodnickiej czy też instruktorskiej. Ratownicy TOPR, przewodnicy górscy i pracownicy PKL zawodowo, pracują na terenie Parku i są w pełni świadomi, że rejon Raptawickiej Turni w Dol. Kościeliskiej nie jest dopuszczony do wspianczki wysokogórskiej ze względu na gniazdowanie orła przedniego. Źródło: fotografia autora. 21210422502124644211605101520252008200920102011201220132014201520162017Liczba wykroczeń Fot. 16. Wspinaczka górska w strefie ochrony ścisłej na terenie TPN Ryc. 38. Wspinaczka na terenie TPN w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne. Wobec osób, które usiłowały wspinać się w miejscach niedozwolonych zastosowano w latach 2008–2018 też ponad 80 pouczeń na zasadzie art. 41 kodeksu wykroczeń (fot. 16). Wszystkie wykroczenia zaszły latem i częściowo zimą, w porze dziennej w godz. 6.00 – 16.45 (ryc. 38). 6.13. Hałasowanie i płoszenie dzikiej zwierzyny na terenie Tatrzańskiego PN Coraz częściej spotyka się turystów krajowych i zagranicznych, którzy na cały głos słuchają muzyki na tatrzańskich szlakach, na skutek czego płoszą dziką zwierzynę. Jedną z zasad przebywania w Tatrzańskim Parku Narodowym jest zachowanie ciszy. W sąsiedztwie szlaków turystycznych na terenie Parku mieszkają dzikie zwierzęta i nie należy ich niepokoić i prowokować. Hałasowanie może być też groźne dla samych turystów, zwabiając niedźwiedzie żyjące w Tatrach. Szczególnie w okresie sylwestrowym, gdy hucznie obchodzone jest nadejście Nowego Roku, na skutek wystrzałów petard może dojść do obudzenia się niedźwiedzi. Ten hałas i błysk fajerwerków może spłoszyć także jelenie, lisy, wilki, kozice, i wiele innych dzikich zwierząt zamieszkujących obszar Tatrzańskiego Parku Narodowego. Huki i błyski fajerwerków, rac oraz petard to przyczyna stanów lękowych dzikiej zwierzyny i poszukiwania przez nich nowego siedliska, w dalszej perspektywie obniżenia rozrodczości. Każdego roku w okresie Sylwestra tysiące dzikich zwierząt cierpi z tego powodu. Fot. 17 Hałasowanie i płoszenie dzikiej zwierzyny w rejonie Giewontu w strefie ochrony ścisłej Źródło: fotografia Łukasz Pęksa. Kilka lat temu huk petard w Sylwestra obudził niedźwiedzia w rejonie Dol. Roztoki w Obwodzie Ochronnym Morskie Oko. Przeszedł on przez Krzyżne na Halę Gąsienicową, a stamtąd do Dol. Olczyskiej, gdzie trop się urywał. Na Krzyżnem Straż Parku ujawniła krwawe tropy, bo niedźwiedź szedł po lodoszreni. Najprawdopodobniej po przebytej drodze miał pokrwawione łapy. Przeszedł taką trudną drogę w warunkach zimowych, bo turyści wygonili go z gawry hałasem strzelających rac i petard. Kolejny taki incydent miał miejsce w Tatrzańskim Parku Narodowym w 2018 r. w Dol. Kościeliskiej, gdzie 3 letni niedźwiedź wybudził się ze snu w Sylwestra, niestety ten niedźwiedź nie przeżył zimy. W latach 2008–2018 Straż Parku przy wsparciu służby terenowej nałożyła ponad 30 mandatów karnych na osoby, które w różny sposób nadmiernie hałasowały i płoszyły dzikie zwierzęta. W większości byli to turyści krajowi, którzy świadomie płoszyłi młode niedżwiedzie w rejonie Małej Łąki, jelenie nad Morskim Okiem oraz świstaki i kozice na Świstówce. W ostatnich 5 latach stwierdzono kilka przypadków, gdy turyści z Ukrainy i Białorusi w wysokich partiach Tatr posiadali przy sobie głośniki o dużej mocy podłączone do telefonów komórkowych i słuchali muzyki na cały regulator (fot. 17). W ostatnich 11 latach Straż Parku we współpracy ze slużbą terenową udzieliła ponad 450 pouczeń turystom, którzy próbowali hałasować i przez to płoszyć zwierzynę w Parku (ryc. 39). 2212721002421917792320260501001502002502008200920102011201220132014201520162017Liczba wykroczeń Ryc. 39. Hałasowanie i płoszenie dzikiej zwierzyny ma terenie TPN w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne. W 2009 r., Straż Parku udzielili turystom 219 pouczeń za popełnione wykroczenia w Parku. Drugi wzrost udzielonych pouczeń na terenie Parku miał miejsce w 2018 r., gdzie zastowowano 79 pouczeń za hałasowanie i płoszenie dzikiej zwierzyny. Nagły wzrost pouczeń w 2009 i 2018 r. był spowodowany tym, że do Straży Parku spływało dużo informacji od turystów i mieszkańców Podhala o płoszeniu zwierzyny w Parku. Strażnicy z pracownikami terenowymi Parku na polecenie Komendanta Straży Parku zaangażowali się w proceder udaremniania hałasu i płoszenia dzikiej zwierzyny przez turystów z uwagi na ich dobrostan w Parku. Straż Parku przy pomocy pracowników terenowych była zobligowana do podjęcia czynności służbowych w tej sprawie. Punkt informacji turystycznej przy Rondzie Kużnice w Zakopanem był często informowany telefonicznie o fakcie płoszenia dzikiej zwierzyny np. nad Morskim Okiem, w rejonie Beskidu, Świnicy i Smreczyńskim Stawie. W latach 2008 – 2018 na terenie Parku za naruszenia przepisów w zakresie hałasowania i płoszenia dzikiej zwierzyny w sumie nałożono 29 mandatów karnych. 6.14. Bezprawna kąpiel w stawach na terenie Tatrzańskiego PN Tatrzański Park Narodowy leży w zlewisku Bałtyku, co ma duże znaczenie dla składu gatunkowego mieszkających ryb w jeziorach tatrzańskich. Spośród około dwustu jezior w całych Tatrach, na terenie TPN jest ich około czterdziestu, pozostałe znajdują się po stronie słowackiej. Przejrzyste wody tatrzańskich strumieni, stawów i jezior zachęcają niektórych turystów do nielegalnej kąpieli. Tego typu zachowanie jest ustawowo zakazane, szczególnie w Tatrzańskim Parku Narodowym, który prawie w całości jest ścisłym rezerwatem przyrody. Zbiorniki wodne znajdujące się na terenie parku to miejsca, w których występują rzadkie gatunki ryb i zwierząt, a zanieczyszczenie ich naturalnego środowiska może mieć katastrofalne skutki. W jeziorach i stawach tatrzańskich nadal żyją pstrągi potokowe, głowacze pręgopletwe, lipień, pstrąg źródlany i pstrąg teczowy. Wchodząc do jezior tatrzańskich, myjąc w nich brudne naczynia czy wrzucając odpadki, w znaczny sposób zaburzamy naturalny ekosystem. Kąpiel w Morskim Oku lub w stawach w Dolinie Pięciu Stawów i na Hali Gąsienicowej to coraz częstsze przypadki łamania obowiązujących przepisów prawa na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego. Każdego roku strażnicy Straż Parku na gorącym uczynku wyłapują amatorów nielegalnych kąpieli w Parku. W większości są to obcokrajowcy. Także turyści krajowi, szczególnie znajdujący się w stanie po spożyciu alkoholu, kąpią się w jeziorach i stawach tatrzańskich. Za kąpiel w stawie na terenie TPN grozi kara grzywny do 1000 zł. W latach 2008 – 2018 za nielegalną kąpiel w Morskim Oku, Dolinie Pięciu Stawów Polskich i na Hali Gąsienicowej Straż Parku nałożyła 24 mandaty karne. Większość turystów, którzy zostali ukarania mandatami karnymi gotówkowymi to byli turyści zagraniczni z Niemiec, Słowacji, Czech, Belgii, Ukrainy i Federacji Rosyjskiej. Turyści zgraniczni zazwyczaj przy interwencji Straży Parku tłumaczą się nieznajomością przepisów w Parku i braku informacji o zakazie kąpieli w języku angielskim lub innym. Zdarza się, że obcokrajowcy kąpią się, szczególnie w Morskim Oku, na golasa, nie zważając na innych turystów krajowych i zagranicznych. Fot. 18. Sesja zdjęciowa, kąpiel w Morskim Oku w strefie ochrony ścisłej na terenie TPN Źródło: fotografia Łukasz Gurdak. Szczególnym przypadkiem są sesje fotograficzne odbywające się z naruszeniem zasad ochrony przyrody bez zgody Dyrektora Parku. Przykładowo (fot. 18) w lipcu 2019 odbyła się taka sesja plenerowa, połączona z kapielą w Morskim Oku. Za brak zezwolenia na sesję zdjęciową Straż Parku wdrożyła czynności służbowe w postaci postępowania administracyjnego, zakończonego karą grzywny. Dodatkowo uczestniczkę sesji zdjęciowej ukarano mandatem karnym kredytowanym za przebywanie poza wyznaczonym szlakiem turystycznym i kapiel w Morskim Oku. Dodatkowo osoba, która pozowała nago do zdjęć popełniła wykroczenie określane jako nieobyczajny wybryk. Straż Parku nie posiada uprawnień do prowadzenia postępowania mandatowego za tego typu wykroczenie. Sprawę tę więc przekazała do dalszego prowadzenia Sekcji ds. Wykroczeń Wydziału Prewencji KPP Zakopane o popełnienie wykroczenia z art. 140 kodeksu wykroczeń. Za tego typu wykroczenie w miejscu publicznym grozi kara aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 1500 złotych lub kara nagany; skończyło się na mandacie karnym kredytowanym w kwocie 500 złotych. Dodac należy, że fotografia nagiej modelki została wyróżniona na międzynarodowej arenie fotografii artystycznej. Zdjęcie młodej dziewczyny kąpiącej się w Morskim Oku i pozującej nago na kamieniu, otrzymało specjalne wyróżnienie w konkursie „Fine Art Photopgraphy Awards w kategorii aktu fotografii profesjonalnej. Uczestnicy sesji zdjęciowej z udziałem nagiej modelki nad Morskim Okiem, mimo problemów prawnych stwierdzili, że dla międzynarodowej sławy warto było ponieść koszty finansowe. W 2015 roku turysta z Niemiec wszedł do Morskiego Oka i odpłynął od brzego na około 150 metrów, dopiero na wezwanie Straży Parku przypłynął do brzegu. Okazało się, że turysta z Niemiec wszedł do wody w Morskim Oku, bo na środku jeziora do wody wpadł pilotowany przez niego dron, używany zresztą bez stosownego zezwolenia. Turysta został ukarany najwyższym mandatem karnym za nielegalną kąpiel w Morskim Oku i latanie dronem w Tatrach bez zgody Dyrektora TPN. Fot. 19. Kąpiel w Morskim Oku w strefie ochrony ścisłej na terenie TPN Źródło: fotografia Tomasz Mateusiak. 2111532530112211110000010L…M… Ryc. 40. Kąpiel w tatrzaoskich stawach w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne. W ostatnich 11 latach Straż Parku wraz ze służbą terenową wobec turystów krajowych i zagranicznych za próby nielegalnej kąpieli w stawach i jeziorach tatrzańskich udzielila tylko 9 pouczeń. Niewielka liczba pouczeń wiaże się z tym, że szczególnie turyści krajowi przed nielegalnym wejściem do stawów i jezior tatrzańskich obserwują teren, czy w pobliżu nie ma patrolu Straży Parku lub służby terenowej i po upewnieniu się dopiero wchodzą się kąpać (fot. 19, ryc. 40). W latach 2008 – 2018 na osoby, które naruszyły przepisy w Parku w zakresie kąpieli w stawach tatrzańskich nałożono ponad 20 mandatów karnych kredytownych i gotówkwych. Zapewne popełnionych wykroczeń tego typu było o wiele więcej, ale strażnicy nie wszystkie są w stanie ujawnić. 6.15. Niszczenie gleby, sadzonek, drzewostanu, kosodrzewiny i runa leśnego na terenie Tatrzańskiego PN W Tatrzańskim Parku Narodowym niszczenie gleby, sadzonek i zrywanie kwiatów, podobnie jak jagód, borówek i grzybów, jest surowo zabronione. W ostatnich 5 latach Straż Parku zaobserwowala, że z roku na rok jest coraz większe zainteresowanie kwitnącymi krokusami w Dol. Chochołowskiej, Dol. Kościeliskiej i na Kalatówkach (fot. 20). W 2017 r. padł dotychczasowy rekord turystyczny, gdzie tylko w jeden dzień do Dol. Chochołowskiej weszło podziwiać kwitnące krokusy ponad 35 tysięcy turystów. W większości byli to turyści krajowi z małymi dziećmi i kartami dużej rodziny, ale było też wielu turystów z Francji, Włoch i Węgier. W szczególności turyści krajowi widząc, że w pobliżu nie ma patrolu Straży Parku wchodzili na środek łąki, gdzie kwitną krokusy, aby zrobić sobie zdjęcie na facebooka. Niszczenie i zrywanie krokusów to zwykła bezmyślność i brak odpowiedzialności ze strony turystów. Ostatni przypadek publicznego zrywania krokusów na Polanie Chochołowskiej patrol Straży Parku ujawnił na początku kwietnia 2018 r. Dość często zdarza się też, że hodowcy owiec w bezpośrednim sąsiedztwie z Tatrzańskim PN umyślnie wpędzają swoje stada owiec do Parku, które obgryzają i zjadają małe siewki i sadzonki drzew. Z kolei, szczególnie w okresie Święta Zmarłych i Świąt Bożego Narodzenia, mieszkańcy Podhala bezprawnie wycinają gałęzie kosodrzewiny na wiązanki, wieńce i stroiki. Zdarza się, że mieszkańcy Podtatrza zbierają latem i wczesną jesienią runo leśne np. jagody i borówki brusznice tzw. grabkami metalowymi wielozębnymi, którymi wyrywają runo leśne z korzeniami. Największymi szkodnikami w rejonie Dol. Chochołowskiej są Słowacy – mieszkańcy przygranicznych terenów przylegających do Tatrzańskiego PN, którzy wyłącznie zbierają runo leśne przy użyciu grabek aluminiowych wielozębnych. Źródło: fotografia autora. 1111611012153411130005101520252008200920102011201220132014201520162017Liczba wykroczeń Fot. 20. Niszczenie krokusów w rejonie Kalatówek w strefie ochrony ścisłej na terenie TPN DSCF2022 Ryc. 41. Niszczenie gleby, sadzonek, kosodrzewiny i runa leśnego w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne. W latach 2008-2018Straż Parku udzieliła ponad 50 pouczeń za próbę popełnienia wykroczenia z zakresu niszczenia runa leśnego i mienia Parku (ryc. 41). Najwięcej pouczeń za niszczenie gleby, sadzonek, kosodrzewiny i runa leśnego na terenie Parku udzielono w 2008 i 2012 r. Pozostałe lata kształują się na podobnym poziomie. Ujawnionych wykroczeń w Parku, za które nałożono mandaty karne było jeszcze mniej. W 2012 r. nałożono 6 mandatów karnych na turystów, którzy w rażący sposób naruszyli obowiązujace przepisy w Parku. Niewielki wzrost udzielonych pouczeń i nałożonych mandatów karnych był spowodowany większą aktywnością Straży Parku. Niszczenia gleby, sadzonek i kosodrzewiny w większości dopuszczają się osoby miejscowe. Mieszkańcy Podhala przodują w procederze zrywanie runa leśnego, ale robią to też turyści oraz Słowacy w terenach przygranicznych. 6.16. Inne wykroczenia popełnione na terenie Tatrzańskiego PN Innym problemem jest zjawisko niszczenia mienia Parku, które w ostatnich latach znacznie się nasila. „Ozdabiane są różnymi napisami, czasem wulgarnymi, budki punktów biletowych, ale również skały i drzewa w głębi Parku. Poza tym często niszczone są znaki informacyjne i drogowe oraz kosze. Na terenie Tatrzańskiego PN zanotowano kilka przypadków wandalizmu na szlaku turystycznym do Morskiego Oka. Sprawcy zostali zatrzymani przez Straż Parku i policjantów z Komisariatu Policji w Bukowinie Tatrzańskiej. IMG_6964 Źródło: fotografia autora. Fot. 21. Wyrąb i wywóz gałęzi oraz dłużyc w strefie ochrony krajobrazowej Straż Parku, oprócz wynikających z Ustawy o Ochronie Przyrody, ma dodatkowe uprawnienia do prowadzenia czynności służbowych określonych w Ustawie z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks Wykroczeń (Dz. U. 2019.0.821.). Między innymi strażnicy Straży Parku mogą prowadzić postępowania w sprawach o wykroczenie określone w art. 120 kw dotyczące wyrębu drzewa w lesie w celu przywłaszczenia, jeżeli wartość drzewa nie przekracza 500 złotych. Ponadto Straż Parku zgodnie z rozdziałem XIX kodeksu wykroczeń, „szkodnictwo leśne, polne i ogrodowe posiada uprawnienia do wykonywania czynności procesowych zawartych w art. 148 kw. Artykuł ten mówi o wyrębie i niszczeniu drzew w cudzym lesie oraz o zaborze drzewa z lasu. Ministerstwo Środowiska oprócz art. 120 i art. 148 kw nadała uprawnienia Straży Parku do prowadzenia postępowań między innym w zakresie nielegalnego wypasania zwierząt na cudzym gruncie, niszczenia lub użytkowania kosodrzewiny, zanieczyszczania wody, gleby lub lasu, niszczenia grzybów lub grzybni, gniazd ptasich, lęgowisk i nor. Najczęściej Straż Parku korzysta z art. 120 i 148 kodeksu wykroczeń z uwagi, iż pozostałe wykroczenia są zawarte w Ustawie o Ochronie Przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r, a ich kara grzywny jest znacznie wyższa jak w kodeksie wykroczeń. Na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego kradzież gałęzi nasila się w okresie letnim i jesiennym, i trwa do okresu zimowego, kiedy to ślady pozostawione na śniegu ułatwiają identyfikację sprawcy wykroczenia. Największą liczbę kradzieży gałęzi, nielegalnego poboru kamienia potokowego, poboru torfu i ściółki najczęściej odnotowuje się w obwodach ochronnych położonych w pobliżu osad ludzkich, co ułatwia dokonania kradzieży. Kradzieży gałęzi i innego mienia Parku najczęściej dokonują mieszkańcy Podhala z Małego Cichego, Murzasichla, Stasikówki, Kośnych Hamrów, Bukowiny Tatrzańskiej i Kościeliska. Mieszkańcy Podhala, którzy od wielu lat nielegalnie zajmują się kradzieżą gałęzi, kamienia, torfu, kosodrzewiny i ściółki, doskonale znają teren Parku (fot. 21). Niejednokrotnie teren Parku bezpośrednio graniczy z terenami prywatnymi i Lasów Państwowych, co w znacznym stopniu ułatwia dokonanie kradzieży gałęzi i innego mienia Parku. W latach 2008-2018 Straż Parku na sprawców gałęzi, kamienia, torfu, ściółki i kosodrzewiny nałożyła jedynie kilka mandatów karnych, a podyktowane było to tym, że kary zawarte w Ustawie o Ochronie Przyrody są znacznie większe i bardziej dotkliwe. W związku z tym Straż Parku i pracownicy terenowi w większości korzystali z 127 Ustawy o Ochronie Przyrody, a rzadziej korzystali z kodeksu wykroczeń. Odnośnie zastosowanych pouczeń na podstawie art. 41 kodeksu wykroczeń wobec osób, które usiłowały lub przygotowywały się do popełnienia wykroczenia, Straż Parku udzieliła ich najwięcej w 2015 i 2018 r. Znaczny wzrost pouczeń w 2018 r. był podyktowany tym, że Straż Parku każdego miesiąca była wspomagana przez funkcjonariuszy Straży Granicznej, Policji i strażników Straży Leśnej Lasów Państwowych (ryc. 42). W latach 2008 – 2016 na terenie Parku nałożono niewiele mandatów karnych, najwięcej w 2017 i 2018 r. Zastosowane pouczenia wobec sprawców wykroczenia w latach 2008 – 2014 kształtowały się od 2 do 43 pouczeń. Znaczny wzrost udzielonych pouczeń na sprawców popełnionych wykroczeń przez Straż Parku nastąpił w 2015 r., gdzie zastosowano je w 200 przypadkach. Największy wzrost pouczeń zastosowanych przez Straż Parku wobec osób, które naruszyły obowiązujące przepisy w Parku miał miejsce w 2018 r. Straż Parku wraz z pracownikami terenowymi z 10 Obwodów Ochronnych przy wsparciu KPP Zakopane, KP Bukowina Tatrzańska, Placówki SG Zakopane i strażników Straży Leśnej LP Nadleśnictwa Nowy Targ udzieliła 415 pouczeń. Jest to najwyższy wskaźnik zastosowanych pouczeń na terenie Parku w okresie badawczym. Ryc. 42. Inne wykroczenia popełnione na terenie TPN w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne. Należy domniemać, że w innych latach poziom przestępczości mógł być podobny, ale został niewykryty przez Straż Parku, jako tzw. „ciemna liczba przestępczości. Do ciemnej liczby wykroczeń i przestępstw zaliczymy zdarzenia, które faktycznie zostały popełnione, ale nie zostały objęte przez statystykę wskutek nieujawnienia ich przez Straż Parku. Tego typu przestępczość nieujawniona na terenie Parku może być większa, niż wynika z oficjalnych danych statystycznych Straży Parku. Zapewne problem „ciemnej liczby przestępczości wynika z faktu, że nigdy i nigdzie nie udało się w statystykach Straży Parku wykazać wszystkich faktycznych wykroczeń i przestępstw na terenie Parku. Najprawdopodobniej takie zdarzenia miały miejsce w poszczególnych latach na terenie Parku, ale nie zostały odnotowane. Ciemna liczba przestępstw to zagadnienie niezwykle trudne do zbadania (Kossowska 1993; Siemaszko 2008; Siemaszko i in. 2009; Hołyst 2012; Mordwa 2012). 7. Charakterystyka obwodów i aspekty przestrzenne na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego w latach 2008 - 2018 Poniżej zostanie omówione przestrzenne rozmieszczenie przedstawionych wcześniej przestępstw i wykroczeń na obszarze TPN. Dokonano tego w oparciu o podział na 10 Obwodów Ochronnych (ryc. 43). Ryc. 43. Mapa Tatrzaoskiego Parku Narodowego, podział na 10 Obwodów Ochronnych Ochronnych Źródło: GIS Tatrzańskiego Parku Narodowego. Dobór takiego pola podstawowego wynika z dostępnych danych, których transpozycja na inne jednostki, np. mikroregiony fizycznogeograficzne okazała się niemożliwa; szereg miejsc popełnienia poszczególnych zdarzeń trudny był do szczegółowego zlokalizowania (Cichocki 2004). Tym niemniej starano się zlokalizować dokładniej miejsca różnych interwencji, zawarto to na mapach poszczególnych obwodów ochronnych (ryc. 44, 45). W ostatnich podrozdziałach analizie poddano także zróżnicowanie z uwagi na wysokość bezwzględną. Ryc. 44. Struktura wykroczeo według Obwodów Ochronnych Tatrzaoskiego Parku Narodowego w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne, statystyka Straży Parku. Na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego do najczęściej odwiedzanych miejsc należy rejon Morskiego Oka. Obwód Ochronny Morskie Oko jest bardzo popularny wśród turystów krajowych i zagranicznych z uwagi na swoje walory przyrodnicze (niezapomniane widoki, czysta górska woda, wodospady, możliwość wspinaczki górskiej i jazdy na nartach). Dostępność turystyczna do Morskiego Oka jest ułatwiona za pośrednictwem transportu konnego. W okresie wiosennym, letnim i jesiennym tzw. fiakrzy przewożą turystów fasiągami kołowymi, a w zimie saniami z Palenicy Białczańskiej do Włosienicy i z powrotem. Infrastruktura drogowa z Palenicy Białczańskiej do Włosienicy była remontowana przez Wydział Drogownictwa Starostwa Powiatowego w Zakopanem w połowie 2018 r. Natomiast odcinek szlaku turystycznego z Włosienicy do schroniska PTTK nad Morskim Okiem był remontowany w czerwcu 2020 r. Droga asfaltowa z Palenicy Białczańskiej do Morskiego Oka jest dobrze utrzymana cały rok przez służby Starostwa Powiatowego w Zakopanem i przez Tatrzański Park Narodowy. Rodziny z małymi dziećmi, inwalidzi i osoby niepełnosprawne oraz osoby starsze bez żadnych przeszkód mogą poruszać się drogą asfaltową. Dzieci w wieku szkolnym pod nadzorem rodziców lub opiekunów ustawowych mogą jechać na hulajnogach napędzanych mięśniami własnych nóg. Osoby niepełnosprawne mogą poruszać się do Morskiego Oka przy pomocy sprzętu specjalistycznego w postaci wózków inwalidzkich i specjalnych rowerów na trzech kołach. Wygodny dostęp do Morskiego Oka ułatwia także eksplorację wyższych partii gór – np. Czarnego Stawu, Rysów, Dolinki Za Mnichem i in. Turyści udający się do Starej Roztoki i do Doliny Pięciu Stawów Polskich po dojściu do Wodogrzmotów Mickiewicza dalej muszą iść szlakami górskimi. W okresie letnim w Obwodzie Ochronnym Morskie Oko mogą wystąpić utrudnienia przestrzenne w postaci powalonych drzew i wykrotów po wietrze halnym. Szczególnie zimą w wysokich partiach Tatr przeszkodą przestrzenną dla turystów i narciarzy są schodzące lawiny. W okresie od 1 marca do 30 listopada na całym terenie Parku jest zakaz chodzenia po zmroku tym samym jest ograniczona dostępność czasowa i przestrzenną dla turystów z uwagi na dobrostan dzikiej zwierzyny (tab. 17). W Dolinie Kościeliskiej można skorzystać z dostępności dorożki konnej z Kir do Hali Pisanej, a w Dolinie Chochołowskiej od punktu biletowego Wspólnoty 8 Wsi do Polany Huciska można dojechać kolejką „Rakoń. W pozostałych 7 najbardziej popularnych miejscach w Tatrach oprócz wjazdu kolejką PKL na Kasprowy Wierch warunki turystyczne są zbliżone. Dostępność przestrzenna jedynie wyznaczonymi szlakami turystycznymi o zróżnicowanym stopniu trudności. W okresie letnim utrudnienia turystyczne to w większości wiatr halny, powalone drzewa, podmyte szlaki turystyczne i wyładowania atmosferyczne. Zimą to zazwyczaj zasypane szlaki turystyczne, ujemna temperatura i zagrozenie lawinowe. Tab. 17. Wykaz dziesięciu typów najbardziej popularnych miejsc turystycznych na terenie Tatrzaoskiego Parku Narodowego w 2019 roku Najbardziej popularne miejsca na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego Dostępność przestrzenna do popełnienia wykroczenia Dostępność czasowa do popełnienia wykroczenia Morskie Oko(Czarny Staw, Dolinka Za Mnichem) Bez większych ograniczeń (zimą czasem lawiny, latem wiatr halny) Zakaz chodzenia po zmroku od 1 marca do 30 listopada Dolina Pięciu Stawów Polskich(Świstówka, Opalone) Ograniczenie dojścia (zimą lawiny śnieżne, latem powalone drzewa) Zakaz chodzenia po zmroku od 1 marca do 30 listopada Hala Gąsienicowa(Świnica, Granaty) Ograniczenie dojścia (zimą zalęgający śnieg, latem wiatr halny) Zakaz chodzenia po zmroku od 1 marca do 30 listopada Rusinowa Polana(Wiktorówki) Bez ograniczeń (zimą zalegający śnieg, latem wiatr halny) Zakaz chodzenia po zmroku od 1 marca do 30 listopada Rysy(Bula Pod Rysami) Ograniczenie dojścia (zimą lawiny śnieżne, latem wiatr halny) Zakaz chodzenia po zmroku od 1 marca do 30 listopada Kasprowy Wierch(Beskid, Goryczkowa) Ograniczenie dojścia (zimą lawiny śnieżne, latem wiatr halny) Zakaz chodzenia po zmroku od 1 marca do 30 listopada Giewont (Przełęcz Herbaciana, Długi Giewont) Ograniczenie dojścia (zimą lawiny śnieżne, latem wiatr halny) Zakaz chodzenia po zmroku od 1 marca do 30 listopada Dolina Kościeliska (Kominiarski, Tomanowa) Bez ograniczeń (zimą zalegający śnieg, latem wiatr halny) Zakaz chodzenia po zmroku od 1 marca do 30 listopada Dolina Chochołowska(Wołowiec, Rakoń) Bez ograniczeń (zimą zalegający śnieg, latem wiatr halny) Zakaz chodzenia po zmroku od 1 marca do 30 listopada Dolina Strążyska (Mała Łąka, Czerwone Wierchy) Bez ograniczeń (zimą zalegający śnieg, latem wiatr halny) Zakaz chodzenia po zmroku od 1 marca do 30 listopada Źródło: opracowanie własne. Ryc. 45. Powierzchnia poszczególnych Obwodów Ochronnych TPN Źródło: Opracowanie własne. 7.1. Przestępstwa i wykroczenia popełnione w Obwodzie Ochronnym Morskie Oko w latach 2008 – 2018 Obwód Ochronny Morskie Oko o powierzchni 2 744,11 ha, położony w południowo-wschodnim krańcu Tatrzańskiego Parku Narodowego, jest miejscem występowania najbardziej spektakularnych krajobrazów, najwyższych szczytów, największych i najgłębszych tatrzańskich jezior. Obwód wchodzi w obręb czterech mikroregionów fizycznogeograficznych, należących do Tatr Wysokich: Masywu Mięguszowieckiego, Wierchów Pięciostawiańsko-Białczańskich, Grani Orlej Perci i Masywu Waksmundzkiego (Balon, Jodłowski, Krąż 2015). Leżące u stóp Mięguszowieckich Szczytów Morskie Oko jest najchętniej odwiedzanym przez turystów miejscem w Parku. Teren Obwodu Ochronnego Morskie Oko niemal w całości znajduje się w obrębie skał krystalicznych, głównie granitoidów (Passendorfer 1971). Bardzo dobrze wykształcona jest tutaj polodowcowa rzeźba terenu (Klimaszewski 1988). Na terenie Obwodu Ochronnego Morskie Oko do najcenniejszych elementów przyrody ożywionej należą położone na stokach Żabich reliktowe bory limbowo - świerkowe. Bory te wyznaczają najwyżej położony punkt granicy lasów w Polsce - 1670 m n.p.m. (Radwańska-Paryska 1974). Mylonitowe skały znajdujące się w przełęczach są zaś miejscem występowania endemitów, warzuchy tatrzańskiej oraz wiechliny granitowej, których nie spotkamy w żadnym innym miejscu na świecie (Skrzydłowski 2017). Na terenie Obwodu jest gęsta sieć szlaków, spośród których na szczególne odnotowanie zasługuje Orla Perć, najtrudniejszy szlak tatrzański leżący na granicy z Obwodem Ochronnym Hala Gąsienicowa (ryc. 46). Poza szlakami infrastruktura turystyczna obejmuje schronisko im. Stanisława Staszica przy Morskim Oku (w tym stare schronisko, będące niegdyś wozownią), schronisko turystyczne im. Ludwika Zejsznera w Dolinie Pięciu Stawów Polskich, schronisko turystyczne Roztoka im. Wincentego Pola, oraz pawilon gastronomiczny na Polanie Włosienica. Do Morskiego Oka biegnie szosa, zamknięta dla ruchu kolowego, wzdłuż niej została wyznaczona ścieżka edukacyjna poświęcona zagadnieniom przyrodniczym oraz historycznym. Do najważniejszych wydarzeń historycznych związanych z Morskim Okiem należy spór o to jezioro, jaki prowadził książe Krystian Hoenlohe z Władysławem hr. Zamoyskim. Granice własności pokrywały się wtedy z granicami politycznymi. Decyzją sądu w Grazu w 1902 r. Morskie Oko zostało ostatecznie przy Polsce, ówczesnej Galicji. Najwyższym szczytem leżącym w granicach Obwodu są, będące jednocześnie najwyższym szczytem w Polsce, Rysy (2499 m n.p.m.) (Choiński, Pociask-Karteczka 2014; Pociask-Karteczka, Bochenek 2014). Ryc. 46. Mapa Obwodu Ochronnego Morskie Oko, Tatrzaoski Park Narodowy Źródło: Opracowanie własne; podkład mapy - Dział Edukacji TPN. Obwód Ochronny Morskie Oko jest najczęściej odwiedzanym przez turystów rejonem w Parku. Specyfika położenia tego obwodu wiąże się z bardzo dużym natężeniem ruchu turystycznego przez cały rok. Zarówno turyści krajowi jak i zagraniczni mimo dużych utrudnień w ruchu drogowym najchętniej odwiedzają ten teren z uwagi na możliwość łatwego dojazdu (samochodem, motocyklem, rowerem lub hulajnogą elektryczną) od strony Bukowiny Tatrzańskiej drogą wojewódzką nr 960. Drogą powiatową z Zakopanego do Palenicy Białczańskiej tzw. drogą Oswalda Balzera, mimo dużych korków w okresie letnim, można dojechać do parkingu samochodowego znajdującego się na szlaku do Morskiego Oka. Turyści przyjeżdzający z różnych krajów od strony Republiki Słowackiej, mają dogodny dojazd lub piesze dojście w rejon Obwodu Ochronnego Morskie Oko. Po stronie słowackiej praktycznie przy samej granicy z Polską, znajduje się parking na 325 samochodów osobowych. Parking ten stanowi własność obywatela Republiki Słowackiej, a opłaty można dokonywać w kilku walutach np. w euro, dolarach amerykańskich, funtach, frankach szwajcarskich, koronach czeskich, forintach i w złotówkach. Dość częstym zjawiskiem jest nielegalne przejście turystów, polegające na zejściu ze strony słowackiej i przejście przez rzekę Białkę z Białej Wody na stronę Polską do Schroniska PTTK w Starej Roztoce. Nadmierny ruch turystyczny i ogromna presja na obszar ochrony ścisłej i czynnej w O. O. Morskie Oko wywierają bardzo negatywny wpływ na faunę i florę w tym rejonie. W znacznymi stopniu zmniejszyły się tereny żerowisk niedźwiedzi, rysi, wilków, lisów, ptaków drapieżnych i innych zwierząt. Dodatkowym obciążeniem dla rejonu Morskiego Oka, Doliny 5 Stawów Polskich, Świstówki, Dolinki Za Mnichem, Rysów oraz innych terenów cennych przyrodniczo jest nadmierna ilość przypadków przebywania turystów poza wyznaczonym szlakiem turystycznym. Innym problemem Obwodu Ochronnego Morskie Oko jest zbyt duża ilość wydanych zezwoleń na wjazd przez TPN, w większości dla pracowników Parku, ratowników TOPR, przewodników górskich I, II i III klasy, przewodników międzynarodowych IVBV, Polski Związek Alpinistyczny oraz dla pracowników schronisk PTTK z Morskiego Oka, Starej Roztoki i Doliny 5 Stawów Polskich oraz pawilonu Włosienica. W samym tylko 2019 roku TPN wydał dla pracowników parku i innych podmiotów 1015 identyfikatorów – zezwoleń na wjazd na drogę między Palenicą Białczańską a Morskim Okiem z możliwością parkowania pojazdu. Drugim poważnym problemem w Obwodzie Ochronnym Morskie Oko jest transport konny tzw. fasiągi, czyli zaprzęgi konne, które Straż Parku ma obowiązek nadzorować i kontrolować, z uwagi na wiele przypadków łamania przepisów przez fiakrów i problemy związane z dobrostanem koni. W zależności od potrzeb Straż Parku wspólnie z funkcjonariuszami Wydziału Ruchu Drogowego KPP Zakopane prowadzi kontrole fiakrów, a w szczególności stanu technicznego zaprzęgów konnych. Obwód Ochronny Morskie Oko w całym roku jest terenem, gdzie najczęściej dochodzi do popełnianych wykroczeń przez turystów krajowych, zagranicznych oraz mieszkańców Podhala, Spisza i Orawy. Natomiast bardzo rzadko dochodzi tutaj do kradzieży drewna z uwagi, iż cały obwód znajduje się w strefie ochrony ścisłej. W latach 2008 – 2018 na terenie Obwodu Ochronnego Morskie Oko w rejonie Wodogrzmotów Mickiewicza, miał miejsce jeden przypadek kradzieży drewna świerkowego, dokonany przez pracowników Starostwa Powiatowego w Zakopanem. Trzech sprawców kradzieży drewna zostało ujętych na gorącym uczynku przez patrol Straży Parku. Skradzione drewno odzyskano w całości, a sprawę o nielegalny wyrąb i kradzież drewna z Parku skierowano do Prokuratury Rejonowej w Zakopanem. Od 2008 roku do chwili obecnej nie stwierdzono żadnego aktu kłusownictwa na terenie Obwodu Ochronnego Morskie Oko. Co roku występują natomiast bardzo poważne problemy z oswojonymi jeleniami, które są dokarmiane przez turystów. Strażnicy odstraszają dziką zwierzynę przy pomocy broni gładko lufowej przy użyciu pocisków niepenetracyjnych – gumowych typu Chrabąszcz 30, Rój i Bąk. W latach 2008-2018 na terenie Obwodu Ochronnego Morskie Oko nałożono na sprawców popełnionych wykroczeń 1113 mandatów karnych kredytowanych, gotówkowych i zaocznych. Kary grzywny dla turystów oscylowały w wysokości od 50 złotych do 1000 złotych w zależności od skali i ilości popełnionych wykroczeń tzw. zbiegu kilku wykroczeń na raz. W większości były to wykroczenia polegające na bezprawnym przebywaniu poza wyznaczonym szlakiem turystycznym w strefie ochrony ścisłej. Ujawniono wykroczenia, które polegały na jeździe na nartach poza szlakiem, wjazdzie rowerem, wejściu z psem, wjeździe samochodem, dokarmianiu dzikiej zwierzyny, kąpieli w stawach tatrzańskich, bezprawnym użyciu drona, lotu paralotnią, motolotnią i na spadochronie, płoszeniu dzikiej zwierzyny, wspinaczce w miejscu niedozwolonym i biwakowaniu. Straż Parku przy pomocy pracowników terenowych Służby Parku Narodowego w latach 2008 - 2018 nałożyła 2735 mandatów karnych. Wobec niższej rangi popełnionych wykroczeń zakończyła interwencję na zasadzie art. 41 kodeksu wykroczeń tzw. pouczeniem w 49471 przypadkach. Środek oddziaływania publicznego czyli pouczenia wobec turystów, strażnicy stosowali w większości za usiłowanie wniesienia psa, próbę wjazdu do parku na rowerze i elektrycznej hulajnodze, palenie wyrobów tytoniowych i próbę zejścia ze szlaku (ryc. 46). Tab. 18. Statystyka przestępstw: kradzieży drewna, kłusownictwa, wykroczeo i zastosowanych pouczeo w O. O. Morskie Oko w latach 2008 – 2018 Lata Kradzież drewna Kłusownictwo Wykroczenia „zakończone mandatem Pouczenia Razem: 2008 0 0 22 960 982 2009 0 0 33 2 292 2 325 2010 0 0 53 2 976 3 029 2011 0 0 82 3 090 3 172 2012 1 0 132 3 169 3 301 2013 0 0 153 2 328 2 481 2014 0 0 124 3 001 3 125 2015 0 0 146 2 641 2 787 2016 0 0 81 2 039 2 120 2017 0 0 94 2 579 2 673 2018 0 0 193 6 855 7 048 Razem: 1 0 1 113 31 930 33 043 Źródło: opracowanie własne. Obwód Ochronny Morskie Oko jest miejscem, gdzie w latach 2008 – 2018 przeprowadzono największą liczbę interwencji i nałożono najwięcej mandatów karnych. Wobec turystów, którzy nie przestrzegali obowiązujących przepisów w Parku od początku 2008 do końca 2018 roku zastosowano 31930 pouczeń. W sumie strażnicy podjęli 33043 różnego rodzaju interwencji w stosunku do turystów (tab. 18). Na szlakach turystycznych Obwodu Ochronnego Morskie Oko Straż Parku dość często pełni patrole prewencyjne, zapobiegawcze i wykrywcze wspólnie z funkcjonariuszami Placówki Straży Granicznej w Zakopanem i policjantami z Komisariatu Policji w Bukowinie Tatrzańskiej. Teren Obwodu Ochronnego Morskie Oko sprzyja naruszeniom przepisów w Parku z uwagi na swoje popularne położenie. Jest dużym wyzwaniem dla Straży Parku pod względem kontroli ruchu turystycznego, ochrony przyrody i zwalczanie przestępstw i wykroczeń w tym rejonie. 7.2. Przestępstwa i wykroczenia popełnione w Obwodzie Ochronnym Łysa Polana w latach 2008 – 2018 Obwód Ochronny Łysa Polana o powierzchni 1608,43 ha obejmuje dolny odcinek doliny Białki wraz z doliną jej dopłuwu – Potoku Waksmundzkiego. Obwód leży w obrębie dwu mikroregionów: Masywu Waksmundzkiego, należacego do Tatr Wysokich i Grupy Kop Sołtysich, należacych do Tatr Reglowych (Balon, Jodłowski, Krąż 2015). Ryc. 47. Mapa Obwodu Ochronnego Łysa Polana, Tatrzaoski Park Narodowy Źródło: Opracowanie własne; podkład mapy - Dział Edukacji TPN. Obszar obwodu obejmuje m.in. przejście graniczne ze Słowacją i wielki parking na polanie Palenica Białczańska, gdzie znajduje się początek najpopularniejszego szlaku nad Morskie Oko. Na terenie Obwodu znajdują się także Rusinowa Polana i Gęsia Szyja, skąd rozpościera się rozległa panorama na najwyższe szczyty Tatr, a także nie udostepnione turystycznie górne partie Doliny Waksmundzkiej. Teren Obwodu Ochronnego Łysa Polana jest zróżnicowany geologicznie (Passendorfer 1971). Występują tu zarówno wierchowe i reglowe skały osadowe (Gęsia Szyja), jak i granitoidy (w Dolinie Waksmundzkiej). Na Rusinowej Polanie znajdziemy pozostawione przez lodowiec bloki granitowe, pozostawione przez lodowiec podczas przedostatniego zlodowacenia (zjawisko transfluencji). Większość powierzchni Obwodu jest pokryta lasami regla dolnego, w tym najlepiej wykształconego w Tatrzańskim PN zespołu olszyny nadrzecznej porastającej brzegi Białki. Osobliwością są reliktowe laski sosnowe występujące na Łysej Skałce. Na Rusinowej Polanie prowadzony jest wypas kulturowy owiec i krów, dlatego polanę porasta roślinność pastwiskowa (ryc. 47). Najwyższym szczytem w granicach Obwodu jest Wielka Koszysta - 2193 m.n.p.m. Obwód Ochronny Łysa Polana znajduje się przy najbardziej ruchliwej drodze wojewódzkiej którą można dojechać z Nowego Targu, Bukowiny Tatrzańskiej, Zakopanego i Słowacji do Tatrzańskiego Parku Narodowego. W obwodzie tym znajdują się dwa największe parkingi samochodowe należące do TPN, na Palenicy Białczańskiej i byłym przejściu granicznym na Łysej Polanie. Parkingi samochodowe w sumie posiadają 960 miejsc parkingowych, oprócz wyznaczonych miejsc na motocykle i skutery. W okresie od końca kwietnia do połowy września w tym rejonie generowany jest przez turystów oraz przez miejscowych kierowców busów i autobusów nadmierny ruch samochodowy. W okresie od długiego weekendu majowego do końca sierpnia na terenie Obwodu Ochronnego Łysa Polana na odcinku drogi wojewódzkiej nr 960, która przebiega przez teren Parku, tworzą się gigantyczne korki samochodowe. Straż Parku przy pomocy funkcjonariuszy Wydziału Ruchu Drogowego KPP Zakopane, Komisariatu Policji Bukowina Tatrzańska i druhów Ochotniczej Straży Pożarnej w Bukowinie Tatrzańskiej kierują ruchem, aby nie doszło do blokady drogi. Przedsięwzięcie to jest bardzo dużym wyzwaniem dla Straży Parku, które musi utrzymać drożność dojazdu do Morskiego Oka i do Republiki Słowackiej oraz dla pogotowia i ratowników TOPR. Straż Parku od co najmniej sześciu lat, w okresie od początku maja do końca sierpnia w każdy weekend, dni świąteczne oraz dni powszednie, kiedy występuje bardzo duże natężenie ruchu samochodowego, wystawia dwóch strażników z samochodem oznakowanym i quadem, którzy kierują ruchem w tym rejonie. Z uwagi na braki kadrowe w KPP Zakopane i KP Bukowina Tatrzańska, funkcjonariusze policji wspomagają Straż Parku jedynie w weekendy i dni świąteczne. Teren Obwodu Ochronnego Łysa Polana, a w szczególności Rusinowa Polana, Gęsia Szyja oraz szlaki przecinające Dolinę Waksmundzką w okresie wiosennym, letnim i jesiennym jest oblegana przez turystów z uwagi na walory krajobrazowe. Podobnie szlak turystyczny z Wierch Porońca na Rusinową Polanę. Mieszkańcy Podhala tym szlakiem udają się do sanktuarium Matki Bożej Jaworzyńskiej Królowej Tatr na Wiktorówkach na msze, chrzciny, wesela i odpusty. W Obwodzie Ochronnym Łysa Polana ujawniono jedną kradzież drewna świerkowego w postaci dłużyc w rejonie Wierchu Poroniec w 2010 roku (tab. 19). Od 2008 roku do chwili obecnej na terenie Obwodu Ochronnego Łysa Polana nie stwierdzono żadnego aktu kłusownictwa, ale zdarzają się przypadki nielegalnego zbieractwa poroży i kradzież choinek jodłowych w okresie Świat Bożego Narodzenia. Straż Parku wspólnie z pracownikami terenowymi Służby Parku Narodowego w latach 2008 – 2018 ujawnili w tym obwodzie 95 wykroczeń, za które nałożyli na sprawców mandaty karne kredytowane, gotówkowe i zaoczne. Ujawnione wykroczenia to przebywanie poza wyznaczonym szlakiem turystycznym, bezprawny wjazd na teren parku – tereny zielone, nielegalny zbiór grzybów i jagód. Częstym zjawiskiem naruszenia przepisów w Parku jest bezprawny wjazd rowerem, lot dronem, hałasowanie i parkowanie w miejscu niedozwolonym. Tab. 19. Statystyka przestępstw: kradzieży drewna, kłusownictwa, wykroczeo i zastosowanych pouczeo w O. O. Łysa Polana w latach 2008 – 2018 Lata Kradzież drewna Kłusownictwo Wykroczenia „zakończone mandatem Pouczenia Razem: 2008 0 0 4 64 68 2009 0 0 5 127 132 2010 1 0 9 58 68 2011 0 0 7 54 61 2012 0 0 7 69 76 2013 0 0 5 66 71 2014 0 0 5 54 59 2015 0 0 25 205 230 2016 0 0 3 202 205 2017 0 0 17 331 348 2018 0 0 7 399 406 Razem: 1 0 94 1 629 1 724 Źródło: opracowanie własne. W Obwodzie Ochronnym Łysa Polana w 2010 roku miało też miejsce kilka przypadków usiłowania kradzieży kamieni z rzeki Białka, która stanowi granicę pomiędzy Polską, a Słowacją. Kradzieży kamieni usiłowali dokonać Słowacy, mieszkańcy Podspadów i Zdziaru. Dzięki dobrej współpracy ze Strażą Leśną TANAP-u i Policją Słowacką udało się je udaremnić. Dalsze czynności w tej sprawie prowadzili policjanci z Komisariatu Policji w Zdziarze. W latach 2008 – 2018 patrole Straży Parku na terenie Obwodu Ochronnego Łysa Polana zastosowali wobec turystów 1629 pouczeń na zasadzie art. 41 kodeksu wykroczeń – pouczenie. W większości były to pouczenia za niewłaściwe parkowanie samochodów, motocykli, quadów, wejście z psem i wjazd rowerem na teren parku w strefę ochrony czynnej i krajobrazowej. W latach 2008 – 2018 ogółem strażnicy podjęli 1724 różnego rodzaju interwencji w stosunku do turystów (tab. 19). Obwód Ochronny Łysa Polana wraz z byłym przejściem granicznym Straży Granicznej w pobliżu leśniczówki jest bardzo specyficzny. W tym rejonie generuje się olbrzymi ruch samochodowy, motocyklowy i rowerowy co jest dużym wyzwaniem i obciążeniem dla Straży Parku z uwagi na olbrzymi ruch turystyczny, który nie sposób opanować w sezonie wiosennym i letnim. 7.3. Przestępstwa i wykroczenia popełnione w Obwodzie Ochronnym Zazadnia w latach 2008 – 2018 Obwód Ochronny Zazadnia o powierzchni 1115,48 ha położony jest na południe od Drogi Oswalda Balzera, prowadzącej nad Morskie Oko. Pod względem fizycznogeograficznym leży w obrębie Tatr Reglowych, w mikroregionie Grupa Kop Sołtysich; pn. część Obwodu leży już poza Tatrami, w Bruździe Podtatrzańskiej (Balon, Jodłowski, Krąż 2015). Teren Obwodu niemal w całości pokrywają skały osadowe: węglanowe serii reglowych oraz flisz podhalański (Passendorfer 1971). Jedynie w Dolinie Złotej znajdziemy bloki granitowe, które naniósł tutaj lodowiec z sąsiedniej Doliny Białki (Klimaszewski 1988). Obwód Ochronny Zazadnia pokryty jest głównie przez lasy regla dolnego, w tym olszyny bagienne, których najrozleglejszy płat w Parku znajduje się nieopodal leśniczówki na Zazadniej, oraz najlepiej wykształcone w Parku lasy jodłowe. W najwyższych częściach Doliny Filipka występują siedliska nawapiennych świerczyn, obecnie silnie przekształcone w skutek błędnej gospodarki leśnej prowadzonej do połowy XX wieku. Na wierzchołku Gęsiej Szyi spotkamy nawapienne murawy (Skrzydłowski 2017). W Dolinie Złotej, przy szlaku prowadzącym na Rusinową Polanę, znaną z pięknych widoków, znajduje się Sanktuarium Matki Bożej Jaworzyńskiej Królowej Tatr, a przy nim symboliczny cmentarz osób, których działalność związana była z górami. Ryc. 48. Mapa Obwodu Ochronnego Zazadnia, Tatrzaoski Park Narodowy Źródło: Opracowanie własne; podkład mapy - Dział Edukacji TPN. Sieć szlaków turystycznych jest bardzo skromna, ograniczona do wspomnianego Sanktuarium i dalej przez Rusinową Polanę na Gęsia Szyję. Do 2017 r. na terenie Obwodu Ochronnego Zazadnia trwały intensywne prace zmierzające do przebudowy drzewostanów. Obecnie jest to w większość teren objęty ochroną ścisłą (ryc. 48). Najwyższym szczytem w granicach Obwodu jest Gęsia Szyja - 1489 m n.p.m. Obwód Ochronny Zazadnia na swoim terenie posiada bardzo popularny szlak do Sanktuarium Matki Bożej Jaworzyńskiej Królowej Tatr na Wiktorówkach. Szlak ten jest oblegany przez cały rok, szczególnie w okresie od początku kwietnia do końca sierpnia. Uczęszczają nim bardzo duże rzesze wiernych z kraju i z zagranicy, w większości mieszkańcy Podhala oraz Polacy z USA i Kanady. W okresie wakacji obserwujemy bardzo dużo wycieczek o charakterze religijnym, oraz pielgrzymek jak również kolonii, zielonych szkół z ośrodków wypoczynkowych z terenu Podhala i z poza. W tym rejonie Straż Parku ujawnia najwięcej wycieczek, które prowadzone są przez osoby duchowne, księży i zakonnice oraz nauczycieli szkolnych, którzy nie posiadają uprawnień przewodnickich. Osoby duchowne każdorazowo tłumaczą się, że przepis posiadania uprawnień przewodnickich ich nie dotyczy, ponieważ czuwa nad nimi Opatrzność Boża. Nie pomagają apele, prośby, pouczenia, kary grzywny i pisma do przełożonych księży i zakonnic, ponieważ co roku sytuacje się powtarzają. Nauczyciele szkolni po zwróceniu im uwagi reagują zupełnie inaczej, obawiając się konsekwencji ze strony Kuratorium Oświaty. W Obwodzie Ochronnym Zazadnia dość często (w pobliżu lub na szlaku turystycznym) żerują niedźwiedzie, wilki i rysie, stąd może tam dojść do nieoczekiwanej reakcji dzikiej zwierzyny (ryc. 30). W latach 2008–2018 w Obwodzie Ochronnym Zazadnia ujawniono sześć przypadków kradzieży drewna świerkowego. W większości było to drewno skradzione ze stosów tzw. metrówki, dokonano też kradzieży dłużyc, które posiadały ponad 20 metrów długości. Kradzieży drewna dokonali stali mieszkańcy Podhala, którzy bardzo dobrze znają tereny Parku i ich granice. Do przecięcia skradzionego drewna z terenu parku użyto pił spalinowych, a do jego wywozu traktorów, ciągników siodłowych HDS, quadów i koni. Na terenie omawianego Obwodu w latach 2008 – 2018 Straż Parku nie ujawniła żadnego przypadku kłusownictwa oraz żadnych wnyków, oklepcy lub innych urządzeń do łapania dzikiej zwierzyny. Straż Parku otrzymała natomiast informację operacyjną, że mieszkańcy Małego Cichego i Bukowiny Tatrzańskiej skłusowali dwa jelenie na terenie O.O. Zazadnia. Mimo penetracji i przeszukania przez Straż Parku i Straż Graniczną terenu Obwodu nie ujawniono żadnych śladów kłusownictwa. Wszelkie informacje w tej sprawie przekazano w celu dalszej weryfikacji do Wydziału Kryminalnego KPP Zakopane i do Placówki Straży Granicznej Zakopane jako wynik negatywny. W okresie od 2008 do 2018 roku Straż Parku z pomocą leśniczego i podleśniczego Obwodu Ochronnego Zazadnia nałożyła 40 mandatów karnych kredytowanych i gotówkowych. W większości były to kary grzywny, nałożone na osoby miejscowe za przebywanie poza wyznaczonym szlakiem turystycznym, zbieranie runa leśnego, wchodzenie z psem, pobór kamieni, wjazd traktorem, quadem i koniem. Pozostałe mandaty zostały nałożone na turystów krajowych i zagranicznych za bezprawny wjazd rowerem i wejście z psem do Doliny Filipka i na Wiktorówki. Kilka mandatów karnych nałożono za pilotowanie drona i wjazd samochodem w rejon leśniczówki na Zazadniej. W 194 przypadkach w Obwodzie Ochronnym Zazadnia zastosowano pouczenie wobec sprawców wykroczenia mniejszej wagi. W większości było to wejście na teren Parku przez mieszkańców Podtatrza w celu zbioru runa leśnego, wejście z psem i jazdy na rowerze poza szlakiem rowerowym. Mieszkańcy Podhala podczas kontroli każdorazowo tłumaczą się, że przed 1955 r. rejon Zazadniej był ich własnością - ojcowizną i posiadają niepisane prawo poruszanie się poza szlakiem. W szczególności mentalność i tok myślenia osób starszych z Podhala, którzy w połowie lat 50 ubiegłego stulecia byli właścicielami tych terenów nie przyjmują do wiadomości, że odebrano im te grunty (ryc. 48). Tab. 20. Statystyka przestępstw: kradzieży drewna, kłusownictwa, wykroczeo i zastosowanych pouczeo w O. O. Zazadnia w latach 2008 – 2018 Lata Kradzież drewna Kłusownictwo Wykroczenia „zakończone mandatem Pouczenia Razem: 2008 0 0 2 6 8 2009 2 0 11 4 17 2010 0 0 2 5 7 2011 2 0 1 6 9 2012 2 0 1 3 6 2013 0 0 8 4 12 2014 0 0 3 3 6 2015 0 0 1 20 21 2016 0 0 2 25 27 2017 0 0 3 41 44 2018 0 0 6 77 83 Razem: 6 0 40 194 240 Źródło: opracowanie własne. W latach 2008-2018 Straż Parku wraz z pracownikami terenowymi podjęła 240 różnego rodzaju interwencji w stosunku do mieszkańców Podhala, Spisza i Orawy oraz wobec turystów (tab. 20). Obwód Ochronny Zazadnia jest pod szczególnym nadzorem Straży Parku i Placówki Straży Granicznej, z uwagi na łatwość penetracji i dojazdu do tego terenu w celu kradzieży drewna, kłusownictwa i nielegalnego poboru kamieni z potoków górskich. Obwód Ochronny Zazadnia jest jednym z głównych miejsc kradzieży drewna w Tatrzańskim Parku Narodowym z uwagi na dobrą dostępność przestrzenną. 7.4. Przestępstwa i wykroczenia popełnione w Obwodzie Ochronnym Kośne Hamry w latach 2008 – 2018 Obwód Ochronny Kośne Hamry o powierzchni 1180,04 ha położony jest na północ od Drogi Oswalda Balzera, prowadzącej w kierunku Morskiego Oka. Jest to jedyny Obwód, który, choć w granicach Tatrzańskiego Parku Narodowego, znajduje się poza obszarem Tatr, głównie w mezoregionie fizycznogeograficznym Bruzda Podtatrzańska (Balon, Jodłowski, Krąż 2015). W podłożu zalegają skały fliszu podhalańskiego, tylko gdzieniegdzie w okolicy Drogi Oswalda Balzera przykryte są utworami granitowej moreny polodowcowej (Passendorfer 1971). W krajobrazie dominują łagodne wzniesienia, pokryte płaszczem lasów dolnoreglowych. Są to głównie siedliska dolnoreglowego boru jodłowo-świerkowego, lasów jodłowych a w miejscach o większej żyzności - żyznej buczyny karpackiej. Na siedlisku buczyn licznie występuje żywokost sercowaty, roślina charakterystyczna dla tego typu lasu – w innych częściach Parku niezwykle rzadka (Skrzydłowski 2017). Teren Obwodu Ochronnego Kośne Hamry są intensywnie użytkowany ze względu na prowadzone tutaj zabiegi przebudowy lasu. W miejsce świerków, często zamierających w skutek ataku kornika drukarza, sadzone są charakterystyczne dla naruralnego lasu regla dolnego – buki, jodły i jawory. Z kolei na Niżniej Pańszczykowej Polanie prowadzony jest wypas kulturowy owiec, krów i kóz (tab. 18). Położenie Obwodu na stosunkowo niskiej wysokości bezwzględnej sprawia, że odpowiednie warunki klimatyczne znajdują tutaj płazy. Szczególnie licznie występuje traszka karpacka oraz traszka górska. Na terenie Obwodu występują tylko krótkie odcinki szlaków turystycznych: z Lichajówek do Murzasichla oraz z Tarasówki na Zgorzelisko (ryc. 49). Najwyższym wzniesieniem w granicach obwodu jest Wierch Zgorzelisko - 1106 m n.p.m. Obwód Ochronny Kośne Hamry znajduje się poza obszarem Tatr. Na obszarze tym generowanych jest wiele konfliktów między ludnością Murzasichla, Małego Cichego, Stasikówki, Cyrhli i Bukowiny Tatrzańskiej a Tatrzańskim Parkiem Narodowym. Problem dotyczy stanu posiadania: ludność miejscowa tereny Parku traktuje jak swoją własność z uwagi na fakt graniczenia ich posesji bezpośrednio z terenami TPN. Ryc. 49. Mapa Obwodu Ochronnego Kośne Hamry, Tatrzaoski Park Narodowy Źródło: Opracowanie własne; podkład mapy - Dział Edukacji TPN. Do chwili obecnej grunty Parku nie są do końca uregulowane prawnie względem własności prywatnej. Tatrzański PN co roku dokonuje wykupu terenów prywatnych oraz zamiany gruntów, ale przedsięwzięcie to jest jeszcze dalekie do ukończenia. Obwód Ochronny Kośne Hamry jest bardzo trudnym terenem dla Strazy Parku, ponieważ mieszkańcy Podhala posiadają tu łatwy dostęp do terenu Parku, gdzie bez większych problemów mogą udać się pieszo lub wjechać traktorem, koniem lub użyć innego sprzętu i na przykład dokonać kradzieży drewna. Innym nasilającym się problemem jest wypas owiec. Osoby prywatne, które posiadają zbyt małe tereny do wypasu zapuszczają się wraz z inwentarzem na tereny Parku, co skutkuje m.in. zgryzaniem i niszczeniem sadzonek przez owce. W latach 2008-2018 w Obwodzie Ochronnym Kośne Hamry stwierdzono 24 przypadki kradzieży drewna świerkowego i bukowego. W 2 przypadkach kradzieży drewna świerkowego tzw. dłużyc, dokonali pracownicy parku. Dwóch podleśniczych z Obwodu Ochronnego Kośne Harmy, którym udowodniono kradzież drewna zostało zwolnionych dyscyplinarnie. Popularnym procederem wśród miejscowej ludności jest kradzież z terenu Parku drewna bukowego w okresie jesiennym i zimowym. Na rynku drewno bukowe jest dość drogie. Jeden kubik takiego drewna kosztuje nawet 415 złotych. Choć nie ujawniono żadnego aktu kłusownictwa w rejonie Kośnych Hamrów, Straż Parku w rejonie Niżniej Pańszczykowej Polany, Lichajówek i Tarasówki stwierdziła dużo przypadków nielegalnego zbieractwa poroży. Mieszkańcy Podhala w okresie od początku marca do połowy kwietnia penetrują na nartach biegowych i skiturowych trudno dostępne tereny Parku, gdzie mogą przebywać jelenie i zrzucać poroże. W latach 2008-2018 na terenie Kośnych Hamrów nałożono na sprawców popełnionych wykroczeń 61 mandatów karnych kredytowanych i gotówkowych. Większość kar nałożono za zbieractwo runa leśnego, wejście z psem, wjazd rowerem poza szlak rowerowy, wjazd pojazdem mechanicznym i lot dronem. W Obwodzie Ochronnym Kośne Hamry 1185 razy zastosowano pouczenie wobec sprawców wykroczenia mniejszej wagi. W większości były to wejścia do Parku przez miejscowych mieszkańców celem zbioru runa leśnego, wejście z psem i wjazd rowerem. Częstym przypadkiem w okresie zimowym jest łamanie przepisów parkowych przez fiakrów, którzy bez zgody Dyrekcji TPN w rejonie Małego Cichego organizują kuligi konne. Stali mieszkańcy Podhala podczas interwencji tłumaczą się, że większość Obwodu Ochronnego Kośne Hamry w przeszłości była ich własnością i to ich uprawnia do przebywania na terenie Parku. Obwód Ochronny Kośne Hamry to miejsce, gdzie Straż Parku ujawnia najwięcej wykroczeń za zbieranie borówek i udziela pod tym względem wiele pouczeń (tab. 21). Tab. 21. Statystyka przestępstw: kradzieży drewna, kłusownictwa, wykroczeo i zastosowanych pouczeo w O. O. Kośne Hamry w latach 2008 – 2018 Lata Kradzież drewna Kłusownictwo Wykroczenia „zakończone mandatem Pouczenia Razem: 2008 6 0 5 4 15 2009 1 0 10 5 16 2010 1 0 18 4 23 2011 1 0 5 7 13 2012 6 0 6 11 23 2013 1 0 4 6 11 2014 0 0 3 14 17 2015 0 0 0 210 210 2016 5 0 0 205 210 2017 2 0 2 209 213 2018 1 0 8 510 519 Razem: 24 0 61 1 185 1 270 Źródło: opracowanie własne. 7.5. Przestępstwa i wykroczenia popełnione w Obwodzie Ochronnym Brzeziny w latach 2008 – 2018 Obwód Ochronny Brzeziny o powierzchni 1496,77 ha położony jest na południe od Drogi Oswalda Balzera biegnącej w kierunku Morskiego Oka. Obwód lezy w Tatrach Reglowych, w dwu mikroregionach – Obniżenie Suchowodzkie i Tatry Zakopiańskie (Balon, Jodłowski, Krąż 2015). Z wyjątkiem muraw porastających dolomitowe (seria reglowa) stoki Skupniów Upłazu i nielicznych polan m.in. w Dolinie Olczyskiej oraz pod Kopieńcem, obszar pokryty jest lasami. O wyjątkowości tego miejsca świadczy obecność borów świerkowych porastających granitowe moreny pozostawione przez lodowiec przed tysiącami lat. W większości teren Obwodu znajduje się w obrębie skał reglowych węglanowych, poza wspomnianymi utworami morenowymi w Dolinie Suchej Wody (Passendorfer 1971). Do ciekawostek natury geologicznej i hydrologicznej należy Wywierzysko Olczyskie, jedno z najbardziej wydajnych źródeł tatrzańskich, o stałej temperaturze wody około 5° (Kot, Pociask-Karteczka 2012; Pociask-Karteczka i in. 2016) oraz obecność skał granitowych w Dolinie Olczyskiej, będących wynikiem transfluencji lodowca z Doliny Suchej Wody (Klimaszewski 1988). Zjawisko to polega na tym, że część lodowca podczas przedostatniego zlodowacenia przelało się z sąsiedniej Doliny Suchej Wody; efektem jest m.in. zmiana siedlisk na dnie Doliny Olczyskiej. Na terenie Obwodu, u wylotu Doliny Olczyskiej znajduje się Ośrodek Czynnej Ochrony Płazów i Gadów, który powstał w miejscu basenów termalnych, użytkowanych już od połowy XIX wieku. Baseny rozbudował były właściciel tych terenów Adam Uznański. Ryc. 50. Mapa Obwodu Ochronnego Brzeziny, Tatrzaoski Park Narodowy Źródło: Opracowanie własne; podkład mapy - Dział Edukacji TPN. Sieć turystyczna na terenie Obwodu obejmuje szlak prowadzący z Brzezin na Halę Gąsienicową, z Cyrhli na Kopieniec i na Psią Trawkę, oraz szlaki w Dolinie Olczyskiej: na Kopieniec i na Nosal. Blisko granicy obwodu biegnie odcinek popularnego szlaku z Kuźnic do Doliny Gąsienicowej. Najważniejszym zabytkiem leżącym w granicach Obwodu Ochronnego Brzeziny jest zaprojektowana przez Stanisława Witkiewicza Kaplica pw. Najświętszego Serca Jezusa w Jaszczurówce (ryc. 50), również stanowiąca popularny cel turystyczny. Spośród wydarzeń o charakterze historycznym należy wymienić katastrofę śmigłowca TOPR, jaka miała miejsce w 1994 r. w Dolinie Olczyskiej, w której zginęły 4 osoby. Najwyższym szczytem położonym w granicach Obwodu jest Wielka Kopa Królowa - 1531 m n.p.m. Obwód Ochronny Brzeziny bezpośrednio graniczy z terenem Zakopanego, (Jaszczurówka, Cyrchla, Wyskówki) i Murzasichla, co stwarza dla miejscowej ludności większe możliwości penetracji terenu Parku. Najwięcej przeprowadzonych interwencji w stosunku do lokalnej ludności ma miejsce w Dolinie Olczyskiej, na Kopieńcu, Nosalu i przy Toporowych Stawkach. Najczęstszymi przypadkami łamania prawa w Dolinie Olczyskiej jest wejście z psem, grupowe wjazdy rowerami, pozatrasowa jazda na nartach i snowboardzie, palenie tytoniu i przebywanie poza szlakiem turystycznym. Na Kopieńcu dość często ma miejsce zaśmiecanie i palenie ognisk przez mieszkańców Podhala. Rejon Nosala jest nieformalnym skupiskiem młodych mieszkańców Zakopanego, którzy urządzają tutaj w okresie zimowym rajdy rowerowe i narciarskie. Tab. 22. Statystyka przestępstw: kradzieży drewna, kłusownictwa, wykroczeo i zastosowanych pouczeo w O. O. Brzeziny w latach 2008 – 2018 Lata Kradzież drewna Kłusownictwo Wykroczenia „zakończone mandatem Pouczenia Razem: 2008 0 0 5 41 46 2009 0 0 12 19 31 2010 0 0 10 21 31 2011 0 0 4 14 18 2012 0 0 0 23 23 2013 0 0 1 14 15 2014 0 0 5 27 32 2015 0 0 7 215 222 2016 0 0 3 209 212 2017 0 0 4 331 334 2018 0 2 3 722 727 Razem: 0 2 54 1 636 1 961 Źródło: opracowanie własne. Latem w rejonie Toporowych Stawków mieszkańcy Murzasichla, Cyrhli i Stasikówki bardzo często urządzają sobie przy muzyce góralskiej ogniska i grille, gdzie dochodzi do spożywania napojów alkoholowych. Bliskość terenu Parku względem zabudowań mieszkalnych i gospodarczych sprzyja takim możliwościom. Bardzo często w okresie Świąt Bożego Narodzenia, Nowego Roku, Świąt Wielkanocnych oraz Wszystkich Świętych miejscowa ludność dokonuje kradzieży gałązek kosodrzewiny, jodłowy i świerka. Zdarzają się przypadki nielegalnych wjazdów do Parku zaprzęgów konnych. W latach 2008-2011 w Obwodzie Ochronnym Brzeziny miały też miejsce nielegalne rajdy quadów i motocykli typu enduro w rejonie Kopieńca. Przy wsparciu Straży Granicznej wyeliminowano te zdarzenia. W latach 2008-2018 w Obwodzie Ochronnym Brzeziny nie ujawniono żadnego przypadku kradzieży drewna. Ujawniono natomiast 2 przypadki kłusownictwa na terenie Brzezin. Postępowanie przygotowawcze w tej sprawie prowadził Wydział Kryminalny KPP Zakopane pod nadzorem Prokuratury Rejonowej Zakopane. Z uwagi na nie wykrycie sprawców zabicia dzikiej zwierzyny, sprawy umorzono. Pracownicy terenowi wraz ze Strażą Parku ujawnili 54 wykroczenia, za które na sprawców nałożono mandaty karne kredytowane i gotówkowe. W większości popełnione wykroczenia polegały na bezprawnym korzystaniu z lasu: zbiór runa leśnego, wejście z psem, wjazd na rowerze, zaśmiecanie, wjazd quadem, rozpalanie ognisk i hałasowanie. W stosunku do osób, które weszły do Parku z psem, wjechały rowerem, konno lub traktorem, paliły papierosy w granicach Parku oraz blokowały wjazd do Parku zastosowano 1636 pouczeń. W latach 2008 – 2018 podjęto łącznie 1961 interwencji o różnym stopniu trudności i charakterze (tab. 22). W większości były to interwencje podjęte wobec mieszkańców powiatu tatrzańskiego, nowotarskiego oraz turystów z Krakowa. 7.6. Przestępstwa i wykroczenia popełnione w Obwodzie Ochronnym Gąsienicowa w latach 2008 – 2018 Obwód Ochronny Hala Gąsienicowa zajmuje rozległy obszar (1845,04 ha), położony na wschód od Kasprowego Wierchu i Kopy Magury. Na odcinku od Kasprowego Wierchu po Świnicę graniczy ze słowackim Liptowem. Obwód leży (Balon, Jodłowski, Krąż 2015) na pograniczu Tatr Wysokich (mikroregion Grań Orlej Perci), Tatr Zachodnich (mikroregion Wierchy Goryczkowo-Kasprowe) i Tatr Reglowych (mikroregiony Obniżenie Suchowodzkie i Tatry Zakopiańskie). Dominującą formacją skalną w podłożu są granity i granodioryty trzonu krystalicznego, do których przelegają od północy mezozoiczne serie wierchowe i reglowe (Passendoerfer 1971). Obszar cechuje się typową rzeżbą polodowcową (Klimaszewski 1988). Najbardziej znamiennym rysem krajobrazowym Obwodu są liczne jeziora polodowcowe, spośród których największy jest Czarny Staw Gąsienicowy. Obok mis jeziernych spotkamy tu inne formy polodowcowe, jak doliny U-kształtne, mutony, moreny, dolinki zawieszone, a spośród zjawisk krasowych - leje krasowe. W kilku stawach tj. w Czarnym, Zielonym i Litworowym występuje pstrąg źródlany o pochodzeniu północnoamerykańskim (Skrzydłowski 2017). Wystepuje dobrze wykształcona piętrowość roślnina, od piętra regla górnego, przez kosodrzewiny, alpejskie aż po turniowe (Radwańska-Paryska 1974). Na terenie Obwodu istnieje bardzo gęsta sieć szlaków turystycznych, spośród których najpopularniejsze prowadzą na Kościelec, Świnicę, Zawrat oraz Kasprowy Wierch. Także tutaj, na granicy z Obwodem Ochronnym Morskiego Oko, przeprowadzony jest najtrudniejszy szlak tatrzański Orla Perć, którego budowę w 1901 r., zainicjował Franciszek Henryk Nowicki. Poza szlakami, infrastruktura turystyczna obejmuje schronisko turystyczne Murowaniec oraz wyciąg krzesełkowy na Hali Gąsienicowej wraz z nartostradą prowadzącą do Kuźnic (tab. 20). Na Hali jest też szereg innych obiektów, spośród których najbardziej znane to obserwatorium meteorologiczne IMGW, ośrodek szkoleniowy PZA Betlejemka, strażniczówki Księżówka oraz Gawra i szałasy pasterskie (ryc. 51). Hala Gąsienicowa stanowi jedno z centrów turystycznych Tatr, jest masowo odwiedzana zarówno w sezoenie letnim jak i zimowym. Pod stokami Małego Kościelca, poniżej szlaku stoi pomnik upamiętniający tragiczną śmierć kompozytora i jednego z pomysłodawców powołania TOPR Mieczysława Karłowicza. Mieczysław Karłowicz zginął tu pod lawiną w 1909 r. Obiekt nie jest udostepiony turystycznie, ale Straż Parku zwyczajowo dopuszcza zejścia pod pomnik turystów, którzy chcą oddać cześć wybitnemu Polakowi. Najwyższym szczytem położonym w obrębie Obwodu jest Świnica - 2301 m n.p.m. Obwód Ochronny Hala Gąsienicowa w ciągu roku jest licznie odwiedzany przez turystów krajowych i zagranicznych. W okresie letnim i wiosennym Obwód ten jest oblegany przez wycieczki szkolne i turystów indywidualnych. Walory przyrodnicze Hali Gąsienicowej sprawiają, że liczne szlaki turystyczne w tym rejonie są zapełnione przez turystów. W ostatnich latach największy ruch turystyczny w Obwodzie Ochronnym Hala Gąsienicowa zaobserwowano w rejonie Świnicy, przełęczy Liliowe oraz stawów: Czarnego, Zielonego i Litworowego. Mniej aktywni turyści docierają tylko w okolice Schroniska PTTK Murowaniec, gdzie często tworzą gęsty tłum. Ryc. 51. Mapa Obwodu Ochronnego Gąsienicowa, Tatrzaoski Park Narodowy Źródło: Opracowanie własne; podkład mapy - Dział Edukacji TPN. Taternicy w okolicy schroniska posiadają swój ośrodek szkoleniowy PZA zwany Betlejemką. Teren Hali Gąsienicowej, zarówno w okresie letnim jak i zimowym jest narażony na bardzo dużą presję ze strony turystów. W tym Obwodzie Ochronnym kilka lat temu było zatrudnionych 4 pracowników terenowych: leśniczy, podleśniczy, starszy strażnik i strażnik. Zgodnie z decyzją Dyrekcji Parku, 5 lat temu zmniejszono etaty do 3 pracowników. Patrole Straży Parku w tym terenie są aktywne, ale niestety siły i środki Parku są zbyt małe i nieadekwatne do intensywnego ruchu turystycznego okolic Doliny Gąsienicowej tak, aby skutecznie chronić florę i faunę tatrzańską. W tym wysokogórskim terenie niejednokrotnie Straż Parku pełni służbę wspólnie z policją, jednakże są to patrole sporadyczne i uzależnione od możliwości kadrowych KPP Zakopane. W latach 2008-2018 w Obwodzie Ochronnym Hala Gąsienicowa nie odnotowano żadnej kradzieży drewna, a jedynie ujawniono kradzież kosodrzewiny. Ujawniono 1 przypadek kłusownictwa przy użyciu broni palnej. Patrol służby terenowej podczas wykonywanych czynności służbowych znalazł 4 wnyki zastawione na łanie i 2 oklepce na świstaki. W rejonie Hali Gąsienicowej Straż Parku przy pomocy pracowników Służby Parku ujawniła 291 wykroczeń, popełnionych przez turystów krajowych i zagranicznych. Najwięcej wykroczeń polegało na: przebywaniu poza wyznaczonym szlakiem turystycznym w strefie ochrony ścisłej, płoszeniu dzikiej zwierzyny, pilotowaniu dronów, jazdzie na nartach i snowboardzie poza trasą narciarską, paleniu tytoniu, biwakowaniu oraz kąpieli w stawach tatrzańskich. Okres zimowy to wielki wysiłek i zaangażowanie większości pracowników terenowych i Straży Parku, którzy pełnią patrole narciarskie i skiturowe w rejonie Hali Gąsienicowej. Największy problem stwarzają narciarze z Ukrainy, Federacji Rosyjskiej i krajów skandynawskich, którzy nie stosują się do przepisów parkowych. Mimo zakazu, obcokrajowcy wjeżdżają na nartach i snowboardach w miejsca nieudostępnione w strefie ochrony ścisłej, gdzie znajduje się ostoja dzikich zwierząt. W ostatnich 5 latach nasiliła się aktywność narciarzy i snowboardzistów z Zakopanego i okolic, którzy również wjeżdżają w miejsca nieudostępnione (ryc. 51). Straż Parku wraz z pracownikami terenowymi Obwodu Ochronnego Hala Gąsienicowej w latach 2008 – 2018 zastosowały 2598 pouczeń w stosunku do osób, które naruszyły przepisy parkowe. Podsumowując, służby TPN wspólnie podjęły 2890 interwencji w stosunku do osób naruszających obowiązujące przepisy (tab. 23). Hala Gąsienicowa jest terenem, gdzie najczęściej dochodzi do nielegalnych biwaków, noclegów, kąpieli w stawach tatrzańskich, lotów paralotnią i pilotowania dronów. W Obwodzie Ochronnym Gąsienicowa liczba ujawnionych wykroczeń i zastowananych pouczeń jest jednak wielokrotnie niższa niż w obwodzie Morskie Oko. Tab. 23. Statystyka przestępstw: kradzieży drewna, kłusownictwa, wykroczeo i zastosowanych pouczeo w O. O. Gąsienicowa w latach 2008 – 2018 Lata Kradzież drewna Kłusownictwo Wykroczenia „zakończone mandatem Pouczenia Razem: 2008 0 0 9 47 56 2009 0 0 95 75 170 2010 0 0 19 146 165 2011 0 0 16 141 157 2012 0 0 24 184 208 2013 0 0 30 211 241 2014 0 0 18 220 238 2015 0 1 39 325 365 2016 0 0 9 233 242 2017 0 0 15 401 416 2018 0 0 17 615 632 Razem: 0 1 291 2 598 2 890 Źródło: opracowanie własne. Wynika to z tego, że w rejon Hali Gąsienicowej dociarają turyści bardziej dojrzali i świadomi, co im wolno i co należy przestrzegać na terenie Parku. Drugim czynnikiem mniejszej ilości ujawnionych wykroczeń i zastosowanych pouczeń w Obwodzie Ochronnym Gąsienicowa jest zapewne fakt, że w tym rejonie służbę patrolową rzadziej pełnią strażnicy Straży Parku, aniżeli w Morskim Oku. 7.7. Przestępstwa i wykroczenia popełnione w Obwodzie Ochronnym Kużnice w latach 2008 – 2018 Obwód Ochronny Kuźnice o powierzchni 1695,94 ha położony jest w centralnej części Tatrzańskiego Parku Narodowego. Pod względem fizycznogeograficznym leźy on w obrębie dwu mikroregionów: Wierchy Goryczkowo-Kasprowe i Masyw Czerwonych Wierchów, należacych do Tatr Zachodnich oraz mikroregionu Tatry Zakopiańskie, należacego do Tatr Reglowych (Balon, Jodłowski, Krąż 2015). Obwód Ochronny Kuźnice znajduje się głównie w obrębie skał węglanowych serii wierchowych, na które od Kasprowego po Kopę Kondracką nasunięta jest krystaliczna wyspa Goryczkowej; pd. część zbudowana jest ze skał osadowych serii reglowych (Passendorfer 1971). Występuje rzeźba polodowcowa i krasowa (Klimaszewski 1988). Spośród zjawisk przyrody nieożywionej spotkać można leje krasowe w Dolinie Goryczkowej, oraz dwa wywierzyska - Goryczkowe i Bystrej (ryc. 52). Do najcenniejszych elementów przyrody ożywionej należą stanowiska niepylaka apollo, największego i jednego z najrzadziej występujących, krajowych gatunków motyli. Ryc. 52. Mapa Obwodu Ochronnego Kuźnice, Tatrzaoski Park Narodowy Źródło: Opracowanie własne; podkład mapy - Dział Edukacji TPN. Wapienne, południowe stoki Giewontu są również porośnięte przez dzwonek piłkowany, który znajduje się w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej Natura 2000 (Skrzydłowski 2017). Jest to obszar silnie zagospodarowany. Obok gęstej sieci szlaków, bogata jest infrastruktura turystyczna; składają się na nią: schronisko turystyczne PTTK im Władysława Krygowskiego na Hali Kondratowej, Hotel Górski na Kalatówkach, obserwatorium meteorologiczne na Kasprowym Wierchu, zabudowa Kuźnic w tym budynek Dyrekcji TPN, bacówki na Kalatówkach i na Polanie Kuźnickiej, klasztory sióstr Albertynek oraz Albertynów na Śpiącej Górce, wyciąg orczykowy w Suchym Żlebie, krzyż na Giewoncie oraz przede wszystkim słynna kolejka linowa na Kasprowy Wierch, której historia sięga 1936 r. Rejon Kasprowego Wierchu posiada infrastrukturę służącą narciarzom zjazdowym (wyciąg krzesełkowy w Dolinie Goryczkowej) i skiturowym. Na terenie Obwodu znajdują się także szczególnie popularne wśród turystów szlaki na Nosal oraz na Giewont. Najwyższym szczytem położonym w obrębie Obwodu jest Kopa Kondracka - 2005 m n.p.m. Obwód Ochronny Kuźnice jest najczęściej odwiedzanym miejscem w Tatrzańskim Parku po Morskim Oku i Dolinie Kościeliskiej. Z Kużnic prowadzą bardzo popularne szlaki turystyczne w wyższe partie Tatr: na Halę Gąsienicową, Kasprowy Wierch, Giewont i Czerwone Wierchy. Szlaki te w okresie wiosennym, letnim i jesiennym są odwiedzane przez wielu turystów z Polski, Europy i reszty świata. Na Kalatówkach znajduje się Hotel Górski, a na Hali Kondratowej Schronisko PTTK, gdzie przez cały rok turyści korzystają z zakwaterowania i wyżywienia. Turyści krajowi i zagraniczni, korzystający z usług noclegowych i gastronomicznych w rejonie Kalatówek i Hali Kondratowej, wielokrotnie zakłócali porządek publiczny, zwłaszcza po spożyciu alkoholu. Ponadto biwakowali, palili ogniska oraz zaśmiecali teren Parku. Przy szlaku turystycznym z Kuźnic na Halę Kondratową znajduje się klasztor sióstr Albertynek oraz w niedalekiej odległości klasztor Albertynów na Śpiącej Górze, gdzie w latach 2008-2018 doszło do kilku aktów wandalizmu zniszczenia mienia. W okolicach szczytu Kasprowego Wierchu bardzo często dochodzi do naruszeń przepisów prawa, polegających na spożywaniu napojów alkoholowych, paleniu papierosów, zejściu ze szlaku, biwakowaniu i nielegalnym pilotowaniu dronów. W okresie zimowym w Kotle Goryczkowym w strefie ochrony ścisłej bardzo często dochodzi do pozatrasowej jazdy narciarzy i snowboardzistów. Zakaz jazdy poza wyznaczoną trasą podyktowany jest tym, że w rejonie Hali Goryczkowej znajdują się gawry niedźwiedzi, nory świstacze, kilka kierdli kozic, ostoja rysia i głuszca. W rejonie wyciągu krzesełkowego w Dolinie Goryczkowej na oraz w Świńskim Kotle najwięcej wykroczeń popełniają narciarze zjazdowi i skiturowi z Zakopanego, z Ukrainy, Rosji i Skandynawii. Szlak turystyczny z Kuźnic na Giewont przez Halę Kondratową jest trasą dla wielu pielgrzymów. Ze względu na miejsce kultu religijnego, walory przyrodnicze i widokowe, generowany jest spory ruch, a przez to szereg problemów natury prawnej. Od początku maja do końca sierpnia szlak turystyczny na Giewont jest monitorowany przez pracowników terenowych, Straż Parku i wolontariuszy, którzy w górnej części masywu Giewontu kierują ruchem turystycznym. W maju i sierpniu dochodzi czasami do sytuacji, w której pracownicy Parku są zmuszeni wstrzymać ruch na Giewont z uwagi na nadmierną ilość turystów. Nasilony ruch turystyczny w tym rejonie generuje wiele problemów w postaci bezprawnych biwaków, zaśmiecania, palenia ognisk, przebywania poza szlakiem i malowania graffiti na krzyżu na Giewoncie. Tab. 24. Statystyka przestępstw: kradzieży drewna, kłusownictwa, wykroczeo i zastosowanych pouczeo w O. O. Kuźnice w latach 2008 – 2018 Lata Kradzież drewna Kłusownictwo Wykroczenia „zakończone mandatem Pouczenia Razem: 2008 0 0 32 51 83 2009 0 0 72 555 627 2010 0 0 40 499 539 2011 0 0 54 605 659 2012 1 0 149 515 665 2013 0 0 80 441 521 2014 0 0 64 650 714 2015 0 1 137 644 782 2016 0 1 42 554 597 2017 0 0 82 752 834 2018 0 0 101 1 532 1 633 Razem: 1 2 853 6 798 7 654 Źródło: opracowanie własne. W latach 2008-2018 w Obwodzie Ochronnym Kuźnice ujawniono 1 przypadek kradzieży drewna i 2 przypadki kłusownictwa. W jednym przypadku w rejonie Hali Kondratowej stwierdzono skłusowanie niedźwiedzia. Użyto to tego procederu broni palnej nieznanego pochodzenia o kalibrze 7,62 mm. Dalsze czynności w tej sprawie prowadził Wydział Kryminalny KPP Zakopane, który umorzył prowadzone postępowanie z uwagi na niewykrycie sprawcy przestępstwa. Od 2008 do 2018 r. Straż Parku wraz z pracownikami terenowym Obwodu Kuźnice ujawniła 853 wykroczenia, popełnione przez turystów krajowych i zagranicznych oraz przez zakopiańczyków. Za owe wykroczenia nałożono na sprawców kary grzywny w postaci mandatów karnych kredytowanych, gotówkowych i zaocznych. W większości wykroczenia polegały na jeździe na nartach i snowboardzie poza trasą, wejściu z psem, wjeździe rowerem, locie dronem lub paralotnią, zaśmiecaniu, niszczeniu mienia parku - graffiti, bezprawnym wjeździe samochodem, skuterem śnieżnym i quadem. W Obwodzie Kuźnice najwięcej problemów natury prawnej sprawiają zakopiańczycy, a także turyści z Ukrainy, Federacji Rosyjskiej, Arabii Saudyjskiej, Kuwejtu i Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Wobec sprawców wykroczeń mniejszej wagi zastosowano 6798 pouczeń. W latach 2008 – 2018 w Obwodzie Ochronnym Kuźnice Straż Parku wraz z pracownikami terenowymi Służby Parku Narodowego w stosunku do turystów podjęła 7654 interwencje, które zakończono w sposób adekwatny do popełnionych wykroczeń (tab. 24). 7.8. Przestępstwa i wykroczenia popełnione w Obwodzie Ochronnym Strążyska w latach 2008 – 2018 Obwód Ochronny Strążyska o powierzchni 1733,99 ha leży w bezpośrednim sąsiedztwie Zakopanego, przede wszystkim w obrębie mikroregionu Tatry Zakopiańskie (część Tatr Reglowych) a także mikroregionu Masyw Czerwonych Wierchów (część Tatr Zachodnich) (Balon, Jodłowski, Krąż 2015). Giewont i wznosząca się nad Doliną Małej Łąki, Wielka Turnia to najbardziej charakterystyczne elementy krajobrazu. Niemal cała powierzchnia Obwodu znajduje się w obrębie skał węglanowych wierchowych i reglowych, na których wykształciły się różnorodne formy krasowe (Klimaszewski 1988). Licznie występują tutaj jaskinie, w tym największa jaskinia Tatr Polskich - Wielka Śnieżna o długości korytarzy przekraczających 23 kilometry (Gradziński i in. 2015). Z kolei w Niżniej i Wielkiej Świstówce zobaczyć można bardzo dobrze wykształcone żłobki krasowe, natomiast w Dolinie Białego efektowne kotły eworsyjne, powstałe wskutek drążenia dna koryta potoku przez kaskady wody niosących materiał skalny. Do ciekawostek geologicznych w Obwodzie Ochronnym Strążyska należy także obecność tzw. czapek i wysp krystalicznych w masywie Czerwonych Wierchów. Są one świadectwem skomplikowanej budowy i historii geologicznej Tatr, która sprawiła, że skały starsze leżą na skałach młodszych, gdyż zostały nasunięte w postaci płaszczowin wierchowych (Passendorfer 1971). Występowanie obok siebie skał krystalicznych i węglanowych jest źródłem bardzo dużego bogactwa florystycznego. Ryc. 53. Mapa Obwodu Ochronnego Strążyska, Tatrzaoski Park Narodowy Źródło: Opracowanie własne; podkład mapy - Dział Edukacji TPN. Ponad Drogą pod Reglami znajdują się dolinki reglowe, które najefektowniej prezentują się jesienią, kiedy liście buków czerwienieją. Lasy regla dolnego, które zachowały się na terenie Obwodu uchodzą za najlepiej dostosowane do siedliska w całym reglu dolnym Tatr (Skrzydłowski 2017). Obszar jest bardzo popularny wśród turystów pieszych. Infrastruktura turystyczna w granicach Obwodu Ochronnego Strążyska, obok gęstej sieci szlaków, w tym jednego z najpopularniejszych, prowadzących z Doliny Strążyskiej na Giewont przez Grzybowiec, obejmuje bufet na Polanie Strążyskiej (ryc. 53). Na terenie Obwodu, w Dolinie Białego, znajduje się sztolnia uranowa, która jest ostatnim epizodem blisko 500 letniej historii górnictwa w Tatrach. Najwyższym szczytem leżącym w granicach Obwodu jest Małołączniak - 2096 m n.p.m. Obwód Ochronny Strążyska leży w bezpośrednim sąsiedztwie Zakopanego i Kościeliska. Giewont to najbardziej znany element krajobrazu Obwodu Ochronnego Strążyska, a szlak na niego jest bardzo popularny. Innym miejscem o wzmożonym ruchu jest Dolina Białego oraz Dolina Małej Łąki, która jest ponadto miejscem penetracji przez grotołazów. Z uwagi na krótki odcinek szlaku turystycznego, bliskość Zakopanego oraz istnienie Punktu Gastronomicznego Herbaciarnia, Dolina Strążyska jest bardzo popularna dla seniorów i dzieci w wieku szkolnym. O każdej porze roku Dolinę Strążyską, Dolinę Białego i Dolinę Ku Dziurze bardzo licznie odwiedzają zakopiańczycy, dla których te doliny są popularnym terenem spacerowym. Pomimo że szlaki turystyczne z Doliny Strążyskiej i Doliny Małej Łąki na Giewont nie są aż tak popularne jak szlak z Kuźnic, to od maja do września turyści licznie odwiedzają ten teren. W rejonie Giewontu i Czerwonych Wierchów przez okres całego roku dochodzi do wielu wykroczeń, polegających na bezprawnym biwakowaniu, nocowaniu w kolebach i na graniach, zaśmiecaniu terenu, paleniu ognisk i tytoniu. Na popularnym szlaku turystycznym przez Dolinę Małej Łąki często, szczególnie w godzinach popołudniowych i wieczornych, dochodzi do bezprawnych wejść z psami. Bardzo często na odcinku szlaku od wylotu Doliny Białego do wylotu Doliny Kościeliskiej (Droga Pod Reglami) młodzi mieszkańcy Krzeptówek wjeżdżają motocyklami crossowymi do Parku, gdzie płoszą dziką zwierzynę. W ostatnich 10 latach w Obwodzie Strążyska ujawniono 11 przypadków niezgłoszonych do parku szkoleń przez żołnierzy Wojska Polskiego z 21 Brygady Strzelców Podhalańskich z Rzeszowa i Wojsk Specjalnych z Lublińca i Krakowa. Podobna sytuacja miała miejsce ze strony Pododdziału Antyterrorystycznego Policji ze Szczecina, PSP KWP Rzeszów i Wydziału AT Oddziału Straży Granicznej w Nowym Sączu. Bardzo ważną rolę w zapobieganiu, wykrywaniu i zwalczaniu negatywnych zjawisk, które mają miejsca na terenie Obwodu Dolina Strążyska spełnia monitoring TPN (ryc. 53). Tab. 25. Statystyka przestępstw: kradzieży drewna, kłusownictwa, wykroczeo i zastosowanych pouczeo w O. O. Strążyska w latach 2008 – 2018 Lata Kradzież drewna Kłusownictwo Wykroczenia „zakończone mandatem Pouczenia Razem: 2008 1 0 3 10 14 2009 4 0 7 101 112 2010 3 0 5 41 49 2011 4 0 23 39 66 2012 3 0 14 104 121 2013 0 0 5 25 30 2014 0 0 15 33 48 2015 0 0 10 269 279 2016 0 0 0 199 199 2017 0 0 14 184 198 2018 0 0 13 411 424 Razem: 15 0 109 1 416 1 540 Źródło: opracowanie własne. W Obwodzie Ochronnym Dolina Strążyska w latach 2008–2018 mieszkańcy Podhala dokonali 15 kradzieży drewna. Ze względu na bliskość zabudowań Zakopanego i Kościeliska względem Parku, bardzo często dochodzi do kradzieży drewna. Mieszkańcy posiadający swoje posesje w bezpośrednim sąsiedztwie Parku, doskonale znają teren TPN, co sprzyja dokonaniu kradzieży. Mieszkańcy Starych Krzeptówek przy użyciu quada marki Yamaha dwukrotnie ukradli z terenu parku drewno bukowe używane w kominkach. W omawianym Obwodzie w latach 2008 – 2018 nie stwierdzono natomiast żadnego przypadku kłusownictwa, ale ujawniono 109 wykroczeń. Stwierdzone wykroczenia dotyczyły wejścia z psem, wjazdu rowerem na Giewont, pilotowania drona, śmiecenia, biwakowania, nielegalnej eksploracji jaskiń, pobytu poza szlakiem, wjazdu quadem, motocyklem, samochodem, zbiórania grzybów i jagód. Zastosowano też 1416 pouczeń dla osób, którym udaremniono bezprawne wejście poza szlak, jazdę na nartach, wejście z psem, wjazd rowerem, palenie tytoniu, nielegalne szkolenia i sesje zdjęciowe. Straż Parku wspólnie z pracownikami terenowymi Obwodu przeprowadziła łącznie 1540 interwencji w stosunku do mieszkańców Podhala, turystów krajowych i zagranicznych (tab. 25). 7.9. Przestępstwa i wykroczenia popełnione w Obwodzie Ochronnym Kościeliska w latach 2008 – 2018 Obwód Ochronny Kościeliska o powierzchni 3724,40 ha, pod względem fizycznogeograficznym (Balon, Jodłowski, Krąż 2015) leży w obrębie Tatr Zachodnich (mikroregiony Masyw Czerwonych Wierchów, Masyw Kominiarski, Wierchy Tomanowo-Jamnickie) i Tatr Reglowych (mikroregion Tatry Kościeliskie). Różnorodnośc geologiczna skutkuje wybitnymi walorami krajobrazowymi; występują tu m.in. strzeliste wapienne i dolomitowe turnie, zbudowane ze skał jednostek wierchowych i reglowych, wznoszące się nad Doliną Kościeliską. Pd. część obszaru budują skały krystaliczne i metamorficzne, których wiek datuje się na około 420 mln lat (Passendorfer 1971). Reliktem młodszej historii w sensie geologicznym jest Smreczyński Staw, który powstał między morenami bocznymi lodowców z Doliny Pyszniańskiej oraz Tomanowej (Klimaszewski 1988). Obecność skał węglanowych podlegających krasowieniu sprzyja rozwojowi jaskiń, które liczbie kilkuset są zlokalizowane w masywie Czerwonych Wierchów oraz Kominiarskiego Wierchu. Dla turystów udostępnionych jest pięć z nich: Mroźna, Mylna, Obłazkowa, Raptawicka i Smocza Jama. Na terenie Obwodu Ochronnego Kościeliska, a zwłaszcza na stokach Kominiarskiego Wierchu oraz Czerwonych Wierchów znajdują się stanowiska wielu skrajnie rzadkich gatunków roślin, które mają tutaj swoje jedyne miejsce występowania w kraju np. sybaldia rozesłana, ostrołódka Hallera oraz traganek zwisłokwiatowy (Skrzydłowski 2017). Dolina Kościelska od XV wieku była areną wielu wydarzeń historycznych. Szczególnie duże piętno odcisnęły na jej krajobrazie górnictwo i hutnictwo. Do końca XVIII wieku eksploatowano złoża miedzi i innych kruszców, głównie w masywie Ornaku a następnie, do połowy XIX wieku, rudy żelaza. Po rozbudowanej infrastrukturze górniczej i hutniczej pozostały sztolnie, młynówki oraz Kaplica Hawiarska na Polanie Stare Kościeliska (tab. 23). Spośród licznych miejsc upamiętniających ważne wydarzenia historyczne na uwagę zasługuje Krzyż Wincentego Pola, postawiony przy Starej Polanie, na pamiątkę wycieczki patriotycznej studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego w 1852 r., (Baścik i in. 2006; Baścik i in. 2014). W Dolinie Kościeliskiej istnieje gęsta sieć szlaków turystycznych, bacówka na Polanie Wyżnia Kira Miętusia oraz schronisko turystyczne PTTK im. Walerego Goetla (ryc. 54). Górna część doliny nie jest udostepiona turystycznie. Najwyższym szczytem położonym w granicach Obwodu jest Błyszcz - 2159 m n.p.m. Obwód Ochronny Kościeliska obok Morskiego Oka jest najczęściej odwiedzanym miejscem w Tatrzańskim Parku Narodowym. Dolina Kościeliska znajduje się w rejonie gminy Kościelisko i częściowo graniczy ze Wspólnotą 8 Wsi w Witowie. Teren Parku przylegający do gruntów Wspólnoty jest szczególnie narażony na kradzieże drewna. Ryc. 54. Mapa Obwodu Ochronnego Kościeliska, Tatrzaoski Park Narodowy Źródło: Opracowanie własne; podkład mapy - Dział Edukacji TPN. Przez cały rok licznie odwiedzany jest Smreczyński Staw, który swoimi walorami przyrodniczymi przyciąga dużą liczbę turystów. W okresie letnim w rejonie stawu dochodzi do licznych naruszeń przepisów polegających na kąpieli, dokarmianiu dzikich kaczek, paleniu tytoniu i biwakowaniu. W dolinach: Pyszniańskiej i Tomanowej przepisy parkowe w większości naruszają osoby z Podhala. Najbardziej niebezpiecznymi zachowaniami turystów jest wkraczanie w obszar żerujących niedźwiedzic z małymi. Rejon Stołów i Kominiarskiego Wierchu jest miejscem szczególnie chronionym przez Straż Parku i pracowników Zespołu Ochrony Fauny, z uwagi na prowadzone w tym terenie badania naukowe dotyczące orła przedniego. Niestety, mimo bardzo częstych patroli Straży Parku w masywie Kominiarskiego Wierchu, turyści bezprawnie wchodzą w obszar objęty monitoringiem przyrodniczym i badaniami naukowymi. W Dolinie Kościeliskiej znajduje się pięć jaskiń udostępnionych do zwiedzania tj. Mroźna, Mylna, Obłazkowa, Raptawicka i Smocza Jama. W miejscach tych turyści niszczą różne formy naciekowe. Na terenie Doliny Kościeliskiej od wielu lat prowadzony jest kulturowy wypas owiec. W 2019 r. w rejonie Hrubego Regla stwierdzono 2 przypadki ataku watahy wilków na stado owiec. Od wylotu Doliny Kościeliskiej w Kirach do Hali Pisanej dozwolony jest ruch dorożek konnych. Tab. 26. Statystyka przestępstw: kradzieży drewna, kłusownictwa, wykroczeo i zastosowanych pouczeo w O. O. Kościeliska w latach 2008 – 2018 Lata Kradzież drewna Kłusownictwo Wykroczenia „zakończone mandatem Pouczenia Razem: 2008 1 0 2 6 9 2009 1 0 5 35 41 2010 0 0 15 51 66 2011 1 0 14 48 63 2012 0 0 10 75 85 2013 0 0 15 29 44 2014 2 0 12 37 51 2015 0 0 6 272 278 2016 0 0 6 218 224 2017 0 0 9 193 202 2018 0 0 7 322 329 Razem: 5 0 101 1 286 1 392 Źródło: opracowanie własne. W okresie wzmożonego ruchu turystycznego fiakrzy są zobligowani do zachowania szczególnej ostrożności z uwagi na to, iż pierwszeństwo posiadają piesi. We wrześniu 2019 r. na wysokości Kończystej Turni miało miejsce zdarzenie z udziałem fiakra z Kościeliska, który wiózł dorożką 4 turystów. Fiakier miał 3 promile alkoholu w wydychanym powietrzu. Sprawę karną prowadziła KPP Zakopane. TPN zatrzymał fiakrowi licencję na przewóz osób w Dolinie Kościeliskiej i wypowiedział mu umowę o pracę ze skutkiem natychmiastowym. Obszar Raptawickiej Turni nie jest dopuszczony do wspinaczki, ale w ostatnich latach Straż Parku ujawniła kilka przypadków nielegalnego taternictwa w tym rejonie. W większości byli to ochotnicy TOPR, zawodowi strażacy PSP i zwykli zakopiańczycy, którzy w sposób świadomy łamali przepisy prawa W latach 2008 – 2018 w Dolinie Kościeliskiej stwierdzono 5 przypadków kradzieży drewna na dużą skalę. Były to świerkowe dłużyce. Nie ujawniono żadnego aktu kłusownictwa, mimo, że Straż Parku wspólnie ze Strażą Graniczną posiadała wiarygodne informacje o strzałach z broni palnej. Pracownicy terenowi wraz ze Strażą Parku ujawnili 101 wykroczeń, które polegały na przebywaniu poza szlakiem, wejściu z psem, wjeździe rowerem, motocyklem, zaśmiecaniu, kąpieli w stawie, nielegalnej wspinaczce, paleniu tytoniu i rozpalaniu grillów. Na terenie Doliny Kościeliskiej zastosowano 1286 pouczeń wobec osób, które popełniły wykroczenia (tab. 26). 7.10. Przestępstwa i wykroczenia popełnione w Obwodzie Ochronnym Chochołowska w latach 2008 – 2018 Obwód Ochronny Chochołowska o powierzchni 4053,76 ha, od zachodu i południa graniczy ze słowackim Tatrzańskim Parkiem Narodowym (TANAPem). Jest to również linia wododziału europejskiego, między Morzem Bałtyckim i Morzem Czarnym. Pod względem fizycznogeograficznym obszar leży w obrębie aż pieciu mikroregionów; są to Wierchy Tomanowo-Jamnickie, Masyw Kominiarski i Masywy Osobitej i Bobrowca, należące do Tatr Zachodnich oraz Tatry Orawicko-Witowskie i Tatry Kościeliskie, należące do Tatr Reglowych (Balon, Jodlowski, Krąż 2015). Blisko 2200 hektarów w obrębie Obwodu jest w posiadaniu Wspólnoty 8 Uprawnionych Wsi w Witowie. Historia Wspólnoty sięga tradycją roku 1819 roku. Lasy będące w zarządzie Wspólnoty są administrowane w oparciu o uproszczony plan urządzania lasów. Obszar Obwodu zbudowany jest ze skał metamorficznych i granitoidów trzonu krystalicznego na pd. oraz różnorodnych skał osoadowych serii wierchowych i reglowych na pn. (Passendorfer 1971). Na pd. rzeźba ma charakter polodowcowy, na pn. miejscami krasowy (Klimaszewski 1988). Występuje dobrze wykształcona piętrowość roślinna z najwyższym piętrem alpejskim (Radwańska-Paryska 1974). Każdej wiosny w Dolinie Chochołowskiej odbywa się prawdziwy spektakl natury - kwitną miliony krokusów. Spośród interesujących gatunków roślin, jakie spotkać możemy na tym obszarze, wymienić można zimoziół północny - relikt polodowcowy, który w Parku występuje jedynie na dwóch stanowiskach (ryc. 55) (Skrzydłowski 2017). Ryc. 55. Mapa Obwodu Ochronnego Chochołowska, Tatrzaoski Park Narodowy Źródło: Opracowanie własne; podkład mapy - Dział Edukacji TPN. Spośród wydarzeń historycznych na uwagę zasługuje wizyta papieża Jana Pawła II w tym miejscu w roku 1983. Podczas tej wizyty Jan Paweł II spotkał się z Lechem Wałęsą, z którym odbył wycieczkę do Doliny Jarząbczej. Infrastruktura turystyczna w Dolinie obejmuje gęstą sieć szlaków turystycznych, bacówkę na Polanie Huciska, schronisko turystyczne PTTK im. Jana Pawła II. Na Polanie Chochołowskiej znajduje się również kaplica, przy której odbywają się msze rocznicowe, jak również zespół szałasów pasterskich. Dolnym odcinkiem doliny biegnie droga jezdna, zamknięta dla ruchu kolowego. Najwyższym szczytem położonym w granicach Obwodu jest Starorobociański Wierch - 2176 m n.p.m. (Adamczyk 1995). Obwód Ochronny Chochołowska graniczy z słowackim odpowiednikiem Tatrzańskiego Parku Narodowego, gminą Kościelisko i terenami Wspólnoty 8 Uprawnionych Wsi. Z uwagi, że Dolina Chochołowska w znacznej części znajduje się we władaniu prywatnych osób, ingerencja służbowa pracowników Parku na tych terenach jest w pewnym stopniu ograniczona. Właściciele Wspólnoty w Dolinie Chochołowskiej posiadają swoich fiakrów, którzy we własnym zakresie prowadzą działalność gospodarczą. Zarządcy Wspólnoty 8 Uprawnionych Wsi uruchomili też kolejkę turystyczną Rakoń (traktor ciągnący wagoniki), która kursuje od Siwej Polany do Hucisk. U wylotu Doliny Chochołowskiej na Siwej Polanie znajduje się kilka wypożyczalni rowerów. Po Dolinie Chochołowskiej wolno spacerować z psami na smyczy. Jednak właściciele psów po wejściu do Doliny często puszczają je luzem, na skutek czego dochodzi do pogryzień i płoszenia dzikiej zwierzyny. Bardzo popularne wśród turystów jest Schronisko PTTK na Polanie Chochołowskiej, stąd wokół niego dochodzi do największej liczby niepożądanych zdarzeń (ryc. 55). Wewnątrz schroniska znajduje się Papieski Ośrodek Historii Turystyki Górskiej, który jest licznie odwiedzany przez osoby starsze, wycieczki szkolne i oazy. W pobliżu schroniska turyści zaśmiecają teren Parku, wchodzą w głąb Parku z psami i hałasują. W pobliżu schroniska przechodzi bardzo popularny szlak papieski, który jest uczęszczany przez pielgrzymów i turystów indywidualnych. Dużym problemem są częste sytuacje, kiedy w okresie jesiennym obywatele Republiki Słowackiej przechodzą na stronę polską i przy wykorzystaniu aluminiowych grabek tzw. rafaczek, hurtowo dokonują nielegalnego zbioru runa leśnego w postaci borówki czerwonej. Natomiast wiosną, w marcu i kwietniu na Polanie Huciska i na Polanie Chochołowskiej dochodzi do rozkwitu krokusów. Turyści licznie odwiedzają te miejsca, aby podziwiać piękno krokusów. W 2018 r. tylko jednego dnia do Doliny Chochołowskiej weszło ponad 35 tysięcy turystów, którzy przybyli podziwiać krokusy. Jednak niektórzy z nich deptali kwiaty, zrywali je, robili sobie biwaki i grille pośród kwiecia, za co zostali ukarani przez Straż Parku mandatami karnymi. Nikt z pracowników Parku oraz ze Wspólnoty Uprawnionych 8 Wsi nie spodziewał się wtedy tak dużej liczby turystów, co wygenerowało bardzo wiele problemów natury logistycznej. Zabrakło miejsc postojowych na parkingu, rowerów w wypożyczalni, dorożek fiakierskich, miejsc w kolejce turystycznej, miejsca w schronisku oraz niewystarczająca był dostępność toalet (tzw. TOI-TOIów). Stąd tego dnia większość turystów swoje potrzeby fizjologiczne załatwiała w lasach Wspólnoty i w Parku. Nadmierna liczba turystów wygenerowała też ogromne ilości śmieci, które były porozrzucane po całej Dolinie. Działania Straży Parku wspierali pracownicy O.O. Chochołowska, strażnicy Straży Leśnej LP Nadleśnictwo Nowy Targ, policjanci z KPP Zakopane, strażnicy Straży Gminnej Kościelisko i druhowie z OSP Kościelisko i Witów. Tab. 6. Statystyka przestępstw: kradzieży drewna, kłusownictwa, wykroczeo i zastosowanych pouczeo w O. O. Chochołowska w latach 2008 – 2018 Lata Kradzież drewna Kłusownictwo Wykroczenia „zakończone mandatem Pouczenia Razem: 2008 0 0 0 3 3 2009 1 0 2 9 12 2010 0 0 0 9 9 2011 1 0 2 8 11 2012 1 0 2 8 11 2013 0 0 1 5 6 2014 0 0 2 10 12 2015 0 0 4 214 218 2016 0 0 0 144 144 2017 0 1 3 112 116 2018 0 0 3 277 280 Razem: 3 1 19 799 822 Źródło: opracowanie własne. W latach 2008 – 2018 w Dolinie Chochołowskiej na terenie parku ujawniono 3 przypadki kradzieży drewna. Stwierdzono 1 przypadek aktu kłusownictwa, gdzie doszło do zabicia byka (samca jelenia), któremu odcięto głowę z porożem. Straż Parku wspólnie z pracownikami terenowymi ujawniła 19 wykroczeń, za które nałożono mandaty karne. Byli to mieszkańcy Podhala, Spisza i Orawy oraz turyści krajowi. Wykroczenia polegały na niszczeniu krokusów, przebywaniu poza szlakiem, wjeździe samochodem, zbiorze runa leśnego, zaśmiecaniu, paleniu ognisk i papierosów, wjeździe rowerem i wejściu z psem na teren Parku. Udzielono 799 pouczeń wobec turystów. Między innymi za zejście ze szlaku i deptanie krokusów, zrywanie krokusów, wejście z psem i wjazd rowerem do parku. Straż Parku wspólnie z pracownikami Obwodu Dolina Chochołowska w latach 2008 – 2018 w sumie podjęła 822 interwencje w stosunku do osób, którzy naruszyli przepisy parkowe (tab. 27). W okresie jesiennym obywatele Republiki Słowackiej przechodzą na stronę Polską i przy wykorzystaniu aluminiowych grabek tzw. rafaczek hurtowo dokonują nielegalnego zbioru runa leśnego w postaci borówki brusznicy. Sumaryczne zestawienie przestępstw i wykroczeń w poszczególnym obwodach ochronnych TPN przedstawiono na ryc. 56 i 57. Uśredniony wskaźnik dla całego Tatrzańskiego Parku Narodowego wyniósł 2,47%. i tylko dwa obwody (Morskie Oko i Kuźnice) mają wartości wyższe. Jak widać, wykryte przestępstwa i wykroczenia w TPN cechują się znacznym stopniem nierównomierności przestrzennej. 12,041,070,221,081,131,574,510,890,370,200,002,004,006,008,0010,0012,0014,00Wskaźnik dla całego Tatrzańskiego Parku Narodowego wynosi 2,47 Ryc. 56. Skumulowany wskażnik przestępstw i wykroczeo na na 1 ha powierzchni Obwodu Ochronnego TPN Źródło: Opracowanie własne. 41%3%1%2%2%11%31%4%65%3%0%2%3%5%14%3%2%2%11%43%2%33%17%33%0%10%20%30%40%50%60%70% Ryc. 57. Struktura wykroczeo, pouczeo, kradzieży drewna i kłusownictwa w latach 2008 – 2018 według Obwodów Ochronnych TPN Źródło: Opracowanie własne. Największy odsetek popełnionych wykroczeń w latach 2008 – 2018 (41%) wystepuje w rejonie Morskiego Oka. Obwód Ochronny Morskie Oko z uwagi na jego łatwą dostępność przestrzenną jest najliczniej odwiedzianym terenem turystycznym w Parku. Na terenie tego Obwodu znajdują się trzy schroniska PTTK w Starej Roztoce, Dol. Pięciu Stawów Polskich i w Morskim Oku. Obwód Ochronny Morskie Oko jest terenem, gdzie w latach 2008 – 2018 zastosowano 65% wszystkich pouczeń w Parku na zasadzie art. 41 kodeksu wykroczeń wobec turystów, którzy naruszyli obowiązujące przepisy tzw. mniejszej wagi. Odnotowano jedynie 2% kradzieży drewna w strefie ochrony ścisłej. Od 2008 r., do chwili obecnej w Obwodzie tym nie ujawniono żadnego aktu kłusownictwa na dziką zwierzynę. Sumaryczny wskaźnik przestępstw i wykroczeń w Obwodzie Ochronnym Morskie Oko wyniósł 12,04 na 1 ha. Większośc wykroczeń ma tu miejsce w letniej połowie roku. Można pokusić się o stwierdzenie, że w tym obwodzie masowy ruch turystyczny z jednej strony generuje liczne wykroczenia, jednak silnie utrudnia dokonywanie przestępstw (kłusownictwo, kradzież drewna). Drugim obwodem w Tatrzańskim Parku Narodowym, gdzie dochodzi do łamania przepisów w Parku jest Obwód Ochronny Kużnice. Obwód ten jest dość popularny wśród turystów, na jego terenie znajduje się kolejka PKL i punkty gastronomiczne w Kużnicach i na Kasprowym Wierchu. W okresie sezonu narciarskiego czynne są dwa wyciągi narciarskie na Hali Gąsienicowej i Hali Goryczkowej. Dla usług turystycznych udostępniony jest Hotel Górski na Kalatówkach i schronisko PTTK na Hali Kondratowej. Szczególnie w okresie wiosennym, letnim i jesiennym oraz zimowym dość popularny jest szlak turystyczny z Kużnic na Giewont i Czerwone Wierchy. W latach 2008 – 2018 w Obwodzie tym stwierdzono 31% wszystkich wykroczeń, 14% pouczeń, 33% aktów kłusowniczych i 2% kradzieży drewna. Wskaźnik przestępstw i wykroczeń w Obwodzie Ochronnym Kużnice wyniósł 4,51 na 1 ha. Cechą tego obwodu jest stosunkowo równomierny rozkład przestępczości przez cały rok. Trzecim obwodem w Parku pod względem statystycznym, gdzie Straż Parku z pracownikami terenowymi ujawnia dość często przestępstwa i wykroczenia jest Obwód Ochronny Gąsienicowa. W latach 2008 – 2018 na terenie tego Obwodu stwierdzono 11% wszystkich wykroczeń popełnionych w Parku, 5% pouczeń za wykroczenia mniejszej wagi, 17% aktów kłusowniczych i 0% kradzieży drewna. W Obwodzie Gąsienicowa nie stwierdzono żadnego przypadku kradzieży drewna, nie prowadzi się wyróbki drewna w tym rejonie. Na terenie Obwodu Ochronnego Gąsienicowa znajduje się schronisko PTTK. Wskaźnik przestępstw i wykroczeń w Obwodzie Ochronnym Gąsienicowa wyniósł 1,57 na 1 ha. Czwartym obwodem w Parku pod względem statystycznym, gdzie ujawniono przestępstwa i wykroczenia jest Obwód Ochronny Brzeziny. Większość terenu w Obwodzie Brzeziny znajduje się w strefie ochrony czynnej i krajobrazowej. W latach 2008 – 2018 na terenie Obwodu Ochronnego Brzeziny ujawniono 2% wykroczeń, 3% pouczeń i 33% aktów kłusowniczych. Nie ujawniono żadnego przypadku kradzieży drewna w tym Obwodzie mimo, że dostępność przestrzenna jest bardzo dobra. Wskaźnik przestępstw i wykroczeń w Obwodzie Ochronnym Brzeziny wyniósł 1,13 na 1 ha. Można sądzić, że ten obwód „specjalizuje się w aktach kłusowniczych. Piątym Obwodem w Parku pod względem statystycznym, gdzie ujawniono przestępstwa i wykroczenia jest Obwód Ochronny Kośne Hamry. Większość terenu w Obwodzie Brzeziny znajduje się w strefie ochrony czynnej i krajobrazowej. W latach 2008 – 2018 na terenie Obwodu Ochronnego Kośne Hamry ujawniono 2% wykroczeń, 2% pouczeń i 43% przypadków kradzieży drewna; obwód ten wydaje się szczególnie zagrożony pod tym względem. Nie ujawniono natomiast żadnego przypadku kłusownictwa w tym Obwodzie, mimo że dostępność przestrzenna jest dobra dla potencjalnych kłusowników. Wskaźnik przestępstw i wykroczeń w Obwodzie Ochronnym Kośne Hamry wyniósł 1,08 na 1 ha. Szóstym Obwodem w Parku pod względem statystycznym, gdzie ujawniono przestępstwa i wykroczenia jest Obwód Ochronny Łysa Polana. Większość terenu w Obwodzie Łysa Polana znajduje się w strefie ochrony ścisłej, czynnej i częściowo krajobrazowej. W latach 2008 – 2018 na terenie Obwodu Ochronnego Łysa Polana ujawniono 3% wykroczeń, 3% pouczeń i 2% przypadki kradzieży drewna. Nie ujawniono żadnego przypadku kłusownictwa w tym Obwodzie, mimo że dostępność przestrzenna jest bardzo dobra do popełnienia aktów kłusowniczych. Co najmniej od 2012 r., do chwili obecnej poważnym problemem w Obwodzie Łysa Polana jest natomiast nadmierna liczba pojazdów mechanicznych, które są parkowane poza parkingami i strefami wyznaczonymi do parkowania. Zgodnie z decyzją Wydziału Komunikacji i Drogownictwa Starostwa Powiatowego w Zakopanem we współpracy z KPP Zakopane, Wójtem Gminy Bukowina Tatrzańska i TPN od 1 stycznia 2020 r., wszystkie samochody parkowane nieprawidłowo na drodze powiatowej są odholowywane na parking w Zakopanem. Taka sama sytuacja za zgodą GDDiA w Krakowie ma miejsce z pojazdami i motocyklami, które parkowane są w granicach Parku przy drodze wojewódzkiej nr 960 z Nowego Targu na Słowację, obok leśniczówki na Łysej Polanie. Wskażnik przestępstw i wykroczeń w Obwodzie Ochronnym Łysa Polana wyniósł 1,07 na 1 ha. Siódmym Obwodem w Parku pod względem statystycznym, gdzie odnotowano przestępstwa i wykroczenia jest Obwód Ochronny Strążyska. Większość terenu w Obwodzie Strążyska znajduje się w strefie ochrony ścisłej, czynnej, ale i krajobrazowej. W latach 2008 – 2018 na terenie Obwodu Ochronnego Strążyska ujawniono 4% wykroczeń, 3% pouczeń i 27% przypadków kradzieży drewna. Nie ujawniono żadnego przypadku kłusonictwa w tym Obwodzie, mimo że dostępność przestrzenna dla kłusowników jest dobra. Jednym z nieprzychylnych czynników pod względem kłusownictwa w tym Obwodzie jest bliskość budynków mieszkalnych i gospodarczych miejscowej ludności oraz dobra jakość monitoringu. W Dolinie Strążyskiej znajduje się punkt gastronomiczny. Wskażnik przestępstw i wykroczeń w Obwodzie Ochronnym Strążyska wyniósł 0,89 na 1 ha. Ósmym Obwodem w Parku pod względem statystycznym, gdzie odnotowano przestępstwa i wykroczenia jest Obwód Ochronny Dolina Kościeliska. Większość terenu w Obwodzie Dolina Kościeliska znajduje się w strefie ochrony ścisłej, czynnej oraz krajobrazowej, gdzie prowadzi się wyrób drewna. W latach 2008 – 2018 na terenie Obwodu Ochronnego Dolina Kościeliska ujawniono 4% wykroczeń, 3% pouczeń i 9% przypadków kradzieży drewna. Nie ujawniono żadnego przypadku kłusownictwa w tym Obwodzie, mimo że dostępność przestrzenna dla kłusowników jest bardzo dobra. Ważnymi czynnikami utrudniającymi kłusownictwo w tym Obwodzie jest bliskość domów mieszkalnych, pensjonatów, kawater prywatnych, barów i restauracji, jak również wielka intensywność ruchu turystycznego. W Dolinie Kościeliskiej znajduje się schronisko PTTK wraz z punktem gastronomicznym na zewnątrz w okresie letnim. Wskażnik przestępstw i wykroczeń w Obwodzie Ochronnym Dolina Kościeliska wyniósł 0,37 na 1 ha. Dziewiątym Obwodem w Parku pod względem statystycznym, gdzie odnotowano przestępstwa i wykroczenia jest Obwód Ochronny Zazadnia. Większość terenu w Obwodzie Zazadnia znajduje się w strefie ochrony czynnej oraz krajobrazowej, gdzie nadal prowadzi się wyrób i pozyskanie drewna. W latach 2008 – 2018 na terenie Obwodu Ochronnego Zazadnia ujawniono 1% wykroczeń, 0% pouczeń i 11% przypadków kradzieży drewna. Nie ujawniono żadnego przypadku kłusownictwa w tym Obwodzie, mimo iż dostępność przestrzenna dla kłusowników jest dobra. Czynnikiem utrudniającym kłusownictwo w tym Obwodzie jest bliskość strażniczówek Parku, drogi powiatowej, częste patrole Straży Granicznej i pobliskie budynki mieszkalne na Lichajówkach i w Małym Cichym. Wskażnik przestępstw i wykroczeń w Obwodzie Ochronnym Zazadnia wyniósł 0,22 na 1 ha. Ostatnim dziesiątym Obwodem w Parku pod względem statystycznym, gdzie odnotowano przestępstwa i wykroczenia jest Obwód Ochronny Dolina Chochołowska. Większość terenu Obwodu Dolina Chochołowska znajduje się w strefie ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazowej, gdzie nadal prowadzi się wyrąb drewna. W latach 2008 – 2018 na terenie Obwodu Ochronnego Dolina Chochołowska ujawniono 1% wykroczeń, 2% pouczeń, 5% przypadków kradzieży drewna i 17% aktów kłusowniczych na dziką zwierzynę. Ostatnie miejsce Obwód może zawdzięczać faktowi, że tereny Doliny Chochołowskiej częściowo są własnością prywatnych właścicieli Wspólnoty Uprawnionych 8 Wsi w Witowie, stąd działania Strazy Parku są tu z konieczności ograniczone. Kolejka kołowa „Rakoń oraz usługi fiakierskie w Dolinie Chochołowskiej należą do osób prywatnych ze Wspólnoty Uprawnionych 8 Wsi w Witowie. W Dolinie Chochołowskiej znajduje schronisko PTTK i kościółek należący do Parafii Rzymsko Katolickiej w Witowie. Wskażnik przestępstw i wykroczeń w Obwodzie Ochronnym Dolina Chochołowska wyniósł 0,20 na 1 ha (ryc. 56, 57). Podstawowym problemem ochronnym obwodu wydaje się zagrożenie przyrody nieożywionej, spowodowane masowym ruche turystycznym w porze kwitnienia krokusów. 8. Zróżnicowanie czasowe i wysokościowe popełnionych wykroczeń na terenie Tatrzańskiego PN 8.1 Zróżnicowanie czasowe W zależności od pory roku i natężenia ruchu turystycznego wykroczenia w Parku popełniane są przez turystów krajowych i zagranicznych. Dużo mniejszy udział w ujawnionych wykroczeniach cechuje turystów zagranicznych. Większość wykroczeń, które stwierdziła Straż Parku, popełniają turyści krajowi. Z roku na rok Tatrzański Park Narodowy odwiedza coraz większa rzesza turystów krajowych i zagranicznych. Wśród nich rośnie liczba osób, które odwiedzają Park, korzystając z tzw. darmowych wejść na podstawie karty dużej rodziny. Szczególnie w okresie letnim, ale i zimowym znaczna liczba osób miejscowych z powiatu tatrzańskiego odwiedza Park na podstawie aktualnego dowodu osobistego lub zaświadczenia z Wydzialu Ewidencji Ludności UM Zakopane, UG Kościelisko, UG Poronin i UG Bukowina Tatrzańska. Osoby wchodzące do Parku zakupują bilety w punktach biletowych, które znajdują się na granicach TPN w miejscu przecięcia ich ze szlakami turystycznymi. Jednak nie wszyscy wchodzący do Parku są tam odnotowywani, część osób wkracza do TPN w godzinach wczesnorannych, gdy punkty biletowe są jeszcze nieczynne. Największą sprzedaż biletów wstępu do Parku odnotowuje się w okresie od początku maja do połowy października każdego roku (tab. 29). W 2008 r. Tatrzański PN sprzedał 2 948 702 biletów wstępu do Parku (suma z tzw. doszacowaniem). Natomiast w 2018 r. w punktach biletowych i w systemie online, Tatrzański PN dokonał sprzedaży biletów wstępu do Parku w liczbie 3 970 298 (z doszacowaniem). Zatem (z pewnymi fluktuacjami) liczba turystów wkraczających do TPN wzrasta rocznie średnio o ok. 100 000 osób. Od 2014 r. Tatrzański PN prowadzi też monitoring wejść skiturowych, które z roku na rok są coraz liczniejsze. Dochodzą do tego osoby wkraczające na obszar TPN kolejką na Kasprowy Wierch. Polskie Koleje Linowe w 2008 r. sprzedały 511 474 biletów, a w 2018 r. o ponad 300 tysięcy więcej. Podobna sytuacja jest na punktach biletowych Wspólnoty Uprawnionych 8 Wsi, które w 2008 r. sprzedały 180 000 tys., a w 2018 r. o ponad 114 tysięce więcej (tab. 29). Zaznacza się wyraźny związek pomiędzy liczbą odwiedzających TPN a liczbą ujawnionych przestępstw i wykroczeń. Najmniejszą ilość mandatów karnych (kredytowanych, gotówkowych i zaocznych) Straż Parku wraz z pracownikami Służby Parku Narodowego nałożyła w 2008 r. (tylko 84). W 2015 r. nałożono największą ilość mandatów karnych (376), a podyktowane było tym, że stan etatowy Straży Parku w tamtym okresie liczyl najwięcej, bo 10 strażników. W roku 2018, mimo mniejszego składu osobowego, liczba mandatów (258) była zbliżona do maksymalnej, co może wskazywać na bądź na wzrastająca ogólną liczbę wykroczeń, bądź na większą skuteczność Straży w ich wykrywaniu (ryc. 59, 60, 61). Odnośnie pouczeń na zasadzie art. 41 kodeksu wykroczeń, najmniej Straż Parku zastosowała w 2008 r. w ilości 1191, a najwięcej w 2018 r. w liczbie 6720. Ogólnie zatem trend jest zdecydowanie rosnący, z pewnymi fluktuacjami, wynikającymi w pewnej mierze z liczby czynnych strażników w danych latach. Turyści oraz osoby miejscowe najmniej (tylko 5%) wykroczeń popełnili w godzinach nocnych, a najwięcej (35%) w godzinach południowych. Koreluje to zapewne z liczbą turystów, przebywających w TPN w różnych porach dnia (ryc. 58, tab. 28). Tab. 28. Procentowy wykaz popełnionych wykroczeo na terenie TPN w latach 2008 – 2018 Rozkład popełnionych wykroczeń według stref ochronnych TPN w latach 2008 - 2018 Rodzaj strefy ochronnej Ochrona ścisła Ochrona czynna Ochrona krajobrazowa Razem: Wykroczenia w % 81,5% 11% 7,5% 100% Źródło: opracowanie własne. Tab. 29. Liczba sprzedanych biletów wstępu do Tatrzaoskiego PN w latach 2008 – 2018 Lata Liczba sprzedanych biletów przez Tatrzański PN Liczba sprzedanych biletów przez PKL Liczba sprzedanych biletów przez Wspólnotę 8 Wsi Doszacowanie TPN, turyści z powiatu, karta dużej rodziny, inne Liczba wejść skiturowców /monitoring TPN/ 2008 2 078 718 511 474 180 000 2 948 702 Brak danych 2009 2 195 474 520 744 191 952 3 093 579 Brak danych 2010 2 010 888 407 526 171 427 2 750 933 Brak danych 2011 2 234 556 462 383 199 387 3 081 142 Brak danych 2012 2 251 201 481 139 215 609 3 135 346 Brak danych 2013 2 111 984 442 365 209 931 2 942 494 Brak danych 2014 2 136 965 452 339 202 533 3 088 315 3 330 2015 2 311 124 497 197 211 266 3 348 246 8 279 2016 2 534 457 508 937 281 069 3 683 063 6 680 2017 2 685 568 511 733 234 183 3 779 209 8 962 2018 2 763 611 543 999 294 006 3 970 298 11 235 Źródło: opracowanie własne. Ryc. 58. Czasowe zróżnicowanie przestępczości na terenie TPN w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne. 8425217120834530225137614524350100150200250300350400Liczba nałożonych mandatów karnych Ryc. 59. Liczba ujawnionych wykroczeo na terenie TPN zakooczonych postępowaniem mandatowym w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne 119134413810401241603129405058155028513310002000300040005000600070008000Liczba nałożonych pouczeń Ryc. 60. Liczba ujawnionych wykroczeo na terenie TPN zakooczonych na podstawie art. 41 Kodeksu Wykroczeo w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne Ryc. 61. Liczba wykrytych zdarzeo i sprawców wykroczeo na terenie TPN w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne. 8.2. Zróżnicowanie wysokościowe W 2008 r., Park odwiedziło prawie 3 mln turystów, a w 2018 o ponad 1 mln więcej; wraz ze zwiększającą się liczbą turystów rośnie też – co naturalne – liczba wykroczeń, zapewne nie tylko tych ujawnionych przez Straż Parku, ale także w ogóle. Dużym problemem jest to, że tzw. turyści nieświadomi i rzadko odwiedzający Parku lekceważą przepisy dlatego, że nie posiadają dostatecznej świadomości ekologicznej. Około 7,5% wykroczeń ujawniono w strefie krajobrazowej, 11% w strefie czynnej, a w strefie ochrony ścisłej 81,5 %. (tab. 28). Najmniejszy odsetek popełnionych wykroczeń stwierdzono w strefie krajobrazowej, najprawdopodobniej dlatego, że w tym terenie jest najmniej znakowanych szlaków turystycznych. Na obszarze ochrony czynnej występuje większa gęstość znakowanych szlaków turystycznych i dlatego popełniono o 3,5% więcej wykroczeń jak w strefie krajobrazowej. Główne szlaki turystyczne prowadzą przez strefę ochrony ścisłej, dlatego też w tych rejonach popełniono najwięcej wykroczeń, bo aż 81,5%. Dla turystów nie ma to jednak większego znaczenia w jakiej strefie ochronnej popełniają wykroczenia, co więcej znacząca większość nie zdaje sobie nawet sprawy z istnienia tych stref. Interesujące jest spojrzenie na liczbę i charakter popełnionych wykroczeń przez turystów z perspektywy wysokości miejsca, gdzie doszło do popełnienia wykroczenia (ryc. 62). Ryc. 62. Wykroczenia popełnione względem wysokości m.n.p.m., na terenie TPN w latach 2008 - 2018 Źródło: opracowanie własne. Najmniej (4%) wykroczeń popełniono na wysokości do 2200-2499 m n.p.m., a najwięcej (38%) w przedziale 1300-1600 m n.p.m. (ryc. 62). Wynika to przede wszystkim z gęstości szlaków turystycznych ma poszczególnych wysokościach. Ponadto, w najwyższe partie Tatr dociera stosunkowo niewielu turystów. Ze statystyk Straży Parku wynika, że w przedziale wysokości 1600 do 1899 m n.p.m. popełniono 19% wykroczeń, a pomiędzy 1900 do 2199 m n.p.m. – 7%. Natomiast 21% wykroczeń stwierdzono na wysokości od 1000 do 1299 m n.p.m. Wykroczenia popełnione na wysokości od 773 do 999 m.n.p.m., w liczbie 11% miał miejsce w strefie ochrony czynnej i krajobrazowej. Niewielka liczba wykrytych wykroczeń w przedziałach powyżej 1900 m n.p.m. wynika też z faktu, że tzw. patrole wysokogórskie wystawiane są sporadycznie, w zależności od sytuacji, zagrożenia i potrzeb Straży Parku. Ogólnie wykroczenia popełniają przede wszystkim turyści indywidualni. Turyści prowadzeni przez przewodnika górskiego tatrzańskiego bardzo rzadko naruszają obowiązujące przepisy w Parku. W okresie od grudnia do końca kwietnia Straż Parku jest informowana przez turystów o narciarzach i snowboardzistach zjeżdzających z Buli Pod Rysami nad Czarny Staw, ale nie zawsze strażnicy zdążą zatrzymać takich turystów. Strażnicy zdają sobie sprawę, że na dużych wysokościach w Parku dochodzi do większej liczby wykroczeń, które nie zostały potwierdzone i nie mogą zostać wykazane w statystykach. Powyżej 1600 m n.p.m. różnego rodzaju wykroczenia np. biwakowanie, palenie ognisk, zjazd rowerem, zjazd na nartach i snowboardzie poza szlakiem oraz zbiór litworu nad Czarnym Stawem popełniają turyści doświadczeni i świadomi. Ci z turystów, których udało się zatrzymać na tzw. gorącym uczynku, zazwyczaj tłumaczą się tym, że są wytrawnymi turystami z doświadczeniem, a np. biwakowali powyżej 2000 m n.p.m, aby przeżyć górską przygodę. Turyści, którzy popełnili wykroczenia powyżej 2000 m n.p.m. w strefie ochrony ścisłej, polegające na zjeździe na nartach i snowboardzie w miejscu niedozowolonym, to w większości zakopiańczycy, rzadziej turyści polscy i zagraniczni. W 95% są to bardzo doświadczeni narciarze i snowboardziści, którzy w sposób świadomy i prowokujący rzucają na facebooku wyzwanie do działania Straży Parku i Straży Granicznej. 9. Wykroczenia popełnione przez turystów zagranicznych na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego w latach 2008 – 2018 W XXI wieku coraz większą rolę w Tatrach Polskich odgrywa turystyka zagraniczna. Turyści zagraniczni, mimo że popełniają podobne do polskich turystów wykroczenia na terenie Parku, charakteryzują się jednak pewnymi cechami odrębnymi, szczególnie jeśli chodzi o stosunek do ochrony przyrody. Charakterystka zagadnienia wymagałaby napisania odrębnej pracy, tym niemniej uznano za celowe, by w obecnej dysertacji poświęcić im osobny (choć niewielki) rozdział, tym bardziej że odsetek gości zagranicznych w Parku zapewne będzie wzrastał z czasem, co postawi przez Strażą Parku nowe wyzwania. Wraz z wzrastającą liczbą turystów zagranicznych odwiedzających Tatrzański Park Narodowy, rośnie też liczba popełnianych przez nich wykroczeń. W latach 2008–2018 turyści zagraniczni z krajów Unii Europejskiej i pozostałych krajów, za naruszenie przepisów w Parku zostali ukarani mandatami karnymi gotówkowymi na ogólną kwotę 57 120 złotych. Jest to prawie 16% udział całości ujawnionych wykroczeń przez Straż Parku w latach 2008–2018. Pozostałe 84% ujawnionych wykroczeń w Parku popełnili turyści polscy. Ponieważ na terenie TPN liczba turystów zagranicznych na pewno nie przekracza 10% ogółu, jak widać są oni częściej niż Polacy karani mandatami. Może to wynikać zarówno z większej liczby popełnianych przez nich wykroczeń, jak i z braku umiejętności (czy też woli) ich ukrywania. Turyści spoza Polski tworzą dość specyficzną grupę, przede wszystkim z uwagi na typ popełnianych wykroczeń. Wielu z nich ma też mniejszą świadomość obowiązujących na terenie Parku przepisów, lub brakiem świadomości wyjaśniają popełniane przez siebie wykroczenia. Dla szeregu z nich nie jest też większym problemem finansowym – w odróżnieniu od polskich turystów – zapłacenie mandatu. Najwięcej wykroczeń turyści zagraniczni popełniają w strefie ochrony ścisłej, powyżej 1250 m n.p.m, gdzie przyroda tatrzańska w sposób szczególny narażona jest na degradację (Szydarowski 2000). Jak wynika ze statystyk Straży Parku (ryc. 63, 64), najwięcej turystów zagranicznych odwiedzających Polskie Tatry to obywatele sąsiadującej z Polską Ukrainy, którzy w większości posiadają zezwolenie na pobyt czasowy w Polsce i na terenie naszego kraju pracują zawodowo. Najczęściej popełniane wykroczenia przez turystów z Ukrainy w Parku to: bezprawne wjazdy samochodami, jazda na nartach i snowboardach poza trasą, palenie tytoniu, spożywanie alkoholu, wyrzucanie śmieci, przebywanie poza szlakiem i wejścia z psem (Wlazło i in. 2015). 012345678910AustriaBelgiaChorwacjaCzechyDaniaEstoniaFinlandiaFrancjaHiszpaniaHolandiaIslandiaLitwaŁotwaNiemcyNorwegiaPortugaliaRumuniaSerbiaSłowacjaSłoweniaSzwecjaWęgryWielka BrytaniaWłochy20082009201020112012201320142015201620172018 Ryc. 63. Liczba mandatów karnych gotówkowych, nałożonych na obywateli Unii Europejskiej w latach 2008 – 2018 Źródło: Opracowanie własne. Drugą nacją zagraniczną pod względem naruszania obowiązujących przepisow prawnych na terenie Tatrzńskiego Parku Narodowego są turyści z Federacji Rosyjskiej. Rosjanie najczęściej dopuszczają się naruszenia prawa w Parku w okresach świątecznych – Sylwestra, Nowego Roku, Prawosławnych Świąt Bożego Narodzenia i Świąt Wielkanocnych. W tym okresie turyści z Rosji bardzo licznie przybywają na Podhale, aby w gronie rodzinnym spędzić czas, przede wszystkim na stokach narciarskich w rejonie Hali Gąsienicowej, Hali Goryczkowej i Kasprowego Wierchu. Głównymi wykroczeniami, jakich dopuszczają się turyści z Federacji Rosyjskiej to bezprawne wjazdy do Parku (do Kuźnic i do Morskiego Oka). Turyści rosyjscy niejednokrotnie wychodzą z założenia, że „skoro mam pieniądze to mogę wszystko. Kolejną grupą turystów zagranicznych, którzy nie przestrzegają przepisów w Parku, szczególnie w sezonie narciarskim są obywatele Finlandii, Norwegii, Niemiec, Belgii i Francji. W większości są to wytrawni narciarze, którzy w sposób świadomy popełniają wykroczenia na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego. Skandynawowie wprost oświadczają, że jazda pozatrasowa na nartach i snowboardzie w Parku daje im wiele frajdy z uwagi, iż Straż Parku nakłada mandaty, a ich stać na to, gdyż mandaty te dla nich są niskie. Turyści z krajów skandynawskich są mimo wszystko bardzo mili, uprzejmi i respektują polecenia Straży Parku, co nie przeszkadzai im nagminnie łamać przepisy w Parku podczas nieobecności strażników. Turyści z Niemiec, Belgii i Francji często łamią przepisy ochrony przyrody w Parku w okresie letnim i wiosennym, gdzie przebywają poza wyznaczonym szlakiem turystycznym w strefie ochrony ścisłej. Przeważnie tlumaczą się nieznajomością języka polskiego i tym, że szlaki turystyczne w Parku nie posiadają oznaczeń i informacji w języku angielskim (Czochański, Szydarowski 2000). Ryc. 626. Liczba mandatów karnych gotówkowych nałożonych na obywateli spoza Unii Europejskiej w latach 2008 - 2018 Źródło: Opracowanie własne. Do bardziej roszczeniowych grup turystów zagranicznych, którzy przebywają na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego, należą Węgrzy, Słowacy, Czesi i Holendrzy. Ze wszystkich nacji zagranicznych najbardziej kłopotliwymi turystami są Słowacy, którzy mimo popełnianych wykroczeń w Parku nie chcą przyjmować mandatów karnych. Węgrzy, Słowacy, Czesi i Holendrzy najwięcej wykroczeń na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego popełniają w postaci: wejście z psem (które jest dozwolone w Tatrach Słowackich), wjazd rowerem, spożywanie alkoholu i palenie papierosów w strefie ochrony ścisłej. Z kolei najbardziej zdyscyplinowaną grupą turystów zagranicznych są obywatele Chin, USA, Australii, Singapuru i Tajlandii. Ta grupa turystów każdorazowo podczas interwencji Straży Parku respektuje polecenia i stosuje się do nakładanych kar grzywny. Najbardziej kulturalną grupą turystów zagranicznych na terenie Parku są obywatele Zjednoczonych Emiratów Arabskich, Kuwejtu, Arabii Saudyjskiej, Egiptu, Indii i Kanady, co nie oznacza, ze nie popełniają oni wykroczeń. Natomiast są nadzwyczaj uprzejmi w stosunku do działań Straży Parku, którzy podejmują interwencję wobec turystów i przepraszają za swoje naganne zachowanie na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego. Najczęstszymi wykroczeniami popełnianymi przez obywateli krajow arabskich są bezprawne wjazdy samochodami do Doliny Koscieliskiej, Doliny Strążyskiej i nad Morskie Oko. Zdarza się, że turyści z ZEA, Arabii Sudyjskiej i Kuwejtu podczas pobytu w Tatrach w okresie ramadanu rozpalają ogniska w Parku i grilują wcześniej przygotowane mięso baranie. Natomiast turyści ze Szwecji, Danii, Austrii, Litwy, Słowenii, Anglii, Portugalii, Hiszpanii, Kolumbii, Włoch i Islandii rzadko popełniają wykroczenia na terenie Parku. Są to przeważnie wykroczenia polegające na przebywaniu poza wyznaczonym szlakiem turystycznym w strefie ochrony ścisłej i czynnej. Pozostała grupa turystów zagranicznych - z Estonii, Kazachstanu, Łotwy, Turcji i Chorwacji tylko wyjątkowo narusza obowiązujące przepisy prawne na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego. W większości są to wykroczenia polegające na zbaczaniu z oznakowanego szlaku turystycznego w strefie ochrony ścisłej (ryc. 63, 64). Osobna grupa to turyści z Białorusi; do popełnianych przez nich wykroczeń należy spożywanie napojów alkoholowych (przywiezionych ze swojego kraju), a także na dokarmianiu dzikich kaczek nad Morskim Okiem. Podsumowując można wskazać kilka podstawowych grup turystów zagranicznych. Pierwsza z nich pochodzi z krajów znanych z ogólnie niskiego szacunku do prawa. Są to przede wszystkim państwa zza naszej wschodniej granicy. Większość turystów pochodzących stamtąd dysponuje znacznymi funduszami (inaczej nie pojechalaby na urlop za granicę). Popelniane przez nich wykroczenia wynikają z przekonania, że przepisy ochrony przyrody sa martwymi zapisami, których przestrzegać nie ma powodu, a wszystkie ewentualne problemy można rozwiązać z pomocą zasobnego portfela. Druga grupa to turyści skandynawscy, a także niektórych innych bogatych krajów Europy Zachodniej. Dla nich nie przestrzeganie przepisów wynika z woli realizacji (bez względu na konsekwencje) swoich pasji (np. pozatrasowej jeździe na nartach). Można sądzić, że przepisów tych przestrzegali by na obszarze swojego kraju, zaś w Polsce czują się bardziej „wolni. Są gotowi bez dyskusji zapłacić należny mandat. Trzecia grupa to turyści łamiący przepisy ale równocześnie czujący się „skrzywdzeni, gdy nakładane sa na nich mandaty. Turyści Ci pochodzą głównie z Czech, Slowacji i Węgier, ale należą do nich też pojedyncze osoby z innych krajów. Turyści niechęć poniesienia konsekwencji tłumaczą najcześciej nieznajomością przepisów oraz kwestionują ich sens. Czwartą, specyficzną grupą są turyści z krajów muzułmańskich, którzy przepisy religijne stawiają wyżej niż niż przepisy ochrony przyrody. Nieco podobnie – choć z innych pobudek - zachowują się niektórzy przybysze z innych krajów; oni ponad przepisami Parku stawiają własne przyzwyczajenia, wygodę czy luksus. Wskazać tu można osoby wjeżdżające samochodem na teren TPN czy też urządzające w nich libacje alkoholowe. Szczególnie to ostatnie wykroczenie jest nieobce również turystom polskim (Turystyka w województwie małopolskim… 2020). 10. Współpraca Tatrzańskiego Parku Narodowego z Parkiem Narodowym Gór Skalistych - Rocky Mountain National Park W 2007 roku Park Narodowy Gór Skalistych - Rocky Mountain National Park (RMNP) w USA zawarł pierwszą umowę o wzajemnej współpracy z Tatrzańskim Parkiem Narodowym (TPN) w Polsce i Tatrzańskim Parkiem Narodowym (Tatranský Národný Park, TANAP) na Słowacji. Wspólpracujące ze sobą parki narodowe łączą podobieństwa między innymi geologiczne i morfologiczne. Dominują tu góry wysokie, o rzeźbie polodowcowej, występuje piętrowośc środowiska z unikalnymi ekosystemami roślinności wysokogórskiej. Na terenie trzech parków narodowych występuje bardzo wiele identycznych lub podobnych gatunków flory i fauny. Wyzwaniem dla tych trzech parków narodowych jest duża liczba turystów odwiedzających: rocznie około 3,5 miliona w Rocky Mountain National Park i ponad 6 milionów w obydwu parkach tatrzańskich po stronie Republiki Słowackiej i Rzeczpospolitej Polskiej. W 2009 r., z okazji Dnia Ziemi, wspólnie z Konsulatem Generalnym USA w Krakowie, współpracujące parki narodowe zorganizowały międzynarodową konferencję, której głównym tematem była promocja współpracy w dziedzinie ochorny przyrody. Zamierzone cele osiągnięto poprzez wymianę informacji oraz doświadczeń technicznych i merytorycznych. Uczestnicy konferencji przeprowadzili prezentacje o zróżnicowanej tematyce, dotyczącej problematyki siostrzanych parków narodowych. Celem konferencji było między innymi porównanie środowiska przyrodniczego i zarządzania rezerwatami biosfery. Z uwagi na podobieństwa pomiędzy Tatrzańskimi Parkami Narodowymi, a Rocky Mountain National Park w zakresie geografii, jak też innych walorów przyrodniczych, podjęto decyzję o wymianie kadrowej, pomiędzy wyżej wymienionymi parkami. Parki, od momentu podpisania porozumienia o współpracy aż do chwili obecnej, prowadzą wymianę pracowników. Na bieżąco dzielą się informacjami dotyczącymi monitorowania zmian klimatycznych, remontów szlaków, rewitalizacji, prowadzenia szkoleń i programów, a także ochrony przyrody. Współpracę podjęli również naukowcy z Uniwersytetu Stanu Colorado, Uniwersytetu Północnego Colorado i Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Plan współpracy zakłada między innymi wymianę pracowników parków narodowych i doktorantów uniwersyteckich. Dzięki podpisanemu porozumieniu w RMNP zapoznano się z europejskim podejściem do problemów zarządzania środowiskiem przyrodniczym w parkach narodowych. Współpraca TPN z RMNP jest dobrym przykładem osiągania celów w zglobalizowanym świecie i stała się inspiracją dla innych polskich parków narodowych, które szukają możliwości podobnej współpracy z parkami w krajach Unii Europejskiej i w USA. Umowa zawarta pomiędzy RMNP, a TPN i TANAP obejmuje też wymianę informacji i wiedzy praktycznej, między innymi z takich dziedzin jak kształcenie ekologiczne oraz zarządzanie turystyką. W działania trzech parków narodowych zaangażował się Departamentu Stanu USA, Ambasada USA w Warszawie i Konsulat Generalny USA w Krakowie. Przedstawiciele tych placówek dyplomatycznych wspomagają kontakty między parkami z USA, Polski i Słowacji. Pracownicy Konsulatu USA w Krakowie uczestniczą w organizacji konferencji naukowych siostrzanych parków narodowych, zapewniając tłumaczenia symultaniczne. Ambasada USA w Warszawie zamieszcza obszerne informacje z konferencji naukowych na swojej stronie internetowej (krakow.usconsulate.gov). TPN i TANAP są parkami wysokogórskimi, usytuowanymi w słowackiej i polskiej części Karpat. Obejmują teren leżący na granicy obydwu krajów, a ich wspólna powierzchnia to około 1080 km²; jest to obszar odpowiadający powierzchni Rocky Mountain National Park w Colorado. Słowacki i polski park narodowy są zarządzane podobnie jak RMNP. Parki narodowe są odwiedzane przez zbliżoną liczbę turystów – to generuje wiele problemów np. pozostawiane przez turystów zanieczyszczenia należą do poważnych problemów ekologicznych. Przed trzema parkami narodowymi stoją zatem podobne wyzwania, uzasadnione jest więc dzielenie się wiedzą, która wszystkim przynosi wymierne korzyści. Wszystkie trzy parki należą do Międzynarodowych Rezerwatów Biosfery (Cheatham 2010; Ashton 2014). W 2017 r. w Zakopanem Dyrektorzy Tatrzańskiego Parku Narodowego (TPN), Tatranskeho Národneho Park (TANAP) i Rocky Mountain National Park (RMNP) podpisali kolejną umowę o dalszej współpracy na najbliższe 10 lat. 10.1. Historia i utworzenie Parku Narodowego Gór Skalistych (RMNP) Park Narodowy Gór Skalistych - Rocky Mountain National Park, został utworzony w dniu 26 stycznia 1915 roku. Posiada powierzchnię 1074 km² (Gleyre and Alleger 1936; Musselman 1971; Quin 1993). Jego nazwa pochodzi od Gór Skalistych, w obrębie których park jest położony. W 1976 r., ustanowiono tu także Światowy Rezerwat Biosfery. Obszar, który obejmuje Rocky Mountain National Park sięga czasów, kiedy Paleoindianie przemieszczali się wzdłuż Trial Ridge Road (to nazwa starego traktu, wzdłuż którego biegnie dziś autostrad 34, która przecina RMNP od Estes Park na wschodzie do Grand Lake na zachodzie), gdzie prowadzili koczowniczy tryb życia. Pierwsi osadnicy pochodzenie europejskiego zaczęli przybywać w pobliże Gór Skalistych w połowie XIX wieku (McDermott 1968; Sellars 1997, 1999). Nowi osadnicy zaczęli wypierać rdzennych mieszkańców, których plemiona opuściły te tereny w 1860 r. Na terenie Gór Skalistych jeszcze przed utworzeniem parku narodowego prowadzone były prace poszukiwawcze złota i srebra. Poszukiwania surowców szlachetnych nie przyniosły oczekiwanego rezultatu natomiast w związku z nimi rozpoczęto budowę linii kolejowej; była ona niezbędna z uwagi na dalszy rozwój osadnictwa w Ameryce Północnej. W dniu 27 pazdziernika 1870 r., zawiązała się spółka kolei żelaznych w Denver w stanie Colorado pod nazwą „Denver & Rio Grande założona przez generała Palmera. W dniu 21 lipca 1871 r., położono pierwsze tory kolejowe z Denver do Colorado Springs (wtedy do Fountain Colony). W latach 1881 do 1904 prowadzono rozbudowę kolei żelaznej w stanie Colorado w rejonie Big Thompson Caynon do Estes Park, gdzie obecnie mieści się siedziba RMNP (Brower 1958). Rok po powstaniu Parku, w dniu 25 sierpnia 1916 roku, prezydent Woodrow Wilson podpisał ustawę o utworzeniu Amerykańskiej Służby Parków Narodowych (National Park Service - NPS), której celem jest ochrona niezwykłych miejsc przyrodniczych „w taki sposób, aby zachować je w stanie nienaruszonym dla przyszłych pokoleń (Ethan, Jackson-Retondo, Warner 2006; Pickering 2015). Obecnie w Stanach Zjednoczonych znajduje się ponad 400 parków narodowych i obszarów przyrody chronionej. W 2014 r. parki narodowe w USA odwiedziło ponad 290 milionów osób (Peninsula Daily News, February 17, 2015, https://www.dosomething.org/us/facts/11-about-national-parks). W okresie lat dwudziestych XX wieku na terenie Gór Skalistych powstało wiele dróg, szlaków i schronisk, które stanowią dziś główne elementy infrastruktury w obrębie RMNP. Ukończono między innymi budowę drogi z Trial Ridge Road do Fall River Pass (Musselman 1971; RANGER: The Journal of the Association of National Park Rangers 1979-2019, Association of National Park Rangers) (ryc. 65, 66). RMNP jest położony około 120 km. na północny zachód, od Denver, stolicy Colorado, pomiędzy małymi miasteczkami Estes Park (wschód stanu Colorado), a Grand Lake (zachód stanu Colorado), czyli w północno-środkowej części stanu Colorado. Park Narodowy Gór Skalistych jest jednym z najczęściej odwiedzanych parków narodowych w USA (fot. 22). Każdego roku odwiedza go ponad 3,5 miliona turystów z całego świata (Mackintosh 1989; The National Parks: Shaping the System. U.S. Department of the Interior Washington, D.C. 1991). Ryc. 27. Rozmiesczenie Parków Narodowych na terenie USA Źródło: https://www.mapsofworld.com/usa/national-parks/. Ryc. 66. Mapa Rocky Mountain National Park w USA Źródło: https://www.mapsofworld.com/usa/national-parks/. Fot. 22. Tablica informująca turystów, że znajdują się na terenie Rocky Mountain National Park Źródło: fotografia autora. 10.2. Walory turystyczne Parku Narodowego Gór Skalistych Rocky Mountain National Park jest jednym z najwyżej położonych parków narodowych w USA, jego wysokość bezwzględna wynosi od 2396 do 4346 m n.p.m. (Longs Peak). Nazwa najwyższego szczytu pochodzi od Stephena H. Longa, który w 1820 r. prowadził pierwszą wyprawę przybyłych kolonizatorów na ziemie amerykańskie. Wysokie szczyty, dzika przyroda, niesamowita fauna wędrująca dolinami, sprawia, że Park jest wyjątkowym miejscem, gdzie można przeżyć prawdziwą górską przygodę (Beatrice, Willard, Marr 1970). Góry Skaliste ukształtowały się w okresie od 55 do 80 milionów lat temu podczas orogenezy mezozoicznej (okres kredy) (Stupnicka 1978). Za obecny kształt dolin i szczytów Gór Skalistych odpowiada aktywność płyt tektonicznych i erozja spowodowana przemieszczaniem się lodowców w czasach historycznych. W Górach Skalistych występuje jedno z najbardziej zróżnicowanych środowisk naturalnych w Stanach Zjednoczonych. Wynika to głównie z dużych różnic temperatur powietrza, spowodowanych zróżnicowaniem ukształtowania terenu. Park Narodowy Gór Skalistych charakteryzuje się typowym górskim krajobrazem, w którym w większości dominują jeziora i drobne strumyki, będące pozostałościami po okresie zlodowacenia (Silverthorn 2015). RMNP leży na wododziale kontynentalnym Ameryki Północnej i równocześnie na barierze klimatyczno-roślinnej. Cześć zachodnia, otwierająca się ku pustynnym kotlinom środkowej częsci Kordylierów, jest znacznie suchsza niż wschodnia. Skłony wschodnie i zachodnie gór cechują się przy tym zróżnicowanym krajobrazem (Butler 2006). W zachodniej część Parku leżą wysokie pasma górskie o typowej rzeźbie alpejskiej, ze stromymi, skalistymi stokami. W roślinności dominują suche formacje trawiaste. Wschodnia część ma charakter bardziej łagodny, z szerokimi dolinami, pokrytymi bujniejszą roślinnością (lasy mieszane i szpilkowe). W północnej części Parku znajduje najwięcej wysokich szczytów górskich, między innymi Hagues Peak 4137 m n.p.m., Fairchild Mountain 4117 m n.p.m., Ypsilon Mountain 4121 m n.p.m. i Mount Chiquita 3985 m. n.p.m. W najwyższych partiach Gór Skalistych znajdują się wysoko położone kotły glacjalne, w kilku z nich występują niewielkie lodowce (Roosevelt, Theodore. A Book-Lover’s Holidays in the Open. New York: Scribner’s Sons, 1916; On Estes, Rocky Mountain National Park 1922; Moomaw 1963; Musselman 1965, 1971; Berkowitz 1995). Sześćdziesiąt wierzchołków szczytów w Parku sięga powyżej 3657 m n.p.m., co umożliwia turystom podziwianie niesamowitych górskich widoków (Baldwin, Bender 2012). W Parku jest ok. 150 jezior i ponad 724 km strumieni. Około 25% powierzchni Parku położona jest ponad górną granica lasu (Darling, Fraser and Eichhorn 1969). Fot. 23. Kontrola radarowa prędkości przez funkcjonariuszy US Park Ranger w RMNP Źródło: fotografia autora. Przez Park przechodzi droga nr 34 (Highway 34) zwana Drogą Szlakowego Grzbietu (Trail Ridge Road). Jest to najwyżej położona droga w Stanach Zjednoczonych. Dochodzi ona do wysokości 3713 m n.p.m., (fot. 23). W okresie zimowym, ze względu na opady śniegu, droga jest zamknięta (od października do maja). Przez RMNP wytyczono 577 km szlaków turystycznych, które umożliwiają zapoznanie się z licznymi atrakcjami przyrodniczymi obszaru. Z bardzo stromych i skalistych stoków gór korzystają najchętniej miłośnicy sportów ekstremalnych tj. wspinaczki górskiej, narciarstwa i kolarstwa górskiego. Jednak, w odróżnieniu od Tatr, nie ma prawie w ogóle terenów narciarskich (Butler 2005; Silverthorn 2015). 10.3. Najważniejsze regiony Parku Narodowego Gór Skalistych Park Park Narodowy Gór Skalistych posiada pięć regionów, które znacznie różnią się od siebie krajobrazem. Region numer jeden Parku Narodowego Gór Skalistych znany jest między innymi z występowania łosia i zielonych łąk (znajduje się w zachodniej części RMNP). Ważnym elementem krajobrazu w tym regionie są łąki alpejskie, gdzie występuje dość dużo krystalicznie czystych jezior, między innymi Lake Verna i Lake of the Clouds (fot. 24). Znaną częścią tego regionu jest tzw. Paradise Park, który jest chroniony i nie ma tam wytyczonych szlaków turystycznych (Willard Beatrice and Marr 1958, 1970; Marr and Willard 1970; Armstrong 1987; Willard Beatrice and Foster 1990). Fot. 24. Jezioro górskie Odessa Lake w Rocky Mountain National Park Źródło: fotografia autora. W regionie drugim Parku Narodowego Gór Skalistych znajdują się specjalnie wytyczone tzw. trasy tundrowe na obszarze wysokogórskim (fot. 25). Przebiegają one przez piętro łąk alpejskich. Najważniejszym punktem wyprawy w ten region jest góra Mountain Ida, która posiada bardzo strome stoki i przepiękne widoki na Wzgórza Specimen Mountain (Sellars 1997; Phyllis Perry 2008). Fot. 25. Widok na piętro łąk alpejskich w Rocky Mountain National Park Źródło: fotografia autora. Fot. 26. Widok na faliste pagórki i las iglasty w Rocky Mountain National Park Źródło: fotografia autora. Region trzeci to ekosystem w północnej części Parku. Posiada łagodniejszą rzeźbę terenu, z niższymi szczytami, porośniętymi lasami iglastymi (fot. 26). Ponad nie wznosi się pasmo górskie o nazwie The Mummy Range, które jest najważniejszą atrakcją Gór Skalistych. Jego stoki w najwyższych partiach są pokryte wiecznymi śniegami i lodowcami, co nadaje krajobrazowi typowo śnieżny i mroźny charakter. W tym regionie występują największe skupiska dzikich zwierząt, żyjących na terenie RMNP (Newman, Lawson and Monz 2010). Region czwarty to serce Rocky Mountain National Park. Znajdują się tam pozostałości lodowca Tyndall. W regionie tym występuje największa ilość szlaków turystycznych w Parku. Najbardziej uczęszczanym z nich jest Flattop Mountain, czyli tundrowa wędrówka do kontynentalnej części RMNP (fot. 26). W tym rejonie turysta poznaje trzy piętra klimatyczno-roślinne, pokonując między innymi lodowiec Tyndall (Wallace, Brooks and Bates 2004; The United States Department of the Interior, and Performance Information Fiscal Year 2019, National Park Service Budget Justifications). Fot. 27. Miejsce krzyżowania się kilku szlaków turystycznych w Rocky Mountain National Park Źródło: fotografia autora. Piąty i zarazem ostatni z geosystemów znajduje się w południowym regionie Rocky Mountain National Park, a jego głównymi atrakcjami są wodospady i strumienie górskie, odwadniające głęboko wcięte doliny. Charakterystyczne sa też głębokie przełęcze (fot. 27, 28). Najbardziej znanymi są: Twin Sisters, Ester Cone, Boulder Grand Pass i Granite Pass. Region ten jest bardzo często odwiedzany (po regionie czwartym) przez turystów z całego świata i Ameryki Północnej, ze względu na znajdujący się tam najwyżej położony szczyt Longs Peak (Windell, Willard, Cooper, Foster, Knud-Hansen, Rink and Kiladis 1968; Esser 2014). Fot. 28. Widok przełęczy Bear Lake w Rocky Mountain National Park Źródło: fotografia autora. Park Narodowy Gór Skalistych - RMNP jest miejscem, gdzie żyje ponad 70 gatunków ssaków, np. takie drapieżniki jak: ryś kanadyjski, puma płowa, ryś rudy, lis, kojot i niedźwiedź. Niektóre z gatunków ssaków np. szary wilk, rosomak, niedźwiedź grizzly czy bizon, nie występują cały czas na terenie Rocky Mountain National Park z powodu częstej migracji w inne rejony USA. Tereny leśne Rocky Mountain National Park zamieszkują kuguary i różne odmiany jeleniowatych oraz wiewórka przylądkowa (fot. 29). Na terenie RMNP żyje około 300 gatunków ptaków, w tym kruki i sokoły preriowe. Na całym terenie Parku gnieżdżą się liczne gatunki ptaków drapieżnych (Willard, and Marr 1970; Theobald, Goetz, Gross, Hansen, Piekielek, Melton and Hiatt 2010b). Fot. 29. Wiewiórka przylądkowa w Rocky Mountain National Park Źródło: fotografia autora. 10.4. Straż Parku - US Park Ranger Parku Narodowego Gór Skalistych Straż Parku - US Park Ranger RMNP główną siedzibę (US Park Ranger Stadion) posiada w Dyrekcji Parku Narodowego w miejscowości Estes Park. Ich biuro znajduje się na parterze budynku, gdzie mieści się kwatera Mark Pita, obecnego Chief Park Ranger (Szefa Straży Parku Narodowego Gór Skalistych). Obok jego kwatery znajdują się dwa gabinety: gabinet specjalnego agenta ds. kryminalnych i dochodzeniowo-śledczych RMNP oraz gabinet Szefa ds. Serach & Rescue National Park Service RMNP (fot. 30). Fot. 30. Strażnicy US Park Ranger z Oddziału w Estes Park w Rocky Mountain National Park Źródło: fotografia autora. Straż Parku - US Park Ranger RMNP posiada dwa tzw. Oddziały US Park Ranger (Detachment). Pierwszy Detachment US Park Ranger RMNP mieści się w drewnianym budynku obok Dyrekcji Parku w Estes Park (wschód stanu Colorado), a drugi Detachment US Park Ranger RMNP posiada swoją siedzibę w Grand Lake (zachód stanu Colorado). Są od siebie oddalone o kilkadziesiąt kilometrów (McEwen and Wells 1970). Każdy z Oddziałów posiada swojego szefa terenowego Straży Parku. Strażnicy US Park Ranger RMNP oprócz tego, że wykonują czynności w charakterze strażników Parku, to posiadają też właściwe wyposażenie, przeszkolenie praktyczne i przygotowanie ratowników górskich. Są oni zatem odpowiednikami formacji TOPR (Paige 1985) . Każdy strażnik danego parku narodowego w USA posiada taki sam wzór umundurowania letniego, jesiennego i zimowego oraz logo na mundurze (fot. 31, 34). Wszystkie Parki Narodowe w USA posiadają taką samą flotę samochodową w kolorze białym z zielonymi napisami Park Ranger i światłami pojazdów uprzywilejowanych z nagłośnieniem. Samochody służbowe, a także helikoptery, skutery śnieżne, quady, łodzie wodne i inne wyposażenie strażników Park Ranger są wyposażone w broń automatyczną i zapas amunicji. W metalowych skrzyniach pojazdów strażnicy Park Ranger posiadają zestaw pierwszej pomocy, kolczatkę, łączność radiową i satelitarną, paralizatory oraz testy narkotykowe i alkotesty. Samochody terenowe strażników National Park Service RMNP w tylnej części pojazdu po lewej stronie posiadają tzw. jednoosobowy areszt dla osób zatrzymanych-aresztowanych. Pomieszczenie dla osób zatrzymanych-aresztowanych wykonane jest z przezroczystych kompozytów karbonowych, które wytrzymują kopnięcia, uderzenia, użycie niebezpiecznych narzędzi i strzały z broni palnej, (U. S Department of the Interior NPS. Washington: 1937; NPS Law Enforcement Guideline, NPS-9, 1975; NPS Law Enforcement Guideline; Revised, 1980; RMNP Colorado). 10.5. Wymagania National Park Service dla strażników Park Ranger w USA National Park Service wymaga, aby kandydat na stanowisko strażnika parku posiadał ukończone 21 lat (w zależności od stanu), ważne prawo jazdy oraz zdany test sprawności fizycznej. Kandydat na stanowisko w Park Ranger musi posiadać nienaganną opinię sądową, policyjną oraz kuratora sądowego danego stanu USA. U nowo przyjętych strażników US Park Ranger National Park Service honorowane jest wykształcenie i wyszkolenie wojskowe np. MP-Military Police, CID-Criminal Invetigation Departament, JAG-Judge Advocate General i Airborne. W National Park Service doceniane jest wyszkolenie policyjne, SWAT, ATF, Służby Więziennej, Straży Granicznej, US Marshal Service, Szeryfów i innych służb federalnych USA. Wszyscy strażnicy National Park Service US Park Ranger posiadają uprawnienia federalne (uprawnienia większe, aniżeli funkcjonariusze Policji) (Everhardt 1976). NPS wymaga dyplomu licencjata lub pełnego wykształcenia wyższego. Kandydaci do pracy w charakterze Park Ranger z rocznym doświadczeniem zawodowym potrzebują dwóch lat studiów policealnych, aby spełnić wymagania edukacyjne NPS w USA. Kandydaci ubiegający się o pracę na stanowisku Park Ranger w Rocky Mountain National Park w Colorado muszą posiadać tytuł licencjata lub wyższy, który musi obejmować specjalizację z jednego z następujących przedmiotów:  zarządzanie zoologią i dziką przyrodą,  zarządzanie parkami narodowymi,  zarządzanie zasobami naturalnymi,  leśnictwo / ochrona środowiska – przyrody,  ekologia, nauka o środowisku,  biologia przyrody. National Park Service ma ujednolicone wymagania w zakresie badań lekarskich, oceny psychologicznej i badania wariograficzne (test na prawdomówność). Nowi strażnicy Park Ranger muszą ukończyć kurs, który jest zgodny z zakresem ich pracy. Wszyscy strażnicy NPS są szkoleni jako funkcjonariusze organów ścigania i dlatego muszą ukończyć szkolenie w właściwej akademii. Szkolenie akademickie obejmuje między innymi studia w zakresie pożarnictwa, patroli, technik aresztowania, przepisów łowieckich i rybackich oraz zwalczania kłusownictwa (RANGER: The Journal of the Association of National Park Rangers. Vol. I, No. 2 Spring 1985, The Evolution of Law Enforcement in the Park Service. Association of National Park Rangers). Podstawowe programy szkoleniowe dla Park Ranger obejmują między innymi naukę o broni palnej, zarządzaniu incydentami i treningu fizycznym. Szkolenie strażników National Park Service organizowane jest za pośrednictwem NPS Science and Development Bureau, które ma nadzór w trzech centrach szkoleniowych:  Horace Albright Training Center - Grand Canyon, Arizona  Training Center for Historical Monuments - Frederick, Maryland  Stephen Mather Training Center - Harper's Ferry, Wirginia. Programy treningowe różnią się w zależności od rodzaju stanowiska strażnika w Parku i obowiązków na danym stanowisku. Specjalistyczne szkolenie dla strażników Park Ranger, zajmujących się ściganiem przestępstw odbywa się w jednym z siedmiu college'ów NPS, zlokalizowanych w całym kraju:  Skagit Valley College w Mount Vernon, WA  Temple University w Filadelfii, PA  Vermilion Community College w Ely, MN  Colorado Northwestern Community College w Rangely, CO  University of Northern Arizona w Flagstaff, AZ  Southwestern Community College w Franklin, NC  Santa Rosa Junior College w Windsor, CA. Praca wykonywana przez strażników parkowych obejmuje od egzekwowania prawa do zwalczania przestępstw kryminalnych. Szkolenie specjalistyczne dla Park Ranger skupia się w następujących obszarach:  zagadnienia egzekwowania prawa: procedury operacyjne, bezpieczeństwo publiczne,  egzekwowania prawa: koncentruje się na egzekwowaniu przepisów dotyczących Parków i przepisów federalnych / lokalnych / stanowych / lokalnych,  interpretacji i edukacji: koncentrujących się na wspieraniu zarządzania i ochrony zasobów naturalnych oraz programów edukacyjnych,  reagowania w sytuacjach awaryjnych: koncentruje się na poszukiwaniach i ratownictwie, pierwszej pomocy na pustyni i gaszeniu pożarów, a także na pracy w bardziej wyspecjalizowanych obszarach (ratownictwo górskie),  konserwacji: konserwacji obiektów i terenów, w tym tras turystycznych,  usługi organów ścigania: wykrywanie i zwalczanie działalności przestępczej,  pomocy medycznej: pomoc medyczna w nagłych wypadkach, CPR, używanie automatycznego defibrylatora zewnętrznego,  zwalczania przestępczości: wykrywanie zdarzeń kryminalnych, zatrzymywanie podejrzanych,  wykonywania działań związanych z zarządzaniem kryzysowym: poszukiwanie i ratowanie życia ludzkiego, przeciwdziałanie pożarom lądowym i ratownictwo,  ochronie Parku: patrole rozpoznawcze, patrole zapobiegawcze, patrole wykrywacze, patrole, zwalczające wykroczenia i przestępstwa, operacje awaryjne,  przepisów prawnych i regulacji: na poziomie lokalnym, stanowym i federalnym,  wykrywania i badania naruszeń prawa: lokalnych, stanowych i federalnych przepisów karnych,  zgłaszania i zatrzymywania sprawców: przestępstw stanowych i federalnych,  patrolowania terenów Parku: ochrona zasobów Parku,  świadczenia usług: poszukiwawczych i ratowniczych,  pomocy innym organom ścigania: Policji, US Marshall, Prokuratury i innym organom US uprawnionym do współpracy,  reagowania na incydenty: awaryjne i zapewnienie opieki w nagłych wypadkach,  wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych: nauka i praca US Park Ranger oraz praca policyjna,  broni palnej: posługiwanie się bronią palną bojową krótką, automatyczną, snajperską, myśliwską i paralizatorami. Programy szkoleniowe składają się z zajęć i ćwiczeń praktycznych, mających na celu przygotowanie strażników NPS do dokonywania aresztowań, prowadzenia dochodzeń kryminalnych i wykonywania nakazów aresztowań. Wszystkie programy szkoleniowe w zakresie egzekwowania prawa obejmują 650 godzin zajęć i ćwiczeń praktycznych. Strażnicy muszą uczestniczyć w szkoleniach w Federalnym Centrum Szkolenia ds. Egzekwowania Prawa (FLETC) w Glynco w stanie Georgia. NPS ma pełnoetatowy personel FLETC do zarządzania szkoleniami dla stażystów i pełnoprawnych strażników Park Ranger. Centrum Szkolenia FLETC w USA zapewnia strażnikom Park Ranger pełen zakres umiejętności w obszarze egzekwowania przepisów prawa stanowego i federalnego w zakresie właściwości NPS, (Journal the Federal Law Enforcement Training Center. Federal Law Enforcement Training Center U. S. Department of Homeland Security 1131 Chapel Crossing Road Glynco, Georgia 31524. Volume 9 spring 2011; www.parkrangeredu.org/park-ranger-training). Wyposażenie służbowe strażników US Park Ranger National Park Service Rocky Mountain National Park w USA:, (Briggle 1976; Shreve 1993).  broń osobista pistolet typu SIG SAUER P-226 kaliber 9 mm produkcji szwajcarsko-niemieckiej,  pistolet osobisty typu GLOCK 17 kaliber 9 mm LUGER produkcji austriackiej,  broń myśliwska typu BLASER USA F-3 SHOTGUN, FARM USA lub BARRETTA Shonguns, Browning, kaliber 12/70 mm produkcji USA (fot. 33),  karabin szturmowy M-4A1 i M-16A1, kaliber 5,56 mm produkcji USA (fot. 32, 35),  kamizelki kuloodporne balistyczne produkcji USA, tzw. skrytego i wierzchniego noszenia typu MSA RBAV,  nóż szturmowy typu KA-BAR produkcji USA,  paralizator policyjny typu Paralizatory PHAZZER produkcji USA,  gaz pieprzowy policyjny typu Sabre Red MK3 Crossfire produkcji USA ,  kajdanki (plastikowe jednorazowego użytku i kajdanki metalowe) typu TH850-b produkcji USA,  pałka teleskopowa metalowa składana hartowana typu ASP Sentry 21-Friction Lok produkcji USA,  odznaka metalowa - identyfikator z numerem osobistym US Park Ranger na mundur (fot. 31, 34).  mundur służbowy, pas nośny strażnika US Park Ranger,  skrzynia pierwszej pomocy medycznej,  zestaw ratunkowy - wodny, zimowy - antylawinowy, narciarski i wspinaczkowy,  zestaw dwóch kolczatek drogowych,  radiotelefon, telefon komórkowy i telefon satelitarny,  zestaw plastikowych znaków drogowych - ostrzegających,  taśmy zabezpieczające o treści „US PARK RANGER DO NOT CROSING,  teczka kryminalistyczna (zestaw ds. dochodzeniowo-śledczych),  aparat cyfrowy, kamera video,  zestaw komputerowy do ustalania tożsamości osób legitymowanych, zatrzymanych i aresztowanych - uprawnienia federalne (kontakt z oficerem dyżurnym US Park Ranger, Policji, US Marshal i Straży Granicznej),  urządzenie komputerowe - skaner do pobierania tzw. linii papilarnych,  skaner do potwierdzania dokumentów (ID, prawo jazdy, paszport, wizy i inne),  narkotesty, próbki i odczynniki narkotykowe,  alkotest - alkosensor do badania kierowców na zawartość alkoholu,  Spid Gun - radar laserowy do pomiaru prędkości,  pojazd służbowy US Park Ranger tj. FORD, CHEVROLET JEEP (fot. 36, 37).  motocykle służbowe typu BMW R1150RT-P produkcji niemieckiej,  konie służbowe (oznakowane symbolem i numerem NPS) (fot. 38),  lamy służbowe (oznakowane symbolem i numerem NPS) (fot. 39).  psy służbowe rasy owczarek niemiecki,  kamery osobiste na mundur US Park Ranger do nagrywania interwencji. Fot. 31. Emblematy i odznaki służbowe National Park Service, US Park Ranger, od lewej: - emblemat haftowany na mundur galowy, wyjściowy i dwiczebny NPS, - odznaka metalowa na mundur polowy US Park Ranger, - odznaka metalowa na mundur wyjściowy US Special Agent, - odznaka metalowa na mundur galowy US Special Investigator, - odznaka haftowana na mundur dwiczebny letni US Park Ranger Źródło: Mark Pita Chief Park Ranger RMNP. Fot. 32. Rutynowy Patrol US Park Ranger w Rocky Mountain National Park, karabin M4 A1, kal. 55,6 mm Źródło: fotografia autora. Fot. 33. Wyposażenie służbowe patrolu US Park Ranger w Rocky Mountain National Park Źródło: fotografia autora. Fot. 34. Odznaki służbowe US Park Ranger od 1915 r., po dzieo dzisiejszy w Rocky Mountain National Park Źródło: fotografia autora. Fot. 35. Uzbrojenie US Park Ranger podczas patrolu w Rocky Mountain National Park Źródło: fotografia autora. Fot. 36. Pojazdy służbowe typu Chevrotel i Ford US Park Ranger w Rocky Mountain National Park Źródło: fotografia autora. Fot. 37. Wspólny patrol US Park Ranger RMNP ze strażnikiem TPN w 2014 r. w Rocky Mountain National Park Źródło: fotografia Mark Pita. Fot. 38. Konie służbowe strażników US Park Ranger z wypalonymi oznakowaniami NPS w Rocky Mountain National Park Źródło: fotografia autora. Fot. 39. Lama służbowa strażników US Park Ranger podczas patrolu górskiego w Rocky Mountain National Park. US Park Ranger Larsen z Oddziału w Estes Park (lamy służą do transportu sprzętu) Źródło: fotografia autora. 10.6. Organy ścigania, uprawnienia US Park Ranger, kategorie przestępstw W USA istnieje prawo karne federalne i prawo karne stanowe. Przepisy federalne zapisane są w United States Code oraz w orzeczeniach sądów federalnych (Hart Jr., 1954; Sacco, Finklea 2013). Przepisy stanowe zapisane są w kodeksach karnych oraz w orzeczeniach sądów stanowych. Niektóre zasady związane z prawem karnym zapisane są w Konstytucji federalnej: poprawka IV i poprawka VIII. Sąd Najwyższy określa granice prawa karnego w U.S.A, (Howard, Chapman 1977). Federalne organa scigania posiadają uprawnienia nadane im przez kodeks Stanów Zjednoczonych Ameryki. Federalni stróże prawa posiadają uprawnienia na szczeblu federalnym (Tokarczyk 2009). United States Marshals Service, agencja federalna jest zarządzana i kontrolowana przez Departament Sprawiedliwości USA. Agencja odpowiada za egzekwowanie wyroków federalnych, ochronę budynków i urzędników sądowych. Agenci federalni transportują więźniów, poszukują osóby ścigane listami gończymi i ustalają pobyt osób podejrzanych. Agenci w zależności od stanu nazywania są konstablami lub marshalami (Ludwikowska, Ludwikowski 2008; Morisson 1996). Federalne organa scigania posiadają uprawnienia nadane im przez kodeks Stanów Zjednoczonych Ameryki, należą do nich:  United States Marshals Service, Departament Sprawiedliwości (Federalna Prokuratura i Policja)  United States Attorneys  United States Marshals  F. B. I. Federalne Biuro Śledcze  D. E. A. Agencja ds. Walki z Narkotykami  Departament ds. Bezpieczeństwa Narodowego  Służby Imigracyjne  NPS – Park Ranger /na terenie Parków Narodowych USA wykonują zadania federalne/. Każdy stan i miasto w USA ma odrębną policję. Zasady przyjęcia do służby, wysokość wynagrodzenia, uprawnienia emerytalne dla policjantów ustalają władze poszczególnych stanów. Decyzje o uzbrojeniu, rodzaju pojazdu służbowego, kolorze umundurowania, podejmują lokalni włodarze. Policja stanowa pilnuje porządku publicznego na autostradach i drogach publicznych. W większych aglomeracjach miejskich działają jednostki policji miejskiej, które są utrzymywane przez burmistrzów i działają w granicach danego okręgu. Policją lokalną-powiatową w małych miastach, miasteczkach i gminach wiejskich zarządzają szeryfowie, którzy są wybierani na okres 4 lata z pośród mieszkańców. Szeryfem może zostać każdy obywatel USA, nie musi być policjantem. W USA szeryfowie pełnią służbę w około 3000 hrabstw-powiatów, z większości na terenach wiejskich żródło: (https://www.uscp.gov/; Hogan 2010). W Stanach Zjednoczonych jest około 800 000 policjantów, z czego 11 % to kobiety. Na jednego funkcjonariusza policji przypada około 375 mieszkańców. Policjanci w USA to w 60% biali, 30%. Latynosi i 10%. Afroamerykanie. Stanowe i lokalne organa ścigania w USA to:  Urząd Szeryfa.  Teksas Ranger.  Departament Policji.  Policja Stanowa.  County Police – Policja Powiatowa podległa Szeryfowi.  Policja Municypalna.  NPS – Park Ranger (na terenie Parków Narodowych USA wykonują zadania stanowe i lokalne). National Park Service to agencja rządu federalnego USA, która zarządza wszystkimi parkami narodowymi. NPS pełni podwójną rolę polegającą na zachowaniu ekologicznej i historycznej integralności miejsc znajdującej się w jego zarządzaniu, przy udostępnieniu do użytku publicznego. US Park Ranger są strażnikami zasobów naturalnych i terenów chronionych. Ich wizją i misją jest ochrona lokalnych, stanowych, federalnych i narodowych parków narodowych oddanych do użytku publicznego (Morisson 1996). Strażnicy mają za zadanie edukować społeczeństwo, egzekwować prawo i chronić przyrodę. Wymagania dla kandydatów do służby w US Park Ranger, Agenta Specjalnego i Specjalnego Dochodzeniowca NPS to:  zdanie z wynikiem pozytywnym egzamin ds. egzekwowania prawa w NPS,  uzyskanie poświadczenie bezpieczeństwa na zachowanie tajemnicy państwowej i służbowej w NPS,  wskazane jest doświadczenie z zakresu egzekwowania prawa z innych służb wojskowo - policyjnych USA,  legalne posiadanie i noszenie broni palnej,  posiadanie ważnego prawa jazdy na prowadzenie pojazdów Park Ranger w NPS,  przejście badań lekarskich i psychologicznych do pracy w NPS,  zdanie testów wstępnych i losowych w NPS,  podpisanie umowy o mobilności w NPS,  pożądane wykształcenie wyższe - tytuł naukowy z zakresu egzekwowania przepisów prawa. US Park Ranger, Special Agent i Criminal Investigator NPS świadczą usługi oddziału dochodzeniowego - śledczego w USA. Strażnicy i agenci specjalni NPS dają wsparcie śledcze w szerokim zakresie swojego działania na terenie parków narodowych. Misją US Park Ranger i agentów specjalnych NPS jest długoterminowa ochrona zasobów parku, turystów, aktywów rządowych, pracowników i mieszkańców. Rolą strażników i agentów specjalnych NPS jest zapobieganie, wykrywanie i skuteczne ściganie osób, które naruszają prawo Stanów Zjednoczonych Ameryki żródło: (National Park Service US Department of the Interior, 1201 Eye St NW, Suite 1044 Washington, DC 20005, s. 1-40; NPS Investigative Services Branch Highlights of 2016). Uprawnienia US Park Ranger, Special Agent i Criminal Investigator NPS:  US Park Ranger, Agent Specjalny i Specjalny Dochodzeniowiec NPS ściśle współpracują z agencjami federalnymi i stanowymi, parkami narodowymi USA i innymi podmiotami, świadczącymi usługi National Park Service w zakresie egzekwowania prawa.  współpracuje, uzyskuje pomoc i wsparcie federalnych, stanowych i lokalnych funkcjonariuszy organów ścigania oraz koordynuje czynności dochodzeniowe – śledcze,  określa najskuteczniejsze sposoby na opracowanie i przeprowadzenie dochodzeń karnych i śledztw,  prowadzi dochodzenia i śledztwa; ustala, na jakim etapie należy rozpocząć poważne działania w postaci uzyskania dowodów przestępstwa,  prowadzi przeszukania, zatrzymania i aresztowania osób podejrzanych o naruszenie przepisów prawa na terenie Parków Narodowych USA,  przygotowuje raporty śledcze i kryminalne, przedstawiając niezbędne aspekty dochodzenia i śledztwa z najwyższym stopniem dokładności na wniesienie oskarżenia do Prokuratury,  w porozumieniu z regionalnymi biurami i sztabami parku konsultuje się z adwokatami USA podczas opracowywania aktów oskarżenia. 10.7. Kategorie przestępstw federalnych, stanowych i lokalnych ujawnionych na terenie Rocky Mountain National Park Dane dotyczące przestępstw federalnych, stanowych i lokalnych dotyczą lat 2013– 2016. Uzyskano od Szefa US Park Ranger w Estes Park, za zgodą Bena Bobowski, byłego Dyrektora Parku. Rodzaje i kategorie przestępstw pochodzą z rocznych raportów US Park Ranger RMNP, które są sporządzane na koniec danego roku i przesyłane do Departamentu National Park Service w Waszyngtonie (tab. 30, 31). Tab. 30. Rodzaje przestępstw federalnych popełnionych na terenie Rocky Mountain National Park w latach 2013 – 2016 Rodzaje przestępstw federalnych i stanowych popełnionych na terenie Rocky Mountain National Park 2013 2014 2015 2016 Chuligaństwo 0 3 17 21 Fałszerstwo 0 0 1 1 Kradzież 1 5 16 11 Napady bez użycia broni 0 1 2 2 Naruszenie zasobów przyrodniczych 0 3 4 7 Nielegalne posiadanie broni 5 3 10 17 Oszustwo 0 0 0 1 Paserstwo 1 2 0 1 Pijaństwo 10 15 21 62 Porwanie dzieci 0 0 0 1 Posiadanie narkotyków 10 36 58 130 Przekroczenie prędkości 35 0 427 0 Przestępstwa – przemoc domowa 0 0 2 2 Użycie broni 0 2 0 0 Użycie broni białej 0 0 0 2 Użycie siły fizycznej 0 1 2 0 Wandalizm 2 10 23 16 Wszystkie inne przestępstwa federalne i stanowe 31 58 328 582 Razem 95 139 911 856 Źródło: opracowanie własne Roczne raporty dotyczące egzekwowania prawa są prawdziwymi i dokładnymi danymi w zakresie stwierdzonej przestępczości na terenie danego parku w USA (Pita 2013, 2014, 2015, 2016). Jak widać, rodzaje przestępstw federalnych i stanowych popełnionych na terenie Rocky Mountain National Park w latach 2013 – 2016 są bardzo różne. Poniższa lista zestawia przyczyny interwencji Straży Parku (nawet jeśli one nie były formalnie przestępstwami):  użycie broni białej,  użycie siły fizycznej,  kradzież,  porwanie dzieci,  napad bez użycia broni,  fałszerstwo,  oszustwo,  paserstwo,  wandalizm,  nielegalne posiadanie broni,  nielegalne posiadanie narkotyków,  przestępstwa – przemoc domowa,  przestępstwa edukacyjne,  użycie broni,  pijaństwo,  huligaństwo,  ujawnienie podejrzanych osób,  wypadki z udziałem łodzi – żaglówek,  wypadki samochodowe,  zdarzenia drogowe związane z ruchem drogowym,  zdarzenia drogowe – przekroczenie prędkości,  naruszenie zasobów przyrody nieożywionej,  naruszenie zasobów przyrody ożywionej,  samobójstwa,  sprzeniewierzenie,  przestępstwa rasistowskie,  zatrzymanie w areszcie,  poszukiwania i akcje ratunkowe,  przestępstwa po użyciu alkoholu,  wszystkie inne przestępstwa lokalne /RMNP/,  inne przestępstwa federalne i stanowe,  inne incydenty na terenie RMNP. Przekroczenie prędkości w USA w zależności od stnu i jurysdykcji służb powyżej 30 km/h. traktowane jest jako przestępstwo drogowe. Jeżeli kierowca przekroczył dozowoloną prędkość o 11 km na godz. jest to wykroczenie drogowe. Każdy stan w USA ma swoje odrębne przepisy dotyczące kar grzywny za wykroczenie drogowe, które mogą sięgać nawet do 2500 tysiąca dolarów. Wandalizm zgodnie z kategorią NPS RMNP jest przestępstwem i oznacza m. in. niszczenie mienia stanowiącego właśność federalną USA. Tab. 28. Przestępstwa i wykroczenia stanowe i lokalne oraz inne zdarzenia na terenie Rocky Mountain National Park w latach 2013 – 2016 Zdarzenia zaistniałe na terenie Rocky Mountain National Park 2013 2014 2015 2016 Edukacyjne 0 0 0 186 Inne zdarzenia w RMNP 24 61 400 630 Poszukiwania i akcje ratunkowe 12 4 128 120 Samobójstwa 0 3 2 1 Ujawnione podejrzane osoby 0 0 10 19 Wypadki samochodowe 3 18 78 43 Wypadki z udziałem łodzi - żaglówek 0 0 7 1 Zatrzymania w areszcie 0 0 1 0 Zdarzenia związane z ruchem drogowym 0 162 350 2126 Razem 39 248 976 770 Źródło: opracowanie własne. Z kolei kategoria wykroczenia edukacyjnego wg. prawa stanowego i lokalnego na terenie RMNP i oznacza m. in. nie stosowanie się do regulaminu Parku. Polega na zrywaniu ogłoszeń, plakatów informacyjnych, edukacyjnych i pisanie po mieniu Parku. Zdarzenia związane z ruchem drogowym polegają m. in. na wszelkiego rodzaju kolizjach z udziałem pojazdów mechanicznych, wjazdach bez zezwolenia i parkowaniu w miejscu niedozwolonym na terenie Parku (ryc. 67, 68). Przestępstwa federalne popełniane na terenie RMNP w zależności od typu są zagrożone najwyższymi karami w USA. Do najczęstszych przestępstw na terenie RMNP zalicza się: przekroczenie prędkości na drodze po użyciu alkoholu, narkotyków i środków odurzających, posiadanie narkotyków, pijaństwo, chuligaństwo, nielegalne posiadnie broni i wandalizm. US Park Ranger ujawnia dość rzadko przestępstwa federalne na terenie RMNP polegające na: fałszerstwie, napadu bez użycia broni, oszustwie, paserstwie, porwaniu dzieci i użyciu broni białej – noża lub maczety. Wszystkie powyższe przestępstwa US Park Ranger prowadzi samodzielnie, ponieważ posiada uprawnienia federalne. NPS posiada wyspecjalizowanych agentów specjalnych i dochodzeniowców, którzy posiadają doświadczenie o najwyższej jakości sprzęt kryminalistyczny i inny w prowadzonych czynnościach. W zależności od potrzeb mogą współpracować z innymi służbami specjalnymi USA. US Park Ranger oprócz spraw federalnych prowadzi stanowe i lokalne, w tym wszelkiego rodzaju przestępstwa mniejszej wagi i wykroczenia, uajwnione w Parku. NPS prowadzi czynności dotyczące popełnienia samobójstwa na terenie Parku, ale tylko w przypadku, kiedy nie stwierdzi się udział osób trzecich. W większości są to przestępstwa o mniejszym zagrożeniu oraz wykroczenia, które zazwyczaj kończą się karą grzywny np. za wykroczenia edukacyjne czyli za zrywanie ogłoszeń, plakatów informacyjnych i edukacyjnych, kolizje drogowe i wjazdy do Parku bez zezwolenia. US Park Ranger nakłada mandaty na osoby, które niewłaściwie zaparkowały swoje pojazdy mechaniczne w postaci samochodów osobowych, terenowych, camperów, quadów, motocykli, żagłówek i łodzi motorowych. Ryc. 67. Przestępstwa federalne ujawnione przez US Park Ranger w RMNP w latach 2013 - 2016 Źródło: Mark Pita US Park Ranger RMNP. Ryc. 68. Przestępstwa - wykroczenia stanowe i lokalne ujawnione przez US Park Ranger w Rocky Mountain National Park w latach 2013 – 2016 Źródło: Mark Pita US Park Ranger RMNP. Ryc. 69. Czasowe zróżnicowanie przestępstw ujawnionych w RMNP w latach 2013 - 2016 Źródło: Mark Pita US Park Ranger RMNP. Ryc. 70. Przestrzenne zróżnicowanie przestępstw ujawnionych w RMNP w latach 2013 - 2016 Źródło: Mark Pita US Park Ranger RMNP. Wysokościowe zróżnicowanie przestępstw i wykroczeń, które ujawniono na terenie RMNP przestawiono na ryc. 70. Najwięcej przestępstw (31%) ujawniono w przedziele 3000-3500 m n.p.m., i 2500-3000 m n.p.m. (29%). Na tych wysokościach infrastruktura turystyczna jest bardzo dobrze rozwinięta i dostępna do turystyki, pieszej, konnej, motocyklowej i samochodowej. Kolejnym czynnikiem jest koncentracja w tych przedziałach ruchu turystycznego, co w oczywisty sposób generuje róznego rodzaju problemy prawne. Z danych US Park Ranger RMNP wynika, że najwięcej przestepstw na terenie RMNP stanowią zdarzenia drogowe, w tym wypadki i przekroczenie dozwolonej prędkości. Znaczny odsetem stanowi posiadanie narkotyków, wandalizm i posiadanie broni. W latach 2015–2016 stwierdzono tendencję wzrostową odnośnie nielegalnego posiadania broni palnej i wzrost liczby akcji poszukiwawczych na terenie RMNP. W podanym wyżej okresie nie stwierdzono natomiast wzrostu liczby takich przestepstw jak: paserstwo, przestępstwa na tle rasistowskim, sprzeniewierzenie, użycie siły fizycznej, fałszerstwo, oszustwo, porwanie dzieci i naruszenie zasobów przyrody ożywionej (Pita 2013, 2014). Najważniejszym priorytetem US Park Ranger w RMNP jest zwalczanie nielegalnego posiadania broni, narkotyków i kradzieże (Pita 2015, 2016) (ryc. 69, 70). 10.8. Porównanie działania Straży Parku TPN, a US Park Ranger RMNP Polskim i amerykańskim strażnikom przyświeca ta sama idea - ochrona przyrody. Zadania straży i praca strażników US Park Ranger i Straży Parku są częściowo zbliżone do siebie, z uwagi na podobne środowisko przyrodnicze obydwóch parków. Natomiast obie straże różni od siebie wyposażenie strażników, a także inne umiejscowienie w systemie prawnym. Straż RMNP wykonuje bowiem szereg zadań, które z warunkach polskich są w kompetencjach innych służb - np. napady, fałszerstwa, posiadanie narkotyków i in. W gruncie rzeczy na terenie RMNP strażnicy pełnią rolę policji. Wynika to z faktu, że US Park Ranger RMNP jest służbą federalną i posiada wszelkiego rodzaju uprawnienia nadane im z mocy prawa federalnego, stanowego i lokalnego. Funkcjonariusze Straży Parku polskich parków narodowych posiadają następujące uprawnienia:  legitymowania osób podejrzanych o przestępstwo lub wykroczenie,  kontroli dowodów wniesienia opłat za wstęp do Parku,  zatrzymywanie i przekazywanie Policji i innym organom osób w przypadku uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa lub wykroczenia,  zatrzymywanie i dokonywanie kontroli środków transportu,  przeglądania zawartości bagażu w razie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa lub wykroczenia,  zabezpieczenie dowodów rzeczowych i przedmiotów pochodzących z przestępstwa lub wykroczenia,  kontrola i zatrzymanie za pokwitowaniem, dokumentów lub składników przyrody,  kontrola podmiotów gospodarczych,  nakładanie grzywien – mandatów karnych, Uprawnienia US Park Ranger są zdecydowanie większe i obejmują nastepujące czynności:  prowadzenie śledzctw i dochodzeń karnych,  wykonywanie czynności operacyjno – rozpoznawczych,  przeszukania osób, pomieszczeń, terenu i innych podmiotów,  zatrzymanie i legitymowanie osób podejrzanych,  aresztowanie osób podejrzanych,  sporządzanie aktów oskarżenia i wnoszenie ich do Prokuratury,  sporządzanie raportów śledczych i kryminalnych,  prowadzenie postępowań w sprawach o wykroczenie. NPS to profesjonalna formacja uzbrojona o uprawnieniach federalnych, która w pełnym zakresie może zwalczać przestępstwa w Parku. Z posiadanymi uprawnieniami, wyposażeniem i wyszkoleniem NPS jest przygotowana do współpracy z F.B.I, D.E.A, Policją, US Marshal, Teksas Ranger i innymi służbami specjalnymi USA. Niektóre różnice wynikają też z odmiennego zagospodarowaniu obu parków – przykładowo strażnicy amerykańscy duża uwagi poświęcają różnych zdarzeniom drogowym; na terenie TPN sieć dróg publicznych jest niewielka, do wypadków wzywana jest policja, a polscy strażnicy pełnią raczej funkcje porządkowe (np. kierowanie ruchem w pobliżu zatłoczonych parkingów) lub też „wyłapują osoby, które na teren TPN wjechały pojazdem bez stosownego zezwolenia. Natomiast w dziedzinie ochrony przyrody funkcje obu Straży są praktycznie identyczne i - mimo znacznej przewagi technologicznej amerykańskich strażników nad polskimi – istnieje dość dużo podobieństw w działaniu. Przykładem mogą być procedury przy interwencjach podejmowane wobec sprawców, którzy naruszają obowiązujace przepisy prawa w parkach. Posługujemy sie takimi samymi technikami, tzn. jeden strażnik wykonuje czynności służbowe, a drugi strażnik obserwuje sytuację i ubezpiecza go. W RMNP i TPN podobnie wykonuje się czynności służbowe w postaci patroli pieszych, zmotoryzowanych i narciarskich. Zbliżone są też procedury dotyczące zamykania szlaków turystycznych w przypadku lawin śnieżnych/kamiennych oraz wichur i ewentualnego pożaru. W podobny sposób obydwa parki prowadzą szkolenia teoretyczne i praktyczne w zakresie udzielania pierwszej pomocy. W RMNP strażnicy używają tego samego typu broni Palmera do usypiania niedźwiedzi, takie same są też klatki metalowe w kształcie beczki, służące do odłowu wilków, lisów i zdziczałych psów. Nieco inaczej wyglądają natomiast procedury zatrudniania się w obu strażach. Kandydaci do służby w charakterze US Park Ranger muszą spełnić następujące warunki:  posiadać obywatelstwo USA lub tzw. zieloną kartę,  mieć ukończone 21 lat (w zależności od stanu),  nienaganną opinię sądową (lub kuratora sądowego),  posiadać pełną zdolność do czynności prawnych,  nienaganną opinię policyjną,  uzyskać pozytywy wynik badań poligraficznych - test na prawdomówność. Przy naborze preferowane jest wykształcenie policyjne, dobrze widziane jest też wyszkolenie wojskowe. US Park Ranger muszą też posiadać tytuł licencjata lub wyższy. Uregulowane są też wymagania w zakresie badań lekarskich i psychologicznych. W polskich parkach narodowych kandydaci do pracy w charakterze funkcjonariusza Straży Parku muszą spełniać nastepujace wymogi:  posiadać obywatelstwo polskie,  mieć ukończone 21 lat,  posiadać pełną zdolność do czynności prawnych,  nie być pozbawionym praw publicznych,  posiadać nienaganną opinię właściwego miejscowo komendanta Policji,  posiadać odpowiedni stan zdrowia potwierdzony orzeczeniem lekarskim i orzeczeniem psychologicznym,  nie być karanym za przestępstwa,  posiadać minimum wykształcenie średnie. Jak widać podstawowa różnica dotyczy wykształcenia kandydatów; amerykańscy strażnicy muszą posiadać przynajmniej wykształcenie wyższe licencjackie, polscy – wyykształcenie średnie. Funkcjonariusze Straży Parku w Polsce przechodzą szkolenie w Studium Szkolenia Specjalistycznego NSZZ Policjantów w Komendzie Wojewódzkiej Policji w Gdańsku. Zakres szkolenia obejmuje między innymi:  prawo karne, materialne i procesowe,  kodeks postępowania karnego,  kodeks wykroczeń,  ustawa o broni i amunicji,  kryminalistyka,  wycenę szkód w Parkach narodowych,  pierwsza pomoc przedlekarska,  użycie środków przymusu bezpośredniego,  elementy samoobrony-walka wręcz. Prócz tego, od marca 2018 r., wszyscy funkcjonariusze (nie tylko nowo zatrudniani) muszą odbyć pięciotygodniowe szkolenie obejmujące zakres prawa karnego, materialnego, procesowego, kryminalistyki, postępowania w sprawach o wykroczenia, postępowania mandatowego, kontroli w ruchu drogowym, wyszkolenia strzeleckiego, samoobrony i stosowania środków przymusu bezpośredniego. Szkolenie US Park Ranger składa się z zajęć teoretycznych, praktycznych i ćwiczeń. Strażnicy uczestniczą w szkoleniach w Federalnym Centrum Szkolenia w Glynco na terenie USA. Centrum Szkolenia zapewnia strażnikom US Park Ranger pełen zakres przeszkolenia z przepisów prawa federalnego, stanowego i lokalnego. Szkolenie obejmuje techniki aresztowania, stosowania przepisów prawa, posługiwanie się bronią palną i zajęcia fizyczne. Programy szkoleniowe różnią się w zależności od zajmowanego stanowiska w Parku (co jest znacząco róznicą w stosunku do szkoleń w Polsce). W US Park Ranger ponadto więcej godzin poświęca się na praktyczne szkolenia w zakresie poszukiwania osób zaginionych, szkolenia lawinowego, technik linowych i szkoleń strzeleckich. Techniki i sposoby zwalczania przestępstw federalnych, stanowych i lokalnych przez US Park Ranger na terenie RMNP tylko częściowo są podobne do pracy Straży Parku. Agenci specjalni, dochodzeniowcy i rangersi NPS posiadają uprawnienia federalne co daje im możliwość prowadzenia czynności pod każdą postacią – od technik operacyjnych, prowokacji, zakupu kontrolowanego, po stosowanie podsłuchu i wykorzystanie informatorów. W RMNP do zwalczania przestępstw wykorzystuje się samochodowe i osobiste bazy danych osób podejrzanych, których dane weryfikuje się w kilkanaście sekund. US Park Ranger posiadają osobiste skanery do odczytu linii papilarnych – odcisków palców, grupy krwi i inne dane w zależności od potrzeb. NPS posiada profesjonalnych agentów specjalnych ds. zwalczania przestępczości na terenie Parku, którzy mogą pracować po cywilnemu z wykorzystaniem olbrzymiego funduszu operacyjnego. US Park Ranger dysponuje federalną bazę danych dotyczących aktów terrorystycznych, narkotykowych, osób skazanych, aresztowanych, zatrzymanych, poszukiwanych, nielegalnie przekraczających granice, którzy naruszyli przepisy w ruchu drogowym, powietrznym i morskim. NPS do zwalczania przestępczości federalnej, stanowej i lokalnej wykorzystuje najonowcześniejsze systemy elektroniczne, satelitarne GPS, uzbrojenie, śmigłowce i pojazdy mechaniczne. US Park Ranger posiadają niezależne laboratoria kryminalistyczne do badania śladów zabezpieczonych na miejscu przestępstwa US Park Ranger do zwalczania przestępczości w trudno dostępnych terenach górskich nadal w sposób tradycyjny jak sto lat temu wykorzystują konie oraz lamy do transportu sprzętu. W pewnych dziedzinach śledczych, kryminalnych, dochodzeniowych, operacyjnych i laboratoryjnych Straż Parku jest jeszcze bardzo daleko od możliwości US Park Ranger. Pozycja „rangerów amerykańskich jest w znacznym stopniu lepsza względem strażników Tatrzańskiego PN. Strażnicy amerykańscy finansowo zarabiają kilkakrotnie więcej, aniżeli strażnicy Polskich Parków Narodowych. Status społeczny US Park Ranger jest bardziej prestiżowy jak strażników Tatrzańskiego PN. US Park Ranger posiadają uprawnienia federalne, a tym samym w dużym stopniu trudniejszą pracę w zakresie wykonywania czynności śledczych i kryminalnych. Straż TPN nie posiada ustawowych uprawnień do prowadzenia czynności dochodzeniowo – śledczych jak strażnicy amerykańscy. Autor pracy podczas dwóch pobytów na szkoleniach w US Park Ranger RMNP osobiście przekonał się jak wysoki status społeczny posiadają amerykańscy koledzy po fachu. Strażnicy amerykańscy cieszą się ogromnym zaufaniem mieszkańców USA. Podczas wspólnych służb w RMNP autor niniejszej pracy był naocznym świadkiem, w jaki sposób turyści na terenie Parku i inne osoby w granicach RMNP okazują respekt w stosunku do US Park Ranger. Autor pracy podczas pobytu w USA kilka razy rozmawiał z mieszkańcami 8,5 tysięcznego miasteczka Estes Park, który graniczy z RMNP na temat US Park Ranger. Podczas rozmowy mieszkańcy Estes Park wypowiadali się o strażnikach amerykańskich z respektem i szacunkiem, wynikającym z faktu, że chronią oni przyrodę. Podczas pobytów w stolicy Colorado, autor pracy prowadził rozmowy ze studentami z Wydziału Biologii University of Colorado w Denver. Wielu studentów z Wydziału Biologii w okresie studiów byli wolontariuszami i stażystami w RMNP. Na co dzień współpracowali z US Park Ranger, każdy ze studentów miał bardzo dobrą opinię o pracy strażników amerykańskich. Studenci podczas spotkań i rozmów na terenie University of Colorado w Denver stwierdzili, że US Park Ranger to profesjonaliści w swojej dziedzinie. Wielu studentów ma nadzieję, że po ukończeniu studiów magisterskich w Denver i odbyciu wolontariatu oraz stażu zostaną zatrudnieni w charakterze US Park Ranger w RMNP. Wyrazy szacunku i pochlebną opinię o US Park Ranger wyraził Wes Kufeld Szef Policji w Estes Park. Wes Kufeld stwierdził, że współpraca pomiędzy Policją w Estes Park, a US Park Ranger na rzecz zwalczanie przestępstw i wykroczeń jest na najwyższym poziomie. Zatem praca w US Park Ranger RMNP według relacji pracowników Parku, Szefa Policji, mieszkańców Estes Park i studentów z Wydziału Biologii w Denver daje stabilizację ekonomiczną, szacunek społeczeństwa i wysoki status społeczny. Rangersi z RMNP posiadają wszelkiego rodzaju atrybuty władzy na terenie Parku z uwagi na olbrzymie uprawnienia, wyszkolenie, wyposażenie i wykształcenie. Służba w szeregach NPS w charakterze US Park Ranger daje olbrzymi szacunek, prestiż i wysoką pozycje społeczną (Park Ranger, TS-75 November 1985. Position classifications standard for Park Ranger series, US). 10.9. Międzynarodowa Federacja Stażników Ochrony Przyrody (International Ranger Federation) US Park Ranger z RMNP są zrzeszeni w Międzynarodowej Federacji Strażników Ochrony Przyrody - Park Ranger (International Ranger Federatioin). IRF powstało w 1992 r., z inicjatywy rangersów z Angli i Walii w porozumieniu z rangersami USA. International Ranger Federation jest młodą organizacją, ale ma ogromny wpływ na międzynarodową działalność strażników parków na całym świecie. Międzynarodowa Federacja Strażników Ochrony Przyrody - Park Ranger organizuje kongresy, szkolenia, kursy, konferencje, narady, wymiany kadrowe w dziedzinie ochrony przyrody (International Ranger Federation 2018., 2008-2019 „Roll of honour map; International Ranger Federation 2019b, 2019 Roll of honour). IRF dzieli swoje sukcesy i porażki w ochronie światowego dziedzictwa, wdraża najnowsze technologie w parkach na całym świecie. Udziela niezbędnej pomocy dla krajów, których obszar parków jest słabo chroniony i wspiera strażników ponadprzeciętnym doświadczeniem. Na szczeblu międzynarodowym IRF co trzy lata organizuje kongresy dotyczące sposobów, metod i technik zwalczania przestępczości w Parkach. Prowadzi prace w zakresie zarządzania ekosystemami oraz zapewnienie bezpieczeństwa publicznego na terenie Parków na całym świecie (International Ranger Federation 2019a., „Who is a Ranger; http://www.int-ranger.net). Pierwszy Kongres IRF odbył się w Zakopanem w 1995 r., mimo że w Polsce w tamtym okresie nie istniała żadna organizacja o zbliżonym charakterze do ruchu rangersów. Deklarowane cele IRF to działania na rzecz wdrażania Światowej Strategii Ochrony Przyrody, podnoszenie profesjonalnych standardów, dzielenie się wiedzą, doświadczeniem i umiejętnościami zawodowymi między bratnimi organizacjami. Utrzymywanie stałych kontaktów i wymiana informacji, organizowanie co trzy lata kongresów organizacji, reprezentowanie interesów ochrony przyrody, środowiska i zwalczanie przestępczości w Parkach. W zakopiańskim kongresie udział wzięło 135 rangersów z 35 organizacji z całego świata. Uchwalona deklaracja IRF w Zakopanem stanowi ideową podstawę ruchu rangersów na całym świecie. Zakopiańska deklaracja stwierdza, że rangersi ogrywają szczególną rolę w ochronie dziedzictwa naturalnego i kulturowego ludzkości. Rangersi mają obowiązek podnosić swoje kwalifikację zawodowe, a także oddziaływać na społeczną świadomość ochrony przyrody. Deklaracja ta w szczególności zwraca uwagę na trudne warunki, w których żyje i pracuje duża część rangersów na całym świecie. Szczególnie rangersi z Azji, Afryki, i Amerki Południowej często ryzykują życiem w interesie zwalczania przestępczości i ochrony przyrody. W 2005 r., zarejestrowana została Polska Organizacja Rangersów, zrzeszająca pracowników Służb Parków Narodowych i Parków Krajobrazowych. Polska Organizacja Służb Ochrony Przyrody ma swą siedzibę w Białowieży i prowadzi współpracę z IRF, ale nie angażuje się specjalnie w działalność IRF, głównie z uwagi na brak zainteresowanie ze strony Ministerstwa Środowiska i wiążące się tym ograniczenia finansowe. Strażnicy Polskich Parków Narodowych w większości nie posiadają wiedzy o tym, że powstała Polska Organizacja Rangersów, która może brać udział w kongresach International Ranger Federatioin. Udział w międzynarodowych kongresach IRF, które są organizowane co trzy lata na innym kontynencie, wiążą się z dużymi kosztami finansowymi, ponoszonymi przez polskie parki narodowe. Jak wynika z wiedzy autora pracy, w międzynarodowych kongresach IRF do tej pory udział wzięli strażnicy z Tatrzańskiego PN, Bieszczadzkiego PN i Białowieskiego PN. W 2014 r., Straż Park TPN pierwszy raz została zaproszona przez IRF z Chorwacji na międzynarodowy kongres Park Ranger, gdzie udział brali strażnicy z całego świata. Ministerstwo Środowiska niestety nie wykazuje większego zainteresowania, aby strażnicy Polskich Parków Narodowych mogli co trzy lata uczestniczyć w kongresach IRF. Udział w międzynarodowych kongresach oraz szkoleniach IRF umożliwiłoby zdobycie dodatkowego doświadczenia w zakresie zwalczania przestępczości i ochrony przyrody. Dyrektor Tatrzańskiego PN we własnym zakresie stwarza możliwość wymiany międzynarodowych doświadczeń Straży Parku z IRF na całym świecie. Od roku 2008 przedstawiciele Straży Parku brali udział w międzynarodwych kongresach, konferencjach i szkoleniach w Europie, USA. Australii i Nowej Zelandii (Jaroszewicz 2003). International Park Federation to organizacja szybko rozwijająca się, która obecnie zrzesza ponad sto stowarzyszeń członkowskich z pięćdziesięciu pięciu krajów, a reprezentuje ją ponad ćwierć miliona rangersów z całego świata, rozmieszczonych na sześciu kontynentach (Roberts, Singh, Clark, Barlow, Kock, Steiner, Mander, Khadka and Guerrero 2016; Belecky, Singh and Moreto 2019). Należy mieć nadzieję, że z czasem władze państwowe docenią potrzebę międzynarodowej współpracy w tym zakresie. 11. Podsumowanie i wnioski We współczesnej polskiej geografii społecznej, badania w zakresie geografii przestępczości nie są podejmowane zbyt często, a ich zaawansowanie nie jest współmierne do wagi problemu. Podjęte w niniejszej pracy zagadnienia przestrzennej i czasowej przestępczości na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego i Rocky Mountain National Park jest próbą kompleksowego ujęcia przedstawionego problemu na terenie polskiego i amerykańskiego parku narodowego. Zjawisko przestrzennej i czasowej zmienności przestępczości w Tatrzańskim Parku Narodowym oraz w innych parkach w kraju i na świecie od wielu lat wzbudza duże zainteresowanie w społeczeństwie. W prowadzonych badaniach opinii publicznej przestępczość (oprócz wzrostu cen, sytuacji gospodarczej i służby zdrowia) jest bardzo często wymieniana jako jeden z bardzo ważnych problemów. W aspekcie zachodzących zmian prawno – politycznych, jakie zaszły w Polsce szczególnie po wstąpieniu do NATO, Unii Europejskiej i podpisaniu umowy z Schengen, zjawisko przestępczości nabiera szczególnego znaczenia. Z kryminologicznego punktu widzenia zmiany społeczno – ekonomiczne dają większe możliwości kryminalne. Brak ograniczeń w przemieszczaniu się po terenie krajów Unii Europejskiej i rozszerzeniu strefy Schengen umożliwia swobodny przepływ ludności z różnych krajów europejskich oraz względnie łatwy przepływ obywateli innych państw. Obszary parków narodowych są wyjątkowymi miejscami o unikatowych walorach przyrodniczych i to właśnie sprawia, że tereny ochrony ścisłej, częściowej i krajobrazowej są interesującym miejscem do prowadzenia badań zjawiska przestępczości. Straż Parku pełni bardzo istotną rolę w funkcjonowaniu Tatrzańskiego Parku Narodowego. Od chwili powstania Straży Parku TPN, strażnicy dali wiele dowodów na to, że są niezbędni do pilnowania i ochrony zasobów przyrodniczych i dóbr materialnych po północnej stronie Tatr, zwłaszcza gdy pod uwagę weźmiemy fakt, że miejscem ich pracy jest trudny wysokogórski teren, na który co roku wchodzi cztery miliony turystów. Przy tak olbrzymiej frekwencji turystycznej na terenie Parku istnieje rozbudowane zaplecze turystyczne, które również generuje dodatkowe problemy dla działalności Straży Parku. Bliskość sąsiedztwa Parku z osadami ludzkim i samym miastem Zakopanem bez istnienia otuliny Parku, czyli tzw. strefy buforowej, jest ciągłą przyczyną konfliktów społecznych. Kolejny problem wiąże się z bogatą tradycją regionu, w której między innymi gloryfikowana jest rola kłusownika niemal na równi z postacią legendarnego Janosika, zbójnika który rabował bogatych i rozdawał biednym. Ostatnią trudnością jest fakt, że obszar Tatrzańskiego Parku Narodowego znajduje się w strefie przygranicznej, co wymaga dodatkowej czujności w czasie prowadzonych czynności patrolowych. Od momentu powstania Tatrzańskiego Parku Narodowego do chwili obecnej, mimo wielu ograniczeń i zakazów, wynikających z Ustawy o ochronie przyrody, kodeksu wykroczeń, rozporządzenia Ministra Środowiska i zarządzeń Dyrektora Parku, dostępność przestrzenna Parku dla odwiedzających jest olbrzymia. Tatrzański Park Narodowy posiada bardzo dobre i czytelne oznaczenia o wszelkiego rodzaju zakazach, pomimo to turyści a także mieszkańcy Podtatrza dopuszczają się (w sposób świadomy lub nieświadomy) łamania przepisów prawa. Park posiada ponad 275 km wyznaczonych szlaków turystycznych, które są oznakowane piktogramami w przejrzysty sposób. Mieszkańcy Podhala, Spisza i Orawy oraz turyści krajowi i zagraniczni, szukający dodatkowych wrażeń, bardzo często wchodzą w niedozwoloną przestrzeń strefy ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazowej, co już samo jest wykroczeniem; popełniają też inne wykroczenia, a także przestępstwa. Liczba strażników Straży Parku oraz pracowników terenowych Służby Parku Narodowego jest ograniczona, co turyści bardzo często wykorzystują i wchodzą w niedozwoloną przestrzeń Parku. Strażnicy i pracownicy terenowi Parku są świadomi, że o wiele więcej jest popełnianych przestępstw i wykroczeń, niż udaje się je wykryć. Z uwagi na braki kadrowe i obszerny teren Parku bardzo trudne jest monitorowanie wszystkich negatywnych zdarzeń. Turysta popełniając przestępstwo lub wykroczenie na ogół stara się, aby nikt go nie zauważył. W przypadku nieobecności w danym terenie strażnika lub pracownika terenowego, możliwości przemieszczania się turystów są ograniczone tylko poprzez trudności terenowe (stromizny, gęsta roślinność). Niewielką rolę odgrywa też kontrola społeczna; inni turyści, nawet poruszający się po wyznaczonych trasach, rzadko reagują na dokonujące się na ich oczach łamanie przepisów (chyba że ma charakter bardzo drastyczny). Można powiedzieć, że istnieje ogólne przyzwolenie społeczne na poruszanie się poza wyznaczonymi szlakami. W zwalczaniu negatywnych zjawisk w Parku, strażnikom Straży Parku i pracownikom terenowym Służby Parku Narodowego w znacznym stopniu pomaga monitoring na terenie Parku, ale jest on montowany jedynie w wybranych, newralgicznych i szczególnie zagrożonych miejscach. Turyści przebywający w Parku podczas nieobecności Straży Parku potrafią wykorzystać każdy moment, aby dopuścić się złamania obowiązujących przepisów prawa. W wielu przypadkach, tylko obecność umundurowanego strażnika Straży Parku lub pracownika terenowego Służby Parku Narodowego a także widoczny monitoring sprawiają, że turysta nie decyduje się złamać zakazu poruszania się poza wyznaczonymi szlakami. Natomiast piktogramy i tablice informacyjne nie zawsze działają odstraszająco na turystów, którzy udają się w niedozwoloną przestrzeń Parku, gdzie przykładowo narażają się na spotkanie z niedźwiedziem, wilkiem lub rozjuszonym jeleniem podczas rykowiska. Co więcej, niektóre tablice zabraniające zbaczania ze szlaku traktowane są jako rodzaj wskazówki, że własnei w tym miejscu „warto ze szlaku z jakiegoś powodu zboczyć (na przykład zaczyna się tu stary szlak obecnie zamknięty). Celem pracy było zbadanie struktury przestrzennej i czasowej zjawisk przestępczości na obszarach Tatrzańskiego Parku Narodowego w Zakopanem i Rocky Mountain National Park w Estes Park, stan Colorado w USA. Realizacja celu pozwoliła na udzielenie odpowiedzi na sformułowane w postaci pytań problemy badawcze. 1. Jakie było przestrzenne zróżnicowanie i struktura popełnianych przestępstw i wykroczeń na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego w latach 2008–2018? Najczęściej popełniane wykroczenia przez turystów na terenie Parku to przede wszystkim pobyt poza wyznaczonym szlakiem turystycznym, w latach 2008–2018 stwierdzono 965 wykroczeń tego rodzaju. Wykroczenia te w większości koncentrowały się w Obwodach Ochronnych Morskie Oko, Kużnice i Hala Gąsienicowa w strefach ochrony ścisłej. Kolejnym wykroczeniem, które popełniają turyści w Parku to pozatrasowa jazda na nartach i snowboardzie; w okresie prowadzonych badań ujawniono 563 wykroczenia. Wykroczenia te Straż Parku z pracownikami terenowymi ujawniła w Obwodach Gąsienicowa: Hali Gąsienicowej, Kużnice: Kasprowego Wierchu, Hali Goryczkowej, Hali Kondratowej, Morskiego Oka: Rysów, Marchwicznego Żlebu i Żlebu Żandarmerii. Bezprawny wjazd na teren Parku to dość często popełniane wykroczenie przez osoby miejscowe i turystów. W latach 2008–2018 na terenie Parku stwierdzono 517 bezprawnych wjazdów na teren Tatrzańskiego PN, różnego rodzaju pojazdami mechanicznymi, takimi jak: samochody osobowe, terenowe, quady, skutery śnieżne, traktory, ciągniki HDS, konie, rowery i elektryczne hulajnogi. Ujawniono stosunkowo niewiele wykroczeń w postaci niszczenia gleby, sadzonek i drzewek (18 przypadków); zachodziły one głównie w strefach ochrony czynnej i krajobrazowej. Tego typu wykroczenia notowano głównie w pobliżu ciągów komunikacyjnych tj. drogi wojewódzkiej, dróg powiatowych, gminnych i dróg wewnętrznych Parku. Najważniejsze cechy, które sprzyjają większej intensywności popełnianych przestępstw i wykroczeń na terenie Tatrzańskiego PN to łatwość w dojściu lub dojechaniu kolejką PKL lub fasiągiem konnym i bryczką do wielu atrakcyjnych miejsc w Parku. Kolejną cechą, która jest bardzo dużym obciążeniem dla fauny i flory w Parku to nadmierna liczba turystów odwiedzających Tatry. Charakterystyka i rodzaj turystów, którzy przez cały rok odwiedzają Park jest bardzo zróżnicowana pod względem odpowiedzialności, zachowania i postępowania względem przyrody tatrzańskiej. W okresie prowadzonych badań odkryto, że w ostatnich 4 latach nasilił się przyjazd turystów krajowych w Tatry z całej Polski; wiąże się zapewne z programem rządowym „Rodzina 500 Plus. Tego rodzaju turyści zwykle wcześniej nigdy nie byli w Parku i posiadają małą świadomość ekologiczną. W latach 2017–2019 przybyło też turystów z Arabii Saudyjskiej, Kuwejtu, Zjednoczonych Emiratów Arabskich i innych krajów z tego regionu, którzy są nad wyraz uprzejmi, ale pobyt w Parku traktują jak rodzinny piknik. Czynniki i uwarunkowania takich zachowań mają negatywy wpływ na przyrodę tatrzańską, a turyści krajowi i zagraniczni naruszający obowiązujące przepisy w Parku narażają się na odpowiedzialność karną. Negatywne zachowanie turystów krajowych i zagranicznych ma bardzo negatywny wpływ na czystość Parku i dobrostan dzikiej zwierzyny. Wybika z tego, że Park musi bardziej zaangażować się w działalność edukacyjną, skierowaną do osób o niskiej świadomości ekologicznej, poprzez wykorzystanie mediów, prasy, stron internetowych Facebooka i wycieczek edukacyjnych w Tatry z pracownikami Parku. Do turystów zagranicznych, a w szczególności z krajów arabskich, niezbędne jest „dotarcie poprzez odpowiednie informacje w języku angielskim ( może i arabskim). Celowe byłoby też wzbogacenie tablic informacyjnych o język rosyjski (z myślą o turystach z Ukrainy, Białorusi i Rosji). Należy zatem rozważyć na szczeblu Dyrekcji Parku czy nie zachodzi konieczność umieszczenia dodatkowych informacji na piktogramach, tablicach informacyjnych, Facebooku i stronie internetowej TPN np. w języku angielskim i rosyjskim o zasadach panujących na terenie Parku. W trakcie prowadzonych badań stwierdzono, że różnego rodzaju wykroczeń w Parku jest najwięcej tam, gdzie jest największe skupisko turystów. Generalnie koncentrują się one zatem w Dolinie Rybiego Potoku, rejonie Hali Gąsienicowej (w tym Kasprowego Wierchu), rejonie Dolinie Bystrej (w tym Giewontu i Nosala), Dolinie Kościeliskiej i w dolinkach reglowych położonych blisko Zakopanego. Natomiast bliskość zabudowań mieszkalnych i gospodarczych jest bardzo istotna zwłaszcza dla niektórych typów popełnianych wykroczeń i przestępstw; są to m.in. zbiór runa leśnego, wjazd quadem lub koniem, wejście z psem do Parku oraz kradzież drewna. Tego typu zdarzenia są charakterystyczne dla pasa w półnonej częsci Parku. Bardzo ważnym czynnikiem ograniczającym popełnianie wykroczeń i przestępstw w Parku jest monitoring Straży Parku i służb terenowych. Istotnym jest ścisła współpraca Straży Parku z innymi służbami porządkowymi m. in. Policją, Strażą Graniczną, Strażą Leśną i Strażą Miejska, które w zależności od potrzeb i posiadanych sił i środków są wspólnie pełnione na terenie TPN. Oprócz Straży Parku na Podhalu tylko funkcjonariusze z Placówki Straży Granicznej w Zakopanem posiadają zbliżony sprzęt specjalistyczny w postaci: kamer termowizyjnych, kamer na podczerwień, kamer noktowizyjnych, skuterów śnieżnych, quadów i samochody terenowe typu Land Rover, które są wykorzystywane do zwalczania przestępstw i wykroczeń w Parku. Natomiast czynnikiem sprzyjającym dokonywaniu wykroczeń i przestępstw jest zbyt mała liczba strażników Straży Parku a także pracowników terenowych. Zaangażowanie tych ostatnich nie jest zbyt wielkie (mimo bogatego doświadczenia) z uwagi na ich zaawansowanie wiekowe. 2. Jakie było czasowe zróżnicowanie i struktura popełnianych przestępstw i wykroczeń na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego w latach 2008–2018? W latach 2008–2018 stwierdzono dość duże różnice czasowe w ujawnionych przestępstwach i wykroczeniach, które miały miejsce na terenie Parku. W 2008 r., ujawniono tylko 84 wykroczenia na terenie Tatrzańskiego PN i była to w znacznym stopniu tendencja malejąca. Kolejnymi latami spadkowymi pod względem malejących przestępstw i wykroczeń był rok 2010 i 2016. Pozostałe lata zdecydowanie były rosnące pod względem ujawnionych zdarzeń w Parku. Największą liczbę 376 wykroczeń Straż Parku razem z pracownikami terenowymi odnotowała w 2015 r. Na tą zmienność mogą mieć wpływ różne czynniki, w tym choćby różna aktywność Straży Parku, zakup nowoczesnego sprzętu i ulepszenia działań wykrywczych przez Straż Parku. Tym niemniej dostrzegalny jest stały wzrost liczby popełnianych wykroczeń. Dzieje się tak pomimo zwiększających się nakładów na edukację. Przez cały czas przodują wykroczenia z dziedziny pobytu poza wyznaczonym szlakiem turystycznym, jazda na nartach i snowboardzie poza nartostradą i bezprawne wjazdy na teren Parku. Natomiast zmienność czasowa popełnianych wykroczeń i przestępstw w ciągu roku zasadniczo się nie zmienia. Pobyt turystów poza wyznaczonym szlakiem turystycznym praktycznie ma miejsce w ciągu całego roku, ale najwięcej ujawnionych przypadków przypada na miesiące od początku maja do końca września. W pozostałym okresie ruch pozaszlakowy w Parku jest mniejszy. Jazda na nartach i snowboardzie poza nartostradą przypada w okresie zimowym od połowy grudnia do końca kwietnia, ale jest to uzależnione od pokrywy śnieżnej w Tarach. Od początku maja do połowy grudnia Straż Parku rzadko odnotowuje naruszenia obowiązujących przepisów przez narciarzy i snowboardzistów, co wynika oczywiście z niedoboru pokrywy śnieżnej i braku rozwiniętej tradycji jazdy latem na płatach śnieżnych. Kradzieże drewna z parku nasilają się w okresie jesiennym i wiosennym; jest to okres wzmożonego zapotrzebowania na opał a równocześnie mniejszych trudności śnieżno-pogodowych. Najczęściej do aktów kłusowniczych w Parku dochodzi w okresie jesiennym podczas tzw. rykowiska byków i jeleni, które w tym okresie są łatwym celem dla lokalnych kłusowników. Świstaki najbardziej są narażone na akt kłusowniczy w kwietniu i na początku maja, kiedy budzą się z zimowego snu, są wtedy powolne, otępiałe i wygłodzone. Kozice ze strony kłusowników są narażone praktycznie przez cały rok, ale bardziej łatwym celem są wczesną wiosną, w okresie rozrodu. Rozkład tygodniowy wykroczeń i przestępstw na terenie Parku jest uzależniony od nasilenia ruchu turystycznego, a szczególnie w newralgicznych miejscach jakimi są: Obwody Ochronne Morskie Oko, Kużnice, Hala Gąsienicowa. Najmniej przestępstw i wykroczeń od 2008 r., do chwili obecnej zostało ujawnione w Obwodzie Ochronnym Dolina Chochołowska. Dolina Chochołowska częściowo jest prywatną własnością Wspólnoty Uprawnionych 8 Wsi w Witowie. W Obwodzie Ochronnym Dolina Chochołowska zatrudnionych jest tylko 3 pracowników terenowych Parku. Patrole Straży Parku w Dolinie Chochołowskiej rzadziej są wystawiane niż w Morskim Oku, Kużnicach, Hali Gąsienicowej, Dolinie Strążyskiej i Dolinie Kościeliskiej. Dobowa zmienność zróżnicowania czasowego popełnionych wykroczeń i przestępstw najsilniej wyraża się w Obwodzie Ochronnym Morskie Oko, a najsłabiej w Dolinie Chochołowskiej. Zmienność ta może być silnie związana ze zróżnicowaną aktywnością Strazy Parku, np. z brakiem dostatecznej ilości patroli w terenach wysokogórskich i niezbyt profesjonalnym zaangażowaniem pracowników terenowych Parku. Od chwili powstania Tatrzańskiego Parku Narodowego do 23 lutego 2017 r., nie było żadnych ograniczeń czasowych dla turystów poruszających się w Parku; turyści mogli tam przebywać przez całą dobę. W związku z tym istniała większa możliwość popełniania przestępstw i wykroczeń. Patrole nocne były co prawda prowadzone (przy pomocy Policji i Straży Granicznej), ale nie było ich zbyt wiele z uwagi na ograniczenia kadrowe Straży Parku. Przestępstwa w większości popełniali lokalni mieszkańcy Podhala, którzy pod osłoną nocy lub godzin wczesno rannych dokonywali aktów kłusowniczych i kradzieży drewna z Parku. Dyrektor Tatrzańskiego Parku Narodowego w dniu 23 lutego 2017 r., wydał zarządzenie numer 3/2017 r., dotyczące ruchu pieszego, rowerowego oraz uprawiania narciarstwa na terenie TPN. W § 1, punkt 7 szczegółowo opisano ograniczenia w ruchu turystycznym, który polega na zamknięciu wszystkich szlaków turystycznych, rowerowych, tras i szlaków narciarskich od zmierzchu do świtu w terminie od 1 marca do 30 listopada. Od tego czasu nastąpiła zatem znacząca zmiana w organizacji poruszania się po Parku. Patrole Straży Parku oraz pracownicy Służby Parku Narodowego w znaczny sposób ograniczają nocne wejścia i czas turystów spędzony w Parku z uwagi na dobro dzikiej zwierzyny. Jest więcej patroli nocnych przy udziale Policji, Straży Granicznej i Straży Leśnej LP pod kątem zwalczania przestępstw i wykroczeń w Parku. Zwiększa to szansę wykrywania przestępstw na terenie TPN. Ważnym czynnikiem i uwarunkowaniem czasowego zróżnicowania przestępczości na terenie Parku jest odpowiednie, dostosowane do dziennego rozkładu wykroczeń, wystawianie patroli dziennych i popołudniowych przez służby terenowe. Niestety niektórzy turyści, gdy nie widzą umundurowanych pracowników terenowych i strażników, są zdolni do różnego rodzaju wykroczeń w Parku. Nieobecność pracowników terenowych w newralgicznych miejscach, gdzie występuje bardzo duże natężenie ruchu turystycznego skutkuje brakiem kontroli zachowań turystówTaka sytuacja wynika z tego, że pracownicy terenowi nie zawsze w odpowiedni sposób się angażują. Ponadto w okresie, kiedy jest największy ruch turystyczny, pracownicy terenowi będący przewodnikami tatrzańskimi, biorą urlopy i prowadzą wycieczki. Patrole Straży Parku nie zawsze są w stanie być w miejscach, gdzie dochodzi na naruszeń przepisów w Parku z uwagi na braki kadrowe. Wnioski w sprawie absencji pracowników terenowych w okresie największego nasilenia turystycznego tj. od maja do września, Komendant Straży Parku przedstawił Dyrekcji TPN, ale do chwili obecnej nie ma decyzji w tej sprawie. W celu właściwej ochrony przyrody tatrzańskiej musimy wyciągać wnioski na przyszłość pod względem planowania służb i urlopów w czasie dużego natężenia ruchu turystycznego. 3. Jak można poprawić skuteczność zwalczania przestępstw i wykroczeń przez Straż Parku na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego? Skuteczność zwalczania przestępstw i wykroczeń przez Straż Parku, które mają miejsca na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego, można poprawić – poza zwiększeniem stanu kadrowego – poprzez szkolenia, odpowiednie doposażenie strażników i skuteczniejsze wdrażanie odpowiednich procedur. Szkolenia, które są realizowane od 1 stycznia 2019 r., w Tatrzańskim PN to:  cykliczne szkolenia z zakresu przepisów prawa, kryminalistyki, użycia broni palnej bojowej, użycia środków przymusu bezpośredniego, postępowania w sprawach o wykroczenie i postępowania mandatowego.  kwartalne szkolenia dotyczące ochrony przyrody – fauny i flory, środowiska i ekologii,  praktyczne szkolenie w zakresie obsługi trudnego turysty,  praktyczne szkolenia w zakresie udzielania pierwszej pomocy przed medycznej, szkolenia narciarskiego, jaskiniowego, wspinaczkowego i obsługi plecaków antylawinowych z systemami ABS i GPS,  teoretyczne i praktyczne szkolenia dotyczące aktów terrorystycznych w dużych skupiskach turystycznych, przypadki skażenia wody pitnej, przyrody, środowiska i ekologii w Parku. Pozostałe wdrożone wtedy procedury to:  stworzenie bazy danych Straży Parku dotyczącej osób, które dopuściły się popełnienia przestępstwa lub wykroczenia na terenie Parku,  wyposażenie Straży Parku w 2 przenośne laptopy z odpowiednimi aplikacjami dotyczącymi możliwości śledzenia niedźwiedzi, wilków i rysi, które posiadają założone obroże z lokalizacją i mapami GPS na terenie Parku i poza nim. Ponadto autor pracy postulował i uzyskał zgodę Dyrektora TPN na wdrożenie od 31 stycznia 2021 r.:  praktycznego przeszkolenia funkcjonariuszy Straży Parku w charakterze brakarzy w celu dokonywania wyceny drewna dla potrzeb procesowych,  przeszkolenia Straży Parku przez pracowników Sanepidu i RDOŚ odnośnie dokonywania pomiaru hałasu w Parku i pobierania próbek skażonej wody i gleby do badań,  uzyskania dostępu Straży Parku do systemu CEPIK – Centralnej Ewidencji Pojazdów i Kierowców, w celu sprawnego ustalania danych osobowych i adresów sprawców przestępstw i wykroczeń w Parku. Na akceptację i zgodę Dyrektora Parku oczekują następujące postulaty:  zakup najnowszej generacji termowizji na podczerwień, noktowizji i GPS-ów typu SWAROVSKI do skutecznego zwalczania przestępstw i wykroczeń w działaniach nocnych na terenie Parku,  wyposażenie Straży Parku w 2 dodatkowe telefony satelitarne typu Iridium z uwagi na ograniczenia dostępu łączności telefonicznych i radiowej np. w Dolinie Chochołowskiej, Dolinie Kościeliskiej i Dolinie Pięciu Stawów Polskich. Procedury, które wdrożono od dnia 1 stycznia 2019 r., są realizowane w pełnym zakresie przez Straż Parku. Przede wszystkim regularnie odbywają się wewnętrzne szkolenia z przepisów prawa karnego, procesowego, materialnego, kryminalistyki i ŚPB. Szkolenia te prowadzone są przez Zespół Prawny Parku i przez zaproszonych sędziów Sądu Rejonowego w Zakopanem. Szkolenia cykliczne z zakresu postępowania w sprawach o wykroczenie i postępowania mandatowego prowadzone są przez komendanta Straży Parku i specjalistę z Wydziału Prewencji ds. Wykroczeń KPP Zakopane. Szkolenia dotyczące ochrony przyrody, środowiska i ekologii prowadzi komendant Straży Parku i dr inż. Tomasz Skrzydłowski, przewodnik tatrzański i przyrodnik Parku. Techniki obsługi trudnego turysty, udzielanie pierwszej pomocy przed medycznej, prowadzi firma zewnętrzna z Poznania. Techniki jazdy na nartach, szkolenie jaskiniowe, wspinaczkowe i obsługi plecaków antylawinowych z systemami ABS i GPS prowadzą zawodowi ratownicy TOPR. Szkolenia z zakresu aktów terrorystycznych, skażenia wody pitnej, przyrody, środowiska i ekologii organizuje Ministerstwo Środowiska we współdziałaniu z oficerami ABW. Bazę danych sprawców wykroczeń w Parku wykonał specjalista ds. informatyki TPN, a prowadzi ją zastępca komendanta Straży Parku wraz ze starszym strażnikiem ds. wykroczeń. Straż Parku zakupiła dwa laptopy przenośne z odpowiednimi aplikacjami dotyczącymi śledzenia dzikiej zwierzyny w Parku, które posiadają obroże telemetryczne z danymi GPS. Postulaty autora pracy to przede wszystkim przeszkolenie wszystkich funkcjonariuszy Straży Parku w charakterze brakarzy. Szkolenie takie prowadzi między innymi Leśny Ośrodek Szkoleniowy Lasów Państwowych w Puszczykowie k/. Poznania i Instytut Badawczy Leśnictwa w Sękocinie Starym k/. Warszawy. Istotnym jest także przeszkolenie strażników Straży Parku przez Powiatową Stację Sanitarno – Epidemiologiczną w Zakopanem i Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Krakowie odnośnie pomiaru hałasu i poboru próbek skażonej wody i gleby w Parku do ekspertyz. Straż Parku zakupiła tzw. miernik dźwięku – sonometr cyfrowy typu „Decybelomierz Testo – 815, który posiada kalibracje ISO do rejestracji i analizy hałasów, pomiaru ciśnienia akustycznego w otoczeniu przyrodniczym na terenie Parku i w jego granicach. Odnośnie dostępu Straży Parku do systemu CEPIK (dotyczy: ustalania danych osobowych i adresów sprawców przestępstw i wykroczeń w Parku), nadal nie ma decyzji Ministerstwa Środowiska w tej sprawie. Mimo wniosków w tej sprawie, Straż Parku nadal oczekuje na uzyskanie funduszy z Ministerstwa Środowiska i pozytywną Decyzję Dyrektora Parku w sprawie zakupu nowej termowizji, noktowizji i GPS-ów, austriackiej produkcji SWAROVSKI. Zakup 2 telefonów satelitarnych IRIDIUM w sieci amerykańskiej, która umożliwi bezpieczny kontakt z Policją, Strażą Graniczną i służbami terenowymi TPN z każdemu miejsca w Parku, oczekuje na zgodę Departamentu Spraw Obronnych, Zarządzania Kryzysowego i Ochrony Informacji Niejawnych Ministerstwa Środowiska. Inne ważne sprawy wymagają niekiedy zmian w dokumentach centralnych. Należy do nich sprawa właściwego wykształcenia strażników parkow. Wydaje się niezbędne, by kandydaci na strażników posiadali minimum ukończone technikum leśne z maturą o profilu leśnym, ochrony przyrody lub środowiska. Aktualnie strażnikiem Straży Parku może zostać osoba z wykształceniem średnim bez matury, po ukończonym liceum ogólnokształcącym, która nie posiada żadnej wiedzy w zakresie leśnym. Przy naborze do Straży Parku pożądane jest przeszkolenie wojskowe lub policyjne oraz dodatkowe uprawnienia - myśliwego, ratownika TOPR, przewodnika górskiego tatrzańskiego, instruktora narciarskiego, wspinaczki górskiej i jaskiniowej. Preferowane powinno być wykształcenie wyższe I lub II stopnia na kierunku leśnictwo, ochrona przyrody, środowiska, ekologia, biologia, geografia fizyczna lub geologia. Jako Komendant Straży Parku Tatrzańskiego Parku Narodowego, jestem głęboko przekonany, że po spełnieniu wyżej wymienionych wymogów nasza skuteczność w zapobieganiu, wykrywaniu i ściganiu sprawców przestępstw i wykroczeń poprawi się w znacznym stopniu i przyczyni się do większej ochrony przyrody tatrzańskiej. Ważnym czynnikiem poprawy skuteczności walki z przestępczością przez Straż Parku jest - obok dobrego wyszkolenia i wyposażenia – także i odpowiednie wynagrodzenie. Komendant Straży Parku od początku 2018 r., postuluje do Dyrekcji TPN o wdrożenie tzw. specjalnego premiowania kwartalnego dla najbardziej zaangażowanych strażników w ochronę przyrody i zwalczanie przestępstw i wykroczeń w Parku. Nadal nie podjęto decyzji w tej sprawie, rozmowy trwają z Działem Finansowo - Księgowym Parku. Dla przykładu: starszy strażnik Straży Parku z 4 letnim stażem z wykształcenia mgr inż. leśnik absolwent Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie miesięcznie zarabia 2150,00 zł., (netto, stan na dzień 31.08.2020 r.). Z relacji strażników Straży Parku wynika, że niskie wynagrodzenie niezbyt dobrze wpływa na ich ponadprzeciętne zaangażowanie. W latach 2016–2018 dwóch bardzo dobrze wyszkolonych strażników Straży Parku po uzyskaniu stosownych uprawnień przeszło do Policji. Jeden był doktorantem UR w Krakowie, przewodnikiem górskim tatrzańskim, instruktorem narciarskim i kierownikiem kancelarii do klauzuli „TAJNE. Drugi był przewodnikiem górskim tatrzańskim, ratownikiem TOPR, ratownikiem medycznym, grotołazem, wspinaczem górskim i instruktorem narciarskim. Obydwaj świetnie wyszkoleni strażnicy odeszli ze struktur Straży Parku ze względów finansowych. Praca w Straży Parku jest bardzo odpowiedzialna i stresująca: praca z bronią, legitymowanie, nakładanie mandatów, prowadzenie postępowań w sprawie wykroczeń, kontrole przewodników, grup, wycieczek i inne czynności w zależności od decyzji Dyrektora TPN. Dla porównania: starszy strażnik Straży Leśnej LP z wykształceniem średnim w porównaniu do swojego odpowiednika Straży Parku z wykształceniem wyższym leśnym zarabia o 1/3 więcej. Wnioski nasuwają się same, że za odpowiedzialną prace wynagrodzenie powinno być adekwatne do wykonywanych czynności służbowych. Bardzo ważnym czynnikiem dla skutecznego zwalczania przestępstw i wykroczeń w Parku jest współpraca Straży Parku z innymi służbami porządkowymi m. in. z Policją, Strażą Graniczną, Strażą Leśną i Strażą Miejska, które w zależności od potrzeb są wspólnie pełnione na terenie Parku. Mimo składanych wniosków i postulatów przez Komendantów Straży Parku polskich parków narodowych na naradach, szkoleniach i odprawach w Ministerstwie Środowiska, do tej pory nic nie zrobiono na szczeblu ogólnokrajowym dla poprawy właściwego funkcjonowania Straży Parku. Przede wszystkim nie ujednolicono planów szkoleń strzeleckich, zakresu wyszkolenia nowo przyjętych strażników, dokumentacji procesowej ds. wykroczeń, notatników służbowych, wyposażenia w ŚPB. Nadal brak jest jednolitego oznaczenia pojazdów służbowych, quadów i skuterów śnieżnych oraz umundurowania. W tej sprawie także niezbędne sa ustalenia centralne. 4. Jakie są różnice i podobieństwa w organizacji służb Straży Parku, a US Park Ranger oraz jakie dobre praktyki można wykorzystać w Tatrzańskim PN po odbytych szkoleniach w Rocky Mountain National Park? Z porównania Straży Parku Tatrzańskiego Parku Narodowego z US Park Ranger Rocky Mountain National Park wynika przede wszystkim, że kandydatom na strażników w USA stawia się wyższe wymagania. Straznicy w polskich parkach narodowych posiadają wykształcenie przynajmniej średnie, a amerykańscy strażnicy muszą posiadać wykształcenie wyższe. Polscy strażnicy muszą mieć pozytywną opinię właściwego Komendanta Policji, a amerykańscy oprócz pozytywnej opinii policji także właściwą opinię kuratora sądowego oraz sądu. Może to wynikać z formalnych kompetencji obu formacji - Polska Straż Parku nie posiada uprawnień do prowadzenia postępowań przygotowawczych i karnych, a jedynie może prowadzić postępowania w sprawach o wykroczenia i postępowanie mandatowe. US Park Ranger posiadają uprawnienia federalne, stanowe i lokalne i mogą prowadzić każdego rodzaju śledztwa kryminalne i dochodzenia karne od zabójstwa, narkotyków, użycia broni palnej do wykroczenia. Straż Parku polskich Parków narodowych nie posiada na swoim wyposażeniu broni automatycznej, karabinów snajperskich i szturmowych, paralizatorów, motocyklów, koni oraz lam. US Park Ranger posiada wyżej wymienione wyposażenie o najwyższej marce. Amerykańscy strażnicy posiadają podręczne, nasobne, bazowe i satelitarne systemy sprawdzania danych osobowych sprawców przestępstw i wykroczeń, a Polska Straż Parku nie posiada żadnych z powyższych systemów. Strażnicy US Park Ranger podczas każdego patrolu i wykonywanych czynności służbowych na terenie Parku noszą na sobie kamizelki kuloodporne, a Straż Parku w Polsce oprócz Straży Parku Tatrzańskiego Parku Narodowego nawet nie posiada tego typu wyposażenia. Żaden z pojazdów służbowych Straży Parku w Polsce nie posiada tzw. aresztu tymczasowego, a pojazdy służbowe US Park Ranger NPS posiadają takie pomieszczenia dla osób doprowadzanych i zatrzymanych. Strażnicy w USA posiadają testery narkotykowe, alkometry, alkotesty i alkomaty do badania osób na zawartość alkoholu w wydychanym powietrzu, Straż Parku nie posiada takich uprawnień. Pojazdy służbowe US Park Ranger wyposażone są w kolczatki i blokady, strażnicy Straży Parku nie posiadają takiego wyposażenia i uprawnień. Nie ulega zatem wątpliwości, że US Park Ranger posiadą większe uprawnienia prawne jak Straż Parku polskich parków narodowych i są bardziej wyspecjalizowaną służbą w zwalczaniu przestępstw kryminalnych i dochodzeń karnych. Posiadają najlepszy sprzęt specjalistyczny na świecie i systemy ewidencji kryminalistycznej. Amerykańscy strażnicy przechodzą większą ilość szkoleń praktycznych i teoretycznych podnoszenia kwalifikacji z zakresu egzekwowania przepisów prawa, broni palnej, środków przymusu bezpośredniego, pomocy medycznej i ratownictwa górskiego jak Straż Parku. Funkcjonariusze Straży Parku w Polsce nie przechodzą badań poligraficznych oraz testu na prawdomówność, a US Park Ranger obligatoryjnie muszą poddać się temu badaniu przy rekrutacji do NPS. Stan osobowy strażników Straży Parku polskich parków narodowych jest proporcjonalny do ochranianej powierzchni Parku. Inaczej jest w National Park Sevice, gdzie liczebność strażników musi być adekwatna nie tylko do wielkości danego Parku. ale też zagrożenia przestępczością i innymi czynnikami, które wpływają na ochronę przyrody – fauny i flory, środowiska, ekologii oraz bezpieczeństwo turystów i innych osób. Różnice w służbie funkcjonariuszy Straży Parku, a US Park Ranger są dość znaczne, a chodzi tutaj między innymi o mentalność, podejście do zawodu, pozycję zawodową i materialną. Oczywiście strażnikom polskim i amerykańskim przyświeca ta sama idea, ochrona przyrody, fauny i flory na terenie Parku. Podobnie nie ulega wątpliwości, że praca strażników Straży Parku i strażników Rocky Mountain National Park jest zbliżona z uwagi na podobne walory przyrodnicze obydwóch parków. Jednak US Park Ranger posiadają o wiele większe uprawnienia jak Straż Parku praktycznie pod każdym względem. Przekłada się to na status i pozycja społeczną US Park Ranger – nieporównywalnie większą w stosunku do strażników Straży Parku. Parki amerykańskie przewyższają polskie parki narodowe w uzyciu najnowocześniejszej technologii z zakresu czynności dochodzeniowo – śledczych, kryminalistyki i pracy operacyjnej w celu zapobiegania, wykrywania i zwalczania przestępczości federalnej, stanowej i lokalnej. US Park Ranger posiadają najlepszy sprzęt i wyposażenie służbowe, jakie znajduje się na rynku światowym. US Park Ranger w pojedynkę może pełnić służbę patrolową i inne czynności, a w Straży Parku jest to niezgodne z przepisami prawa. Również status zawodowy i płacowy strażników obu parku jest diametralnie różny. Dla przykładu podam, że Szef US Park Ranger w Rocky Mountain National Park czy Yellowstone zarabia 8500 dolarów miesięcznie, a Komendant Straży Parku TPN, przeliczając na walutę USA około 10 razy mniej. Mimo przewagi technologicznej US Park Ranger nad Strażą Parku wystepuje wiele podobieństw w zakresie praktyki ochrony przyrody oraz zwalczania przestępstw i wykroczeń. Zbliżone są procedury przeprowadzania interwencji wobec osób naruszających przepisy prawa. W trakcie interwencji w polskich parkach narodowych i National Park Service w USA panuje ta sama procedura w czasie dokonywania interwencji oraz podczas kierowania ruchem i zamknięcia szlaków turystycznych podczas zejścia lawiny śnieżnej, kamiennej, silnego wiatru i pożaru. W obu parkach w podobny sposób wykonuje się patrole piesze, zmotoryzowane, na skuterach śnieżnych, quadach i patrole narciarskie (choć w TPN nie używa się lam do transportu sprzętu). W podobny sposób w obydwu parkach prowadzi się praktyczne szkolenia z zakresu udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej. W Tatrzańskim Parku Narodowym i Rocky Mountain National Park używa się tego samego typu broni Palmera do usypiania dużych ssaków oraz takich samych klatek do odłowu dzikiej zwierzyny. Straż Parku Tatrzańskiego Parku Narodowego po odbytych szkoleniach, naradach i konferencjach w Rocky Mountain National Park, postanowiła częściowo wdrożyć w swoją działalność służbową rozwiązania (tzw. dobre praktyki) zastosowane w amerykańskim parku. Jako dobre praktyki Straż Parku uznała działania, które zwiększają skuteczność Straży a zatem przynoszą efekty potwierdzone w praktyce. Dobre praktyki powinny być uniwersalne i powtarzalne oraz możliwe do zastosowania w podobnych warunkach geograficznych. Straż Parku postanowiła wdrożyć dobre praktyki w codzienną służbę na rzecz poprawy ochrony przyrody, zwalczania przestępczości i wykroczeń w Parku w następującym zakresie:  planowanie służb (analiza zagrożeń, analiza współpracy z Policją, Strażą Graniczną i Strażą Leśną LP, a doraźnie z Żandarmerią Wojskową, sporządzenie planu działań dotyczący skutecznego zwalczania przestępczości w Parku),  skuteczność w działaniu Straży Parku (ochrona przyrody fauny i flory, zwalczanie przestępstw i wykroczeń w Parku),  uniwersalność działań Straży Parku (edukacja przyrodnicza turystów i eliminowanie negatywnych zjawisk w Parku). Wprowadzenie powyższych dobrych praktyk w Tatrzańskim Parku Narodowym w znaczny sposób podniosło standardy pracy w ochronie przyrody, środowiska i ekologii oraz w zwalczaniu przestępczości i wykroczeń w Parku. Tatrzański Park Narodowy od 2014 r., do chwili obecnej wdrożył w swojej działalności wzorce z National Park Service odnośnie wolontariatu i częściowo edukacji. Trzeba dodać, że strażnicy z Rocky Mountain National Park po odbytych szkoleniach w Tatrzańskim Parku Narodowym, wdrożyli w swoim Parku niektóre procedury polskie, dotyczące sposobu odłowu niedźwiedzi, nawoływania wilków i obrożowania dzikiej zwierzyny. Odpowiedzi na pytania postawione we wstępie pracy, mimo, że wyjaśniły wiele aspektów przestrzennej i czasowej przestępczości na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego i Rocky Mountain National Park, nie wyczerpały problematyki przestępczości, która ma miejsce na terenach parków narodowych w Polsce i w USA. Wyniki badań wskazują bowiem na konieczność, a także przydatność dalszych badań nad tymi zagadnieniami. Są one jednak w dużym stopniu uzależnione od dostępności danych statystycznych z zakresu przestępczości w strefach ochrony ścisłej, częściowej i krajobrazowej na terenach parków narodowych. Wymagałoby to m.in. ujednolicenia sposobu gromadzenia i opracowania danych przez poszczególne parki narodowe w Polsce. Przykładowo obecnie w obu parkach miejsca interwencji klasyfikowane są na podstawie położenia w konkretnym obwodzie ochronnym; jednak obwody cechują się znacznym wewnętrznym zróżnicowaniem środowiska przyrodniczego, co uniemożliwia dokonywanie różnych analiz np. dotyczących wpływu różnych cech środowiska lokalizację przestępstw i wykroczeń. Choć wyniki analizy skuteczności Straży Parku pokazują, że strażnicy w akcjach kłusowniczych i dotyczących kradzieży drewna rozwiązują samodzielnie wiele spraw, to jednak nie są oni organem śledczym. Dlatego też sprawy trudne przekazywane są do Wydziału Kryminalnego Komendy Powiatowej Policji w Zakopanem, która prowadzi czynności dochodzeniowo - śledcze. Jak wynika z przytoczonych w pracy przykładów działalności Straży Parku, skuteczność zależy od współpracy z innymi instytucjami bezpieczeństwa i porządku publicznego. Możliwość zawarcia porozumienia niemal ze wszystkimi organizacjami mundurowymi funkcjonującymi w tym rejonie okazuje się bezcenna dla prawidłowego wykonywania powierzonych strażnikom obowiązków służbowych. Ponadto Straż Parku współpracuje z tymi organizacjami także na zewnątrz Parku, gdzie wykonuje wiele czynności edukacyjnych w zakresie ochrony przyrody, środowiska i ekologii o zróżnicowanym stopniu trudności. Obszar Tatr jest bardzo dobrze znany funkcjonariuszom Straży Parku, więc z ich wiedzy i doświadczenia często korzystają inne instytucje odpowiedzialne za bezpieczeństwo. Praca w Straży Parku TPN jest trudna i wymaga stosownego przygotowania, dlatego jej strażnicy muszą posiadać szereg umiejętności, często wręcz typowych dla sportów ekstremalnych. Należą do nich m.in. jazda na skuterze śnieżnym, quadzie i motorze crossowym oraz samochodem terenowym w trudnych warunkach terenowych, jazda na nartach w wysokogórskich warunkach pozatrasowych, czy umiejętność wspinaczki skałkowej oraz jaskiniowej. Niektórzy strażnicy są społecznymi ratownikami TOPR, płetwonurkami, a także posiadają uprawnienia technika kryminalistyki. Wszyscy pracownicy Straży Parku TPN musieli ukończyć kurs w Szkole Policji w Gdańsku z zakresu użycia środków przymusu bezpośredniego, legitymowania, doprowadzania i zatrzymywania osób podejrzanych. Wszyscy strażnicy parku TPN przechodzą kilka razy w roku przeszkolenie strzeleckie z broni bojowej krótkiej, jak i z broni myśliwskiej. Strażnicy Straży Parku zostali przeszkoleni przez oficerów z Centrum Szkolenia Policji w Legionowe, gdzie przeszli profesjonalny kurs specjalistyczny dla funkcjonariuszy Straży Parku. W ten sposób zdobyte doświadczenie oraz fachowe i profesjonalne przygotowanie strażników Straży Parku do pełnionej służby na terenie Tatr, jest gwarancją bezpieczeństwa i sprawowania należytej ochrony nad powierzonym im mieniem państwowym. Ważne również okazało się szukanie możliwości dzielenia się swoim doświadczeniem oraz czerpania z wiedzy innych parków narodowych. Umowę o współpracy pomiędzy Parkiem Narodowym Gór Skalistych (RMNP) z USA, a polskim i słowackim Tatrzańskim Parkiem Narodowym zawarto w 2007 r. Powodem takiej decyzji było duże podobieństwo występujących w nich ekosystemów oraz problemów związanych z zarządzaniem tymi obszarami. Plan współpracy zakłada okresową wymianę pracowników Parków narodowych celem zdobywania doświadczenia. W trakcie ostatniej wizyty strażników z Parku Narodowego Gór Skalistych w Tatrzańskim Parku Narodowym, strażnicy brali udział we wspólnych szkoleniach, konferencjach i patrolach na terenie Parku. Na początku 2016 r., nastąpiła zmiana na stanowisku Dyrektora RMNP (Superintendent of Rocky Mountain National Park in Colorado), ale współpraca pomiędzy TPN, a RMNP układa się na bardzo wysokim poziomie. Ben Bobowski, który był Dyrektorem RMNP został przeniesiony do Denali National Park na Alasce na równorzędne stanowisko. Nowym Dyrektorem RMNP została Darla Sides, która do tej pory zarządza Parkiem. Doświadczenia wynikające z wzajemnej współpracy i wymiany kadrowej pomiędzy TPN, a RMN są bezcenne. Wymiana doświadczeń zawodowych dla pracowników TPN jest niezapomnianą przygodą, a zarazem życiową szansą na poznanie pracy amerykańskich strażników. Zdobyte doświadczenia i podpatrzone nowinki w RMNP strażnicy Parku starają się wdrażać w swojej pracy. Podczas odbytych szkoleń w latach 2014 – 2018 w RMNP pracownicy biurowi, terenowi i strażnicy Straży Parku wzbogacili swoją wiedzę w zakresie ochrony przyrody, środowiska, ekologii, edukacji, wolontariatu i zwalczania przestępczości. Ważnym kierunkiem dalszych badań byłaby pogłębiona analiza porównawcza przetępczości w TPN z innymi parkami narodowymi, przede wszystkim parkami górskimi w Europie i USA. Warto podkreślić, że strażnicy Straży Parku TPN to ludzie pełni zapału, którzy sumiennie wykonują swoje obowiązki służbowe, a dzięki możliwości korzystania ze sprzętu specjalistycznego wysokiej klasy, mogą czuć się bezpiecznie przy podejmowaniu wszelakich interwencji, co nie jest bez znaczenia dla ich poświęcenia. Pewną niedogodnością pozostaje jedynie fakt, że na tak trudny technicznie i rozległy teren, funkcję tę sprawuje zaledwie osiem osób. Pomimo tak znikomej liczby funkcjonariuszy, skutecznie zwalczają oni przestępstwa i wykroczenia na terenie parku narodowego. Liczba strażników Parku jest jednak za mała przy tak dużym, a wciąż rosnącym, nasileniu ruchu turystycznego. Należy dodać, że w okresie prowadzonych badań poziom przestępczości był zapewne większy niż zostało to opisane, co wynika z faktu, że część zdarzeń nie została wykryta przez Straż Parku, jako tzw. „ciemna liczba przestępczości (Błachut 2007, 2008). Przestępczość nieujawniona na terenie Parku może być o wiele większa, niż wynika z oficjalnych danych statystycznych Tatrzańskiego PN. Ciemna liczba przestępstw i wykroczeń to zagadnienie trudne do zbadania i szacunek jej wielkości jest praktycznie niemożliwy (Stojer-Polańska 2016). Podobnie US Park Ranger mają świadomość nieodnotowanej przestępczości na swoimk terenie działania (van Dijk 2010). Pomimo to, w kontekście uzyskanych w omawianej pracy wyników należy jednoznacznie uznać, iż rola Straży Parku i US Park Ranger w ochronie przyrody ma charakter kluczowy dla zwalczania przestępczości i zachowania unikatowej różnorodności biologicznej Tatr i RMNP. Istotne dla niniejszej pracy są także wnioski wynikające ze studiów dotyczących metod sytuacyjnej prewencji przestępczości (Clarke 2009; Farell 2010) i ich skuteczności dla zapobiegania przestępczości w obszarach chronionych (Di Minin i in. 2013; Lemieux 2014). Zapobieganie przestępstwom i wykroczeniom może przybierać formy niesytuacyjne (np. edukacja) bądź sytuacyjne takie jak monitoring, grodzenie, informacja wizualna (np. tabliczki ostrzegawcze); obecność strażników itd. Podstawowym warunkiem opracowania skutecznej sytuacyjnej strategii prewencji jest przede wszystkim dokładne rozpoznanie zjawiska przestępczości na objętym strategią obszarze, a także wiedza na temat uwarunkowań i skutków. Przedstawione w niniejszej pracy analizy i wypływające z niej wnioski mogą być w przyszłości podstawą opracowania takiej strategii dla Tatrzańskiego Parku Narodowego, co jest jednym z celów i ambicji, które stoją za podjęciem tej pracy. 12. Zalecenia praktyczne Na podstawie rozważań niniejsze pracy można zaproponować następujące zmiany w funkcjonowaniu Straży Parku TPN 1. Z punktu widzenia lepszego planowania dyżurów i patroli terenowych konieczne byłoby zatrudnienie jeszcze co najmniej dwóch strażników, tak jak jest to przewidziane w strukturze organizacyjnej TPN. 2. W celu osiągnięcia lepszych rezultatów w wykrywaniu przestępstw zasadne byłoby, aby przynajmniej dwóch pracowników Straży Parku zostało przeszkolonych w zakresie kryminalistyki i zabezpieczenia śladów przestępstwa na miejscu zdarzenia. 3. Należy usprawnić przepływ informacji pomiędzy służbami terenowymi Parku a Strażą Parku, co przyspieszyłoby wykonywanie obowiązków służbowych. 4. Niezbędne jest pełniejsze wykorzystanie dronów. Obecnie dwóch funkcjonariuszy Straży Parku posiada (od końca 2019 r.) licencje państwowe typu BVLOS ((Beyond Visual Line of Sight) operatora bezzałogowych statków latających. co nadaje im nadaje uprawnienia do lotów w zasięgu i poza zasięg wzroku. Drony wspomagają pracę Straży Parku w wykrywaniu, zapobieganiu i zwalczaniu przestępstw i wykroczeń w Parku, a w razie potrzeby mogą zostać wykorzystane także dla potrzeb ratowników TOPR, Straży Granicznej, Policji dla ratowania życia i zdrowia ludzkiego (co już miało miejsce). 5. Dużą pomocą w działalności Straży Parku byłby dostęp do bazy PESEL, gdyż nie zawsze sprawcy wykroczeń posiadają dokumenty potwierdzające tożsamość. Z planów Parku wynika, że po 31 stycznia 2021 r., Straż Parku będzie posiadała dostęp do systemu CEPIK, który w znaczny sposób usprawni dostęp do systemu PESEL i bazy danych pojazdów i kierowców. 6. Należy w większym stopniu wykorzystac, płynące m.in. z tej pracy wnioski i informacje dotyczące przestrzennego i czasowego zróżnicowania przestępstw i wykroczeń, według ich rodzajów, dla lepszego planowania działań prewencyjnych i informacyjno-edukacyjnych. Jednoczesnie wskazane byłoby prowadzenie odpowiedniej bazy danych o takich zdarzeniach zintegrowanej z systemem GIS, tak aby tego typu informacje były na bieżąco aktualizowane i pozwalały na bieżacą modyfikację strategii prewencji. Zalecenia zmian w funkcjonowaniu Straży Parku w Polskich Parkach Narodowych powinno być koordynowane przez Ministerstwo Środowiska, ale tak się nie dzieje. W większości tylko pomysłowość i osobiste zaangażowanie Komendantów Straży Parku oraz podległych strażników daje wymierny efekt w zwalczaniu wykroczeń i przestępstw na terenie Parków. Ministerstwo Środowiska od momentu powołania Straży Parku do chwili obecnej nie wyznaczyło tzw. Komendanta Głównego Straży Parku, jak w Straży Leśnej LP lub Głównego Koordynatora jak jest w Państwowej Straży Łowieckiej i Państwowej Straży Rybackiej. W ostatnich pięciu latach za działalność Straży Parku Polskich Parków Narodowych z ramienia Ministerstwa Środowiska odpowiadał starszy specjalista z wykształceniem średnim, emerytowany podoficer logistyki Wojska Polskiego. Pracownik ten nie posiadał żadnej wiedzy o funkcjonowaniu i działalności Straży Parku, w połowie 2020 r., został przeniesiony do Ministerstwa Klimatu. Straż Parku w skali całego kraju do tej pory nie posiada harmonogramu szkolenia w zakresie metod i technik w zwalczaniu przestępczości i ochrony przyrody w Parkach. Od połowy 2020 r., do chwili obecnej Ministerstwo Środowiska nie wyznaczyło żadnej osoby merytorycznej, która powinna nadzorować działalność Straży Parku. Wynika z tego brak szkoleń i koordynacji działalności Straży Parku na szczeblu krajowym. Bibliografia Publikacje w wydawnictwach i czasopismach Aas K., 2013, Globalization and Crime, Sage, London. Adamczyk M. J., Skawiński P., Zięba T., Babicz J., 1995, Tatrzańska Wspólnota Leśna w Witowie, Podhalańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Nowym Targu, Nowy Targ. Adamczyk M., 2014, Skala przestępstw w województwie małopolskim w latach 2000–2012, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Poznań. Adamski P., Ciapała S., Bielański M., 2017, Survival - coraz popularniejsza forma rekreacji i jej wpływ na lasy, [w:] Turystyka w lasach i na obszarach przyrodniczo cennych, SGGW, Mąchocice Kapitulne – Rogów. Alejziak W., 1995, Turystyka a przestępczość i zjawiska patologii społecznej (zarys problematyki i koncepcja badań na przykładzie Krakowa), Folia Turistica, Kraków, 5, 97–27. Antkowiak M, Kaliściak A, Pączkowski T., 2018, Postępowanie mandatowe, wybrane zagadnienia, Zakład Służby Kryminalnej Szkoły Policji w Katowicach, Katowice. Armstrong, D. M., 1987, Rocky Mountain mammals: A handbook of mammals of Rocky Mountain National Park and vicinity, Colorado Associated University Press, Boulder, Colorado. Ashton I. W, 2014, United States Department of the Interior National Park Service, Rocky Mountain National Park, TATRA MOUNTAIN NATIONAL PARK VISITOR, Draft September - October 2014, Estes Park RMNP, Colorado. Ashton, I.W., Visty J, Schweiger E.W, Janke J.R., 2013, State of the alpine report for Rocky Mountain National Park: 2010 Summary Report [w:] Bobovski B. (red.) Natural Resource Data Series NPS/ROMN/NRDS—2013/XX, National Park Service, Fort Collins, Colorado. Bac-Moszaszwili M., Jurewicz E., 2010, Wycieczki geologiczne w Tatry, TPN, Zakopane. Bac-Moszaszwili M., Szostak-Gąsienica M., 1992, Tatry Polskie – przewodnik geologiczny dla turystów, Wydawnictwo geologiczne, Warszawa. Baker B., Hill E., 2003, Beaver (Castor canadensis) [w:] Fledhamer G., Thompson B., Chapman J. (red.), Wild mammals of North America: Biology, management, and conservation, The Johns Hopkins University Press, Baltimore Maryland, 288–310. Baldwin R.A., Bender L.C., 2012, Estimating population size and density of a low-density population of black bears in Rocky Mountain National Park, Colorado, European Journal of Wildlife Research, 58, 557–566. Balon J., 1991, From the methodology of vertical zones in the Tatra Mts., [w:] Theory and practice in landscape ecology. IX International Symposium of Problems of Landscape. Ecological Research, Dudince, 199–208. Balon J., 1991, Piętrowość w środowisku przyrodniczym Tatr, Czasopismo Geograficzne, Kraków, 4., 83–299. Balon J., 1991, Struktura środowiska przyrodniczego Doliny Roztoki (Tatry Wysokie), Prace Geograficzne UJ, Kraków, 83, 87–103. Balon J., 1996, Północna granica Tatr (studium fizycznogeograficzne), [w:] Mirek Z. (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a człowiek, tom I, TPN, Kraków, 182–185. Balon J., 2000, Piętra fizycznogeograficzne Polskich Tatr, Prace Geogr. UJ, Kraków, 105, 211–233. Balon J., 2000, Z metodyki prowadzenia granic regionów fizycznogeograficznych w górach, [w:] Pietrzak M. (red.), Granice krajobrazowe – podstawy teoretyczne i znaczenie praktyczne, Problemy ekologii krajobrazu, Kraków, VII, 33–48. Balon J., 2001, Physicogeographical regionalization of the Tatra National Park (Poland), Ekologia (Bratislava), 20, Supll. 4/2001, 116–122. Balon J., 2002, Pasowość fizycznogeograficzna Polskich Tatr, [w:] Górka Z., Jelonek A. (red.), Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, PTG, IGIGP UJ i IG AP, Kraków, 111–116. Balon J., 2002, Regionalne zróżnicowanie konfliktów człowiek-środowisko na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego, [w:] J. Partyka (red.), Użytkowanie turystyczne parków narodowych, Ojcowski Park Narodowy, Ojców, 715–722. Balon J., 2003, Orla Perć, [w:] Mydel R. (red.), Atlas Polski, Tom 3, Turystyka i Rekreacja, Oficyna Wydawnicza Fogra, Kraków, 240–241. Balon J., 2005, Spatial order in the natural environment of the Polish Tatra Mts., [w:] Obrębska-Starkel B., German K. (red.), Structure of the natural environment - sustainable development, Prace geograficzne IGIGP, Kraków, 115, 9–29. Balon J., 2007, Stabilność środowiska przyrodniczego Karpat Zachodnich powyżej górnej granicy lasu, IGIGP UJ, Kraków. Balon J., 2009, Porządki przestrzenne - syntetyczna wizja krajobrazu,. Problemy Ekologii Krajobrazu, Kraków, 23, 61–70. Balon J., 2012, Wybrane problemy regionalizacji Centralnych Karpat Zachodnich, Prace Geograficzne, IGIGP, Kraków, 128, 29–43. Balon J., German K., Kozak J., Malara H., Widacki W., Ziaja W., 1995, Regiony fizycznogeograficzne, [w:] Warszyńska J. (red.), Karpaty Polskie, Wydawnictwo UJ, Kraków, 117–130. Balon J., Jodłowski M., 2005, Regionalizacja fizycznogeograficzna pogranicza polsko-słowackiego, [w:] Strzyż M. (red.), Perspektywy rozwoju regionu w świetle badań krajobrazowych, Problemy Ekologii Krajobrazu, Kraków, 12, 69–76. Balon J., Jodłowski M., 2012, Landscape organization in the non-mountain glaciated high-mountain ranger in Europe, [w:] Churski P. (red.), Contemporary Issuse in Polish Geography, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 65–82. Balon J., Jodłowski M., 2014, Regionalizacja fizycznogeograficzna Karpat Zachodnich – studium metodologiczne, [w:] Ziaja W., Jodłowski M. (red.), Struktura środowiska przyrodniczego a fizjonomia krajobrazu, IGIGP UJ, Kraków, 85–105. Balon J., Jodłowski M., Krąż P., 2015, Tatry: regionalizacja fizycznogeograficzna, [w:] Atlas Tatr. Przyroda nieożywiona, wyd. TPN, Zakopane, plansza. 1.4. Bar M., Górski M., Jerzmański J., 2001., Nowe przepisy o ochronie przyrody. Komentarz, Centrum Prawa Ekologicznego, Wrocław. Barabasz S., 1923, Kłusownicy i zwierzyna w Tatrach, Wierchy, Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, Kraków, 1, 158–184. Barabasz S., 1932, Dezerterzy w Tatrach, Wierchy, Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, Kraków, 10, 81–89. Baranowska-Janota M., 2008, Projekt Planu Ochrony Tatrzańskiego Parku Narodowego, Tatrzański Park Narodowy, Kraków-Zakopane. Barber J.R., Fristrup K.M., Brown C.L., Hardy A.R., Angeloni L.M., Crooks K.R., 2009, Conserving the wild life therein: Protecting park fauna from anthropogenic noise, Park Science, Colorado, 26, 3, 26–31. Baron, J.S., Williams K.E., Hartman M., 2010, Condition of alpine lakes and atmospheric deposition [w:] A Natural Resource Condition Assessment for Rocky Mountain National Park. Natural Resource Report NPS/ NRPC/WRD/NRR—2010/228, National Park Service, Fort Collins, Colorado. Bartkowski T., 1974, Zastosowanie geografii fizycznej, Państwowe Wydaw. Naukowe, Warszawa–Poznań. Bartnicki S., 1986, The geography of crime. The case study of Warsaw, Miscellanea Geographica, Warszawa, 2, 237–242. Bartnicki S., 1991, Percepcja zagrożenia przestępczością – wstępna prezentacja wyników badań przeprowadzonych w 12 warszawskich osiedlach mieszkaniowych, Conference Papers, 14, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowana PAN, Warszawa, 117–124. Baścik M. (red.), Balon J., Baścik M., German K., Maciejowski W., Pociask-Karteczka J., 2006, Dolina Kościeliska. Śladami badaczy, artystów i wędrowców, Wyd. II – rozszerzone i zmienione przez M. Baścik, J. Pociask-Karteczkę, Tatrzański Park Narodowy, Zakopane. Baścik M., Czubernat S., Pociask-Karteczka J., 2007, Tendencje ruchu turystycznego na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego w latach 1993-2006, [w:] Siwek J.P., Siwek J. (red.), Stan i perspektywy rozwoju turystyki w Tatrzańskim Parku Narodowym, Konferencja naukowa : streszczenia i abstrakty, Akademia Wychowania Fizycznego, Tatrzański Park Narodowy, Kraków-Zakopane, s.18. Baścik M., Pociask-Karteczka J., Balon J., German K., Maciejowski W., 2014, Dolina Kościeliska. ŚŁadamia badaczy, artystów i wędrowców, Tatrzański Park Narodowy, Wydanie III, Zakopane. Baścik M., Pociask-Karteczka J., Siwek J., 2013, Wojciech Chełmicki (1952-2011), Przegląd Geogr., Kraków, 85, 3, 477–480. Beatrice E., Willard J., Marr W., 1970, Effects of Human Activities on Alpine Tundra Ecosystems in Rocky Mountain National Park, Biological Conservation, Colorado, 2, 4, 257–265. Bek D., 1899, Ochrona kozic i świstaków w Tatrach, Przegląd Zakopiański, Zakopane, 11, 1–3. Belecky M., Singh R., Moreto W., 2019, Life on the Frontline 2019. A Global Survey of the Working Conditions of Rangers. WWF, US. Berkowitz P. D., 1995, U.S. Rangers. The Law of the Land. The History of Law Enforcement in the Federal Land Management Agencies, CT Publishing Company, USA. Bielański M., Adamski P., Ciapała S., Olewiński M., 2017, Pozaszlakowa turystyka narciarska w Tatrzańskim Parku Narodowym [w:] Turystyka w lasach i na obszarach przyrodniczo cennych, Mąchocice Kapitulne - Rogów. Bieniek M., 1974, Zachowanie walorów przyrodniczych Tatrzańskiego Parku Narodowego jako podstawa do określenia jego pojemności turystycznej: T. IV. Turystyka w Tatrzańskim Parku Narodowym; cz. 4. Turystyka kwalifikowana - ruch taternicki w 1973 r., Polska Akademia Nauk, Kraków. Bieńkowska E., 2000, Wiktymologia. Zarys wykładu, Lex, Warszawa. Blotkamp A., Boyd W., Eury D., Hollenhorst J.S., 2011, Rocky Mountain National park visitor study: Summer 2010. Natural Resource Report, National Park Service, Fort Collins, Colorado. Błachut J., 2008, Czy „ciemna liczba przestępstw istnieje?, Archiwum Kryminologii, Instytut Nauk Prawnych PAN, Warszawa, 29–30, 75–80. Błachut J., 2007, Problemy związane z pomiarem przestępczości, Wolters Kluwer Polska, Warszawa. Błaszczyk M., Jankowski W.J., Zbrojewska M., 2013, Prawo i postępowanie w sprawach o wykroczenia, Warszawa. Bobovski B., 2012, A Sister Park Relationship: The Tatra Mountains of Poland and Slovakia and Rocky Mountain National Park : Rocky Mountain National Park Research Conference, Estes Park NPS RMNP, Colorado USA. Boć J., Nowacki K., Samborska-Boć E., 2004, Ochrona Środowiska, Kolonia Limited, Wrocław. Bogacka E., 2009, Przestępczość w Poznaniu, Biuletyn Instytutu Geografii Społeczno- -Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej UAM, Seria Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna, Poznań, 6, 87–100. Bogacka E., 2012, Struktura przestrzenna i czynniki przestępczości na obszarze nadgranicznym Polski z Niemcami, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Bogacka E., 2012, Struktura przestrzenna i czynniki przestępczości na obszarze nadgranicznym Polski z Niemcami, Studia i prace z geografii i geologii nr 25, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Bogacka E., Siniecka A., 2016, Poczucie bezpieczeństwa mieszkańców miasta. Przykład Poznania, Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna, Poznań, 33, 57–71. Bojarski M., Radecki W., 2005, Kodeks wykroczeń. Komentarz, C. H. Beck Warszawa. Bojarski T., 2012, Polskie prawo wykroczeń. Zarys wykładu 4, Lexis Nexis, Warszawa. Bojarski T., 2015, Kodeks wykroczeń. Komentarz, wyd. 5, Lex, Warszawa. Briggle W., 1976, Memorandum to all Regional Directors, National Capital Parks, Law Enforcement Authority, October 12, Los Angeles. Britten M., Schweiger E. W., Frakes B., Manier D., Pillmore D., 2007, Rocky Mountain Network vital signs monitoring plan. Natural Resource Report. NPS/ ROMN/NRR–2007/010, National Park Service, Fort Collins, Colorado. Brodecki Z. 2005, Ochrona Środowiska, Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa. Broś M., 2017, Straż Parku i jej rola w ochronie tatrzańskiej przyrody, Uniwersytet Rolniczy, Kraków. Broś M., 2019, Straż Parku jako element wspierający bezpieczeństwo na przykładzie Tatrzańskiego Parku Narodowego, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego Apeiron, Wydział Bezpieczeństwa i Nauk Społeczno-Prawnych, Bezpieczeństwo Wewnętrzne w Krakowie. Brower D. R. 1958, ‘Mission 65’ is Proposed by Reviewer of Park Service’s New Brochure on Wilderness, National Parks Magazine, Jan-Mar, Colorado, 3–5. Brzega W., 1969, Żywot górala poczciwego: wspomnienia i gawędy, Wydawnictwo Literackie, Kraków. Bucińska J., Niedziółka M., Stec R., 2009, Zadania organów administracji rządowej i samorządowej w zakresie ochrony przyrody, gospodarki leśnej, łowieckiej oraz ochrony środowiska, Aspra, Warszawa. Budyn - Kulik M, Mozgawa M., 2009, Kodeks wykroczeń. Komentarz, wyd. 2, Wolters Kluwer, Warszawa. Bukowski A., 2016, Rekomendacje dla obszaru Smart People w ramach przygotowywania strategii rozwoju Zakopanego, niepublikowana analiza na potrzeby przygotowania Strategii Rozwoju Miasta Zakopane, UM Zakopane. Burger T., 2002, Wirtualna i prawdziwa wojna o Tatry, Studio Poligraficzne s.c., Kraków – Zakopane. Butler B., 2006, The Archaeology of the Civilian Conservation Corps in Rocky Mountain National Park, National Park Service, Colorado. Butler W.B., 2005, The Historic Archaeology of Rocky Mountain National Park. Report on file at the Rocky Mountain National Park and the Colorado State Historic Preservation Office. Cekała P., 2008, Postępowanie mandatowe (materiały dydaktyczne), Zakład Prawa, Szkoła Policji w Słupsku, Słupsk. Cheatham J., 2010, International trip report : Tatra National Park’s, Poland and Slovakia, Rocky Mountain National Park Staff, Estes Park – Colorado USA. Chlipała B., 2013, Udostępnianie Tatrzańskiego Parku Narodowego dla różnych form aktywności [w:] Kowalska R. (red.), 100 lat Sekcji Ochrony Przyrody Towarzystwa Tatrzańskiego, 20 lat MaB w Tatrach : materiały z sesji popularnonaukowej, Zakopane 5-6 października 2012 r., Zeszyty Tatrzańskie nr 2:, Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane, 231–235. Chmielowski J., 1907, Przewodnik po Tatrach, I, część ogólna – Tatry Zachodnie, Lwów. Choiński A., Pociask-Karteczka J., 2014, Morskie Oko - przyroda i człowiek, TPN, Zakopane. Chrobak A., Zwijacz-Kozica T., 2015, Nauka Tatrom, Tom III Człowiek i Środowisko, Tatrzański Park Narodowy, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi - Oddział Krakowski. Materiały V Konferencji, Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego, a człowiek. Zakopane, 24–26 września 2015 r. Chwaściński B., 1979, Z dziejów taternictwa. O górach i ludziach, Sport i Turystyka, Warszawa. Chwaściński B., 1987, Ku niezdobytym szczytom, Sport i Turystyka, Warszawa. Ciapała S., Adamski P., Bielański M., 2017, Metoda oceny atrakcyjności obszarów chronionych dla celów turystyki przyrodniczej [w:] Turystyka w lasach i na obszarach przyrodniczo cennych, Mąchocice Kapitulne - Rogów. Cichocki W., 2006, Tatrzańskie sowy, Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane. Cichocki W., Starzyk R., 2000, Dawne i współczesne kłusownictwo na terenie Tatr i Podtatrza, [w:] Łysiak W. (red.) I Ogólnopolska Konferencja Naukowa pt. Las w kulturze polskiej. Materiały z konferencji, Wydaw. Eco, Poznań. Cichocki W., 2015, Ptaki Tatr i Podtatrza, Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane. Cichocki Z., 2004, Ustawa o ochronie przyrody, a planowanie przestrzenne, Urbanista, Warszawa6. Clarke R.V., 2009, Situational crime prevention: Theoretical background and current practice, [w:] Krohn M. D., Lizotte A. J., Hall G. P. (red.), Handbook on crime and deviance, : Springer, New York, 259–276. Corn P.S., Jennings K.L., Muths E., 1997, Survey and assessment of amphibian populations in Rocky Mountain National Park, Northwestern Naturalist, 78, Colorado, 34–55. Cywiński W., 1994, Tatry– przewodnik szczegółowy, Giewont T. 1, Wydawnictwo Górskie, Poronin. Cywiński W., 2001, Tatry–przewodnik szczegółowy, Cybryna. T. 1, Wydawnictwo Górskie, Poronin. Cywiński W., 2003, Tatry – przewodnik szczegółowy, Mięguszowieckie szczyty. T. 10, Wydawnictwo Górskie, Poronin. Czarnecki B., 2011, Przestrzenne aspekty przestępczości, metoda identyfikacji czynników zagrożeń w przestrzeni miejskiej, Oficyna wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok. Czochański J., Szydarowski W., 2000, Diagnoza stanu i zróżnicowanie przestrzenno-czasowe użytkowania szlaków turystycznych w TPN [w:] Czochański J.T., Borowiak D. (red.), Z badań geograficznych w Tatrach Polskich, Wyd. UG, Gdańsk, 207–228. Czochański J.T., 2002, Ruch turystyczny w Tatrzańskim Parku Narodowym. Użytkowanie turystyczne parków narodowych, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Ojcowski Park Narodowy, Ojców. Czyński M., 2006, Architektura w przestrzeni ludzkich zachowań, WU PSz, Szczecin. Dabertowa E., Gąsienica-Byrcyn W., 2002, Strażnik Tatr, Oficyna Wydawnicza MULTICO, Warszawa. Dąbrowski P., Wielocha A., bd., Polskie Parki Narodowe. Najcenniejsze szlaki turystyczne, Wydawnictwo PTTK Kraj, Warszawa. Danecka D., 2015, Wybrane problemy funkcjonowania parków narodowych w Polsce. Zakład Zagadnień Prawnych kształtowania i Ochrony Środowiska, Przegląd prawa ochrony środowiska, Toruń, 3, 128–149. Darling F., Eichhorn N., 1969, Man and Nature in the National Parks: Reflections on Policy, Conservation Foundation, Washington, D.C. Davidson, R. N., 1981, Crime and environment, Croom Helm, London. Department of Interior Annual Law Enforcement Program Report CY2014, 2014, Rocky Mountain National Park. Department of Interior Annual Law Enforcement Program Report CY2015, 2015, Rocky Mountain National Park. Department of Interior Annual Law Enforcement Program Report CY2016, 2016, Rocky Mountain National Park. Di Minin E., Hunter L.T., Balme G.A., Smith R.J., Goodman P.S., Slotow R., 2013, Creating larger and better connected protected areas enhances the persistence of big game species in the Maputaland–Pondoland–Albany biodiversity hotspot, PLoS ONE, 8, 8. Domaniewski J., 1930, Sprawozdanie z prac nad ochroną przyrody w Tatrach, Ochrona Przyrody, Kraków, 10, 215–225. Drewnik M., 2006. The effect of environmental conditions on the decomposition rate of cellulose in mountain soils, Geoderma, Amsterdam, 132, 116–130. Eljasz-Radzikowski St., 1897, Polscy Górale Tatrzańscy, czyli Podhalanie i Tatry na początku wieku XIX, Lud, 3, 1, 225–273. Eljasz-Radzikowski W., 1870, Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic, Poznań. Esser S.M., 2014, Topography, disturbance and climate: Subalpine forest change 1972–2014, Rocky Mountain National Park, Colorado State University, Fort Collins, Colorado. Ethan C, Jackson-Retondo E, Warner L., 2006, The Mission 66 Era of National Park Development, 1945-1972, Draft Multiple Property Documentation Form, National Park Service, Oakland, CA. Evans D, Fyfe N., Herbert D. (red.), 1992, Crime, Policing and Place: Essays in Environmental Criminology, Routledge, London. Everhardt G., 1976, Memorandum to all employees, Law Enforcement in the National Park Service, National Park Service US. Falandysz L., 1979, Wiktymologia, Wiedza Powszechna,Warszawa. Falarz M., 2002, Klimatyczne przyczyny zmian i wieloletniej zmienności występowania pokrywy śnieżnej w polskich Tatrach, Przegląd Geograficzny, Warszawa, 74, 83–108. Farrell, G., 2010, Situational crime prevention and its discontents: Rational choice and harm reduction versus ‘cultural criminology’, Social Policy and Administration, 44, 1, 40–66. Fidelus J., 2008, Rola ruchu turystycznego w przekształcaniu ścieżek i dróg turystycznych na obszarach Tatrzańskiego Parku Narodowego, Prace Geograficzne, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 120, 19–25. Filar F., 2011a, Wschodnie ciągi Śnieżnej Studni, Jaskinie, 64, PZA, Kraków, 26–27. Filar F., 2011b, Kolejny Komin w Siwym Kotle, Jaskinie, 65, PZA, Kraków, 6. Filar F., 2013a, Jaskinia Siwy Kocioł (Szczepanowy Lej), Jaskinie, 70, PZA, Kraków, 33–37. Filar F., 2013b, Śnieżna Studnia – kominy na Dzikim Zachodzie, Jaskinie, 71, PZA, Kraków, 23. Filar F., 2013c, Kolejne metry w Siwym Kotle, Jaskinie, 73, PZA, Kraków, 28–29. Filar F., 2014a, Powtórne pomiary jaskiń udostępnionych turystycznie w TPN, Jaskinie, 74, PZA, Kraków, 8. Filar F., 2014b, Najwyższy komin w tatrzańskich jaskiniach, Jaskinie, 74, PZA, Kraków, 31. Filar F., 2014c, Nowa dokumentacja Jaskini Raptawickiej, Jaskinie, 75, PZA, Kraków, 26–27. Filar F., 2014d, System Jaskini Mylnej i Obłazkowej, Jaskinie, 76 ,PZA, Kraków, s.35. Filar F., 2014e, Nowa dokumentacja Jaskini Mroźnej, Jaskinie, 77, PZA, Kraków, 28–29. Ford A., 2005, An evaluation of wildlife monitoring and anti-poaching activities, Doctoral dissertation, Department of Environmental Science and Technology, Imperial College London. Frank Jerritt J., 2008, Marketing the Mountains: An Environmental History of Tourism in Rocky Mountain National Park, Ph.D. diss., University of Kansas. Fyfe N., 1991, The police, space and society - the geography of policing, Progress in Human Geography, 15, UK, 249–267. Gałązka M, Sadło–Nowak A., 2013, Pisma procesowe w postępowaniu w sprawach o wykroczenia, wzory pism, Wyższa Szkoła Policji, Szczytno. Gandiwa E., Heitkönig I.M., Lokhorst A.M., Prins H.H., Leeuwis C., 2013, Illegal hunting and law enforcement during a period of economic decline in Zimbabwe: A case study of northern Gonarezhou National Park and adjacent areas, Journal for Nature Conservation, 21, 3, 133–142. Gardocki L., 2013, Pojęcie przestępstwa i podziały przestępstw w polskim prawie karnym, Annales Universitatis Marie Curie – Skłodowska, 15, 2, SECTIO G, Lublin. Gąsienica-Byrcyn W., 2007, Próba porównania zbójnictwa a raubszyctwa w Tatrach i bliskim ich sąsiedztwie na przełomie XVIII i XIX wieku [w:] Madejowa M. (red.), Mity i rzeczywistość zbójnictwa na pograniczu polsko-słowackim w historii, literaturze i kulturze : materiały z Międzynarodoweja Konferencji Naukowej, Kraków - Bukowina Tatrzańska 18-22 października 2006, Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, Nowy Targ. Gąsienica-Byrcyn W., 2012, Świstak tatrzański Marmota marmota latirostris, Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane. Gąsienica-Byrcyn W., 2013, Historia straży przyrody w Tatrach [w:] Kowalska R. (red), 100 lat Sekcji Ochrony Przyrody Towarzystwa Tatrzańskiego, 20 lat MaB w Tatrach : materiały z sesji popularnonaukowej, Zakopane 5-6 października 2012 r., Zeszyty Tatrzańskie nr 2, Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane, 97 –116. Gensikowski P, Daniluk P., 2016, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Beck, Warszawa. Gill V., 1989, The geography of women’s fear, Area, 21, USA, 385–390. Gleyre L.A., Alleger C.N., 1936, History of the Civilian Conservation Corps in Colorado Littleton District-Grand Junction District, Press of the Western Newspaper Union, Denver . Głazek J., Grodzki J., 1996, Kras i jaskinie [w:] Mirek Z. (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego, TPN, Kraków-Zakopane, s. 139–168. Głowaciński Z., Profus P., 1992, Structure and vertical distribution of the breeding bird communities in the polish Tatra National Park, Ochrona Przyrody 50, 1, 65–94. Gminny Program Rewitalizacji Gminy Kościelisko na lata 2016-2022, Nr XXVII/217/17 z dnia 24 maja 2017r, Kościelisko. Gorczyca E., Krzemień K., 2002, Wpływ ruchu turystycznego na rzeźbę Tatrzańskiego Parku Narodowego. Przemiany środowiska przyrodniczego Tatr, Tatrzański Park Narodowy - Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi, Kraków – Zakopane. Gorczyca E., Krzemień K., 2002, Wpływ ruchu turystycznego na rzeźbę Tatrzańskiego Parku Narodowego, [w:] Borowiec W. (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego Tatr, Kraków – Zakopane. Gostyński Z., 1987, Prawo wykroczeń w zarysie, wyd. 2, Uniwersytet Śląski, Katowice. Górka Z., Pociask-Karteczka J., Wilk A., 2010, Geografia, [w:] Zemanek A. (red.), Złota księga T. 2., Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, UJ, Kraków, 307–383. Górski G., 2006, Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych do 1930 roku, Lublin. Gradziński M., Kicińska D., Nowicki T., 2005, Jaskinie tatrzańskie – spojrzenie geologa, Tatry, Tatrzański Park Narodowy, Zakopane, 1, 11, 46-48. Graham S., 1998, Spaces of surveillant simulation: new technologies, digital representations, and material geographies, Environment and Planning D Society and Space, 16, 483–504. Gregory D., Johnston R., Pratt G., Watts M., Whatmore A., 2009, The Dictionary of Human Geography, Wiley-Blackwell, Chichester. Gromadzka M., Wolanin A., Żelazny M., Pęksa Ł., 2015, Physical and chemical properties of the Goryczkowe and Bystrej Górne vaucluse springs in the Tatra Mountains, Hydrology Research, 46, 6, 954–968, doi:10.2166/nh.2015.136. Grudecki M., 2018, Kara nagany i środki oddziaływania społecznego oraz środki oddziaływania wychowawczego w prawie wykroczeń, Prokuratura i Prawo, Warszawa, 7–8, 163–192. Gruszecki K., 2005, Podstawy prawne funkcjonowania Straży Parku w parkach narodowych, Parki Narodowe, 2, 15–16. Grzegorczyk T., 2008, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia. Komentarz, Lex, Warszawa. Grzegorczyk T., 2013, Kodeks wykroczeń, wyd. 2, Wolters Kluwer Polska, Warszawa. Guzik K., 1959, Mapa geologiczna Tatr Polskich w skali 1:10 000, Arkusz Kominy Tylkowe, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Guzik K., 1959, Przewodnie rysy stratygrafii triasu serii reglowej górnej (choczańskiej) w Tatrach Zachodnich, Biuletyn Instytutu Geologicznego, 149, 183–186. Guzik K., 1963, Budowa geologiczna południowych i zachodnich zboczy Małej Świnicy w reglach zakopiańskich, Acta Geologica Polonica, 13, 3–4, 425–444. Guzik K., Jaczynowska W., 1977, Mapa geologiczna Tatr Polskich w skali 1;10 000 Arkusz Kościelec, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Guzik R., 2000a, Przestępczość w przestrzeni Krakowa w wyobrażeniach jego mieszkańców, XIII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu UŁ, ŁTN, Łódź. Guzik R., 2000b, Przestrzenny obraz przestępczości w prasie krakowskiej, [w:] Domański B. (red.), Studia nad rozwojem lokalnym i regionalnym, Prace Geograficzne, Instytut Geografii UJ, Kraków, 106, 197–216. Guzik R., 2003, Przestrzenna dostępność szkolnictwa ponadpodstawowego, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Habuda A., 2014, Konsekwencje prawne objęcia parku narodowego obszarem Natura 2000, [w] Rakoczy B., Szalewska M., Karpus K. (red.), Prawne aspekty gospodarowania zasobami środowiska. Korzystanie z zasobów środowiska, Toruń. Habuda A., 2018, Aktualne wyzwania prawnej ochrony przyrody w Polsce [w:] Barczak A, Korzeniowski P. (red.), Administracja a środowisko, Szczecin. Hall T., 2010, Economic geography and organized crime: A critical review, Geoforum, 41, 841–845. Harries, K. D., 1980, Crime and the environment, Charles C. Thomas, Sprinfield, Illinois. Hart H. M. Jr., 1954, The Relations between state and federal law, Columbia Law Review, 54, 4, New York City. Helbich M., Leitner M., 2011, Evaluation of Spatial Cluster Detection Algorithms for Crime Locations, [w:] Gaul W., Geyer-Schulz A., Schmidt-Thieme L., Kunze J. (red.), Studies in Classification, Data Analysis, and Knowledge Organization. Springer, Heidelberg, Germany. Herbert, D. T., 1982, The geography of urban crime, Longman, London. Hertz L., 1986. Obserwacja wilków w Tatrzańskim Parku Narodowym, Chrońmy Przyr. Ojcz., 42, 6, 52–55. Hess M., 1974, Piętra klimatyczne w Tatrach, Czasopismo Geograficzne, 45, 1, 75–95. Hess M., Leśniak B., Olecki Z., 1985, Klimat II [w:] Trafas K. (red.), Atlas Tatrzańskiego Parku Narodowego, TPN PTPNoZ, Zakopane-Kraków. Hessl A.E., Baker W.L., 1997, Spruce and fir regeneration and climate in the forest-tundra ecotone of Rocky Mountain National Park, Colorado, Arctic and Alpine Research, 29, 173–183. Hibner J., 2013, Zróżnicowanie ruchu turystycznego w Tatrzańskim Parku Narodowym na wybranych przykładach, Problemy Ekologii Krajobrazu, IJ IGiGP, Kraków, 34, 41–47. Hilborn R., Arcese P., Borner M., Hando J., Hopcraft G., Loibooki M., 2006, Effective enforcement in a conservation area, Science, 314, 12–66. Hogan T.F., 2010, The Federal Court System in the United States. An introduction for judges and judical administrators in other countries, Washington D. C. Hołub-Pacewiczowa Z., 1931, Osadnictwo pasterskie i wędrówki w Tatrach i na Podtatrzu. Prace Komisji Geograficznej nr 1, Nakładem Polskiej Akademii Umiejętności, Kraków. Hołyst B., 1979, Kryminologia, PWN, Warszawa. Hołyst B., 2002, Na granicy życia śmierci. Studium kryminologiczne i wiktymologiczne, Kodeks, Warszawa. Hołyst B., 2004, Kryminalistyka, LexisNexis, Warszawa. Hołyst B., 2006, Wiktymologia, PWN, Warszawa. Hołyst B., 2007, Kryminologia, PWN, Warszawa. Hołyst B., 2009, Kryminologia, LexisNexis, Warszawa. Hołyst B., 2016, Publikacje z zakresu kryminologii opublikowane w roku 2016, Kryminologia, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa. Howard H., Chapman Ch., 1977, Law Enforcement Task Force Report, Memorandum to Director, National Park Service, Law Enforcement Task Force Report, Los Angeles. Howell P., 1998, Crime and the city solution: Crime fiction, urban knowledge, and radical geography, Antipode, 30, 357–378. International Ranger Federation ,2018, 2008-2019 Roll of honour map. International Ranger Federation, 2019a, Who is a Ranger. International Ranger Federation, 2019b, 2019 Roll of honour. Iwanow A., 2008, ark.: Zakopane – Toporowa Cyrhla i Łysa Polana [w:] Piotrowska K. (red.), Szczegółowa mapa geologiczna Tatr (SMGT) w skali 1:10 000, Warszawa, PIG–PIB, Narodowe Archiwum. Jabłońska T., Liscar A., Okotowicz S., Majewski L., 2004, Tatry fotografia Tatr i Zakopanego 1859-1914. BOSZ, Muzeum Tatrzańskie im. T. Chałubińskiego, Olszanica-Zakopane. Jabłoński W., 1869, Sprawozdanie sekcyi zoologicznej, Sprawozdanie Komisyi Fizyograficznej c.k. Towarzystwa naukowego krakowskiego. Jach R., Rychliński T., Uchman A., (red), 2014, Skały osadowe Tatr, TPN, Zakopane. Jachmann, H., 2008, Monitoring law-enforcement performance in nine protected areas in Ghana. Biological Conservation, 141, 1, 89–99. Jackowski A., Sołjan I., 2005, Wincenty Pol jako geograf i krajoznawca, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków. Jakimiuk E., 2018, Elementy wstępu do prawoznawstwa oraz część ogólna prawa karnego materialnego i prawa wykroczeń – przewodnik i ćwiczenia, Zakład Służby Kryminalnej Centrum Szkolenia Policji w Legionowie. Jakubowska - Hara J, Daniluk P., 2016, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Beck, Warszawa. Jamroży G,. Pęksa Ł., Urbanik Z., Byrcyn-Gąsienica W., 2007, Kozica tatrzańska, Rupicapra rupicapra tatrica, TPN ,Zakopane. Janke, Jason R., Mark W. Williams, Andrew Evans Jr., 2011, A Comparison of Permafrost Prediction Models Along a Section of Trail Ridge Road, Rocky Mountain National Park, Colorado, USA. Jaroszewicz B., 2003, Organisation of nature conservation in Poland. 4th World Congress of International Ranger Federation, Australian Ranger Association, Wilsons Promontory National Park, Australia. Jelonek F., 1974, Rola rodziny Homolacsów w poznaniu Tatr, Wierchy, Kraków, 43, 151-159. Jeżak J., Huculak M., Stankiewicz A., Donocik M., Garpiel R., 2016, Gminny Program Rewitalizacji dla Miasta Zakopane na lata 2016-2023, Instytut Ekonomiki Przestrzeni, Kraków. Jodłowski M., 2002, Typologia granic fizycznogeograficznych jako podstawa wyznaczenia zachodniej granicy Tatr, Czasopismo geograficzne, 4, 231–244. Jodłowski M., 2003, Wpływ taternictwa na przemiany i sposób funkcjonowania ścian skalnych w Tatrach, [w:] Pietrzak M. (red.), Krajobraz - turystyka - ekologia, Problemy Ekologii Krajobrazu, 11, 55-65. Jodłowski M., 2007, Górna granica kosodrzewiny w Tatrach, na Babiej Górze i w Karkonoszach – struktura i dynamika ekotonu, Wydawnictwo IGIGP UJ, Kraków. Jodłowski M., 2007, Monitoring ruchu wspinaczkowego w Tatrzańskim Parku Narodowym w sezonie letnim 2006 r., Stan i perspektywy rozwoju turystyki w Tatrzańskim Parku Narodowym, [w:] Pociask-Karteczka J., Matuszyk A., Skawiński P. (red.), Studia i Monografie, 46, Akademia Wychowania Fizycznego im. B. Czecha w Krakowie, 131–142. Jodłowski M., 2011, Zasady dobrej praktyki w zarządzaniu ruchem wspinaczkowym na obszarach chronionych, Wydawnictwo IGiGP UJ, Kraków. Jodłowski M., 2015 Nowa koncepcja zarządzania ruchem wspinaczkowym w Tatrzańskim Parku Narodowym jako sposób ograniczenia wpływu taternictwa na środowisko, [w:] Chrobak A., Zwijacz-Kozica T. (red.), Nauka Tatrom t. III, , Materiały V konferencji PRZYRODA TATRZAŃSKIEGO PARKU NARODOWEGO A CZŁOWIEK, Zakopane, 24–26 września 2015 roku, wydane nakładem TPN, 63–72. Jodłowski M., Balon J., 2005, Pogranicze polsko-słowackie w dotychczasowych podziałach regionalnych, [w:] Strzyż M. (red.), Perspektywy rozwoju regionu w świetle badań krajobrazowych, Problemy ekologii Krajobrazu, Kielce, 12, 59–68. Jodłowski M., Balon J., Bielański M., Wlazło E., Turkot A., 2014, Monitoring of the off-trial tourism in the Tatra National Park (Poland), IGU, Kraków. Jodłowski M., Wójcik P., 2007, Zagrożenia środowiska przyrodniczego w rejonach wspinaczkowych Tatr Reglowych, Stan i perspektywy rozwoju turystyki w Tatrzańskim Parku Narodowym, [w:] Pociask-Karteczka J., Matuszyk A., Skawiński P. (red.), Studia i Monografie, 46, Akademia Wychowania Fizycznego im. B. Czecha w Krakowie, 255–260. Johnston R.J., Gregory D., Pratt G., Watts M., 2000, The Dictionary of Human Geography, Blackwell Publishing, Oxford. Kapel. A., 1999, Likwidacja Straży Ochrony Przyrody, Salamandra magazyn przyrodniczy Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody Salamandra Ministerstwo Ochrony Środowiska, Warszawa, 1, 10. Karpiuk M., 2018, Status prawny Służby Parku Narodowego, Zeszyty Naukowe KUL 60, Lublin, 1, 233–244. Kent J., Leitner M., 2007, Efficacy of Standard Deviational Ellipses in the Application of Criminal Geographic Profiling, Journal of Investigative Psychology and Offender Profiling, John Wiley & Sons LTD, LSU, 4, 3, 147-165, doi:10.1002/jip.72. Klein F., 1827, Kurze Beschreibung der Karpaten, (pol. przekł. Stanisław Eljasz-Radzikowski, Polscy Górale Tatrzańscy, czyli Podhalanie i Tatry na początku wieku XIX, Lud 1897, 3, 1, 225–273. Klimaszewski M., 1952, Rzeźba Podhala, Czasopismo Geograficzne, Warszawa – Wrocław, 21/22, 237–240. Klimaszewski M., 1962, Zarys rozwoju rzeźby Tatr Polskich, [w:] Szafer W. (red.), Tatrzański Park Narodowy, Wydawnictwo Popularnonaukowe, Kraków, 102–124. Klimaszewski M., 1985, Mapa geomorfologiczna Tatr Polskich [w:] Trafas K. (red.), Atlas Tatrzańskiego Parku Narodowego, TPN-PTPNoZ, Zakopane-Kraków. Klimaszewski M., 1988, Rzeźba Tatr Polskich, PWN, Warszawa. Kłapowa M., 1977, Wyniki badań nad lawinami w tatrach, Materiały badawcze IMGW, Meteorologia, 177–188. Kmiecik-Wróbel J., 2011, Configurations of marphological seguence inn upper part of Kościeliska Valley in Western Tatra Mountain, Problemy Ekologii Krajobrazu, 30, 413–418. Kmiecik-Wróbel J., 2012, Zróżnicowanie typów geokompleksów częściowych (morfotopów) w południowej części Doliny Kościeliskiej w Tatrach Zachodnich, Prace Geograficzne, IGIGP UJ, Kraków, 128, 55-60. Kocher M., Leitner M., 2015, Forecasting of Crime Events Applying Risk Terrain Modeling, Herbert Wichmann Verlag, Heidelberg. Kolowca J., 1957, Projekt organizacji pasterstwa w Tatrzańskim Parku Narodowym, Ochrona Przyrody, 24, 179–220. Kolowca J., 1962, Historia i podstawy pasterstwa w Tatrach. [w:] W. Szafer (red.), Tatrzański Park Narodowy, ZOP PAN, Kraków, 547–558. Komar A., 1999, Poradnik dla Państwowej Straży Łowieckiej, Straży Parków Narodowych, Państwowej Straży Rybackiej i Straży Leśnej, Oficyna Edytorska Wydawnictwo Świat Warszawa. Komornicki T., Skiba S., 1996. Gleby, [w:] Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego, Wyd. TPN, Kraków–Zakopane, 215–226. Kondracki J., 1976, Podstawy regionalizacji fizycznogeograficznej, PWN, Warszawa. Kondracki J., 1978, Karpaty, PWN, Warszawa. Kondracki J., 2002, Geografia regionalna Polski, wyd. II, PWN, Warszawa. Kondracki J., 2013, Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa. Konopiński M., Berezowska-Cnota T., Selva N., Sergiel A., Zwijacz-Kozica T., 2016, Ocena liczebności niedźwiedzia brunatnego (Ursus arctos) na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego, Chrońmy Przyr. Ojcz., PAN, Kraków, 74, 6, 410–421. Kopeć S., 2016, Mobilność w strategii miasta Zakopane – rekomendacje i propozycje działań, niepublikowana analiza na potrzeby przygotowania Strategii Rozwoju Miasta Zakopane, UM Zakopane. Koskela H., 2000, 'The gaze without eyes': video-surveillance and the changing nature of urban space, Progress in Human Geography, 24, 243-265. Kossowska A., 1993, Środowiskowo-przestrzenne uwarunkowania przestępczości (wybrane zagadnienia współczesnej ekologii przestępczości), Archiwum Kryminologii, t. 19, s. 7 – 16. Kot M, Pociask-Karteczka J, 2012, Tatrzański Park Narodowy , [w:] Bogdanowicz R., Jokiel P., Pociask-Karteczka J. (red.), Wody w parkach narodowych Polski, KH PTG, IGiGP UJ, Kraków, 310-327. Kot M. 2008. Dekalog parków narodowych. Nie hałasuj, Tatry, TPN, Zakopane, 4, 26, s.49. Kot M., 2008, Dekalog parków narodowych. Nie chodź poza szlakami, Tatry, TPN, Zakopane, 1, 23, s.51. Kot M., 2008, Dekalog parków narodowych. Nie nocuj, Tatry, TPN, Zakopane, 3, 25, s.45. Kot M., 2008, Dekalog parków narodowych. Nie zostawiaj, Tatry, TPN, Zakopane, 2, 24, s.57. Kot M., Witkowski A., 2017, Rybołówstwo w Tatrach i na terenach przyległych, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, PAN, Kraków, 73, 6, 464-473. Kotański Z., 1965a, Przekrój geologiczny wschodniego zbocza Doliny Kościeliskiej w Tatrach w historycznym rozwoju, Acta Geologica Polonica, Warszawa, 15, 3, 239–256. Kotański Z., 1965b, Budowa geologiczna pasma reglowego między Doliną Małej Łąki i Doliną Kościeliską, Acta Geologica Polonica, 15, 3, 257–330. Kotański Z., 1974, Górna i środkowa płaszczowina reglowa w Tatrach, Przegląd Geologiczny, 22, 1, 13–14. Kotarba A., 2014, Rzeźba i współczesne procesy rzeźbotwórcze [w:] Choiński A., Pociask-Karteczka J. (red.), Morskie Oko – przyroda i człowiek, Zakopane, 158–169. Kotowski W., 2004, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków. Kotowski W., 2009, Kodeks wykroczeń. Komentarz, wyd. 3, Wolters Kluwer,Warszawa. Kotowski W., 2011, Prawo o ruchu drogowym – komentarz, wyd. 3, ABC Wolters Kluwert Business, Warszawa. Kounadi O., Leitner M., 2015, Spatial Information Divergence: Using Global and Local Indices to Compare Geographical Masks Applied to Crime Data, Transactions in GIS, Sons Ltd. US., 19, 5, 737-757, (doi:10.1111/tgis.12125). Kowalski K., 1962, Ssaki [w:] Szafer W. (red.), Tatrzański Park Narodowy, Zakład Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 365–388. Kozłowski J., Baranowska-Janota M., 1982, Metoda wyznaczania turystycznej chłonności przyrodniczej parków narodowych. Propozycje teoretyczne i próba zastosowania na przykładzie Tatrzańskiego Parku Narodowego, Człowiek i Środowisko 6, Warszawa, 1–2. Kożuchowski K., 1974, Zależności korekcyjne w profilu temperatury i prędkości wiatru w Tatrach, Przegląd Geograficzny, Warszawa, 19, 1, 67–79. Kożuchowski K., 1975, Profil temperatury w Tatrach a stratyfikacja termiczna atmosfery, Przegląd Geograficzny, 20, 2, 97–110. Kronika Tatrzańskiego Parku Narodowego, 1964, Tatrzański Park Narodowy, Zakopane. Kronika Tatrzańskiego Parku Narodowego, 1965, Tatrzański Park Narodowy, Zakopane. Krupa M., 2013, Posłuszny żelazny rumak [w:] Krupa M., Mazik P., Szpilka K. (red.), Ślady, szlaki, ścieżki. Pośród tatrzańskich i zakopiańskich wyobrażeń, Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane, 51–56. Krzan Z. 1985. Główne zagrożenia przyrody Tatrzańskiego Parku Narodowego, Przyroda Polska, 7/8, 33–34. Krzan Z., 2006, Współczesne wyzwania w ochronie przyrody, [w:] Tatrzański Park Narodowy na tle innych górskich terenów chronionych, t. III, Człowiek i środowisko, Konferencje Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a człowiek, Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane. Krzan Z., Siarzewski W., Skawiński P. 1988. Tatrzański Park Narodowy, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 9, 2/3, 79–83. Krzemień K., Libelt P., Mączka T., 1995, Geomorphological conditions of the timberline in the Western Tatra Mountains, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Geograficzne, 98, 155–170. Krzeptowski-Sabała S, Wlazło E., 2014, W głębinach jeziora, [w:] Choiński A. (red.), Morskie Oko - przyroda i człowiek, Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane, 491–497. Kuć M., 2010, Skrypty Becka Wiktymologia, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa. Kunicki M., Szczerba T., 1996, Polskie Tatry Zachodnie, monografia, przewodnik, Wydawnictwo Ryszard M. Remiszewski, Gliwice. Kurek W., 2004, Turystyka na obszarach górskich Europy, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków. Kurland J., Pires S.F., 2017, Assessing U.S. wildlife trafficking patterns: How criminology and conservation science can guide strategies to reduce the illegal wildlife trade, Deviant Behavior, 38, 4, 375–391. Kurzępa B., 2008, Kodeks wykroczeń. Komentarz, wyd. 1, Warszawa. Kuźniar W., 1910, Z przyrody Tatr, nakładem PTT, Kraków. Kyi J., 1976, Report to James A. Haley, House Committee on Interior and Insular Affairs, Law Enforcement, 7. LeBeau J.L., Leitner M., 2011, Spatial Methodologies for Studying Crime, Special issue of The Professional Geographer, 63, 2, 161–261. Leitner M., 2013, Editorial,. [w:] Leitner, M. (red.), Crime Modeling and Mapping Using Geospatial Technologies, Springer, Heidelberg, 5–9. Leitner M., Binselam S.A., 1998, The Application of Spatial Association Techniques Between Point Sets to Crime Analysis Systems, Proceedings GIS/LIS, 12, 600–610. Leitner M., Helbich M., 2015, Editorial. Special Issue of Cartography and Geographic Information Science about Innovative Crime Modeling and Mapping, 42, 2, 95–96. Leitner M., Helbich M., 2015, Innovative Crime Modeling and Mapping. Special Issue of Cartography and Geographic Information Science, 42, 2, 95–209. Lemieux, A. M., 2014, Situational prevention of poaching, Routledge, London. Lewiński J., 2005, Komentarz do kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, Warszawa. Lisowska A, 2017, Zjawisko przestępczości w destynacjach turystycznych – przegląd badań, Turyzm, Uniwersytet Wrocławski Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Zakład Geografii Społeczno-Ekonomicznej, Wrocław, 27/1, 34 – 43. Lisowska A., 2017, Crime in tourism destinations: research reviev, Tourism, Wrocław, 27, 1, 31–39. Ludwikowska A.M., Ludwikowski R.R., 2008, Sądy w Stanach Zjednoczonych. Struktura i jurysdykcja, Toruń, 20–21. Ładygin Z., 2009, Bezpieczne Tatry, Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, Tatrzański Park Narodowy w Zakopanem. Łaszek Cz., 1987, 30 lat Straży Ochrony Przyrody, Przyroda Polska, 1, 20–21. Mackintosh B., 1989, National Park Service: History of U.S. Park Police, History Division National Park Service Department of the Interior Washington, D.C. Mar J.W. Willard B.E., 1970, Persisting vegetation in an alpine recreation area in the Rocky Mountains, Colorado, Biological Conservation, 2, 2, 97–104. Marakami Wood D., 2014, Risk/fear/surveillance. [w:] Cloke P., Crang P., Goodwin M. (red.), Introducing Human Geographies, third edition., Routledge, London, 838–851. Marchlewski A., 1974, Zachowanie walorów przyrodniczych Tatrzańskiego Parku Narodowego jako podstawa do określenia jego pojemności turystycznej, T. IV. Turystyka w Tatrzańskim Parku Narodowym, cz. 3. Analiza ruchu turystycznego i jego tendencje rozwojowe na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego (na tle dotychczasowych badań), Polska Akademia Nauk, Kraków. Marchlewski A., 1974, Zachowanie walorów przyrodniczych Tatrzańskiego Parku Narodowego jako podstawa do określenia jego pojemności turystycznej, T. IV. Turystyka w Tatrzańskim Parku Narodowym, cz. 8. Koncepcja pojemności turystycznej Tatrzańskiego Parku Narodowego w ujęciu ilościowym i przestrzennym, Polska Akademia Nauk, Kraków. Marcińczak S., Siejkowska A., 2003, Percepcja miejsc niebezpiecznych w Łodzi [w:] Jażdżewska I. (red.), Funkcje metropolitalne i ich rola w organizacji przestrzeni, Łódź. Marcińczak S., Siejkowska A., 2004, Zróżnicowanie przestrzenne przestępczości w Łodzi w latach 1988–2001 a percepcja obszarów niebezpiecznych [w:] Słodczyk J. (red.), Przemiany struktury przestrzennej miast w sferze funkcjonalnej i społecznej, UO, Opole. Marek A., 2006, Prawo wykroczeń (materialne i procesowe), C.H. Beck Warszawa. Marek A., 2010, System Prawa Karnego. Tom I. Zagadnienia ogólne, wyd. 1, C.H. Beck, Warszawa. Marek A., 2012, Prawo wykroczeń (materialne i procesowe), wyd. 7, C.H. Beck, Warszawa. Marr J.W., Willard B.E.,1970, Persisting vegetation in an alpine recreation area in the Rocky Mountains, Colorado, Biological Conservation, 2, 2, 97- 104; Marr J.W., Willard B.E.,1971, Recovery of alpine tundra under protection after damage by human activities in the Rocky Mountains of Colorado, Biological Conservation, 3, 3, 181-190. McEwen W.R. Wells J.L., 1970, Law Enforcement in the National Parks, U. S. Park Police Survey. Melezini M., 2016, System Prawa Karnego. Tom 6. Kary i inne środki reakcji prawnokarnej, wyd. 2, Warszawa. Miazek P., 2017, Turystyka jako aspekt działalności Tatrzańskiego Parku Narodowego, Warsztaty z Geografii Turyzmu, 1, 8, 82–92. Mielczarek S., 1984. Ograniczony, kulturowy wypas owiec i krów w TPN, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, TPN, Zakopane, 5, 1, 59 – 66. Mielczarek S., Krzan Z. 1985. Aktualne problemy leśnej gospodarki rezerwatowej Tatrzańskiego Parku Narodowego, Las Polski, 19, 8–10. Mirek Z., 1985, Turystyka wobec aktualnych problemów zagrożenia i ochrony Tatr, Wierchy 54, 5–23. Mirek Z., 1988, Turystyka wobec aktualnych problemów zagrożenia i ochrony Tatr, Wierchy 54, 25–38. Mirek Z., 1996, Przyroda tatrzańskiego Parku Narodowego, TPN, Kraków-Zakopane. Mirek Z. (red.), 1996, Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego, Tatrzański Park Narodowy, Kraków – Zakopane. Mirek Z., 1996., Idea Tatrzańskiego Parku Narodowego – ochrona i udostępnianie [w:] Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego, Tatry i Podtatrze 3, Tatrzański Park Narodowy, Zakopane - Kraków. Moomaw J. C., 1963, Recollections of a Rocky Mountain Ranger. Longmont, TimesCall Publishing Company, Colorado. Mordwa S., 2003, Przestępczość w dużych miastach w Polsce (na przykładzie Łodzi), [w:] Jażdżewska I. (red.), Funkcje metropolitalne i ich rola w organizacji przestrzeni, Łódź. Mordwa S., 2010, Poczucie bezpieczeństwa mieszkańców wybranych osiedli w Łodzi, [w:] Madurowicz M. (red.), Wartościowanie współczesnej przestrzeni miejskiej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa. Mordwa S., 2012, Ciemna liczba przestępstw. Przykład badań wiktymizacyjnych mieszkańców wybranych obszarów w Łodzi, Space-Society-Economy, 11, 145–155. Mordwa S., 2012, Struktura i typologia przestrzenna przestępczości w Polsce – przykład wykorzystania walidacji liczby skupień w metodzie k-średnich, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica, 12, 89–110. Mordwa S., 2013, Przestępczość i poczucie bezpieczeństwa w przestrzeni miasta. Przykład Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Mordwa S., 2013, Zastosowanie GIS w badaniach przestępczości, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica, 14, 77–92. Moreto W.D., Lemieux A.M., 2015, Poaching in Uganda: Perspectives of law enforcement rangers, Deviant Behavior, 36, 11, 853–873. Moreto W.D., 2015, Introducing intelligence-led conservation: Bridging crime and conservation science, Crime Science, 4, 15. Morisson A.B., 1996, Courts in Fundamentals of American Law, OUP, New York. Mościcki W.J., 2008, Temperature regime on northern slopes of Hala Gąsienicowa in the Polish Tatra Mts. and its relationship to permafrost, Studia Geomorphologica Carpatho- Balcanica, Kraków, 42, 23–40. Mościcki W.J., 2010, Temperatura na NE stoku Świnicy i w Koziej Dolince w Tatrach w okresie 2007–2009 [w:] Kotarba A. (red.), Materiały IV Konferencji Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a Człowiek, Zakopane, 14–16 października 2010, t. 1, Nauki o Ziemi, Zakopane, Tatrzański Park Narodowy, 103–110. Mozgawa M., 2009, Kodeks wykroczeń. Komentarz, wyd. 2, Wolters Kluwer, Warszawa. Mróz W., 2012, Monitoring siedlisk przyrodniczych, przewodnik metodyczny cześć III, Inspekcja Ochrony Środowiska, Warszawa. Muehleisen G.S., 1977, Law Enforcement Task Force Assessment. Musselman L.K., 1965, Rocky Mountain National Park: Its First Fifty Years, Rocky Mountain Nature Association, Estes Park. Musselman L.K., 1971, Rocky Mountain National Park ADMINISTRATIVE HISTORY 1915-1965, U.S. Department of the Interior National Park Service Office of History and Historic Architecture Eastern Service Center Washington, D.C. Musselman L.K., 1971, Rocky Mountain National Park, Administrative History, 1915–1965. Department of the Interior, National Park Service, Washington DC. Myczkowski S., 1976, Człowiek - przyroda – cywilizacja, PWN, Warszawa. Mydel R., Kozimor K., 1989, Demograficzne, czasowe i przestrzenne aspekty przestępczości w Krakowie, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, 22, 63–83. Mysłajek R. W., Szewczyk M., Zwijacz-Kozica T., Niedźwiecka N., Rabiasz J., Chovancová G., Feriancová E., Figura M., Nowak S. 2019, Różnorodność genetyczna tatrzańskiej populacji wilka Canis lapus, Studia i Materiały CEPL w Rogowie, 21, 2, 38–45. National Park Service Law Enforcement Guideline, NPS-9, 1975. National Park Service Law Enforcement Guideline, Revised, 1980. Newman P., Lawson S., Monz C., 2010, Integrated approach to transportation and visitor use management at Rocky Mountain National Park, Report submitted to the National Park Service. Niedźwiedź T., 1968, Częstotliwość występowania układów barycznych, mas powietrza i frontów atmosferycznych nad polskimi Karpatami Zachodnimi, Przegląd Geograficzny, 40, 2, 472–478. Niemczyk A., 2016, Propozycja wskaźników Smart Economy na potrzeby opracowania Strategii Rozwoju Miasta Zakopane, niepublikowana analiza na potrzeby przygotowania Strategii Rozwoju Miasta Zakopane. Niemczyk A., 2016, Smart governance. Wskaźniki i inspiracje do dalszych prac nad strategią rozwoju miasta Zakopane 2.0, niepublikowana analiza na potrzeby przygotowania Strategii Rozwoju Miasta Zakopane. Nowak J., 2010, Inwentaryzacja jaskiń TPN prowadzona przez Krakowski Klub Taternictwa Jaskiniowego w latach 1998–2010 [w:] Kotarba A. (red.), Nauka a zarządzanie obszarem Tatr i ich otoczeniem, t. 1, Nauki o Ziemi, Kraków–Zakopane, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi, Tatrzański Park Narodowy, 115–122. Nowicki M., 1868, Kozica (Antilope rupicapra, le chamois, Gemse), Nakładem Stanisława hr. Tarnowskiego, Kraków. Nowicki M., 1868, Zapiski z fauny tatrzańskiej. Sprawozdanie Komisyi Fizyograficznej c. k. Towarzystwa naukowego krakowskiego, Kraków. Nowicki M., 1874, Sprawozdanie sekcyi zoologicznej. Sprawozdanie Komisyi Fizyograficznej Akademji Umiejętności w Krakowie. Tom ósmy. Nowicki M.,1873, Sprawozdanie sekcyi zoologicznej. Sprawozdanie Komisyi Fizyograficznej Akademji Umiejętności w Krakowie. Tom siódmy. NPS Investigative Services Branch Highlights of 2016, 2016, National Park Service US Department of the Interior, Washington D.C., 1–40. Nyka J., 1956, Dolina Rybiego Potoku, Sport i Turystyka, Warszawa. Nyka J., 2004, Tatry Polskie, Wyd. Trawers, Latchorzew. O’Connor S.D., 1981, Trends in the Relationship between the federal and state courts from the perspective of a state court judge, Indiana Law Journal, 22, 4. Okarma H., 2001, Wilk (Canis lupus) [w:] Głowaciński Z. (red.) Polska czerwona księga zwierzą,. PWRiL, Warszawa, 87–90. Okarma H., 2013, Wilk, Wydawnictwo H2O, Kraków. Olaczek R., 1996, Ochrona przyrody w Polsce, Wydawnictwa Ligi Ochrony Przyrody, Warszawa. Olaczek R., 2002, O godność i sprawność ochrony przyrody, Dzikie Życie 2/92. Osierda A., 2014, Prawne aspekty pojęcia bezpieczeństwa publicznego i porządku publicznego, Studia Iuridica Lubliniensa, Lublin, 23. Ostrowski S., 1974, Ruch turystyczny w Polsce w 1972 r., Instytut Turystyki. Ośrodek Dokumentacji i Informacji Naukowej, Warszawa. Paige J. C., 1985, The Civilian Conservation Corps and the National Park Service, 1933–1942, An Administrative History, Washington, D.C.: Government Printing Office. Pajorski P., 2018, Służby mundurowe czy formacje umundurowane? Prolegomena do studiów nad rolą formacji umundurowanych w kształtowaniu bezpieczeństwa i porządku publicznego [w:] Sopilnyk R. (red.), Formacje umundurowane w działaniach na rzecz bezpieczeństwa i porządku publicznego. Zagadnienia wybrane, Naukowo-Wydawniczy Instytut Badań Bezpieczeństwa i Obronności WSBPI Apeiron, Kraków. Paryski W.H., 1971, Chałubiński o Zakopane i Tatry. Archiwum Historii Medycyny, Zakopane, 34, 27–31. Paryski W.H., 1948, Klub Wysokogórski PTT, Wierchy, 132–145. Paryski W.H., 1959, Szlaki pasterskie w Tatrach i na Podtatrzu, [w:] Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala, t. I, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław. Paryski W.H., 1961, Tatry Wysokie: przewodnik taternicki, cz. IX, Sport i Turystyka, Warszawa. Paryski W.H., 1962, Tatrzański Park Narodowy, Wydawnictwo Zakładu Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Passendorfer E., 1971, Jak powstały Tatry, Wyd. Geol., Warszawa. Paulo A, Gałaś A, Mościcki A., 2002, Turystyczna erozja Tatr, [w:] Przemiany środowiska przyrodniczego Tatr, TPN, PTPNoZ, Kraków–Zakopane. Peet R., 1975, Geography of crime - political critique, Professional Geographer 27, 277–280. Pelfrey W.V., 2011, Tourism and crime: A preliminary assessment of the relationship of crime to the number of visitors at selected sites, International Journal of Comparative and Applied Criminal Justice, 22, 2, 293-304. Pęksa Ł, Król M, Skrzydłowski T, 2011, Działalność monitoringowa w Tatrzańskim Parku Narodowym, tom I, Zespół Badań i Monitoringu, Tatrzański Park Narodowy, Zakopane. Pęksa Ł., 2003, Materiały do historii ochrony kozicy w Polskich Tatrach, Chrońmy Przyr. Ojcz. 59, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 1, 63–72. Phelps J., Webb E.L., 2015, Invisible wildlife trades: Southeast Asia’s undocumented illegal trade in wild ornamental plants, Biological Conservation, National University of Singapore, Elsevier, 186, 296–305. Phyllis J. Perry J., 2008, It happened in Rocky Mountain National Park, Twodot, Guilford, Connecticut Helena, Montana. Pickering J.H., 2015, The Rocky Mountain National Park Reader, University of Utah. Pinkwart M., 2002, Tatry w świadomości mieszkańców Zakopanego i ich gości: prasa Zakopiańska 1891-1939, Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane. Piotrowska K., 2005, Szczegółowa Mapa Geologiczna Tatr Polskich, 1:10 000. Pisera K., 2013, Jak dawniej po Tatrach chadzano, Tatrzański Park Narodowy, Zakopane. Pita M., 2013, Department of Interior Annual Law Enforcement Program Report CY2013, Rocky Mountain National Park. East District Ranger, Estes Park – Colorado USA. Pita M., 2014, Department of Interior Annual Law Enforcement Program Report CY2014, Rocky Mountain National Park. East District Ranger, Estes Park – Colorado USA. Pita M., 2015, Department of Interior Annual Law Enforcement Program Report CY2015, Rocky Mountain National Park. East District Ranger, Estes Park – Colorado USA. Pita M., 2016, Department of Interior Annual Law Enforcement Program Report CY2016, Rocky Mountain National Park. East District Ranger, Estes Park – Colorado USA. Pita M., 2016, United States Department of the Interior, National Park Service, Rocky Mountain National Park, Estes Park, Chief Park Ranger, DEC.-6-2016. East District Ranger – Colorado USA. Pizam A., 1982, Tourism and crime: Is there a relationship?, Journal of Travel Research, 20 (3) pp. 7 – 10.. Pociask-Karteczka J. , 2016, Z życia dawnych Kuźnic, Tygodnik Podhalański, Zakopane, 47, 26–27. Pociask-Karteczka J., 2014, Ruch turystyczny, [w:] Choiński A., Pociask-Karteczka J. (red.), Morskie Oko - przyroda i człowiek, TPN, Zakopane, 394–401. Pociask-Karteczka J., Bochenek P., 2014, Źródła, [w:] Choiński A., Pociask-Karteczka J. (red.), Morskie Oko - przyroda i człowiek, TPN, Zakopane, 232–243. Pociask-Karteczka J., Siwek J., 2011, Wojciech Chełmicki (1952-2011), Przegląd Geofizyczny 56, 3/4, 305–307. Pociask-Karteczka J., Siwek J., 2018, Wojciech Chełmicki (1952-2011), [w:] Geografowie polscy: słownik biograficzny, 1, IGiGP, Kraków, 218–220. Pociask-Karteczka J., Siwek J.P., Wachniew P., 2016, Sezonowa dynamika składu izotopowego wód Wywierzyska Olczyskiego [w:] Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a człowiek, Nauka Tatrom, Streszczenia prac, Zakopane, 24-26 września 2015, s. 54. Podobiński L., 1960. Stan zwierzyny w Tatrach w roku 1959 i w latach poprzednich, Wierchy, Kraków, 29, 137–155. Połtorzecki K., 2013, Charakterystyka ruchu turystycznego na szlaku Czarny Staw – Rysy w Tatrach. praca mgr, ZGF IGiGP UJ, Kraków. Potter G.R., Nurse A., Hall M., 2016, The Geography of Environmental Crime. Conservation, Wildlife Crime and Environmental Activism, Palgrave Studies in Green Criminology, Macmillan UK. Pracowite wakacje Straży Ochrony Przyrody, 1997, Zielone Brygady. Pismo Ekologów, Kraków, 11, 101. Program Strategiczny Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Małopolskiego 2014–2020, Kraków 2014. Przerwa-Tetmajer K., 1984, Na Skalnym Podhalu, Wydawnictwo Literackie, Kraków. Quin R.H., 1993, Rocky Mountain National Park Roads, Historic American Engineering Record No. CO-78. National Park Service, Washington, D.C. Rabowski F., 1925, Budowa Tatr. Pasmo wierchowe, Sprawozdania Państwowego Instytutu Geologicznego, 1-2, 3, 169 – 188. Rabowski F., 1931, Cztery przekroje geologiczne między Doliną Kościeliską a Doliną Kondratową, Sprawozdania Polskiego Instytutu Geologicznego, 6, 4: 742-751. Rabowski F., Goetel W., 1925, Budowa Tatr. Pasmo reglowe, Sprawozdania Państwowego Instytutu Geologicznego, 3, 1/2, 189–205. Radecka E., 2018, Kontrola przestrzegania zakazów na terenie parków narodowych i rezerwatów przyrody, Prawne Problemy Górnictwa i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Śląski, Katowice, 1–2, 63–80. Radecki W, Bojarski M., 2016, Kodeks wykroczeń. Komentarz, wyd. 7, CH Beck, Warszawa. Radecki W., 2000, Miejsce przepisów o ochronie przyrody w systemie prawnym ochrony środowiska w Polsce, Problemy Ekologii, 4, 6, 215–220. Radecki W., 2007, Polskie prawo leśne. Cz. 8, Przestępstwa i wykroczenia przyrodnicze, Problemy Ekologii, GWSP, Wrocław, 1, 15–20. Radecki W., 2008, Odpowiedzialność w ochronie przyrody, Przyroda Polska, 3, 9. Radecki W., 2008, Odpowiedzialność za wykroczenia z art. 127 ustawy o ochronie przyrody, Przyroda Polska, 4, 7. Radwańska – Paryska Z., 1995, Wielka Encyklopedia Tatrzańska, Poronin. Radwańska-Paryska Z., 1974, Roślinność tatrzańska, Czas. Geogr., 47/1, 47–62. Radzikowski-Eliasz S, 1900, Pogląd na Tatry, Wydawnictwo Anczyc i spółka. Rakoczy B., 2009, Skrypty Becka, Prawo ochrony przyrody, C.H. Beck, Warszawa. Rączkowski W., 2004, Karty Rejestracyjne Osuwisk 1–6 na drodze do Morskiego Oka, Centralne Archiwum Geologiczne – Archiwum Oddziału Karpackiego PIG, maszynopis, Kraków. Rączkowski W., 2007, Góra Rakoń [w:] Szczegółowa mapa geologiczna Tatr w skali 1:10 000, uutwory czwartorzędowe, Kraków, Narodowe Archiwum Geologiczne – Archiwum Oddziału Karpackiego IG. Rączkowski W., 2011a, Schronisko Ornak [w:] Szczegółowa mapa geologiczna Tatr w skali 1:10000, utwory czwartorzędowe, Kraków, Narodowe Archiwum Geologiczne – Archiwum Oddziału Karpackiego PIG. Rączkowski W., Boltižar M., Rączkowska Z., 2015, Mapa geomorfologiczna Tatr w skali 1:10 000 [w:] Atlas Tatr. Przyroda nieożywiona, Zakopane, Tatrzański Park Narodowy. Rechman A., 1895, Tatry pod względem fizyczno-geograficznym, nakładem autora, Lwów. Reychman J., 1946, Udział górali w ochronie Tatr w XIX wieku, Chrońmy Przyr. Ojcz., 2, 3/4, 1–8. Roberts W.D., Singh K., Clark R., Barlow K., Kock C., Steiner R., Mander K., Khadka D., Guerrero J., 2016, Anti-poaching in and around protected areas: Training guidelines for field rangers, Best Practice Protected Area Guidelines Series No. 01. International Ranger Federation, WWF US. Rocky Mountain National Park Colorado, 1937, United States Department of the Interior National Park Service. United States Government printing office Washington, 1937. Roosevelt T., 1916, A Book-Lover’s Holidays in the Open, C. Scribner’s Sons, New York. Roszkowski J., 2003, Wkład Towarzystwa Tatrzańskiego oraz hr. Władysława Zamoyskiego w ochronę Tatr i rozwój Zakopanego (1873-1924), Pamiętnik Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, 12, 11–24. Sacco L.N., Finklea K., 2013, State Marijuana Legalization Initiatives: Implications for Federal Law Enforcement, Washington D.C. Salas D.E., Stevens J., Schulz K., 2005, Rocky Mountain National Park 2001–2005 vegetation classification and mapping. Technical Memorandum 8260-05-02 Remote Sensing and GIS Group. Technical Service Center, Bureau of Reclamation. Schramm R.W., 1954, Krajowa narada aktywu taternickiego i alpinistycznego, Góry Wysokie, 9, 3–5. Schullery P., 2001, America’s National Parks, New York. Sellars-West R.., 1999, Preserving Nature in the National Parks: A History. Yale University Press, New Haven. Shaw C.R., McKay H.D., 1942, Juvenile delinquency and urban areas; A study of rates of delinquents in relation to differential characteristics of local communities in American cities, University of Chicago Press, Chicago. Shreve G.R., 1993, Conflicts Law, State or Federal, Indiana Law Journal, 68, 3, 18. Siarzewski W., 2005, Tatrzański Park Narodowy, Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane. Siarzewski W., 2006, Z dziejów przemysłu w Kużnicach zakopiańskich, Tatry 15, 56-59. Siemaszko A. (red.), 2008, Geografia występku i strachu. Polskie Badanie Przestępczości ‘07, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa. Siemaszko A., Gruszczyńska B., Marczewski M., 2009, Atlas przestępczości w Polsce, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa. Silverthorn S., 2015, Around Rocky Mountain National Park, Arcadia Pub (Sc), USA. Sitarz O., 2015, Materialne prawo wykroczeń. Część ogólna, Warszawa. Siwek J., Żelazny M., Liova S., Simor V., Pociask-Karteczka J., Gajda A., 2015, Podział hydrograficzny, Ark. III.1 Stosunki wodne [w:] Dąbrowska K., Guzik M. (red.), Atlas Tatr - Przyroda nieożywiona, Tatrzański Park Narodowy, Zakopane. Skawiński P. 1973. Problemy ochrony przyrody na terenach rekreacyjnych południowej części województwa krakowskiego tematem konferencji Ligi Ochrony Przyrody, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, Kraków, 29, 4, 46–47. Skawiński P., 1972. Stanisław i Marian Sokołowscy bojownikami ochrony przyrody, Przyroda Polska, 6, 8–9. Skawiński P., 1982. Epistemicka funkcia lesov pol`skeho Tatranskeho narodneho parku, [w:] Les v krajine, Bratysława. Skiba S., 1999, Mapa gleb Tatrzańskiego Parku Narodowego, 1:20 000, Uniwersytet Jagielloński – Tatrzański Park Narodowy, Kraków-Zakopane. Skiba S., 2002, Mapa gleb Tatrzańskiego Parku Narodowego [w:] Borowiec W., Kotarba A., Kownacki A., Krzan Z., Mirek Z. (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego Tatr. Tatrzański Park Narodowy, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi, Oddział Kraków, Kraków-Zakopane, 21–26. Skiba S., 2002. Mapa gleb Tatrzańskiego Parku Narodowego [w:] Przemiany Środowiska Przyrodniczego Tatr, Wyd. TPN-PTPNoZ, Kraków–Zakopane, 21–26. Skiba S., Kubica B., Skiba M., Stobiński M., 2005, Content of the gamma radionuclides of the 137Cs and 40K in the soils of Tatra Mts. and Charnokhora Mts., Pol. Journ. of Soil Sci. 38, 2, 119–126. Skowroński J., 2003, Dawno temu w Tatrach, Wydawnictwo Galaktyka, Łódź. Skrzydłowski T., 2007, Jelenie. Tatry, TPN, Zakopane, 1, 19, 46–50. Skrzydłowski T., 2010, Zwierzęta i rośliny, Przewodnik po Tatrach Polskich, Tatrzański Park Narodowy, Zakopane. Skrzydłowski T., 2013. Przewodnik przyrodniczy po Tatrach Polskich, Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane. Skrzydłowski T., 2017. Przewodnik przyrodniczy po Tatrach Polskich, Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane. Skrzydłowski T., 2019. Przewodnik przyrodniczy po Tatrach Polskich, Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane. Skrzypek G., Skrzypek E., 2008, Udostępniać, czy chronić – porównanie parków narodowych w USA i Polsce, AURA 1, 26–29. Słowik J., 2018, Tutaj pracują pasjonaci, Las Polski, 12, Białystok, 28–29. Smagacz-Poziemska M., 2016, Smart Living /Jakość życia, niepublikowana analiza na potrzeby przygotowania Strategii Rozwoju Miasta Zakopane, UM Zakopane. Smith S., 1986, Crime, Space and Society, Cambidge University Press, Cambridge. Sochacki D., 2014, Środki oddziaływania wychowawczego, postępowanie mandatowe, zasady postępowania i dokumentowania czynności, Szkoła Policji w Słupsku. Sokołowska S., Guzik K., 1958-1980, Mapa Geologiczna Tatr Polskich, 1:10 000. Sołowiej D., 1992, Podstawy metodyki oceny środowiska przyrodniczego człowieka, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. Sommer J., 1997, Prawo o ochronie przyrody. Komentarz, Wydawnictwo Prawo Ochrony Środowiska, Wrocław. Sönmer S.F., 1998, Influence of terrorism risk on foreign tourism decisions, Annals of Tourism Research, 25(1), pp. 112-144. Statistical Abstract 2004, 2005, National Park Service, Public Use Statistic Office, Denver. Stec R., 1985, Metody zwalczania kłusownictwa, Las Polski, 15-16, Warszawa,s. 12. Stec R., 1986, Myślistwo, a ochrona przyrody, Przyroda Polska, 5, s. 25. Stec R., 1996, Straż Parku – rzeczywistość i oczekiwania, Parki Narodowe, 4 , s. 25. Stec R., 1997, Straż Parku Narodowego czuwa, Parki Narodowe, 2, s. 28. Stec R., 2013, Straże w służbie ochrony przyrody. [w:] Kaźmierska-Patrzyczna A. (red.), Problemy wdrażania sytemu Natura 2000 w Polsce, Szczecin – Łódź – Poznań, 221–235. Stec R., 2014, Straże w służbie ochrony przyrody. Straż Leśna, Łowiecka, Rybacka i Parków Narodowych. Pozycja ustrojowa oraz miejsce w systemie organizacyjno-prawnym bezpieczeństwa i porządku publicznego, Wolters Kluwer, Warszawa. Stec R., 2015, Działalność straży przyrodniczych w Polsce, Czechach i na Słowacji oraz ich uprawnienia, Acta Universitates Carolinae-Juridica, 1, 105–133. Stec R., 2015, Straże przyrodnicze w Polsce i ich pozycja w systemie prawnym bezpieczeństwa i porządku publicznego. Wybrane aspekty administracyjno prawne, PWP, Warszawa. Stec R., Ciołek Ł., Filipiuk M., 2014, Nadzór Policji nad strażami przyrodniczymi (Państwowa Straż Łowiecka, Państwowa Straż Rybacka, Straż Leśna i Straż Parku Narodowego). Uwarunkowania prawne sprawowanego nadzoru, Wolters Kluwer, Warszawa. Stecka Z., 1986, Strażnicy, przewodnicy, kłusownicy. Podtatrze, Zima, 15-28. Stolarczyk P., 2016, Polskie Parki Narodowe Straż Parku 25 lat służby, Konferencja MŚ 16-18. X. 2016 r., Bukowina Tatrzańska. Strategia Rozwoju Powiatu Tatrzańskiego na lata 2012–2020, 2012, Zakopane. Strategia Rozwoju Województwa Małopolskiego na lata 2011–2020, 2011, Kraków. Studnicka U.,1974, Zachowanie walorów przyrodniczych Tatrzańskiego Parku Narodowego jako podstawa do określenia jego pojemności turystycznej, T. VI. Materiały uzupełniające, cz. 4 Ruch turystyczny w Tatrzańskim Parku Narodowym na łamach prasy w latach 1960-1971, Polska Akademia Nauk, Kraków. Stupnicka E, 1978, Zarys geologii regionalnej świata, PWN, Warszawa. Svajda J., Korony S., Brighton I., Esser S., Ciapala S., 2016, Trail impact monitoring in Rocky Mountain National Park, USA, Solid Earth, 7, 115–128, doi:10.5194/se-7-115. Symonides E., 2008, Ochrona Przyrody, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Szafer W., 1936, O Tatrzańskim Parku Narodowym, Państwowa Rada Ochrony Przyrody, Kraków. Szaflarski J., 1972, Poznanie Tatr. Sport i turystyka, Warszawa. Szatkowski W., 2014, Tatry na nartach. Przewodnik skiturowy, Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane. Szczepanek P., 2009, Kolekcje Antoniego Kocyana. Tatry 4. Wyd. spec. Polsko – Słowackie, TPN, Zakopane, 9–3. Szczepański J.A., 1983, 80 lat na wspólnej linie, Taternik, PZA, Warszawa, 1, 4–6. Szczerbińska A., Pociask-Karteczka J., 2016, Sezon narciarski na Kasprowym Wierchu – tendencje i zmienność, [w:] Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a człowiek. Nauka Tatrom, Streszczenia prac, Zakopane, 24-26 września 2015, 70–71. Szydarowski W., 2000, Ruch turystyczny na obszarze TPN w świetle badań ankietowych [w:] Czochański J.T., Borowiak D. (red.), Z badań geograficznych w Tatrach Polskich, Wyd. UG, Gdańsk, 231–237. Ślusarczyk J., 2009, Górale podhalańscy. Na łamach Pamiętnika Towarzystwa Tatrzańskiego 1876-1920, Pamiętnik Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, Kraków, 18, 207–222. Świdzińska K. J., 2016, Przemoc wobec zwierząt na przykładzie wybranych przypadków w Tatrach, Studia Ecologiae et Bioethicae, UKSW, Warszawa, 14, 2, 33–44. Świerz L., 1885, Zarys działalności Towarzystwa Tatrzańskiego w pierwszym jego dziesięcioleciu (od roku 1874 do roku 1883), Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego, Kraków, 10, 92–121. Tarlow P. E., 2011, Crime and Tourism, [w:] Wilks J., Pendergast D., Leggat P. (red.), Tourism in turbulent time (Towards Safe Experience for Visitors), USA, 93-101. The National Parks: Shaping the System, 1991, U.S. Department of the Interior Washington, D.C. USA. Theobald D.M., Baron J.S., Newman P., Noon B., Norman J.B. III, Leinwand I., Linn S.E., Sherer R., Williams K.E., Hartman M., 2010a, A natural resource condition assessment for Rocky Mountain National Park, Natural Resource Report. NPS/NRPC/WRD/ NRR–2010/228. Report to National Park Service, Fort Collins, Colorado. Theobald D.M., Goetz S., Gross J., Hansen A., Piekielek N., Melton F., Hiatt S., 2010b, Landscape conditions and trends in and around Rocky Mountain National Park: Summary results, Report to National Park Service, Fort Collins, Colorado. Tobin D. J. Jr., 1977, Superintendent, Mount Rainier National Park, Memorandum to Howard H. Chapman, Western Regional Director, National Park Service, Law Enforcement Task Force Report, March 15, USA. Tokarczyk R., 1996, System prawa amerykańskiego: charakterystyka ogólna, Palestra 40/5-6, UMCS, Lublin 112 –128. Tokarczyk R., 2009, Prawo amerykańskie, Wolters Kluwer Business, Warszawa. Trafas K., 1985, Atlas Tatrzańskiego Parku Narodowego, TPN-PTPNoZ, Zakopane-Kraków. Tripplin T., 1856, Wycieczka po stokach galicyjskich i węgierskich Tatrów, Nakładem S. Orgelbranda,Warszawa. Trzaskuś D., 2014, Wniosek o ukaranie, Szkoła Policji w Słupsku. Trzaskuś D., 2016, Wniosek o ukaranie, Szkoła Policji w Słupsku. Turystyka w województwie małopolskim w latach 2018 – 2019. Rozdział 5 turystyka w Parkach Narodowych, 2020, Urząd statystyczny w Krakowie, 57 – 64. U. S. General Accounting Office Report to Congress, 1977, Crime in Federal Recreation Areas, June 21, p. iv. Upomnienie Zakopianów i wszystkich Podhalanów aby nie tępili świstaków i kóz, Drukarnia C.K. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1865. Ustrnul Z., 1995, Ekstremalne przypadki wiatrów halnych na obszarze Tatr i Podhala w ostatnim 30-leciu, Przyroda TPN a człowiek, T. 1. Nauki o Ziemi, Polskich, Kraków-Zakopane, 159–162. van Dijk, J., 2010, Revisiting the 'dark number of crime. Transnational Criminology Manual, University of Tilburg. Verando D., 1980, Park Rangers and Law Enforcement, The California Peace Officer. Wala J., 2006, Turystyka piesza w Tatrach polskich w okresie zaśnieżenia, [w:] Z. Krzan (red.), Tatrzański Park Narodowy na tle innych górskich terenów chronionych, t. III, Człowiek i środowisko, Konferencje Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a człowiek, Wyd. Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane. Wallace G.N., Brooks J.J., Bates M.L., 2004, A survey of day and overnight backcountry/ wilderness visitors in Rocky Mountain National Park. Final Project Report for the National Park Service. Fort Collins, Colorado State University, Department of Natural Resource Recreation and Tourism. Wendt J., 2001, Przestrzenne zróżnicowanie przestępczości w Gdańsku [w:] Łęcka I. (red.), Geografia różnorodności. Różnorodność w geografii, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 61–65. Wenta J., 2010, Motyle Tatrzańskiego Parku Narodowego. TPN, Zakopane. Wilard B.E. Marr J.W., 1958, Effects of Visitors on Natural Ecosystems in Rocky Mountain National Park: Five-Year Study, 1958/59 – 1962/63, University of Colorado, Institute of Arctic and Alpine Research, Denver, Colorado. Willard B.E., Foster S.Q., 1990, A Roadside Guide to Rocky Mountain National Park. Boulder, CO, Johnson Publishing Co., Colorado. Willard B.E. Marr J. W., 1970, Effects of human activities on alpine tundra ecosystems in Rocky Mountain National Park, Colorado, Biological Conservation, 2, 4, 257–265. Windell J.T., Willard B. E., Cooper D. J., Foster S Q, Knud-Hansen C. F., Rink L. P., Kiladis G.N., 1968, An Ecological Characterization of Rocky Mountain Montane and Subalpine Wetlands, U.S. Fish and Wildlife Service, Biological Report, 86, 11. Wites T., 2019, Patologia społeczna, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa. Wlazło E., 2013, Straż Tatrzańskiego Parku Narodowego i jej rola w zapewnieniu bezpieczeństwa turystów w Tatrach, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Wlazło E., 2015, Ruch turystyczny na szlaku Czarny Staw - Rysy. Profil turystów i ich oddziaływanie na przyrodę Tatrzańskiego Parku Narodowego, Cedzyna-Rogów. Turystyka w lasach i na obszarach przyrodniczo cennych, 232–238. Wlazło E., DoleżuchowiczM., 2015, Rola badań terenowych w studiach krajobrazowych XXI wieku Działalność Straży Parku TPN w aspekcie ochrony Przyrody, IGIGP ZGF UJ Kraków, 8-11. IV.2015, Bukowina Tatrzańska. Wodziczko A., 1932, Ochrona przyrody nową gałęzią wiedzy, Ochrona przyrody, 12, 88–96. Wojciechowski J., 1999, Kodeks wykroczeń. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa. Woś A., 1999, Klimat Polski, PWN, Warszawa. Wyszyński W., 1988. Zwierzęta Tatrzańskiego Parku Narodowego w roku 1983, Wierchy, 53, 298–302. Yarwood R., 2007, The Geographies of Policing, Progress in Human Geography, 31, Denon UK, 447–466. Zaborowski J., 1977, Prawne środki zapewnienia bezpieczeństwa i porządku publicznego, Departament Szkolenia i Doskonalenia Zawodowego MSW, Warszawa. Zakrent S., 1995, Wyniki natężenia promieniowania słonecznego w Zakopanem i na Kasprowym Wierchu, Przegląd Met. I Hydr., 8, 3–4. Zawilińska B., 2016, Strategia Rozwoju Miasta Zakopane. Rekomendacje w zakresie Smart Environment, niepublikowana analiza na potrzeby przygotowania Strategii Rozwoju Miasta Zakopane, UM Zakopane. Zejszner L., 1849, Podhale i północna pochyłość Tatrów, czyli Tatry polskie, Biblioteka Warszawska, T. III, Warszawa, 441–481. Zejszner L., 1851, Podhale i północna pochyłość Tatrów czyli Tatry Polskie, Biblioteka Warszawska, 4, 44. Zembrzuski T., 1967, Tatrzański Park Narodowy, Państwowe Wydaw. Rolnicze i Leśne, Warszawa. Zięba F., Zwijacz-Kozica T., 2004, Capy, kozy i koźlęta, czyli prawie wszystko o kozicach, Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane. Zięba F., Zwijacz - Kozica T., 2004, Dom niedźwiedzi parkl ludzi, Tatry, 9, TPN, Zakopane, 31–41. Zięba S., M. Doleżuchowicz, J. Banaś, E. Wlazło, L. Bujoczek, R. Zygmunt, 2014, Forestry in the mountains and industrial regions. Ocena funkcjonowania modeli ryzyka uszkodzeń drzewostanów przez wiatr w górach na przykładzie Tatrzańskiego Parku Narodowego, House of the University of Agriculture In Krakow, 205–206. Zwijacz - Kozica T., 2009, Na co gwiżdżą, czyli prawie wszystko o świstakach, Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane. Zwoliński Z., 1966, Tatry : przewodnik, Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa. Żelazny M., 2012, Czasowo-przestrzenna zmienność cech fizykochemicznych wód Tatrzańskiego Parku Narodowego, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków. Żelazny M., Rajwa-Kuligiewicza A., Bojarczuka A., Pęksa Ł., 2018, Water temperature fluctuation patterns in surface waters of the Tatra Mts., Poland, Journal of Hydrology, 564, 824–835. Żelazny M., Siwek J., Liova S., Simor V., Dąbrowska K., Wolanin A., Pociask-Karteczka J., Pęksa Ł., Gajda A., Siwek J.P., Rzonca B., Gavurnik J., 2015, Ark. III.1 Stosunki wodne [w:] Dąbrowska K., Guzik M. (red.), Atlas Tatr - Przyroda nieożywiona, Tatrzański Park Narodowy, Zakopane. Żmudzka E., 2010, Sygnał globalnego ocieplenia w Tatrach, Tatry, 1, Zakopane, 44–47. Żuławski W., 1956, Obrachunki dziesięciolecia, Taternik, 1-2, RSW, Warszawa, , 3–8. Źródła internetowe 1. https://www.mos.gov.pl/ 2. http://www.tpn.pl 3. http://www.zakopane.policja.gov.pl 4. http://www.malopolska.policja.gov.pl 5. http://www.strazgraniczna.pl 6. https://www.lasy.gov.pl/ 7. http://www.topr.pl 8. http://www.gopr.pl/ 9. http://www.csp.edu.pl/csp/aktualnosci/4012,Na-strazy-parku.html 10. http://www.csp.edu.pl/csp/aktualnosci/3745,W-trosce-o-polska-przyrode.html 11. http://www.ekologia.pl (22.11.2007) 12. http://www.interpol.int/Crime-areas/Environmental-crime/Environmental-crime 13. http:// www.nps.gov (28.03.2010) 14. http://www.interpol.int/Crime-areas/Environmental-crime/Environmental-crime 15. http://www.fastcompany.com/3003870/google-funded-drones-hunt-illegal-hunters 16. http://eprints.soas.ac.uk/17836/1/EoD_HD059_Jun2013_Poverty_Poaching.pdf 17. https://www.profinfo.pl/holyst-brunon/p,kryminologia,330519.html 18. https://www.nps.gov/romo/index.htm 19. https://share.inside.nps.gov./siteIMR/ROMO/saf-enviror/SitePages/home.aspx 20. https://krakow.usconsulate.gov/ 21. www.nps.gov/subjects/climatechange 22. www.nps.gov/romo 23. https://www.visitestespark.com/rocky-mountain-national-park/ 24. https://blog.ihg.com/day-trips-from-denver-to-rocky-mountain-national-park 25. https://www.hospitalityonline.com/rocky-mountain-national-park 26. http://www.ohranger.com/rocky-mountain/nutshell 27. https://www.kunc.org/term/rocky-mountain-national-park#stream/0 28. https://rapidslodge.com/visit-rocky-mountain-national-park-this-summer/ 29. https://www.colorado.com/articles/rocky-mountain-national-park-colorado 30. http://instaar.colorado.edu 31. http://www.rachelcarson.org 32. http://www.nps.gov/mabi 33. http://www.nature.nps.gov/challenge/challengedoc/index.htm 34. http://www.obfs.org/ 35. http://www.thorne-eco.org 36. http://www.alyeska-pipe.com 37. http://www.vailsymposium.org 39. http://www.nature.nps.gov/challenge/challengedoc/index.htm 40. http://www.int-ranger.net. AKTY PRAWNE Ustawy 1. Ustawa z dnia 10 marca 1934 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 31, poz. 274). 2. Ustawa z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rybactwie śródlądowym (Dz. U. z 1999 r., Nr 66, poz. 750 z późn. zm.). 3. Ustawa z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (tekst jednolity Dz. U. z 2001 r. Nr 99, poz. 1079 z późn. zm.). 4. Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach (tekst jednolity Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz. 435 z późn. zm.). 5. Ustawa z dnia 13 października 1995 r. Prawo łowieckie ( Dz. U. z 2005 r., Nr 127, poz. 1066 z późn. zm.). 6. Ustawa z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów (tekst jednolity Dz. U. z 2003 r. Nr 24, poz. 199 z późn. zm.). 7. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks Karny ( Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm. ). 8. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 2019 r. poz. 150,679). 9. Ustawa z dnia 21 maja 1999 roku o broni i amunicji (tekst jednolity Dz. U. z 2004 r. Nr 52, poz. 525 z późn. zm.). 10. Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody. 11. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity Dz. U. z 2006 r. Nr 129 poz. 902 z późn. zm.). 12. Ustawa z dnia 6 lipca 2001 r. o gromadzeniu, przetwarzaniu i przekazywaniu informacji kryminalnych oraz o Krajowym Systemie Informatycznym (tekst jednolity Dz. U. z 2006 r. Nr 216, poz. 1585 z późn. zm.). 13. Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. z 2019 r. poz. 76). 14. Ustawa z dnia 3 lipca 2002 r. - Prawo lotnicze (Dz. U. z 2018 r. poz. 1183). 15. Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o podatku leśnym. 16. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 880 z późn. zm.). 17. Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko. 18. Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych. Dz. U. 2010 nr 182 poz. 1228. 19. Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeństwie i ratownictwie w górach i na zorganizowanych terenach narciarskich Dz. U. z 2019 r. poz. 730. 20. Ustawa z dnia 9 listopada 2012 r. o zmianie ustawy o bezpieczeństwie i ratownictwie w górach i na zorganizowanych terenach narciarskich oraz ustawy o ochronie przyrody. 21. Ustawa z dnia 24 maja 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej. 22. Ustawa z dnia 20 lipca 2017 r. - Prawo wodne. 23. Ustawa z dnia 10 maja 2018 r. o ochronie danych osobowych. Rozporządzenia 1. Zarządzenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 26 czerwca 1939 r. o uznaniu lasów państwowych na obszarze Nadleśnictw Jaworzyna i Zakopane w krakowsko-śląskim okręgu Lasów Państwowych za lasy ochronne i o utworzeniu jednostki organizacyjnej szczególnej pod nazwą Park Przyrody w Tatrach. 2. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 października 1954 r. w sprawie utworzenia Tatrzańskiego Parku Narodowego (Dz. U. z 4 II 1955 r. nr 4 poz. 23). 3. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13 lipca 1981 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie utworzenia Tatrzańskiego Parku Narodowego. 4. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 kwietnia 1993 r. w sprawie funkcjonowania Straży Parku w parkach narodowych (Dz. U. Nr 30, poz. 138 z późn. zm.). 5. Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 26 października 1999 r. w sprawie utworzenia Ministerstwa Środowiska (Dz. U. Nr 91, poz. 1017). 6. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 września 2002 r. w sprawie zakresu wykroczeń, za które uprawnieni pracownicy Lasów Państwowych, pracownicy parków narodowych oraz strażnicy łowieccy są upoważnieni do nakładania grzywien w drodze mandatu karnego (Dz. U. 2002 nr 174 poz. 1432) (Podstawa prawna: Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia Dz. U. 2001 nr 106 poz. 1148). 7. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 października 2002 r. w sprawie rocznych zadań ochronnych dla Tatrzańskiego Parku Narodowego. 8. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 marca 2003 r. w sprawie rocznych zadań ochronnych dla Tatrzańskiego Parku Narodowego. 9. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 kwietnia 2003 r roku w sprawie Tatrzańskiego Parku Narodowego (Dz. U. 2003 r. Nr 65, poz. 599). 10. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 listopada 2003 r. w sprawie rocznych zadań ochronnych dla Tatrzańskiego Parku Narodowego. 11. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną ( Dz. U. z 2004 r., Nr 168, poz. 1765 ), 12. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną ( Dz. U. z 2004 r., Nr 220, poz. 2237). 13. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 229, poz. 2313). 14. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 listopada 2004 r. w sprawie sposobów użycia środków przymusu bezpośredniego przez funkcjonariuszy Straży Parku oraz przydziału, przechowywania i ewidencji tych środków ( Dz. U. z 2004 r., Nr 245, poz. 2457 ), 15. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 16 listopada 2004 r. w sprawie sposobu i trybu legitymowania, zatrzymywania i dokonywania kontroli przez funkcjonariuszy Straży Parku oraz sposobu i trybu legitymowania przez pracowników Służby Parków Krajobrazowych ( Dz. U. z 2004 r., Nr 254, poz. 2536), 16. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 listopada 2004 r. w sprawie sposobu i trybu legitymowania, zatrzymywania i dokonywania kontroli przez funkcjonariuszy Straży Parku oraz sposobu i trybu legitymowania przez pracowników Służby Parków Krajobrazowych (Dz. U. Nr 254, poz. 2536). 17. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 16 listopada 2004 r. w sprawie sposobów i trybu postępowania przy użyciu broni bojowej przez funkcjonariusza Straży Parku (Dz. U. z 2004 r., Nr 254, poz. 2537), 18. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 grudnia 2004 r. w sprawie zakresu i trybu współpracy Straży Parku z Policją oraz zakresu działań Straży Parku podlegających kontroli Policji i sposobu sprawowania tej kontroli (Dz. U. z 2005 r., Nr 5, poz. 33), 19. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 grudnia 2004 r. w sprawie zakresu szkolenia podstawowego dla funkcjonariuszy Straży Parku oraz trybu powoływania komisji egzaminacyjnej ( Dz. U. z 2005 r., Nr 5 poz. 34), 20. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 grudnia 2004 r. w sprawie zakresu i trybu współpracy Straży Parku z Policją oraz zakresu działań Straży Parku podlegających kontroli Policji i sposobu sprawowania tej kontroli (Dz. U. z 2005 r. Nr 5, poz. 33). 21. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 grudnia 2004 roku w sprawie zakresu szkolenia podstawowego dla funkcjonariuszy Straży Parku oraz trybu powoływania komisji egzaminacyjnej (Dz. U. z 2005 r. Nr 5, poz. 34). 22. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2005 r. w sprawie rodzajów, typów i podtypów rezerwatów przyrody (Dz. U. Nr 60, poz. 533). 23. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2005 r. w sprawie trybu i zakresu opracowania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz. U. Nr 61, poz. 549). 24. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 25 kwietnia 2005 r. w sprawie nadania funkcjonariuszom Straży Parku w parkach narodowych oraz innym pracownikom parków narodowych, którym przysługują uprawnienia funkcjonariusza Straży Parku, uprawnień do nakładania grzywien w drodze mandatu karnego (Dz. U. z 2005 r., Nr 74, poz. 648), 25. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 kwietnia 2005 r. w sprawie stanowisk oraz wymagań kwalifikacyjnych, jakie powinni spełniać pracownicy zatrudnieni na poszczególnych stanowiskach w Służbach Parków Narodowych (Dz. U. Nr 89, poz. 753). 26. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 maja 2005 roku w sprawie sporządzenia planu ochrony dla parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego, dokonywania zmian w tym planie oraz ochrony zasobów, tworów i składników przyrody ( Dz. U. Nr 94, poz. 794). 27. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000 (Dz. U. Nr 94, poz. 795). 28. Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 18 maja 2005 r. w sprawie parków narodowych, gdzie za wstęp pobiera się opłaty (Dz. U. Nr 91, poz. 765). 29. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 kwietnia 2005 r. w sprawie wzoru legitymacji służbowej i wzorów umundurowania pracowników Służb Parków Narodowych oraz oznak służbowych dla poszczególnych stanowisk.( Dz. U. z 2005 r., Nr 89, poz. 754), 30. Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 21 czerwca 2005 roku w sprawie zwierzyny bezprawnie pozyskanej (Dz. U. z 2005 r., Nr 116, poz. 981), 31. Rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów z 18 lipca 2006 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra Środowiska (Dz. U. Nr 131 poz. 922 z późn. zm.). 32. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 2 września 2009r. w sprawie nadania Statutu Tatrzańskiemu Parkowi Narodowemu. 33. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz. U. z 2010 r. nr 64; poz. 401). 34. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 (Dz. U. 2010 nr 34 poz. 186). 35. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U. 2010 nr 213 poz. 1397). 36. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz.U. 2011 nr 25 poz. 133). 37. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 marca 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz. U. 2012 nr 0 poz. 358). 38. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 grudnia 2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie nadania statutu Tatrzańskiemu Parkowi Narodowemu z siedzibą w Zakopanem. 39. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 października 2015 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie nadania statutu Tatrzańskiemu Parkowi Narodowemu z siedzibą w Zakopanem. 40. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 stycznia 2018 r. w sprawie wzoru legitymacji służbowej i wzorów umundurowania pracowników Służb Parków Narodowych oraz oznak służbowych dla poszczególnych stanowisk. 41. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 marca 2019 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie nadania statutu Tatrzańskiemu Parkowi Narodowemu z siedzibą w Zakopanem. 42. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 29 kwietnia 2019 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie nakładania grzywien w drodze mandatu karnego. Obwieszczenia 1. Obwieszczenie Ministra Środowiska z dnia 16 października 2007 r. w sprawie stawek opłat za usunięcie drzew i krzewów oraz kar za zniszczenie zieleni na rok 2008 r. (M.P. 2007, nr 7, poz. 828). 2. Obwieszczenie Ministra Środowiska z dnia 4 lipca 2014 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie nadania statutu Tatrzańskiemu Parkowi Narodowemu z siedzibą w Zakopanem. 3. Obwieszczenie Ministra Środowiska z dnia 30 października 2014 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz. U. 2014 poz. 1713). 4. Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 21 września 2015 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o ochronie przyrody. 5. Obwieszczenie Ministra Środowiska z dnia 19 stycznia 2016 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie nadania statutu Tatrzańskiemu Parkowi Narodowemu z siedzibą w Zakopanem. 6. Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 13 czerwca 2016 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o ochronie danych osobowych. 7. Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 13 kwietnia 2018 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie. Zarządzenia 1. Zarządzenie nr 167 Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 16 grudnia 1997 roku w sprawie Gospodarstwa Pomocniczego przy Tatrzańskim Parku Narodowym. 2. Zarządzenia Ministra Środowiska z lat 2003-2010 w sprawie zadań ochronnych dla Tatrzańskiego Parku Narodowego. 3. Zarządzenie Nr 41 Ministra Środowiska z dnia 19 listopada 2004 r. w sprawie powołania członków Rady Naukowej Tatrzańskiego Parku Narodowego. 4. Zarządzenie Nr 73 Ministra Środowiska z dnia 10 października 2005 r. w sprawie nadania statutu Tatrzańskiemu Parkowi Narodowemu. 5. Zarządzenie Nr 73 Ministra Środowiska z dnia 1 grudnia 2006 r, w sprawie zadań ochronnych dla Tatrzańskiego Parku Narodowego. 6. Zarządzenie Nr 4 Ministra Środowiska z dnia 6 stycznia 2010 w sprawie zadań ochronnych dla Tatrzańskiego Parku Narodowego. 7. Zarządzenie Ministra Środowiska z dnia 7 grudnia 2017 r. w sprawie zadań ochronnych dla Tatrzańskiego Parku Narodowego. 8. Zarządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 grudnia 2018 r. w sprawie zadań ochronnych dla Tatrzańskiego Parku Narodowego na 2019 r. Wykaz aktów prawa europejskiego 1. Dyrektywa Rady 79/409/EWG z 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków. 2. Dyrektywa Rady 85/337/EWG z dnia 27 czerwca 1985 r. w sprawie oceny skutków wywieranych przez niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko naturalne (Dz. Urz. WE L z 1985 r. Nr 175, s. 40 z późn. zm.). 3. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. 4. Rozporządzenie Rady (WE) NR 338/97 z dnia 9 grudnia 1996 r. w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi (Dz. U. L 61 z 3.3.1997, s. 1). 5. Dyrektywa 2001/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 czerwca 2001 r. w sprawie oceny wpływu niektórych planów i programów na środowisko (Dz. Urz. WE L z 2001 r. Nr 197, s. 30). 6. Dyrektywa 2004/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu (Dz. Urz. UE L z 2004 r. Nr 143, s. 56 z późn. zm.). 7. Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 865/2006 z dnia 4 maja 2006 r. ustanawiające przepisy wykonawcze do rozporządzenia Rady (WE) nr 338/97 w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi (Dz. U. L 166 z 19.6.2006, s. 1). 8. Dyrektywa 2008/50/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy (Dz. Urz. UE L z 2008 r. Nr 152, s. 1). 9. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa(tzw. Dyrektywa Ptasia). 10. Dyrektywa 2009/147/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (wersja ujednolicona) (Dz. Urz. UE L z 2010 r. Nr 20, s. 7). 11. Rozporządzenie Komisji (UE) 2017/160 z dnia 20 stycznia 2017 r. zmieniające rozporządzenie Rady (WE) nr 338/97 w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi. 12. Rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) 2017/1915 z dnia 19 października 2017 r. zakazujące wprowadzania do Unii okazów niektórych gatunków dzikiej fauny i flory. Umowy Międzynarodowe 1. Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego, sporządzona w ramiarze, dnia 2 lutego 1971 roku, (Dz. U. z 1978 r. Nr 7, poz. 24 i 25), 2. Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, zwana Konwencją Paryską, została przyjęta 16.11.1972 roku, (Dz. U. z 1976 r., Nr 32, poz. 190), 3. Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, zwana Konwencją Bońską, została przyjęta 23.06.1979 roku, (Dz. U. 2003, Nr 2, poz. 17). 4. Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem, zwana Konwencją Waszyngtońską albo CITES. Przyjęta 3.03.1973 roku, ( Dz. U. z 1991 r., Nr 27, poz. 112 i 113), 5. Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, zwana też Konwencją Berneńską, została przyjęta 19.09.1979 roku w Bernie, (Dz. U. z 1996 r., Nr 58, poz. 263 i 264). 6. Konwencja o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym, sporządzona w Espoo dnia 25 lutego 1991 r. Dz. U. 1999 nr 96 poz. 1110 7. Porozumienie o ochronie nietoperzy w Europie EUROBATS, podpisana 4.12.1991 roku w Londynie, (Dz. U. z 1999 r., Nr 96, poz. 1112). 8. Konwencja o różnorodności biologicznej, przyjęta 3.06.1992 roku na konferencji ONZ – Szczyt Ziemi w Rio de Janeiro, (Dz. U. z 2002 r., Nr 184, poz.1532). 9. Porozumienie o ochronie małych waleni Bałtyku i Morza Północnego ASCOBANS, podpisane 17.03.1992 roku w Nowym Jorku, (Dz. U. z 1999 r., Nr 96, poz. 1108), 10. Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego, zwana też II Konwencja Helsińską, przyjętą 9.04.1992 roku w Helsinkach, (Dz. U. 2000, Nr 28, poz. 343). 11. Konwencja o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska, sporządzona w Aarhus dnia 25 czerwca 1998 r. Dz.U. 2003 nr 78 poz. 706. 12. Porozumienie o ochronie wodniczki, podpisane 30.04.2003 roku w Mińsku, a przez Polskę 12.07.2004 roku w Berlinie. Tekst porozumienia niepublikowany w dzienniku ustaw, nie podlega ratyfikowaniu. 13. Europejska Konwencja Krajobrazowa, przyjęta 20.10.2000 roku we Florencji, (Dz. U. z 2006 r., Nr 14, poz. 98). Materiały Straży Parku TPN wykorzystane w pracy 1. Statystyka Straży Parku z okresu ostatnich 10 lat /2008-2018/ sporządzona dla Ministerstwa Środowiska, Komendy Wojewódzkiej Policji w Krakowie i Placówki Straży Granicznej w Zakopanem. 2. Rejestr Spraw o Wykroczenia Straży Parku TPN. 3. Repertorium ewidencji defraudacji drewna w TPN. 4. Teczka ewidencji spraw karnych i sądowych Straży Parku TPN. 5. Ewidencja nałożonych mandatów karnych za popełnione wykroczenia przez Straż Parku. 6. Porozumienie Straży Parku TPN ze Strażą Leśną Nadleśnictwa Nowy Targ z 2001 r. 7. Plan współpracy Straży Parku z Komendą Powiatową Policji w Zakopanem z 2003 r. 8. Porozumienie Straży Parku TPN z Placówką Straży Granicznej w Zakopanem z 2009 r. 9. RSOW, Rejestr spraw o wykroczenie na terenie TPN, Straż Parku 2012 r. 10. Notatniki służbowe strażników Straży Parku TPN. 11. Segregator spraw bieżących Straży Parku TPN 12. Wewnętrzna baza danych Straży Parku TPN. 13. Straż Parku, zadania siły i środki, Warszawa 22.04.2016 r. 14. Straż Parku „25 lat służby. Słowiński Park Narodowy, Zakopane 17.10.2016 r. 15. Porozumienie o współpracy pomiędzy TPN, a TOPR, Zakopane 2016r. 16. Uprawnienia Straży Parku „25 lat służby, Zakopane 17.10.2016r. 17. Środki przymusu bezpośredniego Straży Parku „25 lat służby, Zakopane 17.10.2016 r. 18. Broń Straży Parku „25 lat służby, Zakopane 17.10.2016 r. 19. Współpraca z Policją Parku „25 lat służby, Zakopane 17.10.2016 r. 20. Funkcjonariusze Straży Parku Polskich Parków Narodowych, Zakopane 17.10.2016 r. 21. Straż Parku, jej rola w ochronie tatrzańskiej przyrody, Kraków 2017 r. 22. Instrukcja sporządzania rocznego sprawozdania z ochrony lasów i parków narodowych przed szkodnictwem /RLŻ-58/. 23. Roczne sprawozdanie z ochrony parków narodowych przez Straż Parku przed szkodnictwem za 2008/2009r. 24. Roczne sprawozdanie z ochrony parków narodowych przez Straż Parku przed szkodnictwem za 2010r. 25. Roczne sprawozdanie z ochrony parków narodowych przez Straż Parku przed szkodnictwem za 2011r. 26. Roczne sprawozdanie z ochrony parków narodowych przez Straż Parku przed szkodnictwem za 2012r. 27. Roczne sprawozdanie z ochrony parków narodowych przez Straż Parku przed szkodnictwem za 2013r. 28. Roczne sprawozdanie z ochrony parków narodowych przez Straż Parku przed szkodnictwem za 2014r. 29. Roczne sprawozdanie z ochrony parków narodowych przez Straż Parku przed szkodnictwem za 2015r. 30. Roczne sprawozdanie z ochrony parków narodowych przez Straż Parku przed szkodnictwem za 2016r. 31. Roczne sprawozdanie z ochrony parków narodowych przez Straż Parku przed szkodnictwem za 2017r. 32. Roczne sprawozdanie z ochrony parków narodowych przez Straż Parku przed szkodnictwem za 2018r. Wykaz skrótów stosowanych w pracy CITES - Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem, podpisana w Waszyngtonie 3 marca 1973 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 27, poz. 112 - załącznik, z późn. zm.). CP - County Police. CSP - Centrum Szkolenia Policji. D. E. A. - Agencja ds. Walki z Narkotykami. DG LP - Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych. EAOŚ - Europejska Agencja Ochrony Środowiska. ECR - European Court Reports. EEA - Europejska Agencja Środowiska (European Environment Agency). EWG - Europejska Wspólnota Gospodarcza. F. B. I. - Federalne Biuro Śledcze. FR - Forest Ranger. GIOŚ - Główny Inspektorat Ochrony Środowiska. GOPR - Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe . GOT - Górska Odznaka Turystyczna. HS - Homeland Security. ICE - Immigration and Custom Enforcement. IGIGP ZGF - Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Zakład Geografii Fizycznej. IMiGW - Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. IRF - International Ranger Federation ISB - National Park Service Investigative Services Branch. ISB - Special Agents respond all across the National Park System. KO SG - Karpacki Oddział Straży Granicznej. KP - Komisariat Policji. KPP - Komenda Powiatowa Policji. KWP - Komenda Wojewódzka Policji. LOP - Liga Ochrony Przyrody. LS SL TANAP-u - Lesna Straz Statne Lesy. LS TANAP - Lesna Straz Tatransky Narodny Park. MK - Ministerstwo Klimatu. MŚ - Ministerstwo Środowisko. MŚ DOP - Ministerstwo Środowiska Departament Ochrony Przyrody. NFOŚiGW - Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. NPS - National Park Service. NSA - National Security Agency OOS - ocena oddziaływania na środowisko. OOŚ - Ocena Oddziaływania na Środowisko. OŻW - Oddział Żandarmerii Wojskowej. PAN - Polska Akademia Nauk. PIOŚ - Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska. PR RMNP - Park Ranger Rocky Mountain National Park. PROP - Państwowa Rada Ochrony Przyrody. PSG - Placówka Straży Granicznej. PTG - Polskie Towarzystwo Geograficzne. PTT - Polskie Towarzystwo Tatrzańskie. PTTK - Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze. RMNP - Rocky Mountain National Park. SA NPS - Special Agent National Park Service. SI NPS - Special Investigator National Park Service. SL LP - Straż Leśna Lasy Państwowe. SL Wspólnota 8 Wsi - Straż Leśna Wspólnoty 8 Wsi. SOOŚ - Strategiczna Ocena Oddziaływania na Środowisko. SP TPN - Straż Parku, Tatrzański Park Narodowy. TOPR - Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. TPN - Tatrzański Park Narodowy. TR - Teksas Ranger. TS - Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej. TT - Towarzystwo Tatrzańskie. UE - Unia Europejska. UKFiT - Urząd Kultury Fizycznej i Turystyki. UNEP - Program Narodów Zjednoczonych do spraw Ochrony Środowiska (United Nations Environmental Programme). UNEP - United Nations Envinronment Programme, Dotyczy ochrony środowiska na świecie. UNEP - Program Narodów Zjednoczonych do spraw Ochrony Środowi-ska (United Nations Environmental Programme. UoOP - Ustawa o ochronie przyrody. US - Urząd Szeryfa. USA - United States Attorneys. USM - United States Marshals. WASO - Division of Law Enforcement, Security, and Emergency Services. WCPA - World Commission on Protected Areas, Światowa Komisjia ds. Obszarów Chronionych. WE - Wspólnota Europejska. WFOŚiGW - Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. WIOŚ - Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska. WWF - Światowy Fundusz na Rzecz Przyrody. ZG PTT - Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. ZG PTTK - Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. SPIS TABEL Tab. 1. Najważniejsze prace na temat ochrony przyrody i zwalczania przestępczości w Tatrach ... 18 Tab. 2. Najważniejsze prace na temat ochrony przyrody, zwalczania przestępczości i współpracy RMNP z Tatrzaoskim Parkiem Narodowym ..................................................................................... 19 Tab. 3. Zestawienie parków narodowych, ich powierzchnia, długośd szlaków turystycznych i liczba strażników Straży Parku ................................................................................................................... 50 Tab. 4. Wykaz miejsc noclegowych w schroniskach PTTK na terenie Tatrzaoskiego PN ................. 68 Tab. 5. Zdolnośd przewozowa turystów kolejką linową PKL z Kuźnic na Kasprowy Wierch na terenie Tatrzaoskiego PN w latach 2008 - 2018 ........................................................................................... 71 Tab. 6 Liczba turystów przewiezionych na Kasprowy Wierch koleją PKL w roku 2008 i 2018......... 71 Tab. 7. Dane dotyczące narciarzy i snowboardzistów przewiezionych wyciągami narciarskimi na Hali Goryczkowej i Hali Gąsienicowej na terenie Tatrzaoskiego PN w latach 2008 – 2018 ............. 72 Tab. 8. Dane o wyciągach narciarskich na Hali Goryczkowej i Hali Gąsienicowej na terenie Tatrzaoskiego PN .............................................................................................................................. 72 Tab. 9. Baza noclegowa w Zakopanem w latach 2008 – 2018 ......................................................... 75 Tab. 10. Liczba udzielonych noclegów turystom krajowym i zagranicznym w Zakopanem, gm. Kościelisko, gm. Poronin i gm. Bukowina Tatrzaoska w latach 2008 – 2018 ................................... 76 Tab. 11. Liczba ujawnionych aktów kłusowniczych w Tatrzaoskim PN w latach 2008 – 2018 ........ 81 Tab. 12 Rozmieszczenie przestrzenne i czasowe aktów kłusowniczych na terenie Tatrzaoskiego Parku Narodowego w latach 2008 - 2018 ........................................................................................ 82 Tab. 14. Liczba kradzieży drewna względem oddalenia od zabudopwao w latach 2008 – 2018 .... 89 Tab. 15. Przestępstwa i wykroczenia popełnione na terenie powiatu Tatrzaoskiego w latach 2008 - 2018 .................................................................................................................................................. 93 Tab. 16. Rodzaje popełnianych wykroczeo na terenie Tatrzaoskiego PN w latach 2008 - 2018 ..... 96 Tab. 17. Wykaz dziesięciu typów najbardziej popularnych miejsc turystycznych na terenie Tatrzaoskiego Parku Narodowego w 2019 roku ............................................................................ 142 Tab. 18. Statystyka przestępstw: kradzieży drewna, kłusownictwa, wykroczeo i zastosowanych pouczeo w O. O. Morskie Oko w latach 2008 – 2018 .................................................................... 147 Tab. 19. Statystyka przestępstw: kradzieży drewna, kłusownictwa, wykroczeo i zastosowanych pouczeo w O. O. Łysa Polana w latach 2008 – 2018 ...................................................................... 150 Tab. 20. Statystyka przestępstw: kradzieży drewna, kłusownictwa, wykroczeo i zastosowanych pouczeo w O. O. Zazadnia w latach 2008 – 2018 ........................................................................... 154 Tab. 21. Statystyka przestępstw: kradzieży drewna, kłusownictwa, wykroczeo i zastosowanych pouczeo w O. O. Kośne Hamry w latach 2008 – 2018 ................................................................... 158 Tab. 22. Statystyka przestępstw: kradzieży drewna, kłusownictwa, wykroczeo i zastosowanych pouczeo w O. O. Brzeziny w latach 2008 – 2018 ........................................................................... 160 Tab. 23. Statystyka przestępstw: kradzieży drewna, kłusownictwa, wykroczeo i zastosowanych pouczeo w O. O. Gąsienicowa w latach 2008 – 2018 ..................................................................... 165 Tab. 24. Statystyka przestępstw: kradzieży drewna, kłusownictwa, wykroczeo i zastosowanych pouczeo w O. O. Kuźnice w latach 2008 – 2018 ............................................................................. 168 Tab. 25. Statystyka przestępstw: kradzieży drewna, kłusownictwa, wykroczeo i zastosowanych pouczeo w O. O. Strążyska w latach 2008 – 2018 .......................................................................... 172 Tab. 26. Statystyka przestępstw: kradzieży drewna, kłusownictwa, wykroczeo i zastosowanych pouczeo w O. O. Kościeliska w latach 2008 – 2018 ........................................................................ 175 Tab. 27. Statystyka przestępstw: kradzieży drewna, kłusownictwa, wykroczeo i zastosowanych pouczeo w O. O. Chochołowska w latach 2008 – 2018 .................................................................. 179 Tab. 28. Procentowy wykaz popełnionych wykroczeo na terenie TPN w latach 2008 – 2018 ...... 186 Tab. 29. Liczba sprzedanych biletów wstępu do Tatrzaoskiego PN w latach 2008 – 2018 ............ 186 Tab. 30. Rodzaje przestępstw federalnych popełnionych na terenie Rocky Mountain National Park w latach 2013 – 2016 ..................................................................................................................... 219 Tab. 31. Przestępstwa i wykroczenia stanowe i lokalne oraz inne zdarzenia na terenie Rocky Mountain National Park w latach 2013 – 2016 .............................................................................. 221 SPIS RYCIN Ryc. 1. Pierwsza strona „Upomnienia Zakopianów i wszystkich Podhalanów, aby nie tępili świstaków i kóz autorstwa Eugeniusza Janoty, wydanego w roku 1865, nawołującego tatrzaoskich górali do zaprzestania polowao na kozice i świstaki. ....................................................................... 26 Ryc. 2. Od lewej: Maciej Gąsienica Sieczka (1824-1897) i Jędrzej Bachleda Wala (1820-1896), początkowo zapaleni prześladowcy kozic i świstaków, którzy pod wpływem M. Nowickiego i E. Janoty stali się pierwszymi strażnikami i gorliwymi obroocami tych zwierząt ................................ 27 Ryc. 3. Logo Tatrzaoskiego Parku Narodowego w Zakopanem........................................................ 39 Ryc. 4. Logo Tatrzaoskiego Parku Narodowego (nadal używane przez Straż Parku) ....................... 39 Ryc. 5. Odznaka funkcjonariusza Straży Parku TPN ......................................................................... 40 Ryc. 6. Upoważnienie funkcjonariusza Straży Parku TPN do kontroli wycieczek i przewodników .. 40 Ryc. 7. Upoważnienie Straży Parku do nakładania grzywien w drodze mandatu karnego .............. 41 Ryc. 8. Upoważnienie Straży Parku do kierowania pojazdem uprzywilejowanym .......................... 42 Ryc. 9. Mapa Tatrzaoskiego Parku Narodowego, ogólne dane o Parku .......................................... 57 Ryc. 10. Mapa transgranicznych Parków narodowych na tle całych Tatr ........................................ 58 Ryc. 11. Mapa Tatrzaoskiego Parku Narodowego, rodzaj pokrycia terenu ..................................... 59 Ryc. 12. Mapa Tatrzaoskiego Parku Narodowego, rodzaje ochrony przyrody ................................ 60 Ryc. 13. Podział obszaru Tatrzaoskiego Parku Narodowego na dziesięd Obwodów Ochronnych ... 60 Ryc. 14. Schmetat piętr roślinności w Tatrach ................................................................................. 64 Ryc. 15. Rewers biletu wstępu, uprawniającego do wejścia na teren Tatrzaoskiego Parku Narodowego ..................................................................................................................................... 67 Ryc. 16. Liczba odwiedzających turystów Tatrzaoski Park Narodowy w latach 2008 - 2018 ........... 74 Ryc. 17. Liczba aktów kłusowniczych względem oddalenia od zabudowao mieszkalnych i gospodarczych na terenie Tatrzaoskiego Parku Narodowego w latach 2008 – 2018...................... 82 Ryc. 18. Rodzaj użytej broni do kłusownictwa na terenie Tatrzaoskiego PN w latach 2008 - 2018 83 Ryc. 19. Liczba aktów kłusowniczych w rytmie dobowym na terenie Tatrzaoskiego PN ................. 84 Ryc. 20. Liczba aktów kłusowniczych w rytmie tygodniowym na terenie Tatrzaoskiego PN ........... 84 Ryc. 21. Liczba aktów kłusowniczych według miesięcy na terenie Tatrzaoskiego Parku Narodowego w latach 2008 – 2018 ....................................................................................................................... 85 Ryc. 22. Liczba kradzieży drewna względem oddalenia od zabudowaow latach 2008-2018 .......... 88 Ryc. 23. Rodzaj użytego sprzętu do kradzieży drewna z Tatrzaoskiego PN w latach 2008-2018 .... 89 Ryc. 24. Liczba kradzieży drewna w rytmie dobowym z terenu Tatrzaoskiego PN w latach 2008 - 2018 .................................................................................................................................................. 90 Ryc. 25. Liczba kradzieży drewna według dni tygodnia z terenu Tatrzaoskiego PN w latach 2008 - 2018 .................................................................................................................................................. 91 Ryc. 26. Liczba kradzieży drewna według miesięcy z terenu Tatrzaoskiego PN w latach 2008 - 2018 .......................................................................................................................................................... 92 Ryc. 27. Przebywanie poza szlakiem na terenie TPN w latach 2008 - 2018 .................................... 99 Ryc. 28. Pozatrasowa jazda na nartach i snowboardzie na terenie TPN w latach 2008 - 2018 ..... 102 Ryc. 29. Wjazd pojazdem na teren TPN w latach 2008 - 2018 ....................................................... 105 Ryc. 30. Wejście z psem na teren TPN w latach 2008 - 2018 ......................................................... 108 Ryc. 31. Biwaki na terenie TPN w latach 2008 - 2018 .................................................................... 111 Ryc. 32. Zbieranie runa leśnego na terenie TPN w latach 2008 - 2018 .......................................... 114 Ryc. 33. Wjazd rowerem na teren TPN w latach 2008 - 2018 ........................................................ 116 Ryc. 34. Palenie ognisk i wyrobów tytoniowych na terenie TPN w latach 2008 - 2018 ................. 118 Ryc. 35. Wyrzucanie śmieci i innych zanieczyszczeo na terenie TPN w latach 2008 - 2018 .......... 121 Ryc. 36. Dokarmianie dzikiej zwierzyny na terenie TPN w latach 2008 - 2018 .............................. 123 Ryc. 37. Eksploracja jaskio na terenie TPN w latach 2008 - 2019 .................................................. 125 Ryc. 38. Wspinaczka na terenie TPN w latach 2008 - 2018 ............................................................ 128 Ryc. 39. Hałasowanie i płoszenie dzikiej zwierzyny ma terenie TPN w latach 2008 - 2018 ........... 130 Ryc. 40. Kąpiel w tatrzaoskich stawach w latach 2008 - 2018 ....................................................... 133 Ryc. 41. Niszczenie gleby, sadzonek, kosodrzewiny i runa leśnego w latach 2008 - 2018 ............ 135 Ryc. 42. Inne wykroczenia popełnione na terenie TPN w latach 2008 - 2018 ............................... 138 Ryc. 43. Mapa Tatrzaoskiego Parku Narodowego, podział na 10 Obwodów Ochronnych Ochronnych .................................................................................................................................... 139 Ryc. 44. Struktura wykroczeo według Obwodów Ochronnych Tatrzaoskiego Parku Narodowego w latach 2008 - 2018 .......................................................................................................................... 140 Ryc. 45. Powierzchnia poszczególnych Obwodów Ochronnych TPN ............................................. 142 Ryc. 46. Mapa Obwodu Ochronnego Morskie Oko, Tatrzaoski Park Narodowy ........................... 144 Ryc. 47. Mapa Obwodu Ochronnego Łysa Polana, Tatrzaoski Park Narodowy ............................. 148 Ryc. 48. Mapa Obwodu Ochronnego Zazadnia, Tatrzaoski Park Narodowy .................................. 152 Ryc. 49. Mapa Obwodu Ochronnego Kośne Hamry, Tatrzaoski Park Narodowy .......................... 156 Ryc. 50. Mapa Obwodu Ochronnego Brzeziny, Tatrzaoski Park Narodowy ................................... 159 Ryc. 51. Mapa Obwodu Ochronnego Gąsienicowa, Tatrzaoski Park Narodowy ............................ 163 Ryc. 52. Mapa Obwodu Ochronnego Kuźnice, Tatrzaoski Park Narodowy .................................... 166 Ryc. 53. Mapa Obwodu Ochronnego Strążyska, Tatrzaoski Park Narodowy ................................ 170 Ryc. 54. Mapa Obwodu Ochronnego Kościeliska, Tatrzaoski Park Narodowy ............................... 174 Ryc. 55. Mapa Obwodu Ochronnego Chochołowska, Tatrzaoski Park Narodowy ......................... 177 Ryc. 56. Skumulowany wskażnik przestępstw i wykroczeo na na 1 ha powierzchni Obwodu Ochronnego TPN ............................................................................................................................ 180 Ryc. 57. Struktura wykroczeo, pouczeo, kradzieży drewna i kłusownictwa w latach 2008 – 2018 według Obwodów Ochronnych TPN .............................................................................................. 181 Ryc. 58. Czasowe zróżnicowanie przestępczości na terenie TPN w latach 2008 - 2018 ................ 187 Ryc. 59. Liczba ujawnionych wykroczeo na terenie TPN zakooczonych postępowaniem mandatowym w latach 2008 - 2018 ............................................................................................... 187 Ryc. 60. Liczba ujawnionych wykroczeo na terenie TPN zakooczonych na podstawie art. 41 Kodeksu Wykroczeo w latach 2008 - 2018 .................................................................................... 188 Ryc. 61. Liczba wykrytych zdarzeo i sprawców wykroczeo na terenie TPN w latach 2008 - 2018 188 Ryc. 62. Wykroczenia popełnione względem wysokości m.n.p.m., na terenie TPN w latach 2008 - 2018 ................................................................................................................................................ 189 Ryc. 63. Liczba mandatów karnych gotówkowych, nałożonych na obywateli Unii Europejskiej w latach 2008 – 2018 ......................................................................................................................... 192 Ryc. 64. Liczba mandatów karnych gotówkowych nałożonych na obywateli spoza Unii Europejskiej w latach 2008 - 2018 ...................................................................................................................... 193 Ryc. 65. Rozmiesczenie Parków Narodowych na terenie USA ....................................................... 199 Ryc. 66. Mapa Rocky Mountain National Park w USA ................................................................... 199 Ryc. 67. Przestępstwa federalne ujawnione przez US Park Ranger w RMNP w latach 2013 - 2016 ........................................................................................................................................................ 223 Ryc. 68. Przestępstwa - wykroczenia stanowe i lokalne ujawnione przez US Park Ranger w Rocky Mountain National Park w latach 2013 – 2016 .............................................................................. 223 Ryc. 69. Czasowe zróżnicowanie przestępstw ujawnionych w RMNP w latach 2013 - 2016 ........ 224 Ryc. 70. Przestrzenne zróżnicowanie przestępstw ujawnionych w RMNP w latach 2013 - 2016 . 224 SPIS FOTOGRAFII Fot. 1. Uroczyste zakooczenie szkolenia specjalistycznego Straży Parku w Centrum Szkolenia Policji w Legionowie ................................................................................................................................... 46 Fot. 2. Pojazdy służbowe Straży Parku TPN w Zakopanem /pojazd terenowy marki ISUZU D MAX - 2,5 D, quad TRX sześciokołowiec marki OUT-LANDER 1100 ........................................................... 48 Fot. 3. Zabita i spreparowana kozica odebrana kłusownikom z Podhala przez Straż Parku ............ 79 Fot. 4. Drewno świerkowe wycięte i skradzione przez mieszkaoców Zakopanego ze strefy ochrony ścisłej w Obwodzie Ochronnym Morskie Oko na terenie Tatrzaoskiego Parku Narodowego ......... 86 Fot. 5. Przebywanie poza szlakiem w strefie ochrony ścisłej na terenie TPN .................................. 99 Fot. 6. Wspólny patrol Straży Parku z patrolem Policji z OPP Kraków na Hali Goryczkowej ......... 102 Fot. 7. Wjazd do Doliny Kościeliskiej na terenie TPN ..................................................................... 105 Fot. 8. Odłowione bezpaoskie psy przez Straż Parku w Obwodzie Ochronnym Kużnice ............... 108 Fot. 9. Biwak w rejonie Hali Gąsienicowej w strefie ochrony ścisłej na terenie TPN ..................... 111 Fot. 10. Zbieranie jagody brusznicy w Dolinie Chochołowskiej w strefie ochrony ścisłej .............. 113 Fot. 11. Wjazd rowerem na Giewont w strefie ochrony ścisłej na terenie TPN ............................ 115 Fot. 12. Palenie ogniska otwartego w kolibie na Kominiarskim Wierchu w strefie ochrony ścisłej ........................................................................................................................................................ 118 Fot. 13. Wyrzucone śmieci w Obwodzie Ochronnym Kośne Hamry na terenie TPN ..................... 120 Fot. 14. Dokarmianie dzikiej zwierzyny w rejonie Włosienicy w strefie ochrony ścisłej ................ 122 Fot. 15. Eksploracja jaskio w Obwodzie Ochronnym Kużnice na terenie TPN ............................... 125 Fot. 16. Wspinaczka górska w strefie ochrony ścisłej na terenie TPN ........................................... 128 Fot. 17 Hałasowanie i płoszenie dzikiej zwierzyny w rejonie Giewontu w strefie ochrony ścisłej 129 Fot. 18. Sesja zdjęciowa, kąpiel w Morskim Oku w strefie ochrony ścisłej na terenie TPN ........... 132 Fot. 19. Kąpiel w Morskim Oku w strefie ochrony ścisłej na terenie TPN...................................... 133 Fot. 20. Niszczenie krokusów w rejonie Kalatówek w strefie ochrony ścisłej na terenie TPN ....... 135 Fot. 21. Wyrąb i wywóz gałęzi oraz dłużyc w strefie ochrony krajobrazowej ................................ 136 Fot. 22. Tablica informująca turystów, że znajdują się na terenie Rocky Mountain National Park200 Fot. 23. Kontrola radarowa prędkości przez funkcjonariuszy US Park Ranger w RMNP ............... 201 Fot. 24. Jezioro górskie Odessa Lake w Rocky Mountain National Park ........................................ 202 Fot. 25. Widok na piętro łąk alpejskich w Rocky Mountain National Park .................................... 203 Fot. 26. Widok na faliste pagórki i las iglasty w Rocky Mountain National Park ........................... 203 Fot. 27. Miejsce krzyżowania się kilku szlaków turystycznych w Rocky Mountain National Park . 204 Fot. 28. Widok przełęczy Bear Lake w Rocky Mountain National Park .......................................... 205 Fot. 29. Wiewiórka przylądkowa w Rocky Mountain National Park .............................................. 205 Fot. 30. Strażnicy US Park Ranger z Oddziału w Estes Park w Rocky Mountain National Park ...... 206 Fot. 31. Emblematy i odznaki służbowe National Park Service, US Park Ranger, od lewej: .......... 212 Fot. 32. Rutynowy Patrol US Park Ranger w Rocky Mountain National Park, karabin M4 A1, kal. 55,6 mm ......................................................................................................................................... 212 Fot. 33. Wyposażenie służbowe patrolu US Park Ranger w Rocky Mountain National Park ......... 213 Fot. 34. Odznaki służbowe US Park Ranger od 1915 r., po dzieo dzisiejszy w Rocky Mountain National Park .................................................................................................................................. 213 Fot. 35. Uzbrojenie US Park Ranger podczas patrolu w Rocky Mountain National Park ............... 214 Fot. 36. Pojazdy służbowe typu Chevrotel i Ford US Park Ranger w Rocky Mountain National Park ........................................................................................................................................................ 214 Fot. 37. Wspólny patrol US Park Ranger RMNP ze strażnikiem TPN w 2014 r. w Rocky Mountain National Park .................................................................................................................................. 215 Fot. 38. Konie służbowe strażników US Park Ranger z wypalonymi oznakowaniami NPS w Rocky Mountain National Park ................................................................................................................. 215 Fot. 39. Lama służbowa strażników US Park Ranger podczas patrolu górskiego w Rocky Mountain National Park. US Park Ranger Larsen z Oddziału w Estes Park (lamy służą do transportu sprzętu) ........................................................................................................................................................ 216 Załączniki Załącznik nr 1, blankiet mandatu karnego, odcinek A - dla posiadacza rachunku Załącznik nr 1a, blankiet mandatu karnego, odcinek B - dla poczty, banku Załącznik nr 1b, blankiet mandatu karnego odcinek C – dla osoby ukaranej Załącznik nr 1c, odcinek C – strona druga, pouczenie sprawcy wykroczenia Załącznik nr 1d, blankiet mandatu karnego, odcinek D – dla organu, którego funkcjonariusz nałożył mandat Załącznik nr 1e, odcinek D – strona 2, potwierdzenie Załącznik nr 1f, blankiet mandatu karnego odcinek D – dla organu rozliczającego formularz - w z ó r – /wniosku o ukaranie/ Sygn. akt. RSOW-SP/7272/1/20 Zakopane, dnia 31.08.2020 roku II Wydział Karny Sądu Rejonowego ul. Gimnazjalna 13 34-500 Zakopane WNIOSEK O UKARANIE w postępowaniu zwyczajnym / bez przeprowadzania rozprawy Wnoszę o ukaranie: 1. Imię i nazwisko: Jan NOWAK (NOWAK) 2. PESEL: 11111111111 3. Nazwisko rodowe: jak wyżej 4. Imię ojca: Jan 5. Data urodzenia: 11.11.1999 r. 6. Miejsce pobytu / zamieszkania: 00-001 Warszawa, ul. Jana Nowaka 11/11. Adres zameldowania: jak wyżej 7. Miejsce zatrudnienia: (bliższych danych brak) 8. Warunki materialne, rodzinne i osobiste: bliższych danych brak 9. Uprzednie skazania za podobne przestępstwo lub wykroczenie: nie widnieje w ewidencji Straży Parku Tatrzańskiego Parku Narodowego. Obwinionego o to, że: W dniu 22 maja 2020 roku bezprawnie poruszał się poza wyznaczonym szlakiem turystycznym w miejscu niedozwolonym do ruchu narciarskiego i turystycznego w strefie ochrony ścisłej w rejonie Wyżniej Liptowskiej Ławki w Obwodzie Ochronnym Morskie Oko na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego, czym naruszył obowiązujące przepisy w tym zakresie, - tj. o popełnienie wykroczenia określonego w art. 127 pkt. 1 lit a w związku z art. 15 ust. 1 pkt. 15, Ustawy o Ochronie Przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. Na mocy art. 2§1, art. 9§1 i art. 90 kpw, sądem właściwym do rozpoznania wniosku jest II Wydział Karny Sądu Rejonowego w Zakopanem. 1) W postępowaniu zwyczajnym / przyśpieszonym *) 2) Na mocy art. 58 § 1 i 2 kpw, za zgodą obwinionego, którego wyjaśnienia w świetle zebranych dowodów oraz okoliczności popełnienia wykroczenia nie budzą wątpliwości wnoszę ............................................................................................................................... …………………………………………………………………………………………… (wskazać rodzaj i wymiar kary albo środka karnego, albo wniosek o odstąpienia od wymierzenia kary lub środka karnego) bez przeprowadzania rozprawy *) Wykaz dowodów: 1. Pokrzywdzony: Tatrzański Park Narodowy, ul. Kuźnice 1, 34 - 500 Zakopane. 2. Świadkowie: Jan KOWALSKI starszy strażnik Straży Parku TPN. 3. Załączniki: 1. Pismo do Naczelnika TOPR znak sprawy SP-011/11/20 r. z dnia 11.06.2020r. 2. Pismo od Naczelnika TOPR z dnia 22.06.2020r. 3. Wezwanie znak sprawy SP-072/10/18 r. z dnia 15.06.2020r. 4. Kserokopia mandatu karnego zaocznego serii Da 1111111 z dnia 01.06.2020r. wydanego na nazwisko Jan NOWAK. 5. Potwierdzenie wpłaty z ALIOR BANK. 6. Pismo od Naczelnika Pierwszego Urzędu Skarbowego w Opolu znak sprawy:1111-ABC-8.1111.111.2020r. z dnia 15.06.2020r. 7. Wniosek o wycofanie /odrzucenie/ grzywnę nałożonej w drodze mandatu karnego zaocznego z dnia 22.06.2020r. 8. Notatka urzędowa znak sprawy RSOW/SP-1111/1/20r. z dnia 24.06.2020r. 9. Protokół przesłuchania świadka Jana KOWALSKI z dnia 25.06.2020r. 4. Zajęte przedmioty: -- 5. Dane z Krajowego Rejestru Karnego: -- 6. Materiały postępowania wyjaśniającego. Komendant Straży Parku TPN ........................................................................................... (podpis osoby sporządzającej wniosek o ukaranie) Załacznik nr 2, wzór wniosku o ukaranie - w z ó r - /załącznika do wniosku o ukaranie/ ZAŁĄCZNIK DO WNIOSKU O UKARANIE Lista pokrzywdzonych i świadków z ich adresami do wiadomości Sądu (art. 57§4 kpw) Pokrzywdzeni: 1. Tatrzański Park Narodowy, ul. Kuźnice 1/109, 34-500 Zakopane. Świadkowie: 1. Jan KOWALSKI, ul. Kuźnice 1/111, 34-500 Zakopane. 2. Andrzej KOWALSKI, ul. Kuźnice 1/111, 34-500 Zakopane. 3. Maria KOWALSKA, ul. Kuźnice 1/111, 34-500 Zakopane. Komendant Straży Parku TPN ................................................................................ (podpis osoby sporządzającej wniosek o ukaranie) Załącznik nr 2a, załącznik do wniosku o ukaranie.