Biblioteka Jagiellońska / Jagiellonen-Bibliothek 
Instytut Filologii Germańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie 
Institut für Germanische Philologie der Jagiellonen-Universität Krakau 
Niech przemówią rękopisy
Spuścizny uczonych w Bibliotece Jagiellońskiej 
Handschriften zum Sprechen bringen
Gelehrtennachlässe in der Jagiellonen-Bibliothek 
Katalog wystawy / Ausstellungskatalog 5-29.07.2022 
Kuratorzy, koncepcja wystawy, wybór i opracowanie obiektów, podpisy, teksty 
Kuratoren, Konzept, Auswahl und Bearbeitung von Objekten, Unterschriften, Texte 
Monika Jaglarz (Biblioteka Jagiellońska / Jagiellonen-Bibliothek) 
Katarzyna Jaśtal (Instytut Filologii Germańskiej UJ / Institut für Germanische Philologie der Jagiellonen-Universität) 
Lucyna Nowak (Biblioteka Jagiellońska / Jagiellonen-Bibliothek) 
Joanna Szczukiewicz (doktorantka w Instytucie Filologii Germańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego / Doktorandin am Institut der Germanischen Philologie der Jagiellonen-Universität) 
Oprawa plastyczna / Graphik und Design – Michał Worgacz (Biblioteka Jagiellońska / Jagiellonen-Bibliothek) 
Skład i łamanie katalogu / Satz und Umbruchﾭska / Jagiellonen-Bibliothek) 
Realizacja Wystawy / Vorbereitung der Ausstellung – Małgorzata Kusak, Adam Piaśnik, Iwona Wawrzynek (Biblioteka Jagiellońska / Jagiellonen-Bibliothek) 
Przygotowanie prezentacji / Vorbereitung der Präsentation – Ewa Buczek 
Fotografie / Photos – Michał Worgacz 
Prace konserwatorskie / Konservation – Sekcja Konserwacji BJ 
Weryfikacja językowa niemieckiej wersji tekstu / Lektorat der deutschen Textfassung – Lorenz Bogdanovics 
Wystawa jest częścią projektu „Die Zukunft des kulturellen Erbes im modernen Europa“realizowanego w ramach międzynarodowego programu Erasmus+ / Die Ausstelung ist ein Teil des im Rahmen des internationalen Programms Erasmus+ realisierten Projektes „Die Zukunft des kulturellen Erbes im modernen Europa“. 
Na okładce wykorzystano inicjał C (Rkp. BJ 514 k. 88r). / Umschlaggestaltung unter Verwendung der Initiale C (Ms. BJ 514 Bl. 88r). 
ISBN 978-83-67127-23-3 e-ISBN 978-83-67127-22-6 

Wstęp 
Pprezentowana w Bibliotece Jagiellońskiej w dniach 5-29 lipca 2022 r.wystawa „Niech przemówią rękopisy”. Spuścizny naukowców w Bibliotece Jagiellońskiejﾭ
go we współczesnej Europie”, realizowanego w ramach międzynarodowego programu Erasmus+. Ten zainspirowany i kierowany przez prof. Iwanaﾭwersytetu w Poczdamie projekt pozwolił na współpracę uniwersytetów ﾭﾭﾭteckiej w Bolonii, Biblioteki Bordeaux, Biblioteki Jagiellońskiej, Łotewskiej Biblioteki Narodowej oraz Biblioteki Państwowej w Berlinie. Rozmowa na temat europejskiego dziedzictwa kulturowego – co podkreślają uczestﾭﾭmość i różnorodność, odrębność miejsc, w których żyjemy, ale także lepiej poznać się nawzajem, dokonać refleksji nad kruchością tego dziedzictwa i koniecznością jego ochrony. 
ﾭﾭterackich oraz obiektów rękopiśmiennych i archiwalnych), wspieranie ich w nabywaniu specjalistycznych umiejętności i kompetencji, a przez to ﾭskiej wspólnoty.Zadanie to jest realizowane poprzez inicjatywy dwojakiego ﾭwacyjne formy edukacji dotyczące materialnego i niematerialnego wymiaru 
3 

europejskich tradycji. Były i nadal są one realizowane w ramach wykładów ﾭpenhadze i Krakowie. Po drugie przy współpracy najmłodszego pokolenia ﾭteresowanych i umożliwiające zwiedzającym zapoznanie się z europejskim wymiarem lokalnego dziedzictwa kulturowego. 
ﾭgii Germańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Bibliotekę Jagiellońﾭﾭpejskie dziedzictwo Krakowa”, której towarzyszyła wystawa poświęcona tradycji, nie tylko uniwersyteckiej, naszego miasta. Ekspozycja ta miała na celu zapoznanie uczestników projektu – poprzez prezentację różnojęzyczﾭnych rękopisów przechowywanych w Bibliotece Jagiellońskiej – z zasobem ﾭﾭnuskrypty należące do spuścizn profesorskich od XIV do XX w., obiekty ﾭkiem miejskim, ważnym centrum gospodarczym i centrum politycznym państwa, wreszcie dokumenty z archiwów szlacheckich, teksty literackie ﾭnicy narodowej. Na wystawie pokazano także rękopisy pochodzące z byłej ﾭne w Bibliotece Jagiellońskiej. Stanowiły one nie tylko element wystawy,lecz także ilustrację wykładów przygotowanych dla uczestników projektu przez pracowników Instytutu Germanistyki UJ, którzy prowadzą badania i projekty naukowe w oparciu o te właśnie archiwalia. 
Do tej zeszłorocznej ekspozycji nawiązuje obecna wystawa, której celem jest przedstawienie ﾭnych czasów i dziedzin. Spuścizny te są z jednej strony charakterystyczne ﾭskiej, z drugiej –ﾭnych badaczy, których zainteresowania i osiągnięcia przekraczały granice nauki i epoki. Uczeni ci to: Tomasz Strzępiński ze Strzępina (1398-1460),ﾭrian Smoluchowski (1872-1917). 
O tym wyborze zadecydowała międzynarodowa renoma uczonych i ich reprezentatywność dla różnych epok historii. Forma prezentacji ich dokonań czerpie inspiracje z aktualnych prac z dziedziny historii wiedzy, której zainteresowania ogniskują się wokół społecznych uwarunkowań nauki. Miejsce szczególne przypada przy tym procesom i sposobom komunikacji naukowej. Badaczy interesuje dziś nie tylko jej wymiar monologiczny, cechujący dzieła naukowe, popularyzacyjne i edukacyjne. Coraz większe zainteresowanie budzą świadectwa naukowych dialogów uczonych, korespondencja wymieniana z innymi badaczami, dokumentująca intelektualne dyskusje towarzyszące powstawaniu naukowych dzieł, kolekcji, i bibliotek. Uwagę badaczy historii wiedzy przyciągają materiały dokumentujące aktywność polityczną uczonych, ich troskę o instytucje nauki i młodsze pokolenie naukowców. Nie dziwi więc fascynacja listami uczonych, które z jednej strony traktowane są jako świadectwa naukowych dialogów, z drugiej jako intelektualne eksperymenty, pierwsze próby systematyzacji, prezentacji i aktualizacji rezultatów naukowych badań. 
Reprezentujący dojrzałe średniowiecze prawnik, teolog, kolekcjoner Tomasz Strzępiński, żyjący na przełomie renesansu i baroku matematyk,astronom i lekarz Jan Brożek, dziewiętnastowieczny polihistor Aleksander von Humboldt oraz dwudziestowieczny fizyk Marian Smoluchowski reprezentują różne epoki i dziedziny wiedzy. Zestawienie świadectw ich karier naukowych pozwala jednak dostrzec w nich miejsca wspólne. Wymienionych naukowców cechowały: interdyscyplinarne podejście do nauki,gotowość do współpracy z innymi badaczami reprezentującymi międzynarodowe gremia, uniwersytety i towarzystwa badawcze. Ich korespondencja dokumentuje rozległą sieć międzynarodowych kontaktów, otwartość na intelektualne innowacje i uznanie, jakim cieszyli się uczeni. Nic dziwnego, że wykraczało ono poza mury uniwersytetów. Żaden z bohaterów wystawy nie zamykał się bowiem w swoim gabinecie. Strzępiński, Brożek, von Humboldt i Smoluchowski czynnie angażowali się w działalność akademicką,kościelną, społeczną i/lub polityczną. Naukowcy wykazywali się odwagą łączenia różnych, czasem rozbieżnych inspiracji intelektualnych. 
Najstarszy z tego grona Tomasz Strzępiński działał zarówno na niwie intelektualnej (uniwersytet), jak i praktycznej – nieobce mu były zagadnienia funkcjonowania grup społecznych w wymiarze eklezjalnym i życia publicznego (Statuty synodalne); krajowej (biskup krakowski) i międzynarodowej (uczestnik Soboru Bazylejskiego). 
Interesujących przykładów dostarcza też biografia Jana Brożka. Uznany matematyk i astronom przewodził na krakowskim Uniwersytecie katedrze astrologii, co wiązało się m.in. z traktowanym wówczas jako działalność naukowa układaniem horoskopów. Umieszczony na wystawie Horoskop Zygmunta III wykonany przez Brożka przypomina nam, że postęp nauki nie jest linearnym procesem akumulacji wiedzy, lecz procesem poszukiwań. Niektóre jego drogi okazują się ślepymi ulicami. Istotną rolę w tym procesie pełnią różnorodne sprzeczności, wyraźnie zaznaczające się w karierze akademickiej Jana Brożka: matematyka i autora horoskopów,który był przekonanym zwolennikiem rewolucyjnej teorii naukowej Kopernika. Prezentowane na wystawie faksymile autografu De revolutionibus Mikołaja Kopernika oraz strona tytułowa z drukowanego egzemplarza będącego niegdyś własnością Brożka przypominają o kolejnych istotnych rysach działalności uczonych: ich pasji kolekcjonowania i świadomym zarządzaniu przyszłą spuścizną. Zbieraniem cennych ksiąg i świadectw historycznych zajmowali się zarówno sprawujący urząd kustosza biblioteki Krakowskiego Uniwersytetu Jan Brożek, jak i Tomasz Strzępiński. Obaj uczeni zapisali swe spuścizny macierzystej uczelni. Są one przechowywane w Bibliotece Jagiellońskiej, a wybrane z nich na wystawę obiekty pozwalają na zilustrowanie biografii uczonych darczyńców. 
W kontekście praktyk kolekcjonerskich na uwagę zasługuje część wystawy poświęcona naukowym dokonaniom Aleksandra von Humboldta. Świadectwa jego działalności naukowej prezentujemy odwołując się do zbioru zaprzyjaźnionego z podróżnikiem, zamieszkałego w Berlinie niemieckiego dyplomaty, pisarza i publicysty Karla Augusta Varnhagena von Ense. Na jego słynną kolekcję składały się rękopisy, książki, czasopisma, materiały graficzne, zapiski oraz historyczne obiekty dokumentujące życie ponad9 tysięcy osobistości życia literackiego, kulturalnego i politycznego, głównie z końca wieku XVIII i pierwszej połowy wieku XIX. Do wzbogacenia tych zasobów przyczynił się także Aleksander von Humboldt, ofiarowując przyjacielowi część swojej korespondencji. Prowadzoną przez niemal 27 lat wymianę listów uczonego z Varnhagenem ilustrują na wystawie wybrane listy. Dokumentują one zarówno wspomniane darowizny, jak i fazy tworzenia Kosmosu: jego autor konsultował z literacko wyrobionym publicystą zarówno jego tytuł jak i kwestie stylistyki dzieła. Korespondencja uczonego i kolekcjonera zasługuje na uwagę pod jeszcze jednym względem. Stanowi mianowicie rękopiśmienny zasób, który znacząco wpłynął na losy kolekcji.Publikacja listów Aleksandra von Humboldta do Karla Varnhagena von Ense dokonana przez jego siostrzenicę i jedyną spadkobierczynię, Ludmilę Assing, sprawiła, że kolekcja Varnhagena po raz pierwszy opuściła granice Niemiec. Upublicznienie zawartych w korespondencji nieortodoksyjnych pod względem politycznym poglądów uczonego wywołało w Prusach skandal. Oskarżonej o ich upowszechnianie autorce edycji groziło więzienie,Assing zdecydowała się zatem udać do Włoch, gdzie wkrótce sprowadziła także odziedziczone zasoby. Dopiero pod koniec XIX w. zbiór Varnhagena powrócił do Berlina. Ofiarowany Bibliotece Królewskiej pozostał w jej murach do 1941 roku. Skomplikowane wojenne losy europejskich kolekcji stały się także i jego udziałem – w rezultacie wydarzeń II wojny światowej trafił on w r. 1947 do Biblioteki Jagiellońskiej, gdzie spoczywa także część właściwej spuścizny Aleksandra von Humboldta, którą na wystawie reprezentuje pierwszy tom Kosmosu. 
Wreszcie spuścizna Mariana Smoluchowskiego, jednego z najwybitniejszych fizyków swej epoki, którego publikacje o ruchach Browna, miały,obok prac Alberta Einsteina na ten temat, kluczowe znaczenie dla badań nad kinetyczną teorią materii. Einstein we wspomnieniu pośmiertnym prezentowanym na wystawie wspominał Smoluchowskiego nie tylko jako błyskotliwego naukowca, lecz także szlachetnego, subtelnego i życzliwego człowieka. Spuścizna Smoluchowskiego weszła do zbiorów Biblioteki jako dar rodziny. 
Zaprezentowany na wystawie wybór eksponatów ze spuścizn rękopiśmiennych ilustruje rolę Biblioteki Jagiellońskiej w gromadzeniu i udostępnianiu zasobów europejskiego dorobku naukowego. Pozwala też zwiedzającym na kontakt z tradycją nauki przyobleczonej w materialny kształt ksiąg i rękopisów. Notatki naukowców na stronach uczonych dzieł, ich korespondencja i przedstawione praktyki cytowania reprezentują różne epoki i różne formy działalności uczonych. Wszystkie zapraszają do refleksji nad znaczeniem międzynarodowego dialogu jako niezbędnego warunku postępu wiedzy. 

Einleitung 
Die vom 5.7. bis 29.7. 2022 in der Jagiellonen-Bibliothek präsentierte Ausstellung „Handschriften zum Sprechen bringen.“ Gelehrtennachlässe in der Jagiellonen-Bibliothek ist Teil des Projekts „Die Zukunft des kulturellen Erbes im modernen Europa“, das im Rahmen des internationalen Programms Erasmus+ realisiert wird. Angeregt und geleitet von Prof. Iwan-Michelangelo D‘Aprile und seinem Mitarbeiter Kaspar Renner von der Universität Potsdam, hat dieses Projekt Universitäten aus acht europäischen Städten – Athen, Bologna, Bordeaux, Luxemburg, Kopenhagen, Krakau, Potsdam und Riga – sowie renommierte Bibliotheken aus diesen Standorten zusammengebracht: die Griechische Nationalbibliothek, die Universitätsbibliothek in Bologna, die Bibliothek von Bordeaux, die Jagiellonen-Bibliothek, die Lettische Nationalbibliothek und die Staatsbibliothek zu Berlin. Das Gespräch über das europäische Kulturerbe ermöglicht es – wie die teilnehmenden Forscher·innen betonten – nicht nur, die Identität und Vielfalt Europas und die Besonderheit der Orte, an denen wir leben, zu reflektieren und verstehen, sondern lädt uns ein, über die Zerbrechlichkeit unseres gemeinsamen Kulturerbes und die Notwendigkeit, es zu schützen, nachzudenken. 
Hauptziel des Projekts ist es, die teilnehmenden Personen mit europäischem Kulturerbe unter besonderer Berücksichtigung von literarischen Texten, Handschriften und Archivobjekten vertraut zu machen. Mit dem so definierten Profil will das Projekt zur Sensibilisierung der Teilnehmer·innen gegenüber der Bedeutung der europäischen Tradition beitragen,den Erwerb von einschlägigen Fachkenntnissen und Kompetenzen unter
8 

stützen und den Sinn für eine gemeinsame europäische Identität stärken.Diese Aufgabe wird durch zweierlei Initiativen gefördert: Erstens durch innovative an Studierende und Doktoranden der genannten Standorte adressierte Unterrichtsformen, in deren Rahmen das materielle und immaterielle Kulturerbe Europas thematisiert wird. Hierzu trugen und tragen Gastvorlesungen, Tutorien und Sommerschulen in Athen, Bologna, Bordeaux, Kopenhagen und Krakau bei. Zweitens werden in Zusammenarbeit mit der jüngsten Forschendengeneration Ausstellungen für ein breiteres Publikum organisiert, mit dem Ziel, die Besucher·innen mit europäischer Dimension des lokalen Kulturerbes vertraut zu machen. 
In diesen Kontext fügen sich auch gemeinsame Aktivitäten des Institut für Germanische Philologie der Jagiellonen-Universität und der Jagiellonen-Bibliothek ein. Die 20.7.-25.7.2021 abgehaltene Sommerschule „Das europäische Erbe der Stadt Krakau“ wurde von einer Ausstellung begleitet, die den universitären und außeruniversitären Traditionen unserer Stadt gewidmet wurde. Um die Projektteilnehmer·innen mit den handschriftlichen Beständen der Jagiellonen-Bibliothek, ihrer Geschichte und Funktion vertraut zu machen, die die Funktion einer Hochschulbibliothek übersteigt, zeigte die Ausstellung Handschriften in mehreren Sprachen.So wurden in chronologischer Reihenfolge Manuskripte aus den Nachlässen der Krakauer Professoren vom 14. Jh. bis 20. Jh. präsentiert. Mit diesen Objekten wurde die Bedeutung der Jagiellonen-Bibliothek für Krakau als ein wichtiges urbanes, ökonomisches und politisches Zentrum des polnischen Staates illustriert. Darüber hinaus konnten die Besucher·innen einen Einblick in Dokumente aus Adelsarchiven, literarische Texte und Kunstobjekte bekommen, die ihren Weg in die Jagiellonen-Bibliothek als Nationalbibliothek gefunden haben. Die Ausstellung umfasste auch Handschriften aus der ehemaligen Preußischen Staatsbibliothek zu Berlin, die heute in der Jagiellonen-Bibliothek aufbewahrt werden. Dieser Teil der Ausstellung diente auch der Veranschaulichung von Vorträgen der Institutsangehörigen, die diese archivalischen Bestände im Rahmen von wissenschaftlichen Projekten erschließen. 
Die aktuelle Ausstellung knüpft an die vorangegangene an: Sie präsentiert die handschriftlichen Nachlässe von vier Gelehrten aus vier unterschiedlichen Epochen. Die Nachlässe sind einerseits repräsentativ für die in der Jagiellonen-Bibliothek aufbewahrten Handschriftensammlungen, andererseits liefern sie beredte Zeugnisse des Lebens und Wirkens bedeutender Forscher, deren wissenschaftliche Leistungen Grenzen einzelner wissenschaftlicher Disziplinen und den intellektuellen Horizont ihrer Zeit überschritten. Diese Gelehrten sind: Tomasz Strzępiński von Strzępin (13981460), Jan Brożek (1585-1652), Alexander von Humboldt (1769-1859) und Marian Smoluchowski (1872-1917). 
Ausschlaggebend für die Auswahl der Exponate waren das internationale Renommee der Gelehrten und ihre Repräsentativität für verschiedene Epochen. Die Form der Dokumentation ihrer Leistungen orientiert sich an aktuellen Arbeiten zu Wissensgeschichte, die sich intensiv mit sozialen Bedingungen der Wissenschaft beschäftigen. Ein besonderer Platz fällt hierbei den Verfahren und Wegen der wissenschaftlichen Kommunikation zu. Die einschlägige Forschung wendet sich heute nämlich nicht nur den durch monologisches Sprechen gekennzeichneten wissenschaftlichen,populärwissenschaftlichen und pädagogischen Arbeiten zu. In den Fokus der Forschung gerät zunehmend die Dokumentation der wissenschaftlichen Dialoge, die die Entstehung von akademischen Werken, Sammlungen und Bibliotheken begleiten. Die Aufmerksamkeit der Wissensgeschichte beanspruchen zunehmend auch die Zeugnisse, die soziale und politische Aktivitäten von Gelehrten, ferner ihre Sorge für wissenschaftliche Institutionen und die junge Forschergeneration dokumentieren. Nicht überraschend erscheint daher die Faszination an den Briefen der Wissenschaftler, die einerseits als Zeugnis der gelehrten Auseinandersetzung, und andererseits als intellektuelle Experimente: d.i. Versuche der Präsentation,Systematisierung, Verifizierung und Aktualisierung der Arbeitsergebnisse betrachtet werden. 
Der Vertreter des Hochmittelalters, ein Jurist, Theologe und Sammler Tomasz Strzępiński, Jan Brożek, ein Mathematiker, Astronom und Arzt, der an der Wende von der Renaissance zum Barock lebte, Alexander von Humboldt, ein berühmter Universalgelehrter aus dem 19. Jh. und der das 20. Jh.repräsentierende Physiker Marian Smoluchowski, vertreten verschiedene Epochen und wissenschaftliche Disziplinen, doch eine Zusammenstellung von Zeugnissen ihres Lebens und Wirkens lässt Gemeinsamkeiten zwischen den Forschern erkennen. Ihre Arbeiten zeichneten sich durch Interdisziplinarität aus. Charakteristisch für ihr Wirken war die Bereitschaft zur Zusammenarbeit im Rahmen von internationalen Gremien, Universitäten und Forschungsgesellschaften. Ihre Korrespondenz dokumentiert jeweilig ein umfangreiches Netz internationaler Kontakte, Offenheit für intellektuelle Innovationen und Anerkennung, die diese Gelehrten genossen. Es überrascht nicht, dass die Anerkennung über die universitären Grenzen hinausging. Keiner der Protagonisten der Ausstellung blieb auf sein Arbeitszimmer beschränkt. Strzępiński, Brożek, von Humboldt und Smoluchowski waren aktiv in akademischen, kirchlichen, sozialen und/oder politischen Aktivitäten. Alle vier verbanden in ihrer Arbeit mutig verschiedene, manchmal divergierende intellektuelle Inspirationen. 
Die Aktivitäten von Tomasz Strzępiński, dem Ältesten der hier präsentierten Gelehrten, entfalteten sich sowohl im universitären als auch dem außerakademischen Bereich. Strzępiński beschäftigte sich mit sozialen Fragestellungen innerhalb und außerhalb der Kirchenstrukturen (vgl. Synodalstatuten) und dies sowohl auf nationaler (als Bischof von Krakau) als auch auf internationaler Ebene (als Teilnehmer am Konzil von Basel). 
Ebenfalls interessante Einblicke in die Geschichte der Wissenschaft liefert die Biografie von Jan Brożek. Als anerkannter Mathematiker und Astronom leitete er den Lehrstuhl für Astrologie an der Universität Krakau.In diesem Zusammenhang hat er sich u.a. mit der Erstellung von Horoskopen beschäftigt, was zu seiner Zeit als eine Form wissenschaftlicher Arbeit angesehen wurde. Mit der Präsentation des von Brożek angefertigten Horoskops des polnischen Königs Zygmunt III., möchten wird daran erinnern, dass der Erkenntnisfortschritt kein linearer Prozess der Wissensakkumulation, sondern ein komplizierter von Diskontinuitäten geprägter Suchprozess ist. Manche Wege der Erkenntnis entpuppen sich als Sackgassen. Eine wichtige Rolle in dem so definierten wissenschaftlichen Fortschritt fällt vielfältigen Widersprüchen zu, wie es sich u.a. auch an Belegen der akademischen Laufbahn von Jan Brożek zeigen lässt. Dieser Mathematiker und Autor von Horoskopen war ein überzeugter Anhänger der revolutionären Theorie von Nikolaus Kopernikus. Das Faksimile des Manuskripts von Kopernikus‘ De revolutionibus und das Titelblatt eines gedruckten Exemplars dieses Werks, das sich einst im Besitz von Brożek befand, erinnern uns an weitere wichtige Merkmale der Tätigkeit aller vier in der Ausstellung berücksichtigen Gelehrten: an ihre Sammelleidenschaft und ihr Nachlassbewusstsein. Sowohl Jan Brożek, der das Amt des Kustos der Bibliothek der Krakauer Universität innehatte, als auch Tomasz Strzępiński, sammelten wertvolle Bücher und historische Dokumente.Beide Gelehrte haben ihre Nachlässe der Heimatuniversität vermacht, die bis heute in der Jagiellonen-Bibliothek aufbewahrt werden. Dies erlaubt uns anhand der aus diesen Schenkungen für die Ausstellung ausgewählten Objekte, die Biografien der gelehrten Geber zu illustrieren. 
Besondere Aufmerksamkeit im Zusammenhang mit den Praktiken des Sammelns verdient der Teil der Ausstellung, der den wissenschaftlichen Leistungen von Alexander von Humboldt gewidmet ist. Zeugnisse seiner wissenschaftlichen Aktivitäten werden unter Heranziehung der Archivalien aus der Sammlung des deutschen Diplomaten, Schriftstellers und Publizisten Karl August Varnhagen von Ense gezeigt. Der mit dem Forschungsreisenden befreundete, in Berlin lebende Varnhagen legte eine überaus umfangreiche, berühmte Sammlung an. Der aus Manuskripten,Büchern, Zeitschriften, Grafiken, Notizen und historischen Objekten zusammengesetzte Bestand dokumentiert das Leben von über 9.000 Persönlichkeiten des literarischen, kulturellen und politischen Lebens, vor allem aus dem späten 18. und der ersten Hälfte des 19. Jh.s. Zur Erweiterung dieses Bestands hat Alexander von Humboldt beigetragen, indem er dem Freund einen Teil seiner Korrespondenzen schenkte. Den über 27 Jahre bestehenden Briefwechsel des Forschers mit dem Sammler illustrieren auf der Ausstellung ausgewählte Briefe. Sie dokumentieren sowohl die benannten Schenkungen, als auch die einzelnen Entstehungsphasen von Humboldts Lebenswerk Kosmos. 
Der Autor beriet sich mit dem literarisch versierten Publizisten sowohl über den Titel des Werks als auch über stilistische Fragen. Die Korrespondenz zwischen dem Gelehrten und dem Sammler verdient noch in anderer Hinsicht Beachtung. Dieser handschriftliche Bestand hat nämlich das Schicksal der Kollektion wesentlich beeinflusst: Aufgrund der Veröffentlichung der Briefe Alexander von Humboldts an Karl Varnhagen von Ense durch dessen Nichte und einzige Erbin Ludmila Assing hat die Sammlung Varnhagen Deutschland zum ersten Mal verlassen. Die Publikation der in der Korrespondenz artikulierten politisch unorthodoxen Ansichten des Gelehrten löste in Preußen einen Skandal aus. Die mit einer Gefängnisstrafe bedrohte Herausgeberin begab sich nach Italien, wohin sie bald auch die gesamte Kollektion überführte. Erst gegen Ende des 19. Jahrhunderts kehrte die Sammlung Varnhagen nach Berlin zurück. Als eine Schenkung der Königlichen Bibliothek zu Berlin vermacht, blieb sie bis 1941 in deren Mauern. Infolge der Ereignisse des Zweiten Weltkriegs wurde es 1947 in die Jagiellonen-Bibliothek überführt. Hier wird ein Teil des eigentlichen Nachlasses von Alexander von Humboldt aufbewahrt, der in der Ausstellung durch den ersten Band von Kosmos repräsentiert wird. 
Als letzten Teil der Ausstellung möchten wir den Besucher·innen einen Einblick in den Nachlass von Marian Smoluchowski, einem der bedeutendsten Physiker seiner Zeit, gewähren. Smoluchowskis Veröffentlichungen über die Brownsche Bewegung hatten neben Albert Einsteins Arbeiten zu diesem Thema eine Schlüsselbedeutung für die Erforschung der kinetischen Theorie der Materie. In einer Erinnerung an den polnischen Physiker, die im Rahmen dieser Ausstellung präsentiert wird, erinnert sich Einstein an Smoluchowski nicht nur als brillanten Wissenschaftler, sondern auch als edlen, feinsinnigen und freundlichen Menschen. Der Nach-lass Smoluchowskis ging als Schenkung seiner Familie in die Sammlung der Bibliothek ein. 
Die in der Ausstellung präsentierte Auswahl von Exponaten aus den handschriftlichen Nachlässen dokumentiert die Rolle der Jagiellonen-Bibliothek beim Sammeln und Vermitteln der Bestände des Erbes der europäischen Wissenschaft. Sie ermöglicht es den Besucher·innen auch, mit der in Form von Handschriften und Büchern materialisierten Tradition der Wissenschaft in Berührung zu kommen. Die Notizen der Gelehrten auf den Blättern der wissenschaftlicher Werke, ihre Korrespondenzen und Zitierpraktiken repräsentieren verschiedene Epochen und Formen wissenschaftlicher Tätigkeit. Alle laden sie zum Nachdenken über die Bedeutung des internationalen Dialogs als notwendige Voraussetzung des Wissensfortschritts ein. 

Tomasz sTrzępiński ze sTrzępina 
Tomasz sTrzępiński von sTrzępin 
(1398-1460) 


Był prawnikiem, teologiem, biskupem, a także kolekcjonerem. Żył w okresie największego rozkwitu polskiej scholastyki, ale swoimi działaniami i wykształceniem antycypował nadchodzącą epokę renesansu. Urodził się w Wielkopolsce, w rodzinie szlacheckiej pieczętującej się herbem „Prus” [il. 1], w 1398 r., zmarł w Małopolsce, jako biskup diecezji krakowskiej, w 1460 r. 
Er war Jurist, Theologe, Bischof und Sammler. Sein Leben fiel in die Zeit der intensivsten Entwicklung der polnischen Scholastik, doch das intellektuelle Format und seine Aktivitäten lassen in dem Forscher einen Vorreiter des kommenden Zeitalters der Renaissance erkennen. Der Gelehrte wurde 1398 in Großpolen (Wielkopolska) in einer Adelsfamilie geboren, die der Wappengemeinschaft „Prus“ angehörte [Il. 1]. Er verstarb 1460 in Kleinpolen (Małopolska) als Bischof der Diözese Krakau. 
Jego przygoda z nauką rozpoczęła się w 1419 r., w Krakowie, gdzie zapisał się na wydział artium Uniwersytetu Krakowskiego. Zdobywał na nim kolejne stopnie, później swoje studia kontynuował także na wydziale prawa i teologii. Po ukończeniu wydziału prawa, w 1432 r. został wybrany na dwie kadencje rektorem Uniwersytetu (po raz drugi rektorem był wybrany dekadę później, w 1443 r.). Aktywność Tomasza Strzępińskiego nie ograniczała się tylko do środowiska uniwersyteckiego. Aktywnie działał też na niwie eklezjalnej. Był współpracownikiem dwóch kolejnych arcybiskupów gnieźnieńskich: Wojciecha Jastrzębca i Wincentego Kota. Służba Kościołowi została zwieńczona powołaniem na stolicę biskupią w Krakowie, w 1455 r.Po tym fakcie Tomasz ze Strzępina nie zaprzestał wykorzystywania swoich 
16 
il. 1 p 

umiejętności i wiedzy prawniczej. Na koniec jego życia datuje się ogłoszenie Statutów synodalnych diecezji krakowskiej [il. 2], które regulowały wiele palących spraw dotyczących funkcjonowania organizmu kościelnego w wymiarze sfery materialnej, kształcenia kleru, funkcjonowania duchowieństwa i parafii. 
il. 2 p 

Sein Abenteuer mit der Wissenschaft begann 1419 in Krakau, wo er sich an der Artium-Fakultät der Krakauer Akademie immatrikulierte und später promovierte. Sein Studium setzte er an der Juristischen und Theologischen Fakultät fort. Nach dem Abschluss der Ersteren wurde er 1432 zum ersten Mal zum Rektor gewählt. Ein Dezennium später, 1443, sollte er zum zweiten Mal das Rektorenamt bekleiden. Die Tätigkeit von Tomasz Strzępiński blieb nicht auf die Universität beschränkt. Aktiv war der Forscher auch in den Kirchenstrukturen, u.a. als Mitarbeiter von zwei auf
18 

einander folgenden Erzbischöfen von Gniezno: Wojciech Jastrzębiec und Wincenty Kot. Sein Kirchendienst wurde durch die Ernennung zum Bischof von Krakau im Jahr 1455 gekrönt.Währenddessen hörte Tomasz von Strzępin nicht auf, sich als Jurist in öffentlichen Angelegenheiten zu engagieren. Gegen Ende seines Lebens veröffentlichte er Synodalstatuten der Diözese Krakau [Il. 2], die zahlreiche drängende Fragen in Bezug auf das Funktionieren der Kirche im materiellen Bereich, die Bildung des Klerus,die Lebensführung der Geistlichen sowie die Organisation der Pfarreien regelten. 

P il. 3 
62-letnie życie Tomasza Strzępińskiego można naświetlać z różnych perspektyw. Dla nas najbardziej interesującą będzie perspektywa wyznaczona przez studia prawnicze, które Tomasz Strzępiński ukończył w Uniwersytecie Krakowskim w 1431 r. Studia te sprawiły, że stał się jedną 
19 

z ważniejszych postaci na Soborze Bazylejskim, w którego pracach uczestniczył aktywnie w latach 1433-1436, będąc członkiem różnych komisji.Świadectwem jego działalności soborowej są kopie różnych dokumentów,zebrane w kodeksie BJ 4164, opatrzone niejednokrotnie własnoręcznym podpisem Tomasza [il. 3]. 
Das Leben von Tomasz Strzępiński kann aus verschiedenen Perspektiven betrachtet werden. Am interessantesten im Kontext der Ausstellung erscheint die Perspektive der juristischen Studien, die Tomasz Strzępiński 1431 an der Universität Krakau abschloss. Die juristischen Kompetenzen des Gelehrten machten ihn zu einem der wichtigsten Teilnehmer des Konzils von Basel, an dem er in den Jahren 1433-1436 als Mitglied verschiedener Ausschüsse aktiv beteiligt war. Seine Tätigkeit auf dem Konzil wird durch Abschriften verschiedener Dokumente belegt, die im Codex BJ 4164 gesammelt sind und häufig seine Unterschrift tragen [Il. 3]. 
Najważniejszym dziełem Tomasza Strzępińskiego związanym z Soborem w Bazylei jest tzw. Determinatio Basilienis, tekst, w którym Strzępiński rozważa zagadnienie stosunku władzy papieża do władzy Soboru, przyznając temu ostatniemu gremium wyższość. O popularności i ważności tej opinii świadczy ilość odpisów tego dzieła, które zostało skopiowane w ponad 20 odpisach i jest do tej pory przechowywane w licznych bibliotekach europejskich. Trzeba przy tym zaznaczyć, że i na „własnym podwórku” tekst Tomasza cieszył się dużą estymą i uznaniem, mieli go w swoich księgozbiorach ważniejsi krakowscy prawnicy epoki średniowiecza [il. 4]. 
Das wichtigste Werk von Tomasz Strzępiński im Zusammenhang mit dem Konzil von Basel ist die so genannte Determinatio Basilienis: ein Text,in dem Strzępiński das Verhältnis zwischen der Macht des Papstes und der Macht des Konzils erörtert und der Letzteren den Vorrang einräumt. Der Bekanntheitsgrad und die Bedeutung dieses Gutachtens in Europa wird durch die Anzahl der Kopien des Werkes belegt, das in über 20 Abschriften in verschiedenen europäischen Bibliotheken vorliegt. Bemerkenswerterweise wurde das Gutachten auch in der Heimatstadt Strzępińskis hoch beachtet: Es wurde im Mittelalter von einigen bedeutenden Gelehrten Krakaus in ihren Büchersammlungen aufbewahrt [Il. 4]. 


Kolekcjoner / Sammler 
Jednym z ciekawszych rysów osobowości Tomasza Strzępińskiego był jego zapał kolekcjonerski. Jego biblioteka liczyła ok. 100 rękopisów i znajdują się wśród nich prawdziwe perły, zarówno jeśli chodzi o bogactwo iluminacji, jak i pięknie zdobione oprawy kodeksów. Kolekcja ta ujawnia też jeszcze jedną cechę Tomasza, która niewiele ma już wspólnego ze średniowieczem, preferującym anonimowość i niewysuwanie własnej osoby na plan pierwszy: Tomasz ze Strzępina skrupulatnie podpisywał niemal wszystkie swoje rękopisy, notując kiedy i za jaką cenę je nabył, i komu je ofiaruje. 
Ein interessanter Charakterzug Tomasz Strzępińskis war seine Begeisterung für das Sammeln. Seine Bibliothek umfasste rund 100 Handschriften. Unter ihnen befinden sich wahre Prachtexemplare, sowohl was den Reichtum an Illuminationen als auch die Verzierungen der Einbände der Codices betrifft. Die Sammlung offenbart auch eine andere Eigenschaft des Sammlers, die man üblicherweise nicht mit dem Mittelalter in Verbindung bringt: Tomasz von Strzępin signierte akribisch fast alle seine Manuskripte und notierte, wann und zu welchem Preis er sie erwarb und wem er sie schenkte, eine Praxis die keine Anonymität bevorzugte und das Individuum in den Vordergrund stellte. 
Wśród tego bogatego zbioru mamy dwa rękopisy o włoskiej proweniencjii jeden, który powstał w Bazylei. Najstarszy z nich skopiowano w północno-wschodnich Włoszech, w pierwszej połowie XIV w. Zawiera pisany minuskułą gotycką Liber Sextus Decretalium papieża Bonifacego VIII. Postać papieża, któremu towarzyszą trzej kardynałowie i biskup, jest głównym bohaterem prezentowanej miniatury [il. 5]. Oprócz niej, w całym tekście,są rozsiane liczne, różnobarwne inicjały literowe. 
Zu seiner reichen Sammlung gehören zwei Handschriften italienischer Provenienz und eine, die in Basel entstand. Das älteste Exemplar wurde in 
22 


der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts in Nordostitalien kopiert und enthält das in gotischer Minuskel geschriebene Liber Sextus Decretalium von Papst Bonifatius VIII. Die Figur des Papstes, begleitet von drei Kardinälen und einem Bischof, ist die Hauptfigur der vorliegenden Miniatur [Il. 5].Neben ihr sind zahlreiche Buchstabeninitialen in verschiedenen Farben in der Handschrift verstreut. 
Kolejny kodeks o włoskiej proweniencji został skopiowany we Florencji w 1369 r. i tam też powstały miniatury, które się w nim znajdują. W głównej części rękopisu zachował się tekst Dekretałów papieża Grzegorza IX.Prezentowana miniatura rozpoczyna IV księgę Dekretałów, O małżonkach. Widzimy na niej postać papieża błogosławiącą nowożeńców [il. 6]. W kodeksie znajduje się w sumie 5 miniatur o podobnych rozmiarach, jak ta prezentowana tutaj. 
Ein weiterer Codex italienischer Provenienz wurde 1369 in Florenz kopiert, wo auch die darin enthaltenen Miniaturen entstanden. Im Hauptteil der Handschrift wurde der Text der Dekretalen von Papst Gregor IX.überliefert. Die hier gezeigte Miniatur beginnt das Buch IV der Dekretalen, Über die Ehegatten. Es zeigt den Segen des Papstes für ein Brautpaar [Il. 6]. Der Codex enthält insgesamt fünf Miniaturen von ähnlicher Größe wie die hier dargestellte. 
Ostatni z iluminowanych rękopisów został napisany i oprawiony w 1435 
r. w Bazylei, tam w 1436 r. zakupiony przez Tomasza ze Strzępina i przywieziony do Polski. Ciekawostką w tym rękopisie jest fakt, że został on napisany bardzo starannie na papierze dużego formatu, tzw. królewskim,nie na pergaminie. Kodeks zawiera dzieła Ojców Kościoła i miniatury ich przedstawiające. W eksponowanym inicjale B mamy zapewne do czynienia z podobizną Cypriana, biskupa Kartaginy [il. 7], ponieważ tekst, który ten inicjał rozpoczyna, to list Cypriana do Donata. 
Die letzte der illuminierten Handschriften wurde 1435 in Basel geschrieben und gebunden, wo sie 1436 Tomasz von Strzępin kaufte, um sie nach Polen zu bringen. Eine Besonderheit dieser Handschrift ist, dass sie nicht auf Pergament, sondern auf großformatigem Papier, dem sogenannten Königspapier, geschrieben wurde. Der Codex enthält Werke der Kirchenväter 


und Miniaturen, die sie darstellen. Bei der freiliegenden Initiale B handelt es sich wahrscheinlich um ein Bildnis von Cyprian, Bischof von Karthago [Il. 7], denn der Text, mit dem diese Initiale beginnt, ist ein Brief Cyprians an Donatus. 
W kolekcji Tomasza Strzępińskiego znajdziemy też rękopisy z pięknymi,tłoczonymi „na ślepo” oprawami, które pochodzą zarówno z polskich, jak i obcych pracowni introligatorskich. 
Die Sammlung von Tomasz Strzępiński umfasst auch Manuskripte mit bemerkenswerten Ledereinbänden mit Blindprägung, die sowohl aus polnischen als auch aus ausländischen Buchbindereien stammen. 
Na uwagę zasługują dwa rękopisy, spośród grupy kodeksów przywiezionej przez Strzępińskiego z Bazylei. Pierwszy z nich datuje się na połowęXIV w. i zawiera Ewangelię Łukasza i Jana wraz z glosą Pseudo-Walafrida Strabo. Jego oprawa została sporządzona po 1410 r. w Strassburgu [il. 8].Przednia okładka tego rękopisu przypomina szachownicę wykonaną kwadratowym ślepym tłokiem z motywem roślinnym, zdobionym na rogach kwadratów okrągłym tłokiem z lilią andegaweńską. Na tylnej okładce widzimy podobną szachownicę, ale skonstruowaną z dwóch innych kwadratowych tłoków: w jednym są dwie małpy trzymające się za ręce, w drugim symbole czterech ewangelistów.Także te tłoki na rogach łączy okrągły tłok z lilią andegaweńską. Bordiurę obu okładek stanowi prostokątny tłok z odciśniętą literą R. 
Zwei der von Strzępiński aus Basel mitgebrachten Codizes verdienen besondere Aufmerksamkeit. Der erste stammt aus der Mitte des 14. Jahrhunderts und enthält das Lukas- sowie das Johannesevangelium versehen mit einer Glosse von Pseudo-Walafrid Strabo. Der Einband der Handschrift wurde nach 1410 in Straßburg hergestellt [Il. 8]. Der vordere Einband ähnelt einem Schachbrett, mit einer quadratischen Blindprägung mit Blumenmotiv, das an den Ecken der Quadrate mit einer runden Blindprägung, mit einem fleur-de-lys, verziert ist. Auf der Rückseite ist ein ähnliches Schachbrett zu sehen, das aus zwei weiteren quadratischen Blindprägungen besteht: Auf der einen sind zwei Affen abgebildet, die sich an den Händen halten, auf der anderen die Symbole der vier Evangelisten. 

Auch diese Blindprägungen sind an den Ecken durch eine runde Blindprägung mit einem fleur-de-lys, verbunden. Die Bordüre beider Umschläge besteht aus einer rechteckigen Blindprägung,in die der Buchstabe R eingeprägt ist. 
Podobną w formie oprawę posiada drugi z przywiezionych z Bazylei rękopisów, który pochodzi także z połowy XIV w. i zawiera fragment Biblii z księgami Starego Testamentu, którym towarzyszy glosa Pseudo-Walafrida Strabo.Obydwie okładki tego rękopisu są niemal identyczne jak tylna okła
dzina powyżej opisanego kodeksu [il. 9]. Elementem dodatkowym w tej oprawie jest niewielki tłok z lilią andegaweńską, ale bez okrągłego otoka, umieszczony na krawędziach szachownicy. Także i ta oprawa została wykonana w Strassburgu, po 1410, co potwierdzają zapiski proweniencyjne na kartach ochronnych. 
Ähnlich ist die Form der zweiten aus Basel mitgebrachten Handschrift, die ebenfalls aus der Mitte des 14. Jh.s. stammt. Sie enthält Bibelpassagen aus den Büchern des Alten Testaments (sowie eine Glosse des Pseudo-Walafrid Strabo). Die beiden Deckel dieser Handschrift sind fast identisch mit dem Rückdeckel des oben beschriebenen Codex [Il. 9]. Ein zusätzliches Element in diesem Einband ist eine kleine Blindprägung mit einem fleur-de-lys, allerdings ohne das Rondell, das an den Rändern des Schachbretts angebracht ist. Auch dieser Einband wurde nach 1410 in Straßburg hergestellt, was durch Provenienzvermerke auf den Schutzkarten bestätigt wird. 

P il. 10 
Dwa kolejne rękopisy reprezentują natomiast krakowskie introligatornie średniowieczne. Pierwszy z kodeksów powstał w 1457 r. i zawiera Postyllę Mikołaja z Liry do Ksiąg Starego Testamentu. Oprawa rękopisu pochodzi z krakowskiego warsztatu „Jana” działającego od lat trzydziestych do siedemdziesiątych XV w. Wykorzystano do jej zdobienia tłok z lilią andegaweńską w rombie i tłok puncowy. Oba tłoki, w różnych konfiguracjach, układają się w interesujący wzór na okładzinie [il. 10]. 
29 

Die beiden weiteren Manuskripte repräsentieren die mittelalterlichen Buchbindereien in Krakau. Der erste Codex stammt aus dem Jahr 1457 und enthält eine Postille von Nikolaus von Lyra zu den Büchern des Al-ten Testaments. Der Einband der Handschrift stammt aus der Krakauer Werkstatt von „Johannes“, die von den 1430er bis zu den 1470er Jahren nachweisbar ist. Eine Blindprägung mit einem fleur-de-lys in einem Rhombus und eine Punze wurden zur Verzierung verwendet. Beide Prägedrucke bilden in unterschiedlichen Konfigurationen ein interessantes Muster auf dem Leder [Il. 10]. 
Drugi kodeks został napisany dla Tomasza Strzępińskiego w 1458 r. i zawiera kazania Mikołaja z Gorry do Księgi Psalmów. Oprawa, współczesna dacie powstania rękopisu, pochodzi z warsztatu introligatorskiego, który oprawiał też inne kodeksy wchodzące w skład kolekcji Tomasza ze Strzępina. Reprezentuje ona typ opraw określanych mianem „rysunku na skórze”[il. 11]. Na jasnej skórze widoczny prostokąt, w którym delikatne, puncowetłoki układają się w figury geometryczne. 
Der zweite Codex wurde 1458 für Tomasz Strzępiński geschrieben und enthält Predigten von Nicolaus von Gorra zum Buch der Psalmen. Der Einband, dessen Datierung mit dem Entstehungsdatum der Handschrift übereinstimmt, stammt aus einer Buchbinderei, die auch andere Codices aus der Sammlung von Tomasz von Strzępin gebunden hat. Es handelt sich um einen Einband mit einer sog. „Lederzeichnung“ [Il. 11]. Auf dem hellen Leder ist ein Rechteck zu sehen, in dem zarte, gestanzte Hintergründe in geometrischen Figuren angeordnet sind. 
Duża część bogatej biblioteki Tomasza ze Strzępina została testamentalnie ofiarowana uniwersytetowi i do dziś w Bibliotece Jagiellońskiej przechowujemy 39 kodeksów pochodzących z jego donacji. 
Einen bedeutenden Teil seiner Bibliothek vermachte Tomasz von Strzępin der Jagiellonen-Universität. Bis heute werden 39 Codices aus seiner Schenkung in der Jagiellonen-Bibliothek aufbewahrt. 

il. 1 p Karta z fragmentem Summy teologicznej Tomasza z Akwinu z incjałem Q oraz herbem „Prus” (Rkp. BJ 1708 k. 1r) / Blatt mit einer Passage aus der Summa theologica von Thomas von Aquin mit der Initiale Q und dem Wappen „Prus“ (Ms. BJ 1708 Bl. 1r) 
il. 2 p Statua sinodalia Cracoviensia z 1459 r., rozpoczynające się tekstem: Thomas, Dei gratia episcopus Cracoviensis... (Rkp. BJ 2658 k. 1r) / Statua sinodalia Cracoviensia von 1459, beginnend mit dem Text: Thomas, Dei gratia episcopus Cracoviensis... (Ms. BJ 2658 Bl. 1r) 
il. 3 p Uzasadnienie wyroku, który zapadł na Soborze Bazylejskim 19 grudnia 1435 r., sporządzone przez Tomasza ze Strzępina i potwierdzone własnoręcznie następującą formułą: De mandato Sacri Basiliensis Concilii ita concepi ego, Thomas de Strampino, canonicus Gnesnensis et manu propria subscripsi (Rkp. BJ 4164 k. 145v) / Rechtfertigung des auf dem Konzil von Basel am 19. Dezember 1435 gefällten Urteils, verfasst von Tomasz von Strzępin, von ihm eigenhändig bestätigt mit der Formel: De mandato Sacri Basiliensis Concilii ita concepi ego, Thomas de Strampino, canonicus Gnesnensis et manu propria subscripsi (Ms. BJ 4164 Bl. 145v) 
il. 4 p Potwierdzenie autorstwa dzieła Determinatio Basiliensis, zapisane przez Mikołaja Kozłowskiego w jego kopii: Determinacio collecta ex hiis tribus precedentibus, quem collegit magister Thomas de Strzøpino, decretorum doctor, canonicus Cracoviensis. (Rkp. BJ 1217 k. 184r) / Bestätigung der Urheberschaft des Werks Determinatio Basiliensis, vermerkt von Mikołaj Kozłowski in seiner Abschrift:Determinacio collecta ex hiis tribus precedentibus, quem collegit magister Thomas de Strzøpino, decretorum doctor, canonicus Cracoviensis. Kopie aus der Sammlung von Mikołaj Kozłowski (Ms. BJ 1217 Bl. 184r). 
il. 5 p Początek tekstu Liber Sextus Decretalium wraz z towarzyszącą mu glosą rozpoczyna miniatura przedstawiająca papieża Bonifacego VIII (Rkp. BJ 341 
k. 1r) / Der Text des Liber Sextus Decretalium und die dazugehörige Glosse beginnend mit einer Miniatur, die Papst Bonifatius VIII. darstellt (Ms. BJ 341 Bl. 1r) 
il. 6 p Liber IV Decretalium papieża Grzegrza IX: De sponsalibus z miniaturą rozpoczynającą tekst (Rkp. BJ 370 k. 274r) / Liber IV Decretalium von Papst Gregor IX.: De sponsalibus mit einer Miniatur zu Beginn des Textes (Ms. BJ 370 Bl. 274r) 
il. 7 p Karta z tekstem listu Cypriana, biskupa Kartaginy do Donata i inicjałem B z postacią biskupa (Rkp. BJ 1210 s. 451) / Blatt mit dem Text eines Briefes von Cyprian, Bischof von Karthago an Donatus und einer Initiale B mit der Figur des Bischofs (Ms. BJ 1210 S. 451) 
il. 8 p Oprawa z warsztatu introligatorskiego w Strassburgu (Rkp. BJ 312) / 
Einband aus einer Straßburger Buchbinderei (Ms. BJ 312) 
il. 9 p Oprawa z warsztatu introligatorskiego w Strassburgu (Rkp. BJ 316) / 
Einband aus einer Straßburger Buchbinderei (Ms. BJ 316) 
il. 10 p Oprawa reprezentująca warsztat introligatorski „Jana” (Rkp. BJ 1474) /
Einband, der die Buchbinderei „Johannes“ repräsentiert (Ms. BJ 1474) 
il. 11 p Oprawa z warsztatu introligatorskiego, który oprawiał „dla Tomasza Strzępińskiego” (Rkp. BJ 1334) / Einband aus einer Buchbinderei, die „für Tomasz Strzępiński“ gebunden hat (Ms. BJ 1334) 

Jan Brożek 
Joannes Broscius 
(1585-1652) 


pPrawdziwie wszechstronny uczony – matematyk, astronom, lekarz – specjalizujący się w wielu dziedzinach i jeden z najwybitniejszych reprezentantów polskiej elity intelektualnej I połowy XVII w.W 1604 r. rozpoczął naukę na wydziale artes liberales – sztuk wyzwolonych Akademii Krakowskiej, jak w tej epoce nazywano krakowski uniwersytet. Czas jego studiów przypadł na epokę rozwoju w Akademii nauk matematycznych, a Brożek słuchał m.in. wykładów Walentego Fontany – zwolennika teorii kopernikańskiej. W 1605 r. został bakałarzem sztuk wyzwolonych. Własnoręcznie odnotował ten fakt w dzienniku prowadzonym na marginesach i pustych stronach Ephemerides Origana. Druk ten pokryty jest – jak prawie wszystkie książki i rękopisy z biblioteki Brożka – odręcznymi zapiskami, które stanowią znakomite źródło informacji do jego biografii [il. 12]. 
Ein vielseitiger Gelehrter: Mathematiker, Astronom, Mediziner: ein Polyhistor und einer der herausragendsten Vertreter der polnischen intellektuellen Elite der ersten Hälfte des 17. Jh.s.1604 immatrikulierte sich Brożek an der Fakultät für Freie Künste der Krakauer Akademie, wie die Jagiellonen-Universität damals hieß. Sein Studium fiel in die Zeit der intensiven Entwicklung der mathematischen Wissenschaften an der Akademie,so konnte er u.a. die Vorlesungen des Anhängers der kopernikanischen Theorie Valentin Fontana besuchen. Im Jahr 1605 erhielt er den Titel des Baccalaureus Artium. Dieses Ereignis hielt er in seinem Tagebuch fest,das er an den Rändern und auf leeren Seiten des Buches unter dem Titel Ephemerides von Origan führte. Der Druck ist – wie fast alle Bücher und Manuskripte aus Brożeks Bibliothek – mit seinen eigenhändigen hand
36 


schriftlichen Notizen versehen, die eine hervorragende Informationsquelle für die Erforschung seiner Biografie darstellen [Il. 12]. 

Początkowo wykładał w Akademii jako pracownik pomocniczy. Następnie pracował jako nauczyciel w szkołach parafialnych we Włocławku, a potem w Krakowie. W 1610 r. zdobył magisterium w Akademii, rok później przyjął niższe świecenia kapłańskie. W latach 1614-1629 kierował katedrą astrologii, na której to prowadził wykłady m.in. z astronomii. W epoce Brożka astronomia traktowana była jako nauka pokrewna astrologii. Tak więc Brożek dzierżąc katedrę astrologii, wykładał system geocentryczny Ptolemeusza, studiował prace Keplera i Galileusza, a jednocześnie zajmował się układaniem horoskopów [il. 13]. 
38 

Zuerst lehrte Brożek an der Krakauer Akademie als Hilfslehrer. Später arbeitete er als Lehrer an Pfarrschulen, zunächst in Włocławek und dann in Krakau. 1610 erwarb er in Krakau den Magistertitel, ein Jahr später empfing er die niederen Priesterweihen. Von 1614 bis 1629 leitete er den Krakauer Lehrstuhl für Astrologie, an dem er u.a. Vorlesungen über Astronomie hielt, die zu seinen Zeiten als eine der Astrologie verwandte wissenschaftliche Disziplin betrachtet wurde. Als Inhaber des Lehrstuhls für Astrologie lehrte der Forscher das geozentrische Weltbild von Ptolemäus,studierte die Arbeiten von Kepler und Galilei und widmete sich in derselben Zeit der Erstellung von Horoskopen [Il. 13]. 

W latach 1620-1622 uzyskał urlop z uniwersytetu krakowskiego i udał się do Padwy dla odbycia studiów medycznych. W 1623 r. uzyskał doktorat z medycyny i powrócił do Krakowa [il. 14]. Został tutaj lekarzem biskupa krakowskiego oraz kontynuował wykłady z astronomii, a po 
39 




1626 r. – po objęciu katedry wymowy – także z literatury [il. 15]. Przez całe życie był wielkim miłośnikiem literatury antycznej i wytrawnym kolekcjonerem pięknych książek. Z Padwy przywiózł 
m. in. iluminowane rękopisy włoskie z XV w. Kosmografię Ptolemeusza [il. 16] i De bello Galico Cezara [il. 17]. 
1620-1622 wurde er von der Universität Krakau beurlaubt, um in Padua Medizin zu studieren. 1623 promovierte er in diesem Fach und kehrte nach Krakau zurück [Il. 14]. Hier wurde er Arzt des Bischofs von Krakau, zugleich setzte er seine Vorlesungen über Astronomie fort. Nach der Übernahme des Lehrstuhls für Rhetorik (1626), be
gann er zudem, Vorlesungen über Literatur zu halten [Il. 15]. Sein ganzes Leben lang war Brożek ein großer Liebhaber und Kenner antiker Literatur und kompetenter Sammler schöner Bücher. Aus Padua brachte er unter anderem illuminierte italienische Handschriften aus dem 15. Jh. mit: die P il. 19 Cosmografia des Claudius Ptolemäus [Il. 16] und De bello Galico von Caesar [Il. 17]. 
W 1629 r. przyjął pełne święcenia kapłańskie i przeszedł na wydział teologiczny Akademii, w 1648 
r. uzyskał doktorat z teologii,a w 1652 r. wybrano go rektorem. 


43 


Był bardzo zaangażowany w sprawy uniwersytetu – odegrał pierwszoplanową rolę w zakończonym sukcesem sporze z jezuitami. W Bibliotece zachował się list Brożka do rektora Jakuba Najmanowicza z 1625 r.z sugestiami doboru argumentów w tej sprawie [il. 18]. Przez pewien czas pełnił funkcję kustosza biblioteki Akademii – gromadził także materiały do historii uniwersytetu, m.in. zakupił i podarował Bibliotece rejestr studentów krakowskich zajmujących tzw. Bursę Węgierską [il.19]. Doprowadził także do powołania nowych katedr, a jego przywiązanie do uniwersytetu poświadczają szczodre zapisy – m.in. ufundował stypendium dla studenta matematyki i astronomii w Akademii oraz przeznaczył środki na zakup książek matematycznych i medycznych oraz przy-rządów astronomicznych. Wreszcie – zapisał Akademii swoją bibliotekę,w której oprócz książek z różnych dziedzin znalazła się jego spuścizna rękopiśmienna [il. 20]. 
1629 empfing Brożek höhere Priesterweihen und wechselte zur Theologischen Fakultät der Krakauer Akademie. 1648 promovierte er zum Doktor der Theologie. 1652 wurde der Gelehrte zum Rektor gewählt. Brożek engagierte sich intensiv in Universitätsangelegenheiten. So spielte er u.a.eine führende Rolle in einem rechtlichen Konflikt der Universität mit Jesuiten, der mit einem Erfolg der Ersteren gekrönt wurde. In der Jagiellonen-Bibliothek ist ein Brief Brożeks aus dem Jahre 1625 erhalten, der dem damaligen Rektor Jakub Najmowicz die Wahl der Argumente in diesem Streit nahelegt [Il. 18]. Eine Zeit lang übte Brożek das Amt des Kustos der Akademie-Bibliothek aus: Er sammelte Materialien zur Geschichte der Universität, u.a. erwarb er das Register der Krakauer Studenten, die die sog. Ungarische Burse bewohnten [Il. 19]. Seinem Engagement verdankte sich auch Einrichtung von neuen Lehrstühlen. Seine Verbundenheit mit der Universität dokumentieren auch großzügige Schenkungen. Er finanzierte ein Stipendium für einen Mathematik- und Astronomie-Studenten an der Krakauer Akademie und stellte Mittel für den Erwerb von mathematischen und medizinischen Büchern sowie von astronomischen Instrumenten bereit. Schließlich vermachte er der Akademie seine Bibliothek,die neben Büchern zu verschiedenen wissenschaftlichen Disziplinen auch seinen handschriftlichen Nachlass enthielt [Il. 20]. 

Brożek a Kopernik 
Brożek und Nikolaus Kopernikus 
Brożek w swych pracach, spośród których cenione są dziś niektóre publikacje matematyczne i humanistyczne, zajmował się także astronomią, geometrią, geografią, medycyną i teologią. W Bibliotece Jagiellońskiej przechowywane są autografy jego ważnych prac: De practica Italica et logistica Sexagenaria [il. 21] i Apologia pro Aristotele [il. 22]. 
In seinen Werken, unter denen einige mathematische und geisteswissenschaftliche Publikationen bis heute beachtet werden, befasste sich Brożek auch mit Astronomie, Geometrie, Geografie, Medizin und Theologie. Die Handschriften seiner hochgeachteten Werke, De practica Italica et logistica Sexagenaria [Il. 21] und Apologia pro Aristotele [Il. 22], werden in der Jagiellonen-Bibliothek aufbewahrt. 
Współcześni historycy nauki podkreślają jego wszechstronne uzdolnienia i szerokie zainteresowania, a także wskazują, że ten z jednej strony światły i krytyczny uczony łączył w swoich badaniach astrologię z matematyką,wiedzę z zabobonem. I pod tym względem był dzieckiem swojej, pełnej sprzeczności epoki. 
Zeitgenössische Wissenschaftshistoriker betonen Brożeks vielseitige Begabungen und seine breit gefächerten wissenschaftlichen Interessen. Zugleich weisen sie darauf hin, dass dieser aufgeklärte und kritische Gelehrte in seiner Forschung Astrologie mit Mathematik, d.h. Wissen mit Aberglauben verband. In dieser Hinsicht war Brożek ein Kind seiner widersprüchlichen Epoche. 
Z pewnością nie brakowało mu odwagi, nie tylko intelektualnej. Dowodem tego są jego badania na temat Kopernika, którego główne dzieło De revolutionibus od 1616 r. znajdowało się na indeksie ksiąg zakazanych. Brożek był zwolennikiem teorii kopernikańskiej, co potwierdzają zapiski na pierwodruku De revolutionibus orbium coelestium. Posiadał wszystkie trzy wydania dzieła: z 1543 r, 1566 r. i 1617 r., a na egzemplarzu z 1543 r. umieścił 
46 


47 


odręczną uwagę dotyczącą zniekształcenia tytułu poprzez dodanie słów orbium coelestium. Brożek przekreślił także przedmowę wydawcy, Andrzeja Osiandra, w której – wbrew intencjom Kopernika – przedstawiono teorię heliocentryczną jako hipotezę [il. 23]. 
An Mut fehlte es dem Forscher gewiss nicht, nicht nur an intellektuellem Mut. Dies wird in seinen Arbeiten über Kopernikus deutlich, dessen Hauptwerk De revolutionibus ab 1616 auf dem Index der verbotenen Bücher stand. Brożek war ein Anhänger der kopernikanischen Theorie: Dies bestätigen seine Anmerkungen zur ersten Ausgabe von De revolutionibus orbium coelestium. Er besaß alle drei Ausgaben des Werks: von 1543, 1566 und 1617. Auf dem Exemplar von 1543 hat er eine handschriftliche Notiz zur Entstellung des Titels angebracht: Er fügte die Worte „orbium coelestium“ hinzu. Brożek strich auch das Vorwort des Verlegers Andreas Osiander, in dem die heliozentrische Theorie – entgegen Kopernikus’ Intention – als Hypothese dargestellt wurde [Il. 23]. 
il. 12 p Rkp. BJ 3048b k. 15 / Ms. BJ 3048b Bl. 15 
il. 13 p Horoskop Zygmunta III (Rkp. BJ 3254 k. 25) / Horoskop von Sigis mund III. (Ms. BJ 3254 Bl. 25) 
il. 14 p Recepta na Aqua cordalis Saxoniae z padewskiego raptularza medycznego Brożka (Rkp. BJ 3441 k. 324) / ein Rezept für Aqua cordalis Saxoniae aus Brożeks medizinischen Notizbuch aus Padua (Ms. BJ 3441 Bl. 324) 
il. 15 p Podręcznik retoryki należący do Brożka (Rkp. BJ 2363 s. 449) / ein Rhetorik-Lehrbuch aus Brożeks Besitz (Ms. BJ 2363 S. 449) 
il. 16 p Rkp. BJ 2581 k. 2v / Ms. BJ 2581 Bl. 2v 
il. 17 p Rkp. BJ 514 k. 60v / Ms. BJ 514 Bl. 60v 
il. 18 p Rkp. BJ 227 k. 300 / Ms. BJ 227 Bl. 300 
il. 19 p Rkp. BJ 2751 k. 1r / Ms. BJ 2751 Bl. 1r il. 20 p Brożek posiadał w swoich zbiorach m.in. dzieło o budowie fortyfikacji (Rkp. BJ 465 t. 2 k. 20r) / Brożek besaß in seiner Sammlung u.a. ein Werk über den Bau von Festungsanlagen (Ms. BJ 465 Bd. 2 Bl. 20r) 
il. 21 p Rkp. BJ 559 k. 15v / Ms. BJ 559 Bl. 15v 
il. 22 p Rkp. BJ 3205 k. 6r fragment brulionu / Ms. BJ 3205 Bl. 6r Passage aus einem Notizbuch des Forschers 
il. 23 p Karta z pierwodruku De revolutionibus orbium coelestium z komentarzem Brożka (Cim. BJ 8288) / Blatt aus der ersten Ausgabe von De revolutionibus orbium coelestium mit dem Kommentar von Brożek (Cim. BJ 8288) 


aleksander von HumBoldT 
alexander von HumBoldT 
(1769-1859) 


słynnego Kosmosu, należał do najbardziej wpływowych uczonych 
XIX w. Choć po śmierci Humboldta jego dokonania stopniowo traciły na popularności, stworzony przez niego model humboldtian science dziś znów cieszy się żywym zainteresowaniem edytorów i badaczy. Za najważniejszą cechę dorobku Humboldta należy uznać transdyscyplinarność.Zakres zainteresowań badawczych naukowca obejmował nauki przyrodnicze, matematykę i fizykę oraz geografię i geologię. Sytuujące się w tym spektrum dokonania uczonego uzupełniały prace o charakterze kulturo- i literaturoznawczym. 
Der Forschungsreisende, Verfasser zahlreicher naturwissenschaftlicher Arbeiten, Autor des opulenten Reisewerks und des Kosmos Alexander von Humboldt galt zu Lebzeiten als einer der bekanntesten Wissenschaftler seiner Epoche. Nachdem seine Leistungen jahrzehntelang von den Forschern kaum wahrgenommen worden sind, erfreut sich das von dem Gelehrten begründete Modell der Humboldtian Science heute wieder eines regen editorischen und wissenschaftlichen Interesses. Zu herausragenden Merkmalen der Humboldtschen Arbeiten gehört ihre Transdisziplinarität.Die Bandbreite der Forschungsinteressen des Wissenschaftlers erstreckte sich von den Naturwissenschaften über Mathematik und Physik zu Geografie und Geologie. Zur disziplinären Komplexität seiner Arbeiten trugen ferner Erkenntnisse im Bereich der Kultur- und Literaturgeschichte bei. 
Warsztat uczonego ukształtował się podczas studiów. Studiując nauki polityczne, przyrodnicze, ekonomiczne oraz górnicze Alexander von Humboldt 
54 

zdobył kompetencje, które okazały się niezastąpione podczas późniejszych badań naukowych i wypraw. Sławę przyniosła mu już pierwsza z nich, odbyta w latach 1799-1804 po krajach Ameryki Południowej, w której towarzyszył mu francuski botanik Aimé Bonpland. Po zakończeniu podróży Humboldt osiadł we Francji. Podczas pobytu w Paryżu uczony opracował zebrany bogaty materiał empiryczny. Publikował go sukcesywnie po francusku w wielotomowym Corpus americanum, w którym sprzeciwiał się kolonizacji i niewolnictwu. W okresie paryskim powstały także słynne Obrazy natury (Ansichten der Natur). M.in. ze względu na walory literackie dzieło to miało stać się wkrótce pierwszym bestsellerem autora. 
Mit dem Studium von Staatslehre, Natur-, Handels- und Bergbauwissenschaften erwarb Alexander von Humboldt wichtiges Rüstzeug für sein Forscherleben und seine Expeditionen. Bereits die erste von ihnen, die er in Begleitung des französischen Botanikers, Aimé Bonpland 1799-1804 unternahm, sollte ihn berühmt machen. Nach dieser zeitweise unter extremen Bedingungen geführten Erkundung der Länder Südamerikas verbrachte Humboldt mehrere Jahre in Paris, wo er das angesammelte reichhaltige Material in dem auf Französisch abgefassten mehrbändigen Corpus americanum aufarbeitete, der auch Anklagen gegen Kolonisation und Sklaverei enthielt. In die Pariser Zeit fällt das Verfassen der Ansichten der Natur, die nicht zuletzt wegen ihrer literarischen Qualitäten zu Humboldts erstem Bestseller werden sollten. 
Podczas ponad dwudziestoletniego pobytu w Paryżu, który opuszczał jedynie na krótko, by podróżować do Włoch i Prus, przyrodnik brał udział w ożywionym życiu naukowym francuskiej stolicy. Zachęcał przy tym licznych uczonych do współpracy przy opracowaniu rezultatów swoich podróży. Wspierali go między innymi chemik i fizyk Joseph Louis Lussac [il.24], z którym Humboldt przeprowadził serię eksperymentów dotyczących zawartości tlenu w powietrzu, oraz astronom i fizyk François Arago [il. 25],z którym niemiecki naukowiec badał zjawiska geomagnetyzmu. Wszyscy trzej badacze byli członkami założonego w 1807 r. francuskiego stowarzyszenia naukowego przyrodników „Société d'Arcueil”. 
Während seines Aufenthalts in Paris, das er nur zeitweise verließ, um nach Preußen und Italien zu reisen, beteiligte sich Humboldt aktiv am bewegten wissenschaftlichen Betrieb der französischen Hauptstadt und animier

te zahlreiche Gelehrte zur Mitwirkung bei der Ausarbeitung seines Reisewerks. Unterstützung fand er u.a.bei dem französischen Chemiker und Physiker Joseph Louis Lussac [Il. 24], mit dem er u.a. eine Reihe von Experimenten zu Sauerstoffgehalt der Luft durchführte, sowie dem französischen Astronomen und Physiker François Arago [Il. 25],mit dem er Phänomene des Erdmagnetismus erkundete. Mit beiden Wissenschaftlern teilte Humboldt Mitgliedschaft in der 1807 gegründeten französischen Gelehrtengesellschaft für Naturforscher „Société d’Arcueil“. 
Ważną częścią opartego na obserwacji i badaniach empirycznych naukowego programu Humboldta była wizualizacja rezultatów badań. Przygotowując własne rysunki do druku naukowiec korzystał z pomocy profesjonalnych malarzy. Natomiast przygotowanie map do swojego atlasu Meksyku powierzył Friedrichowi Friesenowi [il. 26], 21-letniemu absolwentowi inżynierii lądowej i matematyki. (Friesen, który zginął 1814 roku walcząc po stronie Prus przeciw wojskom napoleońskim,
il. 25 p znany jest dziś przede wszystkim jako współzałożyciel ruchu gimnastycznego.) 
Ein wichtiger Teil von Humboldts 
auf Anschauung gründenden Wissenschaftsprogramms war die visuelle Umsetzung seiner Beobach

56 

tungen und Forschungsresultate,wobei er bei der Ausarbeitung der eigenhändigen Zeichnungenauf die Hilfe professioneller Maler zurückgriff. Die Vorbereitung der Landkarten für seinen mexikanischen Atlas vertraute er dem 21-jährigen Absolventen der Baukunst und Mathematik Friedrich Friesen, der heutzutage vor allemals Mitbegründer der Turnbewegung und 1814 gefallener Freiheitskämpfer bekannt ist [Il. 26]. 
Humboldt opuścił Paryż i powrócił do Prus w 1827 r. Wracając do ojczyzny zatrzymał się na jakiś czas w Londynie. W angielskiej stolicy zetknął się z uczonymi z Royal Society, w tym z angielskim inżynierem francuskiego pochodzenia Markiem Brunelem [il. 27], inicjatorem i budowniczym tunelu pod Tamizą, pierwszego na świecie tunelu zbudo
wanego pod rzeką. 
1827 verließ Humboldt Paris,um nach Preußen zurückzukehren. Er reiste dorthin mit einem Umweg über London, wo er mit der Gelehrtengesellschaft Royal Society in Berührung kam,darunter dem französisch-briti-P il. 27 schen Ingenieur Marc Brunel [Il.27], dem Initiator und Erbauer des Themsetunnels, des weltweit ersten unter einem Fluss gebauten Tunnels. 
Po przybyciu do Berlina uczony podjął obowiązki szambela-


57 

na i dyplomaty na dworze pruskim. W tym okresie życia wywierał silny wpływ na politykę państwa w dziedzinie nauki i sztuki oraz promocję mło-dych naukowców. 
In Berlin angekommen, übernahm der Forscher Verpflichtungen als Kammerherr am preußischen Hofe und Diplomat. In dieser Lebensphase übte er einen starken Einfluss auf Bereiche der staatlichen Wissenschaftspolitik und Kunstförderung, unterstützte die Einführung von technologischen Innovationen und förderte erfolgreich zahlreiche Nachwuchswissenschaftler. 
W 1827 r. Humboldt zaczął wygłaszać w Berlinie wykłady uniwersyteckie i publiczne. Miały one przyczynić się do przygotowania jego opus magnum,którego pomysł nosił w sobie od 1819 r. Pięć tomów tego dzieła pod ty-tułem Kosmos. Rys fizycznego opisania świata ukazało się latach 1845-1862. [il. 28]. 
Bereits im Jahr 1827 begann er in Berlin Universitätsvorlesungen und öffentliche Vorträge zu halten. Sie sollten das Erscheinen seines Lebenswerksvorbereiten, dessen Idee ihm seit 1819 vorschwebte: Der fünfbändige Kosmos. Entwurf einer physischen Weltbeschreibung erschien 1845-1862 [Il. 28]. 
Podczas pracy nad Kosmosem, w 1829 roku Humboldt podjął swoją drugą wyprawę transkontynentalną, wielomiesięczną podróż rosyjsko-syberyjską,w efekcie której powstały Fragments de géologie et de climatologie asiatiques (1831) i Asie centrale (1843). Jednak w ostatniej fazie życia jego uwaga pozostała skupiona przede wszystkim na pisaniu Kosmosu. Przygotowując to obszerne, wielowątkowe dzieło do druku uczony korespondował z wybitnymi przyrodnikami i humanistami, wydawcami oraz przedstawicielami świata polityki. Skwapliwie korzystał przy tym z uprzejmości korespondentów, którzy pozwalali, by uczony wedle własnego uznania cytował w swoim tekście ich ustne wypowiedzi, rękopisy i listy. 
Während der Arbeit an Kosmos unternahm Humboldt 1829 eine zweite transkontinentale Expedition: seine monatelange russisch-sibirische Reise.Sie resultierte mit Fragments de géologie et de climatologie asiatiques (1831)und Asie centrale (1843). In der letzten Lebensphase blieb das Hauptaugenmerk des Forschers allerdings vordergründig auf sein opus magnum 


gerichtet. Bei der Vorbereitung dieses komplexen Vorhabens korrespondierte er mit renommierten Natur- und Geisteswissenschaftlern, Verlegern und politischen Entscheidungsträgern. Dabei machte der Forscher gerne Gebrauch von der Bereitschaft seiner Korrespondenten, ihm ihre Briefe, Manuskripte und Gesprächsmitteilungen als Ressourcen zur Verfügung zu stellen, aus denen der Verfasser nach Belieben zitieren durfte. 
Międzynarodową sieć kontaktów Humboldta reprezentują na wystawie świadectwa jego korespondencji z Achimem von Arnimem [il. 29], Robertem Froriepem [il. 30], Johnem Herschelem [il. 31], Prosperem Baronem de Barante [il. 32], Hippolyte-Lazare Carnotem [il. 33] oraz amerykańskim historykiem Williamem Hicklingiem Prescottem [il. 34], który wykorzystał mapy Humboldta w swoich badaniach nad historią kolonii hiszpańskich. 
P il. 30 

61 

Das internationale Korrespondenzennetz Humboldts dokumentieren in der Ausstellung die Belege der Briefwechsel mit Achim von Arnim [Il.29], Robert Froriep [Il. 30], John Herschel [Il. 31], Prosper Baron de Bar-ante [Il. 32], Hippolyte-Lazare Carnot [Il. 33] und dem amerikanischen Geschichtsschreiber William Hickling Prescott [Il. 34], der Humboldts Karten für seine Studien zur Geschichte der spanischen Kolonien benutzte. 

62 


W kontekście pracy nad Kosmosem na szczególną uwagę zasługuje korespondencja z bliskim przyjacielem pisarzem i publicystą Karlem Augustem Varnhagenem von Ense [il. 35], z którym Humboldt konsultował zarówno tytuł swego dzieła, jak i kwestie stylistyczne [il. 36]. Znaczący wkład w powstanie dzieła miała także przyjaźń uczonego z filologiem klasycznym Augustem Böckhiem, którego opinii zasięgał Humboldt interpretując w swej ostatniej pracy źródła greckie i rzymskie. [il. 37]. 
Im Kontext der Arbeiten an Kosmos wäre insbesondere die Korrespondenz mit dem eng befreundeten Schriftsteller und Publizisten Karl August Varnhagen von Ense [Il. 35] zu beachten, mit dem Humboldt sowohl den Titel des Lebenswerks als auch dessen stilistische Ausgestaltung konsultierte [Il. 36]. Einen signifikanten Beitrag zum Alterswerk verdankte sich der Freundschaft des Gelehrten mit dem Philologen und Altertumsforscher August Böckh, den Humboldt bei der Interpretation der im Werk ausgewerteten griechischen und römischen Quellen konsultierte [Il. 37]. 
Wkrótce po publikacji pierwszego tomu Kosmosu na adres uczonego zaczęły nadchodzić listy – świadectwa entuzjastycznej lektury dzieła, jak m.in.list francuskiego historyka François Auguste Migneta [il.38], którego autor stwierdza, że przeczytał dzieło przyrodnika z wielkim zainteresowaniem i pożytkiem. Sukces Kosmosu miał przyćmić sławę wcześniejszych prac badacza. Uczonemu nie udało się jednak dokończyć piątego tomu: zmarł 6 maja 1859 r., ostatni tom jego dzieła ukazał się pośmiertnie. 
Bereits nach dem Erscheinen des ersten Kosmos-Bandes erhielt Humboldt begeisterte Lektürezeugnisse, wie der Brief des französischen HistorikersFrançois Auguste Mignet, [Il. 38] der dem Verfasser bestätigte, das Werkmit großem Interesse und Nutzen gelesen zu haben. Der Erfolg der letztenArbeit des Forschers sollte seine früheren überstrahlen. Den letzten Band konnte der Wissenschaftler nicht mehr zu Ende bringen: Er verstarb am
6. Mai 1859, der fünfte Kosmos-Band erschien postum. 
P il. 34 
P il. 35 



Humboldtian Science 
Naukowa wartość prac Humboldta wynikała w dużej mierze z jego gruntownego, wszechstronnego wykształcenia, zamiłowania do empirii i badań terenowych, dążenia do syntezy wiedzy oraz – co nie mniej ważne – kultywowania międzynarodowej, interdyscyplinarnej wymiany naukowej. Jego rozwijająca się dzięki wielkiej międzynarodowej sieci kontaktów intelektualnych praktyka badawcza, która dla systematyzacji i popularyzacji wyników odwoływała się do różnych mediów i form wizualizacji, nie odżegnywała się od politycznej odpowiedzialności, a po
66 

przez szeroko zakrojoną popularyzację rezultatów przyczyniła się do demokratyzacji wiedzy, wydaje się wciąż aktualna. 
Die Qualität des Humboldtschen Werks verdankte sich der breitangelegten, gründlichen Ausbildung des Forschers, seiner Passion für Empirie undFeldforschung, dem dezidierten Streben nach der Synthese der Erkenntnisse und – nicht zuletzt – der Pflege eines internationalen, disziplinübergreifenden wissenschaftlichen Austauschs. Sein Konzept einer kosmopolitischvernetzten Lebenswissenschaft, die mit unterschiedlichen Medien arbeitet,eigene wissenschaftspolitische Dimension verbirgt und durch das breitangelegte Mitteilen der Ergebnisse zur Demokratisierung des Wissens beiträgt,erscheint auch heute aktuell. 
Prezentowane na wystawie obiekty pochodzą ze zbiorów byłej Pruskiej Biblioteki Państwowej w Berlinie przechowywanych obecnie w Bibliotece Jagiellońskiej. 
Die in der Ausstellung präsentierten Objekte stammen aus den Beständender ehemaligen Preußischen Staatsbibliothek zu Berlin, die z. Z. in der Jagiellonen-Bibliothek aufbewahrt werden. 
il. 24 p List Louisa Josepha Gay-Lussaca do Aleksandra von Humboldta (Poprzednio PSB, obecnie BJ, Zbiór Varnhagena 111) / Brief von Louis Joseph Gay-Lussac an Alexander von Humboldt (Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 111) 
il. 25 p List Françoisa Arago do Aleksandra von Humboldta (PoprzednioPSB, obecnie BJ, Zbiór Varnhagena 7) / Brief von François Arago an Alexandervon Humboldt (Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 7) 
il. 26 p List Friedricha Friesena do Aleksandra von Humboldta (Poprzednio PSB, obecnie BJ, Zbiór Varnhagena 62) / Brief von Friedrich Friesen an Alexander von Humboldt (Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 62) 
il. 27 p List Marca Brunela do Aleksandra von Humboldta (Poprzednio PSB, obecnie BJ, Zbiór Varnhagena 39) / Brief von Marc Brunel an Alexander von Humboldt (Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 39) 
il. 28 p Pierwsza strona wstępu do Kosmosu (Poprzednio PSB, obecnie BJ,Nachlass Alexander von Humboldt Bd. 5/1 k. 5r) / Kosmos: erste Seite der „Einleitung“ (Früher PSB, gegenwärtig BJ, Nachlass Alexander von Humboldt Bd.5/1 Bl. 5r) 
il. 29 p List Aleksandra von Humboldta do Achima von Arnim (Poprzednio PSB, obecnie BJ, Zbiór Varnhagena 90) / Brief von Alexander von Humboldt an Achim von Arnim (Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 90) 
il. 30 p List Roberta Froriepa do Aleksandra von Humboldta (Poprzednio PSB,obecnie BJ, Zbiór Varnhagena 63) / Brief von Robert Froriep an Alexander vonHumboldt (Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 63) 
il. 31 p List Johna Herschela do Aleksandra von Humboldta (Poprzednio PSB, obecnie BJ, Zbiór Varnhagena 85) / Brief von John Herschel an Alexander von Humboldt (Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 85) 
il. 32 p List Prospera Barona de Barante do Aleksandra von Humboldta (Poprzednio PSB, obecnie BJ, Zbiór Varnhagena 26) / Brief von Prosper Baron de Barante an Alexander von Humboldt (Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 26) 
il. 33 p List Lazare'a Carnota do Aleksandra von Humboldta (Poprzednio PSB, obecnie BJ, Zbiór Varnhagena 42) / Brief von Lazare Carnot an Alexander von Humboldt (Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 42) 
il. 34 p List Williama Hicklinga Prescotta do Aleksandra von Humboldta (Poprzednio PSB, obecnie BJ, Zbiór Varnhagena 143) / Brief von William Hickling Prescotts an Alexander von Humboldt (Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 143) 
il.35 p Podobizna Karla Augusta Varnhagena von Ense (Poprzednio PSB,obecnie BJ, Zbiór Varnhagena 248) / Bildnis von Karl August Varnhagen von Ense (Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 248) 
il. 36 p List Aleksandra von Humboldta do Karla Augusta Varnhagena von Ense (Poprzednio PSB, obecnie BJ, Zbiór Varnhagena 90) / Brief von Alexander von Humboldt an Karl August Varnhagen von Ense (Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagen 90) 
il. 37 p List z gratulacjami od Aleksandra von Humboldta z okazji jubileuszu pięćdziesięciolecia Augusta Boeckha, wycinek prasowy (Poprzednio PSB, obecnie BJ, Zbiór Varnhagena 32) / Zeitungsausschnitt mit einem Glückwunschschreiben Alexander von Humboldts zum 50-jährigen Jubiläum August Boeckhs (Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagena 32) 
il. 38 p List Françoisa Auguste'a Migneta do Aleksandra von Humboldta (Poprzednio PSB, obecnie BJ, Zbiór Varnhagena 125) / Brief von François Auguste Mignet an Alexander von Humboldt (Früher PSB, gegenwärtig BJ, Sammlung Varnhagena 125) 

marian smolucHowski 1872-1917 


p Jeden z najwybitniejszych polskich fizyków. W latach 1890-1894 studiował fizykę na Uniwersytecie Wiedeńskim m.in. u prof. Franza Ex-nera [il. 39]. Po obronie doktoratu w 1895 r. pracował kolejno w labo
ratoriach światowej sławy uczonych: w Paryżu u prof. Gabriela Lippmanna,a następnie w Glasgow pod kierunkiem lorda Kelvina – w tym okresie powstało kilka jego publikacji poświęconych badaniom nad przewodnictwem gazów zjonizowanych. Przykładem takiej pracy jest wspólny list Johna Carruthersa Beattie’go i Mariana Smoluchowskiego do lorda Kelvina z 1896 r. zawierający opis ich wspólnego doświadczenia w laboratorium w Glasgow – na tekście uwagi ołówkiem naniósł lord Kelvin [il. 40]. 

72 

Einer der bedeutendsten polnischen Physiker.Studierte Physik (1890-1894) an der Universität Wien, u.a. bei Franz Exner [Il. 39]. Nach seiner Doktorpromotion 1895 arbeitete er in den Laboratorien weltberühmter Wissenschaftler, in Paris bei Gabriel Lippmann und in Glasgow unter der Leitung Lord Kelvins. Eins der Zeugnisse dieser Arbeitsphase ist ein von Marian Smoluchowski und John Carruthers Beattie gemeinsam verfasster Brief an Lord Kelvin aus dem Jahr 1896. Der Brief enthält die Beschreibung eines von Smoluchowski und Carruthers Beattie in einem Glasgower Laboratorium durchgeführten Experiments, die von Lord Kelvin mit Bleistiftnotizen versehen wurde [Il. 40]. 

P il. 40 
W 1897 r. Smoluchowski podjął studia w Berlinie u prof. Emila Warburga i opublikował pracę mającą decydujące znaczenie dla jego kariery naukowej Über Wärmeleitung in Verdünnten Gasen, która zapoczątkowała jego badania 
73 

w zakresie atomistyki i teorii kinetycznej materii. Smoluchowski zachował w swej korespondencji listy prof. Warburga z 1898 r. z uwagami do pracy [il. 41]. Temu tematowi poświęcone były jego kolejne publikacje z 1898 

r., przygotowane już na Uniwersytecie Wiedeńskim, gdzie na podstawie pracy Über den Temperatursprung bei Wärmeleitung in Gasen uzyskał habilitację [il. 42]. W latach 1899-1912 pracował na Uniwersytecie Lwowskim,kierował tam katedrą fizyki teoretycznej, a także prowadził wykłady m.in. 
74 

z mechaniki i termodynamiki, był też dziekanem Wydziału Filozoficznego [il. 43].W latach 1906-1907 pełnił funkcję prezesa Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. M. Kopernika we Lwowie [il. 44]. 
1897 setzte Smoluchowski sein Studium in Berlin bei Emil Warburg fort und veröffentlichte das für seine wissenschaftliche Karriere entscheidende Werk Über Wärmeleitung in verdünnten Gasen, mit dem er seine Forschungen auf dem Gebiet der Atomistik und der kinetischen Theorie der Mate

P il. 44 
75 



1906-1907 war er Präsident der Polnischen Kopernikus-Gesellschaft der Naturforscher in Lemberg [Il. 44]. 
Od 1913 r. pracował jako profesor na Uniwersytecie Jagiellońskim,w katedrze fizyki doświadczalnej.Wykładał tu oprócz podstaw fizyki doświadczalnej, termodynamikę i teorię elektryczności. Był zapalonym dydaktykiem, doceniającym kształcenie w zakresie fizyki na każdym poziomie edukacji oraz wagę doświadczenia w różnych laboratoriach dla rozwoju młodej kadry naukowej. Świadczy o tym korespondencja M. Smoluchowskiego z Marią Skłodowską-Curie z 1913 r., dotycząca pozyskania stypendium Carnegie-Curie dla dr. Zygmunta Klemensiewicza na wyjazd do Instytutu Radowego w Paryżu [il. 45]. Smoluchowski to nie tylko wybitny uczony, miał także szerokie zainteresowania pozanaukowe – był utalentowanym muzykiem i malarzem-akwarelistą, od czasów studenckich uprawiał narciarstwo i alpinizm [il. 46]. Jako pierwszy Polak zdobył szczyt Matterhorn w 1894 r. 
Ab 1913 wurde Smoluchowski Professor an der Jagiellonen-Universität und arbeitete in der Abteilung für Experimentalphysik. Neben den Grundlagen der Experimentalphysik lehrte er auch Thermodynamik und Theorie der Elektrizität. Er war ein leidenschaftlicher Universitätslehrer, der die Bedeutung des Physikunterrichts in jeder Bildungsphase und die Relevanz der experimentellen Arbeit in mehreren Laboren für die Entwicklung junger Wissenschaftler betonte. Diese Überzeugung dokumentiert 
u.a. der Einsatz Smoluchowskis für die Erlangung des Carnegie-Curie-Stipendiums für Dr. Zygmunt Klemensiewicz, das dem jungen Forscher die Arbeit im Radium-Institut in Paris ermöglichen sollte. Der Einsatz 
77 

fand seinen Niederschlag in der Korrespondenz Smoluchowskis mit Maria Skłodowska-Curie aus dem Jahr 1913 [Il. 45]. Der herausragende Wissenschaftler Smoluchowski war auch für ein breites Spektrum an außerwissenschaftlichen Interessen bekannt: Er war ein begabter Musiker und Aquarellmaler, darüber hinaus ein begeisterter Skifahrer und Bergsteiger [Il. 46]. Als erster Pole bestieg er 1894 das Matterhorn. 
W 1915 r. przyjął propozycję objęcia katedry fizyki teoretycznej w Wiedniu, której mu ostatecznie – ze względów narodowościowych – nie przyznano. W latach 1916-1917 był dziekanem Wydziału Filozoficznego,a w lipcu 1917 r. został wybrany na rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego,ale nie zdążył objąć tej funkcji. Zmarł nagle we wrześniu 1917 r. w Krakowie na dyzenterię, a świat naukowy z powszechnym żalem pożegnał przedwcześnie zgasłego wybitnego naukowca – omówienia jego działalności naukowej opublikowali m.in. Albert Einstein i Arnold Sommerfeld [il. 47]. 
Im Jahr 1915 nahm Smoluchowski das Angebot an, die Leitung des Lehrstuhls für theoretische Physik in Wien zu übernehmen, dennoch wurde ihm als einem Polen die Position letztendlich verweigert. 1916-1917 hatte der Forscher die Stelle des Dekans der Philosophischen Fakultät an der Jagiellonen-Universität inne. Im Juli 1917 wurde er zum Rektor der Jagiellonen-Universität gewählt, konnte dieses Amt jedoch nicht antreten:Im September 1917 starb er plötzlich an der Ruhr. Die akademische Welt nahm mit tiefer Trauer Abschied von dem frühverstorbenen herausragenden Wissenschaftler – Charakteristiken seiner wissenschaftlichen Tätigkeit wurden unter anderem von Albert Einstein und Arnold Sommerfeld veröffentlicht [Il. 47]. 


Ruchy Browna, równanie Smoluchowskiego 
Brownsche Bewegung, Smoluchowski-Gleichung 
Najważniejsze osiągnięcia naukowe Smoluchowskiego dotyczą teorii kinetycznej materii, a szczególnie dwóch zagadnień: fluktuacji gęstości i tzw. ruchów Browna. Ruchy Browna polegają na nieustannym i nieregularnym przemieszczaniu się mikroskopijnych ziarenek zawiesiny w ośrodku ciekłym lub gazowym. Smoluchowski zaczął je badać ok. 1900 r., ale nie publikował swoich ustaleń, czekając na dokładniejsze dane doświadczalne. Ogłosił je po opublikowaniu w 1905 r. pracy Alberta Einsteina [il. 48]. Pierwsza praca Smoluchowskiego na ten temat ukazała się w 1906 r. Prace teoretyczne Einsteina i Smoluchowskiego potwierdzone zostały w 1907 r. przez Teodora Svedberga i Jeana Baptiste’a Perrina.Ich wyniki wraz z pracami Josepha Johna Thompsona skłoniły badaczy do uznania realnego istnienia atomu [il. 49]. Dalsze prace Smoluchowskiego nad tym zagadnieniem powstały w latach 1913 i 1915, [il. 50] a uczony wyprowadził z teorii ruchów Browna równanie dyfuzji nazwane później równaniem Smoluchowskiego. Jak podkreślają historycy nauki prace Smoluchowskiego były bardzo istotne dla badań innych naukowców zajmu-jących się kinetyczną teorią materii – późniejszych laureatów Nagrody Nobla w dziedzinach fizyki i chemii: Richarda Zsigmondy’ego [il. 51], T. Svedberga czy J.B. Perrina. 
Smoluchowskis wichtigste wissenschaftliche Errungenschaften betreffen die kinetische Theorie der Materie, wobei sie schwerpunktmäßig insbesondere zwei Themen, die Dichtefluktuationen und die so genannte Brownsche Bewegung fokussieren. Der Begriff der Brownschen Bewegung bezieht sich auf kontinuierliche und unregelmäßige Bewegungen mikroskopisch beobachtbarer Körper in einem flüssigen oder gasförmigen Medium. Die-se Form von Bewegung begann Smoluchowski um 1900 zu untersuchen,doch er veröffentlichte seine Ergebnisse vorerst nicht, da er genauere experimentelle Resultate abwartete. Zu einer Publikation entschied er sich erst nach der Veröffentlichung der einschlägigen bahnbrechenden Arbeit Albert Einsteins 1905 [Il. 48]. Smoluchowskis erster Beitrag zu diesem Thema erschien 1906. Die Ergebnisse theoretischer Arbeiten von Einstein 
80 


und Smoluchowski wurden 1907 von Theodor Svedberg und Jean Baptiste Perrin bestätigt. Ergänzt um die Ergebnisse der Arbeiten von Joseph John Thompson führten die neuen Erkenntnisse dazu, dass die Forscher die reale Existenz des Atoms anerkannten [Il. 49]. Smoluchowskis weitere Arbeiten zu diesem Thema wurden in den Jahren 1913 und 1915 durchgeführt [Il. 50]. Aus der Theorie der Brownschen Bewegung leitete der 
il. 49 p 

82 


Der handschriftliche Nachlass von Marian Smoluchowski wurde der Jagiellonen-Bibliothek 1953 von seiner Witwe Zofia Smoluchowska geschenkt. Die Autographen aus dem gemeinsamen Briefwechsel von Marian Smoluchowski und Richard Zsigmondy gehörten Prof. Aleksander Birkenmajer und wurden der Bibliothek 2008 von seiner Tochter Maria Birkenmajer-Hodgart geschenkt. 
il. 39 p W spuściźnie Smoluchowskiego zachowały się pamiątki z wiedeńskich lat studiów: legitymacja biblioteczna na rok 1892/1893 (Rkp. BJ 9411 k. 134) oraz karty członkowskie towarzystw i zjazdów naukowych z lat 1892-1897 (Rkp.BJ 9411 k. 133, 136, 139) / In Smoluchowskis Nachlass befinden sich Erinnerungsstücke aus seinen Studienjahren in Wien: Smoluchowskis Bibliotheksausweis für das Jahr 1892/1893 (Ms. BJ 9411 Bl. 134) und seine Mitgliedskarten wissenschaftlicher Gesellschaften und Kongresse aus den Jahren 1892-1897 (Ms.BJ 9411 Bl. 133, 136, 139) 
il. 40 p Rkp. BJ 9422 k. 31 / Ms. BJ 9422 Bl. 31 
il. 41 p Rkp. BJ 9420 k. 189 / Ms. BJ 9420 Bl. 189 
il. 42 p Autograf pracy habilitacyjnej (Rkp. BJ 9345 k. I) / Autograph der Habilitationsschrift (Ms. BJ 9345 Bl. I) 
il. 43 p Bilety wizytowe Mariana Smoluchowskiego jako profesora uniwersytetu lwowskiego (Rkp. BJ 9439 k. 71-72) / Visitenkarten von Marian Smoluchowski als Professor an der Universität Lemberg (Ms. BJ 9439 Bl. 71-72) 
il. 44 p Fotografia Zarządu Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. M.Kopernia we Lwowie ok. 1907 r. [Marian Smoluchowski stoi drugi od prawej] (BJ IF 6695 t.76) / Foto des Vorstands der Polnischen Kopernikus Gesellschaft der Naturforscher in Lemberg ca. 1907. (Marian Smoluchowski, – zweiter von rechts) (BJ IF 6695 Mappe 76) 
il. 45 p List Marii Skłodowskiej Curie do Smoluchowskiego (Rkp. BJ 9413 
k. 172) / Brief von Maria Skłodowska-Curie an Smoluchowski (BJ Ms. 9413 Bl. 172) 
il. 46 p Fragment dziennika Smoluchowskiego z 1893 r. z opisem wyprawy w góry (Rkp. BJ 9430 k. 27) / Fragment des Tagebuchs von Smoluchowski aus dem Jahr 1893 mit der Beschreibung einer Bergexpedition (Ms. BJ 9430 Bl. 27) 
il. 47 p Wspomnienie Sommerfelda o Smoluchowskim (Rkp. BJ 9423 k. 112) / 
Erinnerungen von Sommerfeld über Smoluchowski (Ms. BJ 9423 Bl. 112) 
il. 48 p List Alberta Eisteina do Smoluchowskiego (Rkp. BJ 9414 k. 189).Einstein poświęcił Smoluchowskiemu także wspomnienie pośmiertne / Brief von Albert Einstein an Smoluchowski (Ms. BJ 9414 Bl. 189). Einstein widmete Smoluchowski auch eine postume Denkschrift. 
il. 49 p Korespondencja z uczonymi, zajmującymi się tymi samymi problemami naukowymi: list do Smoluchowskiego od T. Svedberga (Rkp. BJ 9420 k. 68),
J.B. Perrine’a (9419 k. 28r-v), J.J. Thompsona (Rkp. BJ 9420 k. 104) / Korrespondenz mit Wissenschaftlern, die sich mit denselben wissenschaftlichen Problemen befassen: Brief an Smoluchowski von Svedberg (Ms. BJ 9420 Bl. 68), Perrine (Ms.BJ 9419 Bl. 28r-v), JJ. Thompson (Ms. BJ 9420 Bl. 104). 
il. 50 p Autograf pracy Smoluchowskiego poświęconej ruchom Browna (Rkp.BJ 9362 k. 1) / Autograph von Smoluchowskis Abhandlung über die Brownsche Bewegung (Ms. BJ 9362 Bl. 1) 
il. 51 p List Smoluchowskiego do Zsigmondy’ego (Rkp. BJ Przyb. 60/08) / 
Brief von Smoluchowski an Zsigmondy (Ms. BJ Przyb. 60/08 ) 
Bibliografia 
Literaturverzeichnis 
p Aleksander Birkenmajer, Brożek (Broscius) Jan. Polski Słownik Biograficzny III (1937), 1-3 
p Michał Choptiany, "Adeste omnes logicae et mathematicae musae" Jana Brożka "Apologia pro Aristotele et Euclide" (1652) i problem antyramizmu w Akademii Krakowskiej. [in:] „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”. 59/2 2014, 7-61 
p Ottmar Ette,Alexander von Humboldt-Handbuch. Leben-Werk-Wirkung. 
J.B. Metzler, Stuttgart 2018 
p Nikolas Gatter, „Gift, geradezu Gift für das unwissende Publicum.“Der diaristische Nachlaß von Karl August Varnhagen von Ense und die Polemik gegen Ludmilla Assings Editionen. Bielefeld 1996 
p Bettina Hey’l, Ganze der Natur und die Differenzierung des Wissens:Alexander von Humboldt als Schriftsteller (Quellen und Forschungen zur Literatur- und Kulturgeschichte 47). Berlin/New York 2007 
p Inwentarz rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej: nr 9001-10000. Cz. 1, Nr.9000-9500. oprac. i przygotowała do druku / bearbeitet und zum Druck vorbereitet v. Jadwiga Grzybowska. Warszawa 1977 
p Jan Brożek (1585-1652) Collegii Maioris Professor [katalog wystawy / Ausstellungskatalog] oprac. / bearb. Danuta Burczyk-Marona, Anna Jasińska;wstęp / Einleitung Julian Dybiec. Kraków 1998 
p Lidia Korczak, Strzępiński (Strzempiński) Tomasz, Polski Słownik Biograficzny, XLV/1 (2007), 80-84 
p Der Nachlass Alexander von Humboldt in der Jagiellonen-Bibliothek,oprac. / bearb. Dominik Erdmann, Monika Jaglarz. Kraków 2019 
p Krzysztof Ożóg, Tomasz Strzępiński ze Strzępina h. Prus (ur. 10 VIII 1398 r., zm. 22 IX 1460 r.), [in:] Profesorowie Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, ed. W. Uruszczak, Kraków 2015, 410-412 
p Teofil Wojciechowski, Działalność soborowa (bazylejska) Tomasza Strzępińskiego, "Prace Historyczno-Archiwalne", XI 2002, 5-2 
p Pod przewodnią gwiazdą nauki: w stulecie śmierci Mariana Smoluchowskiego [katalog wystawy / Ausstellungskatalog] oprac. / bearb. Maciej Kluza,Maria Pawłowska. Kraków 2017 
p Rejestr przybytków rękopiśmiennych Biblioteki Jagiellońskiej, https://bj.uj.edu.pl/katalogi/rejestr [19 IV 2022] 
p Bronisław Średniawa,Smoluchowski Marian.Polski Słownik Biograficzny XXXIX (1999), 325-329 
p Władysław Wisłocki, Katalog rękopisów Biblijoteki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 1877-1881