UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych Instytut Bliskiego i Dalekiego Wschodu Magdalena Grela-Chen Relacje pomiędzy strojem a polityką. Przekaz pozawerbalny w działalności politycznej kobiet w Chinach i Indiach. Przypadki wybitnych przedstawicielek życia politycznego obu krajów praca doktorska przygotowana pod opieką naukową dr hab. Renaty Czekalskiej, prof. UJ promotor pomocniczy: dr Joanna Wardęga Kraków 2021 Spis treści Wstęp ......................................................................................................................................... 5 Rozdział 1. Definiowanie mody i wpływ polityki na modę Chin i Indii ............................ 12 1.1. Moda, strój oraz kostium – problemy definicyjne ..................................................... 12 1.2. Postrzeganie mody azjatyckiej – ujęcie teoretyczne ................................................. 21 1.3. Moda a polityka w Chinach ....................................................................................... 29 1.4. Moda a polityka w Indiach ........................................................................................ 49 1.5. Podsumowanie ........................................................................................................... 65 Rozdział 2. Charakterystyka wybranych strojów Chin i Indii .......................................... 68 2.1. Strój chiński jako nośnik kultury ............................................................................... 68 2.1.1. Strój we wczesnych tekstach konfucjańskich ........................................................ 68 2.1.2. Hanfu – wspomnienie olśniewających Chin ......................................................... 71 2.1.3. Qipao i tangzhuang – wzbudzając skrajne emocje ................................................ 82 2.2. Strój indyjski jako nośnik kultury ............................................................................. 86 2.2.1. Strój we wczesnych tekstach indyjskich ................................................................ 86 2.2.2. Sari – drapowane dziedzictwo ............................................................................... 92 2.2.3. Lehenga ćoli oraz salwar kamiz – ubiory szyte ................................................... 101 2.3. Podsumowanie ......................................................................................................... 107 Rozdział 3. Studia przypadku. Analiza stroju wybranych postaci kobiet uczestniczących w życiu politycznym Chin i Indii ........................................................................................ 111 3.1. Song Qingling – złapana w pułapkę rewolucji ........................................................ 112 3.1.1. Kategoria pierwsza – wizyty zagraniczne ............................................................ 112 3.1.2. Kategoria druga – wizyty dyplomatyczne na terenie kraju.................................. 114 3.1.3. Kategoria trzecia – działalność polityczna w obszarze polityki wewnętrznej ..... 115 3.1.4. Kategoria czwarta – inne aktywności .................................................................. 118 3.1.5. Podsumowanie analizy ogólnego wizerunku ....................................................... 119 3.2. Liu Yongqing – zagubiony symbol starych Chin .................................................... 120 3.2.1. Kategoria pierwsza – wizyty zagraniczne ............................................................ 121 3.2.2. Kategoria druga – wizyty dyplomatyczne na terenie kraju.................................. 123 3.2.3. Kategoria trzecia – działalność polityczna w obszarze polityki wewnętrznej ..... 124 3.2.4. Kategoria czwarta – inne aktywności .................................................................. 126 3.2.5. Podsumowanie analizy ogólnego wizerunku ....................................................... 127 3.3. Peng Liyuan – nowa kobieta nowych Chin ............................................................. 128 3.3.1. Kategoria pierwsza – wizyty zagraniczne ............................................................ 128 3.3.2. Kategoria druga – wizyty dyplomatyczne na terenie kraju.................................. 130 3.3.3. Kategoria trzecia – działalność polityczna w obszarze polityki wewnętrznej ..... 133 3.3.4. Kategoria czwarta – inne aktywności .................................................................. 136 3.3.5. Podsumowanie analizy ogólnego wizerunku ....................................................... 139 3.4. Indira Gandhi – ubrana jak “Matka India” .............................................................. 140 3.4.1. Kategoria pierwsza – wizyty zagraniczne ............................................................ 140 3.4.2. Kategoria druga – wizyty dyplomatyczne na terenie kraju.................................. 142 3.4.3. Kategoria trzecia – działalność polityczna w obrębie polityki wewnętrznej ....... 144 3.4.4. Kategoria czwarta – inne aktywności .................................................................. 146 3.4.5. Podsumowanie analizy ogólnego wizerunku ....................................................... 148 3.5. Sonia Gandhi – mistrzyni imitacji ........................................................................... 149 3.5.1. Kategoria pierwsza – zagraniczne wizyty dyplomatyczne .................................. 149 3.5.2. Kategoria druga – wizyty dyplomatyczne na terenie kraju.................................. 151 3.5.3. Kategoria trzecia – działalność polityczna w obszarze polityki wewnętrznej ..... 153 3.5.4. Kategoria czwarta – inne aktywności .................................................................. 155 3.5.5. Podsumowanie analizy ogólnego wizerunku ....................................................... 157 3.6. Priyanka Vadra – własna mama czy raczej babcia .................................................. 158 3.6.1. Kategoria pierwsza – zagraniczne wizyty dyplomatyczne .................................. 158 3.6.2. Kategoria druga – wizyty dyplomatyczne na terenie kraju.................................. 159 3.6.3. Kategoria trzecia – działalność polityczna w obszarze polityki wewnętrznej ..... 160 3.6.4. Kategoria czwarta – inne aktywności .................................................................. 162 3.6.5. Podsumowanie analizy ogólnego wizerunku ....................................................... 163 3.7. Podsumowanie ......................................................................................................... 164 3.7.1. Różnorodność stroju w polityce chińskiej ........................................................... 165 3.7.2. Rożnorodność stroju w polityce indyjskiej .......................................................... 169 3.7.3. Porównanie strategii chińskiej i indyjskiej .......................................................... 172 Zakończenie .......................................................................................................................... 175 Bibliografia ........................................................................................................................... 190 Spis tabel ............................................................................................................................... 224 Aneks 1. Słownik terminów ...................................................................................................... I Aneks 2. Zestawienie obecności wybranych strojów chińskich na przestrzeni dynastii . IV Aneks 3. Zestawienie obecności wybranych strojów indyjskich na przestrzeni dynastii . V Aneks 4. Fotografie ................................................................................................................ VI Spis fotografii umieszczonych w aneksie ....................................................................... LXXV Wstęp Celem głównym rozprawy jest ustalenie, czy w działalności kobiet obecnych na scenie politycznej Chin i Indii istnieją wzajemne zależności między ich strojem a realizowanymi przez nie celami politycznymi. Przedmiot główny pracy stanowi zatem analiza stroju wybranych postaci kobiet obecnych w polityce chińskiej i indyjskiej, a także relacji pomiędzy ich strojem, a działalnością polityczną. Dla realizacji tego celu wybrałam sześć postaci, po trzy dla każdego kraju. W gronie tym znalazły się zarówno kobiety będące aktywnymi polityczkami, jak i pierwsze damy, które również odgrywają istotną rolę w grze politycznej. W kontekście Chin analizie poddany zostanie strój Song Qingling (1893-1981), Liu Yongqing (ur. 1940) oraz Peng Liyuan (ur. 1962). Song Qinling od momentu proklamacji Chińskiej Republiki Ludowej w 1949 roku pełniła wysokie funkcje w administracji państwowej. Wcześniej w świat polityki wkroczyła za sprawą małżeństwa z Sun Yat-senem (1866-1925), którego rewolucyjna działalność przyczyniła się do utworzenia Republiki Chińskiej. Liu Yongqing jako małżonka byłego przewodniczącego ChRL – Hu Jintao (ur. 1942), miała możliwość zrealizowania się w roli pierwszej damy. Natomiast Peng Liyuan wypełnia tę rolę obecnie, jako żona przewodniczącego Xi Jinpinga (ur. 1953). Wcześniej Peng służyła również w Armii Ludowo-Wyzwoleńczej, jak również posiadała bogate doświadczenie estradowe jako rozpoznawalna piosenkarka. Skutkowało to tym, że przed objęciem przez Xi najważniejszych urzędów w państwie, była bardziej rozpoznawalna niż małżonek. W przypadku Indii analizie poddany zostanie strój Indiry Gandhi (1917-1984), Soni Gandhi (ur. 1946) oraz Priyanki Vadry (ur. 1972), czołowych postaci głównego nurtu indyjskiej polityki. Indira Gandhi była wieloletnim premierem Indii, sprawując tę funkcję w latach 1966–1977 oraz 1980–1984. Jej działalność polityczna stanowiła kontynuację tradycji rodzinnych, w szczególności jej ojca – Jawaharlala Nehru (1889-1964). Sonia Gandhi przez wiele lat (1998-2017) przewodniczyła Indyjskiemu Kongresowi Narodowemu. Drogę do świata indyjskiej polityki otworzyło jej małżeństwo z Rajivem Gandhim (1944-1991), gdy to stała się najpierw synową Indiry Gandhi, a następnie, małżonką premiera Indii. Priyanka Vadra, córka Soni Gandhi i wnuczka Indiry Gandhi, dotychczas ograniczała swoją aktywność do wspierania działalności politycznej pozostałych członków rodziny. Sytuacja uległa zmianie w styczniu 2019 roku, wraz z objęciem przez nią w Kongresie stanowiska sekretarza generalnego dla wschodniego dystryktu stanu Uttar Pradeś. Nominacja ta oznacza oficjalne wkroczenie Vadry do świata indyjskiej polityki. W pracy postawiono dwie hipotezy. Pierwsza z nich stanowi, że prowadzona działalność polityczna ma wpływ na strój kobiet obecnych w polityce, zarówno w Chinach jak i w Indiach, a ich ubiór pełni funkcję znaku, będącego nośnikiem określonych informacji przekazywanych za jego sprawą pozawerbalnie, a zatem stanowi swoiste dopełnienie przekazu politycznego. Druga hipoteza zakłada, że noszony przez kobiety ubiór rodzimy lub inspirowany takowym, podlega działaniu mechanizmu mody. Dysertacja ma również dostarczyć odpowiedzi na takie pytania, jak to, czy dobór stroju różni się w zależności od tego, czy aktywność polityczna podejmowana jest w kraju, czy za granicą; na ile zakładany przez kobiety działające na scenie politycznej rodzimy ubiór jest modą, a na ile przekształcił się w kostium, zatracając swoją pierwotną naturę; i wreszcie, jakie czynniki decydują o wyborze stroju, jak kreowany jest wizerunek kobiety poprzez ubiór. Z uwagi na charakter badanego zjawiska niniejsza dysertacja stanowi pracę kulturoznawczą, a co za tym idzie, jest ona interdyscyplinarna. Skutkuje to wykorzystaniem różnych metod badawczych i połączeniem ich w autorski sposób. W części nakreślającej tło analizowanych zagadnień posłużono się przede wszystkim metodą opisową, stosowaną w badaniach historycznych, a także – stosowaną w naukach społecznych i humanistycznych – metodą porównawczą. Główną metodę wykorzystaną w dysertacji stanowiło studium przypadku, oparte o bogaty materiał zdjęciowy i audiowizualny (około dwudziestu tysięcy zdjęć, około trzystu wideoklipów). Wszystkie analizy zawarte w pracy zostały przeprowadzone z wykorzystaniem tej właśnie metody, uzupełnionej o podstawy teoretyczne z zakresu semiotyki ubioru. Koncepcja badań zakładała dwustopniowe podejście do zagadnienia. Polegało ono po pierwsze na zidentyfikowaniu i analizie stroju, po drugie na odpowiedzi na pytanie dlaczego został on wybrany przez daną osobę w danej sytuacji. W pierwszym etapie wykorzystano połączenie metody bazującej na obiekcie Julesa Prowna (object-based research method) oraz na modelu Edwarda McClung Fleminga (model for artifact study). Metoda Prowna stosowana jest w badaniach nad kulturą materialną, a jej autor do tejże kultury zaliczył elementy składające się na strój, takie, jak ubiór, biżuterię, fryzury, kosmetyki i modyfikacje ciała1. Czyni to ją zatem metodą uznawaną m.in. przez Valerie Steele za przydatną w prowadzeniu badań nad modą2. Model McClung Fleminga zgodnie z założeniem autora ma zastosowanie w naukach humanistycznych, wszędzie tam, gdzie 1 J. D. Prown, Mind in Matter: An Introduction to Material Culture Theory and Method, „Winterthur Portfolio”, tom 17, nr 1, 1982, s. 2-3. 2 V. Steele, A Museum of Fashion Is More Than a Clothes-Bag, „Fashion Theory. The Journal of Dress, Body and Culture”, tom 2, nr 4, 1998, s. 327. badaniom podlegają różnego rodzaju artefakty3. Połączenie tych dwóch metod okazało się zasadne, gdyż – choć częściowo pokrywają się one – każda z nich zawiera unikalne elementy stanowiące szczególną wartość dla zaplanowanego badania. W przypadku metody Prowna, która zasadniczo składa się z trzech faz (opis, dedukcja i spekulacja), wykorzystałam głównie fazę dedukcji, która koncentruje się na relacji pomiędzy obiektem a postrzegającym. Dla celu prowadzonych przeze mnie analiz wykorzystanie tej metody ograniczało się do wprowadzenia do opisu badanego ubioru także wyobrażeń jego użycia. Istota materiału badawczego wykluczała fizyczne wejście w kontakt ze strojami badanych przedstawicielek świata polityki, stąd dopuszczenie użycia wyobraźni pozwoliło na przeprowadzenie badań z użyciem tejże metody. Model McClung Fleminga dostarczył takich narzędzi, jak analiza kulturowa, która pozwoliła uchwycić relacje pomiędzy danym strojem a kulturą, z której się on wywodzi. Ponadto wykorzystanie tego modelu umożliwiło dokonanie porównywania badanej odzieży z innymi, podobnymi przykładami. Częścią wspólną dla obu metod było wyjście od dokładnego opisu, który rozbijał strój niemal na czynniki pierwsze, pozwalając na zwrócenie uwagi na takie elementy, jak krój, rodzaj materiału, kolorystyka, wzór, czy też sposób założenia. Pozwoliło to na przeprowadzenie usystematyzowanej identyfikacji ubioru. Następnie drugi etap prac przeprowadzono w oparciu o semiotykę ubioru, zgodnie z teorią Petra Bogatyreva, który badał stroje ludowe z terenu Moraw. W jego założeniu każdy strój ma dwojaką naturę, jest znakiem, ale też przedmiotem materialnym. Strój ma wiele wspólnego z językiem, gdyż dostosowujemy się do naszego środowiska zarówno poprzez ubiór, jak i język. Jednocześnie strój pełni wiele funkcji, m.in. jest wyznacznikiem poziomu klasowego, co jest zbieżne z teorią mody Georga Simmela. Osoba, która nosi dany ubiór dostosowuje go nie tylko do swojego gustu, ale też do stroju obowiązującego w danym regionie i zgodnego z panującymi normami4. Wypadkowa różnorodnych funkcji sprawia, że strój w każdym przypadku będzie znakiem i przedmiotem materialnym. Claude Levi-Strauss również postrzegał modę w podobny sposób jak język, który definiował jako zjawisko społeczne, posiadające dwie ważne cechy. Po pierwsze brak świadomości, gdyż w trakcie wypowiadania się nie zdajemy sobie sprawy z praw, jakim rządzi się język. Po drugie – sytuacja ta nie ulegnie zmianie nawet jeśli włożymy wysiłek w poznanie zasad gramatyki. Zwracał uwagę on również na fakt, że samo zyskanie świadomości na temat danego zjawiska nie spowoduje, że będziemy w stanie w jakikolwiek sposób wpłynąć na nie i dokonać 3 E. McClung Fleming, Artifact Study: A Proposed Model, „Winterthur Portfolio”, tom 9, 1974, s. 154-161. 4 P. Bogatyrev, Costume as sign, [w:] Semiotics of Art. Prague School Contributions, L. Matejka, I. R. Titunik (red.), The MIT Press, Cambridge 1984, s. 13-16. modyfikacji. Moda w najwyższym stopniu posiadała według niego cechy takiego zjawiska. Opierając się na badaniach Jane Richardson i Alfreda Kroebera uznał on, że aby zauważyć zasady rządzące zjawiskiem mody, należy zmierzyć relacje pomiędzy różnorodnymi elementami stroju, co w efekcie może skutkować umożliwieniem dokonywania prognoz. Nie wystarczy sama obserwacja lub intuicja by dostrzec prawa rządzące ubiorem5. Tak więc część badań, których wynikiem jest niniejsza dysertacja skupiała się na analizie związku pomiędzy strojem kobiety a okazją, z jakiej został on założony. Na potrzeby pracy stworzono klucz kategoryzacyjny zawierający cztery kategorie. Pierwsza z nich obejmowała wizyty zagraniczne. Druga dotyczyła podejmowania delegacji zagranicznych, trzecia wydarzeń z obszaru polityki krajowej, natomiast w czwartej kategorii znalazły się pozostałe wydarzenia związane z aktywnością badanych przypadków przedstawicielek świata polityki. W każdej kategorii przeanalizowano po trzy przykłady. Dla wszystkich badanych kobiet można było zastosować te same kategorie, gdyż zostały one wyodrębnione na podstawie wyników wcześniejszej analizy obfitego materiału badawczego. 5 C. Levi-Strauss, Structural Anthropology, Basic Books, New York 1963, s. 57-59. 6 M. Roces, L. Edwards (red.), The Politics of Dress in Asia and the Americas, Sussex Academic Press, Brighton 2007. 7 E. Tarlo, Clothing matters. Dress and identity in India, Hurst & Co, London 1996. 8 L. Trivedi, Clothing Gandhi’s Nation: Homespun and Modern India, Indiana University Press, Bloomington 2007. 9 A. Finnane, Looking for the Jiang Qing Dress: Some Preliminary Findings, „Fashion Theory. The Journal of Dress, Body and Culture ”, tom 9, nr 1, 2005. 10 A. Finnane, Changing Clothes in China. Fashion, History, Nation, Columbia University Press, New York 2008. Podejmowane w dysertacji zagadnienie wpisuje się w nurt badający związki między modą a polityką. Pośród nielicznych prac, skupionych na podobnych kwestiach w kontekście azjatyckim można wymienić monografię The Politics of Dress in Asia and the Americas6 pod redakcją Miny Roces i Louise Edwards. W przypadku polityki indyjskiej zagadnienie wykorzystania khadi poruszały monografie Clothing matters. Dress and identity in India7, autorstwa Emmy Tarlo oraz Clothing Gandhi’s Nation: Homespun and Modern India8 Lisy Trivedi. Szeroko omawiały one udział ręcznie tkanej przędzy w budowaniu jedności narodowej, w ramach walki o niepodległość Indii. Na gruncie chińskim, będą to przede wszystkim publikacje Antonii Finnane. Wśród nich znajdują się artykuł Looking for the Jiang Qing Dress: Some Preliminary Findings9, rozpatrujący udział małżonki Mao Zedonga w projektowaniu ubiorów, oraz monografia Changing Clothes in China. Fashion, History, Nation10, która skupia się na okresie od schyłku cesarstwa, aż do początku XXI wieku. Kwestie ubioru w Chinach pierwszej połowy XX wieku, z uwagi na burzliwą historię, obfitującą m.in. w wydarzenia takie, jak rewolucja Xinhai oraz proklamacja Republiki Chińskiej, przewijały się też w monografiach Henrietty Harrison, The Making of the Republican Citizen. Political Ceremonies and Symbols in China 1911-192911 oraz Christiny Gilmartin, Engendering the Chinese Revolution. Radical Women, Communist Politics, and Mass Movements in the 1920s12. Na szczególną uwagę w kontekście tematyki rozprawy zasługuje artykuł autorstwa Lee Misuk oraz Zhang Wen, A Study on the Fashion Images according to the Role Types of the Chinese First Ladies13. Traktuje on m.in. o wizerunku przedstawicielek Chin będący przedmiotem badań niniejszej dysertacji, lecz w przypadku Song Qingling ogranicza się jedynie do okresu, w którym pełniła ona funkcję pierwszej damy, badania przeprowadzone przeze mnie nie obejmują tego okresu, skupiając się na późniejszej działalności Song w aparacie politycznym ChRL. Artykuł ten próbuje uogólnić obraz każdej z badanych kobiet poprzez scharakteryzowanie jego roli przy pomocy jednego określenia, na przykład rola polityczna lub też ceremonialna, nie poświęcając miejsca na głębsze analizy stojące za konkretnymi zestawami. Niniejsza rozprawa w pewnym zakresie stanowi rozwinięcie zawartych w artykule badań, jednak dotyczy także innych postaci kobiet zaangażowanych w politykę, w założeniu prezentuje niestosowane dotychczas porównawcze ujęcie badawcze, a także w sposób nowatorski łączy dorobek teoretyczny kilku dyscyplin. 11 H. Harrison, The Making of the Republican Citizen. Political Ceremonies and Symbols in China 1911-1929, Oxford University Press, Oxford 2002. 12 Ch. K. Gilmartin, Engendering the Chinese Revolution. Radical Women, Communist Politics, and Mass Movements in the 1920s, University of California Press, Berkeley 1995. 13 Lee Misuk, Zhang Wen, A Study on the Fashion Images according to the Role Types of the Chinese First Ladies, „Journal of Fashion Business”, tom 18, nr 6, 2014. 14 A. Zemanek, Córki Chin i obywatelki świata. Obraz kobiety w chińskich czasopismach o modzie, Księgarnia Akademicka, Kraków 2013. 15 M. Furmanik-Kowalska, Ubiór w instalacjach artystów chińskich, [w:] Sztuka stroju, strój w sztuce, M. Furmanik-Kowalska, A. Straszewska (red.), Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata, Wydawnictwo Tako, Warszawa-Toruń 2016. Zaznaczenia wymaga również fakt, że w polskiej tradycji naukowej podobna tematyka w odniesieniu do kobiecego stroju z Azji poruszana jest niezwykle rzadko i raczej z perspektywy oddziaływania przemysłu modowego i związanej z nim prasy lub działalności środowiska artystycznego. Pośród nielicznych opracowań wyróżnić można tu monografię Adiny Zemanek Córki Chin i obywatelki świata. Obraz kobiety w chińskich czasopismach o modzie14 oraz rozdział autorstwa Magdaleny Furmanik-Kowalskiej Ubiór w instalacjach artystów chińskich zamieszczony w monografii wieloautorskiej Sztuka stroju, strój w sztuce15. Kwestie dotyczące tematyki stroju narodowego porusza artykuł Joanny Wacławek Czy batik jest symbolem tożsamości narodowej w Indonezji? Narodziny i rozwój indonezyjskiego stroju narodowego16. Rozprawa oddaje natomiast głos użytkowniczkom mody, a nie przemysłowi modowemu. Z uwagi na poddanie analizom zagadnienia rzadko podejmowanego ma ona, w swoim założeniu być próbą wypełnienia niszy. W odniesieniu do tematyki rozprawy istotny jest również artykuł Od europejskiej fantazji do indyjskiej ikony narodowej. Wizerunki kobiet w sztuce Raviego Varmy17, autorstwa Doroty Kamińskiej-Jones. Porusza on wkład Raviego Varmy w stworzenie obrazu indyjskiej kobiety, którego echa można zobaczyć do dziś, również w wizerunku badanych przeze mnie kobiet. 16 J. Wacławek, Czy batik jest symbolem tożsamości narodowej w Indonezji? Narodziny i rozwój indonezyjskiego stroju narodowego, „Sprawy Narodowościowe”, nr 47, 2015, s. 147-158. 17 D. Kamińska-Jones, Od europejskiej fantazji do indyjskiej ikony narodowej. Wizerunki kobiet w sztuce Raviego Varmy, „Acta Universitatis Nicolai Copernici Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo”, nr 47, 2016, s. 249-272. Ujęcie porównawcze zastosowane w niniejszej pracy jest o tyle ciekawe, że podlegają mu dwie wielkie cywilizacje, których kultura promieniowała (i wciąż w pewnym sensie promieniuje) na cały świat. Wymiana idei zachodziła również pomiędzy nimi pozostawiając widoczne ślady, wśród których można wymienić np. transmisję buddyzmu z Indii do Chin, czy też wkomponowanie chińskich motywów w zdobienia sari parsów. Osiągnięcia tych dwóch cywilizacji, jak i ich rozmiar powodują, że porównanie to będzie równoważne. Obecnie każde z państw dysponuje zbliżoną populacją obejmującą około miliarda czterystu milionów obywateli. Mają one również aspiracje do objęcia przewodniej roli na arenie regionalnej oraz międzynarodowej. Każde z nich może również poszczycić się bogatą tradycją modową, obejmującą różnorodne estetyki i rozwiązania konstrukcyjne. W obu do dziś funkcjonują ubiory posiadające rodowód napływowy, związany m.in. z przejmowaniem rządów przez obcych władców. Obecnie w obu państwach funkcjonują obok siebie odzież zachodnia oraz rodzima, choć nie na takich samych zasadach. W przypadku Indii stroje rodzime mają postać żywej formy, noszone są zarówno na co dzień, jak i od święta. W przypadku Chin obserwuje się raczej ubiory rodzime o znamionach kostiumu. Jednakże i tu pojawiają się inicjatywy takie, jak przywrócenie ubiorom Hanów żywej formy. To wszystko sprawia, że przedstawicielki tych krajów mogą czerpać z szerokiego wachlarza możliwości, a każdy wybór może odwoływać się do innych znaczeń. Porównanie strategii obecnych w Chinach i Indiach może być zatem interesujące z różnych punktów widzenia. Dla przedstawienia opisanego powyżej zamysłu stworzyłam pracę obejmującą trzy rozdziały o lustrzanej konstrukcji. W każdym z nich te same zagadnienia były rozpatrywane zarówno w kontekście chińskim, jak i indyjskim. Pierwszy miał na celu uchwycenie sposobu definiowania terminów moda i kostium, jak i spojrzenia na modę azjatycką w zachodnim dyskursie naukowym. Jego nieodłączną częścią było również ustalenie przyjętego przez mnie sposobu definiowania pojęcia moda. W dalszej części skoncentrował się on na analizie historycznej wybranych przypadków wpływu działalności politycznej na ubiory chińskie i indyjskie. W drugim rozdziale skupiłam się na zaprezentowaniu ewolucji stroju w opisywanych przeze mnie krajach. Głównym celem było tu pokazanie silnych związków między ubiorami, a kulturą, z jakiej się wywodziły. Z tego powodu zawiera on odniesienia do stroju, które zawarte są zarówno w księgach kanonu konfucjańskiego, jak i w tekstach wedyjskich. Następnie miał on ukazać wpływ innych kultur na obecną formę odzieży, jak i naświetlić zróżnicowanie ubiorów na terenie Chin i Indii. Miał on również stać się podstawą dla zrozumienia historii kryjącej się za ubiorami dobieranymi przez badane kobiety. Rozdział trzeci tworzą studia przypadku, których celem było ukazanie różnorodnych strategii w wykorzystaniu stroju na potrzeby działalności politycznej. Miał on również pokazać jakie ubiory są dobierane przez badane kobiety oraz odpowiedzieć na pytanie dlaczego tak się dzieje. Z uwagi na obecność w pracy terminów pochodzących z kilku języków, zastosowano w niej odmienne sposoby transkrypcji. Wszystkie terminy obce, z wyłączeniem nazwisk i nazw własnych zaznaczono w tekście przy pomocy kursywy. Słowa pochodzące z języka chińskiego zapisano przy pomocy transkrypcji Hanyu pinyin, bez zaznaczenia tonów. Tę samą transkrypcję użyto do zapisu nazwisk oraz nazw geograficznych, z wyjątkiem nazw zakorzenionych w języku polskim np. Pekin zamiast Beijing, Sun Yat-sen zamiast Sun Zhongshan. W przypadku chińskich imion i nazwisk zastosowano przyjęty w Azji Wschodniej szyk, podając najpierw nazwisko, a następnie imię. Użyto go również w odniesieniu do przypisów, ponadto pozostawiając pełne imię. Słowa wywodzące się z języka japońskiego zapisano przy użyciu transkrypcji Hepburna. W przypadku zapisu indyjskich terminów oraz nazw geograficznych zastosowano transkrypcję spolszczoną. Dla uniknięcia ewentualnych nieporozumień, związanych z brakiem w polszczyźnie ustalonych form zapisu indyjskich nazwisk, zapisywane są one w pracy zgodnie z formą przyjętą w języku angielskim. Rozdział 1. Definiowanie mody i wpływ polityki na modę Chin i Indii Niniejszy rozdział stanowi wprowadzenie do problematyki postrzegania mody azjatyckiej przez świat zachodni. Zagadnienie to związane jest z ujęciem teoretycznym terminów takich jak moda czy też kostium. W dalszej części przedstawia on kalendaria wpływu polityki na modę Chin i Indii, począwszy od momentów przełomowych dla sceny modowej obu kultur. 1.1. Moda, strój oraz kostium – problemy definicyjne Przystępując do rozważań nad tematyką związaną z odzieżą, oraz wizerunkiem kreowanym przy jej pomocy, należy najpierw zwrócić uwagę na najważniejsze terminy towarzyszące temu zagadnieniu. Zdefiniowanie pojęć takich jak moda, strój czy też kostium, wraz ze zrozumieniem ich interpretacji przez poszczególnych badaczy staje się istotne, gdy postrzegamy odzież jako coś więcej niż ochronę ciała przed warunkami atmosferycznymi oraz działalnością związaną z przetrwaniem. Stanowisko takie prezentowała między innymi Kawamura Yuniya, która zauważyła, że różni badacze w odmienny sposób analizują tę kwestię. Część rozdziela te terminy, traktuje jak osobne zjawiska, część natomiast podchodzi do nich synonimicznie. Ponadto istotną kwestią pozostaje wieloznaczność obu terminów i jasne sprecyzowanie, który wariant ich definicji został wybrany18. 18 Kawamura Yuniya, Doing Research in Fashion and Dress. An Introduction to Qualitative Methods, Berg, Oxford 2011, s 7-8. 19 D. Summers (red.), Longman Dictionary of English Language and Culture, Pearson Education Limited, Harlow 2002. 20 Clothing, [w:] D. Summers (red.), op.cit., s. 237. 21 Dress, [w:] D. Summers (red.), op.cit., s. 398. 22 Definicje słów w języku angielskim przywołano ze względu na badaczy, dla których jest on językiem ojczystym, a których stanowisko zostanie przywołane w dalszej części pracy. Słownik języka i kultury angielskiej19 definiuje znaczenie wyrazu clothing jako „części garderoby, takie jak spodnie, suknie, koszule (…) noszone razem lub osobno na różnych częściach ciała20”. Termin dress natomiast figuruje w kontekście, jako „artykuł odzieżowy dla kobiety bądź dziewczyny (…), który okrywa ciało od ramion do kolan lub niżej21”. Te definicje obrazują, iż zarówno termin clothing, jak i dress, w dyskursie popularnym łączą się z elementami garderoby, które nie obejmują dodatków, takich, jak biżuteria czy nakrycie głowy22. Słownik języka polskiego rozpatrując definicje terminu strój, przywołuje słowa „ubiór” oraz „ubranie”. Co warte zauważenia definicja stanowi, że strój jest to „często ubiór specjalnego rodzaju, noszony w pewnych okolicznościach (…) lub ubiór elegancki”23. Pierwsza część definicji kieruje uwagę na wyjątkowy charakter stroju i wydaje się znaczeniowo nachodzić na określenie kostium. Termin costume zaś w słowniku języka i kultury angielskiej przywołano jako „stroje typowe dla określonego okresu, kraju lub profesji, szczególnie grane w przedstawieniach24”. Polski odpowiednik kostium wywodzi się od francuskiego słowa costume, zawierając w sobie dwa znaczenia. Pierwsze to określenie damskiego kompletu składającego się z żakietu ze spódnicą. Drugie natomiast definiuje się jako „strój specjalny, ubranie używane tylko w pewnych sytuacjach np. w teatrze, w sporcie”25. Znaczenie polskie kładzie nacisk na szczególny charakter takiego ubioru i jego sytuacyjność. Rozpatrując polskie definicje terminów strój oraz kostium można zauważyć wspólną cechę, jaką jest wyjątkowość danego asortymentu odzieży. Można przyjąć również, iż kostium jest kategorią węższą, która zawiera się w szerszej kategorii strój. 23 Strój, [w:] H. Szkiłądź, A. Bańkowska, M. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego, tom trzeci R-Ż, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983, s. 351. 24 Costume, [w:] D. Summers (red.), op.cit., s. 292. 25 Kostium, [w:] J. Tokarski (red.), Słownik wyrazów obcych PWN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1971, s. 396. 26 Moda, [w:] J. Tokarski (red.), op. cit., s. 484. Słownik wyrazów obcych PWN opisując etymologię słowa moda, wskazuje na pochodzenie od francuskiego słowa mode oraz łacińskiego modus. Słowa te oznaczają sposób. Moda zaś definiowana jest jako „powszechnie przyjęty zwyczaj, dotyczący zwłaszcza sposobu ubierania się, ulegający zmianom”26. Definicja ta jest ogólnikowa, jednakże kładzie nacisk na szczególne powiązania terminu z ubiorem, podkreśla cechę zjawiska, jaką jest zmienność. Problematyczna może wydawać się pierwsza część definicji, gdyż pytaniem jest, czy moda pozostaje jednocześnie zwyczajem, czy też przekształca się w zwyczaj, tracąc pierwotny charakter mody. Termin strój (dress), zgodnie z definicją wypracowaną przez Mary Ellen Roach-Higgins i Joanne B. Eicher, stanowił pojemną kategorię obejmującą nie tylko odzież, ale też szeroko rozumiane ingerencje w ciało, jak na przykład operacje plastyczne, tatuaże, zmiany koloru i faktury włosów. Grupa ta uzupełniona została przez wyroby biżuteryjne i inne dodatki, jak parasol, czy też torba. Kategoria ta wyklucza biologicznie zdeterminowane cechy charakteryzujące ciało danej osoby. Badaczki konfrontowały ponadto termin ten z innymi dotyczącymi tej tematyki. W literaturze przedmiotu powszechnie wykorzystywany był termin odzież (clothing), który jednakże w przeważającej większości tekstów nie uwzględniał modyfikacji ciała, ponadto pociągał on za sobą wejście w sferę wartości. W zamierzeniu J. B. Eicher i M. E. Roach-Higgins, termin wybrany przez nie miał odznaczać się neutralnością, co pozwoliłoby na wykorzystywanie go do opisywania różnorodnych fenomenów. Podobny zarzut został postawiony terminowi kostium (costume), który powszechnie sugeruje zmiany wskazujące na niecodzienną aktywność. Termin moda został odrzucony z podobnych względów, jako wartościujący, wykluczający niektóre stroje, ale też nieprecyzyjny, gdyż moda dotyczy szerszego zjawiska, dotyka wielu aspektów życia27. Joanne Entwistle podkreśliła, że czynniki, które konstytuują dany strój, nie są ściśle określone, ale różnią się w zależności od sytuacji oraz kultury, w jakiej ma ona miejsce. Rola stroju to coś więcej niż ochrona ciała, bo dzięki niemu ciało zyskuje znaczenie w danej kulturze. Sytuacja ta ma miejsce, ponieważ wychodzimy do społeczeństwa ubrani w ściśle określony sposób28. 27 M. E. Roach-Higgins, J. B. Eicher, Dress and Identity, „Clothing and Textiles Research Journal”, tom 10, 1992, s. 1-3. 28 J. Entwistle, Fashion and the Fleshy Body: Dress as Embodied Practice, „Fashion Theory. The Journal of Dress, Body and Culture”, tom 4, nr 3, 2000, s. 323-324. 29 E. Wilson, Adorned in Dreams: Fashion and Modernity, I. B. Tauris, London 2003, s. 3. 30 T. Veblen, The Theory of the Leisure Class. An economic study of institutions, The MacMillan Company, New York 1915, s. 167-169. 31 A. S. Ballin, The Science of Dress in Theory and Practice, Sampson Low, Marston, Searle & Rivington, London 1885, s. 2. Elizabeth Wilson wskazała, że strój pełni trojaką funkcję – psychologiczną, społeczną oraz estetyczną. Współczesny zachodni strój stanowił modę (fashion), ponieważ nie mógł istnieć poza nią. Pomiędzy modą a gwałtowną zmianą stylu można było postawić znak równości, a cykl ten nieustannie się powtarzał29. Nadrzędnym celem stroju była ochrona wizerunku danej osoby, utrzymanie pozycji społecznej, nie zaś ochrona ciała. Niewłaściwy ubiór narażał na śmierć towarzyską, lub niepochlebne komentarze. Koncepcja ta była prezentowana przez Thorsteina Veblena w połączeniu ze stanowiskiem, iż dążenie do zbytku w pełni realizowało się na polu ubioru. To potencjał do zawierania w sobie cech najnowszej mody był wyznacznikiem wartości danej rzeczy w oczach konsumenta. Rzeczywista wartość użytkowa zostawała zepchnięta na dalszy plan. Zbytek był nieunikniony, gdyż, jak twierdził T. Veblen, „czujemy, że to, co jest niedrogie, jest nic niewarte”, poczucie to tkwi w nas i nie odczuwamy potrzeby refleksji nad nim30. Ada Ballin pisała o dwóch rolach, jakie jednocześnie miał pełnić strój, mając zarówno okrywać, jak i zdobić. Przyznała też, że dla niektórych grup społecznych rola dekoracyjna wysuwała się na pierwszy plan31. Frank Parsons zauważył potrzebę człowieka do znalezienia odpowiedniego schronienia, między innymi w formie ubioru, jednocześnie ten sam człowiek, podążając za instynktem chce otaczać się pięknymi rzeczami. Wskazywał on na modę, jako na czynnik oddziałujący na odzież w mocnym stopniu, usuwający w cień zasady dobrego smaku. Wymieniał on trzy powody dla takiego stanu rzeczy, wśród których znajdował się czynnik religijny, polityka oraz „interesy handlowe”. Religia ze swoim ustalonym kanonem symboli i form, potrafiła roztaczać swoje wpływy również w sferze świeckiej. Sprawny polityk był w stanie użyć dzierżonej władzy, aby forsować własne koncepcje i upodobania. Poprzez „interesy handlowe” F. Parsons rozumie dążenie jednostki do prześcignięcia pozostałych, olśnienia społeczności, w której funkcjonujemy32. W koncepcji Parsonsa widać zbieżność z analizą zbytkowności stroju Veblena, wzbogaconą analizą historyczną wpływu władzy Kościoła oraz monarchii absolutnych na społeczeństwo. 32 F. A. Parsons, The Psychology of Dress, Doubleday, Page & Company, Garden City 1920, s. XXI-XXIV. 33 G. H. Darwin, Development in dress, „McMillan’s Magazine”, tom 26, London Cambridge 1872, s. 410. 34 H. Collins, The ABC of Dress, Modern Modes Corporation, New York 1923, s. 9. Goerge Howard Darwin, syn Karola Darwina, w swoich rozważaniach na temat rozwoju stroju sięgnął po bliskie mu teorie ewolucji. Uważał on, że są one odpowiednie z uwagi na możliwość zaobserwowania analogii pomiędzy strojem a organizmami. Swoisty dobór naturalny warunkuje przyjęcie się nowej wersji odzieży, czy też wyginięcie jej, gdy nie jest wystarczająco użyteczna. Strój zachowuje również pewne elementy, które zaświadczają o jego ewolucji, a które mogą zachować się w dwóch postaciach. Będą to szczątkowe pozostałości niegdyś funkcjonalnych rozwiązań lub też ustalone przez modę formy, które kopiowane są nawet gdy ich pierwotne znaczenie nie jest już wykorzystywane. Ponadto zauważył on niezwykle istotną rolę mody dla rozwoju ubioru. Tym, co według niego napędzało modę, były upodobanie do nowości oraz możliwość zaprezentowania wysokiej stopy życiowej, poprzez tendencję do wyolbrzymiania pewnych rzeczy33. Spojrzenie na strój i jego zmienność, niejako jak na żywy organizm, choć na początku zaskakujące, wydaje się być niezwykle trafnym posunięciem. Różnorodność ubiorów, jak i różnorodność biosfery, podyktowana jest wieloma czynnikami i nosi w sobie znamiona przeszłości. Głos ten jest również przykładem, że teorie opracowane na potrzeby jednej nauki mogą zostać przeniesione i użyte do wyjaśniania innych zagadnień. Harry Collins natomiast odrzucił koncepcję praw rządzących modą. Wedle jego stanowiska istnieją jedynie zasady dobrego smaku. Dopuszczał on zmienność mody i widział taką potrzebę, jednakże w jego odczuciu ta zmienność powinna być ściśle ograniczona. Brak tu miejsca na wolną kreację, dozę szaleństwa, wizjonerstwo. Zmieniać można pewne elementy, jak długość spódnic czy szerokość rękawów, ale nie powinno się ingerować w formę, zmieniać kształtu sylwetki. Postuluje on nałożenie tabu na wszelkie rozwiązania „znamionujące się dziwactwem”34. W stanowisku Collinsa można zauważyć pewną nieścisłość. Uznaje on istnienie zjawiska mody, ale bez praw regulujących jej działanie. Tak ujęta moda jest czymś wolnym, nieokiełznanym oraz niedającym się przewidzieć. Mimo to, odmawia jej tej wolności poprzez określenie tego co wolno, a czego nie wolno zmieniać. Z drugiej strony, dobry smak ze swoimi prawami wydaje się być tym, co może kontrolować modę, a więc mógłby zostać uznany za prawo rządzące nią. Immanuel Kant w swoich rozważaniach na temat gustu w modzie, posługiwał się pojęciem imitacji, które będzie chętnie wykorzystywane w koncepcjach późniejszych teoretyków mody. Uważał on za naturalną chęć imitowania innych, porównywania się z tymi, którzy znaczą więcej. Moda to „prawo takiej imitacji, która celuje w niewyglądaniu mniej ważnie niż inni”35. Do czynienia mamy również z wyścigiem o nazwie „moda”, wygra ten, kto prześcignie resztę. Kant zauważył również zależność, wedle której moda tworzona jest przez dworzan, głównie kobiety, a następnie porzucana, gdyż czynnikiem, który jej twórców napędza, jest umiłowanie nowości. Osoby o niższym statusie stoją niejako na przegranej pozycji, starają się nadążyć za modą, lecz zwykle są spóźnione. Chwytają to, co klasa uprzywilejowana już porzuciła na rzecz kolejnej nowości36. Kantowskie zjawisko imitacji pojawiające się w kontekście analizy powodów konstytuowania się poszczególnych mód, będzie następnie przewijało się między innymi w stanowiskach Georga Simmela i Herberta Spencera. 35 I. Kant, Anthropology from a Pragmatic Point of View, tłum. V. Lyle Dowdell, Southern Illinois University Press, Carbondale 1996, s. 148. 36 Ibidem, s. 148-149. 37 H. Spencer, The Principles of Sociology, tom 2, D. Appleton and Company, New York 1895, s. 205-206. 38 W. M. Webb, The Heritage of Dress, E. Grant Richards, London 1907, s. 343-344. H. Spencer, analizując mechanizmy działania mody, wskazał właśnie imitację jako jej najważniejszą cechę. Kopiowanie innych może być motywowane zarówno chęcią stania się takimi samymi, jak i rodzajem wyrażania uznania dla tych osób. Imitacja miała być powodem, dla którego moda funkcjonuje inaczej niż kostium, tytuły lub inne symbole wskazujące na rangę danej osoby. W przypadku tych drugich, osoby znajdujące się niżej w hierarchii nie mają prawa wyglądać tak, jak na przykład osoba stanowiąca prawo. Jednakże gdy chodzi o modę, to w dobrym tonie jest podążać za przykładem osób stojących wyżej od nas37. Na koncepcję tę powoływał się Wilfred Webb, dodając, że każdy naród przeżywa ciągłe zmiany panującej mody i zwracając uwagę na cykliczność tego zjawiska. Odnotował również skłonność mody do importowania zagranicznych elementów odzieżowych, takich jak na przykład kimono, i włączania ich do panujących tendencji. Podobnie rzecz ma się z nowościami wprowadzonymi najpierw na królewskich dworach, nierzadko mogących nosić miano fanaberii czy też dziwactwa, za którymi stały narodziny nieraz niezwykle trwałych mód38. W. Webb uznawał również teorię Darwina o ewolucji ubioru39, na jej bazie 39 Ibidem, s. 3-4. 40 G. Simmel, Fashion, „The American Journal of Sociology”, tom 62, nr. 6, 1957, s. 543-545. 41 W. H. Flower, Fashion in Deformity, Macmillan and Co, London 1881, s. 1-3. 42 A. S. Ballin, op. cit., s.1-4. prezentując przykłady w swojej publikacji. Głos Webba niewykluczający żadnego narodu z prawa do posiadania własnej mody, cechował się dużą obiektywnością. W tej koncepcji kultury zachodnie zapożyczały od innych modę, a nie kostiumy. G. Simmel wiązał zjawisko mody ze społeczeństwem klasowym, gdzie moda stanowi produkt rozróżnienia klasowego. Moda zawiera w sobie dwa znaczenia, które funkcjonują w nierozerwalny sposób. Jednym z nich jest poczucie jedności z pozostałymi członkami danej grupy, drugim natomiast jest odcięcie się od reszty. Ponadto Simmel opisywał charakter mody za pomocą elementu imitacji i demarkacji. Naśladujemy otrzymany przykład w ramach socjalizacji. Jednocześnie, gdy członkowie klasy niższej odważą się na próby tworzenia kopii mody klasy wyższej, ta zostaje przez nich odrzucona. Jest to zgodne z założeniem, że każda z klas posiada swoją własną modę, którą w razie potrzeby stworzy na nowo, aby spełniała swoje demarkacyjne przeznaczenie 40. W stanowisku tym wyraźnie przewijają się dwie opozycyjne pary, które określają modę. Wskazuje to na złożoność zjawiska mody, które nie wyraża się jedynie w bezkrytycznym naśladownictwie, lecz zawsze służy określonemu celowi. William Flower natomiast skupił się na analizie ingerencji w ciało człowieka pod wpływem mody. Jak zauważył ingerencje te, z uwagi na swoją inwazyjność, cechują się większą stabilnością i odpornością na zmiany, nierzadko wyznaczając kierunek dla wielu pokoleń. Moda, według niego, istnieje wszędzie, jej przejawy widoczne są w każdym społeczeństwie, choć tempo zmian mogło być różne. Otwarcie nazywa on modę „nieubłaganym tyranem”, a większość ludzkości określa mianem jej niewolników. Poszczególni członkowie społeczeństwa chcą podążać za resztą, nie chcą być wyróżniającą się jednostką41. W. Flower w dosadny sposób określał relacje na linii moda-społeczeństwo. Spostrzeżenie to jest niezwykle trafne, biorąc pod uwagę zaprezentowane przez niego przykłady, wywodzące się z różnych kręgów kulturowych, jak skaryfikacje, krępowanie stóp czy deformacje klatki piersiowej od ucisku gorsetu. A. Ballin w swojej retoryce również posługiwała się określeniem mody jako tyrana. Zauważała ona szkody, jakie na zdrowie człowieka może wywierać ślepe naśladownictwo panującej mody. Zależało jej na wprowadzeniu reformy ubioru, związanej z edukacją od najmłodszych lat. W jej efekcie miały powstawać rzeczy łączące w sobie zarówno piękno, jak i walory zdrowotne42. Edward Sapir uważał, że aby naświetlić zjawisko mody, należało rozpatrywać je w kontekście gustu jednostki oraz dziwactw, czy też fanaberii, tak, aby w pełni pokazać występujące między nimi różnice. Panująca w danym momencie moda może wywierać nacisk na jednostkę, która dokona wyboru zgodnego z własnym poczuciem smaku w obrębie mody, ale innego, niż dokonałaby nie będąc przez nią ograniczoną. Fanaberie natomiast odróżniają się od mody poprzez swój nieprzewidywalny charakter, zakrawający na dziwactwo, które nie może być niczym wytłumaczone, ani nie jest zakotwiczone w ciągłości historycznej stylu. Moda w swojej istocie jest reprezentatywna dla dużej grupy osób, a jako zjawisko posiada swoje słabe i mocne strony. Za słabość uważał on możliwość przekształcenia się danej mody w dziwactwo. Przekształcenie się w obyczaj było uznawane za potencjalną siłę drzemiącą w każdej modzie43. Podobnie jak u Simmela, u E. Sapira możemy zaobserwować koncepcję imitacji mody klasy wyższej przez grupę należącą do niższej klasy, który to proces prowadził do zatoczenia koła przez modę i rozpoczęcia nowego cyklu. Sapir jednakże kładł nacisk na łączącą funkcję mody, która stanowić miała pomost pomiędzy grupami44. Jednocześnie współczesna moda inaczej określa grupę arystokratyczną, która miałaby prawo do ustanowienia nowych form. Zasobność portfela, a nie urodzenie, stało się wyznacznikiem statusu społecznego, dając każdemu hipotetyczną możliwość przeskoczenia do klasy najwyższej, aby stać się kreatorem, a nie imitatorem mody45. 43 D. G. Mandelbaum (red.), Selected Writings of Edward Sapir in Language, Culture and Personality, University of California Press, Berkeley 1963, s. 373-374. 44 D. G. Mandelbaum (red.), op. cit., s. 375. 45 Ibidem, s. 377-378. 46 H. G. Gadamer, Truth and Method, tłum. J. Weinsheimer; D. G Marshall, Bloomsbury Academic, London 2013, s. 35. Relacja pomiędzy modą a gustem była też poruszana przez Hansa Georga Gadamera. Dobry gust jest niezwykle elastyczny i ma zdolności adaptacyjne. Może on zarówno dostosować się do mody, jak i odwrotnie, dostosować modę do siebie. Gust pozwala również niejako na niezależność i świadomość podejmowanych decyzji, chroniąc jednocześnie od przyjmowania na ślepo wszystkich nowinek oraz traktowania mody jak wyroczni46. Gust w ujęciu H. G. Gadamera wydaje się być silniejszy niż w przekonaniu Sapira, gdzie moda skutecznie wywiera presję na gust. Quentin Bell wyszczególnił trzy punkty, które nie powinny zostać pominięte przy teoretycznym podejściu do kwestii rozwoju mody. Po pierwsze, moda ewoluuje a nie jest tworzona. Gwałtowny przebieg cechuje porzucenie danego stylu nie zaś samo jego zaistnienie, które stopniowo przechodzi różne stadia rozwoju. Po drugie, rozgraniczenie pomiędzy ubiorem kobiecym a męskim nie zawsze jest wyraźnie zaznaczone w przypadku średniowiecza oraz starożytności poza terenem Europy. Ślady tego dziedzictwa, na przykład w postaci obuwia na wysokim obcasie czy też peruk, były widoczne w późniejszych stuleciach, aż do XIX wieku. Po trzecie, dążenie do specjalizacji ubiorów notuje tendencję wzrostową. Q. Bell nie neguje faktu, że strój specjalnego przeznaczenia nie jest czymś niezwykłym, jednakże uważa zachodnie kultury za matecznik tak szerokiej specjalizacji obejmującej coraz to nowe klasy społeczne 47. 47 Q. Bell, On Human Finery, The Hogarth Press, London 1948, s. 42-44. 48 H. Blumer, Fashion: From Class Differentiation to Collective Selection, „The Sociological Quarterly”, tom 10, nr 3, 1969, s. 280. 49 Ibidem, s. 282. 50 L. Langner, The Importance of Wearing Clothes, Constable and Company Ltd, London 1959, s. 286. 51 H. H. Hansen, Costumes and Styles, E. P. Dutton & Co., New York 1956. Koncepcje prezentowane do końca pierwszej połowy XX wieku, zaczęły być po drugiej wojnie światowej weryfikowane przez nowe pokolenia badaczy, dla których stanowiły punkt wyjściowy dla własnych rozważań. Schemat ten przyjął Herbert Blumer, który konfrontuje się z teorią wypracowaną przez Simmela. Głównym zarzutem było mylne przeniesie ciężaru na klasę wyższą, która to miała napędzać modę. To nie wąska, elitarna grupa ludzi staje się według H. Blumera kluczem do powstania nowej mody, ale sam potencjał do tego, by zająć eksponowaną i pożądaną pozycję, drzemiący w nowym projekcie. Blumer nie odrzucał całkowicie czynnika ludzkiego, jednakże zakładał, że ma on zdolność jedynie do wpływania, a nie do wszechobecnego kontrolowania, co stanie się wyznacznikiem mody48. Kolejnym zarzutem był również sposób diagnozy motywacji klasy niższej, która według Blumera miałaby pożądać danej mody jako takiej, dla niej samej, nie zaś kierować się żądzą upodobnienia do elity. Tak skonstruowany schemat prowadził do obalenia kolejnego elementu składowego teorii Simmela, który zakładał porzucenie starej mody przez uprzywilejowanych i poszukiwanie nowości. Źródłem cyklicznej wymiany coraz to nowych mód jest zdaniem Blumera zmieniający się, cały czas rozwijający się gust, który sprawia, że nowa rzecz wzbudzając zachwyt znajduje uznanie w naszych oczach49. Lawrence Langner nazwał modę „niekończącą się grą podążania za liderem”. Moda ma za zadanie zaspokoić pragnienia człowieka, wśród których można wyróżnić potrzebę poczucia wyższości oraz potrzebę zmiany. Im szybciej próba skopiowania danego fasonu zakończy się sukcesem, tym szybciej zostanie on zastąpiony przez nową propozycję50. W opinii prezentowanej przez Henny’ego Hansena we wstępie do publikacji Costumes and Styles51, źródło mody i stylu tkwi w obiekcie dominującym. Moda jest bez wyjątku dziełem klasy wyższej, styl emanuje z kraju wyprzedzającego swoim rozwojem pozostałe. Deprecjonował on również rolę kreatorów mody jako inicjatorów, przy czym podkreślał ich wyjątkową wrażliwość oraz zdolność odczuwania rytmu świata, w którym żyją. Moda stanowi zwierciadło, w którym odbija się „styl okresu”. Przenika on sztukę, architekturę, aż wreszcie wymusza na społeczeństwie wpasowanie się w nowe otoczenie poprzez ubiór52. Jukka Gronow rozpatrując modę, położył nacisk na fakt inwencji, który ją charakteryzuje oraz na to, że, jak pisał, „nowa moda jest z definicji nowością”. Jednocześnie zauważył, że to, co objawia się jako nowe, które usunie w cień dotychczasową modę, nie do końca takim pozostaje. Powszechnie obserwuje się zjawisko nawiązywania do starych mód, wielkich powrotów zapomnianych fasonów, czy też kolorów. Istotnym jednakże pozostaje fakt, że nie można nazwać skutków takiej tendencji wierną kopią, ponieważ zawsze towarzyszy im nowy kontekst. W świecie mody tylko prawdziwa inwencja ma szansę na powodzenie53. 52 Ibidem, s. 5. 53 J. Gronow, Fads, Fashions and ‘Real’ Innovations Novelties and Social Change, [w:] Time, Consumption and Everyday Life Practice, Materiality and Culture, E. Shove, F. Trentmann, R. Wilk (red.), BERG, Oxford 2009, s. 129. 54 T. Veblen, op. cit., s. 179-180. 55 D. G. Mandelbaum (red.), op. cit., s. 379. 56 E. Burbank, Woman as Decoration, Dodd, Mead and Company, New York 1917. 57 Ibidem, s. XI-XII. 58 H. Collins, op. cit., s. 9-10. T. Veblen rozwijając swoją koncepcję zbytku, jakim odznaczał się ubiór, dostrzegł, że jest on w pełni widoczny na przykładzie kobiet. Kobieta, pełniąc rolę pięknej dekoracji, powinna całą sobą emanować przepychem oraz niezdolnością do podjęcia jakiegokolwiek pożytecznego zajęcia. Stan taki jest wymagany szczególnie u tych, wywodzących się z tzw. dobrych domów54. Kobiety jako takie stanowią swego rodzaju osobną klasę społeczną. Sapir zauważył, że są one oceniane w większym stopniu na podstawie swojej powierzchowności oraz statusu. Kwestią drugorzędną stają się działania, jakie podejmują. Kobieta stanowi niejako chodzące świadectwo majętności jej męża. Moda może stawać się narzędziem do wyrażenia swoich atutów jako potencjalnej pani domu55. Dekoracyjna rola kobiety została wyrażona wprost w publikacji Emily Burbank – Woman as Decoration56, która uczyła kobiety, jak odnaleźć się w różnym otoczeniu i stanowić szykowne dopełnienie między innymi samochodu, buduaru czy też trawnika. Autorka zaznaczała, że dobór odpowiedniego kostiumu przez kobietę nie ma nic wspólnego z modą, a stanowi kolejny element aranżacji przestrzeni. Stawia ona przed kobietą misję doskonalenia sztuki ubioru w ramach moralnego obowiązku, zarówno wobec siebie i najbliższego kręgu rodziny, jak i całego społeczeństwa57. Harry Collins analizując dobór odpowiedniego stroju kobiecego kategorycznie stwierdził, że „kobieta powinna zawsze być kobietą”. Nakazywał ubiór odpowiedni do wieku, a przede wszystkim zgodny z płcią. Krytykował promowanie ubiorów, które odzierają kobietę z jej kobiecości58. Z perspektywy Blumera moda kobieca stanowiła lustro, w którym odbijała się sytuacja społeczna i polityczna. To w kobiecym ubiorze można było dostrzec najnowsze osiągnięcia na polu rzemiosła artystycznego czy też innych sztuk pięknych. Sytuacja taka mogła mieć miejsce ponieważ moda jako taka nierozerwalnie związana jest z nowoczesnością59. 59 H. Blumer, op. cit., s. 283. 60 W. Alexander, The Costume of China, William Miller Albemarle Street, London 1805, s. 63. 61 T. Veblen, op. cit., s. 175. 62 Ibidem, s. 175. 1.2. Postrzeganie mody azjatyckiej – ujęcie teoretyczne Badacze, którzy podejmowali w swoich rozważaniach temat mody, zwykle swoje teorie opierali na gruncie europejskim, używając innych regionów świata jako kontrastu. Mechanizmy mody nie miały według nich charakteru uniwersalnego, na co wpływ miały różnorodne czynniki m.in. natury ekonomicznej, stylu życia, organizacji życia społecznego. W publikacji Williama Alexandera, The Costume of China z 1805 roku, autor stwierdzał, że kaprys kobiety lub moda nigdy nie stanowią czynników prowadzących do zmienności w ubiorze. Różnice w tym zakresie powodowane są jego zdaniem sezonowością lub sposobem rozmieszczenia ornamentów60. Pozycja ta była nakierowana wyłącznie na przybliżenie czytelnikowi egzotycznych Chin a, wbrew tytułowi, obrazowała również architekturę. Z uwagi na jej przeznaczenie, nie można jednoznacznie ocenić stanowiska autora wobec relacji moda-zmienność ubioru w chińskim kręgu kulturowym. Jednakże widać w niej już pewną koncepcję na temat działania mody w Chinach. Veblen, w swoich analizach dotyczących mechanizmów, jakie napędzają modę, poruszał kwestię ubiorów z Azji. W swoim wyliczeniu wyszczególniał Chiny i Japonię oraz zbiorczą kategorię „innych orientalnych narodów”, które ustawił na równi z Rzymianami, Grekami oraz kolejną zbiorczą kategorią „innych wschodnich ludów antyku61”. Na uwagę zasługuje fakt, że do tak szeroko zakreślonego zbioru wprowadził również ludność wiejską z krajów Europy. Style w ubiorze, prezentowane przez te grupy, w jego ocenie charakteryzują się relatywnie większą stabilnością. Ponadto na tle współczesnych mu strojów i uznanych przez niego za cywilizowane, jawią się one jako bardziej artystyczne, a przy tym mniej otwarcie marnotrawne. Cechy te wynikają ze stylu życia tychże grup, które nie są tak mobilne, niestałe, zróżnicowane oraz cieszące się dostatkiem, jak klasa, do której przynależy sam Veblen62. W języku dyskursu, stosowanym przez niego, można zauważyć wyraźne rozgraniczenie w sposobie posługiwania się słownictwem. Określając ubiór przynależny grupom orientalnym, starożytnym lub ze środowisk wiejskich, posługiwał się terminem kostium (costume), który można odnieść wrażenie, że nacechowany jest pejoratywnie. Odzież pozostała, klasy wyższej, zostaje określana jako strój (dress). Veblen, jako badacz, otwarcie utożsamia się z jedną tylko ze stron poprzez użycie określenia „my”. Sapir podejmując kwestię „wielkich kultur orientu” stwierdził, iż proces rozprzestrzeniania się mody zachodził w nich od ośrodka nacechowanego wyrafinowaną kulturą, w stronę peryferii. Taki sam przebieg miał on w starożytnej i średniowiecznej Europie. W ocenie tego badacza dopiero osiągnięcia nowoczesnej Europy pociągnęły za sobą pojawienie się dynamicznej, sezonowej mody63. Podtrzymywał on stanowisko, że w kulturach azjatyckich nie występują takie same mechanizmy działania mody, jak na zmodernizowanym Starym Kontynencie. W jego wypowiedzi nie przewija się jednak tak wyraźnie wartościujący ton, jak miało to miejsce w przypadku Veblena. Bell obrał strój chiński za najbardziej reprezentatywny przykład antytezy dla stroju ze Starego Kontynentu. Pomimo przyjęcia takiego założenia, prezentuje on interesującą strategię podejścia do tematu, w której to, oprócz różnic, wymienia też cechy wspólne wypracowane przez obie kultury. Cechą odróżniającą Chiny jest wspomniana wcześniej statyczność, a także skromność. Elementem wspólnym pozostaje zbytkowny charakter stroju. Zbytek ten przejawiał się jednakże w odmiennych elementach kobiecego wizerunku, ujawniając się w formie uciskającego Europejki gorsetu lub też bandaży krępujących stopy Chinek. Bell zwracał uwagę na szczególne miejsce skrępowanych stóp w kulturze chińskiej. Skompresowane stopy zaczęto wynosić na piedestał od X wieku, nie detronizując ich aż do rozpowszechnienia się zachodniej mody. W jego ocenie Europejczycy nie odznaczają się taką stałością i przywiązaniem, a każdy element, który zająłby tak eksponowaną pozycję, wkrótce po nasyceniu się nim odbiorców zostałby porzucony na rzecz nowego obiektu kultu64. 63 D. G. Mandelbaum (red.), op. cit., s. 377. 64 Q. Bell, op. cit., s. 39-41. L. Langner argumentując niesłuszność oskarżeń kierowanych wobec zjawiska mody jako nadmiernie rozrzutnej i bezużytecznej, odwołał się do pozycji kobiety w społeczeństwie. Stawiał on wyraźną granicę pomiędzy kobietami z Zachodu, które zaprzątnięte są kwestiami mody, a kobietami z Indii, Indonezji oraz pozostałej części Azji, gdzie zmienność mody nie występuje. W jego ocenie azjatyckie kobiety, mimo że nie tracą czasu na pogoń za nowinkami modowymi, nie osiągnęły niczego i znajdują się „tysiąc lat za swoimi siostrami z Zachodu”. Langner postulował, że moda od prawie tysiąca lat będąca nieodłączną częścią zachodniego stylu życia ma swój udział w budowaniu poczucia wyższości w kobietach i jest powodem, dla którego „udało im się osiągnąć równość lub bliską równości pozycję w konfrontacji z mężczyznami65. Badacz ten, podobnie jak Veblen otwarcie opowiada się po jednej ze stron poprzez używanie zaimka dzierżawczego „nasze” w odniesieniu do kobiet, a styl prowadzonej narracji jest wyraźnie europocentryczny. E. Wilson zarysowała wyraźną granicę pomiędzy stylem europejskim począwszy od XIV wieku, a wszelkim innym tradycyjnym strojem. Narodziny zjawiska mody w Europie wiązała z rozkwitającym życiem mieszczańskim, rozwojem handlu oraz coraz większym poziomem wyrafinowania arystokracji. Wilson przywołuje stanowisko Stelli Mary Newton dotyczące istnienia formy mody w Chinach oraz Japonii, jednakże traktuje je jako niszową opinię, stojącą w opozycji do przekonań przeważającego środowiska badaczy ubioru66. Fernand Braudel, opisując przedział czasowy pomiędzy XV a XIX wiekiem, dla zobrazowania argumentu mówiącego, że „w mniej lub bardziej stabilnym społeczeństwie wszystko stało w miejscu”, wykorzystał przykłady Chin, Japonii, Indii oraz osmańskiej Turcji. W przypadku Chin stwierdził, że dworski ubiór pełniący rolę maski utrzymywał się niezmienne. Autor deprecjonuje wpływ podboju dokonanego przez założycieli dynastii Qing, ograniczając ich możność wprowadzania zmian jedynie do zakresu męskiego uczesania. Uważał on ponadto, że zmiana możliwa jest tylko w przypadku wystąpienia politycznego trzęsienia, którego skutki zdestabilizują porządek społeczny. Przytoczonym argumentem ku poparciu tej tezy był wizerunek książąt radźpuckich, którzy zaadaptowali wizerunek najeźdźców mogolskich, pomimo że wyznawali inną religię67. Argumenty F. Braudela zostały wykorzystane przez Lipovetsky’ego, jednakże w sposób nieścisły. Braudel przytaczał przykład upodobnienia stroju Radźputów do Wielkich Mogołów. Jednakże Lipovetsky uznał, że strój mogolski został narzucony w Indiach68. Stwierdzenie to mijało się z prawdą, gdyż nie praktykowano takich działań, wręcz czyniono odwrotnie poprzez prawa mające odróżniać wyglądem hindusów od muzułmanów69. Lipovetsky prezentuje równie kategoryczne poglądy jak Wilson. Moda jest jego zdaniem związana jedynie z osiągnięciami świata zachodniego. Co więcej, widzi on ją w kategorii procesu, nie zaś fenomenu. Jego tok myślenia ma na celu zawęzić moc oddziaływania mody w czasie i przestrzeni. Czyni on współczesny Zachód jedynym 65 L. Langner, op. cit., s. 285. 66 E. Wilson, op. cit., s. 16. 67 F. Braudel, Capitalism and material life 1400-1800, tłum. M. Kochan, Harper Colophon Books, New York 1975, s. 227-228. 68 G. Lipovetsky, The Empire of Fashion. Dressing Modern Democracy, tłum. C. Porter, Princeton University Press, Princeton 2002, s. 19. 69 R. Burn (red.), The Cambridge History of India. The Mughul Period, tom 4, University Press, Cambridge 1937, s. 217. beneficjentem zmian, a co za tym idzie dopuszcza tylko jeden sposób działania mody jako prawdziwy70. 70 G. Lipovetsky, op. cit., s. 15-17. 71 S. Baizerman, J. B. Eicher, C. Cerny, Eurocentrism in the Study of Ethnic Dress, „Dress”, tom 20, nr 1, 1993, s. 126-127. 72 A. L. Hollander, Sex and Suits. The Evolution of Modern Dress, Alfred A. Knopf, New York 1994, s. 14, 19-20. Europocentryczne postrzeganie mody wymagało opracowania korpusu słownictwa określającego strój niemieszczący się w tej kategorii. Suzanne Baizerman, Eicher oraz Catherine Cerny zauważyły, że do jego opisu powszechnie wykorzystuje się określenia takie, jak m. in. niezachodni, prymitywny, egzotyczny, oraz tradycyjny. Założeniem leżącym u podstaw określenia niezachodni była chęć wypracowania bardziej neutralnego stanowiska, które jednakże nie jest możliwe poprzez zastosowanie negatywnego prefiksu „nie”. Prymitywny oraz egzotyczny mogą przywodzić na myśl perspektywę kolonizatora. Terminologia ta to też odarcie stroju wywodzącego się z danej kultury z wyrafinowania i odmówienie mu złożonej struktury. Użycie terminu tradycyjny to poparcie tezy o statyczności danego ubioru, jego nieskażeniu modernizacją oraz budowanie romantycznej wizji trwania danego fasonu pomimo przemiany pokoleń71. Podział na modę i nie-modę, to kategoryczne rozróżnienie wprowadzone przez Ann Hollander. Kreśliła ona wyraźną linię, której tropem podążała później również Willson, chętnie posługując się terminem tradycyjny dla grupy ubiorów podlegających pod określenie nie-mody. Stroje „folkowe” zostały wyparte przez zdobycze mody, gdyż moda jawiła się jako bardziej atrakcyjna, co więcej, stało się to na życzenie tradycyjnych społeczności72. Badaczka podkreślała tu niejako wyższość współczesnej mody nad pozostałym dorobkiem w zakresie ubioru, dzieląc go na atrakcyjny i całą resztę. Stanowisko to pozornie mogło przedstawiać jedynie jeszcze jeden głos popierający wyłącznie prawo mody europejskiej – od około XIV wieku – do tego miana. Uwagę zwracała jednakże wyraźna sprzeczność w toku narracji. Jako przykład dziwaczności, która była według niej jednym ze skutków działania mechanizmu mody, A. Hollander wymieniała sari i czador. Komunikat jest niezwykle jasny, narodziny indyjskiego sari są owocem procesów związanych z modą. Jednocześnie jej dalsze rozważania odbierają sari ten „zaszczyt”. Sari kwalifikuje się w ramy stroju etnicznego według definicji autorki. Strój etniczny, folkowy czyli nie-moda, charakteryzuje się według Hollander brakiem gwałtownych zmian (moda jest widoczna przez zmiany formy), jest symboliczny, przekazywany z pokolenia na pokolenie, lustro staje się zbędnym akcesorium. To co może być ocenione, to gust jednostki z uwagi na dobór kolorystyki lub zdobień, lecz to nie są wyznaczniki mody73. W tak postawionym kontekście, sari, w którym dobór materiału, kolorystyka, zdobienia podlegają zmianom, lecz forma nie podlega sezonowym wariacjom, traci swoje miano elementu mody. Sari bywa przekazywane z pokolenia na pokolenie, jak na przykład w przypadku garderoby Indiry Gandhi odziedziczonej po niej przez synową i wnuczkę74. Można by uznać w tym kontekście, że status mody może zostać utracony. 73 Ibidem, s. 14-19. 74 R. Kidwai, Sari from 'millions of years ago', „The Telegraph”, 15.04.15, https://www.telegraphindia.com/india/sari-from-millions-of-years-ago/cid/1476029 [dostęp: 5.09.2019]. 75 J. Laver, The Concise History of Costume and Fashion, Harry N. Abrams INC., New York 1969. 76 Ibidem, s. 114-115. 77 Ibidem, s. 156. 78 H. H. Hansen, op. cit., s. 3-5. 79 Ibidem, s. 135-136. Europocentryczny pryzmat widoczny jest również w publikacjach, jakie przyjęły odmienną strategię w traktowaniu mody azjatyckiej. Zamiast otwartej krytyki, pomijają one dorobek innych kultur. Przykład takiej publikacji stanowi The Concise History of Costume and Fashion75 autorstwa Jamesa Lavera. Autor koncentrował się w niej na opisie mody zachodniej, poświęcając jedynie pierwszy rozdział na opis początków rozwoju starożytnych cywilizacji na świecie. W kontekście nowożytnym, ograniczał się on do odnotowania zachodniej fascynacji Wschodem w XVII wieku na dworze króla Karola II, w szczególności strojem perskim76 oraz fascynacji Egiptem i turbanami na fali podbojów dokonanych przez Napoleona77. Poprzez tak nakreślony układ treści, J. Laver ujawniał swój sposób postrzegania mody, oraz tego, jaki strój zasługuje na rozpatrywanie w tym kontekście. Pozostałe kultury mogą jedynie pełnić rolę inspirującą modę zachodnią i istnieć w niej jako orientalne wpływy. H. Hansen przyjął bardziej neutralne stanowisko. Z jednej strony, w publikacji o ogólnym tytule Costumes and Styles analizował ewolucję mody europejskiej oraz dorobku starożytnych Greków, Rzymian, Egipcjan i ludów Azji Mniejszej. Z drugiej, pomijał on pozostałe kultury. Dobór kultur tłumaczył ich wysokim poziomem cywilizacyjnym, który prezentowały na długo przed współczesną cywilizacją europejską. Ich osiągnięcia położyły jego zdaniem podwaliny pod europejską modę, która czerpała z nich pełnymi garściami78. Z drugiej strony autor analizując styl regencji (1715-1730) we Francji, który stanowił pomost pomiędzy barokiem a rokoko, zwraca uwagę na wszechobecny wpływ kultur wschodnich na wizualne przejawy tego okresu. Europę opanowuje moda na tzw. chinoiserie, która przenosi się na okres rokoko79. Zauważył on również zachwyt nad japońska estetyką, związaną z odkryciem piękna drzeworytów przez zachodniego odbiorcę pod koniec XIX wieku oraz kopiowanie linii kimona w ubiorze z początków XX wieku80. Francois Boucher, w publikacji 20,000 Years of Fashion81, powielił praktykę Lavera oraz Hansena, w której tytuł publikacji ma sugerować opis całości zjawiska, lecz w rzeczywistości nie pokrywa się on z silnie ograniczoną zawartością. Pomimo że autor we wstępie jasno postulował, iż praca ta nie jest kompletna, a stworzenie całościowej historii pozostaje wyzwaniem dla przyszłych badaczy, powstaje pytanie, dlaczego tytuł publikacji nie oddaje intencji twórcy82. Podobna praktyka „nieadekwatnego” do zawartości tytułu była stosowana również przez innych autorów m. in. Marion Sichel w History of Women’s Costume83, Carla Köhlera w A History of Costume84, czy też Carolyn Bradley w A History of World Costume85. 80 Ibidem, s. 151-152. 81 F. Boucher, 20,000 Years of Fashion. The History of Costume and Personal Adornment, Harry N. Abrams INC., New York 1967. 82 Ibidem, s. 5. 83 M. Sichel, History of Women’s Costume, Bastford Academic and Educational Ltd, London 1984. 84 C. Köhler, A History of Costume, tłum. A. K. Dallas, G. Howard Watt, New York 1930. 85 C. G. Bradley, A History of World Costume, Peter Owen Limited, London 1905. 86 P. L. de Giafferri, The History of the Feminine Costume of the World, Foreign Publications, New York 1927. 87 O. Rothfeld, Women of India, Simpkin, Marshall Hamilton, Kent & Co., London 1920. Należy odnotować, że dostępne są również pozycje, w których uznawano istnienie mody azjatyckiej. Nie są to co prawda publikacje skupiające się wokół teoretycznych rozważań o zjawisku mody, jednak pokazują, że nawet w okresie triumfów poglądów Veblena, istniały inne stanowiska. Paul Louis de Giafferri, na bogato ilustrowanych planszach, obrazował wiele detali strojów chińskich, indyjskich i japońskich, poświęcając każdemu z regionów osobny dział. Pomimo skąpych opisów przypisanych do poszczególnych ilustracji, autor dał się poznać jako wnikliwy obserwator. Jego publikacja wybija się na tle innych „historii kostiumu” i pokazuje, że charakterystyka stroju azjatyckiego ma wiele do zaoferowania potencjalnym czytelnikom86. Otto Rothfeld poświęcił tematyce kobiecego ubioru osobny rozdział w swojej publikacji Women of India87. Swoje rozważania zaczął od zauważenia różnic pomiędzy modą w wydaniu europejskim a indyjskim, co ważne przyznał, że moda w Indiach istnieje. Moda europejska ma charakteryzować się dziwacznością formy, kształt kobiecej sylwetki budowany przez ubiór ma zmieniać się co dekadę. Z narracji autora można wyczuć krytyczne nastawienie do takiego stanu rzeczy, gdyż w jego ocenie XIX stulecia, w zakresie mody tylko krótki okres rządów Konsulatu we Francji oraz wczesny okres stylu empire „wydawał się znośny” dla odbiorcy. Moda indyjska zaś chwalona jest za swój klasyczny wydźwięk oraz, co najważniejsze, za właściwe podkreślenie kobiecej sylwetki, wolne od zniekształceń. Kwintesencję stylu stanowi prostota formy, na którą nałożona jest niezwykle bogata ornamentyka. To właśnie ona, wraz z zaskakującymi kombinacjami kolorystycznymi, balansując na krawędzi dziwaczności ma za zadanie przyciągać wzrok patrzącego. O. Rothfeld przywołał również sytuację społeczno-religijną na tym terenie jako strażnika ustalonych form stroju, przynależnych danej grupie społecznej. Sprawia ona, że dopiero po spełnieniu wszystkich narzuconych wymogów, kobieta posiada pewne pole manewru w wyrażeniu siebie poprzez kolorystykę czy zdobienia. Rothfeld opisuje również różnorodność ubioru na terenie Subkontynentu Indyjskiego w kontekście religijnym, regionalnym oraz etnicznym88. R.M. McNabb, zajmujący się pracą misyjną w Chinach, stworzył analogiczną publikację do pracy Rothfelda, z rozdziałem poświęconym m.in. ubiorowi, poszerzoną o tematykę chrystianizacji tego terenu oraz tamtejszych kobiet. Zauważa on zmienność mody kobiecej, jednak przyznaje, że zazwyczaj zmiany są na tyle subtelne, że mogą zostać nieodnotowane przez obserwatora, który nie przykłada należytej uwagi do kwestii ubioru. Wizerunek kobiety dostosowany ma być do wieku, pory roku i pozycji społecznej. Zwracał on także uwagę na rękawy, jako element, którego fason ulega zmianie co około dwadzieścia pięć-trzydzieści lat. Podkreślał, że zmiana panującej dynastii to jedyny moment, gdy dochodzi do całkowitej rewolucji w modzie chińskiej89. 88 Ibidem, s. 177-196. 89 R. M. McNabb, The Women of the Middle Kingdom, Young People’s Missionary Movement, New York 1908, s. 26-33. 90 C. M. Belfanti, Was Fashion a European Invention, „Journal of Global History”, tom 3, 2008, s. 442-443. Stanowisko Carlo Belfantiego znajdowało się niejako pomiędzy przekonanymi o istnieniu mody w Azji a przeciwnikami takiego poglądu. Uznawał on co prawda, że dorobek Chin, Japonii i Indii, który zanalizował, można uznać za modę, mimo to kategorycznie stwierdzał, że nie zaistniała tam „kultura mody”. W jego ocenie pełne uczestnictwo w modowym szaleństwie było dostępne tylko grupie wybranych mieszkańców Azji i wykluczało z uczestnictwa ogół społeczeństwa. Aspekt globalny był dla niego niezwykle istotny i spowodował ostateczne uznanie przez niego mody europejskiej z XIX wieku za jedyną modę na świecie, która w efekcie wyparła inne tradycje90. C. Belfanti w swojej pracy prezentował niejako wewnętrznie sprzeczne stanowisko, z jednej strony przyznaje, że moda nie jest wyłącznie europejskim wynalazkiem, by ostatecznie ochronić prymat mody europejskiej. W tym przypadku nie mamy do czynienia z konfrontacją mody i kostiumu, czy też nie-mody (terminu chętnie wykorzystywanego przez Hollander), ale z pojedynkiem między modą i modą prawdziwą. Różnica ta na początku wydaje się subtelna, jednak sprowadza nas do punktu wyjścia i pytania, czym jest moda. W polemikę z opinią Belfantiego wdała się Penelope Francks. Zaprezentowała ona analizę ewolucji kimona, łączącą się z rozkwitem gospodarki i modernizacją Japonii. Rozważania zakończyły się sformułowaniem opinii o istnieniu mody w Japonii, charakteryzującej się ponadto masowym zasięgiem w odniesieniu do rodzimego asortymentu odzieżowego91. 91 P. Francks, Was Fashion a European Invention?: The Kimono and Economic Development in Japan, „Fashion Theory. The Journal of Dress, Body and Culture”, tom 19, nr 3, 2015. 92 Chen BuYun, Material Girls: Silk and Self-Fashioning in Tang China (618–907), „Fashion Theory. The Journal of Dress, Body and Culture”, tom 21, nr 1, 2017, s. 27. 93 Ibidem, s. 22-23. 94 S. A. M. Adshead, Material Culture in Europe and China, 1400-1800. The Rise of Consumerism, The Palgrave Macmillan, 2014, s. 70-71. 95 L. Welters, A. Lillethun, Fashion History: A Global View, Bloomsbury Academic, London 2018, s. 7. Chen BuYun analizując rynek jedwabiu za czasów chińskiej dynastii Tang (618-907) uznała, że stopniowo, w zmieniającym się społeczeństwie, stał się on głównym arbitrem dyktującym modę. Ta wymknęła się spod kontroli rządu, a ludność zaangażowała się w pogoń za coraz to nowymi wzorami tkanin, które stały się dostępniejsze92. Jedwab dostępny na szerszą skalę, dzięki wkroczeniu na scenę prywatnych tkalni pod koniec VIII wieku, stał się narzędziem do zaznaczenia swojej pozycji w społeczeństwie. Jednocześnie w trakcie trwania dynastii zaistniały zauważalne zmiany fasonów odzieży, co można porównać z koncepcją narodzin mody przedstawioną przez Braudela93. Stanowisko Chen BuYun rzucało wyzwanie koncepcji narodzin mody w Europie, gdyż niejako podobne zjawisko zaszło w Chinach kilka stuleci wcześniej. Z koncepcją narodzin mody w Chinach, za czasów dynastii Tang, a nie w Europie, zgadzał się również Samuel Adshead. Za moment startowy uznał panowanie cesarza Xuanzonga (713-756), a szczególnie kulturę wytworzoną na dworze za czasów obecności Yang Guifei, ulubionej konkubiny władcy. Sytuacji sprzyjały uwarunkowania polityczne i kulturowe, duża rola kobiet i ich aktywność. S. Adshead uznał jednakże, że moda chińska została następnie zduszona przez zmiany polityczne i konfucjanizm w wydaniu dynastii Song (960-1279). Z tego powodu pojawienie się mody w Chinach było zaledwie iskrą, która zgasła, a prawdziwy ogień i gorączka mody zostały rozpalone w Europie kilka stuleci później94. Linda Welters oraz Abby Lillethun postulowały ponowne nakreślenie historii mody, otwarcie opowiedziały się za stanowiskiem, że obecnie ma ona charakter europocentryczny. Argumentowały one, że działaniem niewłaściwym jest umniejszanie dorobku dworskiej mody z krajów Azji Środkowej i Wschodniej. Podobne stanowisko zajęły w kwestii wszelkich ubiorów wywodzących się z okresu przed industrializacją, niezależnie od rejonu pochodzenia. Na poparcie tej tezy przyjęły krótkie, lecz celne spostrzeżenie, że „strój nigdy nie był statyczny w żadnej kulturze”95. Kultura danego społeczeństwa i wartości, jakie wyznawało, miały znaczący wpływ na strój i jego ewolucję. Chiński dwór cesarski nie zamroził obowiązującej formy stroju na cały czas swojego istnienia. Jednakże, jak zauważyła Ko Dorothy, pozostawał on pod wpływem idei stabilności, która oddziaływała również na tę sferę. W klasycznych pismach należących do kanonu konfucjańskiego znajdowały się odniesienia łączące określone elementy stroju z symbolicznym porządkiem świata. Moda stanowiła miernik kondycji, w jakiej znajduje się społeczeństwo, z punktu widzenia socjoekonomicznego. Między dyskursem mody a dyskursem nowoczesności można było postawić znak równości. Cechy te były wspólne zarówno dla Europy jak i dla Chin, jednakże konkludowane wnioski różniły się. Uczeni konfucjańscy upatrywali w nowoczesności zaburzenia porządku społecznego oraz upadku moralności, jakie były konsekwencją zbyt gwałtownych zmian związanych z komercjalizacją96. Jack Goody również sprzeciwiał się twierdzeniu o prymacie kontynentu europejskiego na polu mody. Zauważył on, że nie można mówić o unikalności koncepcji roli mody w społeczeństwie, jej funkcji rozróżniającej poszczególne grupy. Zauważył również, że na całym świecie wprowadzano prawa regulujące dozwolony ubiór dla poszczególnych grup97. Jennifer Craik, widząc potrzebę rewizji terminu moda zauważyła, że należy zacząć od odsunięcia szeroko promowanej wizji europejskiego dyktatu na tym polu, otwierając drzwi na inne propozycje. Sprzeciwiała się forsowaniu argumentu o unikalności zachodniej mody, uznając tylko niektóre jej aspekty za aspirujące do tego miana, tak jak działalność kreatorów mody. Dopuszczała ona istnienie tak zwanego wysokiego krawiectwa, mody dla wybranych na równi z modą codzienną. Uważała, że mechanizmy działania tej ostatniej mogą być analogiczne do systemów modowych w innych kulturach98. 96 Ko Dorothy, Bondage in Time: Footbinding and Fashion Theory, „Fashion Theory. The Journal of Dress, Body and Culture”, tom 1, nr 1, 1997, s. 7-8. 97 J. Goody, The Theft of History, Cambridge University Press, Cambridge 2007, s. 265. 98 J. Craik, The face of fashion. Cultural studies in fashion, Routledge, London 1994, s. IX-XI. 1.3. Moda a polityka w Chinach W podrozdziale tym przedstawione zostaną wybrane historyczne związki między modą chińską, a działalnością polityczną. Wśród nich znajdą się zarówno wydarzenia związane ze zmianą władzy, jak i analizy kodeksów prawnych oraz dekretów. Rozpocznie go tabelaryczne zestawienie czasu, wydarzeń oraz ich wpływu na modę. Następnie zostaną one szczegółowo opisane w dalszej części podrozdziału. Przedstawione poniżej kalendarium rozpoczyna się od okresu dynastii Tang, który to był złotym okresem mody chińskiej, cechującym się dużą różnorodnością i otwartością na zmiany. Nie oznacza to, że we wcześniejszych okresach, nie notowano relacji pomiędzy modą a polityką. Takie relacje istniały, przykładowo w czasie trwania rządów cesarzy Han (202 p.n.e.-220). Decyzja o rozpoczęciu kalendarium od okresu Tang została podyktowana jego szczególnymi zasługami dla rozwoju mody chińskiej. Tygiel kulturowy jakim stały się Chiny, doprowadził do gwałtownej przemiany postrzegania ubioru. Z tego powodu uważam za zasadne podkreślenie wagi tego okresu w historii, poprzez uczynienie go otwierającym poniższe zestawienie. Odnotowuje ono również reformę z czasów dynastii Ming (1368-1644). Następnie, obejmuje ono okres panowania ostatniej dynastii i rozdźwięku między rodzimą ludnością Chin a mandżurskimi władcami. Kolejna część poświęcona jest burzliwemu okresowi XX wieku spod znaku upadku cesarstwa, powstania Republiki Chińskiej oraz Chińskiej Republiki Ludowej pod wodzą Mao Zedonga (1893-1976). Na koniec zamieszczono w nim wydarzenia z najnowszej historii ChRL. Tabela 1.1. Kalendarium wybranych wydarzeń z historii Chin wraz z ich wpływem na ubiór. czas wydarzenie wpływ na ubiór dynastia Tang otwartość na wpływy turecko-mongolskie oraz wymiana handlowa wzdłuż jedwabnego szlaku przejmowanie przez kobiety obcych ubiorów znanych pod nazwą hu fu m.in. kaftany, zwężane spodnie 630 cesarski dekret o porządku kolorystycznym narzucenie koloru szat odpowiedniego dla danej warstwy społecznej dynastia Tang kodeks prawny państwa Tang, artykuł 449.2 dodatkowy nadzór nad kolorem szat urzędników 674 cesarski dekret o kolorach szat spodnich wszyscy zobowiązani zostali do noszenia szat spodnich zgodnie w dekretem o porządku kolorystycznym 684-710 księżniczka Anle rozkazuje przygotować dwie spódnice z ptasich piór moda na stroje z piór rozprzestrzenia się po kraju, powodując niemal całkowite wyginięcie niektórych gatunków ptaków 771 edykt cesarza Daizonga ograniczenie produkcji adamaszku haftowanego w motywy m.in. smoków, feniksów, pawi, lwów 1368-1398 decyzje cesarza Hongwu powrót ubiorów charakterystycznych dla czasów dynastii Tang i Song rugowanie ubiorów obcych czas wydarzenie wpływ na ubiór 1638 edykt rządu Hong Taiji utrzymanie odrębności stroju poddanych państwa Ming od stroju ludności przynależnej do chorągwi Qing 1645 dekret o obowiązkowym uczesaniu mężczyzn mężczyźni zamieszkujący teren państwa Qing zmieniają uczesanie na długi warkocz początki dynastii Qing kampanie na temat wizerunku kobiet Han próba wykorzenienia praktyki krępowania stóp dynastia Qing kodeks prawny Wielkiego Państwa Qing, artykuł 175 ograniczenia w doborze ubioru z uwagi na rangę i klasę kodeks prawny Wielkiego Państwa Qing, artykuł 429 zakaz wytwarzania, obrotu, zakupu i wykorzystywania tkanin jedwabnych z wizerunkiem smoka lub feniksa przez osoby nieuprawnione Powstanie Taipingów uznanie krępowania stóp za nielegalne próba zakazania krępowania stóp na terenach Taipingów koniec XIX wieku - do ok. 1930 osłabienie władzy dynastii Qing ewolucja fryzury liangbatou 1880-1930 kampanie na rzecz zaprzestania krępowania stóp wykorzenianie praktyki krępowania stóp i „uwalnianie” skrępowanych stóp poprzez odwrócenie procesu 1890-1910 dynastia Qing podupada pojawienie się wysokich kołnierzy w kobiecym ubiorze, redukcja obszerności ubioru 1911 Rewolucja Xinhajska oficjalne zniesienie obowiązkowego zaplatania włosów w warkocz przez mężczyzn 1912 prawo dotyczące oficjalnego ubioru nieudana próba narzucenia zachodniego ubioru w sytuacjach oficjalnych czas wydarzenie wpływ na ubiór 1920- budowanie republiki popularyzacja kompletu zhongshan oraz powstanie kobiecej qipao 1924- ruchy masowe mobilizujące kobiety w Guangdongu fryzura bob jako wyraz zaangażowania w politykę 1929 nowe prawo dotyczące oficjalnego ubioru próba narzucenia długiej szaty i magua oraz kompletu zhongshan dla mężczyzn i qipao dla kobiet 1934 koronacja Puyi na cesarza Mandżukuo usankcjonowanie liangbatou jako elementu formalnego stroju cesarzowej 1934- Ruch Nowego Życia zakaz makijażu, nowoczesnych fryzur, krótkich spódnic, czasowy zakaz zachodnich sukni lata 50. XX wieku umacnianie władzy KPCh usunięcie zachodnich wpływów z ubioru, rezygnacja z nakładania kosmetyków, zastąpienie uniformami chińskich ubiorów o „burżuazyjnym wydźwięku” 1955-57 kampania na rzecz reformy ubioru publiczna dyskusja nad ubiorem, próba urozmaicenia garderoby i redefinicji qipao zakaz noszenia długich włosów przez mężczyzn, kobiety obcinają długie warkocze 1966-1976 Wielka Proletariacka Rewolucja Kulturalna zakaz noszenia zachodniej odzieży, wysokich obcasów oraz qipao odwrócenie optyki, masy pracujące wskazują tematykę i charakter wzornictwa, ograniczenie wolności twórczej projektantów 1966-ok.1971 przypinki z wizerunkiem Mao Zedonga stają się pożądanym akcesorium lata 80. zmiana wizerunku kadr partyjnych popularyzacja garniturów w stylu zachodnim czas wydarzenie wpływ na ubiór 2001 Szczyt APEC w Szanghaju zwiększone zainteresowanie tangzhuang 2002 Forum Boao 2007 petycje Ye Hongminga i Liu Minghua próba nadania oficjalnego statusu hanfu 2008- Ruch Lhakar podtrzymanie tradycyjnego ubioru chupa przez Tybetańczyków 2014 Szczyt APEC w Pekinie zwrócenie uwagi na xinzhongzhuang 18.04.2018 pierwszy Dzień Chińskiego Ubioru (Zhongguo Huafu Ri) sygnał o wsparciu partii dla hanfu yundong, rosnące zainteresowanie hanfu Źródło: opracowanie własne. Chiny pod rządami dynastii Tang były przykładem tygla kulturowego, w którym funkcjonowała ludność wielu narodowości, wyznająca różne religie oraz kultywująca odmienne tradycje. W wymianie idei uczestniczyli nie tylko podróżni poruszający się wzdłuż Jedwabnego Szlaku, ale też ludy turecko-mongolskie zamieszkujące przygraniczne obszary imperium99. Proces ten zachodził także w stuleciach poprzedzających rządy dynastii Tang. Już około III wieku ludność chińska przejmowała w ubiorze elementy obce, które stopniowo zyskiwały na popularności. Ubiory wywodzące się z terenów zza zachodnich i północnych granic państwa określano mianem hu fu. Stanowiły one mieszankę wpływów tureckich, kitańskich, ujgurskich i tybetańskich. W VII i VIII wieku zaobserwować można było również wpływy sogdyjskie oraz sasanidzkie. W okresie Tang kobiety przejmowały męski ubiór, a na ich garderobę składały się kaftany, spodnie o zwężonych nogawkach, dopełnione kapeluszami z szerokim rondem z woalką100. Na równi z tymi rewolucyjnymi elementami garderoby, kobiety nosiły komplet znany pod nazwą ruqun, odkrywający dekolt i eksponujący biust. Epatowanie swoistą „nagością” było kolejnym wyznacznikiem wyjątkowego charakteru tej dynastii. Wizerunek ten był jakże inny w porównaniu z zabudowanymi strojami zgodnymi z konfucjańskimi naukami, z czasów poprzednich dynastii101. 99 J. K. Skaff, Sui-Tang China and Its Turko-Mongol Neighbors: Culture, Power, and Connections, 580–800, Oxford University Press, New York 2012, s. 10. 100 Chen BuYun, Material Girls…, s. 14-15. 101 Hua Mei, Chinese Clothing, tłum. Yu Hong, Zhang Lei, China International Press, Beijing 2004, s. 30-31. Cesarski dekret o kolorach z 630 roku, szczegółowo określał kolorystykę szat, przynależną danej grupie społecznej, przy czym kobieta nosiła się zgodnie ze statusem jej męża. Podział uwzględniał pięć barw: biel, błękit, zieleń, czerwień oraz fiolet. Ludność cywilna, niepiastująca żadnego oficjalnego stanowiska, została zobowiązana do przywdziania bieli. Pozostałe barwy wyznaczały rangę uczonych urzędników. Najniżej położeni w hierarchii urzędnicy ósmej i dziewiątej klasy nosili błękit, wyższe rangi, szósta i siódma zakładały zielone szaty. Dla zajmujących rangę czwartą bądź piątą, zmieniano kolor stroju na czerwony. Najwyżej postawieni w hierarchii urzędnicy, od trzeciej rangi wzwyż, wyróżniali się odzieniem w kolorze fioletu. Uprawnienie do fioletowych ubiorów nabyli również mężczyźni związani ze sferą duchową jak np. pustelnicy, buddyjscy mnisi oraz kapłani taoistyczni102. Zasady te były na tyle istotne, że znalazły swój zapis w kodeksie prawnym dynastii. Podlegają one pod artykuł 449 – naruszenia statutu, podpunkt 449.2 – naruszenia specjalnych regulacji zagrożone karą czterdziestu uderzeń lekkim kijem oraz konfiskatą przedmiotów, które naruszają prawo. Jako przykład takiego naruszenia podano zły dobór kolorystyczny szat przez urzędników państwowych103. Tak radykalne decyzje narzucające kolorystykę budziły sprzeciw społeczeństwa, które coraz śmielej praktykowało dobór kolorowych szat spodnich, zachowując przepisową kolorystykę szat wierzchnich. Z czasem na wsiach pojawiały się osoby otwarcie sprzeciwiające się cesarzowi, poprzez noszenie wyłącznie szat spodnich w wybranym przez siebie kolorze. Praktyki te nie umknęły uwadze dworu cesarskiego, doprowadzając do uściślenia edyktu w 674 roku, o zagadnienie kolorystyki szat spodnich. Nowy edykt oficjalnie zrównywał kolorystykę szat spodnich z wierzchnimi104. 102 Ch. Benn, Daily Life in Traditional China the Tang Dynasty, Greenwood Press, Westport 2002, s. 100. 103 W. Johnson (tłum.), The T’ang Code Volume II specific articles, Princeton University Press, Princeton 1997, s. 509-510. 104 Ch. Benn, op. cit., s. 100. 105 M. E. Lewis, China’s Cosmopolitan Empire. The Tang Dynasty, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge 2009, s. 180-181. Przykład księżniczki Anle (684-710) pokazuje, że nie tylko cesarskie dekrety, ale też sposób bycia dworu wpływały na modę panującą w imperium. Anle urodziła się w okresie, gdy kobiety na cesarskim dworze Tang dysponowały silnymi wpływami. Uwikłana była w polityczną walkę o dominację wraz z matką, cesarzową Wei (zm. 710), przeciwko księżniczce Taiping (zm. 713), córce potężnej cesarzowej Wu Zetian (624-705). Choć starcie zakończyło się przegraną frakcji Anle i jej śmiercią w młodym wieku105, to jej wybory modowe i ich konsekwencje zapisały się w historii Chin. Najbardziej brzemienny w skutkach dla fauny chińskiej był rozkaz wykonania dwóch spódnic z piór, który kosztował życie ponad setkę ptaków. Wedle zapisów, spódnice mieniły się czterema kolorami, w zależności od oświetlenia lub strony. Nowinka ta szybko stała się przedmiotem pożądania dla innych kobiet wszelkich stanów. Zapotrzebowanie na pióra rosło gwałtownie, doprowadzając do znacznego przetrzebienia lub niemal całkowitej zagłady ptactwa w rejonie doliny Jangcy i na południowym wschodzie kraju. W konsekwencji, w 713 roku cesarz Xuanzong podjął decyzję o spaleniu tej, jego zdaniem, dekadenckiej odzieży 106. 106 Ch. Benn, op. cit., s. 98. 107 Mityczne zwierzę przypominające rogatego jelenia pokrytego łuską, z ogonem wołu. 108 Chimera, mityczne zwierzę przypominające skrzydlatego lwa. 109 Jiu tang shu, https://ctext.org/wiki.pl?if=en&res=456206&searchu=%E9%BA%92%E9%BA%9F [dostęp: 30.08.2019]. 110 Chen BuYun, Material Girls…, s. 24-25. 111 Chen BuYun, Wearing the Hat of Loyalty: Imperial Power and Dress Reform in Ming Dynasty China, [w:] The Right to Dress. Sumptuary Laws in a Global Perspective, c. 1200– 1800, G. Riello, U. Rublack (red.), Cambridge University Press, Cambridge 2019, s. 416-417. 112 H. Serruys C.I.C.M., Remains of Mongol Customs in China During the Early Ming Period, „Monumenta Serica. Journal of Oriental Studies”, 16:1-2, 1957, s. 156. Zawarty w Jiu tang shu (Stara kronika dynastii Tang) edykt, wskazuje na zakaz produkcji jedwabiu (adamaszku), który byłby haftowany m.in. w takie motywy, jak: smok, para feniksów, qilin107, lew, bixie108, paw czy też żuraw. Dopuszcza on kontynuowanie produkcji brokatu białego oraz w małe i duże motywy kwiatowe109. Chen BuYun zwracała uwagę, że rozporządzenie to, wydane w 771 roku przez cesarza Daizonga (727-779), koncentruje się na podkreśleniu zbytkownego charakteru takich motywów, które pochłaniają zbyt duże nakłady siły roboczej. Cesarz podejmował również działania mające na celu przywrócenie państwu kontroli nad rynkiem jedwabiu oraz ustalaniem jego wartości110. Postrzeganie ubioru jako niezwykle istotnego wyznacznika tożsamości wyznaczyło kierunek działań Zhu Yuanzhanga (1328-1398), założyciela dynastii Ming. Rozpoczął on rewolucję w zakresie ubioru. Rewolucja ta nie tyle miała polegać na opracowaniu całkowicie nowej koncepcji ubioru, co na powrocie do stylistyki dynastii Tang i Song. W pewnym sensie, wraz z restauracją władzy etnicznie chińskiej, była to też restauracja chińskiej kultury. Chiński władca uznał, że aby zapewnić jej sukces, dynastia powinna zostać zbudowana na solidnych podwalinach. Wygląd społeczeństwa i jasno określone zasady ubioru pełniły zatem kluczową funkcję111. Henry Serruys zwrócił uwagę na fakt, że rewolucja ta w rzeczywistym wymiarze nie była tak bardzo odczuwalna, jak mogło się wydawać. Usunięciu uległa tylko część garderoby o obcym rodowodzie. Nie stanowiła ona jedynego asortymentu będącego w dyspozycji społeczeństwa. Rodzime ubiory nadal były w użyciu. Kolejną kwestią wartą rozważenia była świadomość społeczna w kontekście pochodzenia danego ubioru. W pewnym momencie historia danego ubioru mogła ulec zatarciu, a jego użytkownicy niekoniecznie w świadomy sposób zakładali strój o obcym rodowodzie112. Budowniczy dynastii Qing (1636-1912), w swoim marszu po władzę nie pomijali roli wizerunku ludności, wręcz przeciwnie, odgrywał on istotną rolę w kreowaniu przynależności do danej grupy. Edykt z 1638 roku wydany przez rząd Hong Taiji (1592-1643), miał zagwarantować zachowanie obyczajów poddanych przynależnych do chorągwi mandżurskich. Pod karą śmierci zakazano upodabniania się wizerunkowo do wrogiego państwa Ming poprzez strój, rodzaj męskiego uczesania czy też skrępowania stóp przez kobiety113. Przejęcie władzy przez niechińską dynastię Qing, wiązało się z oficjalnym uregulowaniem dopuszczalnego uczesania męskiego. Mandżurowie narzucili nowym poddanym własny styl w postaci długiego warkocza, z wygoloną przednią częścią włosów. Dekret w tej sprawie wydany został w 1645 roku, akt ten miał symbolizować poddanie się Chińczyków Han nowej władzy i stanowił cios wymierzony w tożsamość tej grupy114. Nowa dynastia podjęła również próbę wykorzeniania praktyki krępowania kobiecych stóp w grupie Han. Zakaz ten był jednakże trudny do wyegzekwowania wobec kobiet ukrytych w domowym zaciszu. Cały proces odbywał się za zamkniętymi drzwiami, przy wsparciu członków rodziny. W rezultacie podjęto decyzję o rezygnacji z dalszych działań wymierzonych w tę praktykę115. W 1850 roku wzniecono powstanie Taipingów (1850-1864) dowodzone przez Hong Xiuquana (1814-1864), należącego do mniejszości Hakka. Obwołany on został Niebiańskim Królem oraz zajął Nankin, który zyskał nazwę Niebiańskiej Stolicy. Taipingowie próbowali na podległych sobie terenach wprowadzić wiele zmian, wśród których można wyróżnić delegalizację krępowania, a nawet przymus odwiązywania już zabandażowanych kobiecych stóp 116. 113 S. Mann, Women, Families, and Gender Relations, [w:] The Ch’ing Empire to 1800, The Cambridge History of China, tom 9, część 1, W. J. Peterson (red.), Cambridge University Press, Cambridge 2008, s. 436. 114 R. J. Smith, The Qing Dynasty and Traditional Chinese Culture, Rowman & Littlefield, Lanham 2015, s. 62. 115 S. Mann, op. cit., s. 437. 116 W. T. Rowe, China’s Last Empire. The Great Qing. The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge 2009, s. 186-190. 117 W. C. Jones (tłum.), The Great Qing Code, Clarendon Press, Oxford 1994, s. 180. Kodeks prawny ustanowiony przez dynastię Qing w artykule 175, traktującym o naruszeniach zasad ubioru i zamieszkania, w podpunkcie 1 stanowi, że wszystko, począwszy od domostw i powozów, a skończywszy na stroju i innych obiektach, posiada rangę i klasę. Tyczyło się to zarówno klasy urzędniczej jak i pozostałej części społeczeństwa. Zgodnie z panującym prawem osoba nieuprawniona nie mogła użytkować przedmiotów przynależnych innej klasie. Przewidziana kara wahała się w zależności od rangi osoby, która złamała prawo, ponadto surowiej karano nieuprawnione użycie przedmiotów ze wzorem smoka i feniksa117. Dodatkowo, w artykule 429, kodeks przewidywał kary za nieuprawnione wykorzystanie wizerunku smoka oraz feniksa umieszczonych na grubych tkaninach jedwabnych oraz na gazie. Do odpowiedzialności pociągnięty zostawał zarówno wytwórca, sprzedawca, jak i nabywca zakazanego towaru118. 118 Ibidem, s. 408. 119 Wang Gary, Affecting Grandiosity: Manchuness and the Liangbatou Hairdo-Turned-Headpiece Circa 1870s–1930s, [w:] Fashion, Identity, and Power in Modern Asia, Pyun Kyunghee, Wong Aida Yuen (red.), Palgrave Macmillan, Cham 2018, s. 168. 120 Ibidem, s. 173. 121 Ko Dorothy, Cinderella’s Sisters. A Revisionist History of Footbinding, University of California Press, Berkeley 2007, s. 11-12. Mająca za sobą lata świetności dynastia Qing, pod wodzą cesarzowej wdowy Cixi (1835-1908), wedle stanowiska Wang Gary’ego wywarła znaczący wpływ na formę fryzury liangbatou. Uczesanie to w szybki sposób ewoluowało w kierunku coraz bardziej efektownej konstrukcji, jedynego w swoim rodzaju bogato zdobionego fascynatora, który miał w założeniu spełniać cele polityczne. Liangbatou stało się częścią oficjalnego wizerunku żeńskiej części dworu w trakcie pełnienia funkcji dyplomatycznych. Miało olśniewać zagranicznych gości, choć pierwotnie, w swojej skromniejszej wersji, pełniło rolę nieformalnego uczesania. Zestawienie go z oficjalnymi szatami było niejako oksymoronem, którego nie stosowano przy spotkaniach na szczeblu wewnętrznym. Przykuwające uwagę liangbatou, zostało podchwycone jako modne akcesorium zarówno przez kurtyzany z Tianjinu, jak i przez aktorów opery pekińskiej w trakcie występów na scenie119. Kulminacyjny punkt rozwoju liangbatou osiągnięto w okresie istnienia marionetkowego państwa Mandżukuo (1932-1945). Wykreowana do spektakularnych rozmiarów konstrukcja zastąpiła tradycyjną koronę chaoguan, zdobiąc cesarzową Wanrong (1906-1946) w dniu koronacji Puyi (1906- 1967) na cesarza Mandżukuo w 1934 roku120. W przypadku praktyki krępowania stóp, niemożliwym jest określenie wyraźnej cezury oddzielającej od siebie okres krępowania i zaprzestania tejże czynności. Podobnie jak w przypadku niepowodzenia, jakim skończyła się próba wprowadzenia zakazu krępowania stóp w okresie podboju dokonywanego przez dynastię Qing, tak i w czasie gdy dynastia chyliła się ku upadkowi, napotykano liczne trudności. Głosy reformatorskie spierały się ze zwolennikami tradycji i panującej mody. Proces zmieniania chińskiej rzeczywistości i mentalności rozpoczął się w latach 80. XIX wieku i trwał do lat 30. XX wieku. Liczne kampanie były prowadzone między innymi przez chińskich reformatorów121. W grupie tej znajdowali się między innymi Kang Youwei (1858-1927) oraz Liang Qichao (1873-1929). Ich celem było wzmocnienie pozycji Chin na arenie międzynarodowej. Skrępowane stopy przestały być tylko wewnętrzną sprawą grupy Han oraz przepychanką z biurokracją Qing w walce o tożsamość, a stały się jedną z kart przetargowych w rozgrywce politycznej. Światowa opinia publiczna z niesmakiem przemieszanym z kpiną spoglądała na stopy Chinek, utożsamiając z nimi całe państwo. Kobiece stopy, niegdyś wielbione, nagle zepchnięto do roli symbolu upadku całego narodu. Silna potrzeba wyzwolenia kobiet spod jarzma bandaży miała być krokiem ku modernizacji Chin, a „nowe” kobiety miały być jej częścią. Pojedyncze głosy reformatorskie trafiły na podatny grunt, szybko zyskując zwolenników, którzy zakładali stowarzyszenia naturalnych stóp 122. Ukoronowaniem reformatorskiej działalności Kang Youwei, było tak zwane sto dni reform cesarza Guangxu (1871-1908) z 1889 roku. Uzyskując aprobatę młodego cesarza, podjął on próbę wprowadzenia reform obejmujących swoim zasięgiem między innymi edukację uwzględniającą zachodni model oraz sądownictwo. Działania te zostały ostatecznie zablokowane przez przeciwników reform, którzy uzyskali wsparcie ze strony cesarzowej wdowy Cixi123. Swoją rolę w stowarzyszeniach odegrały również zachodnie kobiety, przebywające w tym okresie na terenie Chin. Jedną z nich była Archibaldowa Little (1845-1926), która założyła w kwietniu 1885 roku Tianzuhui – Stowarzyszenie Naturalnych Stóp. Jego prężna działalność na rzecz zaprzestania krępowania stóp została zauważona przez chińskich uczonych, którzy pomagali redagować teksty trafiające do odbiorców właściwym doborem formy. Dopełnieniem całości była działalność misjonarzy, którzy nie poprzestawali na słownym nawoływaniu do zmiany, ale też podejmowali radykalne kroki, jak odmowa przyjęcia do szkoły dziewczynek o skrępowanych stopach. Starano się również zabezpieczyć przyszłość dziewczynek o naturalnych stopach poprzez pomoc w znalezieniu im mężów, dla których pełnowymiarowe stopy nie stanowiły „defektu”. Zmiany następowały powoli i w różnym tempie, w zależności od regionu i odwagi urzędników państwowych w podejmowaniu decyzji. Wedle relacji Little, gubernator prowincji Hunan wprowadził zakaz krępowania stóp, inni zaś, oficjalnie potępiali praktykę 124. Kolejny etap jej wykorzeniania nastąpił wraz z powstaniem Republiki Chińskiej w 1912 roku. Z uwagi na sytuację polityczną w tamtym okresie, młode państwo cechowało się dużą niezależnością poszczególnych rejonów. W ten sposób zaangażowanie polityki w kwestię kobiecych stóp, ze szczebla centralnego, przeniosło się na poziom lokalny, pozostając w gestii warlordów. Przykładowa kampania prowadzona była w prowincji Shanxi przez Yan Xishana (1883-1960) w latach 1917-1922. Zgodnie z literą obowiązującego wówczas prawa powołano 122 Wang Ping, Aching for Beauty. Footbinding in China, University of Minnesota Press, Minneapolis 2000, s. 36-38. 123 W. T. Rowe, op. cit., s. 242-243. 124 Mrs. A. Little, Intimate China. The Chinese as I have Seen Them, Hutchinson & CO., London 1899, s. 145-163. komisje, które miały prawo wchodzić do prywatnych domów i naocznie sprawdzać stan kobiecych stóp125. 125 Ko Dorothy, Cinderella’s Sisters…, s. 50. 126 Chang Eileen, A Chronicle of Changing Clothes, tłum. A. Jones, „Positions: East Asia Cultures Critique”, tom 11, nr 2, 2003, s. 430-434. 127 M. Gasstner, The Republican Revolutionary Movement, [w:] Late Ch’ing, 1800-1911, część 2, The Cambridge History of China, tom 11, J. K. Fairbank, Liu Kwang-Ching (red.), The Cambridge University Press, Cambridge 2008, s. 527. 128 E. J. M. Rhoads, Manchu & Han. Ethnic Relations and Political Power in Late Qing and Early Republican China, 1861-1928, University of Washington Press, Seattle 2000, s. 187. 129 E. T. Williams, China Yesterday and Today, Thomas Y. Crowell Company, New York 1923, s. 478-479. Chang Eileen zauważyła, że w niespokojnych okresach w historii świata ubiór miał tendencję do ewolucji w kierunku, który pozwalałby na większą mobilność, przylegał do ciała. Taka sytuacja miała też miejsce w okresie rządów małoletniego cesarza Puyi, ostatniego w historii Chin, choć proces redukcji obszerności ubioru rozpoczął się w trakcie rządów cesarza Guangxu. W ocenie Chang, kobietom przypadła do odegrania rola „dam w opałach”, które znalazły się w okresie skrajności. Wyrazem panujących nastrojów miał być sztywny, wysoki kołnierz w kształcie chińskiej sztabki złotego, bądź srebrnego kruszcu o formie łódki (yuanbao). Zasłaniał on część twarzy, sięgając do nosa kobiety oraz wymuszając na niej przyjęcie postawy z wyprostowaną szyją. Konstrukcja ta zmieniała proporcje sylwetki, w wyraźny sposób zaburzając je126. W październiku 1911 roku Chinami wstrząsnął wybuch rewolucji, która przyniosła zmianę ustrojową. Kraj pogrążył się w chaosie gdy poszczególne prowincje, na czele z Hubei, a nawet miasta ogłaszały swoją niezależność127. Na obszarach objętych walkami rosły nastroje antymandżurskie, które doprowadziły do masakr ludności przynależnej do chorągwi Qing, m.in. w miastach takich, jak Wucheng, Xi’an, Nanjing czy Fuzhou128. W obliczu narastającej rewolucji, pod koniec 1911 roku podjęto decyzję o porzuceniu obowiązku noszenia warkocza przez mężczyzn. Rząd po raz kolejny wystosował również zarządzenie o zakazie krępowania stóp. Pokazało ono, że pomimo prężnej kampanii przeciwko tej praktyce, nadal nie była ona całkowicie wyeliminowana. Zgodnie z relacją Williamsa, wielu mężczyzn skorzystało z nowej możliwości, bez żalu żegnając się z długim warkoczem. Nowe prawo nie zostało jednakże przyjęte z entuzjazmem przez wszystkich, dla niektórych obcięcie włosów było aktem nie do pogodzenia z własnymi przekonaniami129. Działalność rewolucjonistów doprowadziła do zakończenia okresu cesarstwa z dniem 12 lutego 1912 roku, gdy dekret ogłaszający abdykację wystosowała cesarzowa Longyu (1868-1913), pełniąca rolę regentki w imieniu małoletniego cesarza. Tym samym Chiny stanęły przed wyzwaniem przekształcenia się w republikę130. 130 Ibidem, s. 483. 131 H. Harrison, op. cit., s. 58-60. 132 B. I. Schwartz, Themes in Intellectual History: May Fourth and After, [w:] Republican China 1912-1949, część 1, The Cambridge History of China, tom 12, J. K. Fairbank, D. Twitchett (red.), Cambridge University Press, Cambridge 2008, s. 407. 133 Ibidem, s. 420-427. Liderzy Republiki Chińskiej w początkach jej istnienia, również podjęli próby narzucenia społeczeństwu tego, jak jej członkowie powinni się nosić w sytuacjach oficjalnych. W 1912 roku wystosowano zarządzenie, w którym określono, że najważniejsze wydarzenia w państwie należy świętować w pełnym stroju formalnym. Regularny strój oficjalny zarezerwowano dla okazji o pomniejszym charakterze. Decyzja ta uderzała przede wszystkim w mężczyzn, którzy mieli zaadaptować ubiór zachodni, włączając w to nakrycia głowy, jak melonik czy filcowy kapelusz. Jedynym odstępstwem był wariant stroju oficjalnego dopuszczający eklektyczne połączenie rodzimego, chińskiego zestawu z długą szatą i magua, z zachodnim melonikiem. W przypadku kobiet zachowano modę chińską, w wersji praktykowanej przez kobiety narodowości Han (plisowana spódnica i rodzaj żakietu). Przepis ten pozostał w dużej mierze martwy, z jednej strony z uwagi na nieprzystosowanie wełnianych strojów do możliwości produkcyjnych Chin, opartych na tkalniach jedwabiu. Z drugiej zaś, z powodu różnic w wizji tego jak powinno się nosić w sytuacjach oficjalnych131. W 1919 roku Chinami wstrząsnęły protesty studenckie na placu Tian’anmen w Pekinie. Gwałtowna reakcja młodych ludzi spowodowana była sprzeciwem wobec decyzji konferencji w Wersalu i podpisania traktatu utrzymującego ważność roszczeń japońskich do terenów chińskiej prowincji Shandong. Rok wcześniej, chiński rząd udzielił zgody Japonii na obecność w tym miejscu. Porozumienie to utrzymywano w tajemnicy przed społeczeństwem. Protesty określane mianem ruchu Czwartego Maja rozszerzyły się również na inne miasta, jak np. Szanghaj i oprócz sprzeciwu wyrażonego przez studentów, cechowały się strajkami załóg fabryk oraz zamykaniem sklepów przez kupców. Protestujący uciekali się również do aktów agresji wobec pro-japońskich urzędników132. Na fali tych wydarzeń, nowego znaczenia nabrał Ruch Nowej Kultury, którego idee przekazywano w założonym w 1915 roku piśmie „Nowa Młodzież” (Xin Qingnian). Wśród nich można było wyróżnić krytykę dziedzictwa kulturowego, rozumianego jako dorobek konfucjanizmu, taoizmu i buddyzmu133. Ruch ten miał również przynieść zmiany w życiu kobiet, gdyż promowano ich emancypację. Kobiety miały zyskać nowe prawa, jak wolność wyboru małżonka, propagowano ponadto edukację wyższą. Ich życie miało stać się lepsze przez wsparcie państwa w opiece nad rodziną. Uaktywniły się one również na polu działalności politycznej, przykładowo angażując się w ruchy studenckie134. 134 Chow Tse-tung, The May Fourth Movement. Intellectual Revolution in Modern China, Harvard University Press, Cambridge 1980, s. 257-258. 135 Chang Eileen, A Chronicle of Changing Clothes…, s. 435. 136 Sun Zhongshan. 137 H. Harrison, op. cit., s. 176-178. 138 Ch. K. Gilmartin, op. cit., s. 148. 139 Ibidem, s. 151-152. Moda na zakładanie qipao przez kobiety została zapoczątkowana w 1921 roku. Pierwsze qipao różniły się od współcześnie spotykanych modeli i były bliskie długiej sukni noszonej przez kobiety należące do chorągwi mandżurskich. Suknia była jednoczęściowa, tak, jak strój męski, w przeciwieństwie do dwuczęściowego kompletu noszonego przez kobiety z grupy Han. To właśnie dążenie do uzyskania męskiego wyglądu motywowało kobiety do wymiany ich garderoby135. W tamtym czasie qipao urosła do miana symbolu obywatelki Republiki, do jej popularyzacji przyczyniły się kobiety związane z Partią Narodową (Guomintang). W tym samym okresie popularność zdobył komplet zhongshan dla mężczyzn. Został on rozpropagowany przez reformatora Feng Yuxianga (1882-1948), choć nazwany został na cześć Sun Yat-sena136, któremu również przypisano projekt ubioru. Jego konstrukcja łączyła w sobie nowoczesny krój w zachodnim wydaniu, jednakże oscylujący w okolicy stylistyki chińskich ubiorów na tyle, by zjednać sobie zwolenników137. Teren prowincji Guangdong stał się polem rozgrywki politycznej w 1924 roku, po wyborze tej lokalizacji jako bazy politycznej przez Guomintang. Zmiany, jakie wprowadzano w tym rejonie, służyły za wzorcową instrukcję sposobu wprowadzania reform w innych miejscach. Na celowniku rewolucjonistów znalazła się między innymi rola kobiety w społeczeństwie138. Prace nad masową mobilizacją kobiet zaczęły być widoczne w przestrzeni publicznej, a za ich realizację odpowiadała głównie strona partii komunistycznej. Gilmartin uznała, że w okresie tym moda stanowiła manifest polityczny, a kobiety poprzez swój wizerunek mogły zaprezentować swoje zaangażowanie w politykę i wyznawane wartości. Symbolem zmiany i rewolucyjnego ducha ponownie stały się skrócone włosy, uczesane w boba139. Ponowna próba prawnego usankcjonowania oficjalnego ubioru miała miejsce w 1929 roku. Tym razem usunięto zapisy o adaptacji zachodniego ubioru na rzecz długiej szaty i magua dla mężczyzn oraz kompletu zhongshan dla tych, którym przypadły funkcje oficjalne. W przypadku kobiet na scenę oficjalnie wkroczyła qipao, która zdążyła już wyrobić sobie opinię ubioru wybieranego przez osoby orientujące się w nowinkach modowych. Te z kobiet, które nie chciały jej nosić, mogły pozostać przy żakiecie i spódnicy140. 140 H. Harrison, op. cit., s. 190-191. 141 Chiang Kai-shek. 142 L. Tyson Li, Madame Chiang Kai-Shek. China’s Eternal First Lady, Atlantic Monthly Press, New York 2006, s. 99-106. 143 J. D. Spence, The Search for Modern China, W. W. Norton & Company, New York 1991, s. 416. W 1934 roku, swoją działalność rozpoczął tak zwany Ruch Nowego Życia, założony przez Jiang Jieshi141 (1887-1975) oraz jego żonę Song Meiling (1898-2003). W swoim założeniu miał on odnowić ducha rewolucji i wzmocnić podupadające poparcie dla Guomintangu, nadwyrężone przez utratę Mandżurii i okupację Szanghaju przez Japończyków. Song Meiling stojąca przy boku męża, stała się obiektem niewybrednych komentarzy i plotek, takich jak porównanie jej działań do postępowania cesarzowej wdowy Cixi. Była obarczana winą za wszelkie porażki Jiang Jieshi oraz wszelkie jego działania nieznajdujące aprobaty społeczeństwa. Nowy ruch społeczny, który miał zażegnać postępujący kryzys, stanowił iście wybuchową kombinację filozoficzno-religijną, łączącą elementy Wschodu i Zachodu, takie, jak kodeks bushidō, purytanizm, faszyzm, neokonfucjanizm czy chrześcijaństwo. Kontrolę nad całością podejmowanych działań nieoficjalnie sprawowała Song Meiling. Skutkiem ubocznym kampanii głównej były kampanie towarzyszące, wymierzone w ubiór zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Na cenzurowanej pozycji znalazły się kobiety stosujące makijaż oraz uczesane w modnego boba lub trwałą ondulację w formie fal. Spódnice nie mogły być zbyt krótkie, a kolana wyznaczały granicę. Zachodnie suknie również zostały zakazane, choć tylko na pewien czas. Przestrzegania nowych regulacji pilnowały Patrole Nowego Życia, które nie wahały się ostemplowywać łamiące prawo kobiety znakami oznaczającymi udziwniony ubiór. W niektórych miastach wprowadzano również indywidualne nakazy, jak np. wymóg noszenia pończoch w Pekinie142. W prowincji Jiangxi zarządzono wprowadzenie jeszcze bardziej szczegółowych wytycznych na temat wymiarów stroju, aby usunąć wszelkie pole do dowolnej interpretacji. Spódnice powinny były kończyć się około dziesięciu centymetrów (czterech cali) poniżej kolan, co wskazuje na różnicę w stosunku do wytycznych ogólnych przytoczonych przez Tyson Li. Kontroli podlegało również rozcięcie po bokach qipao, które nie mogło być zbyt głębokie i miało sięgać maksymalnie około siedmiu i sześć dziesiątych centymetra (trzech cali) powyżej kolan. W przypadku wyboru bluzki zestawionej ze spodniami, należało dopilnować, aby przykrywała ona pośladki i kończyła się około siedmiu i sześć dziesiątych centymetra poniżej ich linii143. Pierwsze lata po zakończeniu wojny domowej i proklamacji przez komunistów Chińskiej Republiki Ludowej to okres, w którym kraj przechodził wizerunkową transformację. Ostrze krytyki zostało wymierzone w dwa cele: zewnętrzny, w postaci zachodnich wpływów oraz wewnętrzny, czyli rodzime, chińskie ubiory, o kroju uznanym za przejaw burżuazji. Za nazbyt zbytkowne uznane zostały również produkty kosmetyczne. Tak powstała luka w chińskiej garderobie została wypełniona przez postępującą uniformizację społeczeństwa, które zaadaptowało na swoje potrzeby tak zwany „mundurek Mao”144. Sytuacja ta nie oznaczała jednakże całkowitego przekształcenia kobiecej garderoby i zmiany kobiecych upodobań. Kierownictwo Komunistycznej Partii Chin uznało, że upodobania te można wykorzystać w celu politycznym, umiejętnie dobierając retorykę. Kobietom zaoferowano wybór, który dawał im szansę uzyskania piękniejszych ubiorów, przy jednoczesnym wykazaniu się patriotyczną postawą. Kampania o takim wydźwięku miała miejsce w latach 1950-53, pod hasłem „opór przeciwko Ameryce i pomoc Korei”145. Sposób, w jaki dążono do zmiany, opisano w artykule zamieszczonym w „China Reconstructs”. W obliczu niedoboru bawełny w tkalniach, postanowiono przekonać ludność wiejską do sprzedaży zapasów ze zbiorów metodą „marchewki”. W trakcie zebrań wioskowych odwoływano się do polepszenia sytuacji bytowej ludności dzięki reformom KPCh i konieczności „odwdzięczenia się” państwu za to konkretnymi czynami. Użyto też argumentów o atrakcyjnych zyskach dla kobiet, jak uzyskanie dostępu do sukienek z bawełny w kwiatowy wzór i takowych narzut, które jednocześnie miałyby móc szczycić udzieleniem pomocy ojczyźnie w potrzebie146. Połowa lat 50. przyniosła perspektywę zmian i ożywienia skostniałego systemu, po pozytywnym zaopiniowaniu przez Ministerstwo Kultury kampanii na rzecz reformy ubioru. Władza włączyła zielone światło dla publicznej debaty, w której wiodącą rolę odegrało środowisko artystyczne. Przyzwoliła również na dowolność w sferze ubioru147. 144 M. King Whyte, Urban life in the People’s Republic, [w:] The People's Republic, Part 2: Revolutions within the Chinese Revolution 1966-1982, The Cambridge History of China, tom 15, R. MacFarquhar, J. K. Fairbank (red.), Cambridge University Pres, Cambridge 2008, s. 691. 145 Chen Tina Mai, Dressing for the Party: Clothing, Citizenship, and Gender-formation in Mao's China, „Fashion Theory. The Journal of Dress, Body and Culture”, tom 5, nr 2, 2001, s. 147. 146 Cotton for the Nation, „China Reconstructs”, nr 1, 1952, s. 12-13. 147 A. Finnane, Changing Clothes in China…, s. 206-207. Wybuch Rewolucji Kulturalnej (1966-76) wprowadził zmiany w uczesaniu zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Kobiety masowo obcinały długie włosy, dotąd zaplatane w warkocze. Niektóre czyniły to dobrowolnie niesione ideałami rewolucji, innym zaś włosy obcinano siłą, nie czekając na uzyskanie aprobaty. Tak zwany styl trzy-osiem, którego nazwa wywodziła się od daty Międzynarodowego Dnia Kobiet, miał również znaczenie symboliczne – manifestował kobiecą niezależność pod rządami komunizmu. Mężczyźni również zostali zobowiązani do utrzymania krótko ściętych włosów. W ramach wprowadzania w czyn walki z czterema starociami potępiano posiadanie zachodnich ubrań, a następnie niszczono wszelkie przejawy zachodniego stylu w ubiorze, biżuterię, damskie obuwie na wysokim obcasie itp. Na cenzurowanym znalazła się również rodzima qipao148. Na krytykę zostały wystawione także kobiety, których strój jawił się jako zbyt atrakcyjny, poprzez wykonanie go przykładowo z wzorzystej tkaniny w żywej kolorystyce. Taka postawa była oznaką niskiej świadomości rewolucyjnej149. Stroje i fryzury wywodzące się z krajów uznanych za kapitalistyczne i rewizjonistyczne określano mianem „udziwnionych”. Działalnością oczyszczania przestrzeni publicznej z wielkim zaangażowaniem zajmowała się Czerwona Gwardia (Hongweibing), złożona z młodzieży i studentów, którzy by w niej działać zarzucili edukację, mogli zatem w pełni poświęcić się sprawie. Czerwona Gwardia była niesiona poparciem, jakiego udzielił jej Mao Zedong w liście z 1 sierpnia 1966 roku, a następnie w przemówieniach na placu Tian’anmen. Mając tak silne poparcie, w krótkim czasie oddziały Czerwonej Gwardii zostały utworzone w całym kraju150. 148 Lu Xing, Rhetoric of the Chinese Cultural Revolution: The Impact on Chinese Thought, Culture, and Communication, University of South Carolina Press, Columbia 2004, s. 62-63. 149 Wen Tiansheng, What They’re wearing in Beijing, „China Reconstructs”, tom 30, nr 5, 1981, s. 8. 150 The Revolutionary Rebel Spirit of the Red Guards, „China Reconstructs”, tom 17, nr 1, 1968, s. 27-28. 151 Guo Jian, Song Yongyi, Zhou Yuan, Historical Dictionary of the Chinese Cultural Revolution, The Scarecrow Press, Inc., Lanham 2006, s. 7-8. W pierwszych latach rewolucji wielką popularność zdobyły również aluminiowe znaczki z wizerunkiem Mao Zedonga. Szacunkowo opracowano ponad dwadzieścia tysięcy wzorów. Ich największa popularność była związana z podsycanym kultem jednostki i trwała do 1971 roku. Dwa lata wcześniej zarzucono masową produkcję w związku z krytyką ze strony Mao Zedonga, związaną z wykorzystaniem na ten cel materiału używanego w przemyśle.151. Ponadto, w okresie Rewolucji Kulturalnej, osoby związane z produkcją tkanin znajdowały się pod silnym wpływem myśli Mao Zedonga. Była ona kluczowa między innymi dla Instytutu Badań nad Haftem z Suzhou. W artykule z 1973 roku, dyrektor Instytutu podkreślała związek pomiędzy rozwojem haftu ze szkoły Suzhou, a słowami wypowiedzianymi przez przewodniczącego. Wybuch rewolucji spowodował potrzebę bliższego kontaktu z ludnością z terenów wiejskich, której życie stanowiło źródło inspiracji dla członków Instytutu. Studiowanie tekstów Mao Zedonga zostało uznane za nieodzowne, by zmienić stare przyzwyczajenia, wprowadzić nową tematykę i technikę pracy. Ideologia była czynnikiem wskazującym na właściwą formę. Impuls tamtego okresu spowodował ożywienie mocno osadzonego w tradycji hafciarstwa z Suzhou152. Wedle artykułu zamieszczonego w „China Reconstructs”, nacisk partii na budowę tkalni spowodował zwiększenie produkcji tkanin bawełnianych, do poziomu w pełni pokrywającego zapotrzebowanie ludności chińskiej. Ponadto osoby odpowiedzialne za produkcję nowych wzorów były zobowiązane do badania preferencji konsumentów i ich reakcji na nowe wyroby153. W podobnym tonie wypowiadał się projektant zatrudniony do opracowywania wzorów w tkalni. Początkowe pragnienie tworzenia wzorów tak zwanej wysokiej klasy nie spotkało się z uznaniem. Dopiero słowa Mao skierowane do artystów, które wzywały ich do skorygowania postawy i wykreowania odpowiedniego podejścia, aby osiągnąć uznanie mas, pozwoliły na uchwycenie istoty problemu. Proces projektowania wykroczył poza ściany pracowni, inspiracji szukano w otoczeniu ludności wiejskiej i wysłuchiwano jej opinii, jednocześnie pracując z nią ramię w ramię na roli154. Po raz kolejny myśl Mao Zedonga była nieodzowna w procesie tworzenia, a na drugim miejscu znajdowała się opinia mas pracujących. Własne pomysły projektantów, projekty wykraczające poza ich czas, nie znajdowały uznania i mogły zostać potępione. W tym okresie to sytuacja polityczna dyktowała modę. Analizując retorykę zawartą w czasopiśmie można zauważyć, że artykuły o rozkwicie wzornictwa pojawiły się w schyłkowym okresie Rewolucji Kulturalnej, nie zaś w początkowym, gdy dominowała tendencja do usuwania wszelkich przejawów burżuazyjnego stylu życia. Zakończenie Rewolucji Kulturalnej, wraz ze zmianą nastrojów politycznych, niosło z sobą rozluźnienie w kwestii doboru stroju. Kolorowy ubiór o modnym fasonie nie był już potępiany. Ponownie wielką popularność zdobyły buty na obcasie i wełniane żakiety w stylu zachodnim. Do łask wróciła również qipao, której formę zmodyfikowano, obniżając stójkę oraz dodając zamek błyskawiczny z boku. Kobiety coraz chętniej wybierały też spódnice, które wcześniej były niemal wyparte przez spodnie155. 152 Su Wen, Soochow Embroidery Shows New Splendor, „China Reconstructs”, tom 22, nr 11, 1973, s. 40-42. 153 Ching Wen, How the Demand for Textiles Is Met, „China Reconstructs”, tom 24, nr 2, 1975, s. 27. 154 Su Chang-Fang, New Cotton Prints For The People, „China Reconstructs”, tom 24, nr 6, 1975, s. 28-29. 155 Wen Tiansheng, op. cit., s. 8-9. Otwarcie Chin za Zachód w latach 80. można było zaobserwować m.in. poprzez zmiany w ubiorze. Po raz kolejny przykład dla społeczeństwa szedł z góry, za pośrednictwem członków KPCh. W ten sposób upowszechniono m.in. zachodnie garnitury, których orędownikami stali się Hu Yaobang (1915-1989) oraz Zhao Ziyang (1919-2005). Ich promocja rozpoczęła się w 1984 roku wraz z wystąpieniami telewizyjnymi Hu Yaobanga, będącego wtedy sekretarzem generalnym KPCh oraz podróżą do Stanów Zjednoczonych premiera Zhao Ziyanga. Trzy lata później wszyscy członkowie Politbiura zaprezentowali się w takich garniturach podczas XIII Zjazdu KPCh, wyznaczając nową, preferowaną estetykę156. Jednocześnie był to moment zmian w kobiecej garderobie, która ponownie zapełniła się sukienkami w stylu zachodnim oraz wyrobami z dżinsu. Tak wyraźna transformacja estetyczna całego społeczeństwa była jedną z konsekwencji szeregu reform, których propagatorem był Deng Xiaoping (1904-1997)157. 156 Wu Juanjuan, Chinese Fashion. From Mao to Now, Berg, Oxford 2009, s. 50-51. 157 V. Garrett, Chinese dress: from the Qing dynasty to the present, Tuttle Publishing, Tokyo 2007, s. 229. 158 M. Roces, L. Edwards, Trans-National Flows and the Politics of Dress in Asia and the Americas, [w:] The Politics of Dress in Asia and the Americas, M. Roces, L. Edwards (red.), Sussex Academic Press, Brighton 2007, s. 1. 159 M. Chew, Contemporary Re-Emergence of the Qipao: Political Nationalism, Cultural Production and Popular Consumption of a Traditional Chinese Dress, „The China Quarterly”, nr 189, 2007, s. 148-149. 160 Zhao Jianhua, The Chinese Fashion Industry: An Ethnographic Approach, Bloomsbury, London 2013, s. 78. 161Xinhua, Tailor-made APEC leader suits sparks new fashion fever, 15.11.2014, „Chinadaily.com.cn”, http://www.chinadaily.com.cn/fashion/2014-11/15/content_18919416.htm [dostęp 20.09.2019]. Promocji stroju tangzhuang wśród chińskich konsumentów przysłużyli się światowi przywódcy w 2001 roku podczas szczytu APEC. Grupa Wspólnoty Gospodarczej Azji i Pacyfiku (APEC) od 1993 roku kultywuje tradycję wspólnego zdjęcia liderów w specjalnie na tę okazję przygotowanych uniformach. Zgodnie z założeniem przyjętym uniformem staje się rodzimy strój kraju goszczącego członków spotkania, a poprzez jednolity ubiór przywódcy pokazują się jako wspólnota158. Chińscy odbiorcy chętnie podchwycili tradycyjny wizerunek prezentowany przez polityków, który można było zaobserwować również podczas forum Boao w 2002 roku. Ten rodzaj ubioru był nadal popularny po trzech latach od pamiętnego szczytu159. Z drugiej strony, wedle opinii Zhao Jianhua, w 2004 roku coraz bardziej zyskiwał on miano dziwactwa. Projektanci, którzy podchwycili zapotrzebowanie rynku na tradycyjne ubiory, byli w tamtym momencie w okresie zmiany trzonu produkcji na ubiory innego rodzaju160. Pomimo że moda na tangzhuang nie utrwaliła się na dłużej, to pokazała skalę, na jaką jednorazowe pojawienie się postaci ze świata polityki w danym ubiorze może wpłynąć na wybory ogółu społeczeństwa. Podobny efekt powtórzono po trzynastu latach, gdy w 2014 roku Chiny ponownie gościły przybyłych na szczyt APEC. Tym razem postawiono na komplet xinzhongzhuang, tak zwany „nowy chiński ubiór”. W swoim założeniu ma on łączyć tradycyjną kulturę z nowymi rodzajami ekspresji w sztuce, jak i użyciem nowych technologii. Łączność z bogatą historią i dziedzictwem Chin miał pokazać adamaszek z motywem fal, którego technika wytwarzania sięga korzeniami czasów dynastii Song. Rynek odzieżowy szybko wychwycił nową szansę i wprowadził kopie ubioru, aby sprostać oczekiwaniom konsumentów161. W 2007 roku petycja162 dotycząca zmiany oficjalnego ubioru dla absolwentów uczelni na hanfu została skierowana przez Liu Minghua, podczas Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych. Ye Hongming zaś, jako członek Ludowej Politycznej Konferencji Konsultatywnej Chin, podejmował zagadnienia związane ze strojem narodowym163. Wedle jego retoryki ludność Han jest większością w państwie, a co za tym idzie, właśnie jej język uzyskał w ChRL oficjalny status. Uznał on, że stroje grupy Han, określane zbiorczym terminem hanfu, również powinny zostać uhonorowane w ten szczególny sposób. Tematy te jednakże nie zdołały uzyskać dostatecznego poparcia, a w konsekwencji pozostały jedynie w sferze idei. Nie znaczy to jednakże, że zostały one całkowicie zapomniane, gdyż w latach 2013-2014 próbowano ponownie podjąć dyskusję na ten temat164. Wydarzenia te można wpisać w szerszy kontekst tak zwanego ruchu hanfu (hanfu yundong), który z roku na rok jest coraz bardziej widocznym zjawiskiem. Jego zapoczątkowanie przypisuje się Wang Letianowi, który pojawił się ubrany w hanfu na ulicach Zhengzhou w 2003 roku. Celem członków ruchu jest odnowa historycznych ubiorów noszonych przez ludność Han. Osoby zaangażowane w tę misję zrzeszają się w grupach, spotykają się lub nawet decydują na przeniesienie pasji na grunt zawodowy, poprzez otwarcie firm operujących w tematyce hanfu. Grupa ta spotyka się z mieszanym odbiorem, musi mierzyć się z oskarżeniami o nacjonalistyczny charakter podejmowanych przez nią działań. Część jej członków podkreśla, że ich celem jest głównie ochrona dziedzictwa kulturowego przodków oraz utorowanie drogi dla hanfu w głównym nurcie mody165. Niezależnie od motywacji kierujących miłośnikami hanfu, wydaje się, że temat ten będzie powracał w kontekście dyskusji politycznych, a oni sami znaleźli niszę do osiągniecia swoich celów, wykorzystując przyjazne nastawienie partii. Wraz ze zmianą na szczycie władzy i objęciem najważniejszego stanowiska przez Xi Jinpinga, nastąpiła również zmiana retoryki w kontekście ubiorów grupy Han, które przestały być postrzegane jedynie jako relikt przeszłości. Jaskrawym przykładem może być podjęcie się przez Chińską Ligę Młodzieży Komunistycznej (Zhongguo Gongchanzhuyi Qingniantuan) organizacji nowego wydarzenia, mianowanego Dniem Chińskiego Ubioru (Zhongguo Huafu Ri), którego pierwsza 162 Zagadnienie hanfu yundong oraz Ruchu Lhakar poruszyłam szerzej w tekście M. Grela-Chen, Ubiór jako wyraz tożsamości – porównanie Hanfu Yundong i Lhakar w Chińskiej Republice Ludowej, [w:] Monografia Towarzystwa Doktorantów Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Tom 1: Pamięć, Obraz, Projekcja, A. Ścibior (red.), Petrus, Kraków 2020. 163 Mo Zhi Ying, The Hanfu Movement and Intangible Cultural Heritage: Considering The Past to Know the Future, University of Macau 2017, nieopublikowana praca magisterska, s. 14. 164 K. Carrico, The Great Han: Race, Nationalism, and Tradition in China Today, University of California Press, Oakland 2018, s. 41. 165 Low Christine, Hanfu sees revival as elegant Chinese look wins new admirers, 17.06.2019, „Chinadaily.com.cn”, http://www.chinadaily.com.cn/a/201906/17/WS5d06d5e5a3103dbf143287ba_1.html [dostęp: 30.09.2019]. edycja miała miejsce 18 kwietnia 2018 roku. Nadal jednakże ubiory Han promowane są poprzez zręczne żonglowanie obrazem oraz doborem dwuznacznego słownictwa. Przykładowo Hua w wyrazie Huafu można z jednej strony odczytać jako nawiązanie do wieloetnicznego narodu chińskiego, tak zwanego Zhonghua minzu. Z drugiej zaś, słowo hua oznacza również kulturę chińską tworzoną przez Hanów i obowiązującą na dworze cesarskim166. Oprawa graficzna towarzysząca promocji tej inicjatywy nie pozostawiała natomiast żadnego miejsca na ewentualne spekulacje, umieszczając jedynie ubiory uznawane przez ruch hanfu yundong za właściwe dla grupy Han167. 166 Yeung Juni L., ‘Appropriation’ and ‘Hijacking’: China’s wrestling with its dress and fashion history, 23.05.2018, „Medium”, https://medium.com/@junilyeung/appropriation-and-hijacking-china-s-wrestling-with-its-dress-and-fashion-history-d18c2e2bebb5 [dostęp: 1.10.2019]. 167 Gongqingtuan zhongyang, 8.04.2018, „Weibo”, https://www.weibo.com/3937348351/GbaMt40ke?type=comment#_rnd1569934197539 [dostęp: 1.10.2019]. 168 S. van Schaik, Tibet, A History, Yale University Press, New Haven 2011, s. 207-218. 169 F. McConnell, Reconfiguring Diaspora Identities and Homeland Connections: The Tibetan “Lhakar” Movement, [w:] Dismantling Diasporas: Rethinking the Geographies of Diasporic Identity, Connection and Development, A Christou, E. Mavroud (red.), Ashagate, Farnham 2015, s. 103. Hanfu yundong nie stanowi osamotnionego przykładu rozwijanej przez członków tej społeczności inicjatywy, która ostatecznie nabiera charakteru politycznego. W tym przypadku jednak interesy członków ruchu mają szansę na zyskanie poparcia ze strony rządu centralnego. W kontekście tybetańskiego ruchu Lhakar, sytuacja prezentuje się zgoła odwrotnie i jest elementem pokojowego ruchu oporu przeciwko władzy w Pekinie. Tybet utracił niepodległość 23 maja 1951 roku, po podpisaniu siedmiopunktowej zgody, obejmującej przyłączenie do Chin. Tybetańska armia, nieliczna i słabo wyposażona, nie była w stanie przeciwstawić się chińskiej Armii Ludowo Wyzwoleńczej. W obliczu ultimatum ze strony Chińskiej Republiki Ludowej, wskazującego na wybór pomiędzy pokojowym wyzwoleniem Tybetu a siłowym rozwiązaniem, podjęto decyzję o podpisaniu porozumienia, a w późniejszym okresie ratyfikowaniu go przez dalajlamę168. Ruch Lhakar, którego nazwę tłumaczy się jako „Białe Środy”, sięga swoimi korzeniami 2008 roku, gdy we wschodnim Tybecie zorganizowano pasmo wydarzeń kulturalnych. Szczegółowe wyjaśnienie istoty ruchu umieszczono na stronie internetowej, która później została zablokowana przez chińską opcję rządową169. Manifest z dnia 9 czerwca 2010 roku, określany jest jako „Ślubowanie Lhakar”. Zgodnie z jego założeniami, każdy Tybetańczyk miał przykładać szczególną uwagę do zachowania i podtrzymania kultury tybetańskiej, co wyrażać miał poprzez naukę oraz używanie języka tybetańskiego w rozmowach z rodziną i innymi Tybetańczykami (zarówno w mowie, jak i piśmie). Ponadto, w każdą środę miał ograniczyć się tylko do posługiwania się ojczystym językiem, spożywania wegetariańskich posiłków oraz zakładania tradycyjnego stroju – chupa170. Ruch Lhakar nie ogranicza się jedynie do Tybetańczyków zamieszkujących Chiny, ale też zyskał silne wsparcie ze strony diaspory tybetańskiej, która przyłączyła się do niego. Chupa, której podtrzymanie w żywej formie jest jednym z celów ruchu, również jest poddawana mechanizmom działania mody. Zmiany obserwowane są na poziomie doboru materiałów, jak i w zestawieniach kolorystycznych poszczególnych elementów171. Lhakar ma postać ruchu zdecentralizowanego. Forma ta stanowi ochronę przed aresztowaniem jego członków, jest zatem bezpieczniejszym rozwiązaniem niż uczestnictwo w masowym proteście. Decyzje podejmowane przez poszczególnych Tybetańczyków, dodane do siebie, zyskały ogromną siłę zmiany rzeczywistości, np. doprowadzania do upadku sklepów prowadzonych przez Chińczyków. Ruch wspiera odnowę kultury tybetańskiej oraz uczynił ją narzędziem w grze politycznej172. 170 High Peaks Pure Earth, White Wednesday: “The Lhakar Pledge”, 4.07.2011, https://highpeakspureearth.com/2011/white-wednesday-the-lhakar-pledge/ [dostęp: 27.09.2019]. 171 D. Yangzom, Clothing and social movements: Tibet and the politics of dress, „Social Movement Studies”, tom 15, nr 6, 2016, s. 624-625. 172 T. Dorjee, Why Lhakar Matters: The Elements of Tibetan Freedom, 11.1.2013, „Tibetan Political Review”, https://sites.google.com/site/tibetanpoliticalreview/articles/whylhakarmatterstheelementsoftibetanfreedom [dostęp: 28.09.2019]. 1.4. Moda a polityka w Indiach Analogicznie do opisu skonstruowanego dla relacji między modą a polityką w Chinach, również i ten podrozdział rozpocznie tabelaryczne zestawienie w postaci kalendarium. Przedstawione zostaną w nim głównie zmiany pod wpływem zetknięcia się z innymi religiami oraz światopoglądami, związane z prowadzonymi podbojami i najazdami na Indie. Kalendarium wpływu sytuacji politycznej na modę Subkontynentu Indyjskiego rozpoczyna się, na ile można to ustalić na podstawie istniejących źródeł, od czasów panowania dynastii Guptów (320-720), czyli tzw. złotego wieku kultury indyjskiej. Moment ten jako początkowy został wybrany z analogicznych powodów, co wybór dynastii Tang w kontekście chińskim. Różnorodność stylów obecnych na dworze Guptów, doprowadziła do rozkwitu mody, otwierając się przy tym na wpływy obce. Następnie zestawienie obejmuje zmiany wynikające z podboju muzułmańskiego oraz zawiera przykłady pochodzące z królestw hinduskich. Końcowa część poświęcona jest transformacji ubioru pod wpływem kolonizacji brytyjskiej, a także wykorzystaniu mody w prowadzonej działalności politycznej. Poszczególne składowe tabeli zostaną następnie omówione szerzej. Tabela1.2. Kalendarium wybranych wydarzeń z historii Subkontynentu Indyjskiego wraz z ich wpływem na ubiór. czas wydarzenie wpływ na ubiór Imperium Guptów 320-720 ożywiona wymiana kulturowa, najazdy Kuszanów i Saków pojawienie się nowych form fryzur kobiecych rozwój sztuki zdobienia tkanin wprowadzenie ubiorów zszywanych: tuniki, spodnie 936 decyzja Jadi Rany o przyjęciu uchodźców zaratusztriańskich w Sandźan (Gudźarat) przyjęcie rodzimych ubiorów charakterystycznych dla terenu Indii np. sari przez parsów Harsha z Kaśmiru ok. 1089-1101 reforma mody wprowadzenie większej ornamentyki stroju, zarówno dla kobiet jak i mężczyzn ok. 1161 okres podbojów muzułmańskich obecność ćoli, rezygnacja z prześwitujących materiałów do okrywania dolnych partii ciała, wykorzystanie szala do okrycia biustu kobiety (dupatta) Ala-ud-din Khalji 1296-1316 regulacja cen tekstyliów oraz likwidacja ceł zwiększenie dostępu do materiałów dla najbiedniejszych ograniczenie dostępności materiałów luksusowych zarezerwowanie najbardziej luksusowych tkanin dla wybranej grupy Firuz Shah Tughlaq 1351-1388 zakaz zbytkownych tkanin rezygnacja z ubrań wykonanych z jedwabiu i złotego brokatu Imperium Widźajanagaru ok. XIV- XV rosnące znaczenie władców muzułmańskich w regionie wpływ na modę dworską imperium. adaptacja tunik oraz nakryć głowy o islamskim rodowodzie czas wydarzenie wpływ na ubiór Humayun 1530-1556 reforma stroju dopasowanie koloru szat do dni tygodnia i koloru planet wprowadzenie systemu kolorowych czapek wprowadzenie nowego kroju kamizelki Akbar 1556-1605 reforma ubioru zbliżenie ubiorów mogolskich do estetyki radźpuckiej dywersyfikacja kolorystyki szali wełnianych, zmiana sposobu drapowania szala zwiększenie szerokości wielu rodzajów tkanin, pozwalające na nowe sposoby szycia ubiorów otwartość rządów cesarza imitowanie mody mogolskiej przez część Radźputów Shah Jahan 1628-1658 rozkaz o zasadach wiązania stroju w zależności od wyznawanej religii wiązanie tuniki z prawej lub lewej strony znamionuje wyznawaną religię, podtrzymanie różnorodności stylów ubioru Aurangzeb 1658-1707 przejęcie tronu przez Aurangzeba rewitalizacja praktyki zapuszczania brody przez mężczyzn 1668 decyzja cesarza Aurangzeba (1668) usunięcie jedwabiu i brokatu z mody dworskiej 1680 najazd muzułmański na tereny południowego Trawankor (stan Kerala) (1680) zmiany wizerunku członków warny śudrów, wprowadzenie kompletniejszych okryć ciała, tatuaży u kobiet 1812 rozkaz pułkownika Munro w królestwie Trawankor wprowadzenie garderoby okrywającej górną część ciała konwertytek z grupy Nadar czas wydarzenie wpływ na ubiór 1814 okólnik rządowy królestwa Trawankor wprowadzenie bluzki w stylu syryjskich chrześcijan, lub miejscowej społeczności muzułmańskiej, dla chrześcijanek wywodzących się z nizin społecznych maj 1818 proklamacja Rani Parvathi Bayi w królestwie Trawankor biżuteria ze złota i srebra dla ludności z niskich warstw społecznych (warna śudrów), była łatwiej dostępna z uwagi na brak opodatkowania 3.2.1829 decyzja rządu Trawankor o cofnięciu postanowień okólnika próba wymuszenia na kobietach z grupy nadar rezygnacji z okrywania górnej połowy ciała 26.7.1859 obwieszczenie rządu w królestwie Trawankor kontynuacja procesu wprowadzania okryć górnej części ciała dla kobiet z niższych szczebli drabiny społecznej 1857-1947 Indie częścią Imperium Brytyjskiego popularyzacja zachodniego ubioru w gronie arystokracji zepchnięcie rodzimego ubioru na potrzeby świąt i ceremonii rodzinnych wypracowanie przez arystokrację ubiorów łączących styl zachodni i rodzimy lata 80. XIX wieku działalność Jnanadanandini Debi popularyzacja Thakurbarir sari popularyzacja łączenia stylu brytyjskiego, muzułmańskiego i bengalskiego 1850- ruch swadeśi popularyzacja ręcznie tkanych tkanin, odrzucanie zachodnich importowanych ubrań 1919 popularyzacja topi Gandhiego oraz khadi kurty-padźamy czas wydarzenie wpływ na ubiór 2019 kampania wyborcza popularyzacja sari z wizerunkiem Narendry Modiego, Priyanki Vadry i Rahula Gandhiego popularyzacja marynarek bandhgala z wizerunkiem Narendry Modiego i Rahula Gandhiego Źródło: opracowanie własne. Okres panowania dynastii Guptów w północnych Indiach, w szczególności w szczytowym okresie rozwoju imperium, nazywany bywa złotym wiekiem. Począwszy od Chandragupty I (319-335/350), który uzyskał tytuł króla królów (maharadźadhiradźa), władcy zawierali korzystne małżeństwa dynastyczne oraz powiększali terytorium królestwa. Poczucie stabilności rządów pozwoliło na rozwój społeczeństwa i rozkwit kultury173. Atmosfera wytworzona przez władców wprowadziła wyraźne zmiany w wizerunku społeczeństwa, poprzez różnorodność dostępnych stylizacji. Kobiety zaczęły eksperymentować z możliwościami, jakie oferowało fryzjerstwo, nie ograniczając się do określonego uczesania. Szczególnie widoczne wydają się w tym względzie wpływy greckie, o jakich świadczą fryzury zachowanych z tego okresu rzeźb. Wielką dbałość przykładano również do drapowania tkanin, jak i do ich zdobienia174. Obce wpływy również zaczęły przenikać do kultury odzieżowej państwa Guptów. Szczególnie wyraźne świadectwa widać w ubiorze dworu, począwszy od władcy, aż po pałacową służbę. Dużym powodzeniem cieszyły się ubiory zapożyczone od Kuszanów, nie było to jednakże ślepe naśladownictwo175. Kuszanowie, wywodzili się z terenów obecnej chińskiej prowincji Gansu. Ziemią tą władało plemię Yuezhi, w skład którego wchodził klan Kuszanów176. Dysponowali oni ubiorami szytymi, nie zaś drapowanymi, takimi jak tuniki, spodnie czy płaszcze. Uwzględniały one surowsze warunki klimatyczne i obejmowały wełniane wyroby, jak i dość masywne obuwie. Odzież ta, atrakcyjna w swojej nowości, została przystosowana do cieplejszego klimatu poprzez wykorzystanie lżejszych materiałów. Kolejnymi elementami, przejętymi według 173 B. Avari, India: The Ancient Past. A History of the Indian Sub-Continent from c. 7000 BC to AD 1200, Routledge, London, New York 2008, s. 155-157. 174 M. Chandra, The History of Indian Costume From The 3rd Century A.D. to the End of the 7th Century A.D., „Journal of the Indian Society”, 1956, s. 3-4. 175 Ibidem, s. 3-4. 176 F. Grenet, The Nomadic Element in the Kushan Empire (1st–3rd Century AD), „Journal of Central Eurasian Studies”, tom 3, 2012, s. 1. Motiego Chandry od Saków177 i następnie przekształconymi, były czapki, tuniki i obuwie. Tuniki miały posiadać dekolt w kształcie litery „V”, natomiast nakrycia głowy przybierały półkolistą lub stożkową formę178. 177 Grupa plemion wywodzących się z Azji Centralnej, nazywana też Indo-Scytami. W trakcie swoich wędrówek Sakowie dotarli na tereny Indii, a ok. połowy I wieku p.n.e. umocnili władzę państwa indo-scytyjskiego na tym obszarze. 178 M. Chandra, The History of Indian Costume…, s. 4-6. 179 H. Kulke, D. Rothermund, A History of India, wydanie czwarte, Routledge, London 2004, s. 163-164. 180 A. Biswas, Indian Costumes, Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India, New Delhi 2003, s. 18-19. 181 M. Chandra, Jain Miniature Paintings from Western India, Sarabhai Manilal Nawab, Ahmedabad 1949, s. 122. 182 A. Biswas, op. cit., s. 18-19. Północne Indie ponownie stanęły w obliczu porażki pod naporem sił muzułmańskich, wraz z objęciem tronu Ghazni przez Mahmuda (971-1030) w 998 roku. Organizowane przez niego wyprawy przełamywały obronę władców Khadźuraho, Gwalioru czy Kanaudźu. Mahmud niszczył miejsca o szczególnym znaczeniu dla ludności, jak Mathura, Thaneśwar czy Kanaudź. Pod koniec panowania zniszczył i ograbił świątynię Śiwy w Somnath, na terenie prowincji Gudźarat, której obrona pochłonęła istnienia ok. 50 tysięcy ludzi179. Podboje dokonane przez Mahmuda z Ghazni i jego następców, znacząco wpłynęły na sposób ubierania się miejscowej ludności. Styl indo-muzułmański cechował się szczelnym okryciem ciała, z wyraźnym nawiązaniem do ubioru perskiego. W nowych okolicznościach, zaistniała potrzeba do szczelniejszego okrycia ciała przez kobiety hinduskie. Jednocześnie zależało im na zachowaniu odrębności, co powstrzymało je przed bezkrytycznym przejęciem strojów muzułmańskich. Kompromisowym rozwiązaniem stało się wyewoluowanie ćoli, krótkiej, wiązanej na plecach bluzki noszonej pod sari, która zakrywała piersi i ramiona, ale pozostawiała odkryte plecy i brzuch. Źródła pisane odnotowują tę zmianę po raz pierwszy w stronach manuskryptów z Gudźaratu180. Chandra wskazuje tu na ilustrację manuskryptu Jaina Chitra Kalpadruma spisanego na liściach palmowych w 1161 roku181. Kolejnym etapem dostosowywania wizerunku kobiet, było zwrócenie uwagi na formę zakładania szala, czyli dupatty, w sposób, który osłaniałby newralgiczne obszary ciała. Zmianie uległ również dobór materiału okrywającego dolne części ciała. Zrezygnowano z intrygującej przezierności, na rzecz zwartej struktury182. W przypadku władców kaśmirskich, to panowanie Harshy zostało zapamiętane jako kluczowe dla zmian zachodzących w modzie. Rządzący ten, panujący w latach 1089-1101, uznał za stosowne przeprowadzić kompleksowo zakrojoną reformę ubioru. U jej podłoża legło pragnienie, by poddani prezentowali się równie dostojnie, co sam władca. Kronika spisana przez Kalhanę podkreślała przymioty władcy, który pod tym względem pozbawiony był zazdrości wobec innych. W ten sposób poddani przemienili swoje niewyszukane uczesania, w skomplikowane upięcia. Wprowadzono też biżuterię oraz dekoracyjne długie sztylety. Dodatkowo kobiety ze świty władcy mogły ubierać się w męskie stroje183. 183 M. A. Stein, Kalhaṇa's Rājataraṅgiṇī. A chronicle of the kings of Kaśmīr, tom 1, Motilal Banarsidass Publishers, Delhi 2009, s. 339-340. 184 H. Kulke, D. Rothermund, op. cit., s. 162. 185 Ibidem, s. 162-170. 186 A. Biswas, op. cit., s. 20. 187 H. Kulke, D. Rothermund, op. cit., s. 173. 188 B. Stein, D. Arnold, A History of India, wydanie drugie, Wiley-Blackwell, Oxford 2010, s. 134. Kolejna karta podboju muzułmańskiego Indii związana była z utworzeniem Sułtanatu Delhijskiego przez niewolnika tureckiego pochodzenia, Qutb-ud-dina Aibaka (1150-1210) w 1206 roku184. Pierwotnie służył on w stopniu generalskim w armii Muhammada z Ghur (1149-1206), którego ambicje sięgały nie tylko przejęcia spuścizny Mahmuda z Ghazni, ale też objęcia rzeczywistej władzy nad terenem Indii. W 1229 roku Iltutmishowi (1211-1236), zięciowi Aibaka udało się dostąpić oficjalnego nadania tytułu sułtana delhijskiego, zatwierdzonego przez kalifa Bagdadu. Nowy sułtanat ze stolicą w Delhi dorównywał swoim zasięgiem historycznemu Imperium Guptów. W 1290 roku tron przejęła dynastia Khaljich (1290-1320), których drugi sułtan, Ala-ud-din Khalji (1267-1316), zapisał się w historii jako jeden z najpotężniejszych władców sułtanatu185. Jednym z zarządzeń Ala-ud-dina Khaljiego była regulacja ceł wyrobów tekstylnych. Ustalone niejako z góry ceny miały za zadanie zagwarantować dostęp do tkanin najbiedniejszym obywatelom. W tym celu zniesieniu uległy również cła importowe na te towary. Decyzja ta nie oznaczała jednakże nieograniczonego wyboru materiałów. Osobne regulacje ograniczały dostęp dla przeciętnego obywatela do tkanin, uznawanych za najbardziej luksusowe, jak na przykład jedwabie z Delhi i Chin oraz haftowany brokat186. Sułtan uznał, że ograniczenie bogactwa społeczności hinduskiej pomoże mu utrzymać władzę i zapobiec ewentualnym rebeliom. Warstwy szczycące się dotąd swoim dostatkiem, zostały go pozbawione187. Na celowniku władcy znalazła się prowincjonalna arystokracja, wśród której znaleźli się wioskowi przywódcy i pomniejsi radżowie. Cenzurowana pozycja luksusowego ubioru była elementem większej akcji obejmującej całokształt codzienności, jak warunki mieszkaniowe oraz dostęp do koni188. Ala-ud-din Khalji nie był jedynym sułtanem delhijskim, jaki postanowił usankcjonować prawnie kwestię ubiorów. W 1320 roku władzę przejęła dynastia Tughlaqów (1320-1413), a w 1351 roku panowanie rozpoczął Firuz Shah (1309-1388), znany z przeprowadzania licznych prac architektonicznych. Podejmował się on również pracy reformatorskiej, takiej jak na przykład wprowadzenie zakazu tortur189. Firuz Shah Tughlaq wyrażał również sprzeciw wobec prezentowania się w nadmiernie zbytkownych ubiorach. Przechodząc od poglądów do czynów, podjął decyzje delegalizujące jedwabie i złote brokaty190. W okresie Sułtanatu następowały również zmiany w ubiorze ludności muzułmańskiej. Stopniowo zaczęła ona przejmować elementy garderoby radźpuckiej. Nakrycia głowy takie, jak na przykład pag, stały się pożądaną nowinką m.in. w Delhi. Wprowadzenie różnorodnej męskiej biżuterii również było zwyczajem przejętym z terenów podbitych. W szerszym kontekście podbój muzułmański zapoczątkował wymianę technologiczną w dziedzinie tkactwa. Nowe techniki wzbogaciły rodzimy indyjski rynek tekstylny, czego konsekwencją był jego dalszy rozkwit191. 189 H. Kulke, D. Rothermund, op. cit., s. 175-178. 190 A. Biswas, op. cit., s. 20. 191 K. M. Munshi, R. C. Majumdar, A. K. Majumdar, A. D. Pusalker, The Delhi Sultanate, Bharatiya Vidya Bhavan, Bombay 1967, s. 609-610. 192 B. Stein, Vijayanagara, Cambridge University Press, Cambridge 2005, s. 18-20. 193 P. B. Wagoner, "Sultan among Hindu Kings": Dress, Titles, and the Islamicization of Hindu Culture at Vijayanagara, „The Journal of Asian Studies”, tom 55, nr 4, 1996, s. 863-868. Królestwo Widźajanagaru (1336-1646) pojawiło się na mapie subkontynentu w XIV wieku, badacze spierają się co do sposobu ustanowienia nowego państwa, lecz przyjmują, że stało się to około 1340 roku. Sprzyjała temu sytuacja polityczna, związana z ekspansją Sułtanatu Delhijskiego192. Philip Wagoner uważał, że zmiany w modzie dworskiej Królestwa Widźajanagaru były ściśle powiązane ze zmieniającą się sytuacją w regionie. Ubiór stał się narzędziem w politycznej grze, a jego odpowiedni dobór był elementem szerszej strategii. Co więcej, jednocześnie występowały dwa typy ubiorów, rodzimy oraz o obcym rodowodzie. Ubiory obce wywodziły się z kultury islamskiej, a w skład zestawu wchodziła tunika oraz stożkowate nakrycie głowy. W momencie powstawania hinduskiego Widźajanagaru, zyskanie uznania w oczach władców muzułmańskich było pożądane przez władców z dynastii Sangama (1336-1485). P. Wagoner wysunął teorię, że w tym samym celu władcy Widźajanagaru przyjęli tytuł „sułtana pośród hindusów”, który wskazywał na chęć prowadzenia polityki w sposób odmienny niż pozostali władcy hinduscy. To bowiem władcy muzułmańscy zajmowali strategiczne pozycje w regionie, ponadto ożywiona wymiana handlowa prowadzona była z portami ulokowanymi w Zatoce Perskiej oraz na Morzu Czerwonym193. Kres Sułtanatu Delhijskiego nastał wraz z wkroczeniem na scenę Babura (1483-1530), pierwszego z dynastii Wielkich Mogołów, który pierwotnie rezydował w Kabulu. Jego decyzja o rozszerzeniu panowania na teren północnych Indii, oznaczała otwarty konflikt z sułtanami z dynastii Lodich (1451-1526), a także z władcami radźpuckimi. Babur, pomimo dysponowania skromniejszymi siłami niż armia przeciwnika, pokonał wojska Ibrahima Lodiego (zm. 1526) w 1526 roku, w bitwie pod Panipatem. Wygrana pozwoliła mu na zajęcie Delhi, a także pałaców w Agrze, głównej siedzibie dynastii. Następnie udowodnił swoją przewagę w 1527 roku, zwyciężając nad zjednoczonymi siłami Radźputów pod wodzą władcy Mewaru, Rany Sangi (1482-1528). Indie Wielkich Mogołów przeżywały okres wzlotów i upadków pod wodzą Humayuna (1508-1556), syna Babura, by w pełni rozkwitnąć po objęciu tronu przez Akbara (1542-1605), wnuka Babura194. Humayun, pomimo że jego rządy nie należały do stabilnych, podjął się wprowadzenia licznych rozwiązań w dziedzinie ubioru. Po pierwsze, wprowadził on zmiany w wizerunku władcy, tak by jego strój korespondował z ciałem niebieskim, przypisanym danemu dniu. Abu’l-Fazl jako przykład wymienia żółty kolor jako atrybut Słońca, zarazem odpowiednim dla stroju niedzielnego. Księżyc utożsamiano zaś z kolorem zielonym, ten kolor zatem przypisano dla poniedziałku. We wtorek następowała kolejna zmiana, szaty nabierały koloru czerwieni, którą przypisano Marsowi195. Informacje te, w rozszerzonym zakresie zostały zawarte w Qanun-i-Humayuni. Szaty związane z poniedziałkiem mogły przybrać białą barwę z okazji nadchodzącej pełni księżyca. Dywersyfikacja kolorystyki zachodziła również w środy, powiązane z Merkurym. Władca wybierał pomiędzy błękitem, a popielą. Czwartki poświęcono Jowiszowi, a kolorystykę szat w poetycki sposób określono jako odcień ciecierzycy lub naturalny. Wskazuje to prawdopodobnie na gamę odcieni beżu. W piątki obserwowano powtórzoną kolorystykę. Ponownie wybierano zieleń bądź biel, choć utożsamiano je z planetą Wenus. Wreszcie sobota to czarne szaty związane z Saturnem. Po drugie, Humayun wprowadził system honorowych czapek. Nakrycia te były wykonane z kosztownych tkanin, pierwszej jakości jedwabiu oraz wełny, a skomplikowana konstrukcja podkreślała szczególny charakter tego dodatku. Kolorystyka czapek wyznaczała status noszącej je osoby. Dodatkowym wyznacznikiem statusu były połączenia kolorystyczne składające się na poszczególną czapkę. Przy czym tzw. czapki królewskie posiadały jeden kolor. Czapki pozostałych zasłużonych dworzan, budowano w oparciu o wykorzystanie innego odcienia na pasma zewnętrzne i wewnętrzne. Po trzecie Humayun miał osobiście wprowadzać nowe rozwiązania w kroju 194 J. F. Richards, The New Cambridge History of India. The Mughal Empire, tom 1, część 5, Cambridge University Press, Cambridge 2008, s. 6-12. 195 H. Beveridge (tłum.), The Akbar Nama of Abu-L-Fazl, tom 1, Rare Books, Delhi 1972, s. 314, 650-651. ubiorów. Przypisano mu w szczególności opracowanie wierzchniej kamizelki sięgającej talii, o centralnym otwarciu196. 196 B. Prashad (tłum.), Qanun-i-Humayuni (also known as Humayun Nama) of Khwandamir. A work on the rules and ordinances established by the Emperor Humayun and on some buildings erected by his order, Royal Asiatic Society of Bengal, Calcutta 1940, s. 49-53. 197 A. Biswas, op. cit., s. 21-22. 198 A. Fazl’ Allami, The Ain i Akbari, tom I, tłum. H. Blochmann, Asiatic Society Of Bengal, Calcutta 1873, s. 88. 199 A. Biswas, op. cit., s. 22. 200 Ch. Fabri, A History of Indian Dress, Orient Longmans, Calcutta 1960, s. 76. Na uwadze cesarza Akbara leżał harmonijny rozwój społeczeństwa i wspólna koegzystencja różnych grup społecznych i religijnych. W celu zmniejszenia wyrazistych granic pomiędzy poddanymi, podjął on próbę reformy ubioru, rozpoczynając od swojej osoby i dworu. Postanowił przekształcić mogolskie ubiory na modłę radźpucką. Dostosował je również do warunków klimatycznych, gdyż oryginalne stroje wywodziły się z terenów Azji Centralnej. W kontekście męskich nakryć głowy, dążył on do redukcji formy turbanu i zmian w konstrukcji. Pierwotny turban budowany był na bazie zwężanej ku górze, wysokiej czapki. Turban Akbara polegał na rezygnacji ze stelaża, jaki dawała noszona pod spodem czapka, był też mniej okazały. Cesarz ten wprowadził również zmiany w konstrukcji wierzchniego płaszcza. Przeniósł wiązanie na prawą stronę z lewej, zlikwidował również rozcięcie z przodu, a dolną część wykroił z koła197. W czasie współczesnym Akbarowi, muzułmanie i hindusi różnili się w sposobie wiązania płaszcza. Przenosiny wiązania płaszcza na prawą stronę, nie były jedynie projektem mającym odświeżyć kanon modowy. Oznaczały one w praktyce wiązanie na modłę hinduską198, bądź też doprowadzenie do sytuacji, w której nie można było rozpoznawać różnic religijnych między poddanymi na podstawie sposobu noszenia ubioru. Kolejną innowacją Akbara były zmiany w dziedzinie języka, obejmujące zastąpienie perskich terminów nowymi propozycjami. Na fali atmosfery panującej w czasie rządów Akbara zachodził proces wzajemnego upodabniania, który działał zarówno na ludność miejscową, jak i napływową. Grupa Radźputów, pierwotne źródło mogolskiej inspiracji, sama zaczęła przejmować elementy muzułmańskich ubiorów199. Charles Fabri zauważył jednakże rozdźwięk w gotowości do adaptacji. Stroje przejmowały klasy wyższe i średnie, ale jedynie mężczyźni. Kobiety decydowały się kontynuować noszenie dobrze sobie znanych strojów. Jedynym elementem, który zyskał ich aprobatę i został włączony do północno-indyjskiej stylistyki, były dekoracyjne pompony. Dodawano je jako dekorację wraz z chwostami m.in. do szali200. Akbar postanowił ponadto o urozmaiceniu kolorystyki szali, zlecając poddanie ich procesowi farbowania. Decyzja ta obejmowała wełniane szale rodzaju tus, wcześniej dostępne jedynie w odcieniach bieli, czerni oraz czerwieni. Dotyczyło to również wełnianych tkanin o prążkowym wzorze. Pierwotnie białe wyroby, tradycyjnie farbowano na trzy sposoby, ale tylko do czasu decyzji o zwiększeniu możliwych rozwiązań. Zmianie uległ również sposób noszenia kaszmirowych szali. Złożone wzdłuż na połowę szale przerzucone przez ramię, były charakterystyczne dla nowego stylu. Wcześniej składano je, tworząc cztery fałdy. Akbar był wielkim orędownikiem rozwoju produkcji tkanin w regionie Kaśmiru. Władca czuwał również nad procesem produkcyjnym wybranych przez siebie materiałów i doprowadził do zwiększenia ich szerokości, tak aby możliwym było skrojenie z nich całościowego ubioru. Do grupy tej należały między innymi wyroby zawierające w sobie złotą lub srebrną nitkę, lub też o fakturze pluszu201. 201 A. Fazl’ Allami, op. cit., s. 91-92. 202 M. H. Fisher, A Short History of the Mughal Empire, I. B. Tauris, London, New York 2016, s. 166-167. 203 A. Eraly, The Mughal World. Life in India’s Last Golden Age, Penguin Books, New Delhi 2007, s. XIV. 204 R. Burn (red.), The Cambridge History of India. The Mughul Period, tom 4, University Press, Cambridge 1937, s. 217. 205 A. Motihar Chandra, India Condensed. 5000 Years of History and Culture, Marshall Cavendish International (Asia) Private Limited, Singapore 2009, s. 54-55. 206 Ch. Fabri, op. cit., s. 78. Objęcie tronu przez Shah Jahana (1592-1666) w 1628 roku otworzyło mu drogę do realizacji wielkich projektów konstrukcyjnych, takich jak nowa stolica – Shahjahanabad oraz mauzoleum Taj Mahal. Podjął on decyzję o stworzeniu tak zwanego pawiego tronu, nad którego misterną konstrukcją pracowano siedem lat, bogato dekorując go drogimi kamieniami202. Wśród decyzji podejmowanych przez Shah Jahana, można wyróżnić rozkaz dotyczący ubioru obowiązującego muzułmanów oraz hindusów. Wyznawcy Allaha mieli wedle niego nosić tunikę zapinaną z prawej strony, natomiast ludność hinduska powinna była umieszczać zapięcie po stronie lewej. U podstaw tejże dyrektywy leżało dążenie do przekształcenia imperium w teokrację, gdzie zasady islamu miały zająć wiodącą pozycję203. Decyzja ta w świetle prawa sankcjonowała utrzymanie ubioru charakterystycznego dla społeczności hinduskiej204. Ostatnim z wielkich władców mogolskich był Aurangzeb (1618-1707), syn Shah Jahana, który wykorzystując chorobę ojca zajął jego miejsce na tronie w 1658 roku. Jego panowanie cechowało się sukcesami pod kątem rozszerzenia zasięgu państwa, lecz z drugiej strony podsyciło rozdźwięk pomiędzy muzułmanami a wyznawcami innych religii205. W 1668 roku, Aurangzeb jako kolejny z władców muzułmańskich, postanowił podjąć walkę ze zbytkownymi tkaninami. Zakazał on na swoim dworze wykorzystywania jedwabi i brokatów do produkcji ubiorów206. Panowanie Aurangzeba to również przywrócenie męskiemu wizerunkowi zapomnianej brody. Ten męski atrybut nie mógł jednak rosnąć całkowicie swobodnie, właściciele bród winni byli przestrzegać przepisowej długości, ustalonej na szerokości czterech palców 207. 207 A. Biswas, op. cit., s. 25. 208 Najniższa warstwa podzielonego na cztery klasy (warny) społeczeństwa, tzw. poddani, bądź służący, A. L.Basham, Indie. Od początku dziejów do podboju muzułmańskiego, tłum. Z. Kubiak, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1973, s. 59, 182. 209 V. Nagam Aiya, The Travancore State Manual, tom I, Travancore Government Press, Tribandrum 1906, s. 310-313. 210 Tzw. 'kasta', jednostka podziału społeczeństwa hinduskiego, dzielącego się na wiele grup posiadających własne zasady postępowania, często wykonujących ten sam zawód oraz kierujących się endogamią w doborze partnerów, A. L. Basham, op. cit., s. 188. 211 V. Nagam Aiya, The Travancore State Manual, tom III, Travancore Government Press, Tribandrum 1906, s. 564. 212 B. B. S., Mookkuthi, Kalla and Mala: Women’s Adornments and the Politics of Social Aspiration, „Samyukta: A Journal of Women’s Studies”, tom 9, nr 2, 2009, s. 98-99. Najazd muzułmański na Indie miał również miejsce na terenach obecnego stanu Kerala, dokładniej na południowych terenach Trawankoru. Znajdowały się one w tamtym czasie pod władzą kobiety – Rani Umayammy, rządzącej w latach 1678-1684. Inwazja została zorganizowana przez dowódcę armii mogolskiej, nazywanego Mukilan (Mogoł) i wiodącego awanturniczy tryb życia. Na zajętych przez siebie terenach ogłosił on prawa mające narzucić zarówno kobietom, jak i mężczyznom z warny siudrów208 określony wizerunek. Kobiety winny zakrywać były górną część ciała, do tej pory pozostającą odsłoniętą. Ponadto sposób okrycia dolnej części ciała powinien był się różnić od stylu obowiązującego w północnym Triwandrum. Mężczyźni powinni byli nosić nakrycia głowy, gdy wyjdą poza domostwo. Niezwykle intrygujący wydaje się nakaz wykonywania tatuaży u kobiet, jednakże ich rozmieszczenie nie zostało określone 209. W Trawankor wydano również w 1818 roku zarządzenie, które oficjalnie zezwalało m. in. siudrom, izhava oraz shanarom na noszenie biżuterii wykonanej ze złota i srebra. Jednocześnie prawo to nie uderzało w wypracowane relacje między dźati210, gdyż nadal ludność miała respektować ograniczenia z tytułu przynależności do danej grupy211. Bini B.S. zauważyła ponadto, że istniało prawo narzucające opodatkowanie kosztownej biżuterii m.in. wykonanej ze złota. Podatek ten nosił nazwę adiyara. Rani Parvathi Bayi (1802-1853) zadecydowała o zniesieniu go w 1818 roku, poprzez wydanie odpowiedniego dekretu. Rozporządzenie to, obejmowało jedynie ludność należącą do dźati należących do warny siudrów212. Królestwo Trawankor stało się później również polem do walki o wizerunek niedotykalnych. W konflikt na tym tle uwikłane były różne grupy społeczne, aktywiści, misjonarze oraz miejscowy rząd. Rozciągał się on na wiele lat, w trakcie których podejście władzy ulegało zmianom. Ubiór był jednym z elementów rozróżniających poszczególne grupy kobiet. Tradycyjnie tylko kobiety o wysokim statusie mogły okrywać górną część ciała. Te, które znajdowały się na niskich szczeblach drabiny społecznej, w założeniu były pozbawione szansy na okrycie się. Ustalony porządek został zburzony przez działalność misjonarską i powiększającą się grupę konwertytek. Chrześcijanie na tych terenach wywodzili się głównie z tych grup, które nie cieszyły się przywilejami w społeczeństwie213. W 1812 roku rezydujący na miejscu pułkownik Munro, jako przedstawiciel strony brytyjskiej, zadecydował o wydaniu oficjalnego pozwolenia kobietom, które przeszły na chrześcijaństwo, na zmianę ubioru na właściwy dla innych chrześcijanek. Dwa lata później podobne zarządzenie wydał rząd214. Rozporządzenia te uderzały w utrwaloną strukturę społeczną, lecz głównym zarzewiem konfliktu stało się wyłamywanie poza ustalone ramy zarządzeń. Zgoda obejmowała tylko przyjęcie na potrzeby chrześcijanek żakietów o kroju charakterystycznym m.in. dla chrześcijanek z Syrii. Kobiety poszły jednakże o krok dalej przejmując również szal, który był wyznacznikiem statusu kobiet uprzywilejowanych w społeczeństwie. Sytuacja ta rozbudziła na nowo uśpione emocje, doprowadzając do eskalacji konfliktu i aktów agresji215. W lutym 1829 roku, rząd próbował narzucić ograniczenia chrześcijankom shanar z Kalkulam, Eraniel i Wilawankod w odniesieniu do ich ubioru216. W lipcu 1859 roku rząd ponownie rozważył kwestię ubiorów i przyznał kobietom shanar przywileje. Kobiety izhava i innych podległych dźati były zmuszone czekać sześć lat, do 1 lipca 1865 roku, na oficjalne uzyskanie pozwolenia noszenia ubrań, które pozwoliłyby na osłonięcie biustu217. 213 V. Nagam Aiya, The Travancore State Manual, tom I…, s. 525. 214 K. W. Jones, Socio-religious reform movements in British India, Cambridge University Press, New York 2006, s. 158-159, [za:] R. L. Hardgrave, The Nadars of Tamilnad. The political culture of a community in change, University of California Press, Berkeley 1969, s. 57-59. 215 V. Nagam Aiya, The Travancore State Manual, tom I…, s. 525. 216 V. Nagam Aiya, The Travancore State Manual, tom III…, s. 565. 217 Ibidem, s. 566-567. Wejście Indii w skład Imperium Brytyjskiego zmieniło życie społeczeństwa. W konsekwencji powstania nowego układu sił na subkontynencie, zachodni ubiór stopniowo zyskiwał w oczach indyjskich elit. Arystokracja jako pierwsza zaakceptowała nową modę, jednakże nie było to przyjęcie całkowite. Rodzimi władcy wykształcili trzy zestawy garderoby. Pierwszy z nich obejmował dotychczasowe ubiory, które traktowano jako odpowiednie na ważne uroczystości, jak na przykład ślub czy narodziny potomka. Drugi zestaw to ubiór zachodni, który pasował do elementów zachodniego stylu życia, jak posługiwanie się sztućcami na modłę europejską czy określone upodobania literackie, które również zostały przejęte. Trzeci zestaw stanowił połączenie dwóch pierwszych. Zawierał on ubiory łączące w sobie dwie tradycje, poprzez zestawianie elementów z dwóch kultur oraz tworzenie zupełnie nowych fasonów218. Znaczącym wydaje się fakt, że podejście brytyjskie w kontekście asymilacji nowego ubioru przez Indusów, znacząco różniło się od podejścia władców muzułmańskich. Brytyjczycy optowali za utrzymaniem wyraźnego rozróżnienia, już na poziomie stroju między sobą a ludnością subkontynentu. Zachodni ubiór, jako symbol wyższego statusu miał przysługiwać jedynie im. Ludność miejscowa wykonująca pracę na rzecz Brytyjczyków miała się ubierać na modłę mogolską, bez względu na wyznawaną religię219. 218 T. Gupta, The Impact of British Rule on the Dressing Sensibilities of Indian Aristocrats: A case study of the Maharaja of Baroda’s dress, [w:] Global Textile Encounters, M.-L. Nosch, Zhao Feng, L. Varadarajan (red.), Oxbow Books, Oxford 2014, s. 199-201. 219 A. Biswas, op. cit., s. 29. 220 A. Kawlra, Sari and the Narrative of Nation in 20th-Century India, [w:] Global Textile Encounters, M.-L. Nosch, Zhao Feng, L. Varadarajan (red.), Oxbow Books, Oxford 2014, s. 220. 221 M. Borthwick, The Changing Role of Women in Bengal, 1849-1905, Princeton University Press, Princeton 2016, s. XI. Thakurbarir sari, rewolucyjny sposób drapowania sari na lewym ramieniu, zestawiony wraz z bluzką lub czadorem, został rozpropagowany między innymi przez Jnanadanandini Debi (1850-1941), która poprzez małżeństwo weszła do rodziny Tagore. Styl ten nawiązywał do postępowania nowoczesnych kobiet parsyjek, które również przerzucały sari przez lewe ramię. Jako żona Satyendranatha Tagore (1842-1923), Jnanadanandini Debi spełniała się w roli towarzyszki urzędnika państwowego podczas wypełniania publicznych obowiązków. Na potrzeby tej działalności opracowywała nowe formy ubioru, odważnie łącząc różne style. Nieobca była jej kombinacja rozwiązań brytyjskich ze stylem muzułmańskim oraz bengalskim. Pomimo rewolucji w garderobie, pozostawała ona w zgodzie z normami bhadramahila220. Grupę tę stanowiły kobiety będące członkiniami rodzin posiadających w swoich szeregach osoby o brytyjskim wykształceniu. Tak wyedukowane, tworzyły grupę klasy średniej na terenie Bengalu, w której skład wchodzili urzędnicy, lekarze, dyrektorzy szkół czy też prawnicy221. Omówiony powyżej przypadek inspirowania się stylem parsów, stanowi przykład zatoczenia koła w wymianie kulturowej. Kilka wieków wcześniej, w 936 roku to parsowie byli tymi, którzy zmienili swoją garderobę. Przejęli oni stroje rodzime dla Subkontynentu Indyjskiego po przybyciu do Sadźan. W tym okresie, jako wyznawcy zaratusztrianizmu byli uchodźcami, którzy poszukiwali swojego miejsca po upadku Imperium Sasanidów (224-651). Lokalny władca, Jadi Rana, zezwolił im na osiedlenie się na podległych mu terenach pod warunkiem, że przybysze wtopią się w społeczeństwo, przyjmując miejscowy język i strój. Pomimo tego wymogu, grupa starała się zachować swoją odrębność na poziomie motywów wykorzystywanych do zdobienia tkanin. Kobiety wypracowały również własny sposób drapowania sari z pallu sięgającym ziemi222. 222 S. Cama, Parsi Embroidery: An intercultural amalgam, [w:] Global Textile Encounters, M.-L. Nosch, Zhao Feng, L. Varadarajan (red.), Oxbow Books, Oxford 2014, s. 263-264. 223 B. Stein, D. Arnold, op. cit., s. 280-281. 224 M. Gandhi, The collected works of Mahatma Gandhi, tom 17, The Publication Division, New Delhi 1965, s. 16. 225 M. Gandhi, R. Prasad, Young India 1919-1922, S. Ganesan, Triplicane 1924, s. 484-485. 226 E. Tarlo, op. cit., s. 103. Kolejne zmiany w ubiorze nastąpiły w wyniku tzw. ruchu swadeśi, który wyrósł w opozycji do władzy brytyjskiej. Miał on na celu odrzucenie wyrobów brytyjskich, na rzecz rodzimej produkcji. Działania te miały pozytywny efekt dla indyjskiej gospodarki, m.in. dla przemysłu tekstylnego. W późniejszym okresie koncepcja ta, jako użyteczna w walce o niepodległość Indii, została rozwinięta przez Mahatmę Gandhiego (1869-1948). Wybrał on na swój oręż tkaniny wykonywane ręcznie, określane mianem khadi223. Gandhi wypowiadając się na ich temat mówił, że „użycie khadi jest podstawą swadeśi, gdyż khadi jest jedyną tkaniną, która może być zrobiona z grubej przędzy i być wykonana łatwo224”. W swoich wystąpieniach nawoływał on do porzucenia zachodnich importowanych ubrań na rzecz rodzimych tkanin. Miało to dwojaki cel, zatrzymanie środków finansowych w kraju i umożliwienie najbiedniejszym rolnikom zapewnienia bytu rodzinom. Według Gandhiego była to jedyna szansa dla ludności, która nie była w stanie wyżywić się jedynie w oparciu o uprawę roli, a rozwinięcie produkcji khadi było zarazem tanie, jak i stosunkowo proste. Aby plan miał szansę powodzenia, nieodzowna była pomoc ze strony konsumentów, którzy dokonają właściwego wyboru przy zakupie odzieży225. Jak zauważyła Emma Tarlo, khadi nie stanowiło idealnego rozwiązania, które usunęłoby różnice społeczne i ujednoliciło ludność Indii. Elity nadal pragnęły podkreślić swoją uprzywilejowaną pozycję poprzez wybór tkanin, choć oficjalnie mogących być uznanymi za khadi, to jednak w luksusowym wydaniu. W założeniu Gandhiego khadi miało być tkaniną skromną, w rzeczywistości jednak nawet będąc odzianym w khadi, można było odzwierciedlić swój status społeczny226. Kolejnym z wizualnych przejawów ruchu swadeśi była promocja nowego, męskiego wizerunku, wśród którego elementów można wyróżnić khadi kurtę padźamę oraz topi, jako nakrycie głowy. Topi określano jako „topi Gandhiego” od nazwiska popularyzatora tego akcesorium. Zestaw zaczął funkcjonować w przestrzeni publicznej w 1919 roku. Koncepcja ta stanowiła połączenie tradycji i nowoczesności, jednakże unikając zbytniej ortodoksji, wymykała się schematom, nie dawała się jednoznacznie zaklasyfikować do jednej kategorii, co otwierało jej drogę do zyskania szerokiej aprobaty227. 227 L. Trivedi, op. cit., s. 40. 228 P. Shukla, Evaluating Saris: Social Tension and Aesthetic Complexity in the Textile of Modern India, „Western Folklore”, tom 67, nr 2/3, 2008, s. 165-166. 229 P. Dixit, Narendra Modi spins a Benarasi sari dream, 8.11.2014, „Hindustantimes”, https://www.hindustantimes.com/india/narendra-modi-spins-a-benarasi-sari-dream/story-IVI7IR7jbHln5lRILsTBaP.html [dostęp: 20.1.2020]. 230 P. Dixit, Obama in India: Modi may gift 100 silk sarees to Michelle, 21.1.2015, „Hindustantimes”, https://www.hindustantimes.com/india/obama-in-india-modi-may-gift-100-silk-sarees-to-michelle/story-UlDwb4pBebVZ9DAVhfztcM.html [dostęp: 22.1.2020]. 231 R. Czekalska, A. Kuczkiewicz-Fraś, The Symbolism of Continuity and Change. Narendra Modi, [w:] Symbols of Contemporary Culture, M. Banaś, E. Wiącek (red.), Księgarnia Akademicka, Kraków 2015, s. 131-133. Miasto Benares stanowi jedno z centrów tkactwa w Indiach, w których wytwarza się kosztowne sari. W proces produkcji zaangażowanych jest wiele osób, wyspecjalizowanych w poszczególnych etapach pracy, jak na przykład projektowanie czy też przygotowanie sekwencji kart, które pozwolą tkaczowi na wykonanie zaplanowanego wzoru. Cały proces tkania pojedynczej sztuki szacowany jest na okres od dziesięciu dni do dwóch tygodni. Jak zauważyła Pravina Shukla, sari te stanowią przedmiot pożądania kobiet i synonim luksusu, który powinien znaleźć się w garderobie kobiety rozpoczynającej małżeńskie życie228. Opinię tę podzielił pełniący funkcję premiera Narendra Modi (ur. 1950), podczas pobytu w mieście w 2014 roku. W ten sposób kwestia sari z Benaresu trafiła na czołówki prasowych doniesień. Modi wybrał tę lokalizację jako odpowiednią do ogłoszenia planów o zwiększeniu państwowego wsparcia dla sektora tekstylnego229. Rok później o tych sari usłyszano ponownie, gdy prasa zakomunikowała o planach przekazania stu jedwabnych sari z Benaresu w darze dla Michelle Obamy (ur. 1964), przy okazji wizyty prezydenta Stanów Zjednoczonych w Indiach230. Narendra Modi przykłada również dużą uwagę do własnego wizerunku. Jak zauważyły Renata Czekalska oraz Agnieszka Kuczkiewicz-Fraś, w swoim marszu po władzę Modi posługiwał się symbolami zakorzenionymi w kulturze indyjskiej. Postać kandydata na premiera miała utożsamiać człowieka sukcesu, posiadającego królewskie atrybuty. Istotnym był tu sposób strzyżenia zarostu, a także dobór kolorystyki ubiorów (m.in. duża ilość bieli i żółci). Ponadto starannie obrana kolorystyka miała również pozytywny wydźwięk w innych kulturach, jednocześnie budując odpowiednie skojarzenia na arenie międzynarodowej231. Wizerunek premiera wykorzystywany jest w Indiach głównie na potrzeby prowadzonej kampanii wyborczej. W 2019 roku stworzono projekt tak zwanych sari Modiego. Zaproponowana kompozycja składała się z wizerunku premiera, przykładowo w otoczeniu kwiatów i świec. Sari te zyskały na popularności m.in. w mieście Dźabalpur, gdzie dano za ich sprawą kobietom możliwość wyrażenia ich poglądów politycznych i udzielenia poparcia dla ich kandydata232. Ta sama taktyka została zastosowana przez Priyankę Vadrę i Rahula Gandhiego (ur. 1970), którzy również wykorzystali możliwość wyboru sari z nadrukowanym wizerunkiem, jako symbolu poparcia udzielanego im przez zwolenników. Nowa moda obejmowała również mężczyzn, którzy mogli zaopatrzyć się w efektowną wersję garnituru bandhgala z nadrukowanym wzorem zmultiplikowanej postaci Narendry Modiego lub Rahula Gandhiego. Nadruki wykonane były w kolorze, przedstawiając realne fotografie, które nie pozostawiały miejsca na niedomówienia233. Koncepcja wykonywania specjalnie przygotowanych ubiorów wykorzystywana była również na arenie międzynarodowej. Podczas nieformalnego szczytu Narendry Modiego z prezydentem Chin, Xi Jinpingiem, specjalnie przygotowany szal został przez niego ofiarowany chińskiemu przywódcy. Wykonano go w Koimbatore przy użyciu jedwabiu oraz złotych nici, utrzymując czerwono-żółtą kolorystykę flagi ChRL. W centralnym punkcie wyrobu umieszczono portret Xi Jinpiga okolony motywami roślinnymi234. 232 ANI, Dress code: 'Modi sarees' in vogue, script new style this poll season, 1.4.2019, „The Economic Times”, https://economictimes.indiatimes.com/magazines/panache/dress-code-modi-sarees-in-vogue-script-new-style-this-poll-season/articleshow/68669702.cms?from=mdr [dostęp: 20.1.2020]. 233 ANI, Fashion meets politics: How Modi jackets are creating a storm this election season, 19.3.2019, „The Economic Times”, https://economictimes.indiatimes.com/magazines/panache/fashion-meets-politics-how-modi-jackets-are-creating-a-storm-this-election-season/articleshow/68480450.cms [dostęp: 20.1.2020]. 234 PTI, PM Modi gifts Xi image embossed silk shawl to Chinese premier, 12.10.2019, „The Economic Times”, https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-and-nation/pm-modi-gifts-xi-image-embossed-silk-shawl-to-chinese-premier/articleshow/71555930.cms [dostęp: 22.1.2010]. 1.5. Podsumowanie Rozważając przedstawione powyżej różnorodne podejścia do kwestii mody w Azji, zdecydowanie opowiadam się po stronie zwolenników tezy, że zjawisko mody występuje na kontynencie azjatyckim. W przyjmowanej przez mnie interpretacji mechanizmy działania mody widoczne są również poprzez zmienność kolorów, zdobień, doboru materiałów, a nie tylko poprzez gwałtowne zmiany formy. Uważam, że różnice w działaniu mechanizmu w poszczególnych miejscach są powiązane z uwarunkowaniami kulturowymi. Wartości wyznawane przez dane społeczeństwo, przekazywane przez nie wzorce kulturowe, mają silny wpływ na estetykę stroju. Kolejnym czynnikiem wpływającym na modę są uwarunkowania polityczne w danym regionie. Stabilna sytuacja w państwie, bądź jej brak, może oddziaływać na tendencje w modzie, przy czym niestabilna sytuacja nie musi oznaczać katastrofy dla rozwoju mody. Na potrzeby dalszej analizy przyjmuję teorię mody Georga Simmela mówiącą o tym, że moda jest zjawiskiem klasowym. W przeciwieństwie do niego uznaję jednakże, że skopiowanie mody klasy wyższej przez klasy niższe nie oznacza automatycznego porzucenia stylu przez jego pierwotnych użytkowników. Podążając za stanowiskiem Edwarda Sapira uznaję relację pomiędzy gustem jednostki a panującą modą. Moda ma w sobie potencjał do ograniczania wolności jednostek. Próby wyłamania się poza modę niekoniecznie kończą się sukcesem, gdyż ograniczają nas dostępne stroje czy dodatki. Umiejętność własnoręcznego szycia odzieży oferuje jedynie pozory wolności, gdyż znowu napotykamy na ograniczenie w dostępności tkanin czy zdobień. Te zaś, dostępne są w formie mającej wyjść naprzeciwko zapotrzebowaniu większości konsumentów, które w dużej mierze napędzane jest przez modę. W efekcie, zwykle tworzymy wizerunek, który jest zgodny z naszym gustem, lecz proces tworzenia bywa w większym, bądź mniejszym stopniu ograniczony. Zarówno w Chinach, jak i w Indiach można zaobserwować wyraźne związki między ośrodkiem władzy a jego wpływem na ubiór społeczeństwa. Poszczególni władcy wydawali dekrety nakazujące określony rodzaj ubioru, koloru lub motywu lub ich zakazujące. Ich echa widoczne są również na kartach kodeksów prawnych. Ubiór wyznaczał pozycję społeczną, pozwalał na uhonorowanie najważniejszych osób w państwie. Rozporządzenia te, nie zawsze były respektowane, w niektórych przypadkach nawet Syn Niebios zmuszony był do uznania swojej porażki na tym polu. W przypadku Trawankoru próby zburzenia uwarunkowanego kulturowo porządku społecznego, również napotkały opór społeczeństwa. Manifestowanie własnych poglądów mogło mieć też kierunek oddolny, wśród ludzi, którzy postanowili walczyć z systemem władzy. Rewolucje na szczycie władzy pociągały za sobą rewolucję w ubiorze. Podbój muzułmański Indii skutkował wzbogaceniem mody indyjskiej, choć władcy wprowadzali zasady mające zapobiec zatarciu się granic między hindusami, a wyznawcami Islamu. W przypadku przejęcia władzy przez Mandżurów wprowadzono nową modę, choć nie narzucano jej w jednakowym stopniu całemu społeczeństwu. Strój kobiecy Hanów podążał własnym trybem rozwoju, choć mężczyźni zostali zmuszeni do zmiany uczesania. Zmiany w stroju nie zawsze były wynikiem bezpośredniego rozkazu, ale wynikały z pragmatyzmu lub też były wymuszone przez sytuację na arenie politycznej. Otwartość panujących władców na obce wpływy miała wpływ na rozkwit mody. Wzmożona wymiana kulturowa pozwoliła na wprowadzenie nowych strojów, zarówno za czasów dynastii Tang w Chinach, jak i w Imperium Guptów w Indiach. Ubiory te zostały przejęte w sposób naturalny i dobrowolny. Rewolucja modowa mogła stanowić również świadome działanie władcy, który traktował ją jako ważny dar dla społeczeństwa. Misją Harshy z Kaśmiru było wzbogacenie garderoby poddanych. Z drugiej strony władca mógł świadomie ukrócić szerzący się zbytek, jak postąpił Xuanzong, paląc spódnice z piór. Procesy modowe, tak w Chinach, jak i w Indiach, nabrały szczególnego przyspieszenia w XIX i XX wieku pod wpływem kontaktu z zachodnimi mocarstwami. Rządzący dokonali istotnej transformacji w wizerunku chińskiego społeczeństwa. Zniszczono stary porządek całkowicie zastępując go nowym. Przybycie Brytyjczyków na teren Indii wyznaczyło drugi etap transformacji ubiorów, poprzez wprowadzenie zachodniej estetyki. W okresie walki o odzyskanie niepodległości strój stał się elementem manifestu poglądów i orężem w walce. Siła drzemiąca w ubiorze, nadal chętnie wykorzystywana jest przez polityków w niepodległych Indiach czy porewolucyjnych Chinach. Rozdział 2. Charakterystyka wybranych strojów Chin i Indii W rozdziale tym przybliżona zostanie różnorodność tradycyjnej odzieży, uwzględniając jej ewolucję. Jego lustrzana konstrukcja obejmuje wyjście od analizy zagadnienia stroju poruszanego w tekstach ważnych dla danej kultury. Następnie przedstawione zostaną ubiory występujące w danym kraju, przy zastosowaniu podziału na dwie grupy, to jest ubiory rodzime oraz obce. Zabieg ten ma na celu podkreślić występowanie odmiennych koncepcji modowych występujących na danym terenie. 2.1. Strój chiński jako nośnik kultury W podrozdziale tym rozważone zostanie spojrzenie na odzież zawarte w tekstach konfucjańskich, które stanowiły podstawę edukacji w cesarstwie chińskim. Następnie przeanalizowana zostanie grupa strojów określana mianem hanfu oraz status qipao i tangzhuang. Istotne będą tu nie tyle szczegółowe opisy danych modeli, co odzwierciedlająca się w nich kultura chińska. 2.1.1. Strój we wczesnych tekstach konfucjańskich Strój był jednym z wyznaczników wyrafinowanej chińskiej kultury. Rodzima kultura była wedle Chińczyków jedynym słusznym synonimem cywilizacji, jeśli podążać za ideami głoszonymi przez teksty konfucjańskie. Prowadziło to do kategorycznego postrzegania świata i wprowadzenia podziałów na ludność, która przyjęła chiński sposób życia oraz na tzw. barbarzyńców, wyznających inne wartości i inną organizację życia społecznego. Potencjał, jaki kultura zawierała w sobie, sprawiał, że skutecznie oddziaływała ona na ludy niechińskie, którym niekiedy udawało się przejąć władzę nad Chinami. Chińczycy mogli ulec przeciwnikowi militarnie, ale ostatecznie ocalali swój sposób bycia. Zachodzący proces sinizacji polegał m.in. na przejęciu chińskich ubiorów przez nową władzę, choć nie dotyczył wszystkich obcych dynastii w jednakowym stopniu235. Strój określany mianem „barbarzyńskiego” był inny niż chiński, przykładowo poprzez inny sposób konstrukcji. W Dialogach Konfucjańskich (Lunyu) padają słowa określające barbarzyńców jako tych, którzy noszą ubrania mocowane po lewej stronie, a ich włosy są rozpuszczone236. Słowa te sugerują, że ludność chińska w tamtym czasie postępowała w sposób odwrotny. Pierwszy rzut 235 G. Hardy, A. Behnke Kinney, The Establishment of the Han Empire and Imperial China, Greenwood Press, Westport 2005, s. 92. 236 Confucius, Confucius analects: with selection from traditional commentaries, tłum. Edward Slingerland, Hackett Publishing Company, Indianapolis 2003, s. 161. oka pozwalał na zakwalifikowanie osoby do grupy „swój” lub „obcy”. Sposób zakładania ubioru został uznany za ważny wyznacznik chińskości również przez władców państw ościennych, pozostających pod wpływem chińskiej kultury. Cesarstwo Japońskie w okresie Nara (710-794), na swojej drodze do upodobnienia się do Chin, uznało za stosowne zmienić przyjęte zwyczaje. Po pierwsze, dostosowano wymogi dworskiej etykiety w kontekście stroju do tych, które panowały na dworze dynastii Tang. Po drugie, zgodnie z Kodeksem Ubioru Yōrō wydanym w 718 roku, oficjalnie zmieniono wygląd ubiorów, tak aby móc aspirować do miana cywilizowanego narodu. W ten sposób chińska praktyka nakładania lewej poły szaty na prawą wyparła odwrotny schemat, pierwotnie rodzimy dla Japończyków237. 237 L. Dalby, Kimono. Fashioning Culture, Vintage, London 2001, s. 28. 238 M. Nylan, The Five “Confucian” Classics, Yale University Press, New Haven 2001, s. 168-170. 239 J. Legge (tłum.), The Li Ki, XI – XLVI, The Clarendon Press, Oxford 1885, s.1-27. 240 Ibidem. Chińskie społeczeństwo funkcjonowało w oparciu o skomplikowane rytuały, które wprowadzały ład w życie każdego człowieka. Określona procedura właściwego zachowania w każdej sytuacji, nie pozostawiała wiele miejsca na niedopowiedzenia. Rytuał pozwalał na wytworzenie relacji pomiędzy poszczególnymi grupami, zarówno z żyjącymi, jak i umarłymi. Tożsama relacja była wytwarzana pomiędzy ludźmi a bogami. Zasady właściwego postępowania w danej sytuacji spisywano w formie kodeksów. Jednym z najistotniejszych pozostaje Księga Rytuałów (Liji), która zawiera wiele odniesień do kwestii właściwego ubioru i jego znaczenia238. Rozdział jedenasty został opracowany jako kompilacja zasad postępowania w trakcie oficjalnych sytuacji, w zależności od okoliczności. Przykładowo Syn Niebios z okazji równonocy wiosennej przywdziewał ciemne szaty, jednakże niepomyślne warunki w danym roku skłaniały go do zmiany kolorystyki szat na biel, ponadto pozbawioną dekoracji. W przypadku panującej suszy trudna sytuacja odzwierciedlała się m.in. w stroju, który był wówczas wykonywany z lnu. Dokładnemu opisowi podlega ubiór urzędników, wraz z nakryciami głowy, kolor szat królowej, żon książąt i innych kobiet, których małżonkowie pełnili oficjalne funkcje 239. Wielki nacisk położony został również na dobór strojów w okresie żałoby. Traktują o tym między innymi rozdziały trzynaście, trzydzieści trzy i czterdzieści sześć, które szczegółowo rozróżniają zależności pomiędzy formą i długością przeżywania żałoby przez poszczególne osoby240. Pomimo istnienia tak wielkiego przywiązania do ceremoniału, w Księdze Rytuałów można odnaleźć wskazówki odnoszące się do tego, co może ulegać zmianom, ale i do tego, co nigdy nie powinno się zmienić. To, co powinno zostać bezwzględnie utrzymane, to właściwe relacje pomiędzy ludźmi. Sposób, w jaki są one wyrażane może ulec zmianie, rytuał pozwala na narzucenie nowych strojów, zarówno w formie, jak i kolorystyce. Znaczenie poszczególnych elementów również może ulegać redefinicji241. Fragment ten dawał jasny sygnał dla kolejnych władców opierających swoje rządy na wartościach konfucjańskich. Wprowadzanie rewolucji w oficjalnej garderobie dworu było dopuszczalne. To, co zapisano w księdze, było stanem obowiązującym w momencie, gdy powstawała, jednak nie wymagano kopiowania wszystkich elementów w dosłowny sposób. Stąd też ewolucja chińskich ubiorów nie kłóciła się z obowiązującym nauczaniem w duchu konfucjańskim. Tak duże nagromadzenie informacji odnoszących się do właściwego ubioru potwierdza ważną rolę stroju w życiu społecznym. Z tego powodu Księga Rytuałów skupia się głównie na opisie odpowiedniej garderoby w trakcie pełnienia konkretnych zadań, na przykład uczestnictwa w uroczystościach żałobnych lub ofiarnych. Stosownie dobrany strój był częścią układanki, która składała się na idealny sposób funkcjonowania wedle pism konfucjańskich. 241 Ibidem, s. 61-62. 242 J. Legge (tłum.), The Li Ki, I – X, The Clarendon Press, Oxford 1885, s. 249-307. 243 Dong Kaichen, A preliminary discussion of Chinese agricultural treatises in the style of "monthly ordinances" yueling, „Journal d'agriculture traditionnelle et de botanique appliquée”, Appl. 28, 3-4, 1981, s. 231-233. Rozdział czwarty (zatytułowany Yueling) odnosi się do procedur podejmowanych w poszczególnych miesiącach. Jednym z uwzględnionych schematów jest zmieniający się ubiór władcy. Zapisano w nim, że w trzech wiosennych miesiącach powinien nosić on zielone szaty, a jego nakrycie głowy powinno być dekorowane zielonym lub lazurowym jadeitem. W trzech letnich miesiącach kolor ulega zmianie. Nastaje czas czerwonych szat i czerwonego jadeitu. W jesieni władca powinien nosić białe szaty oraz jadeit w tymże kolorze. W zimie jego szaty stają się czarne, a jadeitowe ozdoby utrzymane są w ciemnej tonacji. Na przełomie lata i jesieni dodany jest fragment na temat żółtych szat. James Legge zwrócił uwagę na powiązanie tych kolorów z żywiołami oraz stronami świata242. Rozdział ten był pierwszym z wielu dzieł utrzymanych w tym samym stylu. Łączył w sobie konkretne zalecenia z wyszukaną formą, opierając się o astronomiczne obserwacje układu ciał niebieskich w danej porze roku243. Rozdział trzydziesty szósty w całości poświęcony jest opisowi shenyi. Ubiór ten zajmował w hierarchii strojów wysokie miejsce, jedynie szczebel niżej od ubiorów dworskich i ofiarnych. Opis kładzie nacisk z jednej strony na wygodę użytkownika, a z drugiej podkreśla symboliczne znaczenie stroju. Shenyi miała mieć cechy ubioru charakterystycznego dla mędrców. Konstrukcja uwzględniała m.in. dwanaście pasów materiału, aby nawiązać do liczby miesięcy w roku. Zaokrąglone rękawy, kwadratowy kołnierz, proste formy miały symbolizować walkę z negatywną cechą charakteru, jaką była samolubność, nawoływać do zachowania bezstronności i właściwego osądu sytuacji. Co więcej, szata męska dawała patrzącemu rozeznanie w sytuacji rodzinnej noszącego dany ubiór. Wskazywało na to wykończenie szaty, której brzegi obwiedzione były lamowaniami. Hafty na tychże lamowaniach były dozwolone dla tych, którzy posiadali żyjących rodziców i dziadków, a samo lamowanie było utrzymane w błękicie. Mężczyźni do lat trzydziestu o statusie sierot nosili białe lamowania244. Wedle zapisu w rozdziale pierwszym, biel, jako kolor żałoby, była stanowczo niewskazana dla wszystkich, którzy posiadali żyjących rodziców. Na biało nie mogły być lamowane nie tylko ubiory, ale też nakrycia głowy245. Opis shenyi, który odnosi się do okresu Walczących Królestw (475-221 p.n.e.), staje się niezwykle istotny z dwóch powodów. Po pierwsze był on świadectwem istniejących relacji społecznych i wartości, jakie należało podtrzymywać. Po drugie, z ubioru tego rozwinęły się ubiory cesarskiego dworu z czasów dynastii Han i późniejszych. Koncepcja szczelnego otulenia ciała tkaniną utrzymała się przez tysiąclecia, choć krój ulegał modyfikacjom. Ubiór ten charakteryzował się wydłużonym brzegiem jednej z poł, którą nakładano na wierzch, na prawą stronę. To właśnie ta zasada stanowiła o przynależności do kategorii osób cywilizowanych. Do mocowania całości nie stosowano guzików, lecz przewiązywano szatę wstęgą lub paskiem246. W okresie poprzedzającym wzrost popularności shenyi i jej modyfikacji, ubiory zasadniczo składały się dwóch części. Ich kolorystyka również była podporządkowana rytuałowi. Górna część ubioru powinna była być wykonana z tkaniny w kolorze niebieskim, cynobrowym, żółtym, białym lub czarnym. Kolory te uznawano za dostojne w swoim wydźwięku. Kolorystyka spodni zaś mogła stanowić pochodną tych barw247. Przykłady te pokazują silną korelację pomiędzy strojem a kluczowymi wartościami, na jakich zbudowano tradycyjne chińskie społeczeństwo. 244 J. Legge (tłum.), The Li Ki, XI – XLVI…, s. 395-396. 245 J. Legge (tłum.), The Li Ki, I – X…, s. 69. 246 Hua Mei, op. cit., s. 9-11. 247 Zhou Xun, Gao Chunming, The Chinese Costumes Research Group of the Shanghai School of Traditional Operas, 5000 Years of Chinese Costumes, The Commercial Press, LTD., Hong Kong 1998, s. 13. 2.1.2. Hanfu – wspomnienie olśniewających Chin Ubiory noszone historycznie przez Hanów obejmują grupę strojów, która ewoluowała na przestrzeni stuleci. W jej skład wchodzą również niektóre ubiory napływowe, zaadaptowane na potrzeby społeczeństwa. W XXI wieku, w dyskursie popularnym popularność zyskał termin hanfu dla określenia tejże odzieży. Zostanie on zastosowany w niniejszej pracy dla ogólnego określenia wybranych elementów odzieżowych z uwagi na fakt, że działacze skupieni wokół ruchu hanfu wskrzeszają dawne ubiory, w nowej, żywej formie. Współczesne hanfu pełnymi garściami czerpie z estetyki chińskiego ubioru (Zhongguo fuzhuang). Zachowany w Księdze Rytuałów opis wspomnianego wcześniej shenyi jest niezwykle istotny z uwagi na fakt, że jego konstrukcja, jak i pochodne tego ubioru wyznaczały kierunek w wizerunku zarówno kobiet, jak i mężczyzn, już od okresu Walczących Królestw, przechodząc do dynastii Han. Uważa się, że dwoma istotnymi pochodnymi shenyi były ubiory nazywane quju lub też qujupao oraz zhiju248. Quju jako pierwsza pojawiła się w modzie, w kilku podobnych do siebie wariantach. Była to sięgająca ziemi szata z długim rękawem. Lewa poła tej szaty była bardzo wydłużona w kształt trójkąta, na tyle, aby dało się ją okręcić wokół ciała. Brzegi poł były obszyte lamówką, tak więc poprzez okręcenie poły, na sylwetce ukazywał się spiralny wzór. Całość była przytrzymywana za pomocą paska z jedwabiu. Zhiju wyewoluowała w późniejszym okresie. Strój ten ma podobną konstrukcję do quju, różnica polega na kształcie lewej poły. Jest ona przedłużona jedynie nieznacznie, na tyle, by dało się ją zawinąć na prawym boku noszącego. Koniec jest ścięty prosto, nie zaś do trójkąta. Ta charakterystyczna cecha jest zawarta w nazwie ubioru, którą można przetłumaczyć jako „prosta szata”249. 248 Hua Mei, op. cit., s. 9-12. 249 Zhou Xun, Gao Chunming, The Chinese Costumes Research Group of the Shanghai School of Traditional Operas, op. cit., s. 32-43. 250 Tsiang Katherine R., Changing Patterns of Divinity and Reform in the Late Northern Wei, „The Art Bulletin”, tom 84, nr 2, 2002, s. 222. 251 W. J. F. Jenner, Memories of Loyang: Yang Hsüan-chih and the lost capital (493-534), Clarendon Press, Oxford 1981, s. 26-27. Upadek dynastii Han otworzył drogę do powstania nowych bytów politycznych na terenie Chin. Nadarzająca się okazja została wykorzystana między innymi przez lud Xianbei, który ustanowił północną dynastię Wei (386–535). Dwór Wei stanowił tygiel kulturowy, w którym doszło do spotkania kultury chińskiej i kultur spoza kręgu wyznających wartości konfucjańskie. Chińscy urzędnicy wnieśli duży wkład między innymi w ewolucję wizerunku dworu250. Było to możliwe po części dzięki istotnemu wpływowi na sprawy państwa cesarzowej wdowy Feng (442-490), w której żyłach płynęła krew Hanów. Postawiła ona sobie za cel stworzenie państwa w chińskim stylu. Znalazła sojusznika w osobie swojego wnuka, przyszłego cesarza Xiaowen (467-499), stopniowo rugując elementy kultury Xianbei251. Jednym z dekretów cesarza, wydanym po przenosinach stolicy do Luoyangu, było wprowadzenie zakazu noszenia strojów Xianbei, jak również narzucenie ubioru dworskiego urzędnikom. Krok ten łączył Xianbei z Hanami, upodobniając ich do siebie pod kątem ubioru252. Okres rozdrobnienia Chin, przypadający na czasy dynastii Wei, Jin (266-420) oraz dynastii Północnych i Południowych (386-589), przyniósł innowacje kobiecego stroju. Pożądanym stało się nadanie sylwetce większej dynamiki, poprzez powiewające wstążki i tak zwane jaskółcze ogony. Wizerunek ten tworzono poprzez nałożenie na formę znaną z czasów dynastii Han krótkiej spódnicy lub rodzaju fartuszka. Do tego elementu przymocowywano długie wstążki, lub też nakładające się na siebie trójkąty, przypominające kształtem ogon jaskółki. Wariacją tego ubioru był dwuczęściowy komplet, w którym poły bluzki schodziły się na środku. Spódnicę z nałożonym fartuszkiem zdobiła duża ilość kolorowych wstążek, tworzących pasiasty wzór253. 252 Ibidem, s. 57-58. 253 Zhou Xun, Gao Chunming, The Chinese Costumes Research Group of the Shanghai School of Traditional Operas, op. cit., s. 62-65. 254 Ch. Benn, op. cit., s. 41. 255 P. Buckley Ebrey, The Cambridge Illustrated History of China, wydanie drugie, Cambridge University Press, Cambridge 2010, s. 109-110. Dynastia Tang może stanowić istotny przykład świadczący o tym, że atmosfera danej epoki odzwierciedla się w stroju. Jej niezwykła otwartość na obce idee była wyjątkowym okresem rozwoju chińskiej kultury. Kluczowym dla takiego obrotu sprawy było nastawienie dworu cesarskiego. Z jednej strony, zainteresowano się nowymi praktykami religijnymi, a z drugiej patrzono łaskawszym okiem na obcokrajowców. Dwór przechodził fascynację buddyzmem tantrycznym, a podróże mnichów chińskich do Indii oraz indyjskich do Chin dostarczały nowej wiedzy. Syn cesarza Taizonga zatracił się w fascynacji kulturą ludów tureckich, przejmując między innymi ich ubiór254. Mając w pamięci negatywny ton konfucjańskich klasyków na temat wizerunku ludów barbarzyńskich, wydarzenie to wydaje się być bez precedensu. Pewien wpływ na taki stan rzeczy mogło mieć pochodzenie założycieli dynastii, jak i wielu osób stanowiących uprzywilejowaną warstwę społeczeństwa. W ich żyłach płynęła krew ludu Xianbei z północy. Było to spowodowane zawieraniem przez Hanów małżeństw z kobietami wywodzącymi się z arystokracji Xianbei. Z czasem Xianbei zostali w pełni zsinizowani, natomiast przyszły ród panujący nie uważał za korzystne afiszowania się ze swoim mieszanym pochodzeniem255. Drugim czynnikiem, mogącym przyczynić się do łatwiejszej akceptacji ubiorów obcych, były procesy zachodzące w okresie poprzedzającym ustanowienie dynastii Tang. Analizy dzieł sztuki buddyjskiej z okresu VI i VII wieku wskazują, że część ubiorów wcześniej znamionujących barbarzyńców, przestała być za takowe uważana. Stroje te zaczęły być traktowane jako odpowiednie dla danej płci lub grupy społecznej, niekoniecznie zaś jako wyznacznik przynależności etnicznej 256. 256 K. A. Lingley, Naturalizing the Exotic: On the Changing meanings of Ethnic Dress in Medieval China, „Ars Orientalis”, nr 38, 2010, s. 56-57. 257 Zhou Xun, Gao Chunming, The Chinese Costumes Research Group of the Shanghai School of Traditional Operas, op. cit., s. 93-98. 258 J. Legge (tłum.), The Li Ki, I – X…, s. 455. 259 Ch. Benn, op. cit., s. 4. Ubiory obce należące do grup hu fu i hui hu zostały niezwykle ciepło przyjęte przez kobiety, szczególnie wywodzące się z arystokracji. Interesującym aspektem był również fakt, że kobiety przejęły ubrania męskie, a nie damskie. Męski wygląd na obcą modłę stał się niebywale modny, pozwalając jego zwolenniczkom na subtelną grę rolami społecznymi. Charakterystyczną cechę hu fu stanowił kołnierz z rozłożonymi klapami. Ponadto rozcięcie było umiejscowione z przodu, nie zaś na boku. W stroju widoczne było jego wojskowe pochodzenie poprzez skórzany pas, od którego odchodziły wstążki. Jego konstrukcja miała umożliwić przytroczenie przydatnych przedmiotów. Na potrzeby stroju kobiecego pas utracił swoje zastosowanie i jedynie dekoracyjnie obejmował szatę. Ubiory stylizowane na hu fu wykorzystywano również jako kostium tancerek, prezentujących tzw. tatarskie tańce. Nazwa stroju hui hu odnosi się do grupy etnicznej, która go nosiła. Uważa się, że jej członkowie byli protoplastami Ujgurów. W tym przypadku kobiety Han przejmowały cały wizerunek, szatę, fryzurę oraz dodatki. Szaty te również posiadały charakterystyczny kołnierz, jednak jego krój był zaokrąglony, przypominający kołnierz szalowy. Kołnierze hu fu natomiast tworzyły zarys rombu. Szata była wiązana na lewą stronę, czyli na modłę barbarzyńską wedle pism konfucjańskich257. Ponadto przejęcie męskiego ubioru było kolejnym działaniem stojącym w sprzeczności z pismami konfucjańskimi. Księga Rytuałów w wyraźny sposób stanowiła, że ubiór kobiet i mężczyzn powinien się różnić. Miał on podkreślać rozdzielność płci258. Okres rządów dynastii Tang wytworzył również atmosferę sprzyjającą rządom kobiet oraz uzyskaniu przez nie wielu przywilejów. Choć w historii Chin przewijały się nazwiska znaczących kobiet, których pozycja pozwalała na rządzenie państwem, tylko jednej z nich udało się podejmować decyzje w jej własnym imieniu. Kobietą tą była ambitna Wu Zetian, towarzyszka dwóch cesarzy, regentka, a wreszcie samodzielna władczyni, która ustanowiła własną dynastię Zhou (690–705)259. Z okresu Tang pochodzi nowe przedstawienie kobiety samodzielnie dosiadającej wierzchowca. Wskazuje to na większą mobilność kobiet i ich obecność w sferze publicznej. Prywatność amazonce zapewniał specjalny kapelusz z woalem. Woal ten początkowo osłaniał całe ciało, lecz z czasem został zredukowany do ochrony jedynie twarzy. Dodatek ten miał obcy rodowód i stanowił kolejną z rzeczy zapożyczonych przez spragnionych nowinek mieszkańców Chin260. Jednocześnie warto nadmienić, że ten element, choć o obcym rodowodzie, był w zgodzie z wytycznymi Księgi Rytuałów odnoszącymi się do zakrywania twarzy przez kobiety poruszające się w przestrzeni publicznej261. Pomimo tej sprzyjającej kobietom atmosfery, niepostrzeżenie, pod przykrywką dobrobytu, rozwijały się zjawiska, które położyły podwaliny pod obniżenie ich statusu. Jednym z nich był rozkwit dzielnic rozrywki oraz handel kobietami przeznaczonymi do pracy w domach publicznych. Drugim zaś – rozkwit relacji opartych na konkubinacie262. 260 J. C. Y. Watt, An Jiayao, A. F. Howard, B. I. Marshak, Su Bai, Zhao Feng, China Dawn of a Golden Age, 200 – 750 AD, Yale University Press, New Haven 2004, s. 181-182. 261 J. Legge (tłum.), The Li Ki, I – X…, s. 455. 262 M. E. Lewis, op. cit., s. 179. 263 Hua Mei, op. cit., s. 29-31. 264 Gong Yuanzhi, Guzhuang chuan da yanjiushi: Cha hu ni xiangxiang de zhongguo fushi shi (古裝穿搭研究室 : 超乎你想象的中國服飾史), Shibao wenhua chuban qi ye gu fen you xian gongsi, Taibei shi 2019, s.151. 265 T. Eckfeld, Imperial Tombs in Tang China, 618-907. The politics of paradise, Routledge Curzon, London 2005, s. 127. Mniejszy konserwatyzm dynastii Tang widoczny był w zezwoleniu kobietom na zakładanie strojów eksponujących walory sylwetki. Suknie odsłaniały dekolt oraz szyję, natomiast ramiona zostały przykryte lekkimi materiałami. Dekadencki styl epoki wyrażał się w doskonale dobranych zestawach, mnogości stylów i zmiennym guście263. Klimat ten oddawał między innymi zestaw qixiong ruqun. Zawierał on tak zwane górne ubranie, będące rodzajem bolerka z długim rękawem, oraz długą spódnicę. Spódnica w żywych barwach okrywała biust i była mocowana poprzez przewiązanie jej paskiem na wysokości pach264. Spódnice mogły być wykonane z tkaniny jednego koloru, bądź też tworzyć pasiasty wzór. Popularnym było zestawienie czerwonych i niebieskich pasów. Analizy malowideł w grobowcach dynastii Tang wskazały, że pierwotnie to pasiaste suknie wpisywały się w gusta społeczeństwa. Następnie zaobserwowano rosnącą popularność gładkich sukien, by w końcu to właśnie one zyskały aprobatę większości kobiet265. Obowiązujący wariant podyktowany był aktualnie panującą modą. Całości dopełniał długi, zwiewny szal, który zakładano na kilka sposobów, a wybrany styl pociągał za sobą dobór odpowiedniej długości szala. Szale krótkie wystarczały w sytuacji, gdy jeden koniec mocowano na piersiach, okrywano jedno ramię i plecy, a pozostałą część szala przerzucano na przód, przez drugie ramię. Następnie do użycia weszły dłuższe szale, które drapowano w kształt litery V na dekolcie, a wolne końce przerzucano na plecy. Najdłuższych, ponadpięciometrowych szali wymagał sposób noszenia podobny do europejskiego sposobu drapowania szala do sukni wieczorowej. Zakładał on okrycie szalem pleców i przerzucenie go do przodu na ramionach266. W razie potrzeby dodatkowe okrycie zwykle mogła stanowić bawełniana bluzka, nazywana banbi. Posiadała ona krótsze rękawy, na tyle szerokie, by zmieściły się pod nimi długie rękawy spodniego bolerka. Pojawienie się ubioru z krótkim rękawem, stanowiło powrót do koncepcji zapoczątkowanych w okresie Han i Wei, a później nieco zapomnianych267. Całości dopełniał przykuwający wzrok makijaż oraz ekstrawaganckie fryzury. Twarze oprószano pudrem i dużą ilością różu oraz dodawano fantazyjny rysunek brwi. Aprobatę zyskały również malunki nazywane hua dian lub mian ye. Wedle podań oba z nich miały rodowód w obyczajach warstwy arystokratycznej. Hua dian, będący dekoracją czoła, związany był z opowieścią o księżniczce Shouyang, na której czoło miał upaść płatek z kwitnącego drzewa pozostawiając ślad. Historia związana z umiejscowionymi na policzkach mian ye nie jest równie poetycka, gdyż ich powstanie miało pierwotnie zatuszować niedoskonałość twarzy pewnej arystokratki. W obu przypadkach rysunki te zostały powielone przez inne kobiety, tworząc nową modę268. Kobiece uczesania były zdominowane przez różnorodne upięcia. Mogły one być wykonane symetryczne, lub też zaskakiwać asymetrią. Kok lub koki mogły być upinane na czubku głowy. Młode dziewczęta mogły wybierać spośród upięć czesanych niżej, po bokach głowy, które nie wydłużały optycznie sylwetki. Całość dopełniały wstążki oraz efektowne spinki i korony269. Przykład ten doskonale obrazuje mechanizm działania mody za czasów dynastii Tang. Modnym mogło stać się wszystko, a moda ewoluowała w nieprzewidzianym kierunku. W społeczeństwie spragnionym nowości każdy drobiazg mógł stać się pożądanym elementem wizerunku. 266 Gong Yuanzhi, op. cit., s. 151. 267 Zhou Xun, Gao Chunming, Zhongguo gudai fushi fengsu (中国古代服饰风俗), Shanxi renmin chuban she, Xi’an 2002, s. 141-143. 268 Zhou Xun, Gao Chunming, The Chinese Costumes Research Group of the Shanghai School of Traditional Operas, op. cit., s. 86. 269 Yang Zhiqian, Zhang Chenjie, Hang Guanhua, Wang Mingshi, Tang dai fushi ziliao xuan (唐代服饰资料选), Beijing shi gongyi meishu yanjiu suo, Beijing 1979, s. 72-80. 270 Xu Man, Crossing the Gate. Everyday Lives of Women in Song Fujian (960-1279), State University of New York Press, Albany 2016, s. 246-248. Dla żyjących w okresie Song kwestia odpowiedniego ubioru była istotna także w perspektywie życia po śmierci. Wyszczególnienie garderoby, jaka miała zostać złożona w grobowcu danej osoby, mogło znaleźć się w testamencie, a nierzadko przygotowaniem takiej odzieży zajmowała się sama zainteresowana osoba jeszcze za życia. Kobiety w posagu wnosiły między innymi odzież, która stanowiła ich prywatny majątek. Ubiory te mogły być zatem złożone w grobowcu wraz z ich właścicielką. Czyniono tak w szczególności, gdy odeszła młoda kobieta, a rodzina w obawie przed złą wróżbą decydowała się usunąć z domu garderobę zmarłej270. Posag panny młodej stanowił istotny element negocjacji pomiędzy rodzinami. W okresie Song preferowano majątek danej rodziny ponad jej chwalebną przeszłość, jak było to przyjęte w okresie Tang. Niemniej jednak nadal rodziny starały się łączyć w obrębie dobrze sobie znanych rodów, szczególnie, gdy przyszła panna młoda posiadała błyskotliwy intelekt i stosowne wykształcenie. Nacisk położony na majątek wnoszony przez kobietę do małżeństwa doprowadził do wżeniania majętnych córek kupców w uboższe rodziny urzędników, z synami posiadającymi obiecujące perspektywy kariery. Urzędnicze szaty stały się również uroczystym ślubnym strojem pana młodego zarówno w okresie Tang, jak i Song. Przywilej ten był dostępny jedynie dla rodzin urzędników271. 271 D. Kuhn, The Age of Confucian Rule. The Song Transformation of China, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge 2011, s. 139-141. 272 Xu Man, op. cit., s. 71-72. 273 Zhou Xun, Gao Chunming, The Chinese Costumes Research Group of the Shanghai School of Traditional Operas, op. cit., s. 107. 274 Hua Mei, op. cit., s. 51-53. W okresie Song na nowo rozkwitła moda na woalki zasłaniające kobiety przed wścibskimi spojrzeniami osób spotkanych na ulicy. W tym czasie zatarła się pamięć o obcym pochodzeniu tej zasłony, a i jej forma uległa zmianie. Popularnym stało się wykorzystywanie na zasłony purpurowej gazy oraz doczepianie do niej kolorowych wstążek. Materiał miał chronić przed spojrzeniami innych, jednakże jego do pewnego stopnia prześwitująca forma nie czyniła kobiety całkowicie niewidoczną. Dodatek ten był wybierany przez kobiety, które były zmuszone przemieszczać się w przestrzeni publicznej, szczególnie na dłuższe dystanse272. Z perspektywy panującej mody czas dynastii Song stanowił częściowo kontynuację tendencji panujących w schyłkowym okresie dynastii Tang. Czesano wówczas także wysoko upięte koki, zdobione szpilkami, grzebieniami lub ozdobnymi koronami. Ponadto przygotowywano materiałowe kwiaty, które zdobiły fryzury zarówno kobiet, jak i mężczyzn273. Ubiorem, który zapisał się w historii jako charakterystyczny wyróżnik swoich czasów, był rodzaj płaszcza, tudzież narzutki, nazywany beizi. Jego prosta konstrukcja sprawiła, że strój ten nie był przypisany żadnej konkretnej płci, czy grupie społecznej. Beizi nosił każdy, od cesarza po służące. Swoją uniwersalność zawdzięczał on długim rękawom oraz schodzącym się z przodu połom, bez żadnych zapięć. Płaszcz okrywał, ale zarazem uchylał rąbka tajemnicy na temat wyglądu spodniego ubioru. Jego długość nie była ściśle określona, mógł on też posiadać rozcięcia po bokach. Strój ten miał swoją stonowaną formą stanowić odbicie wartości wyznawanych przez społeczeństwo. Stopniowo porzucano ekstrawaganckie ubiory na rzecz wyciszonego wizerunku, eleganckiej prostoty. Duch neokonfucjanizmu, wymagający podporządkowania się zasadom, zaczynał być coraz bardziej wyczuwalny274. Z drugiej strony kobiecy wizerunek nie był całkowicie utrzymany w pastelowej tonacji. Chodziło raczej o zachowanie równowagi między natężeniem barw. Osiągano to poprzez użycie wyrazistych kolorów na potrzeby spódnicy, natomiast barwy górnej część garderoby były zdecydowanie bardziej stonowane275. 275 Zhou Xun, Gao Chunming, The Chinese Costumes Research Group of the Shanghai School of Traditional Operas, op. cit., s. 107. 276 Li Dongyang, Shen Shixing, Da Ming hui dian: [228 juan, [Beijing: Nei fu kanben, Wanli 15 i.e. 1587] (大明會典 :[228卷. [北京: 內府刊本, 萬曆15 i.e. 1587], tom 24, zwój 61, 31, https://iiif.lib.harvard.edu/manifests/view/drs:428230154$30i [dostęp: 15.7.2020]. 277 Ibidem. 278 Wang Chen, Conservation study of Ming dynasty silk costumes excavated in Jiangsu region, China. 中國江蘇地區出土明代絲綢服飾的修護研究, „Studies in Conservation”, tom 59, suplement 1, 2014, s. 178. 279 W pracy zastosowano czytanie zgodnie z transkrypcją pinyin. W dyskursie funkcjonują również zapisy bazujące na języku mongolskim takie jak yisa, bądź yisan. W ten sam sposób postąpiono z zhisun, która zapisywana jest również m.in. jako jisun. 280 Gong Yuanzhi, op. cit., s. 222. Powrót do korzeni chińskiej kultury zapoczątkowany przez Hongwu, pierwszego cesarza dynastii Ming, widoczny był również w rytuale. Przykładowo, analizując oficjalne regulacje dotyczące funkcjonowania państwa zawarte w Da Ming Huidian276, można zauważyć rycinę przedstawiającą shenyi. Szata z okresu Ming nawiązuje do shenyi opisanej w Księdze Rytuałów. Widoczne jest to szczególnie w planie konstrukcji, który ukazuje, że strój składa się z większej liczby zszytych paneli, a rękawy są zaokrąglone. Brakuje zaznaczenia dekoracyjnego lamowania brzegów, o którym wspomina Księga Rytuałów277. W kontekście polityki rugowania ubiorów obcych, interesującym zjawiskiem wydaje się być popularność zsinizowanych wersji ubiorów mongolskich. Wyrazisty przykład może stanowić tak zwana yesa278. Jej konstrukcja bazowała na popularnej szacie zhisun, charakterystycznej dla dworu Yuan (1271–1368). Nieco przypominała ona płaszcz z odcięciem w pasie. Posiadała skrzyżowane poły, długi rękaw, a dolna część rozszerzała się dzięki ułożonym zakładkom. Yesa279 ewoluowała w początkach dynastii Ming, głównie w sposobie wykrojenia rękawów. Od okresu panowania cesarza Yongle (1402-1424) zmieniono ich kształt z prostego, na posiadający wyraźny łuk. Kształt ten przypomina połowę chińskiej lutni, i właśnie od nazwy tego instrumentu wywodzi się nazwę takich rękawów280. Jest to przykład ubioru obcego, który w pewnym momencie przestał być za takowy uważany. Po kosmetycznych zmianach stał się jednym z ikonicznych strojów dynastii Ming. Według opinii Chen Fang, w XVI wieku, to przyjrzenie się jej głowie pozwalało na określenie statusu społecznego kobiety. Krój ubrań pozostawał względnie taki sam dla wszystkich. Zamożniejsi mogli dobierać zbytkowne tkaniny, dla podkreślenia uprzywilejowanej pozycji. Większe pole manewru otwierało się dopiero podczas dekorowania fryzury, zarówno przy pomocy szpilek, ozdobnych szarf inkrustowanych drogimi kamieniami, jak i luksusowych nakryć głowy. Jedno z takich nakryć stanowił dodatek o intrygującej nazwie „przyczajony królik”, jak można przetłumaczyć chińskie określenie wotu’er. Do jego produkcji używano obciążonych wysokim podatkiem skór wydry, bądź kuny. Wotu’er z uwagi na miejsce, w jakim były umieszczane na głowie, przypominały fascynator, bądź dekoracyjną opaskę. Nadawały one wizerunkowi zbytkownego charakteru, a choć wykonane z futra, nie spełniały praktycznej funkcji ochrony przed niskimi temperaturami281. 281 Chen Fang, A Fur Headdress for Women in Sixteenth-Century China, „Costume. The Journal of the Costume Society”, tom 50, nr 1, 2016, s. 3-11, 16. 282 Wang Chen, op. cit., s. 178. 283 Zhou Xun, Gao Chunming, The Chinese Costumes Research Group of the Shanghai School of Traditional Operas, op. cit., s. 147. Pomimo stanowiska Chen Fang, kładącego nacisk na dodatki i biżuterię, ubiór nie był całkowicie zepchnięty na drugi plan w kontekście nadawania znaczenia. Wang Chen zwracał uwagę na fakt, że to właśnie odzież znajdowana w grobowcach z czasów dynastii Ming pozwalała na ustalenie kluczowych informacji na temat stylu życia jej właściciela. Stało się to możliwe dzięki ścisłej korelacji między ubiorem, a zajmowaną pozycją społeczną. Ubiory były klasyfikowane na przykład w zależności od poziomu oficjalności. Niektóre z nich były ubiorami typowo oficjalnymi, inne zaś były odpowiednie na prywatne spotkania towarzyskie 282. Dobór tkaniny zaś, wraz z odpowiednią kolorystyką, pełnił ważną rolę w podkreśleniu rangi okazji oraz zajmowanej pozycji. Haft złotymi nićmi stanowił przywilej zarezerwowany dla arystokratek. Kobiety te mogły też nosić wyraziste kolory, jak karmazyn czy też ciemny błękit. Kobiety z ludu były zmuszone zadowolić się stonowanymi barwami, jak na przykład róż, fiolet czy zieleń283. Sytuacja ta pokazuje, że najważniejsze osoby były widoczne z daleka, jako nieliczne plamy mocnego koloru, poruszające się wśród rozmytego tła. Rywalizacja na polu biżuterii czy futrzanych nakryć głowy wydaje się być istotna głównie na poziomie kobiet należących do tego samego stanu. Dodatkowo mogła ona mieć miejsce również tylko w sytuacji bliskiego kontaktu, gdy możliwa była ocena szczegółów i kosztowności całego wizerunku. W kontekście kobiecego ubioru zmiany zachodziły na poziomie modyfikacji formy wielu ubiorów. A więc, powracając do modeli z przeszłości, zdecydowano się na odświeżenie sprawdzonych koncepcji. Przykładowo zaczęto zwiększać ilość materiału niezbędnego do uszycia spódnic, na potrzeby coraz większej liczby drobnych plisowań. Spódnica o takiej konstrukcji pozwalała na zabawę odcieniami, każda zakładka mogła być innego koloru. Walory takich spódnic doceniano w ruchu, gdy to mieniące się barwy kojarzono z poświatą wokół księżyca284. To poetyckie porównanie przyjęło się na tyle, że powszechnie do użytku weszła nazwa yuehua qun, którą można przetłumaczyć jako „spódnica światła księżyca”. Ten efektowny ubiór zdobył uznanie wśród arystokracji285. Wśród górnych elementów garderoby dużą popularnością cieszyła się długa kamizelka, nazywana bijia. Uważano, że nałożenie kamizelki optycznie wysmukla sylwetkę, co stanowiło cenny atut, podkreślający urodę jej posiadaczki286. Drugim niezwykle charakterystycznym ubiorem był rodzaj długiego żakietu nazywany shuitianyi. Jego wyjątkowość polegała na zastosowaniu techniki patchworku, tak, by połączyć z sobą w jedną całość różnokształtne, kolorowe kawałki tkaniny. Całość mogła wydawać się nieco pstrokata w porównaniu do stylistyki innych ubiorów z tego okresu. Osiągnięty efekt miał na celu przywodzić na myśl pola ryżowe287. 284 Ibidem, s. 161. 285 Lu Yin, Hanfu renaissance, 6.05.2013, „Global Times”, http://www.globaltimes.cn/content/779566.shtml [dostęp: 28.07.2020]. 286 Hua Mei, op. cit., s. 57. 287 Zhou Xun, Gao Chunming, The Chinese Costumes Research Group of the Shanghai School of Traditional Operas, op. cit., s. 167. 288 L. Newton Hayes, The Chinese Dragon, Commercial Press, Shanghai 1923, s. 4-12. 289 J. Legge (tłum.), The Li Ki, XI – XLVI…, s. 1. 290 S. Cammann, China’s Dragon Robes, Art Media Resources, Chicago 2001, s. 4-5. Smok pozostaje jednym z najważniejszych motywów w chińskiej kulturze. Stworzenie to było uznawane za autentycznie żyjącego władcę wody, powietrza i ziemi. Według podań Żółty Cesarz dosiadł smoka, który zabrał go w Niebiosa. Smoki związane są również z legendą narodzin Konfucjusza, gdy to miały odwiedzić jego dom. Pojawienie się smoka zwiastowało pomyślność, dlatego też cesarz był informowany o każdym domniemanym spotkaniu z tym stworzeniem. Smok zajmował miejsce w panteonie chińskich bóstw288. Motyw ten był wykorzystywany również do zdobienia ubiorów. Szata haftowana w smoki została opisana w Księdze Rytuałów jako strój odpowiedni dla Syna Niebios podczas uroczystości ofiarnych289. Pomimo tak wczesnych doniesień o wykorzystaniu symbolu smoka, nie praktykowano zakładania tak zwanych smoczych szat, które zdobyły wielką popularność dopiero w późniejszym okresie. Pierwsze próby uczynienia smoka centralnym punktem ubioru pojawiły się zaledwie za czasów dynastii Tang. Charakterystyczną cechą smoków z tego okresu jest posiadanie trzech pazurów290. Szczegół ten jest istotny, gdyż ich liczba zmieniała się w zależności od panującej dynastii oraz przeznaczenia szaty. Trzy pazury posiadały smoki z okresu Tang, Song oraz z początku dynastii Qing. Wprowadzenie motywu pięciu pazurów było obcą innowacją, związaną z przejęciem władzy przez Mongołów i ustanowieniem dynastii Yuan. Smoki z dynastii Ming oraz, w późniejszym okresie dynastii Qing, występują w dwóch wersjach. Smok o pięciu pazurach nazywany long, inaczej cesarski smok, zarezerwowany był dla Syna Niebios. Mang było zaś nazwą określającą smoka o czterech pazurach, o niższej randze291. Smok często przedstawiany jest z towarzyszącą mu płonącą perłą lub czerwoną kulą. Przedstawienie to może wywodzić się z wierzeń o smoku ścigającym lub trzymającym słońce. Zestaw ten został rozpowszechniony w szczególności od nastania dynastii Ming292. 291 Ibidem, s. 78-79. 292 R. Bates, All about Chinese Dragons, China History Press, Beijing 2007, s. 6-7. 293 W. Eberhard, Symbole chińskie. Słownik, tłum. R. Darda, Universitas, Kraków 2006, s. 68-69. 294 Confucius, op. cit., s. 89. 295 Zhou Xun, Gao Chunming, The Chinese Costumes Research Group of the Shanghai School of Traditional Operas, op. cit., s. 110, 150-151. 296 J. Legge (tłum.), The Li Ki, XI – XLVI…, s. 15. 297 Zhou Xun, Gao Chunming, The Chinese Costumes Research Group of the Shanghai School of Traditional Operas, op. cit., s. 110, 150-151. Symbolem stanowiącym parę do motywu smoka był feniks (fenghuang), w formie odmiennej od feniksa w świecie zachodnim. Taki motyw odnosi się do symboliki pary cesarskiej, gdzie feniks oznaczał cesarzową. Feniks zdobi również szaty panny młodej, wskazując, że w tym szczególnym dniu jest ona cesarzową293. Pojawienie się feniksa było równie ważnym wydarzeniem, jak doniesienia o przybyciu smoka. Feniks zwiastował pokój dla świata, który ustanowi władca o naturze mędrca. Uważano, że stworzenie to pojawiło się w trakcie panowania legendarnego cesarza Shuna294. W przypadku cesarzowej, feniks zdobił ceremonialne korony. Tak zwana korona smoka i feniksa była atrybutem cesarzowych z dynastii Song oraz Ming, choć feniksy zdobiły głowy cesarzowych także dużo wcześniej, za czasów dynastii Qin oraz Han. Przykładowa korona z czasów dynastii Ming utrzymana była w tonacji złota i błękitu, z dodatkiem pereł i innych szlachetnych kamieni. Zdobiło ją dziewięć smoków oraz cztery feniksy295. W kontekście symbolu związanego z osobą cesarzowej ważną rolę spełniał również bażant. Symbol ten zdobił szaty kobiet o najwyższej pozycji. Księga Rytuałów wspomina o białych bażantach haftowanych dla królowej, a zielonych jako odpowiednich dla małżonki księcia296. Ciemnoniebieska szata w bażanty, nazywana hui yi, stała się charakterystycznym strojem cesarzowych z dynastii Song oraz Ming. Lamowania w kontrastowym kolorze posiadały wzór smoków. Szaty te miały podobny krój, choć model z dynastii Song posiadał szersze rękawy. Hui yi stanowiła komplet z koroną smoka i feniksa297. Współcześnie szyte hanfu nawiązują do tych bogatych tradycji. Można przypuścić, że ich twórcy będą starali się dostosować je do współczesnych wymogów estetycznych, tak aby sprostać oczekiwaniom konsumentów. Zabieg ten będzie niezbędny jeśli hanfu ma zgodnie z życzeniem jego pasjonatów, stać się strojem codziennym, a nie jedynie muzealną rekonstrukcją. 2.1.3. Qipao i tangzhuang – wzbudzając skrajne emocje Do drugiej grupy ubiorów należą popularne obecnie qipao oraz tangzhuang. Stroje te wyrosły w okresie republiki, na bazie odzieży obowiązującej w trakcie panowania ostatniej chińskiej dynastii cesarskiej. Z tego powodu, rozpatrując ich konstrukcję, należy cofnąć się do okresu poprzedzającego ich powstanie. Obalenie dynastii Ming przez siły mandżurskie, skutkujące ustanowieniem obcej dynastii Qing, zapoczątkowało nowy etap rozwoju stroju chińskiego. Przede wszystkim rozwój ten przebiegał dwutorowo. Z jednej strony ewolucja toczyła się na polu oficjalnego ubioru dynastii i stroju kobiet należących do chorągwi Qing. Z drugiej strony, w mniej eksponowany sposób przebiegała ewolucja stroju Hanów. Przy czym obie kultury oddziaływały na siebie. Zmianie tej towarzyszyła dramatyczna narracja, która akcentując jedno rozporządzenie uderzające w wizerunek chińskich mężczyzn, opisywała tragedię całego narodu. Wedle chińskiego stanowiska uderzono w narodową tożsamość i wartości kulturowe. Typowym ubiorem kobiet Han był zestaw składający się z żakietu (ao) oraz spódnicy lub spodni. Ubiory standardowo były podzielone względem poziomu oficjalności. Żakiet z czasem przejął elementy estetyki mandżurskiej. Była ona widoczna w konstrukcji wierzchniej poły, która w górnej części okalającej szyję posiadała zaokrąglenie. Ubiory wykonane z kosztownego jedwabiu nie były jednak tak samo sztywne, jak te ze skór, z których pierwotnie Mandżurowie wykonywali swoje stroje. W celu usztywnienia brzegów stopniowo wprowadzono dekoracyjne lamowania, a innowacja ta była widoczna od połowy XVIII wieku. Pod koniec dynastii Qing, od połowy XIX wieku można było zaobserwować wyraźne poszerzenie rękawów. Traktowano to jako sposób na zaprezentowanie swojej pozycji społecznej i posiadanego majątku, gdyż taki żakiet wymagał zużycia dużo większej ilości jedwabiu298. 298 V. Garrett, Chinese dress…, s. 106. Kobiety mandżurskie posiadały inne preferencje dotyczące kroju odzieży, choć stroje obu grup wykazywały podobieństwa. Główna różnica polegała na tym, że zamiast żakietu zakładały one długą szatę, która swoją długością mogła przykrywać obuwie. W przypadku mody mandżurskiej zachodził proces odwrotny w stosunku do ubiorów Hanów. Szaty stawały się coraz bardziej dopasowane do sylwetki. Lubiany dodatek wzbogacający strój, stanowiła kamizelka o fantazyjnym wykroju wierzchniej poły299. Długotrwała koegzystencja ludności mandżurskiej i Han na terenach podlegających jurysdykcji dynastii Qing, doprowadziła do fascynacji wizerunkiem kobiet z grupy Han. Chociaż Mandżurki nie krępowały stóp, to jednakże przekształciły swoje obuwie tak, by po dodaniu specjalnie wyprofilowanej platformy, ich stopy przypominały takie, które zostały skrępowane bandażami300. Osiągnięcie takiego efektu wizualnego było możliwe właśnie dzięki długim szatom, które maskowały stopę, gdyż wystawała spod nich tylko platforma, lub też niewielki fragment stopy. Podwyższenie umocowane centralnie na śródstopiu mogło mieć około piętnastu centymetrów wysokości. Kobiety noszące tego rodzaju obuwie sprawiały posągowe wrażenie, górując wzrostem nad innymi. Ponadto, zwykle Mandżurowie cechowali się wyższym wzrostem. Całościowy efekt pozwalał z daleka określić przynależność etniczną kobiety. Istniały również wersje obuwia na płaskiej podeszwie, przeznaczone do pokonywania dłuższych dystansów, choć już nie tak efektowne301. 299 Zhou Xun, Gao Chunming, The Chinese Costumes Research Group of the Shanghai School of Traditional Operas, op. cit., s. 199. 300 R. J. Smith, op. cit., s. 341. 301 A. Hosie, Manchuria: Its People, Resources and Recent History, J. B. Millet Company, Boston 1910, s. 24. 302 R. Silberstein, Fashionable Figures: Narrative Roundels and Narrative Borders in Nineteenth-Century Han Chinese Women’s Dress, „Costume”, tom 50, nr 1, 2016, s. 65-80. W kontekście chińskiego wizerunku kolorystyka i forma ubioru była niezwykle istotna, a jej uzupełnienie stanowiły motywy i symbole umieszczane na ubiorach i biżuterii. Wiele z nich było mocno zanurzonych w chińskiej kulturze i towarzyszyło społeczeństwu przez tysiąclecia, i towarzyszy aż do dnia dzisiejszego. Ubiór mógł stać się też ilustracją popularnych dzieł literackich. Praktyka ta była widoczna szczególnie w okresie Qing, gdy na szatach umieszczano wybrane sceny np. ze Snu czerwonego pawilonu (Honglou Meng), czy też Legendy o białym wężu (Bai She Zhuan). Sceny mogły być haftowane zarówno na dekoracyjnych lamowaniach, jak i wpisane w formę medalionów rozmieszczonych na całej powierzchni ubioru302. Obalenie cesarstwa w 1911 roku niosło za sobą zmiany nie tylko na arenie politycznej, ale też wymusiło transformację chińskiej kultury. Młoda republika przechodziła moment zachłyśnięcia się zachodnim stylem życia. Na nowości podatna była młodzież oraz osoby znajdujące się w bezpośrednim oddziaływaniu reform. Zmiany widoczne były również głównie w dużych ośrodkach miejskich. Z tego powodu w kwestii ubioru nastał okres Chin „dwóch prędkości”. Z jednej strony znajdowali się kontynuatorzy dotychczasowego stylu, a z drugiej ci, którzy podążali w stronę zachodniej estetyki. Wydaje się, że najistotniejszą zmianą, która otworzyła drogę transformacji ubioru była zmiana w postrzeganiu kobiecego ciała. W nowej rzeczywistości zarys kobiecej sylwetki mógł dojść do głosu, a strój miał go podkreślać, nie zaś maskować za wszelką cenę. Drugim czynnikiem był aspekt ekonomiczny. Po dokonaniu prostych kalkulacji szybko okazywało się, że strój stanowiący pełny ubiór już przy pomocy jednej sztuki odzieży był praktyczniejszy niż ten sam efekt osiągany przy pomocy dopasowanego zestawu dwóch lub trzech elementów303. Droga qipao do zdobycia serc kobiet była jednak długa i najpierw wymagała oswojenia się kobiet z nową wersją kompletu, złożonego z żakietu ze spódnicą lub spodniami. Modyfikacje polegały głównie na uproszczeniu formy i zmianie sposobu dekorowania. Długość żakietu ulegała zmianie, wersja z krótszym żakietem, o lekkiej konstrukcji, bardziej przypominała swoją formą bluzkę. Zrezygnowano z długich i szerokich rękawów, na rzecz mocno zwężonych, zbliżonych do niedawnej stylistyki mandżurskiej. W przypadku krótkiego żakietu popularność zdobyły rękawy o długości trzy czwarte, lekko rozszerzane. Spódnice również, choć nadal rozszerzane, posiadały lżejszą konstrukcję, były bardziej zwiewne. Zwiększona dostępność wzorzystych tkanin sprawiła, że ograniczono czasochłonne hafty304. Próbując nadążyć za zmienną zachodnią modą, zmieniano wykrój kołnierza, jak i kształt brzegów żakietów. Zachód oznaczał modernizację, a naśladowanie Zachodu oznaczało udział Chińczyków w modernizacji ojczyzny. Naśladownictwo to było niekiedy ślepe, jak zauważyła Chang Eileen, przykładowo okulary uznano za synonim modernizacji, dlatego stały się one modnym atrybutem nowoczesnej kobiety. Ponadto pogoń za nowoczesnością doprowadziła do gwałtownego spadku wartości odzieży. To, co prezentowało przeszłą modę, stawało się nic niewartym asortymentem. Czasy, gdy najpiękniejsze sztuki odzieży stanowiły mocny kapitał, na zawsze odeszły w niepamięć305. 303 Zhou Xun, Gao Chunming, The Chinese Costumes Research Group of the Shanghai School of Traditional Operas, op. cit., s. 214-215. 304 V. Garrett, Chinese dress…, s. 136-139. 305 Chang Eileen, Chinese Life and Fashions, „XXth Century”, tom 4, nr 1, 1943, s. 59-60. Narodziny qipao można uznać za przełom o rewolucyjnym charakterze, znak czasów. Rewolucja ta nie była wyrażona w konstrukcji qipao jako takiej, a w motywacjach kobiet ją noszących. Zachodząca transformacja chińskiej kultury miała się odzwierciedlić także w nowym stroju. W qipao odzwierciedla się zatem skomplikowana historia polityczna i kulturowa Chin lat 20. i 30. XX wieku. W konsekwencji strój ten do dziś ma niejednoznaczny wydźwięk. Kluczem do zrozumienia tej sytuacji może być analiza znaczenia dwóch nazw określających ten ubiór. Nazwę qipao można przetłumaczyć jako „szata chorągwi”. Jest to tym samym określenie ubiorów noszonych przez zwolenników Mandżurów, czyli dynastii Qing, którzy organizowali swój potencjał wojskowy w tzw. chorągwie. A to właśnie ich władzę obalono, by utworzyć republikę. W dyskursie publicznym, głównie na zachodzie, przyjęła się również druga nazwa tego stroju, cheongsam, wywodząca się z języka kantońskiego. Nazwa ta miała charakter opisujący wygląd, gdyż cheongsam oznacza „długą szatę”. Określenie to na pierwszy rzut oka nie wartościuje ubioru, lecz ta sama nazwa mogła oznaczać również ubiory męskie z tamtych czasów. Z jednej strony mamy więc sentymenty stylistyki nawiązującej do upadłego cesarstwa. Z drugiej zaś, maskulinizację ubioru, jeśli patrzeć na jego konstrukcję306. Uważa się, że krój qipao został opracowany w modnym Szanghaju, bijącym sercu Republiki Chińskiej. Miasto to stanowiło centrum rozrywki, również tu ulokowano prężnie działający przemysł filmowy. To tu rodziły się nowe pomysły, które później emanowały na resztę kraju, między innymi poprzez ilustracje zawarte w czasopismach. Chiny wkroczyły w nową erę, gdy to ulubieńcy publiczności dyktowali, co będzie się nosić w nadchodzącym sezonie307. Tym samym forma qipao ulegała gwałtownemu przeobrażeniu, zmieniała się długość sukni i rękawów oraz wysokość kołnierza. Dodatkowo włączano zachodnie rozwiązania, takie jak rękawy z pęknięciami, czy też tworzenie sukien z kołnierzem w kształcie liści lotosu, przypominającym żabot308. W ten sposób zachodnia moda coraz wyraźniej, a jednocześnie stopniowo, wkraczała do garderoby Chinek. 306 V. M. Garrett, The Cheung Sam — Its Rise and Fall, „Costume”, tom 29, nr 1, 1995, s. 88. 307 V. M. Garrett, Chinese Clothing. An Illustrated Guide, Oxford University Press, Hong Kong 1994, s. 105. 308 Zhou Xun, Gao Chunming, The Chinese Costumes Research Group of the Shanghai School of Traditional Operas, op. cit., s. 228-237. 309 M. Chew, op. cit., s. 150. 310 J. Craik, op. cit., s. 36. Matthew Chew opisał, jak zachodni projektanci o wysokim statusie w świecie mody posiadali istotny wkład w zmianę postrzegania qipao przez kobiety w latach 90. XX wieku. Ich działania pozwoliły na ponowne przekształcenie go z kostiumu w modę. Świat mody, nie zaś własny kraj, upomniał się o qipao. Oczywiście nie było to działanie bezinteresowne. Prawdopodobnie zaważył splot okoliczności, wśród których można wymienić tendencję do wplatania orientalnych akcentów do zachodnich ubiorów, konstrukcję podatną na przeróbki oraz chęć ekspansji na rynek azjatycki309. J. Craik określiła mechanizm działania zachodniej mody jako kłusowniczy, obsesyjnie demonstrujący swoją wyższość nad innymi kulturami oraz pragnący tworzyć na nowo to co inne. Dlatego też orientalne akcenty znajdują się w tych kolekcjach310. Mnogość qipao lub ubiorów z chińską nutą, sygnowanych nazwiskami takich projektantów jak Yves Saint Laurent, Valentino, John Galliano, Ungaro, w opinii Wu Juanjuan, zbiegła się z wydarzeniami na arenie międzynarodowej. Szczególnie zauważalna miała być reakcja zachodniego świata mody na zmianę sytuacji Hongkongu w 1997 roku, związaną z jego powrotem do Chin311. 311 Wu Juanjuan, op. cit., s. 116. 312 Ibidem, s. 121. 313 V. Garrett, Chinese dress…, s. 79. 314 Zhou Xun, Gao Chunming, The Chinese Costumes Research Group of the Shanghai School of Traditional Operas, op. cit., s. 191, 216. 315 Wu Juanjuan, op. cit., s. 121. W przypadku tangzhuang również kluczowym wydaje się dokonanie analizy znaczenia nazwy tego ubioru. Jak zauważyła Wu Juanjuan, choć określenie zawiera w sobie odniesienie do dynastii Tang, to strój ten nie ma żadnych konotacji z tym okresem. Zasadniejszym jest dokonanie tłumaczenia bardziej ogólnego, odnoszącego się do Chin jako takich. A więc miałby to być strój chiński, a nie konkretnie styl dynastii Tang. Umieszczenie w nazwie dynastii Tang, jest jedynie wskazówką dla określenia miejsca tejże dynastii w sercach Chińczyków. W rzeczywistości ubiór ten koresponduje z mandżurską marynarką magua312. Odzież ta była początkowo używana przez wojskowych. Marynarka mogła być skrojona tak, by być zapinaną po stronie prawej, bądź przez środek. Z czasem większą popularność zdobył wariant z wysokim kołnierzem, sięgający bioder, z zapięciem umieszczonym centralnie z przodu313. W modzie znalazło się też zdobienie przypominające pieczęcie odbite na tkaninie. Następnie w okresie republiki nadal można było zaobserwować popularność motywów wpisanych w koło, rozrzuconych równomiernie na tkaninie314. Wzór ten powrócił na początku XXI wieku, gdy wykorzystano go do opracowania projektu tangzhuang, użytego podczas szczytu APEC w 2001 roku. Jego twórcy nazywali go nowym tangzhuang (xin tangzhuang)315, choć jak widać nie był wcale taki nowy, lecz popularny od czasów cesarstwa. 2.2. Strój indyjski jako nośnik kultury W podrozdziale tym rozważone zostanie spojrzenie na odzież zawarte we wczesnych tekstach indyjskich, m.in. w wedach, Manusmriti czy Arthashastrze. Następnie rozważone zostaną ubiory drapowane oraz ubiory szyte. Podobnie jak w poprzednim podrozdziale istotne będzie tu ich umocowanie w kulturze Subkontynentu Indyjskiego. 2.2.1. Strój we wczesnych tekstach indyjskich Wkroczenie na tereny Indii plemion aryjskich odmieniło historię Subkontynentu. Ludność ta przyniosła z sobą własne teksty religijne, przez długi czas przekazywane jedynie w formie ustnej, a następnie zebrane w formie wed. Arthur Basham wskazywał, że teksty te należy traktować jako część historii Indii316. Arabinda Biswas, dokonując analizy strojów Subkontynentu Indyjskiego pochodzących z czasów wedyjskich, zwrócił uwagę na problem z rekonstrukcją takowych ubiorów. Kluczowy jest tu brak zachowanych dzieł sztuki ukazujących przykłady odzieży. Odniesienia do stroju znalazły swoje miejsce w należącej do późniejszych czasów literaturze epickiej, jednak i tu brak szczegółowych opisów. Pozostawia to pole do interpretacji i snucia domysłów. W jego ocenie wizualizacja wizerunku kobiecego powinna podążać w kierunku dużej roli odgrywanej przez biżuterię zarówno srebrną, jak i złotą. Niezbędną odzież stanowił fantazyjnie drapowany ubiór, który okryć miał dolną część ciała. Pozostałe sztuki odzieży były opcjonalne oraz zależne od upodobania ich posiadaczki. Jednakże pomimo braku dokładnych opisów, można w miarę odpowiedzialnie wnioskować na temat roli ubioru w życiu społecznym mieszkańców Indii317. 316 A. L. Basham, op. cit., s. 52-54. 317 A. Biswas, op. cit., s. 7. 318 A. L. Basham, op. cit., s. 285. 319 Ibidem., s. 285. 320 M. Bloomfield (tłum.), Hymns of the Atharva-Veda: together with extracts from the ritual books and the commentaries, Motilal Banarsidass, Delhi 1973, s. 62-63. 321 A. Biswas, op. cit., s. 5. W skład wed wchodzą cztery teksty, z których najstarsza Rigveda datowana jest na okres około 1500-900 roku p.n.e.318 Jej zawartość stanowią hymny, które wykorzystywano w trakcie ceremonii o charakterze ofiarnym. Atharwa-Veda uważana jest za tekst późniejszy, stanowiący m.in. kompilację hymnów, formuł magicznych i zaklęć319. Wśród hymnów wchodzących w skład Atharwa-Vedy znajdą się te wskazujące, że złoto oraz perły mogą pełnić rolę amuletów. Chroniąca rola pereł oraz masy perłowej została opisana w hymnie dziesiątym z czwartej księgi. Złoto jest zaś głównym tematem hymnu dwudziestego szóstego z księgi dziewiętnastej. Amulety te mają zapewnić ich posiadaczom długie życie oraz wszelką pomyślność320. Hymny dostarczają informacji na temat tego, jakie kruszce, czy też materiały pochodzenia organicznego, uzyskały szczególny status. Wskazują też na zastosowanie amuletów, choć zbieżnie do opinii Biswasa, bez szczegółowego opisu wyglądu. Biswas, podsumowując sposób odnoszenia się do kwestii odzieży w wedach zauważył, że podkreślano związek między odpowiednim strojem, a spełnianiem ofiary. Właściwy strój stanowił część ceremoniału321. Informacja ta wskazuje, że już w czasach wedyjskich strój podlegał regulacjom natury religijnej. Literatura wedyjska posiadała w swoim kanonie również inne teksty, wśród których można wymienić brahmany. Dzieła te opracowywano w okresie późniejszym, Basham wymienia zakres czasowy 800-600 p.n.e., określając omawiane teksty jako materiał dodatkowy do tekstów wed322. Pośród nich dla tematu omawianego w niniejszej pracy ważna wydaję się Shatapatha-Brahmana, która zawiera opowieść o małżeństwie nimfy Urvashi z królem Pururavasem. Na początku związku nimfa stawia królowi warunki, jakich musi on dopełnić w trakcie ich pożycia. Jeden z nich zakłada, że król powinien zawsze uważać, by małżonka nie zobaczyła go bez odzienia. Ponadto poucza ona męża, że jest to właściwe zachowanie wobec kobiety. Niestety podczas zamieszania wywołanego przez gandharwów323, Pururavas łamie zasady i wybiega nago w rozpaczliwiej próbie zatrzymania małżonki przy sobie. W konsekwencji nimfa znika324. Ubiór pełni tu więc rolę strategiczną, choć jest to późniejsza modyfikacja tej historii. Opowieść ta, zawarta we wcześniejszej Rigwedzie, nie zawiera bowiem tego wątku, mimo że zawiera wyrzut ze strony Urwashi, iż Pururavas nie słuchał jej instrukcji. W tej starszej wersji, jedyne nawiązanie do ubioru pada ze strony króla, który przyznaje, że widział nimfy, czy też apsary, zdejmujące swoje stroje325. Porównując te dwa fragmenty można przypuścić, że na przestrzeni czasu dzielącego powstanie obu wersji, zaszły zmiany w kulturze, które doprowadziły do modyfikacji opowieści. Na tej podstawie nie można co prawda określić, czy posiadanie odpowiedniego odzienia w trakcie przebywania z małżonką było elementem dobrych manier, można jednak pokusić się o przypuszczenie, że odpowiedni ubiór był na tyle istotnym elementem kultury, że czynił tę modyfikację w pewnym sensie wiarygodną dla odbiorcy. Brahmany, podobnie jak wedy, również wskazują na dobór właściwego ubioru w kontekście rytuałów religijnych. Dostarczają ponadto wiedzy na temat materiału, z którego wykonywano odzież. Najpopularniejsze miały być wyroby wełniane326. 322 A. L. Basham, op.cit., s. 286. 323 Jedna z grup męskich półbogów, niebiańscy muzykanci, ibidem, s. 376. 324 J. Eggeling, The Śatapatha-Brahmana. According to the Text of the Madhyandina School, częsć 5, Motilal Banarsidass, Delhi 1966, s. 69-70. 325 S. W. Jamison, J. P. Brereton (tłum.), The Rigveda. The Earliest Religious Poetry of India, Oxford University Press, New York 2014, s. 1549-1550. 326 A. Biswas, op. cit., s. 6. 327 Li Rongxi (tłum.), The Great Tang Dynasty Record of the Western Regions, BDK America, Moraga 2016, s. 127-128. Nawiązanie do wyglądu bóstw z panteonu wedyjskiego można znaleźć też w odniesieniach pochodzących z czasów późniejszych. Chiński mnich Xuanzang (602-664) opisał wystawną ceremonię, wyprawioną przez króla Harshę w Kanaudźu. Zauważył on, że władca został wystylizowany na Indrę, natomiast władca Assamu strojem miał przypominać Brahmę327. Indra był bóstwem o dużym znaczeniu dla Ariów. Przedstawiano go jako wielkiego wojownika, który gromi przeciwników na czele armii, jak również posiada umiejętność pokonywania smoków. Stylizacja opisana przez Xuanzanga wydaje się zatem odpowiednim wyborem dla władcy odnoszącego sukcesy328. Wydaje się, że w narracji tej znaczenie ma nie konkretna forma ubioru, lecz przekonanie, iż ważne bóstwa panteonu wedyjskiego nosiły się w ten sam sposób. 328 A. L. Basham, op. cit., s. 287, 293. 329 Ibidem, s. 200. 330 G. Buhler (tłum.), The Laws of Manu, The Clarendon Press, Oxford 1886, s. 65. 331 Ibidem, s. 69-70. 332 A. L. Basham, op. cit., s. 208. 333 G. Buhler (tłum.), op. cit., s. 134. 334 Ibidem, s. 199. Według ideałów aryjskich, życie człowieka – a konkretnie mężczyzny – winno było być podzielone na cztery okresy, w trakcie których realizowane będą określone zadania. Etapy te to dzieciństwo, okres nauki u mistrza, założenie rodziny, a wreszcie żywot pustelniczy329. Kodeks Manusmriti analizuje zasady etykiety w relacji nauczyciela z uczniem. Wskazują one, że dobór ubioru wraz z dodatkami był ważnym elementem ustalającym hierarchię. Uczeń winien był zwracać uwagę na to, jaki strój nosi w obecności nauczyciela. Koniecznym było takie dobranie ubioru oraz ozdób, by prezentować się skromniej niż nauczyciel330. Uczeń ponadto posiadał wybór doboru fryzury spośród trzech wariantów. Włosy można było zaplatać w warkocze lub upinać w kok na czubku głowy. Dopuszczalny był również wariant zgolenia włosów331. Zasady te pokazują, że bez względu na posiadany majątek ucznia, winien on był uwzględniać sposób ubioru nauczyciela. Wizualne ukazanie mądrości oraz większego doświadczenia nauczyciela, przejawiało się jego lepszym ubiorem. Z uwagi na wyższy status nauczyciela, to strona na niższym szczeblu hierarchii winna była zadbać o wytworzenie takiego wrażenia. W celu rozpoczęcia kolejnego etapu życia, uczeń zobowiązany był m.in. do kąpieli rytualnej. Moment ten diametralnie zmieniał jego życie. Pozwalał on na porzucenie skromnego sposobu bycia, a także zwiastował rychłe wstąpienie w związek małżeński. Mężczyzn takich określano mianem snataki332. Bramini posiadający ten status zobowiązani byli do zachowania czystości rytualnej oraz postawy wzbudzającej szacunek. W tym celu powinni byli prezentować schludny wizerunek, przystrzygać brodę i włosy oraz dbać o regularne skracanie paznokci. Nosili oni szaty w białym kolorze, a ich uszy były przyozdobione złotymi kolczykami. Dodatkowo, jeśli dysponowali środkami finansowymi, winni byli zwracać uwagę na stan swojego odzienia. Strój nie mógł być zabrudzony, ani znoszony 333. W odwrotny sposób wyglądał wizerunek osoby, która porzucała dotychczasowe życie, by stać się wanaprasthą. Odzienie ascety miało być wykonane ze skóry, lub też być zniszczone. Broda oraz paznokcie nie były skracane334. Wizerunek prezentowany przez te dwie grupy był wyraźnie odmienny. To, co było zakazane w jednej grupie, stanowiło codzienność i cechę charakterystyczną drugiej. Tak określone zasady wizerunku pozwalały na szybką identyfikację okresu życia, w którym znajdował się dany człowiek. Kolejną skrajność stanowił dopuszczalny wizerunek osób o mieszanym pochodzeniu warnowym, na przykład z kast candala lub swapaka. Po pierwsze pozwalano im nosić jedynie ubiory należące wcześniej do osób zmarłych. Po drugie, mogli zakładać jedynie ozdoby wykonane z czarnego żelaza335. Regulacje te wskazują na bardzo niski status społeczny tych osób. Narzucony ubiór miał na każdym kroku przypominać jego właścicielowi jego pozycję, a także jasno sygnalizować napotkanym osobom, z kim mają do czynienia. 335 Ibidem, s. 414. 336 Ibidem, s. 339-340. 337 Ibidem, s. 85. 338 R. Shamasastry (tłum.), Kautilya’s Arthashastra, http://library.bjp.org/jspui/handle/123456789/80, [dostęp: 10.05.2021], s. 101-106. W Manusmriti zapisano, że białe szaty są przynależne pannie młodej, której narzeczony zmarł przed ceremonią małżeńską, a jej małżonkiem zostaje brat narzeczonego336. W traktacie zapisano też informacje zalecające obdarowywanie kobiet przez mężczyzn. Należało tak postępować przy okazji dni świątecznych. Wśród pożądanych prezentów znajdowały się ozdoby oraz odzież. Co ważne, praktyka taka miała przynosić korzyści nie tylko obdarowanej kobiecie, ale też obdarowującemu337. Zapis ten wskazuje upodobanie kobiet do pięknych strojów oraz dodatków w postaci np. biżuterii. Odniesienia do stroju znajdujemy także w innym dziele, jakim jest Arthashastra. Na przykład rozdział jedenasty traktuje o klejnotach, które winny być złożone w skarbcu. Znajdują się tu szczegółowe opisy dostępnych rodzajów pereł oraz masy perłowej, jak również korali. Osobno rozróżniono wspaniałe naszyjniki złożone z pereł, wśród których najokazalszy był tak zwany indraććandra. Miał on składać się z tysiąca ośmiu sznurów pereł. Tak wielka liczba wskazuje na bardzo duży rozmiar tego wyrobu, który raczej uniemożliwiał noszenie naszyjnika przez człowieka na szyi. Być może była to forma lokaty majątku, jednocześnie pokazująca wspaniałość dworu. W opisie zaskakuje rozbudowana terminologia, dotycząca kategoryzacji poszczególnych wyrobów. Ilość sznurów, łączenie materiałów, czy też wzór powodują podziały na osobne kategorie ozdób. Autor przytacza szczegółowe cechy poszczególnych klejnotów, takie, jak kolor, kształt, ewentualne skazy. Przyrównuje ich kolorystykę do otaczającej fauny i flory. Ponadto dzieli je na kamienie wyższej klasy oraz na te mniej szlachetne. Co warte uwagi, diamenty zostały potraktowane osobno, oddzielnie od zbiorczej grupy klejnotów338. Na podstawie tego fragmentu można wnioskować o rozwiniętej sztuce jubilerskiej w regionie. Społeczeństwo było w stanie oceniać wartość poszczególnych wyrobów, czemu służyła rozbudowana kodyfikacja. Potwierdzenia takiego stanu rzeczy można poszukiwać na przykład w zachowanej rzeźbie z okresu panowania dynastii Maurjów (322 p.n.e.-184). Postać datowana na III wiek p.n.e. przedstawiająca Didargandź Jakszini, trzymającą miotełkę do odganiania insektów, przechowywana jest w muzeum w Patnie. Jej odzież składa się jedynie z pasa tkaniny, fantazyjnie drapowanego na biodrach. Tym, co przykuwa wzrok, jest natłok starannie wykonanej biżuterii, zdobiącej całe ciało. Możemy wyróżnić bransolety na kostkach i przedramionach, naszyjniki, misterny pas, masywne kolczyki oraz ozdobę głowy przypominającą tiarę. Pas zdaje się stanowić element utrzymujący drapowany materiał, jest on wykonany z wielu elementów, które z pietyzmem zostały oddane przez rzeźbiarza339. Wiadomo też, że obok funkcji upiększającej, biżuteria pełniła ważną rolę zabezpieczenia kobiety w przyszłości. Był to jej osobisty majątek, którym mogła samodzielnie rozporządzać. Biżuteria mogła być spieniężona przez męża tylko w ściśle określonych warunkach jak na przykład choroba czy trudna sytuacja bytowa rodziny wywołana klęską żywiołową. Z uwagi na fakt, że biżuteria należała do kobiety, mogła ją ona zatrzymać również po śmierci męża340. Była to wygodna forma przechowywania majątku z uwagi na łatwość noszenia jej przy sobie, stosunkowo niewielkie rozmiary, jak i odporność na zniszczenia. Biżuteria była też dziedziczona z matki na córkę, co pozwalało dziewczynkom na otrzymanie choćby ograniczonego spadku341. 339 M. L. Varadpande, Woman in Indian Sculpture, Abhinav Publications, New Delhi 2006, s. 31-34. 340 R. Shamasastry (tłum.), op. cit., s. 219-220. 341 Ibidem, s. 234. 342 Ibidem, s. 110. 343 A. Karolia, Traditional Indian Handcrafted Textiles. History, Techniques, Processes, Designs, Vol. II Woven Textiles, Niyogi Books, New Delhi 2019, s. 14. Następnie Arthashastra opisuje różnorodność regionalnych tkanin, również obcego pochodzenia. Tkano je z włókien roślinnych, z bawełny oraz jedwabiu. Autor traktatu, Kautilya, rozróżnia kilka rodzajów jedwabiu rodzimej produkcji, z najcenniejszym pochodzącym z rejonu Suwarnakudja (dzisiejszy Assam), jak również jedwab pochodzący z Chin342. Anjali Karolia uważa, że można postawić przypuszczenie, iż tajniki produkcji jedwabiu zostały przekazane z Chin do Indii bardzo wcześnie. Wedle jej stanowiska, było to na długo przed okresem epickim, z uwagi na wzmianki w tekstach tego okresu dotyczące jedwabników343. Informacje zaczerpnięte z Arthashastry są cenne w kontekście ukazania różnorodnej produkcji jedwabiu, która znajdowała się już na rozwiniętym poziomie w okresie panowania Maurjów, gdy ten traktat powstawał. Dowiadujemy się z niego również, że towary jedwabne były obłożone mytem, obejmującym zarówno eksport, jak i import tych dóbr. Z kolei podatek od kamieni szlachetnych, diamentów, biżuterii nie był określony, a zależał od jakości i pracochłonności wyrobu. Tkaniny i stroje były obłożone podatkiem wynoszącym jedną dziesiątą lub jedną piętnastą ich wartości344. W dziele znajdujemy również dane świadczące o tym, że istniały trzy kategorie odzieży z uwagi na jej jakość. Pracze otrzymywali wynagrodzenie o różnej wysokości, w zależności od grupy, do której należały powierzone im ubrania. Za ustalanie ceny mieli odpowiadać specjalnie wyznaczeni specjaliści. Może to wskazywać na rozbudowaną wiedzę z zakresu stosowania różnych metod czyszczenia ubioru, odpowiednich do danej tkaniny. Ponadto zwracano uwagę na udział osób godnych zaufania, które mogą rozstrzygać ewentualne spory między praczem, a zleceniodawcą345. 344 R. Shamasastry (tłum.), op. cit., s. 158-159. 345 Ibidem, s. 286-287. 346 P. Wilmot (tłum.), Mahabharata, Book Two, The Great Hall, New York University Press, JJC Foundation, New York 2006, s. 435-451. 2.2.2. Sari – drapowane dziedzictwo Na podstawie tekstów pisanych można stwierdzić, że ubiór drapowany pozostaje od wieków jednym z charakterystycznych rodzajów odzieży Subkontynentu Indyjskiego. W dyskursie popularnym to sari stało się najpopularniejszym strojem tego typu. W poszukiwaniu korzeni sari można spróbować sięgnąć do słynnego przykładu indyjskiej literatury epickiej, jakim pozostaje Mahabharata. W eposie tym znajduje się dramatyczny opis próby publicznego pozbawienia Draupadi odzienia, w celu jej upokorzenia. Najpierw jednak Draupadi zostaje za włosy wyciągnięta z komnaty przez Dushasanę. Już w tym momencie głośno protestuje, zwracając uwagę na to, że ma na sobie tylko jedną sztukę odzieży. Może być to wskazówka, że taki wygląd nie był odpowiedni w sytuacji publicznej dla kobiety o wysokim statusie. Wypowiedź Karny sankcjonująca czyn Dushasany jako właściwy, skupia się wokół wątku poślubienia Draupadi kilku mężczyznom na raz. Fakt ten, sprzeczny z zasadami moralnymi i obyczajowymi, miał czynić ją równą kobietom lekkich obyczajów. Z tego powodu posiadanie przez nią niekompletnej garderoby jest czymś względnym, wręcz nieistotnym. Jako kobieta postępująca niemoralnie, podlegać ma bowiem innym standardom ubioru. W kulminacyjnym punkcie dochodzi do właściwej próby rozebrania Draupadi. Dushasana, dzierżąc rąbek szaty, zaczyna gwałtownie odwijać pas materiału z ciała Draupadi, co wskazuje na ubiór drapowany. Ta zaś, szuka ratunku w modlitwie do Krishny, który sprawił, że tkanina spowijająca jej ciało rozwijała się bez końca346. Tekst nie precyzuje żadnych szczegółów dotyczących tego ubioru przed interwencją Krishny. Nie jest znana długość tkaniny, ani sposób jej udrapowania. Z tego powodu na przykład twórcy ekranizacji Mahabharaty mieli pozostawione szerokie pole do działania. W serialu z 1988 roku, wyprodukowanym przez Baldeva Raję Choprę (1914-2008), Draupadi odziana została w szafranową tkaninę z ozdobnym brzegiem, o wymiarach wskazujących na zbliżone współczesnemu sari. Drapowanie również przypomina sari, z wolnym końcem, okrywającym górą część ciała, a następnie przerzuconym przez ramię. Autorzy serialu wyłamali się z konwencji oryginalnego eposu, poprzez dodanie ćoli, choć bardzo skąpej i skrzętnie ukrytej, co prawdopodobnie miało dostosować wizerunek aktorki do współczesnej estetyki stroju kobiecego347. Tym samym wymogi kulturowe danego czasu wzięły górę nad wiernością wobec treści eposu. Przykład ten pokazuje, że kompletny ubiór nadal stanowi w Indiach istotny element publicznego wizerunku kobiety. 347 Pen Bhakti Telugu, Draupadi Vastraharan | Mahabharat (మహాభారత) | B. R. Chopra | Ep – 47, 21.03.2020, „Youtube”, https://www.youtube.com/watch?v=PWOMYQ9tZwo [dostęp: 4.9.2020]. 348 L. Lynton, The Sari: Styles, Patterns, History, Techniques, Thames & Hudson, London 2002, s. 10. Wedle stanowiska Lindy Lynton nie można jednoznacznie wskazać prekursora współczesnego sari. Podobnie jak Biswas, podkreśla ona niedostatki źródeł historycznych. W wyniku tego trudno jest również ocenić rzeczywisty zasięg występowania tego stroju, oraz ewentualną jego powszechność na terenie całego terytorium Indii. Przykładowo z ostrożnością należy podchodzić do rzeźb z tzw. szkoły Gandhary (50 p.n.e.-300 n.e.), drapowane ubiory postaci mogły być w znacznej mierze wynikiem wpływów greckich. Późniejsze zabytki z okresu Guptów również prawdopodobnie ukazują obcokrajowców, choć w strojach do złudzenia przypominających sari. Na podstawie tych dowodów nie jest możliwe również wnioskowanie o teoretycznie obcym rodowodzie sari. Przeczy temu lokalizacja Gandhary, gdyż północno-wschodnie rubieże subkontynentu znacząco utrudniały skuteczne rozprzestrzenienie się jej kultury348. Kamala Dongerkery uważa okres pomiędzy rokiem 320 p.n.e. a 110 p.n.e. za przełomowy dla indyjskiego stroju. Po pierwsze, w przedziale tym kształtowało się zarysowanie granicy pomiędzy ubiorem kobiecym, a męskim. Pozwoliło to na podążanie każdej grupy w jej własnym kierunku, a także większą dywersyfikację. Po drugie, obserwuje się wówczas wykształcenie regionalnych charakterystyk strojów. Ubiór miał wyłamać się wtedy spod religijnych karbów i być definiowany w większym stopniu kryteriami geograficznymi. Po trzecie był to moment, w którym można mówić o ewolucji sari. Powodowały ją czynniki takie, jak zachodzący proces standaryzacji długości tkaniny przeznaczonej na sari oraz zaadaptowanie ćoli przez klasy wyższe. Dongerkery wywodzi to wczesne sari od innego drapowanego ubioru, obecnego we wcześniejszych stuleciach. Pas materiału miał być wszechstronnie drapowany, również w sposób przypominający spodnie349. Z drugiej strony, Fabri w zdecydowany sposób opowiada się za uznaniem dupatty, czyli długiego szala, za prekursora współczesnego sari. Z jego perspektywy możemy mówić o dwóch rodzajach sari. Pierwszym ma być sari wczesne, o którym pisze Dongerkery, które przekształci się w halkę pod sari właściwe, będące wydłużonym szalem. Argumentem na poparcie tej tezy jest stanowisko, że wiele słów określających elementy garderoby nie ewoluuje wraz ze zmianą formy ubioru. Dlatego też trudno mówić tu o ciągłości rozwoju danego ubioru powołując się na występowanie danego słowa w tekstach źródłowych350. Stanowisko Lynton zaś jest pewnego rodzaju kompromisem. Nie odcina się ona kategorycznie od dziedzictwa wczesnych sari. Raczej stara się wytworzyć pomost między przedstawieniami z Gandhary, dużych rozmiarów dupattami drapowanymi do kompletów ze spódnicą, a współczesnymi sari. Przywołuje ona również stanowisko mówiące, że halka pod sari wywodzi się od spódnicy, nie zaś od dawnych sari, jak twierdzi Fabri. Obala ona również przekonanie, zgodnie z którym przypisuje się Brytyjczykom wprowadzenie ćoli do garderoby Indusek351. W przypadku rozważania historii ćoli należy przyznać, że faktem jest, iż ubiór ten był znany w Indiach na długo przed powstaniem Indii Brytyjskich. Pierwsze doniesienia o tym ubiorze pochodzą z XII wieku i ukazują jego powstanie jako konsekwencję podboju muzułmańskiego352. Zapisy wskazujące na obecność ćoli zamieszczone zostały również w źródłach chińskich. Dostarczyć ich może książka żyjącego w okresie dynastii Song, Zhao Rukuo (1170-1231). Autor ten, przy kompilacji własnego tekstu, prawdopodobnie posiłkował się tekstami innych chińskich autorów, m.in. Fan Chengda (1126-1193)353. Przybliża on estetykę stroju z Gudźaratu oraz Malwy, wedle której ludność nosiła dopasowane ubrania. Następnie na nie drapowana była bawełniana tkanina. Wskazuje to na połączenie elementów szytych oraz drapowanych. Całości wizerunku dopełniały kolczyki w formie pierścieni, czerwone, skórzane obuwie oraz białe nakrycie głowy354. Z drugiej strony należy zauważyć, że ćoli nie stała się automatycznie nieodłącznym elementem garderoby zakładanym pod sari. Istnieją style, które w swojej konstrukcji zostały zaprojektowane tak, aby osłaniać biust 349 K. S. Dongerkery, The Indian Sari, The All India Handicraft Board, New Delhi 1965, s. 13-15. 350 Ch. Fabri, op. cit. s. 7-8. 351 L. Lynton, op. cit., s. 11. 352 A. Biswas, op. cit., s. 18-19. 353 Fan Chengda, Treatises of the Supervisor and Guardian of the Cinnamon Sea, tłum. J. M. Hargett, University of Washington Press, 2010, s. XLI. 354 Chau Ju-Kua, Chau Ju-Kua: his work on the Chinese and Arab trade in the twelfth and thirteenth centuries, entitled Chu-fan-chï, translated from the Chinese and annotated by Friedrich Hirth and W.W. Rockhill, Printing Office of the Imperial Academy of Sciences, St. Petersburg 1911, s. 92-93. w wystarczającym zakresie. Przykładowo sari takie noszono w Bengalu, gdzie, jak zauważył Govinda Sadashiv Ghurey, ćoli była utożsamiana z elementem wizerunku przynależnym kurtyzanom. Z tego powodu przywołane przez niego lobbowanie na rzecz ćoli przez kobiety związane z Brahmo Samadź355 z 1881 roku, spotykało się z oporem ze strony pozostałych kobiet356. Pokazuje to, że jeszcze w końcu XIX wieku zestaw obejmujący sari wraz z ćoli, nie był czymś oczywistym, a wręcz wzbudzał negatywne odczucia. Stanowisko to nie było czymś nadzwyczajnym, jeśli wziąć pod uwagę fakt, że jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku postacie związane później z Bengalskim nacjonalizmem wyrażały gwałtowny sprzeciw wobec ingerencji w kobiecy strój. Na ich celowniku znalazły się właśnie ćoli, halki pod sari, a nawet buty, mające stanowić zamach na kobiecą moralność357. Kolejną kwestią był wkład brytyjski w przełamywanie zakorzenionych tradycji, które przykładowo nie zezwalały na zakrywanie piersi przez kobiety niżej urodzone. Sytuacja taka miała miejsce w królestwie Trawankor358. 355 Reformatorski ruch społeczny zapoczątkowany w Bengalu. Jego członkowie dążyli m.in. do zmiany sytuacji kobiet i uzyskania przez nie równouprawnienia, poddawali krytyce praktyki zakorzenione w hinduskiej tradycji, D. Kopf, The Brahmo Samaj and the Shaping of the modern Indian Mind, Princeton University Press, Princeton 2015, s. XIII. 356 G. S. Ghurye, Indian Costume, Popular Prakashan, Bombay 1966, s. 169. 357 P. Chatterjee, The Nation and Its Fragments: Colonial and Postcolonial Histories, Princeton University Press, Princeton 1993, s. 122. 358 K. W. Jones, op. cit, s. 158-159, [za:] R. L. Hardgrave, op. cit., s. 59-70. 359 M. Banerjee, D. Miller, The Sari, Bloomsbury Visual Arts, London 2019, s. 254. Kolejnym milowym krokiem ku narodzinom współczesnego sari było położenie podwalin pod drapowanie w stylu nivi dokonane przez Jnanadanandini Debi w latach 80. XIX wieku. Powstanie tego stylu było podyktowane potrzebą dostosowania sari do wyzwań, jakie stawiało przed Debi posiadanie przez nią męża należącego do klanu Tagore. To, co sprawdzało się w domowym zaciszu, a więc sari drapowane bez halki oraz bez ćoli, stawało się bezużyteczne w przestrzeni społecznej. Chcąc stać się towarzyszką męża, postanowiła zatem zmodyfikować swój ubiór, w oparciu o inspiracje zaczerpnięte od innych kobiet. Styl nivi jest efektem potraktowania halki i ćoli jako strategicznej bazy, gwarantującej poczucie komfortu, co było m.in. stałym obyczajem kobiet parsów. Następnie, idąc za przykładem kobiet trudniących się w Bombaju (Mumbai) rybactwem, Jnanadanandini Debi owinęła się sari tak aby przerzucić pallu przez lewe ramię359. Lynton argumentowała dodatkowo, że wpływ na stopniowe zdobywanie popularności przez halki, miało wprowadzenie przezroczystych, szyfonowych sari. Przezierny materiał tracił swoją maskującą ciało funkcję, dlatego też założenie halki stało się naturalnym rozwiązaniem. Ponadto, całkowite rozpropagowanie stylu nivi było możliwe dzięki pozycji, jaką w tej kwestii zajęły gwiazdy rodzimego przemysłu filmowego360. 360 L. Lynton, op. cit., s. 11. 361 Ibidem, s. 12-13. 362 K. S. Dongerkery, op. cit., s. 38. Współczesne sari tworzone jest z prostokątnego kuponu materiału, którego długość, jak i szerokość podlega zmianom. Wymiary zależne są od czynników takich jak cena, status kobiety, czy sposób drapowania. Niektóre style wymagają użycia dłuższej tkaniny niż inne. W konsekwencji sari może posiadać rozpiętość długości między cztery a dziewięć metrów. Najdłuższe sari są niezbędne w przypadku upinania przy ich pomocy formy spodni. Przeciętna szerokość to około stu dwudziestu centymetrów. Sari składa się również z kilku stref, których wygląd, bądź też brak jest niezwykle istotny. Pierwsza z nich to zwykle pusta przestrzeń, pozbawiona zdobień. Część ta owijana jest wokół bioder. W części kolejnej zdobienia znajdują się zwykle na dłuższych brzegach kuponu tkaniny. Stanowią je dekoracyjne lamowania. Ostatnią część stanowi pallu, które w pełni eksponuje dekoracyjny rysunek. Ostateczne rozplanowanie wzoru zależne jest od czynników takich, jak moda czy tradycje regionalne361. Współcześnie noszenie sari stało się sztuką, która wymaga osiągnięcia harmonii pomiędzy doborem tkaniny wraz ze stylem drapowania, ćoli oraz uzupełniającymi zestawami dodatków. Jak pisze Dongerkery to użytkowniczka stroju winna dokonać właściwego wyboru, tak, aby stworzyć kombinację miłą dla oka, a zarazem oryginalną362. Aby było to możliwe kobieta powinna posiadać wiedzę na temat sari, charakterystyki poszczególnych tkanin, kodu kulturowego, która pozwoli jej osiągnąć zamierzony efekt. Chociaż opisane sposoby drapowania posiadają wytyczne dotyczące tego, jak poprowadzić materiał wokół ciała, nie oznacza to, że nie pozostawiają kobiecie pola manewru. Tam, gdzie kończą się ogólne wytyczne, otwiera się sposobność do kreowania wrażeń, aluzji i gry pozorów. Granica między skrajnościami bywa cienka i dość płynna, co stanowi wyzwanie dla osoby początkującej. Mukulika Banerjee i Daniel Miller podsumowali ciążące na kobiecie dylematy, wskazując problemy narosłe głównie wokół odpowiedniego wyważenia okrycia biustu i bioder. Zakładając halkę, kobieta ma możliwość regulacji tego, jak nisko na biodrach oprze się sari. Jeśli zdecyduje się wybrać bardzo wysoki stan, efekt może okazać się nadmiernie konserwatywny. Z drugiej strony, za nisko osadzona halka może skutkować operowaniem na granicy dobrego smaku. Sposób drapowania tkaniny na biuście również pozwala na manewrowanie poziomem okrycia ciała363. Strój ten jest też znakiem rozpoznawczym mężatki lub kobiety, która wkrótce wyjdzie za mąż. M. Banerjee i D. Miller zauważyli, że przyjęło się wybieranie właśnie tego stroju, jako najodpowiedniejszego, aby zaprezentować w pełnej krasie kandydatkę na małżonkę. Zazwyczaj wtedy młoda kobieta po raz pierwszy ma okazję wystąpić w sari364. Założenie sari może być zatem traktowane jako rytuał przejścia, widzialny znak rozpoczęcia nowej drogi życia. 363 M. Banerjee, D. Miller, op. cit., s. 24. 364 Ibidem, s. 66. 365 K. S. Dongerkery, op. cit., s. 15. 366 M. Boroian, A. De Poix, India by Design: The Pursuit of Luxury & Fashion, Wiley, Singapore 2010, s. 117. Ważnym aspektem indyjskiego stroju pozostaje jego regionalna różnorodność. Dongerkery zauważyła, że można wnioskować, iż już w X wieku wykształciła się grupa geograficznie uwarunkowanych stylów ubioru365. Różnorodność ta widoczna jest m.in. w odmiennych sposobach drapowania sari w zależności od regionu. Michael Boroian i Alix De Poix wysunęli przypuszczenie, że w przypadku sari, regionalna przynależność danego drapowania była rygorystycznie przestrzegana do lat 50. XX wieku. Pomimo zacierania się granic na tym polu, do dziś rzemieślnicy starają się utrzymać charakterystyczne techniki oraz wzornictwo danego regionu366. Coraz częściej zaobserwować można modyfikacje, które wskazują na to, że sari podlega działaniu mechanizmów mody. Trudność przy kategoryzowaniu danego stylu sprawia również różnorodne nazewnictwo oraz płynna granica między modyfikacją, a wytworzeniem nowego stylu. Poniższa tabela stanowi wprowadzenie do omówienia różnorodności wybranych stylów zakładania sari. Niektóre z nich są mocno zakorzenione w tradycji, inne zaś odwołują się do dorobku kultury popularnej. Część przyjętych nazw jest określeniami umownymi, odnoszącymi się do stanu czy obszaru geograficznego, z którego dana forma się wywodzi. Tabela 2.1. Zestawienie wybranych sposobów drapowania sari. nazwa stylu pochodzenie/status sposób drapowania wokół bioder sposób drapowania pallu Nivi uniwersalny plisy zebrane z przodu, reszta tworzy pełne owinięcie wokół ciała wyprowadzony z przodu i przerzucony przez lewe ramię na plecy Gudźarati północny plisy zebrane z przodu, reszta opada łukiem na lewym biodrze wyprowadzony z tyłu i przerzucony przez prawe ramię na klatkę piersiową nazwa stylu pochodzenie/status sposób drapowania wokół bioder sposób drapowania pallu Maharasztri Wyżyna Dekan plisy drapowane z przodu, dolna część przeciągnięta między nogami, mocowana z tyłu, tworząca rodzaj spodni wyprowadzony z przodu i przerzucony przez lewe ramię na plecy Bengali wschodni płaskie plisy, ukryte pod pallu wyprowadzony z przodu, przerzucony przez lewe ramię, następnie, wyprowadzony spod prawej pachy na lewe ramię Westi-mundanai południowy,Kerala płaskie plisy z przodu, ukryte pod portfelowym drapowaniem wyprowadzony z przodu i przerzucony przez lewe ramię na plecy Mumtaz film Brahmachari rozłożone plisy z przodu, następnie około dwa spiralne owinięcia wyprowadzony z przodu, przerzucony przez lewe ramię na plecy Źródło: opracowanie własne. Wspomniany wcześniej styl nivi przedstawiany jest jako propozycja o charakterze uniwersalnym. Udział w rozpropagowaniu tego drapowania, jak i nadania mu takiego wydźwięku, posiadał Ravi Varma (1848-1906). Utrwalał on na swoich ikonicznych portretach kobiety ubrane w tym stylu, w momencie, w którym stanowił on nową ciekawostkę367. Z uwagi na swoją popularność nivi doczekał się kilku modyfikacji. Do jego wykonania wystarczy krótszy kupon materiału, o długości około czterech i pół-pięciu i pół metra. Drapowanie rozpoczyna się od owinięcia bioder tkaniną, przy jednoczesnym mocowaniu jej na halce. Mocowanie polega na wsunięciu części tkaniny pod pasek halki. Dalszą część tkaniny owija się wokół ciała, wyprowadzając ją do góry i przerzucając przez lewe ramię na plecy. W części środkowej pozostaje nadmiar tkaniny, który należy zebrać w formie zakładek i zamocować z przodu poprzez wsunięcie udrapowanego wcześniej kawałka górnej części tkaniny pod pasek halki. W jednej z modyfikacji stylu nivi, przy pomocy pallu można okryć prawe ramię, tworząc formę przypominającą etolę368. 367 D. Kamińska-Jones, op. cit., s. 258. 368 K. S. Dongerkery, op. cit., s. 39-40. Styl drapowania, który obecnie w dyskursie popularnym nosi nazwę Gudźarati, został opisany przez G. S. Ghurye jako popularny wśród kobiet wywodzących się z klasy wyższej w stanie Gudźarat. Do upięcia sari w tym stylu wystarczy kupon o długości mniej więcej takiej samej, jak do stylu nivi. Owijanie tkaniny wokół bioder, z jednoczesnym mocowaniem na halce zaczyna się od lewego biodra, w stronę zgodną z ruchem wskazówek zegara. Na przodzie formowane są zakładki, podobnie jak w stylu nivi, zamocowane na halce. Charakterystycznym elementem tego stylu jest efektowne drapowanie na lewym biodrze. Tkanina płynnie przechodzi ze strefy zakładek w opadający łuk, na którym tworzą się dekoracyjne marszczenia. Łuk ten jest wyprowadzony na plecach w górę, materiał przerzucony zostaje na klatkę piersiową przez prawe ramię. Pallu sari okrywa klatkę piersiową. Pallu powszechnie mocuje się lewym jego rogiem, z boku talii kobiety369. 369 G. S. Ghurye, op. cit., s. 151. 370 L. Lynton, op. cit., s. 14. 371 G. S. Ghurye, op. cit., s. 180-181. Styl drapowania ze stanu Maharasztra należy do grupy zbliżonych do siebie drapowań, wedle Lynton obejmujących swoim zasięgiem wyżynę Dekan, jak również część południowych Indii. Ich cechą charakterystyczną jest drapowanie tworzące rodzaj spodni370. Kluczowym krokiem, decydującym o powodzeniu drapowania w stylu z Maharasztry, będzie dobór odpowiednio długiego sari. Musi mieć ono ponad osiem metrów długości. Górna część sari drapowana jest w sposób przypominający styl nivi. Dolna część opiera się na węźle mocującym tkaninę wokół bioder. Nadmiar tkaniny jest kompresowany w formie plis, które zostają zatknięte za brzeg części materiału opasującej biodra na wysokości pępka. Na koniec tkaninę tworzącą plisy należy pochwycić u dołu, przeciągnąć ją do tyłu pomiędzy nogami, a następnie zamocować w pasie w sposób eksponujący dekoracyjne lamowanie371. Cechą charakterystyczną Bengali sari jest tworzenie wrażenia posągowej sylwetki przypominającej kolumnę. Efekt ten osiągnięty jest dzięki widocznemu lamowaniu jednego z brzegów sari, poprowadzonego linią prostą niemal od ziemi, aż do ramienia, po lewej stronie. Koncepcja drapowania opiera się na trzech szerokich zakładkach rozpościerających się od biodra do biodra. Odróżniają one styl Bengali od, na przykład, Gudźarati, w którym zbiera się centralnie drobne plisy. Następnie pallu wyprowadza się łukiem z prawego boku na lewe ramię. Należy zrobić to tak, aby górny brzeg przykrył biust, natomiast dolny był poprowadzony równolegle do ziemi. Na wysokości lewej stopy lamówka zakręca w górę, tworząc wspomnianą wcześniej linię prostą. Z lewego ramienia materiał przebiega przez plecy, aby ponownie wrócić do przodu spod prawej pachy. Pallu spoczywa na lewym ramieniu, dociążone przy pomocy ciężarka wykonanego na przykład z pęku kluczy od domostwa372. 372 Ch. Boulanger, Saris: An Illustrated Guide to the Indian Art of Drapping, Shakti Press International, New York 1997, s. 47-48. 373 Ibidem, s. 30, 33. 374 S. Assomull, 100 Iconic Bollywood Costumes, Roli Books Private LTD, New Delhi 2020, s. 38-39. 375 Meri Saheli, How To Wear Mumtaz Style Saree Step By Step (मुमताज़ स्टाइल साड़ी पहनने का आसान तरीका), 3.04.2018, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=N9LxFsbWoVg [dostęp: 12.09.2020]. Położony na południu stan Kerala pozostaje miejscem, w którym spotykane są niezwykle charakterystyczne sari. Całość przy starannym udrapowaniu, daje wrażenie jednoczęściowego ubioru. W rzeczywistości jednakże, sari upinane są tam przy pomocy dwóch krótszych kuponów materiału, nie zaś jednego długiego. Jednym ze sposobów bardziej oficjalnego drapowania pozostaje styl westi-mundanai. Aby udrapować sari w tym stylu, należy owinąć biodra około trzy i pół metrowym kuponem materiału, tak aby otrzymać portfelowe łączenie na środku, z przodu. Nadmiar tkaniny zostaje uplisowany na jednym z końców, a plisy ukryte pod zachodzącym pod drugi brzeg kuponem. W celu okrycia torsu należy sięgnąć po drugi, krótszy kupon materiału. Zostaje on umocowany za jeden róg po prawej stronie brzucha, a następnie poprowadzony jak pallu przy stylu nivi373. Z uwagi na podobieństwo drapowania dolnej części ciała przy użyciu krótszego kuponu materiału, do przedstawień na przykład z okresu panowania dynastii Maurjów, można przypuścić, że ubiory z Kerali wykazują łączność z wczesnymi etapami rozwoju sari. Sari w stylu Mumtaz stanowi przykład młodego stylu, który swoje istnienie zawdzięcza sile oddziaływania indyjskiego przemysłu filmowego. Nazwa stylu pochodzi od imienia aktorki Mumtaz (ur. 1947), która założyła nietypowe sari jako kostium do piosenki z filmu Brahmachari (1968). Kreacja ta stała się jednym z ikonicznych kostiumów w historii kina rodem z Bollywood, naśladowanym przez kobiety chcące nawiązać swoim stylem do Mumtaz. Drapowanie to posiada charakterystyczne prowadzenie tkaniny, ukośnie owijające ciało, tworząc rysunek spirali. Pallu przerzucony został na plecy, tak, jak w stylu nivi. Oryginalny kostium z filmu stanowił uszytą suknię, udającą drapowane sari. Posiadał on między innymi zamek, ułatwiający zakładanie kreacji. Projekt ten stanowił zapowiedź rozwoju zmodyfikowanych sari, a w momencie powstania – awangardową ideę 374. Pomimo, że oryginalne Mumtaz sari posiadało ingerencje krawieckie, również współcześnie powstają poradniki pokazujące, jak ubrać się w tym stylu, przy użyciu zwykłego sari375. Sukces kasowy danego filmu może sprawić, że zostanie wykreowana moda na konkretny wzór. Przykładowo, popularność gładkich sari z lekkiego, transparentnego szyfonu, gwałtownie wzrosła po wejściu na ekrany filmu Kuch Kuch Hota Hai (Coś się dzieje, 1998). Kobiety zapragnęły osiągnąć efekt podobny do wizerunku prezentowanego przez gwiazdę Kajol (ur. 1974). Z drugiej strony, tak wypromowana moda stanowi z perspektywy kobiet wielką niewiadomą. Z tego powodu, z domowego budżetu na zakup nowych sari tylko niewielka część zostanie przeznaczona na nowości. Najkosztowniejsze zakupy będą stanowiły te, które reprezentują ponadczasowe piękno i umocowane są w miejscowej tradycji i historii376. Przypadek Mumtaz sari nie jest odosobniony. Arti Sandhu w swojej analizie wpływu gwiazd indyjskiego kina na modę, podkreśliła utrzymującą się praktykę wiązania konkretnych krojów, zestawień, czy też barw, z daną osobą. Często to aktor, bądź aktorka ma istotny wpływ na uformowanie preferencji społeczeństwa oraz na spojrzenie na projekt w nowym świetle. W ten sposób tworzy się określenia takie, jak sari w odcieniu czerwieni Kareeny (od Kareeny Kapoor, ur. 1980), czy fioletu Madhuri (od Madhuri Dixit, ur. 1967)377. Przemysł filmowy stanowi również źródło inspiracji w przypadku zamawiania elementów garderoby szytych na miarę. Clare Wilkinson-Weber zauważyła tendencję do opisywania projektów poprzez odnoszenie się do przykładów z konkretnych produkcji. Zlecenia te mogą być dwojakiego rodzaju. Z jednej strony kostium filmowy przechodzi modyfikacje, aby sprostać wymogom prawdziwego życia, przykładowo, staje się skromniejszy. Z drugiej, tworzona jest hybryda kilku kostiumów, tak, aby uzyskać zupełnie nową formę378. 376 M. Banerjee, D. Miller, op. cit., s. 225, 229. 377 A. Sandhu, Indian Fashion. Tradition, Innovation and Style, Bloomsbury, London 2015, s. 78. 378 C. M. Wilkinson-Weber, Tailoring Expectations. How film costumes become the audience’s clothes, „South Asian Popular Culture”, tom 3, nr 2, 2005, s. 142. 379 V. Bhandari, Costume, Textiles and Jewellery of India. Traditions in Rajasthan, Mercury Books, London 2005, s. 17. 2.2.3. Lehenga ćoli oraz salwar kamiz – ubiory szyte Drugą grupą ubiorów, jakie rozwijały się w Indiach, były stroje napływowe, których cechą charakterystyczną było użycie szwów. Doprowadziły one do wzbogacenia mody indyjskiej o nowe typy odzieży, a w efekcie powstania zestawów takich jak lehenga ćoli, czy też salwar kamiz. Efekt tej wymiany kulturowej widoczny jest w szczególności na północy kraju, z uwagi na fakt, że to z tego kierunku nowe idee wchodziły do Indii. Choć w dyskursie popularnym przyjęło się wiązać stroje te jedynie z podbojem muzułmańskim, to podwaliny pod budowę nowej estetyki położyło już Imperium Kuszanów (30-375), a w szczególności panowanie Kanishki (78-100). Wizerunek tego władcy prezentuje charakterystyczne, masywne obuwie, spodnie oraz rodzaj tuniki, czy płaszcza379. Moti podkreślał, że estetyka ubioru kuszańskiego była później przejmowana również przez władców Imperium Guptów. Przy czym, ubiory te nie miały mocy całkowitego wyparcia rodzimych strojów drapowanych. Stanowiły raczej urozmaicenie dla mody dworskiej, która z czasem przekształcała je wedle własnego uznania380. Fakt ten zdają się potwierdzać wspomnienia z podróży do Indii, spisane przez mnicha chińskiego Xuanzanga. Jego dzieło, Zapiski o Zachodnich Regionach Wielkiego Imperium Tang (Da Tang Xiyu Ji) dostarcza cennych informacji na temat stroju. Xuanzang podróżował w latach 629-645, wzdłuż Jedwabnego Szlaku, a następnie śladami Buddy, by w końcu pobierać nauki na uniwersytecie w Nalandzie381. Zaobserwował on obecność dwóch typów odzieży, drapowanej i zszywanej. Opisał ponadto umiłowanie do dużej ilości biżuterii oraz kwiatowych girland, również ze strony męskiej części społeczeństwa. Z punktu widzenia autora było to zachowanie nietypowe, co wskazuje, że mężczyźni w Chinach dynastii Tang nie posiadali aż tak wielkiego upodobania do tego rodzaju dekoracji ciała. Odzież zszywana miała być widoczna na północy, z uwagi na panujące warunki atmosferyczne. Ubiory te miały być dopasowane do ciała, zapewniać lepszą ochronę przed zimnem, jak również wykazywać podobieństwo do strojów hu fu, obecnych w Chinach382. Być może obserwacja tego podobieństwa mogła wynikać z przejęcia rozwiązań modowych Kuszanów, potomków Yuezhi. Mamy tu do czynienia z dziedzictwem środkowych Chin, choć nie o rodowodzie hanowskim. 380 M. Chandra, The History of Indian Costume…, s. 4-5. 381 S. Hovey Wriggins, The Silk Road Journey with Xuanzang, Westview Press, Boulder 2004, s. XIII-XVI. 382 Li Rongxi (tłum.), op. cit., s. 44-45. 383 M. A. Stein, op. cit., s. 339-340. Moda na terenach Kaśmiru (północne Indie), w czasie panowania Harshy pod koniec XI wieku, ulegała dużym zmianom. Kalhana w Rajatarangini opisuje dworski strój kobiecy, jako zestaw żakietu z krótszym rękawem (połowa długości ramienia) oraz niesprecyzowanego okrycia dolnej części ciała. Być może była nim spódnica, z uwagi na obecność trenu. Włosy kobiet nie były zakryte, lecz bogato przystrojone. Wspomniana została również biżuteria stanowiąca ozdobę czoła, w formie wisiorka383. Na szczególną uwagę zasługuje tu opis bluzki, oraz brak okrycia głowy. Brak woalu może wskazywać na brak systemu pardy, choć z drugiej strony specjalnie dla nich przeznaczone miejsce, w którym przebywały kobiety, mogło zwalniać je z tego obowiązku. Praktyka pardy wywodziła się z tradycji muzułmańskiej, a wraz z ekspansją została częściowo zaadaptowana na terenie Indii. Uderzała ona w sposób życia kobiet, a jej celem była ich izolacja oraz doprowadzenie do ukrywania pod osłoną materiału głów i twarzy. Eraly zauważył, że przejęcie tego zachowania było podbudowane chęcią upodobnienia się do napływowej arystokracji. Motywacje takie były widoczne szczególnie wśród Radźputów384. W szczególności na terenie północnych Indii obecna jest również praktyka okrywania głowy, zarówno włosów jak i twarzy, określana mianem ghungat. Znamiona tego zwyczaju można zauważyć jeszcze zanim na te tereny wkroczyli muzułmanie. Zakrycie twarzy poprzez naciągnięcie na nią szala ma jednak wymiar wybiórczy. Gest ten jest odczytywany jako oznaka skromności kobiety, w towarzystwie mężczyzn starszych od niej385. 384 A. Eraly, op. cit., s. 125. 385 G. S. Ghurye, op. cit., s. 146. 386 A. Biswas, op. cit., s. 18-20. 387 Ch. Fabri, op. cit., s. 66. 388 J. Tod, Annals and Antiques of Rajast’han or the Central and Western Rajpoot States of India, tom 2, Higginbotham and Co., Madras 1873, s. 1-43. 389 M. Srivastava, S. Kour, Study on traditional costumes and coiffure of male and female Rajput community of Mewar region of Rajasthan, „Asian Journal of Home Science”, tom 5, nr 1, 2010, s. 94. Jak zauważył Biswas, XII wiek stanie się okresem granicznym, gdy estetyka stroju południa i północy kraju zacznie różnić się w sposób diametralny. Będzie to spowodowane ograniczonym zasięgiem władzy sułtanów muzułmańskich386. Potężne państwo dynastii Ćolów, ulokowane na południu, było w stanie utrzymać własne zasady określające ubiór zgodny z normami moralnymi, toteż kobiety, nawet w XIII wieku, nadal nie miały w zwyczaju szczelnie okrywać górnej części ciała. Z drugiej strony, granica między tymi dwiema kulturami, nie była całkowicie nieprzekraczalna dla niektórych rozwiązań modowych. Wzory tkanin, elementy biżuterii, czy też fryzury, swobodnie przenikały i były możliwe do zaobserwowania na terenie całego subkontynentu387. Odmienna stylistyka widoczna jest na terenie stanu Radźasthan, gdzie prym wiodą ubiory szyte. Region ten nazywany bywa Radźputaną, ziemią władaną przez książęta z rodów Radźputów. Byli oni uważani za potomków wojowników, jak również próbowali wyprowadzić swoje pochodzenie m.in. od potomków Ramy388. Miejsce to cechuje się ubiorem nie tylko odróżniającym się od pozostałych regionów, ale też zróżnicowanym wewnętrznie. Poszczególne grupy wypracowały swój własny sposób definiowania się poprzez strój389. Dominującym ubiorem kobiecym pozostaje trzy-, lub czteroczęściowy zestaw ubrań, na który składa się spódnica, dwa rodzaje bluzek oraz szal. Spódnica cieszy się niesłabnącą popularnością od przełomu V i VI wieku. Obecnie jest ona długa i sięga ziemi, a jej cechą charakterystyczną jest obszerność. Powszechnie taki efekt uzyskuje się przy pomocy zszywania wielu paneli, pozwalających na powstanie rozkloszowanej formy. Z uwagi na szerokie spektrum dostępnych krojów i estetyk, spódnica ta występuje pod wieloma nazwami. Wśród najpowszechniej spotykanych w literaturze znajdują się określenia ghagra oraz lehenga. Vandana Bhandari przytoczyła rozróżnienie tych dwóch nazw wedle kryterium objętości. Ghagra miała stanowić określenie grupy spódnic szerokich, natomiast lehenga funkcjonowała jako spódnica w większym stopniu dopasowana do sylwetki. Podział ten jest jednakże płynny. O obszerności spódnicy zaświadcza ilość zużytych paneli, których liczba może dochodzić do stu. Do wykonania najefektowniejszych spódnic zużywa się nawet do dwudziestu metrów tkaniny. Przymarszczony materiał doszywa się do paska, który utrzymuje plisy na miejscu390. Spódnica tradycyjnie utrzymuje się na biodrach dzięki sznurkowi wciągniętemu w pasek, który tworzy tunel. Wiązanie to stanowi również element dekoracyjny, gdyż do jego końców montuje się drobne, często połyskliwe lub/i dźwięczące ozdoby. Sam materiał również jest bogato zdobiony, jak również różnorodny kolorystycznie391. Radźasthańska ćoli posiada skomplikowany krój, złożony z kilku geometrycznych kawałków tkaniny. Konstrukcja ta działa w podobny sposób jak biustonosz, modeluje, podtrzymuje oraz eksponuje biust kobiety. Całość posiada głęboki dekolt oraz mocno wycięte plecy. Bluzka jest wiązana na plecach przy pomocy sznureczków posiadających ozdobne zakończenia, podobnie jak ten przy spódnicy. W wersji rozbudowanego zestawu, istnieje możliwość nałożenia na bluzkę drugiej sztuki odzieży. Staje się nią kurti, dłuższa bluzka z jeszcze głębszym dekoltem, lecz pozbawiona rękawów. Kurti okrywa plecy i brzuch, jednakże odsłania górną część biustu okrytą ćoli392. Wizerunek dopełnia aranżacja udrapowanego szala, zwanego dupatta. Sposób noszenia dupatty podlegał zmianom. W XVI-wiecznych Indiach Wielkich Mogołów, kobiety zarzucały na głowę szal wykończony pomponami lub chwostami, lecz nie mocowały go w żaden sposób do spódnicy393. Zwyczaj ten uległ zmianie, obecnie szal jest zwykle mocowany. Przykładowo, można wsunąć jeden z końców dupatty za spódnicę, a drugi za bluzkę394. Wszystkie elementy odzieży charakteryzują się feerią żywych barw, w połączeniu z bogactwem zdobień. Pożądane są migotliwe elementy, takie jak złote nici, połyskliwe materiały, czy wszywane lusterka. Ubiór pełen przepychu wpisuje się w preferencje estetyczne Radźputów395. 390 V. Bhandari, op. cit., s. 75-88. 391 M. Srivastava, S. Kour, op. cit., s. 96. 392 V. Bhandari, op. cit., s. 78-82. 393 Ch. Fabri, op. cit., s. 76-77. 394 A. Biswas, op. cit., s. 44-45. 395 M. Srivastava, S. Kour, op. cit., s. 95-97. Ubiory szyte również niemal całkowicie zdominowały modę w Pendźabie. Zakorzenił się tu jednak komplet salwar kamiz, który w swoim składzie posiada spodnie, nie zaś spódnicę. Bluzka natomiast została zastąpiona przez tunikę. Elementem wspólnym pozostaje dupatta. Spodnie (salwar), tradycyjnie były dość luźne, węższe w rejonie kostek, a szerokie na wysokości ud. Tunika (kamiz) posiadała długi rękawy, podkreślała zarys sylwetki oraz sięgała mniej więcej do połowy uda396. Obecność tego stroju stała się konsekwencją procesu określonego przez Nirada Chaudhuri jako „pierwsza bitwa ubrań”. Jest to sugestywne określenie zmian, jakie wywarł na życie ludności najazd muzułmański. Muzułmanie wykazywali postawę narzucającą swoje przekonania, w konsekwencji doprowadzając do przyjęcia nowych ubiorów. Strój wyznaczał miejsce człowieka w nowym układzie sił. Osoby chcące zajmować uprzywilejowane stanowiska winny były zbliżyć się swoim wizerunkiem do zwycięskiej grupy. W przypadku Pendźabu, który jako pierwszy odczuł politykę władców muzułmańskich, dokonało się niemal całkowite wyrugowanie ze świadomości społecznej strojów sprzed inwazji. W ten sposób mieszkańcy Pendźabu, bez względu na wyznanie, noszą się na modłę muzułmańską 397. 396 G. S. Ghurye, op. cit., s. 137-140. 397 N. C. Chaudhuri, Culture in the Vanity Bag, Being an Essay on Clothing and Adornment in Passing and Abiding India, Jaico Publishing House, Bombay 1976, s. 49-51. 398 J. Puri, Woman, Body, Desire in Post-colonial India. Narratives of Gender and Sexuality, Routledge, New York 1999, s. 66-67. Dobór odpowiedniego stroju jest również wyznacznikiem statusu społecznego kobiety, może on też wskazywać na jakim życiowym etapie obecnie się ona znajduje. Młode kobiety spotykają się z presją, aby ich strój spełniał wymogi moralności, a więc nie eksponował „zbyt wiele”. Z tego powodu odzież zachodnia może wzbudzać kontrowersje, w szczególności gdy nadmiernie odkrywa nogi. Częstą praktyką jest budowanie opozycji: to, co zachodnie i niemoralne, przeciwstawione temu, co tradycyjne i etyczne. Właściwym strojem dla dziewczynki, która po pierwszej miesiączce zostaje uznana za kobietę, stał się zestaw salwar kamiz. Pozwala on na prezentowanie skromnej sylwetki, a więc zapewnia pozytywny odbiór w społeczeństwie i aprobatę ze strony rodziny398. Sytuacja ta dotyczy także stanu Radźasthan, gdzie poszczególne typy ubioru również są warunkowane przez status społeczny kobiety. Rozróżnienie to widoczne jest w sposobie okrywania górnej części ciała. Mężatki w kwiecie wieku, mogą założyć miejscowy wariant ćoli, którego konstrukcja mocno eksponuje biust. Pozostałe kobiety oraz dziewczynki, zakładają rodzaj dłuższej bluzki, nazywanej puthia. Strój ten cechuje się skromnością, a choć jednoczęściowy, pozoruje okrycie biustu dwoma warstwami materiału. Co więcej, warstwa wewnętrzna sięga wysoko pod szyję. Ponadto, wraz ze zmianą stylu życia społeczeństwa, skutkującą zwiększeniem obecności kobiet w przestrzeni społecznej, dokonano reformy długości spódnic. Uległy one wydłużeniu tak, aby uniknąć kontrowersji wokół nadmiernej ekspozycji nóg na widok publiczny. Wyjątek stanowią kobiety, które ze względu na pełnione obowiązki (głównie praca na roli), potrzebują krótszego wariantu spódnic, co podyktowane jest ich większą funkcjonalnością399. Znakiem rozpoznawczym mężatki o wysokim statusie społecznym jest dodatek ubogacający spódnicę na szczególne okazje, nazywany phetia lub też besra. Tworzy go prostokątny kawałek tkaniny, umocowany na spódnicy w miejscu, które nie jest zakryte przez szal. Kolorystykę dobiera się tak, aby stworzyć kontrast do barwy spódnicy400. 399 V. Bhandari, op. cit., s. 75-79. 400 C. S. Gupta (red.), Census of India 1961, Tom 14 Rajasthan, część VI-C Village Survey Monographs 1. Janvi, 1966 , s. 24. 401 K. Lal, Peacock in Indian Art, „Journal of the Oriental Institute”, tom 23, nr 1-2, 1973, s. 1-2. 402 S. W. Jamison, J. P. Brereton (tłum.), op. cit., s. 529, 1024. 403 H. Elgood, Hinduism and the Religious Arts, Cassell, London 2010, s. 54-55. 404 U. R. Bala Krishnan, M. S. Kumar, B. Ramarutham, Indian Jewellery. Dance of the Peacock, India Book House Limited, Bombay 2001, s. 89, 96, 135. 405 A. Kumar Mukherjee, Peacock. Our National Bird, Publication Division, New Delhi 1999, s. 26-27. 406 A. Karolia, Traditional Indian Handcrafted Textiles. History, Techniques, Processes, Designs, Vol. II…, s. 234-235. 407 L. Lynton, op. cit., s. 172-173. Wśród motywów mocno zakorzenionych w kulturze indyjskiej, znajduje się przedstawienie pawia. Ptak ten stał się symbolem Indii, co było konsekwencją jego ciągłej obecności w sztuce, literaturze oraz w wymiarze religijnym, od czasów cywilizacji Doliny Indusu. Nadano mu wtedy pomyślne znaczenie401. Odniesienia do pawia zamieszczono w hymnach Rigvedy poświęconych Indrze. Powoził on rydwanem zaprzęgniętym w konie o pawich ogonach, jak i grzywach przypominających pawie pióra402. Ponadto, paw jest przedstawiany jako pojazd, który wykorzystuje Skanda, będący synem Śiwy i Parwati403. Piękno pawia zostało docenione także przez władcę mogolskiego Shah Jahana, który w 1628 roku zainicjował budowę godnego swojej pozycji, inkrustowanego drogimi kamieniami tronu ze złota. Pawi tron stanowić miał o splendorze całej dynastii. Dodatkowo paw umieszczany był na różnych wyrobach biżuteryjnych, jak na przykład zawieszki czy naszyjniki404. Motyw ten umieszczany jest jako element zdobniczy tkanin oraz biżuterii, z uwagi na swoje piękno, jak i przesłanie. W Bengalu paw umieszczony na tkaninie ma zapewnić dostatek jej posiadaczowi405. Kanćipuram sari wykorzystują zarówno motyw przedstawiający całego pawia, jak i geometryczny motyw nazywany pawimi oczami. Składa się na niego pas ukośnych linii, przecinających się tak, by uformować romby, zawierające kropki w centralnym punkcie406. Kolejnym rozpowszechnionym motywem pozostaje kalga. Obecnie przypomina ona dekoracyjną łezkę z zawiniętym spiczasto zakończonym końcem. Wzór ten sprawia wrażenie abstrakcyjnego, lecz wywodzi się on z motywu roślinnego, który uległ stopniowym zmianom. Jego korzenie sięgają tradycji mogolskich, a sam wzór zaczął ewoluować w XVII wieku407. Motyw ten określany jest również innymi nazwami, jak motyw migdała, lub tak zwana buta (nazwa z terenów stanu Dźammu i Kaśmir)408. Utożsamia się go również z przedstawieniem mango, symbolu płodności409. Wzór ten jest zbliżony do innych motywów o kształcie łezki. Z tego powodu wzory te tworzą zróżnicowaną grupę, a przyporządkowanie wzoru do nazwy może być płynne. Przykładowo, stylizowany wzór papugi, spotykany w zdobnictwie Kanćipuram sari, również wpisany jest w zarys łezki. W projekcie tym znajdują się również elementy roślinne410. 408 A. Karolia, Traditional Indian Handcrafted Textiles. History, Techniques, Processes, Designs, Vol. II…, s. 251-252. 409 L. Lynton, op. cit., s. 173. 410 A. Karolia, Traditional Indian Handcrafted Textiles. History, Techniques, Processes, Designs, Vol. II…, s. 234-235. 411 L. Lynton, op. cit., s. 161-180. Subkontynent Indyjski wykorzystuje mnogość motywów, zarówno geometrycznych, roślinnych, jak i zwierzęcych. Dany motyw nie jest ograniczony swoim występowaniem do określonego terenu, lecz jego forma – w zależności od regionu – może ulegać zmianom. Wśród wzornictwa o szczególnym znaczeniu można wyodrębnić to, które ma stanowić ochronę przed negatywnymi czynnikami, wskazuje na płodność lub też posiada konotacje religijne411. 2.3. Podsumowanie Spoglądając na przemiany mody zarówno na Subkontynencie Indyjskim, jak i na terenie Chin można zauważyć wiele cech wspólnych. Jako punkt wyjścia należy odnotować, że w obu przypadkach funkcjonują wypracowane, charakterystyczne dla danej kultury rodzaje odzieży. Z uwagi na bogactwo kulturowe nie jest to jeden fason, lecz cała grupa ubiorów. Z tego powodu wybranie jednego przykładu jako stroju narodowego dla danego państwa nie byłoby możliwe. Pomimo to, w zachodnim dyskursie popularnym indyjska moda utożsamiana jest z kobietą owiniętą w sari, natomiast Chinki stereotypowo noszą dopasowane do ciała qipao. W przypadku Indii, za ikoniczny uznano ubiór o historii sięgającej czasów wedyjskich, choć to spore uproszczenie. Sari, reagując na zmiany sposobu życia i przemiany kulturowe ewoluowało, wzbogacając się o elementy mające niewiele wspólnego z zasadami z czasów wedyjskich. Współczesne sari stanowi wypadkową skomplikowanej historii Indii, prezentując niejako moralność i wartości trzech kultur: hinduskiej, muzułmańskiej oraz brytyjskiej. Ubiór ten jest postrzegany za od wieków niezmienny, a jednak, z perspektywy historii, w obecnej formie widoczny jest dopiero od niedawna. Wyjściowa sytuacja chińskiej qipao pozornie wydaje się przeciwna, ten młody ubiór posiada historię zaledwie jednego stulecia. Został stworzony w czasie budowania nowego chińskiego społeczeństwa. Z drugiej strony, jest wzorowany na ubiorze kilka stuleci starszym, zakorzenionym w okresie cesarstwa. Jednakże stanowi jego uproszczoną wersję, dostosowaną do wyzwań współczesnego społeczeństwa. Tym samym, ubiór ten pozornie młody, jednocześnie pozostaje dosyć silnie umocowany w kulturze Chin. Podobnie jak w przypadku sari, końcowa forma qipao stanowi wypadkową wpływów chińskich oraz zachodnich. Te dwa przykłady otwierają szerokie pole do dyskusji, gdyż za ich pomocą można odwoływać się wybranych aspektów bogactwa kulturowego oraz burzliwej historii zarówno Chin, jak i Indii. W obu kulturach strój powiązany był z wyznawanymi wartościami lub przynależnością etniczną. W przypadku Chin był to dyskurs cywilizacyjny, gdzie odpowiedni strój był wyznacznikiem ogłady oraz przestrzeganej etykiety. Powierzchowność człowieka obrazowała jego status w społeczeństwie i wyznawane poglądy. Przywiązanie do konkretnego wizerunku mogło też stanowić próbę ratowania pozostałości dawnego porządku, jak na przykład zachowanie tradycji kulturowej Hanów pod władzą dynastii Qing. W ten symboliczny sposób Chińczycy podjęli próbę ochrony swojej przewagi kulturowej nad ludami uważanymi za barbarzyńskie, z punktu widzenia konfucjanizmu. W konsekwencji wytworzyły się dwie osobne, funkcjonujące jednocześnie estetyki stroju. Podobny proces miał miejsce w Indiach, gdzie wraz z podbojami, władcy muzułmańscy wnieśli własne stroje, wywodzące się z innego kręgu kulturowego, jak również powstałe w innym klimacie. W ten sposób indyjska garderoba wzbogaciła się, między innymi, o komplet salwar kamiz w różnych odsłonach. W obu kulturach, w wyniku zachodzących procesów asymilacji, ubiory początkowo obce zostały włączone do codziennej garderoby. Na chińskim gruncie przykład taki może stanowić męska yesa dynastii Ming, na której obce pochodzenie przymknięto oko, dzięki nieznacznym modyfikacjom konstrukcji. Powiązanie ubiorów z kluczowymi wartościami powodowało, że stroje nie podlegały gwałtownym, częstym zmianom. Z drugiej strony jednak zmienność istniała, lecz jej dynamika stanowiła odzwierciedlenie sytuacji społeczno-ekonomicznej. W obliczu wzmożonej wymiany kulturowej dochodziło do zmian o stosunkowo bardziej rewolucyjnym charakterze. Należy zwrócić uwagę, że często rewolucja ta polegała na dodawaniu nowych krojów i nowej estetyki, a nie na zastępowaniu starego nowym. Pojawiające się niekiedy naśladownictwo nie było też całkowicie ślepe, gdyż starano się dopasować ubiór obcy do nowego stylu życia, nie zaś kurczowo trzymać się pierwowzoru. Ponadto, przyjęcie nowych ubiorów nie zawsze było konsekwencją agresji militarnej obcych sił. W historii obu krajów można znaleźć przykłady świadczące o otwartości na nowości. Silne państwo o rozkwitającej kulturze z entuzjazmem adaptowało stroje napływowe w ramach modnego urozmaicenia. Na takiej sytuacji skorzystała moda z okresu dynastii Tang oraz ta obowiązująca w okresie trwania dynastii Guptów. Okresy te uznawane są za jasne punkty w historii obu kultur, gdyż cechują się bogactwem i różnorodnością. Zarówno w kulturze chińskiej, jak i indyjskiej, przykładano duże znaczenie do tkactwa, a w szczególności do wyrobów rodzimej produkcji. Rozwój przemysłu włókienniczego był nierozerwalnie spleciony z ważnymi dla obu kultur historycznymi okresami. Ponadto, odniesienia do tego procesu zostały zapisane w tekstach stanowiących podbudowę każdej z tych dwóch kultur. Jedwab stanowił szczególne włókno dla chińskiego społeczeństwa. W czasie trwania dynastii Han, wiedza o sposobie jego pozyskiwania była znana na terenie całego kraju. W proces wytwarzania jedwabiu zaangażowane były kobiety, a przykład płynął z dworu cesarskiego. Cesarzowa uczestniczyła w produkcji na potrzeby ceremoniału412. Postępowanie to wynikało z zapisów w Księdze Rytuałów, umieszczonych w rozdziale zatytułowanym Yueling. Wedle nich ostatni miesiąc wiosny był poświęcony na doglądanie drzew morwowych oraz na zbiór kokonów jedwabników. Cesarzowa przystępowała do pracy po okresie postu, nadzorując dodatkowo inne kobiety. Jedwab z tak zebranych kokonów miał być przeznaczany do użytku świątynnego413. W kontekście indyjskim, istotnym jest hymn sto trzydziesty z dziesiątej mandali Rigvedy. Kładzie on nacisk na proces tkania oraz wykorzystuje związane z nim słownictwo. Tekst ten można odczytać dwojako. Proces tkania jako sam w sobie może stanowić rytuał ofiarny. Z drugiej strony proces ten mógł posłużyć za metaforę składania ofiary414. Tkactwo wraz z przygotowaniem materiałów było wpisane w ceremoniał religijny, zapewniało harmonię i równowagę świata. 412 G. Hardy, A. Behnke Kinney, op. cit., s. 57-58. 413 J. Legge (tłum.), The Li Ki, I – X…, s. 265. 414 S. W. Jamison, J. P. Brereton (tłum.), op. cit., s. 1609-1610 415 V. M. Garrett, Chinese Clothing…, s. 191-194. Rozwój rzemiosła w Chinach był równocześnie przyczyną powstania zagłębi tkackich, co z kolei doprowadziło do wytworzenia się charakterystycznych wyrobów, nacechowanych wysoką jakością i walorami artystycznymi. Rozkwit chińskiego przemysłu jedwabnego był szczególnie widoczny w miastach Suzhou, Hangzhou oraz Nanjing. Miasta te były lokalizacją cesarskich tkalni dynastii Ming, których dorobek podtrzymywany jest do dnia dzisiejszego415. Zaświadczyć o tym może lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego Chin, opracowana przez chińskie ministerstwo kultury. W 2006 roku umieszczono na niej jedwabne tkaniny brokatowe z miast Nanjing oraz Suzhou, na równi z brokatami wywodzącymi się z Chengdu416. W 2008 roku do listy dodano tradycje tkackie wywodzące się z miasta Hangzhou417. Istotnym elementem pozostaje również fakt, że w chińskich jedwabiach odzwierciedlona jest historia wymiany kulturowej z innymi narodami. Ich dorobek wzbogacił proces tkania jedwabiu skutkując dywersyfikacją stylów. Analizy zachowanych tkanin mogą wskazywać na wpływy sogdyjskie oraz oddziaływanie dorobku Azji Centralnej na chiński przemysł jedwabny418. 416 The Central People’s Government of the PRC, Guowuyuan guanyu gongbu di yi pi guojia ji fei wuzhi wenhua yichan minglu de tongzhi (国务院关于公布第一批国家级非物质文化遗产名录的通知), 2.06.2006, http://www.gov.cn/zwgk/2006-06/02/content_297946.htm [dostęp: 28.08.2020]. 417 The Central People’s Government of the PRC, Guowuyuan guanyu gongbu di er pi guojia ji fei wuzhi wenhua yichan minglu de tongzhi (国务院关于公布第二批国家级非物质文化遗产名录的通知), 14.06.2008, http://www.gov.cn/zwgk/2008-06/14/content_1016331.htm [dostęp: 28.08.2020]. 418 J. C. Y. Watt, A. E. Wardell, When Silk Was Gold. Central Asian and Chinese Textiles, The Metropolitan Museum of Art, New York 1997, s. 3-4. 419 L. Lynton, op. cit., s. 56. Podobnie rzecz się ma w przypadku wyrobów indyjskich, które zaczerpnęły z tradycji chińskich. Za wprowadzeniem najpierw tkanin chińskich na rynek indyjski, a następnie samej techniki tkania stali parsowie. Grupa ta zajmowała się działalnością handlową i to w ich oczach, jako pierwszych, estetyka chińskich jedwabi zyskała uznanie. Tajniki chińskiej sztuki tkackiej zostały przeniesione do Indii za pośrednictwem braci Chhoi419. Oba państwa stanęły przed wyzwaniem konfrontacji z estetyką ubioru zachodniego. Europejska moralność odcisnęła piętno na stroju indyjskim, poprzez doprowadzenie do upowszechnienia się ćoli na całym terenie kraju. Chiny zaś wypracowały konstrukcję qipao łączącą Wschód z Zachodem. W kontekście ochrony rodzimego ubioru wydaje się, że to Indie zdołały skuteczniej obronić formy ubioru towarzyszące im przez wieki. Są one wciąż obecne w codziennym życiu społeczeństwa, zarówno w wariantach codziennych, jak i odświętnych. W przypadku Chin sytuacja wydaje się być mniej korzystna. Gwałtowne zmiany, jakie zaszły w XX wieku, doprowadziły do przerwania ciągłości rozwoju rodzimych ubiorów. Za ubiór tradycyjny uznano strój o krótkiej historii, choć utworzony na solidnej podbudowie kulturowej. Następnie, nadanie qipao niejednoznacznego charakteru, a także przeplatanie się okresów aprobaty i pogardy dla tego stroju, poskutkowało zepchnięciem go na margines sceny modowej. Początek XXI wieku może jednocześnie stanowić początek rewitalizacji rodzimych ubiorów na ulicach Chin, lecz trudno przewidzieć, czy możliwe jest osiągnięcie sytuacji podobnej do realiów indyjskich. Niewątpliwie jednak w obu tych starożytnych cywilizacjach istniały i nadal istnieją jasne wyznaczniki bliskiej relacji między strojem, a postrzeganiem jednostki w kontekście danego uniwersum symbolicznego. Rozdział 3. Studia przypadku. Analiza stroju wybranych postaci kobiet uczestniczących w życiu politycznym Chin i Indii Rozdział ten składa się z sześciu studiów przypadku, podzielonych po trzy dla każdego kraju. Analizowane postaci zostały dobrane tak, aby w miarę możliwości zachować symetrię czasową pomiędzy przypadkami z Chin i Indii. W przypadku Chin, każda z badanych kobiet, była szczególnie aktywna na arenie politycznej w innym czasie. W przypadku Indii doszło natomiast do zazębiania się okresów ich działalności. Sposób ubierania się każdej z wybranych do analizy kobiet będzie rozpatrywany w odniesieniu do czterech kategorii. Kategoria pierwsza obejmuje aktywności związane z uczestnictwem w oficjalnych wizytach poza granicami kraju. Kategoria druga – aktywności związane z podejmowaniem zagranicznych gości na terenie kraju. Kategoria trzecia – aktywności o charakterze oficjalnym związane z wewnętrzną polityką kraju. Kategoria czwarta – uczestnictwo w wydarzeniach mniej oficjalnych, związanych z dodatkową działalnością (promocyjną, dobroczynną itp.), jak i wydarzenia o charakterze prywatnym. W każdej kategorii zostanie przeanalizowana taka sama liczba przypadków420. Przy ich doborze brano pod uwagę ich reprezentatywny charakter, co w konsekwencji pozwoli na stworzenie przy ich pomocy modelowego wizerunku dla każdej z kategorii. 420 Wyjątek stanowią analizy strojów Priyanki Vadry z kategorii pierwszej i drugiej. Zajmowane przez nią stanowisko, jak i krótki staż w roli aktywnej polityczki wpłynęły zarówno na jej możliwości bezpośredniego kontaktu z politykami zagranicznymi goszczącymi w Indiach, jak i na inne aktywności. Z tego powodu materiał dotyczący wydarzeń należących do tych kategorii był limitowany. Wymusiło to w tych kategoriach poddanie analizie dwóch przykładów, zamiast trzech. Stroje analizowane będą w kilku zasadniczych aspektach. Po pierwsze, z uwagi na ich pochodzenie i ewentualne związki np. z grupami etnicznymi, regionami. Po drugie, z uwagi na fason, dobór kroju, dobór materiału. Po trzecie, pod uwagę wzięta zostanie kolorystyka, jak i zastosowane wzornictwo. Po czwarte, analizie poddane zostaną relacje między ubiorami a dodatkami, takimi, jak buty, biżuteria czy też fryzura. Prezentowane studia przypadków przygotowane zostały w oparciu o szeroki materiał wizualny oraz audiowizualny (około dwudziestu tysięcy zdjęć, około trzystu wideoklipów), którego z uwagi na charakter analizowanych źródeł, nie można było w całości zaprezentować w pracy. Materiał ilustracyjny zaprezentowany w tym rozdziale ograniczony został jedynie do najbardziej reprezentatywnych przykładów, składających się na wzorzec typowy dla danej postaci. 3.1.Song Qingling – złapana w pułapkę rewolucji Do analizy zostały wybrane przykłady działalności Song Qingling, ktore miały miejsce już po utworzeniu ChRL lub nieco wcześniej, gdy było wiadomo, że Komunistyczna Partia Chin przejęła pełnię władzy. Polityczka ta była jednakże aktywna także w czasie Republiki Chińskiej. Zawężenie cezury czasowej jej działalności do tylko jednego okresu dziejów Chin pozwoliło na otrzymanie miarodajnych wyników analizy. W kategoriach pierwszej i drugiej przedstawione zostaną przykłady interakcji z przedstawicielami państw obcych, z jakimi Song spotkała się w okresie swej działalności. W kategorii trzeciej analizie poddany zostanie wizerunek prezentowany w trakcie obrad na najwyższym szczeblu, jak i podczas świąt o charakterze państwowym. Wśród przykładów znajdą się zestawy strojów dokumentujących uczestnictwo w sesjach plenarnych dwóch organów władzy (Ludowa Polityczna Konferencja Konsultatywna Chin, Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych), jak i podczas publicznego świętowania proklamacji ChRL. Ostatnia kategoria obejmuje wizerunek dobrany na okazję jeszcze bliższych interakcji ze społeczeństwem m.in. wizyt w placówkach edukacyjnych oraz komunach ludowych. Omówione zostanie również jedno z wydarzeń związanych z podejmowanymi przez Song Qingling działaniami na rzecz pokoju na świecie. 3.1.1. Kategoria pierwsza – wizyty zagraniczne Song Qingling wylądowała w Birmie (obecnie Mjanma) 2 stycznia 1956 roku. Wśród witającej ją delegacji znalazła się m.in. Khin Kyi (1912-1988), wdowa po generale Aung Sanie (1915-1947) oraz premier U Nu (1907-1995). Po wyjściu z samolotu Song zaprezentowała się ubrana w ciemny płaszcz z wykładanym kołnierzem. Prawdopodobnie pod płaszczem znajdowała się wzorzysta qipao (Il. 1). Dodatkowo, na jej przedramieniu widać przewieszoną elegancką torebkę421 w kolorze ciemnego brązu ze złotym zapięciem. Wykonano ją z materiału o wzorze przypominającym skórę aligatora422. Wizerunek ten w całości charakteryzował się stonowaną elegancją w postaci klasycznego płaszcza i torebki 421 1956 nian 1 yue, Song Qingling chufang Miandian, huijian Miandian zongli Wu Nu, bing canjia Miandian duli ba zhounian de qingzhu huodong deng. Tu wei 1 yue 2 ri, Song Qingling zai Miandian yang guang jichang shoudao Miandian zongli Wu Nu, Miandian yi gu lingxiu Ang San de furen dou qing zhi deng ren de huanying (1956年1月，宋庆龄出访缅甸，会见缅甸总理吴努，并参加缅甸独立八周年的庆祝活动等。图为1956年1月2日，宋庆龄在缅甸仰光机场受到缅甸总理吴努、缅甸已故领袖昂山的夫人都庆枝等人的欢迎), “Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail3san3260.html [dostęp: 11.02.2021]. 422 Song Qingling chufang shi shiyong de shouti bao (宋庆龄出访时使用的手提包), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail3san3261.html [dostęp: 11.02.2021]. w stylu zachodnim. Obecność qipao dodaje całości wymiaru narodowego. W efekcie stworzono wrażenie pozostawania w łączności z tradycją, przy jednoczesnym kreowaniu nowoczesnego wizerunku Chin. Tego samego roku, w sierpniu, Song Qingling udała się z wizytą do Indonezji. Podróż odbyła się na fali postanowień konferencji w Bandungu. Jej głównym celem było umacnianie ciepłych relacji zarówno pomiędzy oboma państwami, jak i z diasporą chińską w Indonezji. W trakcie przyjęcia, na którym obecni byli m.in. prezydent Sukarno (1901-1970) oraz chiński ambasador Huang Zhen (1909-1989), Song wystąpiła w eleganckiej qipao (Il. 2). Suknia była długa oraz posiadała rękawy do łokci. Uszyto ją z jasnej, połyskliwej tkaniny, prawdopodobnie z jedwabiu typu szantung. Dodatkowo zdobił ją szal wykonany z przeziernej tkaniny wykończonej haftem o motywie roślinnym. Brzegi szala obrębiono w kształt muszelek423. W przypadku tej sytuacji nacisk położony został całkowicie na zaprezentowanie chińskiej kultury. Qipao uszyto prawdopodobnie z materiału wysokiej klasy, pozwalającego na zaznaczenie mocnej pozycji Chin. Szal przewieszony przez rękę, pośrednio nadawał efekt stroju wieczorowego w zachodnim stylu, co znów można odczytać jako nawiązanie do otwarcia się Chin na zachodnią nowoczesność. 423 1956 nian 8 yue, Song Qingling fangwen Windunixiya, huijian Sujiano zongtong, bing yu yinni dangdi de huaqiao daibiao, gejie renshi guangfan jiechu, xuanchuan wan long huiyi jingshen, kuodale huiyi yingxiang. Tu wei Songqingling yu Sujiano zongtong, Zhongguo zhu Yindunixiya dashi Huang Zhen (zuo) ju bei gong zhu liang guo renmin youyi chang cun (1956年8月，宋庆龄访问印度尼西亚，会见苏加诺总统，并与印尼当地的华侨代表、各界人士广泛接触，宣传万隆会议精神，扩大了会议影响。图为宋庆龄与苏加诺总统、中国驻印度尼西亚大使黄镇（左）举杯共祝两国人民友谊长存), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail3san3471.html [dostęp:10.02.2021]. 424 Ten sam zestaw zaprezentowała również w trakcie podróży do Indii. British Movietone, Madame Sun Yat Sen in India, 30.07.2015, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=uFeDcVe7XT4 [dostęp: 13.02.2021]. 425 Shao Dawei, Wei niandai yusuo waijiao Xilan (jin Sililanka) pian (微年代 | 寓所外交 · 锡兰（今斯里兰卡）篇), 6.11.2019, „Wenhui”, http://wenhui.whb.cn/zhuzhan/rd/20191106/300646.html [dostęp: 13.02.2021]. W 1964 roku delegacja złożona z Song Qingling, premiera Zhou Enlai’a (1898-1976) oraz marszałka i ministra spraw zagranicznych Chen Yi (1901-1972) udała się z wizytą na Cejlon (obecnie Sri Lanka). Podróż ta odbyła się na zaproszenie Sirimavo Bandaranaike (1916-2000). Reprezentacja ChRL wylądowała w Kolombo 26 lutego. Song wysiadła z samolotu ubrana w qipao oraz żakiet (Il. 3)424. Qipao wykonano z tkaniny o delikatnej fakturze, a kołnierz wykończono lamówką w ciemniejszym kolorze. Żakiet uszyty z ciemniejszej tkaniny, o kroju kimona z szalowym kołnierzem, stanowił komplet z suknią. Kołnierz wykończono taką samą tkaniną jak ta, z której uszyto qipao. Rękawy żakietu posiadały ponadto szerokie mankiety425. Strój Song ponownie stanowił kontynuację tendencji łączenia elementów pochodzących z dwóch estetyk, chińskiej i zachodniej. W tym przypadku jednak, qipao została dużo mocniej wyeksponowana niż podczas podróży do Birmy. Stanowiła ona przeciwwagę dla wizerunku Zhou Enlai’a i Chen Yi reprezentujących kadry partyjne. Song Qingling eksponowała strój rodzimie chiński, stawiając na uniwersalizm przekazu. Dlatego też warto rozpatrywać go także w odniesieniu do ubiorów pozostałych członków delegacji. 3.1.2. Kategoria druga – wizyty dyplomatyczne na terenie kraju W 1952 roku, do Chin udała się indyjska delegacja kulturalna z Vijayą Lakshmi Pandit (1900-1990) na czele. 30 maja w Szanghaju Pandit spotkała się z Song Qingling. Song pojawiła się ubrana w awangardowy zestaw z qipao w roli głównej (Il. 4). Bazę stanowiła ciemna qipao o długości około siedem ósmych, z długim rękawem i niskim mandaryńskim kołnierzem. Na nią nałożono sięgającą bioder narzutkę, której poły lekko stykały się na wysokości talii. Część okalająca ramiona była na tyle szeroka, że układając się tworzyła złudzenie niedługich rękawów. Narzutkę przewiązano szerszym, zapinanym na klamrę paskiem, który modelował sylwetkę426. Zestaw uzupełniały lekkie, ciemne czółenka427. Strój ten stanowił połączenie stylów, a jego wydźwięk można interpretować w różnorodny sposób. Został on uszyty prawdopodobnie z czarnej tkaniny, nie posiadał widocznych wzorów, co nadawało mu skromności. Qipao odwoływała się do chińskiej kultury. Narzutka dodawała jej z jednej strony nowoczesnego charakteru, a z drugiej, szeroki pasek z klamrą odwoływał się do estetyki munduru. Wyeksponowana talia podkreślała walory sylwetki, a Song Qingling wydawała się być kobietą świadomą swoich zalet. 426 Song Qingling założyła ten sam zestaw, uzupełnony o okulary z przyciemnianymi szkłami również pięć dni wcześniej, w trakcie spotkania w Shanghaju z delegacją kulturalną Mjanmy, której przewodził U Tun Phay. Shao Dawei, Wei niandai yusuo waijiao miandian pian (微年代 | 寓所外交 · 缅甸篇), 10.07.2019, „Wenhui”, http://wenhui.whb.cn/zhuzhan/rd/20190710/276190.html [dostęp: 11.02.2021]. 427 Wenhuiwang, Wei niandai yusuo waijiao yindu pian (微年代 | 寓所外交 · 印度篇), 14.06.2019, „Wenhui”, https://wenhui.whb.cn/third/yidian/201906/14/270303.html [dostęp: 8.02.2021]. W czerwcu 1955 roku Pekin odwiedził Ho Chi Minh (1890-1969), przywódca Północnego Wietnamu. Na jednym ze zdjęć dokumentujących tę wizytę uchwycono go w trakcie serdecznego powitania z Song Qingling ubraną w stylu zachodnim, w zestaw składający się z bluzki oraz spodni (Il. 5). Dosyć luźna bluzka o kroju koszulowym posiadała rękawy do łokci oraz kołnierz o zaokrąglonych klapach. W jej dolnej części umieszczono wpuszczane kieszenie z patkami, a zapięcie stanowiły proste guziki. Spodnie miały prawdopodobnie prosty krój. Bluzka została uszyta z gładkiej jasnej tkaniny, natomiast spodnie z tkaniny w ciemniejszym odcieniu. Strój ten był niezwykle prosty, wydawał się nie dość formalny, jak na spotkanie na tym szczeblu. Z drugiej strony można zauważyć, że prezentowany przez Song wizerunek harmonizował ze stonowaną prezencją Ho Chi Minha, który miał na sobie zmodyfikowaną marynarkę zhongshan. Jego strój utrzymany był w estetyce partii komunistycznej, miał też skromny wydźwięk. Song Qingling dobierając swój strój, skróciła dystans pomiędzy nią, a Ho Chi Minhem, osiągając efekt grupy wyznającej podobne poglądy i działającej we wspólnej sprawie. Premier Cejlonu Sirimavo Bandaranaike złożyła wizytę w Chinach w styczniu 1963 roku. Celem było wzmocnienie relacji na linii ChRL-Cejlon428. 17 stycznia doszło do spotkania z Song Qingling, w trakcie którego Song wystąpiła ubrana w elegancką qipao (Il. 6). Sukienka posiadała rękawy do łokci, a uszyto ją z wzorzystej tkaniny o równomiernie rozłożonym wzorze429, utrzymanym w jaśniejszej tonacji niż tło. Uzupełnienie stanowiły kopertówka oraz wachlarz z doczepionym chwostem430. Qipao wydawała się sprawiać efektowne wrażenie, a wachlarz dodatkowo podkreślał elegancję. Komplet ten stanowił kwintesencję chińskiego stylu, który został podkreślony w najdrobniejszych szczegółach. Biorąc pod uwagę warunki klimatyczne panujące w styczniu, można przypuścić, że rolą wachlarza miało być jedynie wywarcie wrażenia na odbiorcy, nie zaś spełnianie funkcji ochładzania właścicielki. Strój prezentowany przez Bandaranaike również można było zakwalifikować do kategorii efektownych, a jego efekt potęgowała dobrana biżuteria. W ten sposób można uznać, że wizerunek obu polityczek był utrzymany na równoważnym poziomie. 428 08 January 1963 – To China to seek concurrence for Colombo proposals, „Sirimavo Bandaranaike”, http://sirimavobandaranaike.org/08-january-1963-to-china-to-seek-concurrence-for-colombo-proposals/ [dostęp: 8.02.2021]. 429 Być może był to stylizowany znak fu oznaczający pomyślność, lecz jakość materiału zdjęciowego pozwala jedynie na postawienie przypuszczenia. 430 Renminwang - zhongguo gongchangdang xinwenwang yuedu cishu, Jinian Song Qingling tongzhi danchen 126 zhounian (纪念宋庆龄同志诞辰126周年), „The Democratic Parties History Museum of China”, http://www.teyuan.org/Html/News/2019/0301/9465.htm [dostęp: 8.02.2021]. 3.1.3. Kategoria trzecia – działalność polityczna w obszarze polityki wewnętrznej We wrześniu 1949 roku Song Qingling uczestniczyła w obradach Ludowej Politycznej Konferencji Konsultatywnej Chin (LPKKCh). Z tego czasu zachowała się fotografia niektórych polityczek, uczestniczących w pierwszej sesji plenarnej. Song Qingling ubrana była w prostą qipao utrzymaną w ciemnym odcieniu (Il. 7). Suknia o długości siedem ósmych, posiadała niski mandaryński kołnierz i długi rękaw. Model ten nie posiadał jeszcze wszywanych rękawów, toteż materiał marszczył się wokół ramion. Zestaw uzupełniały proste, ciemne buty przypominające mokasyny431. Analizując strój Song Qingling, należy rozpatrzyć go w kontekście ubioru pozostałych kobiet, wśród których znalazły się prominentne postacie sceny politycznej Chin i aktywistki na rzecz kobiet m.in. Ding Ling, He Xiangning, Deng Yingchao, Xu Guangping, Cai Chang, Luo Shuzhang, Li Dequan, Zeng Xianzhi czy Shi Liang. Kobiety te były ubrane różnorodnie, można zaobserwować marynarki, kurtki w stylu wojskowym, jak i qipao. Oprócz Song Qingling, qipao założyły również He Xiangning, Zhang Xiaomei oraz Shi Liang, która dodatkowo na wierzch zarzuciła zapinany na guziki sweter. Qipao jest strojem, który wyewoluował w trakcie życia Song Qingling. Z tego powodu intencje stojące za tą suknią prawdopodobnie były dla niej przejrzyste. Można przypuścić, że dobierając qipao jako strój odpowiedni na obrady, chciała pokazać siłę drzemiącą w kobietach. Ubiór ten podkreślał, że jest to też osiągnięcie chińskich kobiet, jak również kontynuacja działań, w które zaangażowany był Sun Yat-sen432. 431 Zhongguo zhengxie wenshi guan, Yu Song Qingling sanci nanwang de huijian (与宋庆龄三次难忘的会见), 28.03.2018, „The National Committee of the Chinese People’s Political Consultative Conference”, http://www.cppcc.gov.cn/zxww/2018/03/28/ARTI1522222255406589.shtml [dostęp: 7.02.2021]. 432 Song Qingling ubrana w qipao z dodatkowo narzuconym na nią żakietem przemawiała również 1.11.1951 roku, podczas posiedzenia Krajowego Komitetu LPKKCh. 1951 nian 11 yue 1 ri, Song Qingling zai Zhongguo Renmin Zhengzhi Xieshang Huyi di yi jie quanguo weiyuanhui di san ci huyi shang tichu bing xuandule guanyu zhichi wuda guo dijie heping gongyue de yaoqiu de jueyi cao’an, huo dahui yizhi tongguo (1951年11月1日，宋庆龄在中国人民政治协商会议第一届全国委员会第三次会议上提出并宣读了关于支持五大国缔结和平公约的要求的决议草案，获大会一致通过), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail3san113.html [dostęp: 10.02.2021]. 433 1954 nian 9 yue 15 zhi 28 ri, Song Qingling chuxi di yi jie Quanguo Renmin Daibiao Dahui di yi ci huiyi, huiyi xuanjule Mao Zedong wei guojia zhuxi, Zhu De wei fu zhuxi, Liu Shaoqi wei quanguo renda changwei hui weiyuan, Song Qingling deng 13 renwei fu weiyuan zhang. Tu wei Songqingling zai huiyi shang toupiao (1954年9月15至28日，宋庆龄出席第一届全国人民代表大会第一次会议，会议选举了毛泽东为国家主席，朱德为副主席，刘少奇为全国人大常委会委员长，宋庆龄等13人为副委员长。图为宋庆龄在会议上投票), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail2er1313.html [dostęp: 10.02.2021]. W 1954 roku po raz pierwszy zorganizowano obrady Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych. Sesje zaplanowano między 15 a 28 września. W ich trakcie wybrano nowe władze, m.in. ogłaszając Mao Zedonga przewodniczącym ChRL. Song Qingling natomiast została mianowana wiceprzewodniczącą Stałego Komitetu Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych. Przy tej okazji, jednym z zaprezentowanych przez nią strojów był zestaw w stylu zachodnim (Il. 8). Składał się on z jasnej koszuli oraz ciemnego żakietu z wykładanymi klapami433. Wizerunek ten różnił się charakterem od tego prezentowanego na obradach podobnego szczebla, które odbyły się we wrześniu 1949 roku, przed oficjalną proklamacją ChRL. Analizując go, warto mieć na uwadze problematyczny status qipao w pierwszych latach funkcjonowania ChRL, jak i podejmowane próby jej rugowania z przestrzeni publicznej. Song Qingling nie była członkiem KPCh. Wydaje się, że dobór tego stroju może stanowić rozwiązanie kompromisowe, dzięki któremu Song udało się balansować pomiędzy sympatią zwolenników qipao, a akceptacją jej przeciwników. Brak qipao odbierał przeciwnikom możliwość ewentualnej krytyki jej postawy, pozwalał jej też wtopić się w tłum. Stanęła ona zatem gdzieś pomiędzy kadrami partyjnymi, a ideałami przyświecającymi dawnym twórcom Republiki Chińskiej. W 1966 roku obchody rocznicy proklamacji ChRL 1 października, można było uznać za wyjątkowe, z uwagi na zapoczątkowaną Rewolucję Kulturalną. Na fotografii z tego dnia uchwycono świętujących na Bramie Niebiańskiego Spokoju (Tian’anmen) Mao Zedonga i ówczesnego przewodniczącego ChRL Liu Shaoqi (1898-1969), jak i spoglądającą na nich Song Qingling. Była ona ubrana w ciemny dwurzędowy płaszcz z wykładanym kołnierzem, jasną bluzkę oraz ciemny kaszkiet (Il. 9)434. W trakcie Rewolucji Kulturalnej nastroje społeczne zmieniły się gwałtownie435. Song Qingling zdawała się oficjalnie wpisywać w konwencję, upodabniając wygląd do proletariuszek. Należy jednak zauważyć, że nie miała na sobie munduru Armii Ludowo-Wyzwoleńczej, a jej kaszkiet nie posiadał naszytej czerwonej gwiazdy. Song za sprawą takiego nakrycia głowy upodobniła się jednak stylem do rewolucjonistów. Jej płaszcz był obszerny, ciężki, maskulinizował sylwetkę. Strój jej wpisywał się w propagowaną konwencję, choć nadal zachowywał pewną dozę autonomii. Jej wizerunek w trakcie obchodów proklamacji ChRL w ogólnej koncepcji był podobny do prezentowanego w latach wcześniejszych, choć widać zmiany, jakie zaszły pod naporem rozgorzałej rewolucji436. Najdobitniej kontrast ten można zaobserwować w porównaniu do 434 Hui Feng, Mao Zedong yu Song Qingling de sijiao: huxiang guanhuai jingchang wanglai (毛泽东与宋庆龄的私交：互相关怀经常往来), 29.01.2015, „Dwnews.com”, https://www.dwnews.com/%E4%B8%AD%E5%9B%BD/59632842/%E6%AF%9B%E6%B3%BD%E4%B8%9C%E4%B8%8E%E5%AE%8B%E5%BA%86%E9%BE%84%E7%9A%84%E7%A7%81%E4%BA%A4%E4%BA%92%E7%9B%B8%E5%85%B3%E6%80%80%E7%BB%8F%E5%B8%B8%E5%BE%80%E6%9D%A5 [dostęp: 6.02.2021]. 435 Jako jaskrawy przykład można tu przytoczyć upokorzenie Wang Guangmei (1921-2006), małżonki Liu Shaoqi, przez Czerwoną Gwardię. Publiczny wizerunek Wang był utożasamiany z qipao oraz naszyjnikiem z pereł, strój ten został oficjalnie potępiony. Zamiast niego więc, założono jej naszyjnik złożony z piłeczek do tenisa stołowego. Wu Juanjuan, op. cit., s. 111. 436 Przykładowo w 1952 roku zakłada ten sam kaszkiet i podobny płaszcz. Jest on jednak lżejszy oraz przewiązany paskiem w talii co pozwala wymodelować sylwetkę. Ponadto Song trzyma na przedramieniu elegancką torebkę oraz posiada okulary o przyciemnionych szkłach. Sun Lingxuan, Deng Tian’anmen chenglou shi zuigao liyu pandian denglou guanli de waibin (登天安门城楼是最高礼遇 盘点登楼观礼的外宾), 27.08.2015, „Guoqing.china.com.cn”, http://guoqing.china.com.cn/2015-08/27/content_36431587.htm [dostęp: 8.02.2021]. uroczystości proklamacji ChRL w 1949, gdy to Song pojawiła się na bramie ubrana w qipao, z narzuconym na nią żakietem437. 437 1949 nian 10 yue 1 ri, Zhonghua Renmin Gongheguo chengli. Tu wei Song Qingling zai Tian’anmen chenglou shang chuxi kaiguo dadian (1949年10月1日，中华人民共和国成立。图为宋庆龄在天安门城楼上出席开国大典), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail1yi34161.html [dostęp: 10.02.2021]. 438 1949 nian 11 yue 15 ri, tuo’ersuo qian zhi wu yuan lu 205 nong 5 hao, gai wei jisu zhi tuo’ersuo, hou suo zhi jijing nianzhuan qianyi. Tu wei Song Qingling yu tuo’ersuo de haizimen heying (1949年11月15日，托儿所迁至五原路205弄5号，改为寄宿制托儿所，后所址几经辗转迁移。图为宋庆龄与托儿所的孩子们合影), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail2er2390.html [dostęp: 14.02.2021]. 439 1955 nian 2 yue 12 ri, Song Qingling zai shijie heping lishi hui changwu weiyuanhui „gao shijie renmin shu” shang qianming, fandui shiyong yuanzi wuqi (1955年2月12日，宋庆龄在世界和平理事会常务委员会《告世界人民书》上签名，反对使用原子武器), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail3san114.html [dostęp: 20.02.2021]. 440 1955 nian 2 yue 27 ri renmin ribao di 5 ban (1955年2月27日人民日报 第5版), „Renmin Ribao”, https://cn.govopendata.com/renminribao/1955/2/27/5/ [dostęp: 10.02.2021]. 3.1.4. Kategoria czwarta – inne aktywności Jednym z tematów bliskich Song Qingling była praca na rzecz kobiet i dzieci. Jedna z fotografii ukazywała ją podczas odwiedzin w przedszkolu w dniu 15 listopada 1949 roku. Tego dnia miała na sobie ciemną, długą qipao (Il. 10). Uzupełnienie stanowiło eleganckie obuwie z odkrytymi palcami438. Wybór ten może sugerować kontynuację doboru stylistyki bliskiej Song, jak i kontynuację pracy na rzecz Chin. Wygrana opcji komunistycznej nie miała bowiem wpływu na zmianę jej prezencji. 12 lutego 1955 roku Song Qingling została uwieczniona w momencie składania podpisu pod apelem Światowej Rady Pokoju. Miał on na celu wyrażenie sprzeciwu wobec prowadzenia działań wojennych z wykorzystaniem broni atomowej. Tego dnia Song miała na sobie zmodyfikowany zhongshan (Il. 11)439. Obraz ten warto rozpatrzyć w szerszym kontekście polityczno-społecznym. Wedle doniesień chińskiej gazety „Renmin Ribao” z dnia 27 lutego, akcja zbierania podpisów miała charakter masowy. Tekst kładł nacisk na zaangażowanie w to przedsięwzięcie całych grup zawodowych. Podpisy miały składać m.in. załogi poszczególnych fabryk, naukowcy, rolnicy, czy też przedstawiciele różnych związków wyznaniowych440. Z uwagi na fakt, że masowość była tu szczególnie podkreślana, dobór stroju przez Song, mógł wpisywać się w ten kontekst. Członkowie rządu stanowili kolejną grupę, która mogła złożyć swój podpis pod apelem w szczytnym celu. O jego wadze miała świadczyć skala, a nie wąskie grono prominentnych osób, których autorytet mógł zaważyć na powodzeniu całej akcji. Każdy podpis złożony z tą samą intencją był tak samo ważny. Stąd też Song swoim strojem wtapiała się w masę urzędników państwowych. Miała na sobie ten sam ubiór co pozostałe osoby widoczne w kadrze. Na gruncie chińskim jej głos nie miał się wyróżniać na tle innych. Jedną z aktywności podejmowanych przez Song Qingling były wizytacje w komunach ludowych. 18 października 1958 roku odwiedziła ona członków komuny „1 Lipca”. Tego dnia ubrana była w stylu zachodnim, w zestaw składający się z jasnego płaszcza441 oraz ciemniejszego swetra zapinanego na guziki (Il. 12). Wokół szyi zawiązaną miała prawdopodobnie apaszkę. W rękach trzymała duży, słomkowy kapelusz442. Strój ten był skromny, choć nadal elegancki. Z uwagi na zapewnienie swobody ruchów był odpowiedni na wizytę w terenie. Był to w pewnym sensie złoty środek pozwalający z jednej strony na skrócenie dystansu pomiędzy Song a odwiedzaną społecznością, z drugiej nadal zawierał w sobie nutę elegancji. 441 Prawdopodobnie ten sam płaszcz założyła również w 1955 roku, podczas inspekcji produkcji rolnej w Songjiang. 1955 nian 6 yue, Song Qingling zai Jiangsu sheng Songjiang zhuanqu (jin Shanghai Songjiang) shicha quanguo laodong mofan Chen Yongkang suozai de nongye shengchan hezuoshe, xunwen tongguo tongxiao he “san ding” zhengce de zhi hang qingkuang deng (1955年6月，宋庆龄在江苏省松江专区（今上海松江）视察全国劳动模范陈永康所在的农业生产合作社，询问统购统销和“三定”政策的执行情况等), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail2er1637.html [dostęp: 11.02.2021]. 442 1958 nian 10 yue 18 ri, Song Qingling shicha Shanghai jiaoqu „qiyi” renmin gongshe (1958年10月18日，宋庆龄视察上海郊区“七一”人民公社), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail2er1641.html [dostęp: 11.02.2021]. 3.1.5. Podsumowanie analizy ogólnego wizerunku W przypadku wizerunku Song Qingling analizie poddano stroje zakładane począwszy od ostatecznego przejęcia kontroli nad terytorium Chin przez opcję komunistyczną. Na materiał do analizy złożyły się historyczne fotografie czarno-białe, co w tym przypadku wykluczyło możliwość analizy kolorystycznej. Jako istotne dla wykreowania wizerunku Song udało się wyodrębnić cztery grupy ubiorów. Pierwsza z nich obejmuje ubiory o chińskim rodowodzie, powstałe jeszcze w okresie Republiki Chińskiej, to jest głównie qipao. Do drugiej należy marynarka zhongshan w wersji zmodyfikowanej przez komunistów. Trzecia zaś obejmuje ubiory typowo zachodnie. Grupa czwarta to wariant mieszany, bazujący na łączeniu ubiorów z grupy pierwszej i trzeciej w jeden zestaw. W przypadku interakcji z politykami zagranicznymi można było zaobserwować dywersyfikację podejścia. Podróże zagraniczne do krajów azjatyckich wiązały się z eksponowaniem qipao, z ewentualnymi dodatkami w postaci płaszczy, bądź żakietów, w stylu zachodnim. Wizerunek ten był efektowny, pokazujący Chiny jako kraj z własną kulturą, lecz jednocześnie akceptujący ubiory zachodnie. W przypadku podejmowania partnerów zagranicznych w Chinach, widać było większą zmienność. Podjęcie delegacji indyjskiej i birmańskiej przyniosło dobór jednego z najbardziej awangardowych zestawów w garderobie Song, który mógł olśnić przybyłych gości. W przypadku Cejlonu, był to zwrot ku tradycji Chin, obliczony na zbalansowany wizerunek obu stron. Ta sama idea przyświecała Song w przypadku doboru stroju, w jakim podejmowała przywódcę Wietnamu Północnego, którego styl wymusił na niej mocny zwrot ku skromnej estetyce w duchu komunistycznym. Różnorodność przekazu widoczna była również w działaniach na gruncie chińskim. Można przypuścić, że zmiany wizerunku podyktowane były zmienną atmosferą panującą w Chinach, gdzie w zależności od sytuacji aprobowano, bądź też negowano dane ubiory. Sytuacja ta wydawała się być najlepiej widoczna w przypadku analizy wizerunku Song w trakcie obchodów proklamacji ChRL. Prezentował on wyraźny proces, w którym wyjściowy styl Song, stopniowo zastępowany był strojami akceptowalnymi przez machinę władzy. Można zatem wyprowadzić wniosek, że pomimo zajmowania wysokiego stanowiska w aparacie władzy, Song została zmuszona dostosowywać swój wizerunek do głównej linii partii. 3.2. Liu Yongqing – zagubiony symbol starych Chin Analizowane przykłady aktywności Liu Yongqing skupiają się na okresie pełnienia funkcji przewodniczącego ChRL przez Hu Jintao. Dobór ten podyktowany był wzmożoną aktywnością Liu w przestrzeni publicznej w tym czasie, a szczególnie jej widocznością na arenie międzynarodowej. Wśród analizowanych przykładów znajdują się dwa wydarzenia związane z rocznicowymi obchodami na terenie ChRL. Jeden z analizowanych przykładów dotyczy spotkania odbywającego się poza terenem ChRL, które jednakże można rozważyć w ramach wewnętrznej polityki KPCh. Co więcej, Liu pełniła rolę pierwszej damy w momencie, gdy Chiny zaczęły zwracać coraz większą uwagę na możliwości, jakie otwierają się za pośrednictwem kobiety pełniącej tę funkcję. Można uznać, że był to moment redefinicji roli chińskiej pierwszej damy. Mimo to, w trakcie uroczystości o charakterze państwowym, przewodniczący ChRL występował samotnie, bez towarzystwa małżonki. Indywidualnie podejmowana działalność pierwszej damy raczej nie była szeroko komentowana w środkach masowego przekazu. Dlatego też również w przypadku kategorii czwartej analizie poddano spotkanie odbywające się w towarzystwie Hu Jintao. 3.2.1. Kategoria pierwsza – wizyty zagraniczne W 2008 roku przewodniczący Hu Jintao wraz z małżonką udał się z wizytą do Japonii. Wydarzenie to stanowiło szansę dla rozwoju niełatwych, z wielu powodów, relacji pomiędzy tymi dwoma państwami443. Jeden z punktów pobytu stanowił uroczysty obiad, którym japońska para cesarska podjęła delegację chińską w dniu 7 maja. Z tej okazji pierwsza dama założyła sięgającą kostek elegancką qipao (Il. 13) z długim rękawem, z rozcięciami po bokach. Wykonano ją z ciemnofioletowej tkaniny, prawdopodobnie aksamitu. Na wysokości klatki piersiowej naniesiono dekoracyjne, odbijające światło punkty (kryształki bądź koraliki). W ten sposób osiągnięto efekt zbliżony do rozgwieżdżonego, nocnego nieba444. Stylizację uzupełniała czarna kopertówka oraz czółenka. Suknia ta mogła zostać odczytana jako luźne nawiązanie do koncepcji tianxia (to, co jest pod niebem). W ten sposób określano obszar, nad którym władzę sprawował cesarz Chin. Jednocześnie był to synonim cywilizacji445. Bazując na tym skojarzeniu projekt ten może w subtelny sposób nawiązywać do bogatej historii i kultury niegdyś cesarskich Chin. 443 Xinhua News Agency, Hu leaves for state visit to Japan, 6.05.2008, „China.org.cn”, http://www.china.org.cn/international/news/2008-05/06/content_15078118.htm [dostęp: 20.01.2021]. 444 Qipao ta została założona podczas spotkań z innymi koronowanymi głowami m.in. w 2001 roku z królową Elżbietą II oraz w 2003 roku, z królem Tajlandii Bhumibolem Adulyadejem (z dodatkowym żakietem wykonanym z tej samej tkaniny oraz uzupełniona o broszę w kształcie srebrnego kwiatu), jak i w 2005 roku na spotkaniu z królem Hiszpanii Juanem Carlosem (z dodatkiem broszy oraz czerwonego szala), J. Stillwell, Queen Elizabeth II Meets Chinese Vice President Hu Jintao - Buckingham Palace, „Alamy”, https://www.alamy.com/stock-photo-queen-elizabeth-ii-meets-chinese-vice-president-hu-jintao-buckingham-106720761.html [dostęp: 21.01.2021], Reuters, President Hu in Spain, 15.11.2005, „Chinadaily.com.cn”, https://www.chinadaily.com.cn/english/doc/2005-11/15/content_494678.htm [dostęp: 21.01.2021], Renminwang, Hu Jintao di mangu dui Taiguo jinxing guoshi fangwen (胡锦涛抵曼谷对泰国进行国事访问), 17.10.2003, „People.com.cn”, http://dengxiaopingnet.com/GB/shizheng/1024/2139774.html [dostęp: 21.01.2021]. 445 W. Eberhard, op. cit., s. 168. 446Wu Jiao, President Hu makes historic trip to Denmark, 16.06.2012, „Chinadaily.com.cn”, https://www.chinadaily.com.cn/china/HuvisitsDenmark/2012-06/16/content_15506257.htm [dostęp: 18.01.2021]. 447 Ten sam zestaw, w dokładnie takich samych okolicznościach, pierwsza dama wykorzystała już trzy lata wcześniej, podczas wizyty Hu Jintao w Malezji w 2009 roku. Został on również wykorzystany na gruncie chińskim podczas wizyty prezydenta Mozambiku w Pekinie, w 2011 roku. Ma Shuqiang, Li Zhiqiang, Wang Chuanjun, Hu Jintao zhuxi dida Jilongpo (胡锦涛主席抵达吉隆坡), 11.11.2009, „news.gmw.cm”, http://www.gmw.cn/01gmrb/2009-11/11/content_1006412.htm [dostęp: 19.01.2021], Zhejiang zaixian xinwen wangzhan, Hu Jintao zhuxi tong Mosangbike zontong Gebuzha ju hang huitian (胡锦涛主席同莫桑比克总统格布扎举行会谈), 10.08.2011, „Zhejiang zaixian”, https://china.zjol.com.cn/05china/system/2011/08/10/017755545.shtml [dostęp: 21.01.2021]. Wizyta Hu Jintao wraz z małżonką w Danii, w czerwcu 2012 roku, posiadała szczególny charakter z uwagi na jej symboliczne znaczenie w budowaniu relacji pomiędzy dwoma krajami. Kluczowym był tu fakt, że Dania po raz pierwszy gościła na swojej ziemi przywódcę ChRL446. Pierwszym zaprezentowanym przez Liu po wyjściu z samolotu zestawem była garsonka (Il. 14)447 w odcieniu błękitno-turkusowym448. Dekoracyjny żakiet 448 Z uwagi na jakość dostępnego materiału zdjęciowego, dla zilustrowania omawianego stroju w pracy wykorzystano fotografię z wizyty w Malezji. 449 Sze Mai-mai, The Way of Chinese Painting. It’s Ideas and Technique. With Selection from the Seventeenth Century Mustard Seed Garden Manual of Painting, Vintage Books, New York 1959, s. 96. 450 Liu Yongqing założyła ten sam komplet m.in. przy okazji podróży do Liberii 1 lutego 2007 roku oraz do Stanów Zjednoczonych 20 kwietnia 2006 roku. President Bush and President Hu of People's Republic of China Participate in Arrival Ceremony, 20.04.2006, „The White House”, https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2006/04/20060420.html [dostęp: 19.01.2021], President Hu Jintao Visits Liberia, 1.02.2007, „Executive Mansion”, https://emansion.gov.lr/2photo_details.php?pic_detail_id=21&related=7&paddy=Ilos&pg=sp [dostęp: 19.01.2021]. 451 Podobna garsonka została założona podczas podróży do Japonii, 6 maja 2008 roku oraz do Indii, 21 listopada 2006 roku. W tych dwóch przypadkach wspólnym był ogólny schemat konstrukcji żakietu oraz ten sam wzór. Różnica pojawiała się w układzie guzików (cztery sekcje po dwa guziki, brak dekoltu) oraz w kolorze tkaniny (mocno nasycony błękit). Chong Zi, Qin Jize, President Hu dines on memories, friendship, 7.05.2008, „Chinadaily.com.cn”, https://www.chinadaily.com.cn/china/2008-05/07/content_6665833.htm [dostęp: 19.01.2021], Reuters, President Hu arrives in India for four-day visit, 21.22.2006, „Chinadaily.com.cn”, http://www.chinadaily.com.cn/china/2006-11/21/content_738175.htm [dostęp: 19.01.2021]. 452 W. Eberhard, op. cit., s. 47-48. 453 S. Cammann, op. cit., s. 97-98. został zestawiony z prostą spódnicą za kolano. Żakiet posiadał niewielki mandaryński kołnierz, natomiast zapięcie tworzyło sześć równomiernie rozmieszczonych guzików (prawdopodobnie rodzaj pankou). Wyjątkowości dodawał mu wzór ulokowany na przodzie, przedstawiający kępę orchidei. Asymetryczna kompozycja zajmowała całą przestrzeń obu poł, sięgając od wysokości klatki piersiowej w dół. Wzór wykonano połyskliwą nicią w kolorze tkaniny, tak więc widoczność całości była uzależniona od kąta patrzenia i kąta załamania światła. Strój ten ponownie odwoływał się do symboli chińskiej kultury, gdyż motyw orchidei stanowi jeden z klasycznych tematów chińskiego malarstwa, jak również kojarzony był z obdarzonym wieloma przymiotami uczonymi449. Kolejny zestaw, noszony przez pierwszą damę w trakcie wizyty w Danii, ponownie obejmował garsonkę, tym razem o nasyconej barwie czerwonego wina (Il. 15)450. Komplet składał się z prostej, pozbawionej zdobień spódnicy za kolano oraz żakietu, który wysuwał się na pierwszy plan. Posiadał on prosty krój z kołnierzem osłaniającym szyję, a jego zbiegające się poły zapięte były na dziewięć guzików, podzielonych na trzy sekcje. Dolną część poł zdobiła aplikacja (bądź haft) w tym samym odcieniu co tkanina. Na każdą połę naniesiono duży kwiat peonii z okalającymi go liśćmi, wzór wytracał się ku górze, tworząc zarys trójkąta. Prawdopodobnie powyżej głównego kwiatu znajdowała się dodatkowo druga peonia w fazie pączka. Wzór urywał się na wysokości klatki piersiowej451. Spod niewielkiego dekoltu można było dostrzec czarną bluzkę oraz naszyjnik z pereł. Strój ten łączył w sobie podwójną pomyślną symbolikę, widoczną zarówno na poziomie koloru z palety czerwieni, która symbolizuje bogactwo poprzez analogię do koloru szat jednego z bogów szczęścia452, jak i na poziomie wzoru, który postrzegany jest w ten sam sposób453. Wybór ten korelować mógł z radosną okolicznością, jaką była pierwsza wizyta głowy ChRL w danym państwie, jak i być próbą zapewnienia pomyślności całemu przedsięwzięciu. 3.2.2. Kategoria druga – wizyty dyplomatyczne na terenie kraju Hu Jintao wraz z małżonką w 2004 roku gościł w Pekinie prezydenta Rosji, Władimira Putina (ur. 1952). W trakcie spotkania zorganizowanego 14 listopada, pierwsza dama włożyła błękitny tangzhuang (Il. 16), zestawiony z czarnymi spodniami w kantkę oraz czarnymi czółenkami. Marynarka posiadała tradycyjne zapięcie pod szyją oraz dodatkowo sześć zapięć w trzech sekcjach, po dwa pankou każda 454. Strój ten stanowił kwintesencję postrzegania klasycznych ubiorów, będącego pokłosiem pamiętnego szczytu APEC w Szanghaju trzy lata wcześniej455. W ten sposób nadal podtrzymywano stanowisko, że strój ten reprezentuje istotę chińskiego ubioru. Uwidaczniał on bowiem przywiązanie do zakorzenionego w Chinach klasycznego fasonu, a jednocześnie jego prostota podkreślała skromność pierwszej damy. 454 Xinhua Photo, Chinese, Russian presidents hold talks, 15.10.2004, „People.com.cn”, http://en.people.cn/200410/15/eng20041015_160361.html [dostęp: 21.01.2021]. 455 M. Roces, L. Edwards, op. cit., s. 1. 456 Xinhua, President Hu holds grand luncheon to welcome distinguished guests for Olympics, 8.08.2008, „People’s Daily Online”, http://en.people.cn/90001/90776/90785/6469981.html [dostęp: 20.01.2021]. 457 Tangzhuang o tym samym kroju, wykonany z połyskliwego żakardu lecz o innym wzorze (czerwony w czarne wzory) został przez pierwszą damę założony również na uroczysty obiad z królową Elżbietą II w 2005 roku. Xinhua, When royal moments with Chinese leaders made history, 20.04.2016, „Chinadaily.com.cn”, http://www.chinadaily.com.cn/world/2016-04/20/content_24700270_5.htm [dostęp: 21.01.2021]. 458 Xinhua, President Hu holds grand luncheon to welcome distinguished guests for Olympics, 8.08.2008, „People’s Daily Online”, http://en.people.cn/90001/90776/90785/6469981.html [dostęp: 20.01.2021]. 459 Zhou Jun, G. Taylor, The Language of Color in China, Cambridge Scholars Publishing, Newcastle upon Tyne 2018, s. 2. W 2008 roku Chiny zorganizowały Letnie Igrzyska Olimpijskie, a ceremonia otwarcia zgromadziła nie tylko zawodników i kibiców, lecz również dygnitarzy z wielu krajów. Najważniejsi goście zostali podjęci specjalnym bankietem, który zorganizowano w Hali Ludowej w Pekinie, jeszcze przed oficjalnym zapaleniem znicza olimpijskiego456. W trakcie uroczystości Liu zdecydowała się założyć klasyczny tangzhuang (Il. 17), zestawiony z czarną, prostą spódnicą za kolano457. Tangzhuang uszyto z połyskliwej żakardowej tkaniny, której tło stanowiła żywa czerwień, natomiast drobny gęsty wzór o motywach abstrakcyjno roślinnych został wykonany w kolorze złota. Marynarka została zapięta na drobne guziki. Podobny wzór, lecz w odwrotnym układzie kolorystycznym, można było podziwiać w tle Hali Ludowej458. Czerwień w kulturze Chin wiązana była ze zwycięstwem, czerwień wypełnia też przestrzeń w okresie Święta Wiosny. Podobnie rzecz ma się z żółcią, symbolizującą między innymi otwierające się perspektywy459. Tak więc strój pierwszej damy wpisywał się w atmosferę radosnych obchodów święta sportu, jak i mógł wyrażać nadzieję na pomyślne rezultaty zmagań lekkoatletów, zwieńczone sukcesem organizacyjnym ChRL. Kolejnym wydarzeniem o charakterze międzynarodowym, jakie zorganizowano w Chinach, była wystawa EXPO w Szanghaju w 2010 roku. Przed oficjalnym rozpoczęciem przewodniczący wraz z małżonką urządzili powitanie dla zagranicznych gości. Również w tym przypadku Liu postawiła na wyrazistą kolorystykę garsonki (Il. 18), którą uszyto z tkaniny w odcieniu mocnego różu. Kołnierz, jak i fragment poł, ozdobiono wypustką w kontrastowym czarnym kolorze. Żakiet posiadał patki, a jego kołnierz osłaniał szyję, tworząc nawiązanie do kołnierza mandaryńskiego. Element dekoracyjny stanowiły dwa większe zapięcia pankou. Ponownie całość uzupełniały czarne czółenka460. Strój ten stanowił nowoczesne nawiązanie do chińskiej estetyki. Dobrze dobrany krój podkreślił sylwetkę oraz optycznie wysmuklił figurę. Zestaw ten wydawał się pasować do wydarzenia, pokazując Chiny jako państwo nawiązujące do korzeni własnej kultury, a jednocześnie zdecydowane i patrzące w przyszłość. 460 Pool/Getty Images AsiaPac, Shanghai World Expo Ready For Kick-off, „Zimbio”, https://www.zimbio.com/photos/Hu+Jintao/yzf6EzzUQgK/Shanghai+World+Expo+Ready+Kick+off [dostęp: 22.01.2021]. 461 Hu visits Macao for 5th return anniversary, 20.12.2004, „Newsgd.com”, http://www.newsgd.com/news/picstories/200412200002.htm [dostęp: 21.01.2021]. 3.2.3. Kategoria trzecia – działalność polityczna w obszarze polityki wewnętrznej Wizyta w Makau z 2004 roku była spowodowana obchodami piątej rocznicy powrotu tego obszaru w granice ChRL. Pierwszy strój zaprezentowanym przez Liu po wyjściu z samolotu stanowiła garsonka w kolorze malinowym (Il. 19)461. Żakiet łączył estetykę wschodnią z zachodnią, w oparciu o zachodni krój z dodatkiem chińskich zapięć (w tym przypadku cztery zapięcia, zgrupowane w dwie sekcje). Żakiet ten został założony na czarną bluzkę. Spódnica bazowała na chętnie wykorzystywanym przez pierwszą damę prostym kroju za kolano. Tkanina wydawała się być wykonaną z jedwabiu typu szantung, który posiada widoczne zgrubienia. Dodatkową ozdobę stanowiły naszyjnik oraz broszka. Wydaje się, że intencją było zaprezentowanie Chin jako kraju nowoczesnego, lecz zachowującego elementy chińskiej charakterystyki. Obchody dziesiątej rocznicy powrotu Hongkongu do Chin w 2007 roku obejmowały specjalną galę z występami artystycznymi, zorganizowaną 30 czerwca. Z tej okazji pierwsza dama złożyła garsonkę (Il. 20) w żywym, błękitnym kolorze. Komplet utrzymany był w zachodniej estetyce. Żakiet o klasycznym kroju z kołnierzem z wykładanymi klapami, został zapięty na czarne guziki. Prosta spódnica sięgała za kolano. Całość uzupełniały czarna bluzka oraz czarne czółenka462. Żywy kolor sprawiał, że uwaga obserwujących widownię skupiała się na Liu Yongqing, jednakże gładki materiał nie pozwalał nadmiernie angażować patrzącego. Wydaje się, że wyborem tym pierwsza dama chciała odwrócić uwagę od siebie, na rzecz trwającego wydarzenia. Dobór jaskrawego odcienia był natomiast zgodny z jej preferencjami w tej kwestii. 462 Xinhua, (Zu tu) Hu Jintao gaoge qing huigui yu zhong tong le ((组图)胡锦涛高歌 庆回归与众同乐), „Creaders.net”, https://m.creaders.net/news/page/312904 [dostęp: 22.01.2021]. 463 Decyzja o zakwalifikowaniu relacji pomiędzy ChRL a Tajwanem do tej kategorii, związana jest z wzięciem pod uwagę sposobu postrzegania Tajwanu i Tajwańczyków przez ChRL. Z punktu widzenia KPCh, Tajwan winien stanowić część Chin, gdyż Chiny są tylko jedne. 464 Hu Jintao fufu yu Lian Zhan fufu heying [gaoqing datu](胡锦涛夫妇与连战夫妇合影[高清大图]), 14.11.2009, „ifeng.com”, http://news.ifeng.com/photo/141_slide.shtml [dostęp: 18.01.2021]. 465 Asia-Pacific Economic Cooperation, https://www.apec.org/Events-Calendar?SelectedYear=2009&SelectedMonth=11&SelectedGroup=all [dostęp: 18.01.2021]. 466 W tym samym dniu odbyło się również spotkanie Hu Jintao z szefem administracji Hongkongu, Donaldem Tsangiem Yam Kuenem. W jego trakcie Liu Yongqing również była ubrana w ten zestaw. Hu Jintao fufu yu Ceng Yinquan fufu heying [gaoqing datu] (胡锦涛夫妇与曾荫权夫妇合影[高清大图]), 14.11.2009, „ifeng.com”, http://news.ifeng.com/photo/142_slide.shtml?index=0&pre= [dostęp: 18.01.2021]. 467 S. Cammann, op. cit., s. 97-98. 468 Xinhua, Hu Jintao meets with Lien Chan in Singapore, 14.11.2009, „China.org.cn”, http://www.china.org.cn/china/2009-11/14/content_18886058.htm [dostęp: 18.01.2021]. W 2009 roku, w listopadzie doszło do spotkania przewodniczącego Hu Jintao z honorowym prezesem Kuomintangu, Lien Chanem (ur. 1936)463. Spotkanie to miało miejsce w Singapurze464, przy okazji organizowanego wtedy 17. szczytu APEC, w dniach 13-14 listopada465. Liu założyła wówczas komplet (Il. 21) złożony z żakietu oraz spodni w kant w kolorze lilioworóżowym466. Konstrukcja żakietu obejmowała dochodzące do siebie poły oraz nieodcięty kołnierz, częściowo osłaniający szyję. Jako zapięcie wybrano dwanaście okrągłych guzików (prawdopodobnie pankou) zapinanych na pętelki. Na wysokości talii i łokci znajdował się wzór wykonany nicią w odcieniach srebra. Rozpoczynał się on dwoma poziomymi paskami, które odgraniczały przestrzeń wzorzystą od gładkiej. Pod nimi znajdował się motyw roślinny, składający się z kwiatów peonii wraz z listowiem. Utworzył on lustrzane odbicie, kwiaty peonii na połach skierowane były w przeciwne strony. Peonie były utożsamiane w Chinach z bogactwem, jak i wiążącym się z tym awansem467. Z tego powodu ten pomyślny symbol wydawał się być odpowiednim w trakcie rozmów z politykiem reprezentującym Tajwan. Wedle doniesień prasowych, przewodniczący Hu Jintao na spotkaniu podnosił kwestię dalszego rozwijania więzi, w pokojowej atmosferze468. Ubiór ten kontrastował również kolorystycznie z garsonką z peoniami, którą Liu założyła przy okazji wizyty w Danii. Kolor zestawu choć nadal wyrazisty, wydawał się być bardziej stonowanym, sprawiając że wizerunek pierwszej damy był mniej zdecydowany. Dobór długich spodni również nadawał całości skromniejszej postaci. 3.2.4. Kategoria czwarta – inne aktywności W trakcie wizyty w Hongkongu w 2007 roku jedną z aktywności podjętych przez Liu Yongqing była wizyta w Międzynarodowym Centrum Finansowym. Obejmowała ona zwiedzanie tematycznej wystawy, która przedstawiała rozkwit sektora finansowego w Hongkongu469. Na tę okazje dobrała ona garsonkę (Il. 22) o wyrazistym, drobnym wzorze przypominającym zebrę, utrzymaną w tonacji ciemnego różu. Posiadała ona niewielki, wywijany kołnierz oraz zapięcie na guziki. Zestaw uzupełniał klasyczny naszyjnik wykonany prawdopodobnie z pereł. Zaproponowany ubiór z uwagi na przykuwający spojrzenie wzór w żywym kolorze sprawiał, że Liu wyróżniała się na tle osób towarzyszących. Dobór motywu zwierzęcego stanowił dosyć nietypowy krok i mógł stanowić próbę wyraźnego zaznaczenia swojej obecności przez pierwszą damę, zwłaszcza, że nie towarzyszył jej małżonek. 469 Xinhua Wang, Wu Xiaojun, Zhu Huaying, Liu Yongqing canguan Xianggang guoji jinrong zhongxin (刘永清参观香港国际金融中心), „Zhongguo Jingli Wang”, http://www.ce.cn/xwzx/gnsz/szyw/200707/01/t20070701_12015704.shtml [dostęp: 22.01.2021]. 470 Ten sam żakiet, tym razem zestawiony ze spódnicą z tej samej tkaniny został wykorzystany również podczas podróży do Hongkongu w 2007 roku. Hu Jintao Xianggang jiafang (tuwen) (胡锦涛 香港家访(图文)), 30.06.2007, „Sina”, http://news.sina.com.cn/c/2007-06-30/035612118048s.shtml [dostęp: 21.01.2021]. 471 Xinhua, Ju Peng, Chinese president visits Nanyang Girls' High School in Singapore, 14.11.2009, „People’s Daily Online”, http://en.people.cn/90001/90776/90883/6813051.html [dostęp: 21.01.2021]. 472 Wife of Chinese president visits Macao nursery, 20.12.2009, „People’s Daily Online”, http://en.people.cn/90001/90776/90785/6847058.html [dostęp: 20.01.2021]. W ramach listopadowego pobytu w Singapurze w 2009 roku, Hu Jintao wraz z małżonką miał okazję złożyć wizytę w miejscowej szkole. Wybór padł na szkołę średnią Nanyang, przeznaczoną dla dziewcząt. Z tej okazji Liu założyła komplet składający się z żakietu oraz prostej spódnicy (Il. 23), utrzymany w zachodniej estetyce. Żakiet470 posiadał luźny krój oraz kołnierz z zaokrąglonymi klapami. Zapięcie stanowiły guziki, rozmieszczone w sekcjach po trzy sztuki. Tkanina posiadała wzór abstrakcyjny utrzymany w tonacji fioletów. Wyrazista kolorystyka sprawiła, że postać Liu była widoczna wśród pozostałych zgromadzonych osób. Z drugiej strony strój ten wydawał się mniej formalny i zdawał się skracać dystans pomiędzy pierwszą damą, a uczennicami i pracownikami odwiedzanej szkoły471. Wizyta Hu Jintao w Makau w 2009 roku stanowiła okazję do odwiedzin miejscowego żłobka przez pierwszą damę. Wizyta ta miała na celu wymianę doświadczeń, które będą mogły być zastosowane w innych ośrodkach tego typu w kraju472. Na tę wizytę Liu założyła kostium (Il. 24) składający się z żakietu oraz spódnicy za kolano. Komplet utrzymany był w estetyce zachodniej i nawiązywał do żakietów charakterystycznych dla domu mody Chanel. Żakiet posiadał okrągłe wykończenie pod szyją i utrzymany był w tonacji ciemnego granatu. Brzegi i patki zyskały delikatne wykończenie wzorzystą tkaniną w jaśniejszym kolorze, tworząc tym samym wyraźny kontrast. Wzdłuż granicy lamowania, na połach z przodu umieszczono dwa rzędy, prawdopodobnie dekoracyjnych guziczków przypominających kształtem połówki pereł. Taki sam guzik znajdował się również na ozdobnej patce. Spódnica za kolano była gładka, a całość dopełniały czarne czółenka473. Strój ten dopasowany był estetyką do stroju innych kobiet towarzyszących Liu, m.in. Tatiany Lau, małżonki szefa administracji Makau, która to również założyła żakiet w tym samym stylu474. Krok ten sprawił, że małżonka Hu Jintao ponownie nie wyróżniała się swoim wizerunkiem. Nie widać tu wyraźnie zaznaczonej hierarchii. Zapewne pozwoliło to na wprowadzenie luźniejszej atmosfery oraz sprzyjało wymianie doświadczeń. 473 Liu Yongqing założyła prawdopodobnie ten sam zestaw (lub różniący się jedynie odcieniem lamowania), w trakcie wizyty prezydenta Uzbekistanu w Chinach, 19 kwietnia 2011 roku. Zhongguo Xinwen Wang, Hu Jintao xie furen huanying Wuzibieke sitan zongtong Kalimofu fufu fang hua (胡锦涛携夫人欢迎乌兹别克斯坦总统卡里莫夫夫妇访华), 19.04.2011, „Chinanews.com”, http://www.chinanews.com/tp/2011/04-19/2983983.shtml [dostęp: 20.012021]. 474 Wife of Chinese president visits Macao nursery, 20.12.2009, „People’s Daily Online”, http://en.people.cn/90001/90776/90785/6847058.html [dostęp: 20.01.2021]. 3.2.5. Podsumowanie analizy ogólnego wizerunku Zakres analizowanych przypadków obejmował okres dwóch kadencji Hu Jintao, jako przewodniczącego ChRL. Funkcja ta wymusiła na jego małżonce aktywniejszy udział w życiu politycznym kraju i jej wyjście z cienia. Na podstawie przeanalizowanego materiału można wnioskować, że ta zmiana miała duży wpływ na prezentowany wizerunek. Stroje zakładane przez Liu obejmowały trzy grupy ubiorów. Grupa pierwsza to ubiory o chińskim rodowodzie, qipao oraz tangzhuangi. Grupa druga to stroje o estetyce zachodniej. Grupa trzecia to stroje łączące elementy konstrukcyjne i zdobnicze Wschodu i Zachodu. Ponadto należy zauważyć, że pierwsza dama wykazywała preferencję do mocnych, czystych barw, stąd też jej garderoba operowała kolorem. Najczęściej spotykanymi barwami były błękit, czerwień, róż oraz fiolet. Odnotować można również tendencję do przywiązywania dużej wagi głównie do górnej części garderoby. Wiązało się to z częstą praktyką wykorzystywania tej samej czarnej spódnicy i czarnych czółenek w wielu stylizacjach. Fason prostej spódnicy za kolano był dominującym, w rzadkich przypadkach zastępowały ją spodnie. Ubiór, który zwracał szczególną uwagę, stanowiła fioletowa qipao – była to rzadka okazja do podziwiania pierwszej damy w sukni. Stylizację tę można oceniać jako niezwykle udaną, gdyż prezentowała inną odsłonę Liu. Powstaje pytanie, dlaczego był to odosobniony przykład. Wytłumaczeniem ponownie może być niejednoznaczny status qipao. Koncepcja prezentowania się w tym stroju (ograniczona do jednego typu spotkań), w sposób ewidentny została w pewnym momencie porzucona przez pierwszą damę, na rzecz niekoniecznie korzystniejszych rozwiązań. Klasyczny tangzhuang, z uwagi na zbliżony krój fasonów damskich i męskich, stanowił modowe wyzwanie, zazwyczaj mocno osadzając stylizację w danym kontekście. Na lata aktywności Liu przypadł moment triumfalnego powrotu tego fasonu, za sprawą działań polityków. Można odnieść wrażenie, że stała się ona niemal ofiarą promowanej koncepcji stroju reprezentanta Chin. Przypadek Liu Yongqing niesie przekaz Chin poszukujących swojej nowej definicji. 3.3. Peng Liyuan – nowa kobieta nowych Chin Analizy będą opierać się na przykładach obejmujących zarówno pierwszą, jak i drugą kadencję Xi Jinpinga jako przewodniczącego Chińskiej Republiki Ludowej. Peng Liyuan objęła funkcję pierwszej damy po Liu Yongqing, jednak nadal należy uwzględnić tu fakt, iż w Chinach publiczne eksponowanie pierwszej damy jest stosunkowo nowym zjawiskiem. Dlatego też i w tym przypadku, w trakcie uroczystości o charakterze państwowym, przewodniczący ChRL występował samotnie. Ponownie zaś, odmienną sytuację można zaobserwować było w trakcie wizyt w Makau i Hongkongu, które obecnie są częścią Chin funkcjonującą w ramach zasady „jedno państwo, dwa systemy”. Na podstawie dobranych przykładów dokonana zostanie analiza wizyty w tych dwóch szczególnych miejscach. W przypadku ostatniej kategorii nacisk położony został na działalność Peng w ramach współpracy z WHO oraz UNESCO. 3.3.1. Kategoria pierwsza – wizyty zagraniczne 22 marca 2014 roku, przewodniczący Xi Jinping wraz z małżonką gościł w Holandii, gdzie między innymi został podjęty uroczystym obiadem w Pałacu Królewskim w Amsterdamie475. Strój wybrany na tę okazję przez Peng Liyuan (Il. 25), wydawał się nawiązywać do stroju kobiet Han z dynastii Qing. Nosiły one wtedy obszerne żakiety zestawione ze spódnicą mamianqun476. Współczesna inspiracja składała się natomiast z sukni, której złożony z paneli dół lekko się rozszerzał, jednocześnie zachowując dosyć sztywną 475Ma Danning, Xi, Peng dazzle in classic Chinese garments, 23.3.2014, „Chinadaily.com.cn”, https://www.chinadaily.com.cn/world/2014xivisiteu/2014-03/23/content_17371798.htm [dostęp: 9.12.2020]. 476 Wang A. Xiaoming, The Idealised Lives of Women: Visions of Beauty in Chinese Popular Prints of the Qing Dynasty, „Arts asiatiques”, tom 73, 2018, s. 67. geometryczną formę. Suknia została uszyta z tkaniny w odcieniu jasnego, zielonego jadeitu. Na nią założona została luźna, czarna narzutka z długim rękawem i mandaryńskim kołnierzem. Posiadała ona kontrastowe, wzorzyste lamowania zdobiące kołnierz oraz brzegi poł. Umieszczony na nich połyskliwy wzór stanowił mieszankę motywów roślinnych oraz feniksów477. Zestaw uzupełniała kopertówka dopasowana kolorystycznie do sukni. Feniks symbolizujący cesarzową, nawiązywał do sytuacji Peng, jako małżonki najważniejszej osoby w państwie. Wariacja na temat ao, nawiązywała do klasyki mody schyłkowego okresu cesarstwa, zarówno w kontekście ogólnego wrażenia, jak i wykorzystania lamowań. W stylizacji tej, choć wykorzystywała inne rodzaje odzieży, zręcznie użyto formy by nakierować odbiorcę na skojarzenia z tym właśnie momentem w historii Chin. Zaznaczyć należy również, że nacisk położony został tu na Hanów, nie zaś na obcych władców mandżurskich. 477 Narzutka ta została wykorzystana również dwa dni wcześniej podczas wizyty Michelle Obamy, żony prezydenta Stanów Zjednoczonych, Barraca Obamy, w Chinach. Xi Jinping and His Wife Mme. Peng Liyuan Meet with Mme. Michelle Obama, Wife of US President, 21.3.2014, „Embassy of the People's Republic of China in the Kingdom of the Netherlands”, http://nl.china-embassy.org/eng/zgyw/t1140047.htm [dostęp: 9.12.2020]. 478 D. Desai, A warm start to President Xi's visit: PM Modi welcomes Chinese leader and his wife to Gujarat... and they've already signed three agreements, 17.09.2014, „Mail Online India”, https://www.dailymail.co.uk/indiahome/indianews/article-2759896/A-warm-start-President-Xi-s-visit-PM-Modi-welcomes-Chinese-leader-wife-Gujarat-ve-signed-three-agreements.html [dostęp: 12.01.2021]. W 2014 roku odbyła się również wizyta w Indiach, w trakcie której przewodniczący Xi Jinping został podjęty przez premiera Narendrę Modiego. Podróż ta rozpoczęła się nietypowo z uwagi na fakt, że delegacja chińska nie przybyła do stolicy państwa, lecz do Ahmedabadu w stanie Gudźarat478. Pierwszym strojem, jaki wychodząc z samolotu zaprezentowała Peng (Il. 26), była sukienka w odcieniu pudrowego różu. Krój sukienki był prosty, z niewielkim okrągłym wycięciem dekoltu, a jej długość sięgała nieznacznie za kolano. Równowagi całości dodawały proste rękawy, o długości trzy czwarte. Elementem dekoracyjnym była szarfa ze zwiewnej tkaniny, utrzymanej w tonacji sukni. Z daleka wydawało się, że był to przerzucony przez ramię szal, jednakże element ten został przymocowany do sukni, co być może, czyniło go elementem projektu samej sukienki. Szarfa została udrapowana na prawym ramieniu, następnie poprowadzono ją na lewy bok. Przymocowano ją tak, by końce mogły powiewać przy podmuchu wiatru. Zestaw uzupełniała biała kopertówka oraz perłowe kolczyki. Ubiór ten wydawał się być ukłonem w stronę kraju przyjmującego, gdyż mógł stanowić nawiązanie do sposobu drapowania dupatty przez Induski. Dupatty mogą być układane na wiele sposobów, w zależności od okazji, wrażenia, jakie chce się uzyskać oraz preferencji kobiety479. Diagonalne ułożenie wybrane w przypadku kreacji pierwszej damy, stanowi jedno z klasycznych upięć. W oryginalnej wersji końce zostają związane w węzeł, który mocuje dupattę na boku480. Dopasowanie szala kolorystycznie do reszty garderoby, tak iż wyraźnie stanowią komplet, również jest cechą charakterystyczną dla strojów indyjskich. Tego rodzaju zabieg z pewnością można uznać za próbę ocieplenia wizerunku chińskiego przywódcy, za sprawą kreacji towarzyszącej mu małżonki. 479 R. Vera, Dupatta draping styles for formal events, „Desi Beauty”, http://desibeautyblog.com/fashion/dupatta-draping-styles-for-formal-events/ [dostęp: 12.01.2021]. 480 Opisy takiego upięcia można znaleźć w literaturze pięknej, na przykład: R. Nanda, From Quetta to Delhi: A Partition Story, Bloomsbury India, London 2018. 481 S. Corbet, China's Xi sees honors, Airbus deal in state visit to France, 25.03.2019, „The Washington Times”, https://www.washingtontimes.com/news/2019/mar/25/chinas-xi-sees-honors-airbus-deal-in-state-visit-t/ [dostęp: 10.12.2020]. Podczas wizyty Xi Jinpinga we Francji, przypadającej w 2019 roku, znów można było zaobserwować stylizację nawiązującą do chińskiej kultury. Jednocześnie, kreacja wybrana na uroczystą kolację przypadającą 25 marca miała inny charakter, niż ta dobrana podczas podobnej okazji w Holandii481. Peng Liyuan postanowiła założyć suknię uszytą na wzór qipao (Il. 27), która sięgała do ziemi oraz posiadała długi rękaw. Krój sukni wysmuklał sylwetkę, tworząc posągowy efekt. Suknia została wykonana z czarnej gipiury o roślinnym wzorze, nałożonej na kobaltową, połyskującą podszewkę. Rezultatem doboru tkanin o zachodnim rodowodzie, stało się osiągnięcie efektu eleganckiej, wieczorowej sukni wedle estetyki europejskiej. Dominującym akcentem było tu piękno czystych linii, tworzące efektowną kreację. Wydaje się, że styl zaprezentowany przez pierwszą damę Chin, wpisywał się w estetykę francuskiej stolicy mody, gdyż małżonka prezydenta Francji wybrała suknię utrzymaną w podobnym tonie. Tak uszyta qipao pokazała potencjał tego fasonu do wprowadzania zmian, zależnych od panującej mody i okoliczności. Suknia ta, w ogólnym wrażeniu wydawała się odwoływać bardziej do swoich zachodnich korzeni. Mandaryński kołnierz był tu bardziej intrygującym dodatkiem, który miał stanowić pomost między Wschodem, a Zachodem. 3.3.2. Kategoria druga – wizyty dyplomatyczne na terenie kraju Wydarzeniem o strategicznym charakterze była inauguracja Forum Pasa i Szlaku w dniach 14-15 maja 2017 roku w Pekinie. Inicjatywa ta związana jest z rozwojem koncepcji Pasa i Szlaku, a więc utworzenia sieci umożliwiających transport dóbr, na wzór funkcjonującego w przeszłości Jedwabnego Szlaku482. W trakcie bankietu powitalnego zorganizowanego w Wielkiej Hali Ludowej, Peng ubrana była w zabudowaną suknię z długim rękawem, sięgającą ziemi (Il. 28). W pasie została ona przewiązana cienkim, prawdopodobnie skórzanym paskiem w brązowym kolorze, podkreślającym wąską talię. Od pasa w dół materiał został ułożony w drobne plisy. Sukna posiadała stójkę, a całość stylizacji została utrzymana w kolorze jadeitu (morska zieleń). Kolor sukni został powtórzony na eleganckich pantoflach oraz kopertówce. Materiał był dosyć zwiewny, choć górna część prawdopodobnie została usztywniona poprzez dodatki krawieckie, aby utrzymała zaplanowaną formę. Tkanina miała gładką strukturę, z wzorem opadających gałązek pokrytych listowiem, utrzymanym w tonacji zgaszonej, ciemnej czerwieni. Motyw ten zdobił stójkę, dekolt oraz ramiona, a na rękawach sięgał na wysokość łokci. Ten sam motyw powtórzono na kopertówce. Stylizację uzupełniały kolczyki z perłami. Ubiór ten stanowił połączenie stylistyczne wschodu i zachodu, mógł on luźno nawiązywać do projektów w typie xinzhongzhuang. Rozpatrując krój sukni wydaje się, że był on bardziej zachodni, niż chiński. Za element chiński można uznać nowoczesną wersję mandaryńskiego kołnierza. Z drugiej strony, plisowany dół mógł luźno nawiązywać do spódnic rodzaju mamianqun, które również zawierały plisowane elementy483. Kreacja wybrana przez Peng z okazji podejmowania wielu partnerów zagranicznych, w ramach projektu wymagającego międzynarodowej współpracy, wydawała się odzwierciedlać charakter przedsięwzięcia. Motorem napędowym były tu Chiny, a ich pozycja zaznaczona była poprzez krój kołnierza oraz szczególny kolor. Nowoczesny krój chińskiego kołnierza, być może również nawiązywał do tej sytuacji. Suknia, z uwagi na przewagę zachodniego kroju, kładła mocny akcent na estetykę znaną zachodnim partnerom. Chiny poprzez strój małżonki przewodniczącego, prezentowały się jako kraj przyjmujący elementy zachodniego stylu życia, choć zachowujący elementy własnej charakterystyki, oraz nie zapominający o swojej tożsamości. 482 Premier Beata Szydło na międzynarodowym Forum Pasa i Szlaku, 14.05.2017, „premier.gov.pl”, https://www.premier.gov.pl/wydarzenia/aktualnosci/premier-beata-szydlo-na-miedzynarodowym-forum-pasa-i-szlaku.html [dostęp: 5.12.2020]. 483 Wang A. Xiaoming, op. cit., s. 67. W dniach 8-10 listopada 2017 roku odbyła się wizyta państwowa prezydenta Stanów Zjednoczonych, Donalda Trumpa (ur. 1946). Materiały prasowe opisywały wystawny sposób podjęcia pary prezydenckiej, obejmujący niepraktykowane wcześniej przez Chińską Republikę Ludową wydarzenia, takie jak spektakl opery pekińskiej wystawiony w Zakazanym Mieście484. 9 listopada zorganizowano uroczysty obiad, na którym Peng pojawiła się w dwuwarstwowej kreacji (Il. 29)485, której motywem dominującym była gra przeziernym materiałem. Warstwę spodnią tworzyła długa suknia w bordowym odcieniu, na szerszych ramiączkach, z rozcięciami po bokach oraz dekoltem w łódkę. Warstwą wierzchnią była narzutka w formie długiej sukni, z długim rękawem oraz mandaryńskim kołnierzem486. Wykonano ją z czarnej przeziernej tkaniny z naniesionym wzorem roślinnym. Posiadała ona rozcięcia po bokach, pasujące do sukni spodniej oraz dodatkowo była rozcięta przez środek. Poły spięto pod szyją przy pomocy dyskretnego zapięcia pankou oraz umieszczonej poniżej broszy. Brosza ta zawierała pojedynczy kamień w koralowym odcieniu. Uzupełnienie stanowiły perłowe kolczyki, wieczorowa torebka oraz czarne, klasyczne szpilki. Kreacja z uwagi na krój kołnierza, odwoływała się w wyraźny sposób do estetyki chińskiej, choć tkanina, z której została uszyta, mogłaby posłużyć za bazę sukni w stylu zachodnim. Wykorzystanie tkanin przeziernych do stworzenia wierzchniej kreacji, które zakrywając, jednocześnie odkrywały, może stanowić nawiązanie do malowideł na zwojach z czasów dynastii Tang. Taka estetyka uchwycona została przykładowo przez Zhou Fanga, który sportretował damy dworu odziane w częściowo transparentne tkaniny487. Okres był czasem olśniewających i potężnych Chin, będących tyglem kulturowym. Strój ten wydawał się odważnym rozwiązaniem, choć pełnym elegancji i odpowiednim do okazji. Kobiety żyjące w okresie Tang, swoim ubiorem odzwierciedlały czas prosperity i rozkwitu mody chińskiej, pełnej zapożyczeń. Wydaje się, że wybór dokonany przez małżonkę przewodniczącego nawiązywał do idei tangowskich, choć został dostosowany do realiów XXI wieku. Inspiracja elementami estetyki dynastii Tang była zasadna w obliczu dopracowanego przyjęcia 484 Ma Alexandra, China has welcomed Trump with the most spectacular display of diplomacy in the country’s history, 8.11.2019, „Business Insider”, https://www.businessinsider.com/trump-in-china-xi-jinping-spectacular-display-of-diplomacy-2017-11?IR=T [dostęp: 7.12.2020]. 485 Przy tej okazji warto również zwrócić uwagę na strój Melanii Trump, która założyła bogato zdobioną suknię projektu Gucci, wzorowaną na qipao. Istotnym szczegółem było zapięcie umieszczone po lewej stronie, na modłę zachodnią. Wśród wzorów można było zauważyć ptaka przypominającego feniksa. Jedną z ocen sukni stanowiła przytoczona przez Jing Zhang opinia projektanta Williama Tanga, która krytykowała zbyt krzykliwy projekt. Jing Zhang, Melania Trump takes floral fashion diplomacy to new lengths in China, 10.11.2017, „South China Morning Post”, https://www.scmp.com/news/china/diplomacy-defence/article/2119336/melania-trump-takes-floral-fashion-diplomacy-new [dostęp: 16.05.2021]. 486 Narzutka ta została wykorzystana również podczas podobnej wizyty króla Wilhelma Aleksandra i królowej Maksymy w Chinach, w październiku 2015 roku. Suknia spodnia posiadała zaokrąglony dekolt, oraz szersze ramiączka niż w przypadku późniejszego zestawu. Peng nie zdecydowała się wtedy na wykorzystanie ozdobnej broszy. Agence France-Presse, Kidney infection forces Queen Maxima of Netherlands to cut short China trip, 28.20.2015, „South China Morning Post”, https://www.scmp.com/news/china/diplomacy-defence/article/1873037/kidney-infection-forces-dutch-queen-cut-short-china [dostęp: 9.12.2020]. 487 Chen BuYun, Empire of Style. Silk and Fashion in Tang China, University of Washington Press, Seattle 2019, s. 100. prezydenta Stanów Zjednoczonych na ziemi chińskiej. Chiny jawiły się jako kraj otwarty na nowości, zasobny, a jednocześnie doceniający jakość i wysmakowaną elegancję. W czerwcu 2018 roku, Xi Jinping podejmował w Pekinie przywódcę Korei Północnej, Kim Dzong Una (ur. ok. 1982) wraz z małżonką. W trakcie spotkania zorganizowanego 19 czerwca488 Peng założyła sukienkę o europejskim kroju (Il. 30), sięgającą za kolano, z rękawem trzy czwarte. Sukienka posiadała niewielki dekolt w kształcie litery „V”. Strój został uszyty z białej tkaniny, drukowanej w kwiatowy wzór utrzymany w tonacji błękitu, którego motyw przewodni stanowiły róże. Przód sukni na wysokości talii posiadał element dekoracyjny, w formie wiązania przypominającego stylizowaną kokardę, w kolorze kobaltowym489. Zestaw uzupełniała biała kopertówka. Pomimo że zestaw ten nie posiadał jednoznacznych wpływów chińskich w kroju, czy też doborze wzorów, można jednakże pokusić się o rozpatrzenie kolorystyki w tym kontekście. Błękitne wzory na białym tle są charakterystyczne dla tak zwanej porcelany qinghua (biało-niebieskiej). W tym przypadku nawiązanie do Chin zostało zbudowane na bazie skojarzenia, czytelnego jedynie dla odbiorcy będącego w stanie powiązać zestawienie kolorystyczne z porcelaną. Co w zasadzie mogło być akcentem wskazującym na fakt, że pierwsza dama świadoma jest bliskości kulturowej KRLD, więc posługuje się językiem symboli czytelnym tylko dla najbliższych. Z tego powodu nacisk położony został w większym stopniu na zachodni charakter ubioru. 488 A. Borowiak, Przywódcy Chin i Korei Płn. Rozmawiali o „prawdziwym pokoju” i denuklearyzacji, 20.06.2020, „Polska Agencja Prasowa”, https://www.pap.pl/aktualnosci/news%2C1462651%2Cprzwodcy-chin-i-korei-pln-rozmawiali-o-prawdziwym-pokoju-i-denuklearyzacji.html [dostęp: 11.12.2020]. 489 Strój ten został wykorzystany dwa lata wcześniej w trakcie wizyty w Polsce, 20 czerwca 2016 roku, podczas spotkania Xi Jinpinga z prezydentem Andrzejem Dudą. Wówczas sukienka posiadała odmienny krój dekoltu, w zmodyfikowaną literę „V”, zakończony prosto, a nie w szpic, Xinhua, President Xi, first lady Peng meet Polish counterparts in Warsaw, 21.06.2016, „SINA English”, http://english.sina.com/china/p/2016-06-21/doc-ifxtfrrf0744051.shtml [dostęp: 11.12.2020]. 490 An Baijie, Xi’s HK visit leaves upbeat impression, 3.07.2017, „Chinadaily.com.cn”, http://www.chinadaily.com.cn/china/hk20threturn/2017-07/03/content_29966440.htm [dostęp: 13.01.2021]. 3.3.3. Kategoria trzecia – działalność polityczna w obszarze polityki wewnętrznej W 2017 roku przypadła dwudziesta rocznica powrotu Hongkongu do Chin. W ramach uczczenia tego wydarzenia, przewodniczący wraz z małżonką udał się tam z okazjonalną wizytą490. Pierwszym strojem (Il. 31), zaprezentowanym przez pierwszą damę po wyjściu z samolotu, był żakiet ze spódnicą. Żakiet posiadał wysoką stójkę oraz asymetrycznie zachodzące na siebie poły. Wykonano go z wzorzystej tkaniny, stanowiącej wariację na temat pionowych pasków w szarym odcieniu na białym tle. Brzegi poł i rękawów zostały odszyte białą wstawką. Zestaw uzupełniały szara, ołówkowa spódnica za kolano, białe szpilki oraz torebka. W komplecie tym to żakiet odgrywa rolę pierwszoplanową. Sposób założenia poły prawej na lewą wskazywał na zachodnią estetykę. Krój mógł być inspirowany stylem militarnym, choć diagonalnie ułożona wierzchnia poła nadała mu nowoczesnego charakteru. Stójka natomiast wnosiła do kroju element chiński. Prawdopodobnie najważniejsze przesłanie ukryte zostało w pasiastym wzorze491, choć było ono mocno nieoczywiste, jak i zależne od indywidualnego sposobu postrzegania wzoru. Każdy pionowy pas złożony był z wielu mniejszych, poziomych pasków. Wzór ten mógł być inspirowany fotografiami powstałymi podczas sekwencjonowania DNA. Idąc tym tropem, odwołanie do kodu genetycznego mogło mieć na celu podkreślenie związków ChRL z Hongkongiem, ich wspólnej tożsamości. Motyw ten był kontynuacją idei zawartych między innymi w piosence „Chińczycy” (Zhongguoren)492 śpiewanej przez gwiazdę kantopopu, Andy’iego Lau (ur. 1961). Korzenie powstania tego tekstu sięgały momentu włączenia Hongkongu do Chin, które miało miejsce 1 lipca 1997 roku493. Teledysk do wersji śpiewanej w putonghua494, ukazywał piosenkarza odzianego w tradycyjne changpao, stojącego na Wielkim Murze w otoczeniu ludzi dzierżących czerwone flagi z zapisanym tytułem kompozycji. Lau podkreślał jedność wszystkich obywateli, śpiewając „taka sama krew, taka sama rasa (…) pozwólmy światu dowiedzieć się, że wszyscy jesteśmy Chińczykami (tłum. wł.) (yiyang de xue, yiyang de zhong (…) rang shijie zhidao women dou shi zhongguoren)495”. W obliczu protestów Hongkończyków przeciwko polityce ChRL prowadzonej wobec tego specjalnego regionu autonomicznego, strój pierwszej damy mógł stanowić ukryte odwołanie do tego, co łączy, a nie dzieli obie te grupy. 491 Peng Liyuan posiada również drugi żakiet o takim samym kroju, lecz o wzorze w drobną czarną kratkę, został on założony na spotkanie z uczniami w Limie, Peru. An Baijie, First lady visits school 'friends', 23.11.2016, „Chinadaily.com.cn”, http://www.chinadaily.com.cn/a/201611/23/WS5a2b6d48a310eefe3e9a0093.html [dostęp: 14.01.2021]. 492 Ho Wai-chung przytacza tytuł, który można przetłumaczyć jako „Jestem Chińczykiem”, jednakże opis piosenki, jak i dane autorów wskazują, że chodzi tu o kompozycję powszechniej znaną pod nazwą „Chińczycy” (Zhongguoren). Zhongguoren (中国人), „KKBOX”, https://www.kkbox.com/sg/sc/song/pI07e7N00I3OP1q4Z1q4Z0P4-index.html [dostęp:13.01.2021]. 493 Ho Wai-chung, The political meaning of Hong Kong popular music: a review of sociopolitical relations between Hong Kong and the People’s Republic of China since 1980s, „Popular Music”, tom 19, nr 3, s. 348. 494 Standardowy język chiński. 495 TheBophiex, Andy Lau 刘德华- 中国人 (MV), 1.08.2012, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=kT1UV3ZNNrs [dostęp: 13.01.2021]. 496 Xinhua/chinadaily.com.cn, Xi's moments in Hong Kong, 1.07.2017, „Chinadaily.com.cn”, https://global.chinadaily.com.cn/a/201707/01/WS59bbe1d4a310ded8ac189451_14.html [dostęp: 12.12.2020]. Jednym z wydarzeń zaplanowanych podczas tej wizyty była uroczysta gala, która przypadła na 30 czerwca 2017 roku. Z tej okazji Peng założyła zestaw składający się z ciemnoczerwonego żakietu oraz zwiewnej spódnicy z koła o długości midi, w odcieniu pudrowego różu496. Ten sam zestaw (Il. 32)497 można było zaobserwować również podczas 497 Z uwagi na dostępność materiału zdjęciowego w odpowiedniej rozdzielczości, w pracy wykorzystano fotografię ze spotkania z Kim Dzong Unem, dla zilustrowania omawianego stroju. 498 Xinhua, Xi Jinping, Kim Jong Un hold talks, reaching important consensus, 10.01.2019, „The State Council Information Office The People’s Republic of China”, http://english.scio.gov.cn/m/topnews/2019-01/10/content_74358091_5.htm [dostęp: 12.12.2020]. 499 President Xi Jinping says China is proud of Macau’s progress, 19.12.2019, „Macahub”, https://macauhub.com.mo/2019/12/19/pt-presidente-xi-jinping-afirma-que-china-esta-orgulhosa-do-progresso-de-macau/ [dostęp: 13.12.2020]. 500 Shen Congwen, Zhongguo gudai fushi yanjiu (中国古代服饰研究), Shanghai shudian chubanshe, Shanghai 2005, s. 559. 501 V. Garrett, Chinese dress…, s. 121. kolejnej wizyty Kim Dzong Una w Pekinie, w 2019 roku498. Żakiet ten mógł stanowić pewną wariację na temat klasycznego tangzhuang, z zapięciem z przodu na tradycyjne pankou. Wyróżniał go zmodyfikowany mandaryński kołnierz, który odsłaniał szyję, dodatkowo wysmuklając ją. Posiadał on również dopiętą ozdobną broszkę w odcieniu zbliżonym do kolorystyki spódnicy. Zestaw uzupełniały ponadto czerwone szpilki. Kolor czerwony, jak już podkreślano, posiada symbolikę głęboko zakorzenioną w chińskiej kulturze. Dobór czerwieni, wszechobecnej w Chinach przy okazji świętowania okazji takich jak Święto Wiosny, oznaczający pomyślność, stanowił adekwatny strój w sytuacji, gdy uroczystość została zorganizowana w ramach celebracji radosnej okazji powrotu Hongkongu na łono ojczyzny. W podobnym celu, jak wizyta w Hongkongu, została zorganizowana podróż do Makau w 2019 roku. Tu również świętowano dwudziestą rocznicę ponownego włączenia tego terytorium do Chin i stworzenia specjalnego regionu administracyjnego499. Pierwszą kreacją Peng, jaką można było zobaczyć po jej wyjściu z samolotu, była garsonka w odcieniu gołębiego błękitu (Il. 33). Żakiet nie posiadał kołnierza, a jego krój podkreślał talię. Zestawiono go z ołówkową spódnicą za kolano. Charakterystyczny element stroju stanowiła biała bluzka zapięta pod szyję, z fantazyjnie wyciętym kołnierzem. Klapy posiadały wykończenie przypominające płatek kwiatu wiśni, z dwoma spiczastymi zakończeniami. Kołnierz ten tworzył pod szyją rodzaj niewielkiej kryzy. Być może mógł on stanowić nawiązanie do tak zwanego „kołnierza z obłoków” (yun jian), który był elementem garderoby kobiet z dynastii Ming500. Dodatek ten utrzymał się w modzie również w trakcie dynastii Qing, jako pożądana ozdoba stroju ślubnego panny młodej501. Dopatrując się takiego nawiązania, należy mieć na uwadze kluczową różnicę pomiędzy tymi dwoma kołnierzami. Yun jian stanowił samodzielny element odzieży, który nakładano na żakiet. Kołnierz z kreacji Peng Liyuan stanowił natomiast nieodłączny element bluzki, którego nie można było odpiąć. Ponadto, efekt kryzy widoczny był tylko z przodu, nie nachodziła ona na ramiona i plecy, w przeciwieństwie do „kołnierzy z obłoków” zdobiących całą górną część torsu kobiety. Nie można też jednoznacznie stwierdzić, że bluzka zaprezentowana w Makau stanowiła wariację na temat yun jian wedle zamysłu projektanta, czy też samej pierwszej damy. Z całą pewnością natomiast można powiedzieć, że na gruncie chińskim idea dekoracyjnych, fantazyjnie wycinanych kołnierzy nie była czymś nowym, lecz jest głęboko zakorzeniona w modzie, sięgając kilku stuleci wstecz. Zestaw ten mógł ukazywać Chiny jako nowoczesne państwo, którego Makau ponownie stało się częścią. Dekoracyjny kołnierz zaś, mógł stanowić subtelne nawiązanie do wspólnej historii i korzeni Makau związanych z cesarskimi Chinami. 3.3.4. Kategoria czwarta – inne aktywności Wśród dodatkowych aktywności podejmowanych przez pierwszą damę znajduje się m.in. współpraca ze Światową Organizacją Zdrowia (WHO) oraz z UNESCO. WHO mianowało Peng ambasadorem dobrej woli, a jej działania skoncentrowane są wokół walki z gruźlicą oraz HIV/AIDS502. Przedstawione poniżej przykłady związane były bezpośrednio z pełnieniem tych ról. Rozpatrują one dywersyfikacje stroju w zależności od charakteru wydarzeń, choć posiadających wspólny motyw przewodni, to odbywających się na różnym szczeblu. W grupie tej znalazły się działania na arenie międzynarodowej, jak i przeprowadzone bezpośrednio na gruncie chińskim. 502Xu Wei, Peng calls for joint efforts to fight AIDS, 4.12.2018, „Chinadaily.com.cn”, http://www.chinadaily.com.cn/a/201812/04/WS5c0637eea310eff30328f04d_3.html [dostęp: 14.01.2021]. 503 Ibidem. 3 grudnia 2018 roku, Peng odbyła spotkanie z małżonką prezydenta Panamy, Loreną Castillo Garcią (ur. 1968), z którą łączą ją wspólne wysiłki na rzecz ograniczenia rozprzestrzeniania się wirusa HIV, jak i walki z dyskryminacją osób chorych503. Z tej okazji pierwsza dama zdecydowała się założyć sukienkę za kolano, o linii A (Il. 34), w kolorze białym. Sukienka ponownie bazowała na lubianej przez nią konstrukcji obejmującej nałożenie na siebie dwóch warstw tkaniny. Warstwę spodnią stanowiła sukienka bez rękawów, z niskim mandaryńskim kołnierzem, a wykonana z białej tkaniny, przypominającej żakard. Warstwę wierzchnią, przypominającą narzutkę, wykonano z białej, przeziernej tkaniny ze wzorem. Posiadała ona długi rękaw, a spięta była jedynie pod szyją. Takie zamocowanie pozwoliło jej na swobodne poruszanie się na wietrze oraz nadanie kreacji objętości, budując linię A. Wzór pojawił się w dolnej części oraz na końcach rękawów. Przedstawiał on górski krajobraz z zagajnikiem bambusowym, utrzymany w tonacji zielono-błękitnej. Dodatkowy element dekoracyjny stanowiła broszka w kształcie srebrnego motyla z umieszczonym w centralnym punkcie granatowym kaboszonem. Stylizację uzupełniały granatowy szal oraz kopertówka, jak i czarne szpilki. Dobór broszki korespondował z symbolem jednej z kampanii UNAIDS (Wspólny Program Narodów Zjednoczonych Zwalczania HIV i AIDS), którym również jest motyl504. Za najważniejszy element całej stylizacji można było uznać wzór sukienki i związane z nim konotacje. Po pierwsze, zwracał on uwagę na dorobek chińskiego malarstwa krajobrazowego, o tradycjach sięgających okresu Wei-Jin, jak i Sześciu Dynastii. Obrazy te mogły współgrać z konkretnymi utworami literackimi lub też stanowić samodzielne dzieła, nierzadko posiadające ukryte przesłanie505. W tym przypadku pierwszy plan zajęło przedstawienie giętkich bambusów, które były doceniane za umiejętność przetrwania nawet w niesprzyjających warunkach. Pokrój tej rośliny i jej charakterystyka oddawały wyrafinowaną elegancję, a co za tym idzie były zbieżne z cechami, jakie powinna posiadać kulturalna osoba. Z tego powodu motyw ten upodobali sobie uczeni-urzędnicy506. Mandaryni, z uwagi na posiadane wykształcenie, zajmowali uprzywilejowane miejsce w społeczeństwie i mieli wpływ na politykę państwa. W ich życiu praca na stanowiskach urzędniczych, przeplatała się z nieformalnymi spotkaniami, ubarwianymi malarstwem, poezją i kaligrafią. Swoją wiedzę zawdzięczali szeroko zakrojonej edukacji507. Motyw ten wydawał się odzwierciedlać sytuację pierwszej damy, która znana jest z zamiłowania do sztuki, a jej działania widoczne są na arenie międzynarodowej. Dzięki posiadanej wiedzy oraz pozycji może ona zwracać uwagę na istotne problemy dotyczące zdrowia, jak i wspierać wysiłki na rzecz ich rozwiązania. 504 Ibidem. 505 Fong Wen C., Beyond Representation. Chinese Painting and Calligraphy 8th-14th Century, The Metropolitan Museum of Art, New York 1992, s. 71-72. 506 Sze Mai-mai, op. cit., s. 96-97. 507 A. Zemanek (red.), Estetyka chińska. Antologia, Universitas, Kraków 2007, s. VI-IX. 508Mo Jingxi, Peng Liyuan promotes public health, 23.06.2018, „Chinadaily.com.cn”, http://www.chinadaily.com.cn/a/201806/23/WS5b2d8091a3103349141de5a7_1.html [dostęp: 14.01.2021]. Kontynuacja działań prewencyjnych związanych z zapobieganiem HIV była również widoczna na gruncie lokalnym. Prasa w czerwcu 2018 roku relacjonowała poświęconą temu celowi wizytę pierwszej damy w prowincji Syczuan, w rejonie zamieszkanym przez mniejszość Yi. Jednym z punktów programu było spotkanie z miejscowymi przedszkolakami, połączone z wręczaniem upominków508. Strój dobrany na tę okazję (Il. 35) utrzymany był w zachodniej estetyce. Obejmował on białą bluzkę z szalowym kołnierzem, kremowy żakiet z wpiętym w klapę symbolem czerwonej wstążki oraz czarne spodnie. Dla zrozumienia tego doboru garderoby, który z pozoru nie wyróżniał się żadnym istotnym szczegółem, potrzebna jest analiza stroju osób towarzyszących Peng. Zaobserwować można tu było duży kontrast, gdyż większość osób posiadała stroje kojarzone z tą mniejszością. Tak ubrane były zarówno dzieci, jak i osoby dorosłe. Sytuacja ta wpisywała się w szerszy kontekst operowania obrazem przez Komunistyczną Partię Chin oraz narrację prowadzoną wokół tematu mniejszości. Zależność tę zauważył m.in. Dru C. Gladney509. Jednym z tematów plakatów propagandowych KPCh było multietniczne państwo, w którym wszystkie grupy działają we wspólnym celu. Mniejszości były na nich portretowane w sposób niezwykle dekoracyjny, z uwzględnieniem przypisanych im strojów narodowych. Hanowie natomiast mieli być tymi, którzy pomogą mniejszościom uzyskać wyższy standard życia. Z tego powodu stroje Hanów wpisywano w ramy ubiorów zachodnich510. Kolejnym przykładem takiej narracji mógł być podręcznik szkolny dla dzieci z 2016 roku, który przedstawiając pięćdziesiąt sześć narodowości zamieszkujących Państwo Środka, każdą z mniejszości ubierał w strój narodowy. Dziecko podpisane jako należące do większościowej grupy Han, ubrane było natomiast całkowicie w stylu zachodnim, w krótkie spodenki oraz koszulkę polo511. Ponadto, w Ogólnochińskim Zgromadzeniu Przedstawicieli Ludowych znajdują się miejsca zagwarantowane dla przedstawicieli mniejszości. Na corocznych sesjach można zaobserwować, że delegaci mniejszości uczestniczą w nich ubrani w swoje stroje narodowe. Wyróżniają się oni wizualnie wśród reszty, która stanowi dosyć jednolitą masę w podobnych do siebie garniturach lub mundurach wojskowych512. Tak więc również i w przypadku tego spotkania, ponownie przedstawiciel władzy w stroju zachodnim, niósł pomoc mniejszości odzianej w strój narodowy. 509 D. C. Gladney, Dislocating China: Muslims, Minorities, and Other Subaltern Subjects, The University of Chicago Press, Chicago 2004, s. 55-59. 510 Our country is a united and unified multi-cultural nation, „Chineseposters.net”, https://chineseposters.net/posters/e13-618 [dostęp: 17.01.2021]. 511 Myeuler, [Yi nianji] 56 ge minzu xiaohai biaoji tu (2016 ren jiao ban yi nianji yuwen shangce) [一年级] 56个民族小孩标记图（2016人教版一年级语文上册), 1.09.2017, „Jiazhang bang shequ (家长帮社区)”, http://www.jzb.com/bbs/thread-6016656-1-1.html [dostęp: 16.01.2021]. 512 In Pictures: China's 13th National People's Congress, 6.03.2018, „The Straits Times”, https://www.straitstimes.com/multimedia/photos/in-pictures-chinas-13th-national-peoples-congress [dostęp: 16.01.2021]. 513 Sri Lanka and Kenya laureates to receive 2020 UNESCO Prize for Girls’ and Women’s Education, 12.10.2020, „UNESCO”, https://en.unesco.org/news/sri-lanka-and-kenya-laureates-receive-2020-unesco-prize-girls-and-womens-education [dostęp: 17.01.2021]. Chińska Republika Ludowa była też fundatorem ustanowionej w 2015 roku nagrody na rzecz edukacji kobiet. Wyróżnienie to przyznawane jest przez UNESCO. Dodatkowo, Peng pełni funkcję specjalnej wysłanniczki tej organizacji, a jej zadania skupiają się wokół upowszechniania edukacji kobiet. W ramach uhonorowania laureatek piątej edycji, pierwsza dama nagrała specjalne podziękowania513. Na udostępnionym nagraniu (Il. 36) siedziała na krześle w gabinecie utrzymanym w stonowanej, chińskiej estetyce. Ubrana była w skromną qipao z długim rękawem w kolorze szarym. Z konstrukcji usunięto dekoracyjne zapięcia w chińskim stylu, na rzecz jedynie dwóch okrągłych guzików obleczonych tą samą tkaniną, z której wykonano suknię. Jeden umieszczono w okolicy prawego ramienia, natomiast drugi znajdował się z boku, w okolicach talii. Suknia nie odciągała uwagi odbiorcy od przekazu nagrania, a co za tym idzie, od laureatek nagrody. Bliższa analiza pozwala dostrzec, że strój ten nie był gładki, lecz tkaninę utkano w taki sposób, by nadać jej fakturę kratki. Co więcej, widoczny był efekt patchworku, gdyż poszczególne kawałki tkaniny układały się w różnym kierunku. Efekt podobny, choć wykorzystujący kolorowe kawałki tkaniny, tworzył mingowskie shuitianyi514. Warto podkreślić, że na nagraniu zwrócono uwagę nie tylko na rolę Peng w świecie polityki, lecz również na zajmowane przez nią stanowisko wykładowcy akademickiego. Dobrany przez nią strój wydaje się również podkreślać to doświadczenie. 514 Zhou Xun, Gao Chunming, The Chinese Costumes Research Group of the Shanghai School of Traditional Operas, op. cit., s. 167. 515 W przypadku garderoby Peng, doniesienia prasowe chętnie odnotowują, że zakłada ona kreacje pochodzące z kolekcji chińskich marek. W szczególności z pierwszą damą łączone jest nazwisko projektantki Ma Ke. Wang Serenitie, K. Hunt, The maverick designer who dresses China's first lady, 17.11.2016, „CNN Style”, https://edition.cnn.com/style/article/china-fashion-ma-ke/index.html [dostęp: 25.05.2021]. 3.3.5. Podsumowanie analizy ogólnego wizerunku Analizowane przykłady obejmują okres pełnienia roli pierwszej damy przez Peng Liyuan, w ramach pełnienia funkcji przewodniczącego ChRL przez Xi Jinpinga. W tej sytuacji istotnym jest też fakt, że Peng miała za sobą bogatą karierę estradową. W jej trakcie miała okazję występować w różnorodnych, efektownych kostiumach scenicznych. Wśród ubiorów, które zakładała Peng, można było wyróżnić pięć grup. Pierwsza z nich obejmowała qipao z ewentualnymi niewielkimi modyfikacjami. Druga stanowiła uwspółcześnione tangzhuangi. Trzecia to ubiory być może aspirujące do miana xinzhongzhuang, obejmujące stroje utrzymane w chińskiej estetyce lecz o nowoczesnej formie. Czwarta obejmowała ubiory zachodnie z chińskimi cechami. Piąta zaś, ubiory zachodnie. Styl prezentowany przez Peng można było uznać za niezwykle różnorodny, a zarazem przemyślany515. Uwagę zwracało dopracowanie detali oraz starannie dobrane dodatki. Paleta barw opierała się głównie na błękicie, szmaragdowych zieleniach, czerwieni, bieli oraz różu. Kolorystyka, nawet w przypadku nasyconych barw nie była zanadto krzykliwa. Cechą charakterystyczną ubiorów z grupy trzeciej, na której opierała się wyjątkowość wizerunku Peng, było sięganie do korzeni chińskiej kultury, a następnie podawanie odbiorcy nie tylko obrazów, ale też idei w nowej formie. Stroje te zachęcały do samodzielnego odkrywania Chin z uwagi na przekaz nie zawsze podany wprost, zostawiając otwarte drzwi do interpretacji. W przypadku interakcji z partnerami zagranicznymi szczególne miejsce zajmowały ubiory z grupy pierwszej oraz trzeciej. Stanowiły one niejako „perłę w koronie” w garderobie przygotowanej na okazję danej wizyty. Dobierano je głównie na okoliczność uroczystych obiadów, bądź w przypadku wydarzeń szczególnie istotnych z punktu widzenia działalności pierwszej damy. Wizerunek na potrzeby polityki wewnętrznej był dużo bardziej stonowany, gdyż cel wydawał być się inny. Jako rozpoznawalna gwiazda, wytonowała ona swój wizerunek, aby mniej przypominał ten estradowy, co pozwoliło na wejście w rolę małżonki polityka. 3.4. Indira Gandhi – ubrana jak “Matka India” Wśród analizowanych przykładów znalazły się wydarzenia obejmujące okres pełnienia przez Indirę Gandhi roli sekretarza Indyjskiego Kongresu Narodowego, a następnie zajmowania stanowiska premier Indii. Była ona nie tylko pierwszą kobietą, która objęła to stanowisko w Republice Indii, lecz także jedyną do chwili obecnej. Analizowane przypadki obejmą wydarzenia z szerokim gronem odbiorców, jak i te nieco bardziej kameralne w wydźwięku. Znalazły się wśród nich zarówno obchody świąt państwowych, jak i aktywności związane z uczestnictwem w kampanii wyborczej. Ważną część stanowić będą również dwa przykłady dotyczące interakcji z sikhami po operacji Blue Star. Operacja ta miała katastrofalne skutki dla polityki wewnętrznej kraju, jak i w konsekwencji dla samej Gandhi. 3.4.1. Kategoria pierwsza – wizyty zagraniczne W 1961 roku Jawaharlal Nehru, ówczesny premier Indii, udał się w podróż do USA. Towarzyszyła mu Indira Gandhi, która stała u jego boku m.in. w trakcie uroczystego obiadu, wyprawionego w Białym Domu przez Kennedy’ego (1917-1963) 7 listopada516. W momencie tym przewodziła już Indyjskiemu Kongresowi Narodowemu (od 1959 roku), jednak także już wcześniej towarzyszyła Nehru w podróżach zagranicznych517. Wieczorowa kreacja Gandhi obejmowała sari oraz efektowną futrzaną etolę (Il. 37). Sari wykonano z gładkiej białej tkaniny z wyodrębnionym szerokim lamowaniem oraz pallu. Części te tkano przy pomocy dwóch kolorów nici – ciemnej zieleni oraz złota. Metaliczna nić nadała lamowaniom większą sztywność, co pozwoliło na stworzenie efektu podobnego do zachodniego kroju syreny. Sari udrapowane zostało w stylu nivi, lecz z przodu widoczne było tylko dolne lamowanie. Całość dopełniała złota kopertówka, naszyjnik ze stopniowanych kamieni oraz bransoletka będąca parą do naszyjnika. Etola nadała wizerunkowi splendoru w stylu zachodnim. Sari zostało dobrane tak, by być jak najbardziej uniwersalnym, z punktu widzenia indyjskiego. 516 President and Mrs. Kennedy host a state dinner, „The White House Historical Association”, https://www.whitehousehistory.org/photos/photo-1-77 [dostęp: 24.01.2021]. 517 P. Gupte, Mother India: A Political Biography of Indira Gandhi, Penguin Books, New York 2011, s. 233-237. Przykładowo białe sari ze złotymi lamowaniami są spotykane w stanie Kerala518, natomiast biel z lamowaniami w złocie i czerwieni charakterystyczne dla Bengalu519. Z drugiej strony, z perspektywy zachodniego odbiorcy, całość prezentowała się w sposób odwołujący się do tradycji starożytnego Rzymu i estetyki drapowanej togi, która również była biała z dekoracyjnym lamowaniem. Krok ten pozwalał wpisać się w kanon zachodnich sukien wieczorowych, dodatkowo emanując czystą formą i posągową sylwetką. Z uwagi na to, że sari zostało założone za granicą, zasadniejsza wydaje się być tu interpretacja dominującej bieli z zachodniej perspektywy, gdzie biel była utożsamiana między innymi z niewinnością520. Korespondować może to z jej pozycją w tandemie ojciec-córka, osobą decyzyjną był Jawaharlal Nehru, a Gandhi na razie oficjalnie stała jeszcze w jego cieniu. Z drugiej strony, jej zwracająca uwagę stylizacja wskazuje, że doskonale odnajdywała się w swojej roli521. 518 Lifestyle Desk, Kerala Piravi: History of the simple yet rich Kerala kasavu sari, 28.03.2018, „The Indian Express”, https://indianexpress.com/article/lifestyle/fashion/kerala-kasavu-sari-history-kerala-piravi-4916857/ [dostęp: 24.01.2021]. 519 Bengali serees, „Adi Mohini Mohan Kanjilal”, https://www.adimohinimohankanjilal.com/blog/top-ethnic-bengali-sarees-collection-of-west-bengal [dostęp: 24.01.2021]. 520 J. E. Cirlot, A Dictionary of Symbols, second edition, Jack Sage (tłum.), Routledge, London 2001, s. 59. 521 Podobne sari, lecz w wyrazistym kolorze wina ze złoto niebieskimi lamowaniami, nosiła, już po objęciu stanowiska premiera, podczas dwóch uroczystych obiadów, przy okazji ponownej wizyty w USA w 1971 roku, jak i podejmując królową Elżbietę II w Indiach w 1983 roku. India State Dinner: President and Mrs. Nixon with Guests, „The White House Historical Association”, https://www.whitehousehistory.org/photos/india-state-dinner-president-and-mrs-nixon-with-guests [dostęp: 25.01.2021], The Queen In India, “Getty Images”, https://www.gettyimages.co.uk/detail/news-photo/queen-elizabeth-ii-standing-to-make-a-speech-at-a-banquet-news-photo/113180146 [dostęp: 25.01.2021]. 522 Summer 1969: A look back 50 years ago , 22.06.2019, „MSN” https://www.msn.com/en-ca/news/world/summer-1969-a-look-back-50-years-ago/ss-AADgo4P?li=AAggNb9#image=21 [dostęp: 24.01.2021]. 523INC.Archives, Smt Indira Gandhi meets Emperor Sato of Japan 06/25/1969, 24.09.2015, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=Bl6YydFP6SQ [dostęp: 24.01.2021]. 524 L. Dalby, op. cit., s. 111-113. Indira Gandhi w 1969 roku odwiedziła Japonię, będąc na stanowisku premiera. 25 czerwca spotkała się w Pałacu Cesarskim z cesarzem Hirohito (1901-1989)522. Na spotkanie przybyła w sari udrapowanym w stylu nivi (Il. 38), przy czym okryła się pallu niczym etolą, jego koniec przytrzymując prawym przedramieniem. Sari nie posiadało wyodrębnionych lamowań, pallu zostało zaś zaznaczone nieznacznie poprzez wąski pas pozbawiony zdobień. Stylizację uzupełniała niewielka torebka w formie mieszka ściąganego sznurkiem, a wykonana z tej samej tkaniny, co sari. Kupon został utkany prawdopodobnie z połyskliwego jedwabiu w kolorze stalowobeżowym, z równomiernie rozłożonym wzorem zawierającym m.in. różowe kwiaty523. Taki układ drobnych wzorów funkcjonuje również na gruncie japońskim pod nazwą komon524. Sylwetka wyrysowana przez ułożenie sari przypominała tu zarys kimona. Pallu układając się luźno wokół ramion, sprawiało wrażenie opadających rękawów, natomiast sekcja od bioder w dół zachowywała kształt kolumny. Ponownie więc można tu było zaobserwować strategię doboru stroju, który wykazywał pewną zbieżność z estetyką kraju odwiedzanego. W 1982 roku Gandhi, jako premier Indii, udała się z kolejną podróżą do Stanów Zjednoczonych. „The New York Times” odnotował, że był to powrót na amerykańską ziemię po niemal jedenastu latach przerwy525. W trakcie ceremonii powitalnej, przygotowanej przez prezydenta Ronalda Reagana (1911-2004), Indira Gandhi zaprezentowała się w zwiewnym sari założonym w stylu nivi (Il. 39), w którym można było wyczuć lekką nonszalancję, gdyż pallu lekko opadało z ramienia. Sari udrapowano tak, by nie dotykało ziemi, lecz kończyło się odrobinę ponad gruntem, co pozwalało na podtrzymanie eleganckiego efektu estetycznego, przy jednoczesnym ułatwieniu szybkiego poruszania się. Tkanina została ozdobiona drukowanym wzorem roślinnym, w którym dominującym motywem stały się czerwone róże na białym tle. Sari posiadało wyodrębnione lamowania oraz pallu, które utrzymane były zarówno w kolorystyce głównej części sari (czerwień, biel i zieleń), jak i powtarzały motyw różany. Zestaw uzupełniały lekka biała ćoli bez rękawów, biała torebka oraz kolia z pereł526. Gandhi zatem ponownie operowała obrazem, który wydawał się znajomy zachodniemu odbiorcy. Róża wiązana jest z boginią Wenus, z miłością i rajem, jak i z doskonałością527. Łączy się ją z kobietami wielkiej urody, jak i utożsamia z Matką Bożą528. Indira Gandhi strojem tym pokazała drzemiąca w niej energię i młodego ducha529. Wzór ten pozwolił również Gandhi oddać hołd pamięci ojca, który miał w zwyczaju występować z czerwoną różą przypiętą do śerwani. Ponadto, za sprawą Nehru, czerwona róża stała się też jednym z symboli Indyjskiego Kongresu Narodowego. 525 Mrs. Gandhi in U.S. on first visit in a decade, 28.07.1982, „The New York Times”, https://www.nytimes.com/1982/07/28/world/mrs-gandhi-in-us-on-first-visit-in-a-decade.html [dostęp: 25.01.2021]. 526 Reagan Library, Prime Minister Gandhi of India State Visit, Arrival Ceremony, Meetings on July 29, 1982, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=oMxWppOJq1A [dostęp: 25.01.2021]. 527 J. E. Cirlot, op. cit., s. 275. 528 M. Ferber, A Dictionary of Literary Symbols, wydanie drugie, Cambridge University Pres, Cambridge 2007, s. 173-175. 529 Podobny efekt osiąga również wieczorem na uroczystym obiedzie, na który zakłada połyskliwe sari z różowego jedwabiu. India State Dinners, „The White House Historical Association”, https://www.whitehousehistory.org/galleries/india-state-dinners [dostęp: 25.01.2021]. 3.4.2. Kategoria druga – wizyty dyplomatyczne na terenie kraju W lipcu 1969 roku z wizytą państwową do Indii przybył prezydent Stanów Zjednoczonych Richard Nixon (1913-1994) wraz z małżonką. Indira Gandhi udała się na lotnisko w Delhi aby powitać parę prezydencką, ubrana w bawełniane, niebieskie sari (Il. 40). Udrapowała je w stylu nivi, z pallu zarzuconym na głowę. Sari posiadało wąskie, białe lamowanie oraz wyodrębnioną część pallu, na którym widocznych było pięć białych pasów. Ponadto, na całej długości sari rozrzucony był wzór, z daleka przypominający kolorowe plamki. Całości stylizacji dopełniały srebrne sandały oraz bambusowa parasolka530 w błękitnym kolorze, który współgrał z kolorem sari531. Zestaw ten dopasowany był do warunków klimatycznych, oferując komfort w upalną pogodę. Żywa barwa nadawała sylwetce wrażenia lekkości, ale też wyrazistości, przy czym kolor znajdował się w palecie kolorów o charakterze oficjalnym. Parasolka, o konstrukcji raczej kojarzonej z Chinami lub krajami Azji Południo-Wschodniej, stanowiła intrygujący dodatek, który podkreślał wyczucie stylu Indiry Gandhi. Wydźwięk tego stroju stanowił grę symbolami czytelnymi zarówno dla Indusów, jak i dla Zachodu. Odzianie się w tkaninę typu khadi podkreślało kontynuację idei ruchu swadeśi, a dobór kolorystyczny przykuwał uwagę odbiorcy. Ponadto, pani Gandhi otulona w błękit niczym Matka Boża, wysyłała subtelny sygnał definiujący jej poświęcenie dla Indii. 530 Bardzo podobny zestaw, błękitno różowe bawełniane sari oraz ta sama, niebieska parasolka, został zaprezentowany w 1974 roku, gdy Indira Gandhi witała na lotnisku w Nowym Delhi Leonida Breżniewa. Leonid Brezhnev, „Akg-images”, https://www.akg-images.com/archive/-2UMDHUBWRJCD.html#/SearchResult &ITEMID=2UMDHUBWRJCD&POPUPPN=1&POPUPIID=2UMDHUBWRJCD [dostęp: 1.02.2021]. 531 When US Presidents visited India, 1.03.2015, „News 18”, https://www.news18.com/photogallery/world/when-us-presidents-visited-india-961082.html [dostęp: 1.02.2021]. 532 G. Arnold, The A to Z of the Non-Aligned Movement and Third World, Scarecrow Press, Lanham 2010, s. XXIX-XXX. 533 Life and times of Indira Gandhi, „India Today”, https://www.indiatoday.in/india/photo/indira-gandhi-death-anniversary-366553-2011-10-29/8 [dostęp: 28.01.2021]. 534 Fidel Castro shared warm relations with Indian leaders, 26.11.2916, „Deccan Chronicle”, https://www.deccanchronicle.com/nation/current-affairs/261116/fidel-castro-shared-warm-relations-with-indian-leaders.html [dostęp: 29.01.2021]. W okresie trwania tzw. zimnej wojny wytworzył się Ruch Państw Niezaangażowanych. Jego geneza związana była z próbą funkcjonowania w układzie międzynarodowym, bez konieczności opowiadania się po jednej ze stron. Indie w osobie Jawaharlala Nehru, szczególnie mocno zaangażowały się w tworzenie podwalin pod tę inicjatywę. Od 1961 roku, co trzy lata organizowano spotkanie państw zainteresowanych uczestnictwem w tej formule532, a Indie gościły siódmą konferencję Państw Niezaangażowanych, zorganizowaną w 1983 roku. W trakcie obrad Gandhi zdecydowała się założyć sari w jasnym, żółtozielonkawym kolorze, z zielonymi lamowaniami oraz zdobionym pallu (Il. 41). Zestaw uzupełniała ćoli z krótkim rękawem533. Sari zostało udrapowane w stylu nivi z modyfikacją poprzez okrycie się pallu niczym etolą. Pallu zdobił między innymi motyw kalgi534. Wizerunek ten był dosyć wyważony, nie epatował krzykliwą kolorystyką, ani połyskującą tkaniną. Nie był to jednakże i najskromniejszy wariant sari. Wizerunek ten mógł być ukłonem w stronę przyjmowanych gości, w trakcie obrad członkowie mieli sprawiać wrażenie równych sobie. Stąd też wyśrodkowany wydźwięk dobranego sari. Kalga natomiast, jako motyw popularny w wielu regionach kraju, nadawała strojowi uniwersalny charakter, jako reprezentującemu całe Indie. W 1983 roku Indira Gandhi podejmowała w Indiach również królową Elżbietę II (ur. 1926), która przybyła na miejsce jako głowa Wspólnoty Narodów. Gandhi przyjechała na lotnisko w Delhi ubrana w białe sari z czarnymi (bądź granatowymi – wątpliwość wynika z jakości materiału dokumentalnego) zdobieniami (Il. 42). Sari zostało udrapowane w stylu nivi. Ćoli posiadała krótki rękaw i została wykonana z tej samej tkaniny, co sari (rękaw został wykończony tym samym wzorem co lamowania)535. Tkanina układała się miękko, była też nieprzezierna, być może była to żorżeta, bądź jedwab. Zdobienie tworzyła kwiatowa buta przypominająca wariację na temat wzornictwa mogolskiego536. Dobór charakterystycznego dla Indii motywu przypominał dziedzictwo kulturowe tego kraju. Sari to w subtelny sposób akcentowało niezależność Indii. Jednocześnie nie było to czasem przaśne w wydźwięku khadi, tak by wyglądać odpowiednio do pory dnia, lecz nie za skromnie dla zachodniego odbiorcy. Strój, w zestawieniu z perfekcyjnie ułożoną fryzurą powodowały, że Gandhi prezentowała się jako równa królowej Elżbiecie. 535 D. Pearl, See the Queen Greeting World Leaders Throughout Her Record-Breaking Reign, 11.10.2017, „People”, https://people.com/royals/obama-mandela-churchill-see-the-queen-greeting-world-leaders-throughout-her-65-year-reign/?slide=5825585#5825585 [dostęp: 29.01.2021]. 536 A. Karolia, Traditional Indian Handcrafted Textiles. History, Techniques, Processes, Designs, Vol. I Painted, Printed, and Resist-dyed Textiles, Niyogi Books, New Delhi 2019, s. 116. 537 V. Prabhakar, Indira Gandhi, „Outlook”, https://www.outlookindia.com/photos/people/indira-gandhi/7895/2?photo-98203 [dostęp: 17.02.2021]. 538 A. Karolia, Traditional Indian Handcrafted Textiles. History, Techniques, Processes, Designs, Vol. II…, s. 270-271. 3.4.3. Kategoria trzecia – działalność polityczna w obrębie polityki wewnętrznej Jedna z fotografii z wczesnych lat 70. ukazuje Indirę Gandhi w trakcie wystąpienia w Śimli. Prawdopodobnie nie było to przemówienie dla mas, lecz dla osób związanych z Indyjskim Kongresem Narodowym, z uwagi na fakt, że stała ona na niskim, niewielkim podium, a w pobliżu nie było też żadnego mikrofonu. Wnioskując na podstawie zdjęcia, tego dnia ubrana była w komplet mekhela sador (Il. 43), w jasnym kolorze, z dodatkiem szala. Sador owinęła tak, aby koniec zarzucić na głowę. Ciemny szal udrapowano jak etolę wokół przedramion 537. Strój ten posiada swoje korzenie w Assamie. Specyfika jego konstrukcji jest podobna do drapowania sari z Kerali, składających się z dwóch krótszych kuponów tkaniny538. W przypadku Assamu jednakże, mekhela jest kuponem o zszytych końcach, przypominających za szeroką spódnicę, którą trzeba dopasować do sylwetki, poprzez odpowiednie ułożenie zakładek. Udrapowany koniec sadoru opada na mekhelę tworząc dekoracyjną falbanę. Reszta tkaniny zostaje przerzucona przez lewe ramię539. Z uwagi na jakość zdjęcia zdobienia nie są dostatecznie dobrze widoczne, jednakże prawdopodobnie obejmowały one motyw miri (drzewa z dwoma ptakami), umieszczony ponad szerokim lamowaniem. Lamowanie zaś wydawało się składać z geometrycznych wzorów, być może połączonych z motywami roślinnymi, które powszechnie wykorzystywane są do dekorowania tego rodzaju ubioru540. Kadr, na którym została uchwycona Gandhi, przypomina fotografię posągu. Ponownie wyglądała tu na osobę skupioną na pracy na rzecz kraju. Dobór charakterystycznego stroju kolejny raz ukazywał jej zamiłowanie do tradycyjnego rękodzieła i jego promocję. Warto zwrócić tu również uwagę na szerszą perspektywę, którą kierowała się w swoich wyborach. Jadąc do nowo utworzonego stanu Himaćal Pradeś, dobrała strój charakterystyczny dla innego regionu. Elementem łączącym oba te miejsca było położenie geograficzne w północnych Indiach, w bliskości Himalajów. Krok ten mógł być symbolicznym działaniem na rzecz podkreślenia jedności kraju. 539 Dolly Jain, How to wear Assamese Mekhela Chador Silk Saree in 3 different styles | Dolly Jain Saree Draping, 27.09.2020, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=0l8gM_nDxp0 [dostęp: 17.02.2021]. 540 A. Karolia, Traditional Indian Handcrafted Textiles. History, Techniques, Processes, Designs, Vol. II…, s. 272-274. 541 AP Photo, Rare photos of Indira Gandhi, 19.11.2017, „MSN”, https://www.msn.com/en-in/news/photos/rare-photos-of-indira-gandhi/ss-BBcb6fp#image=21 [dostęp: 17.02.2021]. 542 L. Lynton, op. cit., s. 162. Rae Bareli w stanie Uttar Pradeś stanowiło okręg wyborczy Gandhi. Przed wyborami w 1977 roku udała się tam 19 lutego, aby dopełnić formalności związanych z nominacją jej kandydatury. Składając podpis na dokumentacji prezentowała się w białym sari (Il. 44) udrapowanym prawdopodobnie w stylu nivi, z pallu założonym na głowę. Posiadało ono wąskie lamowanie w odcieniu srebrnego fioletu wpadającego w róż. Pallu ozdobiono kilkoma srebrnymi pasami. Całość uzupełniała biała ćoli z długimi rękawami541. Wizerunek ten jest niezwykle skromny w swoim wydźwięku. Biel została przełamana domieszką innego koloru, aby sari nie kojarzyło się z wizerunkiem wdowy w czysto białym sari. Kolor ten jest jednakże odpowiedni również przy okazji uczestnictwa w wydarzeniach rytualnych542. Wydaje się więc, że to ta idea przyświecała Gandhi w momencie doboru sari stosowanego na ów dzień. W trakcie obchodów Dnia Niepodległości w 1983 roku, Indira Gandhi wygłosiła przemówienie ubrana w sari w żywym, żółtym kolorze (Il. 45). Posiadało ono delikatnie zdobione lamowania oraz pallu, lecz wszystko utrzymane było w jednej tonacji, tak, że z odległości wydawało się nie mieć wyodrębnionych części. Ćoli posiadała krótki rękaw, była też długa, wpuszczona w sari, tak, by nie odsłaniać ciała. Sari udrapowano w stylu nivi, z pallu zarzuconym na głowę543. W zestawie tym, to kolor odgrywał główną rolę, z uwagi na jego symboliczne znaczenie w kulturze indyjskiej. Żółta jest pasta z kurkumy, która nakładana jest na ciało przyszłych małżonków w celu symbolicznego ich oczyszczenia. Żółć w odcieniu szafranowym stanowi też kolor uduchowionych ascetów i świętych mężów544. Poprzez ten wybór Indira pokazała, że ona również poświęca siebie w służbie społeczeństwu545. 543 Prasar Bharati Archives, 1983 - Then PM Indira Gandhi's Independence Day Speech, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=ZHMgc27XOAQ [dostęp: 24.01.2021]. 544 L. Lynton, op. cit., s. 163. 545 Podobne sari, tym razem z dodatkiem pasów w kolorze zieleni i szafranu, zostało założone podczas przemówienia z okazji Dnia Niepodległości w 1984 roku. Żółto szafranowe sari, założyła również podczas świętowania zwycięskich wyborów w 1980 roku i ponownego objęcia funkcji premiera. Prasar Bharati Archives, 1984 - Then PM Indira Gandhi's Independence day speech, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=RY_YBHBrUVE [dostęp: 25.01.2021], AP Archive, SYND 14/1/80 Indira Gandhi Addressing Parliament in New Delhi after Winning Indian elections, 24.07.2015, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=DP3g7bG4BJE [dostęp: 26.01.2021]. 546 W podobny sposób postępowała również w innych latach np. w 1958, 1970 czy 1971, przymierzając stroje, nakrycia głowy, bądź pozując z rekwizytami używanymi w trakcie występów. Indira Gandhi, „Times Content”, https://www.timescontent.com/syndication-photos/reprint/feature/496531/indira-gandhi-leader-congress-polit.html [dostęp: 27.01.2021], Indira Gandhi, „Times Content”, https://www.timescontent.com/tss/showcase/preview-buy/120741/Feature/Indira-Gandhi.html [dostęp: 27.01.2021], Remembering Indira Gandhi on her 103rd birth anniversary, „ETimes”, https://photogallery.indiatimes.com/news/india/remembering-indira-gandhi-on-her-103rd-birth-anniversary/articleshow/79303852.cms [dostęp: 27.01.2021]. 547 Indian Prime Minister Indira Gandhi in Traditional Costume of a Village Belle on the way to a well during the Republic Day Festivities – 1980, „Old Indian Photos”, https://www.oldindianphotos.in/2012/06/indian-prime-minister-indira-gandhi-in.html [dostęp: 27.01.2021]. 548 J. Gillow, N. Barnard, Indian Textiles, Thames & Hudson, London 2014, s. 206-207. 3.4.4. Kategoria czwarta – inne aktywności Uroczystości z okazji Dnia Republiki były dla Indiry Gandhi okazją do bliższego kontaktu z przedstawicielami różnych grup zamieszkujących Indie. W trakcie obchodów datowanych prawdopodobnie na 1980 rok546, spotkała się z kobietami z plemienia Bandźara547, którego korzenie można znaleźć w Radźasthanie. Ubrana była wówczas (Il. 46) w bogato naszywany lusterkami komplet, składający się ze spódnicy, bluzki oraz szala. Zestaw ten jest charakterystyczny dla tej właśnie grupy etnicznej, nawet, jeśli zamieszkuje inny niż Radźasthan region Indii548. Komplet utrzymany był w żywych barwach obejmujących zieleń, czerwień, złoto oraz czerń. Partia szala okrywająca głowę została wykończona efektownymi lusterkami w kształcie kwadratów, a geometryczny charakter zdobień dodatkowo podkreślało farbowanie tkaniny w pasy. Lusterkami, tym razem o okrągłym kształcie, wykończono też ćoli. Decydując się na ten krok, Gandhi pokazała swoją łączność z tą grupą Indusów. Na co dzień prezentująca raczej ustandaryzowany wizerunek matki całego narodu, premier Indii na chwilę stała się członkinią małej społeczności. Wydaje się być tu jednocześnie jeszcze bliższa społeczeństwu poprzez pokazanie pogodnego, bardziej prywatnego oblicza. Indira Gandhi odwiedziła Złotą Świątynię w otoczeniu kamer szesnaście dni po ataku sił rządowych w ramach operacji Blue Star549. Wedle zagranicznej prasy, gest ten miał za zadanie wyciszyć emocje wzburzonej społeczności sikhijskiej550. Tego dnia założyła sari z niebieskimi zdobieniami oraz białą ćoli z długim rękawem (Il. 47). Dostępny materiał zdjęciowy nie pozwala na jednoznaczne określenie koloru sari, raczej nie była to śnieżna biel, lecz delikatny błękit. Sekcja pallu była wyraźnie zdobiona, sari posiadało również dosyć szerokie lamowanie. Zostało ono udrapowane w stylu nivi, z pallu okrywającym głowę. Prawdopodobnie sari zostało przewiązane w pasie, aby umocować drapowanie. Uwagę zwracał sposób, w jaki pallu wyjątkowo szczelnie okalało twarz. Idąc ze złożonymi dłońmi, Indira Gandhi przytrzymywała rąbek tak, aby pallu szczelnie okrywało tors551. Strój ten mógł oddawać złożoność sytuacji. Z jednej strony, sposób drapowania ze szczelnie otuloną sylwetką mógł wyrażać hołd dla ofiar oraz być gestem pojednania. Z drugiej strony, sari choć utrzymane w stonowanej kolorystyce, to jednak było mocno wzorzyste (szczególnie pallu), co mogło sugerować, że jego właścicielka nie czuje się całkowicie pokonaną. Symboliczne znaczenie zdobień wydaje się widoczne, gdy porówna się strój dobrany z okazji innego pobytu w tym miejscu. Fotografia dokumentująca to wydarzenie przedstawia Gandhi w zwiewnym, białym sari, z niewielkim lamowaniem, ćoli z krótszym rękawem oraz dupattą lekko zarzuconą na głowę. Na fotografii tej zdaje się ona też poruszać się innym, sprężystym krokiem 552. Pierwszy zestaw był dużo bardziej ciężki, oddając trudny moment dla premier Indii, który wymusił na niej konfrontację z krytykami siłowego rozwiązania przeprowadzonego w tejże świątyni. 549 Operacja przeprowadzona przez siły rządowe w dniach 1-10 czerwca 1984 roku, a polegająca na dokonaniu szturmu na Złotą Świątynię w Amritsiarze. W przybytku tym, ważnym dla wyznawców sikhizmu zabarykadował się przywódca sikhijski Jarnail Singh Bhindranwale wraz ze zwolennikami. Konsekwencją tych działań było nie tylko dokonanie zniszczeń w samym kompleksie, ale też liczne ofiary obejmujące m.in. ludność cywilną. 550 W. K. Stevens, Mrs. Gandhi visits captured temple, 24.06.1984, „The New York Times”, https://www.nytimes.com/1984/06/24/world/mrs-gandhi-visits-captured-temple.html [dostęp: 28.01.2021]. 551 All About Sikhism, Indra Gandhi visit HARMANDIR SAHIB | Golden Temple | Battle Of Amritsar | 1984, 15.06.2018, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=xkQy1KQLQPk [dostęp: 28.01.2021]. 552 Genesis of tumultuous period in Punjab, 13.12.2020, „The Tribune”, https://www.tribuneindia.com/news/book-reviews/genesis-of-tumultuous-period-in-punjab-183639 [dostęp: 28.01.2021]. W odmienny sposób Gandhi prezentowała się kilka dni później, w trakcie innego spotkania ze społecznością sikhijską, datowanego na 30 czerwca. Miało ono mieć miejsce w jej rezydencji. Założyła ona wówczas tkane, białe sari (Il. 48) udrapowane w stylu nivi. Drapowanie zostało wykonane starannie, z dokładnie ułożonymi zakładkami, a pallu podkreślało sylwetkę. Ćoli z krótkim rękawem wykonano z białej tkaniny. Sari posiadało drobny wzór o motywie niewielkich pojedynczych kwiatów, rozrzucony na całej długości553. Sari to sprawiało znacznie mniej poważne wrażenie, choć twarz jego właścicielki nadal była zatroskana. Można jednak przypuszczać, że premier zmieniła wizerunek, na powrót wracając do swego standardowego stylu. Co więcej, była tu bardzo oficjalna, manifestując swoją zasadniczość starannie założonym sari, gdzie każdy detal został dopracowany z największą starannością. Gandhi nie ukrywała się pod sari, a użyła go jako swojej tarczy. Nawet jeśli twarz mówiła co innego, to strój pokazywał, że pani premier jest przywódcą całego narodu, że nie wolno jej się załamać. Ponownie operowała tu bielą, kolorem o wielu znaczeniach. Posunięcie to wydawało się sprytnym ruchem, gdyż dawało sposobność do wielu interpretacji, spośród których jedną mogło być noszenie koloru żałoby, na znak żalu z powodu tragicznej śmierci wielu ofiar. 553 A year of political upsets, 6.02.2015, „Frontline”, https://frontline.thehindu.com/politics/a-year-of-political-upsets/article6805127.ece [dostęp: 31.01.2021]. 3.4.5. Podsumowanie analizy ogólnego wizerunku Analizowany materiał obejmował fotografie oraz nagrania, zarówno czarno białe, jak i kolorowe. Wśród omówionych przykładów znalazły się propozycje od momentu objęcia przez Indirę Gandhi przewodnictwa w Indyjskim Kongresie Narodowym. Jedna z sytuacji pokazywała ją w roli osoby towarzyszącej, natomiast pozostałe jako aktywną polityczkę. Dla kreacji tej postaci warto wziąć pod uwagę jej szczególne imię, które wskazywało związki Gandhi z Indiami. W ten symboliczny sposób Indie łączyły się z Indirą Gandhi, a ona sama miała utożsamiać ten kraj. Stroje dobierane przez Indirę Gandhi można było podzielić na dwie grupy. Pierwsza z nich, przeważająca, obejmowała sari. Druga zaś, to pozostałe stroje spotykane w Indiach, przykładowo mekhela sador. Szafa Gandhi bazowała głównie na różnorodnych sari, których cechą łączącą było tradycyjne wzornictwo oraz techniki wyrobu. Wśród odcieni najczęściej spotykanych znajdowały się biel, błękit, czerwień, róż oraz żółć. Cechą niezwykle istotną był również sposób drapowania, z wszelkimi jego niuansami, pozwalający budować odmienne wrażenia u różnych odbiorców. Nonszalancko układający się materiał, dopracowane zakładki, okrycie głowy bądź też nie, odgrywały rolę budującą postać. Sari przygotowywane na potrzeby uroczystych spotkań z partnerami zagranicznymi cechowały się wyważonym splendorem. Rozsądne gospodarowanie złotym blaskiem pozwalało osiągać wyrazisty efekt, lecz jednocześnie nie przysłaniać osobowości. Wykonywano je z najlepszej jakości materiałów, dobierając zdobienia tak, aby nie wydawały się całkowicie obce dla odbiorcy. Sari o lżejszej formie również miały pokazać swobodę oraz kontrolę nad sytuacją. W przypadku garderoby na potrzeby polityki wewnętrznej można było zaobserwować odmienną kreację wizerunku, w której to przewijało się więcej skrajności oraz dramatyzmu. Główną cechą tych strojów była większa skromność, pozwalająca budować wizerunek „Matki Indii”. Posągowa sylwetka w starannie udrapowanym sari wyrażała siłę i waleczność. Miękko owinięta w biel, bądź żółć, gdy wyrażała swoje poświęcenie służbie Indiom. Ponadto wizerunek ten zdominowany był przez sari, przywodząc na myśl ideał indyjskiej kobiety, żony i matki, której dziećmi było indyjskie społeczeństwo. Wszelkie elementy zachodniej odzieży widoczne były w niezwykle ograniczonej formie w ramach podróży zagranicznych, gdzie ewentualnie na sari nałożony był płaszcz. Futrzana etola zaś, była tylko dodatkiem, choć i tu wykazywała związek z powszechnie wykorzystywaną w Indiach dupattą. 3.5. Sonia Gandhi – mistrzyni imitacji Analizowane przykłady będą ilustrować działalność Soni Gandhi zarówno z okresu, gdy to pełniła rolę małżonki premiera Indii, jak i gdy stanęła na czele Indyjskiego Kongresu Narodowego. Pozwolą one na zaobserwowanie transformacji stylu Gandhi, szczególnie istotnej z uwagi na jej włoskie pochodzenie. Gandhi wkroczyła do świata polityki niejako przypadkiem. Można powiedzieć, że zdecydowano o tym za nią, gdy Rajiv Gandhi poczuł się zobowiązany do zaangażowania się w politykę indyjską po tragicznej śmierci brata w wypadku. Wśród analizowanych przykładów znajdą się m.in. wydarzenia związane prowadzeniem kampanii wyborczej, obchodami świąt narodowych. 3.5.1. Kategoria pierwsza – zagraniczne wizyty dyplomatyczne Sonia Gandhi, towarzyszyła mężowi, premierowi Indii Rajivowi Gandhiemu, w podróży do Stanów Zjednoczonych w 1985 roku. Na uroczysty obiad Gandhi założyła efektowne, jedwabne sari oraz ćoli z krótkim rękawem (Il. 49). Sari posiadało tkane wzory, z przewagą motywów geometrycznych w postaci pasów. Przeważającą kolorystykę stanowiły jasnożółte złoto oraz pudrowy błękit z dodatkiem zieleni. Ton złoty podbity był pudrowo błękitnym odcieniem. Dominującym efektem całości stał się blask operujący jasnymi tonami, szczególnie widoczny na szerokich lamowaniach, które eksponowały drapowanie w stylu nivi. Gładką ćoli uszyto z tkaniny w odcieniu pudrowego błękitu. Zestaw uzupełniała złota torebka-worek, naszyjnik z kamieni w oliwkowym odcieniu oraz efektowne, wiszące kolczyki utrzymane w indyjskiej estetyce554. Sari to ukazywało bogactwo i splendor Indii. Sonia Gandhi natomiast, jawiła się jako rani555 odziana w złoto, dla zachodniego odbiorcy utożsamiając baśń o włoskim „Kopciuszku”, który w Cambridge poznał „księcia z dalekiego kraju”556. Wchodząc do rodziny Gandhich stanęła ona przed wyzwaniem opanowania między innymi nowej sobie estetyki ubioru. Wydaje się, że sari stało się dla niej naturalnym ubiorem, gdyż wedle jej biografki, w trakcie podróży zagranicznych samodzielnie odpowiadała za swój wizerunek. Rani Singh przytoczyła też opinię indyjskiej wyższej klasy średniej, która miała odebrać wizerunek zaprezentowany przez Gandhi, w trakcie tej podróży z wielkim entuzjazmem. Rajiv i Sonia Gandhi mieli zdać egzamin z godnego reprezentowania społeczeństwa557. W odsłonie tej widać było zarówno Sonię Gandhi, ale też echa stylu Indiry Gandhi. Soni Gandhi brakowało jeszcze nutki nonszalancji, z jaką sari na oficjalnych bankietach nosiła jej teściowa. Jednakże, widać było powtórzony zamysł, by postawić na złote lamowania oraz wzór, jaki mógłby funkcjonować na potrzeby zachodniej sukni wieczorowej. Wydaje się też, że Sonia Gandhi starała się usilnie udowodnić, że może prezentować się jak Induska, stąd dodanie wyrazistej biżuterii. Wizerunek ten można uznać za fazę przejściową w transformacji wizerunku Soni Gandhi. 554 President Ronald Reagan Nancy Reagan Rajiv Gandhi and Mrs Gandhi in The Yellow Oval Room During a State Dinner for Prime Minister Rajiv Gandhi of India, „National Archives Catalog”, https://catalog.archives.gov/id/75854157 [dostęp: 1.02.2021]. 555 Tytuł, którym określano małżonki władców państw na Subkontynencie Indyjskim. 556 R. Singh, Sonia Gandhi. An Extraordinary Life, an Indian Destiny, Palgrave MacMillan, New York 2011, s. 9-14. 557 Ibidem, s. 107-109. 558 Prime Ministerial Visits to China, „Ministry of External Affairs”, https://mea.gov.in/photo-features.htm?895/Prime+Ministerial+Visits+to+China [dostęp: 18.02.2021]. Wizyta Rajiva Gandhiego w Chinach, w grudniu 1988 roku, była postrzegana jako nowe otwarcie w relacjach pomiędzy oboma państwami. W trakcie jednego z przyjęć, wydanego przez premiera Chin, Gandhi wystąpiła w połyskliwym, prawdopodobnie jedwabnym sari (Il. 50) udrapowanym w stylu nivi. Tkanina złożona była z pasów w trzech kolorach, żywej szmaragdowej zieleni oraz ciemnej zieleni, przedzielonych szerokim pasem w kolorze starego złota. Lamowania zaznaczono poprzez poprowadzenie dwóch cienkich pasów we wcześniej wspomnianych zieleniach, jasne na ciemnej sekcji i odwrotnie. Ćoli z krótkim rękawem uszyto z tkaniny w odcieniu trawiastej zieleni. Całość uzupełniała zaś dyskretna biżuteria558. Ponownie można było zaobserwować tu strategię doboru efektownego sari z motywami geometrycznymi. Widać było tu również ewolucję stylu Soni Gandhi, która zdecydowała się stonować biżuterię, co pozwoliło na uzyskanie harmonijnego efektu. Dodatki nie konkurowały już z sari. Poprzez ten strój pozycja Indii i bogactwo kultury wciąż pozostawało zaznaczone, lecz jednocześnie wydźwięk stroju był bardziej uniwersalny. W grudniu tego samego roku Rajiv Gandhi odbył również historyczną podróż do Pakistanu. Sonia Gandhi wysiadając z samolotu na lotnisku w Islamabadzie zaprezentowała się w szafranowym sari (Il. 51) udrapowanym w stylu nivi. Pallu zostało poprowadzone wokół szyi, a następnie przerzucone na klatkę piersiową przez prawe ramię. Na sari Gandhi nałożyła żakiet w żywym, czerwonym odcieniu. Sari nie miało wyodrębnionych lamowań, jednakże sekcja pallu została zaznaczona poprzez kilka pasów w odcieniu czerwieni korelującym z żakietem559. W zestawie tym istotnym wydawała się być kolorystyka. Czerwień mająca zapewnić pomyślność przedsięwzięciu czy, jako symboliczny kolor kszatrijów, symbolizująca waleczność premiera w rozwiązywaniu spornych kwestii w relacjach z sąsiadem. Kolor szafranowy zaś mógł być synonimem poświęcenia Rajiva i Soni Gandhich dla Indii. Szafranowy jako kolor mocno związany z hinduizmem, dodatkowo stanowił symbol, który podkreślał „indyjskość” Indii. W przypadku wizyty w muzułmańskim Pakistanie wydźwięk ten był szczególnie mocno widoczny. W porównaniu do poprzednich przypadków, w których odcienie zieleni były dominującymi kolorami w stylizacjach, tu ich brak był niezwykle wyraźny. Wpływ na to mógł mieć fakt, że zieleń jest kojarzona z islamem, na co wskazuje też kolorystyka flagi Pakistanu560. 559 India Today Web Desk, Happy Birthday Sonia Gandhi: A look at some of her rare pictures, 9.12.2016, „India Today”, https://www.indiatoday.in/fyi/story/sonia-gandhi-birthday-rare-pictures-congress-356548-2016-12-09 [dostęp: 19.02.2021]. 560 L. Lynton, op. cit., s. 162-163. 561 W trakcie innego spotkania z Hillary Clinton mającego miejsce w 2011 roku w podobnych okolicznościach, Sonia Gandhi założyła zbliżone sari. Tym razem posadało ono dodatkowo kwiatowy wzór na całej długości, który jednakże tylko nieznacznie odróżniał się użyciem ciemniejszego odcieniem błękitu. U.S. Department of State, Secretary Clinton Is Greeted By All India's Congress Party President Gandhi, „Flickr”, https://www.flickr.com/photos/statephotos/5954673820/in/photolist-6GK3Sf-6GEZpe-6GEZtZ-6GK3Zf-a5cg51 [dostęp: 6.02.2021]. 3.5.2. Kategoria druga – wizyty dyplomatyczne na terenie kraju W lipcu 2009 doszło do spotkania Soni Gandhi z Hillary Clinton (ur. 1947), sekretarz stanu w administracji Stanów Zjednoczonych. Spotkanie to zorganizowano w rezydencji Soni Gandhi, pełniącej obowiązki przewodniczącej Indyjskiego Kongresu Narodowego. Na tę okazję dobrała ona proste, tkane sari (Il. 52), starannie udrapowane w stylu nivi. Utrzymano je w tonacji zgaszonego błękitu, z niewielkim lamowaniem w odcieniu matowego złota. Część pallu ozdobiona była delikatną kratą w kolorze lamowań. Zestaw uzupełniała gładka ćoli z krótkim rękawem, w kolorze seledynowym561. Stonowane dodatki stanowił delikatny łańcuszek na szyi oraz perłowe kolczyki562. Zestaw ten swoim charakterem wydawał się wpasowywać w poziom oficjalności zaprezentowany przez Hilary Clinton. Sari z uwagi na swoją kolorystykę oraz prostotę, współgrało z zachodnią koncepcją oficjalnego ubioru. 562 U.S. Department of State, Secretary Clinton Meets With Indian Congress Party President, „Flickr”, https://www.flickr.com/photos/statephotos/3742051307/in/photolist-6GK3Sf-6GEZpe-6GEZtZ-a5cg51-6GK3Zf [dostęp: 2.02.2021]. 563 Indiatimes, From Russia with Love: Putin Visits India, 25.12.2021, „Indiatimes”, https://www.indiatimes.com/asia/from-russia-with-love-putin-visits-india-51532.html [dostęp: 3.02.2021]. 564 WestEndNews, PUTIN MEETS SONIA Gandhi & Pranab MUKHERJEE (Indian National Congress leader & President), 26.12.2012, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=w0v5T3TEiKE [dostęp: 3.02.2021]. Władimir Putin, jako prezydent Rosji, przybył z wizytą do Indii w grudniu 2012 roku. Spotkanie z Sonią Gandhi, jako przewodniczącą Indyjskiego Kongresu Narodowego oraz koalicji Zjednoczonego Sojuszu Postępowego (UPA), zorganizowano w pałacu prezydenckim w New Delhi. Wystąpiła ona wówczas w zestawie składającym się z jedwabnego sari oraz szala (Il. 53). Sari udrapowano w stylu nivi. Całość utrzymano w tonacji różu, z wąskim czerwonym lamowaniem, a koniec pallu wykończono krótkimi frędzlami563. Cała powierzchnia pokryta była geometrycznym wzorem drobnych okręgów, mieniących się w świetle złotem. Szal udrapowano wokół torsu, tak, że szczelnie okrywał ciało. Posiadał on bogaty roślinny wzór, utrzymany w stonowanej kolorystyce564. Analizując ten zestaw należy uwzględnić, że wizyta odbyła się grudniu, gdy panują niższe temperatury, a więc warunki pogodowe mogą tłumaczyć obecność szczelnie udrapowanego szala. Sari natomiast, ukazywało pozycję Gandhi jako reprezentantki opozycji. Jego wydźwięk został jednakże stonowany poprzez dobór różu jako bazowego koloru, jak i osłonięcie neutralniejszym szalem. Tym samym Sonia Gandhi zaakcentowała swoją wysoką pozycję, mając jednocześnie na uwadze fakt, że nie pełni najważniejszych funkcji w administracji państwowej. W kwietniu 2017 roku premier Bangladeszu, Sheikh Hasina (ur. 1947) przebywała z wizytą w Indiach. Jednym z punktów programu było spotkanie z kierownictwem Indyjskiego Kongresu Narodowego, które zorganizowano w Pałacu Prezydenckim. Sonia Gandhi miała w jego trakcie podkreślać jedność działań indyjskich partii politycznych, dotyczących współpracy z Bangladeszem. Na fali tej polityki działania zainicjowane przez Kongres, miały zostać sfinalizowane przez partię Narendry Modiego. Na spotkanie Gandhi przybyła ubrana w sari (Il. 54) udrapowane w stylu nivi oraz ćoli z krótkim rękawem. Ćoli wykonano z gładkiej, ciemnobordowej tkaniny, która również stanowiła bazę kolorystyczną dla sari. Sari posiadało wyodrębnione pallu oraz wąskie lamowania w kolorze złota, a brzegi zaakcentowano granatowym wykończeniem. Kupon tkaniny posiadał ponadto równomiernie rozłożone złote akcenty, prawdopodobnie był to powtarzający się motyw kalgi565. Strój ten z uwagi na nasyconą barwę oraz złote zdobienia, był niezwykle wyrazisty. Analizując go należy wziąć pod uwagę również sari Sheikh Hasiny. Hasina zdecydowała się co prawda na bardziej stonowany kolor sari, lecz zostało ono bogato utkane srebrną nicią, uzyskując mieniący się efekt. Styl prezentowany przez Sheikh Hasinę jest niezwykle charakterystyczny, a jej sari nierzadko odznaczają się dużą dozą błysku. Na poziomie doboru garderoby można odnieść wrażenie, że obie polityczki prezentowały się jako równe sobie566. Dodatkowo kolor ciemnobordowy dobrany przez Gandhi, stanowi jeden z odcieni kojarzonych z wdowieństwem567. Oddawał on status Gandhi, jak również mógł stanowić dodatkową wiadomość dla samej Hasiny, która również została wdową w podobnych okolicznościach. W ten sposób subtelnie nawiązano do tego, co łączy obie polityczki. 565 P. Bhattacharya, R. Karim, Indian parties have common stance on Bangladesh, 10.04.2017, „The Daily Star”, https://www.thedailystar.net/frontpage/indian-parties-have-common-stance-bangladesh-1388992 [dostęp: 5.02.2021]. 566 Podobny efekt można było zaobserwować podczas spotkania z Sheikh Hasiną w 2019 roku, gdy to obie polityczki postawiły na bardziej stonowany dobór sari, choć nadal utrzymany w charakterystycznej dla nich estetyce. G. Lahiri, Sonia lauds Hasina for Bangladesh’s development, 7.10.2019, „Daily Sun”, https://www.daily-sun.com/arcprint/details/429344/Sonia-lauds-Hasina-for-Bangladesh%E2%80%99s-development/2019-10-07 [dostęp: 26.01.2021]. 567 Craft Revival Trust, Colour and Encoded Meaning, 6.05.2010, „Handeye”, http://handeyemagazine.com/content/colour-and-encoded-meaning [dostęp: 22.03.2021]. 568 Podobne białe sari z lamowaniami miała ona na sobie również 17 maja, podczas ogłoszenia decyzji o rezygnacji z objęcia stanowiska premiera. Tym razem prawdopodobnie było to sari charakterystyczne dla stanu Orissa. ABP NEWS, PM's post: Sonia Gandhi's speech in 2004, 30.06.2012, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=yrHRBf-a4Jo [dostęp: 18.02.2021]. 569 INC.Archives, Smt Sonia Gandhi after the election victory 13 May 2004, 12.10.2013, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=qjQaxhKIeWI [dostęp: 18.02.2021]. 3.5.3. Kategoria trzecia – działalność polityczna w obszarze polityki wewnętrznej Indyjski Kongres Narodowy świętował powrót do władzy po zwycięstwie w wyborach z 2004 roku. 13 maja Gandhi wyszła ze swojej rezydencji do czekających na nią dziennikarzy ubrana w białe sari (Il. 55), starannie udrapowane w stylu nivi. Posiadało ono błękitne lamowania oraz wyodrębnione pallu568. Całość dopełniała biała ćoli z krótkim rękawem569. Wizerunek ten był odmienny od tego, jaki prezentowała jej teściowa świętując wygraną wyborczą. Zamiast żywego szafranu, Sonia Gandhi zaprezentowała się w spokojniejszej bieli. Wybór ten mógł zaskakiwać, szczególnie, że było to pierwsze zwycięstwo partii pod jej przywództwem. Z drugiej strony działanie to mogło mieć na celu tonowanie emocji, szczególnie, mając na uwadze fakt, że była ona z pochodzenia Włoszką, nie Induską. Indyjski Kongres Narodowy odniósł zwycięstwo, lecz Gandhi być może próbowała stanąć w cieniu. Sari to mogło również przywoływać pamięć Rajiva Gandhiego, z uwagi na dominującą biel, kojarzoną z wdowieństwem570. 570 L. Lynton, op. cit., s. 162. 571 Narendra Modi Addresses The Nation From Red Fort On 68th Independence Day, „Getty Images”, https://www.gettyimages.com/detail/news-photo/defence-minister-arun-jaitley-and-congress-president-sonia-news-photo/453680830 [dostęp: 3.02.2021]. 572 Zbliżone kolorystycznie sari założyła również z okazji siedemdziesiątego trzeciego Dnia Niepodległości w 2019 roku, tym razem delikatnie beżowe sari posiadało jedynie jednolite lamowania w kolorze szafranu. IANS, Sonia Gandhi hoists Tricolour at Congress office, 15.08.2019, „The Hans India”, https://www.thehansindia.com/news/national/sonia-gandhi-hoists-tricolour-at-congress-office-555023 [dostęp: 3.02.2021]. 573 Sonia Gandhi, „Outlook India”, https://www.outlookindia.com/photos/people/sonia-gandhi/4654/8?photo-96951 [dostęp: 3.02.2021]. 574 Sonia Gandhi założyła dźamdani sari również podczas obchodów Dnia Niepodległości w 2019 roku. Tym razem zdecydowała się na srebrzysto-szare wzory na beżowym tle. Express News Service, India has no place for intolerance but millions still discriminated: Sonia Gandhi, 15.08.2019, „The New Indian Express”, https://www.newindianexpress.com/nation/2019/aug/15/india-has-no-place-for-intolerance-but-millions-still-discriminated-sonia-gandhi-2019369.html [dostęp: 4.02.2021]. 575 A. Karolia, Traditional Indian Handcrafted Textiles. History, Techniques, Processes, Designs, Vol. II…, s. 137-147. 576 L. Lynton, op. cit., s. 163. 577 Indyjska Partia Ludowa (Bharatiya Janata Party). W trakcie sześćdziesiątych ósmych obchodów Dnia Niepodległości, przypadających na 15 sierpnia 2014 roku, Sonia Gandhi wzięła udział w uroczystościach o charakterze państwowym, które miały miejsce w Czerwonym Forcie571, jak i w siedzibie partii. W trakcie obu wydarzeń ubrana była w to samo sari (Il. 56), które udrapowała w stylu nivi. Wybrała tradycyjne, tkane sari w beżowym kolorze oraz pasującą kolorystycznie beżową ćoli z krótkim rękawem. Sari posiadało szerokie, wzorzyste lamowania oraz bogato zdobione pallu. Dodatkowo, mniejsze wzory rozłożono równomiernie na całej długości sari. Zdobienia wykonano głównie w odcieniu zgaszonego szafranu572, z dodatkiem fioletowych akcentów573. Sari to utkano z muślinu, zgodnie z bengalską tradycją tkacką. Należało ono do stylu dźamdani, uchodzącego za synonim luksusu i pożądany atrybut w garderobie ceniącej sari kobiety pochodzącej z Bengalu574. Czyniło je to odpowiednim na szczególne okazje. Co więcej, dźamdani sari powiązane są z obecnym Bangladeszem, z uwagi na fakt, że to z Dhaki wywodzili się najlepsi tkacze muślinów, którzy migrując na tereny Zachodniego Bengalu zabrali z sobą technikę wyrobu dźamdani575. Dobór tego sari przypominał rolę tradycji tkackich, na których oparty był ruch swadeśi. Szafranowy kolor zdobień, kojarzony z ascetami576 i tradycją hinduizmu, był powieleniem schematu działań Indiry Gandhi, choć jego wymowa była tu dużo bardziej stonowana. 2014 rok upływał pod znakiem porażki Indyjskiego Kongresu Narodowego, gdyż stanowisko premiera przejął Narendra Modi, z konkurencyjnej partii BJP577. Dobór charakterystycznego, choć pozornie skromnego sari, odwołującego się do tradycji bengalskiej sprzed podziału Indii, mógł stanowić próbę przypomnienia sukcesów polityki prowadzonej przez Indirę Gandhi i Indyjski Kongres Narodowy, a związanej z powstaniem niepodległego Bangladeszu. W 2016 roku Gandhi angażowała się w kampanię wyborczą do Stanowego Zgromadzenia Ustawodawczego stanu Uttar Pradeś. A skoro jednym z charakterystycznych elementów kampanii prowadzonych przez indyjskich polityków stały się przejazdy kolumną samochodów wśród zgromadzonych tłumów, ona także wykorzystała ten element dla własnych celów. W trakcie przejazdu zorganizowanego w Waranasi 2 sierpnia, Gandhi pozdrawiała tłum balansując w uchylonych drzwiach samochodu, ubrana w sari, prawdopodobnie również i tym razem dźamdani sari (Il. 57), wykonane z muślinu w kolorze cytrynowym. Udrapowano je w stylu nivi. Zestaw uzupełniała biała ćoli z rękawem do łokcia. Był to kolejny przykład, gdy dobrała ona taki rodzaj sari dla publicznej aktywności. Wedle relacji prasy kampania ta miała stanowić próbę rzucenia rękawicy partii BJP, w celu odzyskania władzy w stanie578. Dobór dźamdani sari był tym bardziej interesujący, że Waranasi stanowi matecznik słynnych brokatów, znanych jako banarasi sari. Ich estetyka opiera się głównie na wykorzystaniu blasku, połączonego z dużą liczbą dekoracji. Tkaniny te są zaprzeczeniem skromności. Z drugiej strony, w Uttar Pradeś istnieje regionalny ośrodek tkactwa techniką dźamdani, a wywodzący się z Tandy579. Dźamdani, ulubione przez Gandhi, również należą do wyrobów luksusowych, jednakże można pokusić się o określenie ich mianem stonowanego luksusu, gdyż nie epatują złotem. Wybór ten wydawał się więc bezpieczniejszy, gdyż czynił on strój bardziej uniwersalnym w wydźwięku, choć nadal odwołującym się do tradycyjnych technik rzemieślniczych. Zdobienia utrzymane w jednej tonacji, dodatkowo nadawały całości skromną wymowę, szczególnie dla obserwatora pozostającego w pewnym oddaleniu. Zabieg podobny był stosowany również przez Indirę Gandhi. 578 E. Sarai, Ailing Politician Cancels 10,000-bike Campaign Parade in India, 2.08.2016, „VOA”, https://www.voanews.com/east-asia/ailing-politician-cancels-10000-bike-campaign-parade-india [dostęp: 20.02.2021]. 579 A. Karolia, Traditional Indian Handcrafted Textiles. History, Techniques, Processes, Designs, Vol. II…, s. 118-132. 580 Shri Nadeem Jawed, „Uttar Pradesh Legislative Assembly”, http://upvidhansabhaproceedings.gov.in/ member?memberId=19262 [dostęp: 19.02.2021]. 3.5.4. Kategoria czwarta – inne aktywności W styczniu 2007 roku Sonia Gandhi wraz z synem Rahulem Gandhim gościła na weselu Nadeema Jaweda (ur. 1976), związanego z Indyjskim Kongresem Narodowym580. Tego dnia założyła sari i narzuciła nań żakiet (Il. 58). Zostało ono udrapowane w stylu nivi, którego pallu owinięto wokół szyi i przerzucono przez prawe ramię na klatkę piersiową. Osiągnięte w ten sposób wrażenie przypominało raczej efekt podobny do użycia apaszki niż etoli, wymuszone zostało zaś poprzez założenie czarnego żakietu. Gandhi zdecydowała się wybrać kontrastowe sari, w odcieniu żywej czerwieni, z lamowaniami i pallu utrzymanymi w czerni. Kupon utkano we wzór drobnej szachownicy, szczególnie widoczny w miejscach, gdzie czarne pola przeplatały się z czerwonymi. Zestaw uzupełniały czarne buty581. Sari to wydawało się być bardziej nowoczesnym w kontekście zastosowanego wzornictwa. Prawdopodobnie z uwagi na bardziej prywatny charakter wydarzenia, Gandhi pozwoliła sobie na rezygnację z tradycyjnych rozwiązań, na rzecz pewnej dozy nowości. Nadal jednakże strój ten nie wykraczał zbytnio poza zwyczajowo prezentowany wizerunek. 581 Asma nadeem javed, 11.08.2019, „Twitter”, https://twitter.com/asmashan/status/1160473864557588480 [dostęp: 19.02.2021]. 582 A. Sawhney, Hatke jewellery, 2.2.2011, „Hindustan Times”, https://www.hindustantimes.com/fashion-and-trends/hatke-jewellery/story-4Zge1Dj96HGsdvEE8nmt1L.html [dostęp: 20.02.2021]. 583 PTI Photo, Photos, „Outlook”, https://www.outlookindia.com/photos/single/35076 [dostęp: 20.02.2021]. W lutym 2011 roku Indie gościły twórców biżuterii z całego świata, w trakcie międzynarodowego szczytu, zorganizowanego w Delhi, pod nazwą „Abhushan: Design Dialouges in Jewellery”. Za organizacją tego przedsięwzięcia stały UNESCO oraz Światowa Rada Rękodzieła (WCC)582. Sonia Gandhi zjawiła się w miejscu trwania imprezy ubrana w salwar kamiz (Il. 60) o prostym kroju, z długim rękawem. Kamiz uszyto z szarej, gładkiej tkaniny, z podszewką w kolorze połyskliwej czerwieni, która uwidaczniała się dzięki wywiniętym rękawom. Dupatta została uszyta z tego samego czerwonego materiału, tkanego w drobny wzór. Gandhi udrapowała dupattę wokół torsu, okrywając nią szyję i ramiona, a końce opuszczając na plecy. Spod dupatty widoczne były dwa sznury drobnych, białych korali583. Strój ten wydawał się być mniej formalnym ubiorem, z uwagi na fakt, że Gandhi najczęściej prezentuje się w sari. Zestaw ten zbudowano na bazie kontrastu. Z jednej strony szarość tonowała wizerunek, a z drugiej połyskliwa czerwień skupiała na sobie uwagę. Dobór ten wydawał się dobrze oddawać sytuację, w której to jubilerzy i ich wyroby miały znaleźć się na pierwszym planie. Gandhi wycofała się nieznacznie, aby wtopić się w tłum pozostałych gości. Nadal jednakże, poprzez dobór materiałów wysokiej klasy, zaznaczała swoją pozycję. 28 października 2009 roku Sonia Gandhi udała się do stanu Dźammu i Kaśmir, aby uczestniczyć w otwarciu linii kolejowej w Anantnagu. Wydarzenie to było dla Soni Gandhi okazją do przypomnienia postaci teściowej, jak i szczególnego miejsca Kaśmiru w sercu Indiry Gandhi. W trakcie uroczystości zaprezentowała się w zestawie salwar kamiz (Il. 59). Kamiz wykonany był prawdopodobnie z wełny, w jasnoszarym kolorze, z mankietami, dekoracją dekoltu oraz kieszeniami wykończonymi lamowaniem w ciemniejszym odcieniu szarości. Wełniana, szara dupatta w kratę udrapowana została tak, by okrywać dekolt, a jej końce spływały na plecy584. Strój ten wpisywał się w modę kaśmirską, gdzie salwar kamiz stanowi popularniejszy wybór niż sari. Dobrany komplet sprawiał skromne wrażenie, co wydawało się współgrać ze słowami Soni Gandhi, odnoszącymi się do jej teściowej, której to postać i działalność miały zostać wyeksponowane. Skromny ubiór pozwolił jeszcze mocniej podkreślić to przesłanie. Ponadto, biorąc pod uwagę sytuację ekonomiczną Kaśmiru, skromny ubiór wydawał się bezpieczniejszym wyborem. 584 S. Bukhari, Kashmir had special place in Indira’s heart: Sonia Gandhi, 29.10.2009, „The Hindu”, https://www.thehindu.com/news/national/Kashmir-had-special-place-in-Indirarsquos-heart-SoniaGandhi/ article16889091.ece [dostęp: 5.02.2021]. 3.5.5. Podsumowanie analizy ogólnego wizerunku Analiza obejmowała wizerunek prezentowany podczas dwóch etapów kariery Soni Gandhi na indyjskiej scenie politycznej. Pierwszy z nich to kreacja stworzona na potrzeby małżonki premiera Indii, drugi zaś to wizerunek samodzielnej polityczki. Garderoba Gandhi złożona była z dwóch grup ubiorów. Pierwsza obejmowała sari, druga zaś zestawy salwar kamiz. Pierwsza z nich była szczególnie różnorodna, zatem za jej pośrednictwem widoczna była ewolucja stylu Gandhi. Początkowo polityczka ta posiadała upodobanie do sari pełnych przepychu. Z czasem wizerunek ten ulegał stonowaniu, choć wiele z jej sari nadal posiadało duże natężenie błysku. W jej szafie znajdowały się głównie tradycyjne sari, z przewagą wzorów tkanych. Na uwagę zasługiwały dźamdani sari, które również zawierały w sobie powiew luksusu, lecz nie tak nachalnego, jak w przypadku kuponów tkanych złotą nicią. Należy zauważyć, że Sonia Gandhi, nauczyła się naśladować Indirę Gandhi, lecz uznanie jej „drugą Indirą” byłoby sporym nadużyciem. Polityczka ta wypracowała własny styl, bazujący na strategiach teściowej, lecz można wyróżnić w nim było trzy zasadnicze różnice. Pierwszą z nich była częstsza obecność salwar kamiz, jako stroju przeznaczonego na publiczne wyjścia. Drugą, dobieranie sari ze znacznie większą ilością złotych wstawek, nierzadko rozłożonych na całej długości kuponu. Trzecią natomiast, stanowił mniejszy dynamizm w sposobie drapowania. Sposób upięcia stanowi najbardziej nieuchwytną kategorię, opierającą się na kreacji wrażeń. To tutaj w największym stopniu uwidaczniały się momenty, w których Sonia Gandhi w mniej udanym stylu prezentowała się społeczeństwu. Różnice te mogły wynikać zarówno z trudności w odegraniu roli zwykłej Induski, typowe dla kogoś, kto nią nie był, jak i z wyborów samej zainteresowanej. Dla Soni Gandhi uosabianie indyjskiej kobiecości oraz matczynego wręcz poświęcenia dla Indii było czymś nabytym, niekoniecznie z jej własnej woli, dla jej teściowej natomiast rzecz miała się wręcz przeciwnie. 3.6. Priyanka Vadra – własna mama czy raczej babcia Krótki staż polityczny Priyanki Vadry wpłynął zarówno na jej możliwości bezpośredniego kontaktu z politykami zagranicznymi goszczącymi w Indiach, jak i na inne aktywności585. Mając to na względzie, do analizy wybrano wydarzenia obrazujące jej kontakty na dwóch etapach życia, przed rozpoczęciem aktywnej działalności politycznej oraz po rozpoczęciu jej. Dobór ten pozwoli dodatkowo na zaobserwowanie transformacji wizerunku Vadry wraz z pięciem się po szczeblach politycznej kariery. Wśród analizowanych przykładów znalazły się m.in. wydarzenia związane z prowadzeniem kampanii, czy spotkania z potencjalnymi wyborcami. W trakcie niektórych z nich Vadra nie była jeszcze oficjalnie aktywnym politykiem, jednakże już wtedy była ona osobą rozpoznawalną, a jej obecność była istotna dla polityki prowadzonej przez partię. 585 Z tego powodu w kategoriach pierwszej i drugiej analizie poddano po dwa przykłady, zamiast trzech. 586 Priyanka visits Brac schools, 4.02.2009, „The Daily Star”, https://www.thedailystar.net/news-detail-74326 [dostęp: 14.02.2021]. 3.6.1. Kategoria pierwsza – zagraniczne wizyty dyplomatyczne Wizyta Priyanki Vadry w szkole w Dhace, stolicy Bangladeszu, w kwietniu 2009 roku, związana była z jej działalnością w Fundacji Rajiva Gandhiego. Placówka edukacyjna, którą odwiedziła, znajdowała się pod opieką organizacji BRAC (Komitet Rozwoju Obszarów Wiejskich w Bangladeszu). Celem wizyty miało być zapoznanie się ze strategiami edukacyjnymi wdrożonymi przez tę jednostkę, w celu ich ewentualnej implementacji na gruncie indyjskim. W trakcie spotkania z uczniami Priyanka Vadra wystąpiła ubrana w skromne sari z zielonym odcieniu (Il. 61) udrapowane w stylu ulta pallu 586. Dobór takiego sari z jednej strony pozwalał na swobodną interakcję z dziećmi, z uwagi na miękki materiał, z którego go wykonano, a ponadto pozwolił też na skrócenie dystansu między nią, a uczniami, jak i na łatwiejsze wtopienie się w tłum. Chińska ambasada w Delhi, w kwietniu 2017 roku, stała za organizacją festiwalu kulinarnego o nazwie „Zhongguo Diaoyutai Meishi Jie”. Przyjęcie zostało zorganizowane w hotelu Taj Palace. W wydarzeniu tym udział wziął Rahul Gandhi, jako przedstawiciel Indyjskiego Kongresu Narodowego. Priyanka Vadra, wraz z mężem, towarzyszyła bratu, ubrana w elegancki zestaw w kolorze czerwonego wina (Il. 62). Był to salwar kamiz wykonany prawdopodobnie z gładkiej, jedwabnej tkaniny. Kamiz posiadał długie rękawy oraz niewielki dekolt. Dupatta została założona na szyję, a jej końce luźno układały się z przodu. Zestaw uzupełniał niewielki wisiorek587. Vadra zdecydowała się założyć zestaw w odcieniu czerwieni, odczytywanym jako pomyślny w chińskiej kulturze. Strój ten, z uwagi na dobór tkaniny i swoją prostą formę, mógł też nawiązywać do kreacji wieczorowych w stylu zachodnim. 587 Guo da fang fu zhuxi Lahuer Gandi zuoke „Zhongguo diaoyutai meisji jie” (国大党副主席拉胡尔·甘地作客“中国钓鱼台美食节”), 21.04.2017, „Embassy of the People’s Republic of China in the Republic of India”, http://in.china-embassy.org/chn/sgxw/t1455276.htm [dostęp: 14.02.2021]. 588 Dostępny materiał zdjęciowy nie ujawnia dolnej części garderby lecz krój górnej części sugeruje, że z dużym prawdopodobieństwem mamy do czynienia z zestawem salwar kamiz. 589 P. Ghosh, Nelson Mandela Dies: South Asia Mourns Passing Of South Africa’s Anti-Apartheid Icon, 12.06.2013, „International Business Times”, https://www.ibtimes.com/nelson-mandela-dies-south-asia-mourns-passing-south-africas-anti-apartheid-icon-1498874 [dostęp: 31.01.2021]. 590 ANI, Congress leader Priyanka Gandhi calls Bangladesh PM Sheikh Hasina an 'inspiration', 6.10.2019, „DNA”, https://www.dnaindia.com/india/report-congress-leader-priyanka-gandhi-calls-bangladesh-pm-sheikh-hasina-an-inspiration-2795072 [dostęp: 29.01.2021]. 3.6.2. Kategoria druga – wizyty dyplomatyczne na terenie kraju W 2001 roku Nelson Mandela (1918-2013), były prezydent Republiki Południowej Afryki, odwiedził Indie. Celem podróży było odebranie przyznanej mu pokojowej nagrody im. Indiry Gandhi. Priyanka Vadra była jedną z osób, która miała okazję osobiście spotkać się z laureatem. Na tę okazję założyła prawdopodobnie588 salwar kamiz (Il. 63) w kolorze błękitnym. Kamiz został wykonany z połyskliwej tkaniny, a krój obejmował krótki rękaw oraz niewielki dekolt z kołnierzem wychodzącym na szyję. Dekolt oraz brzegi rękawów zostały wykończone lśniącym wzorem w ciemnoniebieskim kolorze. Dupatta wykonana została prawdopodobnie z błękitnego tiulu, bądź przeziernej żorżety, powtarzającej motyw zdobniczy kamizu. Została udrapowana tak, aby okryć tors, a jej końce opadały na plecy589. W momencie spotkania z Mandelą, Priyanka Vadra pozostawała jeszcze w cieniu innych członków rodziny, nie była aktywnym politykiem. Podkreślał to jej strój, zawierający połyskliwe zdobienia przywodzące na myśl nowoczesne rozwiązania, zamiast rozwiązań klasycznych. Wydawała się być tu zwykłą dziewczyną, która dobrała strój na specjalną okazję, bazując głównie na własnym wyczuciu estetyki. W 2019 roku Priyanka Vadra odbyła spotkanie z premier Bangladeszu Sheikh Hasiną, przy okazji jej wizyty w Indiach. W trakcie spotkania obecni byli również Sonia Gandhi oraz Manmohan Singh (ur. 1932). Indyjska prasa kładła szczególny nacisk na słowa Vadry, która wyraziła swój podziw dla postaci Sheikh Hasiny, jak i nazwała ją swym źródłem inspiracji590. W trakcie spotkania ubrana była w błękitny salwar kamiz (Il. 64), prawdopodobnie wykonany z jedwabiu. Dupatta została przełożona przez prawe ramię. Kamiz posiadał długi rękaw i niewielki okrągły dekolt z pęknięciem. Mankiety rękawów oraz pęknięcie przy dekolcie zostało wykończone tkaniną w zielonym odcieniu. Co więcej, przód kamizu został skrojony z tkaniny o innym wzorze niż tył. Na przodzie dominowały rozproszone zdobienia, tył zaś zdobił geometryczny wzór. Całość została stylistycznie powiązana przez dupattą, której zdobienie stanowiło połączenie obu wzorów591. Rozpatrując ten strój należało spojrzeć również na ubiory dobrane przez pozostałe uczestniczki spotkania. Zarówno Sheikh Hasina, jak i Sonia Gandhi założyły sari. Priyanka Vadra, choć sukcesywnie pnąca się po szczeblach politycznej kariery, z uwagi na swoje stanowisko była aktywna głównie na gruncie polityki krajowej. Wydaje się, że w sytuacji spotkania z premier Bangladeszu, któremu towarzyszyło niezwykle ciepłe powitanie, zdecydowała się strojem podkreślić swoją młodzieńczość i mniejsze doświadczenie. W tandemie matka-córka, to matka, Sonia Gandhi objęła przywództwo nosząc sari, strój kobiet zamężnych. Priyanka Vadra natomiast, zdecydowała się na salwar kamiz, który uważa się za stosowny raczej dla młodych kobiet. 591 Hasina my inspiration, 7.10.2019, „The Daily Star”, https://www.thedailystar.net/frontpage/priyanka-gandhi-says-pm-sheikh-hasina-my-inspiration-1810330 [dostęp: 29.01.2021]. 592 Second term for Manmohan Singh as PM, 22.05.2009, „Zeenews”, https://zeenews.india.com/photogallery/second-term-for-manmohan-singh-as-pm-862 [dostęp: 23.02.2021]. 3.6.3. Kategoria trzecia – działalność polityczna w obszarze polityki wewnętrznej W 2009 roku, Indyjski Kongres Narodowy świętował powtórne zwycięstwo, wiążące się również z ponownym objęciem przez Manmohana Singha teki premiera. W dniu 22 maja zorganizowano uroczystość zaprzysiężenia, w trakcie której jednym ze zgromadzonych gości była Priyanka Vadra. Przybyła ona ubrana w liliowe sari (Il. 65) udrapowane w stylu ulta pallu. Wykonano je z gładkiej, lekko transparentnej tkaniny. Lamowanie stanowiły cienkie pasy w tonacji jasnego złota592. Sari to pasowało do młodej kobiety z uwagi na swoją zwiewność. Dodatek złocistych lamowań podkreślał uroczysty charakter wydarzenia, jednakże był na tyle neutralny, że nie odciągał uwagi od najważniejszych bohaterów całej uroczystości. W 2014 roku, w trakcie trwającej kampanii wyborczej, Priyanka Vadra miała do odegrania istotną rolę. Jej głos poparcia miał za zadanie wesprzeć kandydujących członków rodziny. Jako córka otwarcie popierała kandydaturę Soni Gandhi, a jako siostra, kandydaturę Rahula Gandhiego. Jej obecność była szczególnie mocno widoczna w kwietniu, w Rae Bareli w stanie Uttar Pradeś, będącym okręgiem wyborczym Soni Gandhi. Wedle relacji indyjskiej prasy, kampania ta pokazała rosnącą siłę polityczną Priyanki Vadry. W trakcie jednego z wieców miała ona na sobie bawełniane sari oraz czarną ćoli (Il. 66)593, udrapowane w stylu ulta pallu. Za jedyny dodatek służył prosty zegarek na przegubie lewej ręki. Główna część sari była biała, w drobną, delikatną kratkę. Kolor zdominował natomiast szerokie lamowania oraz bogato zdobione pallu. Części te posiadały złożony wzór, składający się z kolorowych pasów (czerwień, czerń, oranż, brąz, biel), przeplatanych motywami roślinnymi i figuratywnymi m.in. kaczek. Zdobienia te charakterystyczne są dla sari typu bandha ze stanu Orissa, które należą do grupy tkanin farbowanych techniką ikatu594. W ten sposób zaprezentowała się ona w ikonicznym, ręcznie tkanym, prostym sari, kontynuując rodzinną tradycję zakładania khadi. Nie było to, co prawda, sari pochodzące ze stanu Uttar Pradeś, jednakże symbolicznie było ono wyrazem wsparcia dla rodzimych producentów, kontynuujących tradycyjne rzemiosło. Całościowy wizerunek prezentował się skromnie, ukazując Vadrę, jako tradycyjną kobietę, taką samą, jak wyborcy. Skracając dystans między swoją osobą, a społeczeństwem, wzbudziła jego zaufanie, co więcej wizerunek ten przypominał postać Indiry Gandhi. Efekt ten potęgowała krótka fryzura Vadry, która dodatkowo upodabniała ją do charyzmatycznej babci. 593 R. Kumar, In Gandhi Family Bastion, Locals Prefer Priyanka Over Rahul, 5.05.2014, „Time”, https://time.com/87439/priyanka-gandhi-vadra-india-elections/ [dostęp: 30.01.2021]. 594 A. Karolia, Traditional Indian Handcrafted Textiles. History, Techniques, Processes, Designs, Vol. I…, s. 256-262. 595 When Priyanka walked hand in hand with the people of Rae Bareli, 27.05.2015. „Rediff.com”, https://www.rediff.com/news/report/pix-when-priyanka-walked-hand-in-hand-with-the-people-of-rae-bareli/20150527.htm [dostęp: 15.02.2021]. Kolejny przykład aktywności Priyanki Vadry w Rae Bareli, stanowiła wizyta z 27 maja 2015 roku. Upłynęła ona na rozmowach z lokalną ludnością, ze szczególnym naciskiem na interakcję z kobietami. Artykuły prasowe podkreślały, że dla społeczności była to okazja do podzielania się trapiącymi ją problemami. Tego dnia Priyanka zdecydowała się wystąpić w zestawie salwar kamiz (Il. 67), prawdopodobnie uszytym z bawełny. Kamiz o długości sięgającej kolan oraz rękawach długości trzy czwarte, wykonano z tkaniny o kwiatowym wzorze. Na białym tle umieszczono czerwone i pomarańczowe kwiaty, przestrzeń między nimi wypełniając zielonym listowiem. Pęknięcie przy dekolcie oraz brzegi rękawów wykończono lamowaniem w odcieniu bordo. Salwar o prostym kroju nogawek, uszyto z tej samej, bordowej tkaniny. Komplet uzupełniała biała dupatta udrapowana na dekolcie, z końcami przerzuconymi na plecy. Dodatkowo Vadra zdecydowała się na proste skórzane sandały w odcieniu ciemnego brązu595. Zestaw ten był niezwykle skromny, co pozwoliło ponownie skrócić dystans pomiędzy nią, a potencjalnymi wyborcami. Wybór salwar kamiz mógł też być podyktowany względami praktycznymi i preferencjami Priyanki Vadry, która zdaje się wykazywać upodobanie do tego rodzaju odzieży. 3.6.4. Kategoria czwarta – inne aktywności 14 kwietnia 2015 roku odbyło się wesele aktora Kunala Kapoora (ur. 1977) z Nainą Bachchan. Wydarzenie to łączyło świat Bollywood ze światem polityki. Wśród zaproszonych gości znalazła się Priyanka Vadra wraz z małżonkiem. Jej wizerunek był następnie szeroko komentowany w prasie, z uwagi na dobór kreacji i jej historię. Powodem całego zamieszania stało się połyskliwe, jedwabne sari (Il. 68) w kolorze ciemnego fioletu596. Nie posiadało ono dekoracyjnych lamowań, jak i wyodrębnionego pallu. Kupon został ozdobiony równomiernie rozłożonym tkanym wzorem liści w kolorze złota. Sari zostało starannie udrapowane w zmodyfikowanym stylu nivi, osiągając efekt ulta pallu, dzięki czemu pallu luźno układało się na lewej ręce. Została do niego dobrana złota ćoli z krótkim rękawem, we wzór korespondujący z sari. Całość stylizacji uzupełniały niewielkie kolczyki. Sari to wchodziło w skład kolekcji Indiry Gandhi, a zostało założone przez nią m.in. podczas uroczystego obiadu w trakcie wizyty w USA w 1966 roku. Indira Gandhi swoją stylizacje uzupełniła wtedy o wizytową torebkę wykonaną z tej samej tkaniny oraz o efektowną futrzaną etolę (prawdopodobnie wykonaną ze skór norek)597. W stylizacji Priyanki Vadry cała uwaga widza skupiła się na sari, pozostałe elementy były niemal niewidoczne. Powtórzony został sposób drapowania zastosowany przez Indirę, co dodatkowo upodobniło do siebie obie te postaci. Wydaje się, że cel został osiągnięty, a Priyanka po raz kolejny podkreśliła swoje związki z dziedzictwem babci, czyniąc to jednocześnie w sytuacji pozornie zupełnie prywatnej, co dodało subtelności tej symbolicznej, lecz jakże skutecznej manipulacji. 596Kunal Kapoor & Naina Bachchan's Grand Wedding Reception, „Bollywood Mantra”, https://www.bollywoodmantra.com/picture/kunal-kapoor-naina-bachchans-grand-wedding-reception-5/ [dostęp: 23.01.2021]. 597 R. Kidwai, op. cit., [dostęp: 23.01.2021]. 598 To samo sari założyła również w maju 2019, podczas wizyty w świątyni w Udźdźaj w stanie Madhja Pradeś. ANI, Watch: Priyanka Gandhi, Kamal Nath offer prayers at Mahakaleshwar Temple in MP, 13.05.2019, „The Asian Age”, https://www.asianage.com/india/all-india/130519/watch-priyanka-gandhi-kamal-nath-offer-prayers-at-mahakaleshwar-temple-in-mp.html [dostęp: 5.02.2021]. W marcu 2019 roku, Priyanka rozpoczęła przygotowania do kampanii wyborczej w stanie Uttar Pradeś od trzydniowej pielgrzymki Ganga jatra. W jej trakcie modliła się w świątyniach, ale też spotykała z lokalnymi mieszkańcami. Podróż ta obejmowała Allahabad, Bhadohi, Waranasi oraz Mirzapur. Podczas odwiedzin w świątyni Vindhyavasini w Mirzapurze Vadra była ubrana w proste, tkane sari (Il. 69) udrapowane w stylu nivi, z pallu zarzuconym na głowę598. Sari to posiadało żywe barwy, cześć główną w kolorze czerwieni, natomiast lamowania oraz pallu utrzymano w szafranie. Ćoli z krótkim rękawem również uszyto z czerwonej tkaniny599. Symbolika stroju podkreślała przywiązanie do tradycji hinduistycznej. 599 News Nation Bureau, Priyanka Gandhi visits Vindhyavasini Temple on day 2 of ‘Ganga Yatra’, 19.03.2019, „News Nation”, https://english.newsnationtv.com/photos/lok-sabha-elections/priyanka-gandhi-visits-vindhyavasini-temple-on-day-2-of-ganga-yatra-3222 [dostęp: 4.02.2021]. 600 T. Anjum, Kafeel Khan Meets Priyanka Gandhi; Urges Congress To Stand Against Misuse Of NSA & UAPA, 21.09.2020, „Outlook”, https://www.outlookindia.com/website/story/india-news-kafeel-khan-meets-priyanka-gandhi-urges-congress-to-stand-against-misuse-of-nsa-uapa/360671 [dostęp: 15.02.2021]. We wrześniu 2020 roku, Priyanka Vadra odbyła spotkanie z lekarzem, Kafeelem Khanem, oraz członkami jego rodziny. Khan doświadczył aresztowania z uwagi na wygłaszane poglądy na Muzułmańskim Uniwersytecie Aligarh. Ponadto, był również zawieszony w prawach wykonywania zawodu, z uwagi na posądzenie go o zaniedbania skutkujące śmiercią pacjentów. W obu przypadkach zarzuty okazały się bezpodstawne, a w trakcie postępowania otrzymywał on wsparcie od Priyanki Vadry. Przy okazji ich bezpośredniego spotkania Vadra wystąpiła w niebieskim komplecie salwar kamiz (Il. 70). Kamiz posiadał rękaw długości trzy czwarte i niewielki dekolt. Tkaninę zdobił równomiernie rozłożony, biały wzór roślinny. Dupatta została wykonana z gładkiej tkaniny przypominającej żorżetę, a jej brzegi wykończono białą lamówką. Została ona udrapowana poziomo i założona na szyję, a jej końce luźno opadały na klatkę piersiową. Z uwagi na pandemię koronawirusa zestaw uzupełniała dopasowana kolorystycznie, granatowa maseczka z białym wykończeniem brzegów600. Priyanka Vadra ponownie postawiła na lżejszy w wymowie ubiór, który pasował do nieco bardziej prywatnego, choć niepozbawionego obecności kamer, wydarzenia. 3.6.5. Podsumowanie analizy ogólnego wizerunku Analizie poddany został przedział czasowy obejmujący stopniowe wkraczanie Priyanki Vadry do polityki. Od momentu, gdy wciąż jeszcze trzymała się w cieniu, aż do chwili obecnej, gdy funkcjonuje jako aktywna polityczka budująca własną karierę. Przykłady te, podobnie jak w przypadku Soni Gandhi i innych opisanych tu kobiet, pozwoliły na dostrzeżenie ewolucji stylu. Wśród ubiorów wybieranych przez Vadrę, podobnie jak w odniesieniu do jej mamy, można było wyróżnić dwie grupy. Pierwszą z nich stanowiły sari, drugą zaś salwar kamiz. Można było odnieść wrażenie, że salwar kamiz stanowił najbardziej lubiany rodzaj ubioru, chętnie wykorzystywany, gdy tylko pozwalał na to charakter okazji. Spowodowało to wypracowanie dwóch kierunków rozwoju prezentowanego wizerunku. Pierwszy z nich można określić mianem wizerunku Priyanki Vadry. Drugi natomiast to wizerunek Priyanki Gandhi. Tzw. styl „na Priyankę Vadrę” złożony był głównie z szerokiego wachlarza różnorodnych kompletów salwar kamiz. Znajdowały się wśród nich zestawy skromne, wykonane z bawełny, jak również efektowniejsze kreacje, szyte z połyskliwego jedwabiu. Wersja „Priyanka Gandhi” zaś uwidaczniała się w momencie prezentowania się w udrapowanych sari, których ogólny styl przywodził na myśl Indirę Gandhi. Faktem jest również wykorzystywanie przez nią sari odziedziczonych po babci. Zarówno sari należące do kategorii „na specjalne okazje”, jak i te codzienne, były noszone z wdziękiem i swobodą. Naturalność była tu kluczowym wyznacznikiem upodabniającym Priyankę Vadrę właśnie do babci, a nie do mamy. „Swojskość” Priyanki Vadry pozwala bowiem społeczeństwu zobaczyć to czego pragnie, a więc postać Indiry Gandhi. Niewątpliwie Vadra posiada potencjał do podążania w tym kierunku, również z uwagi na rysy twarzy oraz fryzurę. Wydaje się, że w pewnym momencie będzie musiał nastąpić moment decyzji, który ze stylów stanie się dominującym. W tej sytuacji konsekwentniejsze kreowanie postaci drugiej Indiry Gandhi wydaje się prawdopodobnym krokiem, z uwagi na ożywioną reakcję społeczeństwa na wspomnienie o jej babci. W obliczu przeciągającej się utraty władzy przez Indyjski Kongres Narodowy, konsekwentne odwołanie się do postaci Indiry Gadhi może pomóc odmienić los przyszłych kampanii wyborczych. 3.7. Podsumowanie W rozdziale tym przeanalizowane zostały przypadki sześciu kobiet, z dwóch różnych kręgów cywilizacyjnych. Trzy z nich związane były ze sceną polityczną Chińskiej Republiki Ludowej, trzy zaś Republiki Indii. Kobiety te posiadały różne doświadczenie polityczne i pełniły różnorodne funkcje. W przypadku dwóch przedstawicielek ChRL, to jest Liu Yongqing oraz Peng Liyuan, prowadzona przez nie działalność stanowiła konsekwencję zajmowania stanowiska pierwszej damy (di yi furen). Pozostałe kobiety zetknęły się z polityką na różnych etapach swojego życia, z uwagi na powiązania rodzinne. W konsekwencji, w pewnym momencie same aktywnie zaczęły uczestniczyć w życiu politycznym kraju, nie tylko jako członkinie rodziny polityka, lecz jako pełnoprawne polityczki. Dwie z nich, Indira Gandhi i Priyanka Vadra urodziły się w rodzinie polityków. Co za tym idzie, w przypadku części indyjskiej, analizie zostały poddane zostały przedstawicielki trzech pokoleń jednej rodziny. W przypadku części chińskiej, badane kobiety nie były powiązane z sobą więzami rodzinnymi. 3.7.1. Różnorodność stroju w polityce chińskiej Cechą, która jako pierwsza zwraca uwagę przy próbie całościowej analizy wizerunku kobiet zaangażowanych w politykę prowadzoną przez ChRL, jest różnorodność strojów. Ubiory te można klasyfikować na wiele sposobów, na potrzeby niniejszej pracy zdecydowałam się obrać podział zawarty w poniższej tabeli. Uwzględnia on rozgraniczenie w przypadku klasycznych wersji strojów i ich modyfikacji, co stwarza możliwość precyzyjniejszego uchwycenia zachodzących zmian. Kategoria tangzhuang uwzględnia stroje bazujące na konstrukcji zaprezentowanej podczas szczytu APEC. Zmodyfikowany tangzhuang zaś, odnosi się do strojów będących wariacją na temat tangzhuang, lecz nadal mocno osadzonych w chińskiej estetyce. Ubiory zachodnie z chińskimi elementami to zestawy, w których akcent położony jest przeciwnie do zmodyfikowanych tangzhuangów. Tabela 3.1. Zestawienie strojów noszonych przez wybrane przedstawicielki chińskiej sceny politycznej. rodzaj ubioru Song Qingling Liu Yongqing Peng Liyuan qipao tak tak tak zhongshan tak nie nie tangzhuang tak tak nie zmodyfikowany tangzhuang nie tak tak xinzhongzhuang nie nie tak ubiory zachodnie tak tak tak ubiory zachodnie z chińskimi elementami nie tak tak Źródło: opracowanie własne. Każda z badanych kobiet zakładała qipao, lecz z różną częstotliwością. Song Qingling nosiła ten strój często, w szczególności podczas interakcji z politykami zagranicznymi, jak i w początkach funkcjonowania ChRL. Liu Yongqing prawie nie widywano w tej sukni, poza nielicznymi wyjątkami. W Chinach pod wodzą Hu Jintao, qipao znajdowała się w wyraźnym odwrocie. Triumfalny jej powrót nastąpił wraz objęciem funkcji pierwszej damy przez Peng Liyuan. Wtedy też można było zaobserwować pewną redefinicję tego ubioru np. w doborze tkaniny. Zhongshan, jako strój kobiecy pojawił się tylko przy okazji działalności Song Qingling. Zmiana narracji politycznej Chin była szczególnie widoczna na tym przykładzie. Klasyczny tangzhuang utracił swoją pozycję, nie był on promowany przez Peng. Marynarka ta posiadała maskulinizujący krój, a także, w swojej klasycznej formie, była przedmiotem sporów o charakterze światopoglądowym w chińskim społeczeństwie. W zamian za to, zmodyfikowana wersja tego stroju zyskała na znaczeniu. Nowy tangzhuang, w zależności od koncepcji, posiada mniej lub bardziej nowoczesny krój. Lepiej modeluje on sylwetkę, a co za tym idzie, jest bardziej kobiecy. Nowa forma może pozwolić również na wymknięcie się głosom krytyków, podnoszonym przy okazji dyskusji nad rodowodem klasycznej wersji tangzhuangu. Najwięcej ewentualnych kontrowersji pojawia się w przypadku xinzhongzhuang. Dotyczą one tego, co tak naprawdę może być uznane za xinzhongzhuang, a co nie. Jest to nowe zjawisko, które jest dosyć trudno uchwytne. Na potrzeby tej pracy za cezurę powstania tej kategorii uznałam szczyt APEC, na którym zaprezentowano ideę xinzhongzhuang, jak i przyjęłam ogłoszoną wtedy definicję. Zgodnie z tym podejściem, przykłady tych ubiorów znalazły się jedynie w garderobie Peng. Ubiory zachodnie pojawiały się w garderobie wszystkich kobiet, lecz to w przypadku Song można było spotkać ich największą różnorodność. Liu oraz Peng zakładały jedynie dosyć oficjalne zestawy. W ich przypadku natomiast można było zaobserwować pojawienie się nowej grupy ubiorów, bazujących na dodaniu chińskich cech zachodniej odzieży. Zestawienie powyższe pokazało również, że część ubiorów przetrwała próbę czasu, część natomiast znajduje się w odwrocie. Z głównego nurtu wypadł najpierw zhongshan, a następnie klasyczny tangzhuang. Oznacza to porzucenie stroju maskulinizującego sylwetkę, a co za tym idzie, złagodzenie narracji poprzez wprowadzenie różnorodności w kroju ubiorów damskich i męskich. Tangzhuang co prawda pozwalał na dobór kolorowych i zdobnych tkanin, lecz często i męskie marynarki szyto wszak z takich samych materiałów. Wprowadzenie zmodyfikowanej wersji mogło stać się rozwiązaniem kwestii zasadności dalszego wykorzystywania tego fasonu. Zapewniło ono również powstanie pomostu pomiędzy starymi, a nowymi ideami. W efekcie, pojawienie się xinzhongzhuang nie było aż tak wielką rewolucją. Rewolucję stanowił tu sposób narracji, jaki pozwoli na asymilację dotychczasowych rozwiązań. Tak duża różnorodność typów odzieży pozwala również na efektywne kreowanie przekazu, za sprawą operowania subtelnymi niuansami. Różnorodność ta pozwala dodatkowo na maskowanie prawdziwego przekazu. Wydają się być to bardzo bezpieczne rozwiązania, w których Chiny raz kreują się na takie same, jak państwa zachodnie, raz jako czysto chińskie z własnymi poglądami i stylem, innym razem zaś, jako stojące gdzieś pośrodku. Obieranie drogi środka wydaje się być coraz częściej stosowane. Jednocześnie, wykorzystanie chińskiej kultury stało się bardziej świadome, jak i bardziej kreatywne. W przypadku Peng można było zaobserwować stroje, które sytuując się stylistycznie pośrodku, jednocześnie mocno nakierowywały odbiorcę na chińską kulturę. „Środek” ów być może wkrótce przestanie nim być, a nacisk przesunie się w stronę „nowych Chin”. Różnorodność ubioru przekładała się również na odmienne strategie operowania nim, w zależności od charakteru podejmowanych działań. Poniższa tabela prezentuje zbiorcze zestawienie dominujących strojów w garderobach analizowanych kobiet z obszaru Chin, z podziałem na cztery kategorie. Podsumowanie tabeli zawiera niejako uśrednione określenie tendencji dla danej kategorii. Tabela 3.2. Zestawienie dominującego wizerunku w rozpatrywanych kategoriach – Chiny. dane osobowe kategoria 1 wizyty zagraniczne kategoria 2 podjęcie delegacji kategoria 3 polityka wewnętrzna kategoria 4 inne aktywności Song Qingling qipao qipao ubiory zachodnie ubiory chińskie Liu Yongqing zmodyfikowany tangzhuang tangzhuang ubiór zachodni z chińską charakterystyką ubiory zachodnie Peng Liyuan qipao, wariacja na temat ao qun xinzhongzhuang ubiory z chińską charakterystyką ubiory chińskie podsumowanie ubiory chińskie ubiory chińskie ubiory zachodnie z chińską charakterystyką ubiory chińskie i zachodnie Źródło: opracowanie własne. W przypadku analizy wizerunku prezentowanego podczas uczestnictwa w wyjazdach zagranicznych, uwagę zwracała przewaga strojów o chińskim rodowodzie. Przy czym, Song szczególnie upodobała sobie qipao jako źródło wyrazu, a Liu optowała raczej za zmodyfikowanym tangzhuangami. Peng natomiast wykazywała równowagę w doborze qipao, bądź też zmodyfikowanych ubiorów chińskich. Pewna forma wariacji na temat ao qun, mogłaby aspirować do miana xinzhongzhuang, gdyby nie fakt, że pojawiła się przed oficjalną prezentacją tej koncepcji. Stroje zachodnie pojawiały się w garderobie badanych kobiet, lecz główny nacisk położono na prezentację rodzimych osiągnięć. Sposób tejże prezentacji ulegał zmianie, był to rozwój od klasycznych rozwiązań do zmodyfikowanych form. Przy czym etap końcowy, a więc przekaz Peng, charakteryzował się zarówno większą swobodą, jak i różnorodnością. Podejmowanie delegacji zagranicznych na terenie Chin odbywało się w podobnej estetyce, jak we wcześniej omawianym przypadku. Song konsekwentnie zakładała qipao, gdy tylko było to możliwe, zatem oczywiście z wyłączeniem wizyty towarzysza Ho Chi Minha z bratniego komunistycznego Wietnamu. Liu również trzymała się fasonu tangzhuang, z tym że był to klasyczny krój, nie zaś jego zmodyfikowana wersja. Peng natomiast kontynuowała prezentację ubiorów nawiązujących do idei xinzhongzhuang, odwołując się przy tym do najwspanialszych momentów chińskiej historii. Wykorzystywała ona również ubiory zachodnie, z nawiązaniami do kultury Chin. Tak więc i w tej kategorii ponownie można było zauważyć rozwój biegnący po linii klasyka-nowoczesność. Przy czym klasyka w wykonaniu Song wydawała się być nowocześniejsza niż klasyka kojarzona z Liu. Na gruncie polityki wewnętrznej u wszystkich trzech kobiet można było zaobserwować wyraźną zmianę narracji, polegającą na uwidocznieniu się ubiorów zachodnich. Nie była jednakże to zmiana kategoryczna. Song zakładała zarówno qipao, jak i płaszcze oraz żakiety o kroju zachodnim. Wydaje się jednak, że z czasem to te drugie zyskiwały na znaczeniu. W przypadku Liu granica między stylami była już nieco rozmyta. Ubiory zachodnie przeplatały się ze strojami łączącymi obie kultury. Choć w dobieranych projektach, to elementy estetyki zachodniej wydawały się być nieco bardziej dominującymi. Peng kontynuowała zakładanie strojów zachodnich, bądź zachodnich z chińskimi elementami. Z drugiej strony, w jej wyborach można było odnaleźć również zmodyfikowany tangzhuang. Przykłady te wskazują na zmianę strategii, początkowo wizerunek był niejako czarno biały, chiński bądź zachodni. Następnie włączono ubiory łączące obie estetyki. Najnowsze przykłady pokazują, że być może szala zaczyna powoli przechylać się w kierunku ubiorów mocniej akcentujących wpływy rodzime. W ostatniej kategorii analizie poddano różnorodne aktywności, które skutkowały równie zróżnicowanymi strategiami w wyborze właściwego dla danej okazji stroju. W przypadku Song zaobserwowano rozrzut od qipao, poprzez komunistyczny zhongshan, na zestawie zachodnim kończąc. Wskazywało to na potrzebę elastycznego podejścia w doborze garderoby. Liu, wręcz przeciwnie, wykazała się konsekwentnym prezentowaniem się w zachodnich garsonkach. W przypadku Peng można było zaobserwować powrót do strategii charakterystycznej dla Song. Qipao oraz xinzhongzhuang, uzupełniono strojem zachodnim. Warto jednakże odnotować, że w przypadku doboru xinzhongzhuang aktywność pierwszej damy miała miejsce poza granicami Chin. Podobnie qipao posłużyła za strój odpowiedni do wydarzenia o międzynarodowym zasięgu. Strój zachodni zaś noszony był podczas wydarzenia związanego z działalnością w wymiarze krajowym. 3.7.2. Rożnorodność stroju w polityce indyjskiej W przypadku sceny politycznej Indii, rozpiętość prezentowanych strojów była dosyć ograniczona. Z tego powodu zdecydowałam się na utworzenie zbiorczej kategorii innych ubiorów, gdyż ich obecność była na tyle marginalna, że wyodrębnienie każdego z nich z osobna mogłoby spowodować mylne wrażenie, że ich obecność była tak samo znacząca, jak pozostałych ubiorów. Zachodnie elementy stroju zostały skategoryzowane jako dodatki, również z uwagi na swoją marginalność. Tabela 3.3. Zestawienie strojów noszonych przez wybrane przedstawicielki indyjskiej sceny politycznej. rodzaj ubioru Indira Gandhi Sonia Gandhi Priyanka Vadra sari tak tak tak salwar kamiz nie tak tak inne ubiory z terenu Indii tak nie nie zachodnie dodatki tak tak tak Źródło: opracowanie własne. Sari stanowiło strój o największym znaczeniu w budowaniu wizerunku polityczek. Zakładała je każda z kobiet, lecz największym orężem stało się ono w rękach Indiry Gandhi. Nie wykorzystywała ona natomiast w sposób aktywny zestawów salwar kamiz, które to można było zaobserwować w garderobie Soni Gandhi, a które z jeszcze większym natężeniem wykorzystywała jej córka. Tym samym można stwierdzić, że znaczenie tego stroju wzrosło. Pod kategorią innych ubiorów z terenu Indii, kryła się odzież o kroju właściwym dla danego regionu bądź grupy etnicznej, lecz mniej rozpowszechniona. Była ona wykorzystywana jedynie przez Indirę Gandhi. Przy czym część okazji ku temu wynikała z interakcji z reprezentacją danej grupy w trakcie uroczystości o charakterze państwowym. Innym przykładem był dobór kompletu mekhela sador, który na pierwszy rzut oka wygląda jak sari udrapowane w oryginalny sposób. Wykorzystanie go pozwoliło nadal bazować na wrażeniu, jakie wywołuje u odbiorcy odpowiednio udrapowane sari. Za dosyć enigmatycznie brzmiącą kategorią zachodnich dodatków kryje się futrzana etola, ale też np. żakiet. O ile etola stanowi typowy dodatek, żakiet już niekoniecznie wydaje się być na miejscu. Jednakże żakiety spełniały raczej jedynie rolę ochrony przed zimnem, ponadto połączenie ich z sari zwykle okazywało się dosyć karkołomne601. Z tego powodu w kontekście indyjskim można pokusić 601 W przypadku drapowania sari w stylu nivi, użytkowniczka takiego ubioru staje przed wyzwaniem zagospodarowania pallu. Przygniecenie go żakietem bądź kurtką, w konsekwencji uniemożliwia nad nim kontrolę. Owinięcie go zaś, niczym szalika, wokół szyi, stwarza wyzwanie w postaci odpowiedniego skompresowania szerokiej tkaniny, przy jednoczesnym zachowaniu kształtu całego drapowania. się o określenie ich jako dodatków do sari. W przypadku doboru sari, elementem łączącym we wszystkich analizowanych przypadkach był wybór tkanin o wzorach zakorzenionych w Indiach, wykorzystujących uznane techniki zdobnicze. Ubrania te posiadały ponadczasowy wymiar, z uwagi na swoją prostotę lub użycie klasycznego wzornictwa oraz materiałów. W garderobach polityczek próżno było szukać sari zdobionych gipiurą, tiulem, bądź posiadających inne sezonowe warianty zdobnicze. Mniejszy wachlarz wykorzystywanych ubiorów przełożył się na odmienną strategię operowania nimi. Poniższa tabela skupia się nie tyle na dominującym rodzaju stroju, gdyż było nim sari, co na kolorystyce, tkaninie i rodzaju zdobień. Ponownie zachowany został podział na cztery kategorie, z wpisanym uśrednionym wizerunkiem. Tabela 3.4. Zestawienie dominującego wizerunku w rozpatrywanych kategoriach – Indie. dane osobowe kategoria 1 wizyty zagraniczne kategoria 2 podjęcie delegacji kategoria 3 polityka wewnętrzna kategoria 4 inne aktywności Indira Gandhi efektowne sari swobodna elegancja skromne sari, gra kolorem skromna elegancja, gra drapowaniem Sonia Gandhi złoty blask efektowne sari stonowana tradycja wytonowanie i awangarda Priyanka Vadra wizerunek mieszany połyskliwy salwar kamiz skromna tradycja skromność i elegancja podsumowanie luksusowe stroje o uniwersalnym zdobieniu luksusowe stroje z indyjskim kolorytem tradycja i skromność, gra symbolami wytonowana elegancja z efektowną nutą Źródło: opracowanie własne. Podczas wyjazdów zagranicznych można było zaobserwować większą tendencję do wyboru niezwykle efektownych sari. W przypadku Indiry Gandhi były to kupony ze złotymi lamowaniami, mięsiste jedwabie, bądź lżejsze tkaniny o bogatym wzorze. Jej synowa poszła krok dalej, wybierając sari o dużo większym natężeniu złotych nitek, jak i o mocno nasyconej kolorystyce. Priyanka Vadra natomiast prezentowała mieszane podejście, być może dlatego, że spotkania, w jakich uczestniczyła miały inny charakter, niż wydarzenia związane tak z działalnością jej matki, jak i – w szczególności – babci. Elementem łączącym było wykorzystywanie tkanin gładkich lub z wzorami geometrycznymi. Wzory kwiatowe również były obecne, lecz miały one charakter uniwersalny. Wizerunek ten miał za zadanie olśnić zagranicznego odbiorcę, stąd wybór motywów wykorzystywanych również w innych kulturach. Stroje będące przedmiotem analizy łączyły obcą formę, ze znajomym wzorem. Zestawy połyskliwe, z dużą ilością złota, posiadały stonowane wzornictwo, a całość zdawała się wpisywać w ramy kompozycji sukien wieczorowych. W przypadku podejmowania gości zagranicznych na indyjskiej ziemi, można było zaobserwować częściową zmianę narracji. W przypadku Indiry Gandhi można było zaobserwować dobór lżejszych sari, pojawiły się również nieco bardziej regionalne motywy. Sonia Gandhi kontynuowała tendencję do efektownych kreacji, choć i tu więcej było tradycyjnych motywów, zamiast uniwersalnej zabawy geometrią. Priyanka Vadra dobierała połyskliwe komplety salwar kamiz o, wydaje się, popularnych w danym momencie motywach zdobniczych. Ubiory te znajdowały się gdzieś pomiędzy próbą wpisania indyjskiej garderoby w kanony strojów zalecanych w dyplomacji, a zadowoleniem rodzimych odbiorców. Stąd dużo większe natężenie motywów takich, jak np. kalga czy też buta. W zależności od sytuacji stroje te mogły być nieco mniej oficjalne, szczególnie przy okazji powitań przybyłych gości na lotnisku. Gwałtowna zmiana narracji nastąpiła w sposobie kreacji wizerunku na potrzeby polityki wewnętrznej. Indira Gandhi dobierała sari o wyraźnie innej charakterystyce. Często były to skromne propozycje, w których ogromnie ważny stawał się kolor o dużym ładunku znaczeniowym w kulturze indyjskiej. Jej synowa miała tendencję do doboru sari o wzorach charakterystycznych dla konkretnych ośrodków tkackich. Priyanka Vadra podobnie jak babcia i mama skłaniała się ku klasycznym wzorom, zakorzenionym w tradycji, bądź też ku raczej skromnym kreacjom. Propozycje te niosły za sobą pochwałę rodzimych tradycji wyrobu tkanin, wywodzących się z ruchu swadeśi. Wizerunek był stonowany, unikał epatowania nadmiernym bogactwem. Wydaje się, że polityczki raczej zbliżały się wizerunkiem do statusu materialnego tych, z którymi wchodziły w interakcję. Ostatnia kategoria, z uwagi na jej zróżnicowanie, ponownie obrazowała dosyć dużą rozpiętość wizerunkową. W przypadku Indiry Gandhi mogła być to nieco bardziej prywatna odsłona, bądź też ponownie gra emocjami. W tej sytuacji to niuanse w sposobie drapowania sari wydawały się być najbardziej istotnymi. Sonia Gandhi z jednej strony decydowała się tonować wizerunek poprzez założenie salwar kamiz, bądź też w sytuacjach bardziej prywatnych, decydowała się na sari o nowocześniejszych zdobieniach. Priyanka Vadra postępowała podobnie, pokazując dwie stylistyki – efektowniejsze sari, bądź stonowane salwar kamiz. Przykłady te wskazywały, że sytuacje takie jak wesela mogłyby być okazją do założenia efektownych kreacji, przy czym ich przekaz był różnorodny. Mógł służyć zaprezentowaniu wyjścia poza utarty schemat, bądź służyć przywołaniu dziedzictwa rodziny Gandhi. Zwracał w nim również uwagę sposób drapowania, który potrafił zmienić wydźwięk nawet zbliżonych do siebie stylistycznie sari, utrzymanych w podobnej kolorystyce. W ten sposób to konkretna okazja determinowała wachlarz ewentualnych możliwości, a sposoby postępowania były zależne od preferencji danej kobiety. 3.7.3. Porównanie strategii chińskiej i indyjskiej Poniższa tabela stanowi próbę przedstawienia różnorodności strojów dobieranych przez zaangażowane w politykę, wybrane do analizy kobiety w obu krajach. W przypadku kolumny obejmującej rodzaje strojów, ujmuje ona kategorie wyszczególnione w podsumowaniach dotyczących poszczególnych krajów. Kategoria strojów dominujących pokazuje przybliżoną ilość. Kategoria motywów przewodnich stanowi próbę uchwycenia wyznaczników danego stylu. Tabela 3.5. Zestawienie różnorodności strojów noszonych przez badane kobiety. dane osobowe rodzaje strojów stroje dominujące motywy przewodnie Song Qingling 4 2 qipao, duch rewolucji Liu Yongqing 5 3 tangzhuang, kolor Peng Liyuan 5 3 xinzhongzhuang, kultura Chin Indira Gandhi 3 1 sari, khadi, oddanie ojczyźnie Sonia Gandhi 3 1 sari, khadi, elegancja Priyanka Vadra 3 2 sari, salwar kamiz, Indira Źródło: opracowanie własne. Dokonując analizy różnorodności strojów, można było zauważyć dużo większe zróżnicowanie garderoby kobiet w Chinach, niż w Indiach. W Chinach, badane kobiety zakładały cztery, bądź pięć typów ubiorów. W Indiach, w każdym wypadku były to jedynie trzy grupy. Przy czym stroje zachodnie pojawiały się raczej jako dodatek do ubiorów typowo indyjskich np. w postaci etoli, bądź żakietu zarzuconego na sari. Ewentualne płaszcze miały stanowić ochronę przed chłodniejszym klimatem w trakcie podróży zagranicznych. Różnica ta wynikała przede wszystkim z dopuszczenia w Chinach ubiorów zachodnich jako narzędzia wyrazu. W Indiach ubiory zachodnie, jako ewentualny strój polityczek zostały zmarginalizowane, co zawęziło ich rolę w kreowaniu wizerunku. Po drugie, w Chinach wykształciły się zmodyfikowane grupy ubiorów stanowiące pomosty między kulturami, jak i stylami. Ich obecność była na tyle znacząca, że należało wyszczególnić je jako odrębne grupy, zamiast tworzyć kategorie o zbyt dużej rozpiętości estetycznej. Duży wybór elementów garderoby niekoniecznie oznaczał wykorzystywanie ich z taką samą intensywnością. Przykładem może być tu Liu Yongqing, która niezwykle rzadko pojawiała się ubrana w qipao, czy też Song Qingling, która podobnie traktowała zhongshan. Indira i Sonia Gandhi raczej kojarzone będą z sari. Polityczką, która wydawała się dążyć do względnej równowagi w doborze strojów okazała się Priyanka Vadra. Poniższa tabela przedstawia porównanie ogólnej strategii doboru stroju w badanych krajach, z podziałem na cztery kategorie. Z uwagi na różnice w rozłożeniu akcentów, część dotycząca Chin koncentruje się na rodzajach strojów. Część indyjska natomiast obrazuje również cechy charakterystyczne tychże ubiorów. Tabela 3.6. Porównanie dominującego wizerunku, w rozpatrywanych czterech kategoriach, w Chinach i Indiach. kraj kategoria 1 wizyty zagraniczne kategoria 2 podjęcie delegacji kategoria 3 polityka wewnętrzna kategoria 4 inne aktywności Chiny qipao, zmodyfikowany tangzhuang qipao, tangzhuang, xinzhongzhuang ubiory zachodnie z chińskimi elementami ubiory zachodnie, qipao, zhongshan Indie luksusowe sari o uniwersalnym zdobieniu luksusowe sari z indyjskim kolorytem skromniejsze sari, gra symbolami salwar kamiz, charakterystyczne sari Źródło: opracowanie własne. Cechą wspólną dla polityczek obu krajów było różnicowanie doboru stroju w zależności od rodzaju okazji. Różnica ta była szczególnie zauważalna w przypadku porównania interakcji z delegacjami zagranicznymi, a wydarzeniami związanymi ściśle z polityką wewnętrzną danego kraju. Realizacja tej różnorodności miała jednakże inny wymiar. Polityczki chińskie, z uwagi na fakt dopuszczenia ubiorów zachodnich oraz mieszanych, posiadały nieco większe pole manewru. W efekcie można było zaobserwować, że różnorodne ubiory chińskie były preferowane jako strój odpowiedni na spotkania odbywające się na szczeblu międzynarodowym. Z drugiej strony ubiory zachodnie, bądź też zachodnie z chińskimi elementami, zdominowały wydarzenia o charakterze wewnętrznym. Badane kobiety czuły większą potrzebę zaprezentowania chińskiego dziedzictwa na zewnątrz, niż wewnątrz kraju. W przypadku Indii rozgraniczenie to widoczne było na poziomie doboru typu rodzimych strojów. W przypadku interakcji z partnerami zagranicznymi sari zwykle były kosztowniejsze oraz bardziej połyskliwe. Zestawy dobierane na okoliczność interakcji z wyborcami były natomiast znacznie skromniejsze. Tak więc przekaz na zewnątrz był bogatszy, niż wewnątrz, gdzie preferowany był stonowany wizerunek. Różnicą w podejściu była też większa dywersyfikacja charakteru stroju w Indiach niż w Chinach, na poziomie podejmowania delegacji zagranicznych. W przypadku Indii, stroje te miały nieco więcej zdobień typowo indyjskich, niż w przypadku sari prezentowanych za granicą. W obu krajach kategoria czwarta charakteryzowała się dużym zróżnicowaniem. Zakończenie Zasadniczym celem niniejszej dysertacji było uchwycenie związku między wizerunkiem wykreowanym przez wybrane do analizy kobiety, związane ze sceną polityczną Chin i Indii, a ich działalnością polityczną. Praca została oparta o wybrane przykłady sześciu kobiet aktywnych w XX i XXI wieku. Złożyły się na nią analizy garderoby Song Qingling, Liu Yongqing i Peng Liyuan, jako reprezentantek Chin oraz Indiry Gandhi, Soni Gandhi i Priyanki Vadry, jako przedstawicielek życia politycznego Indii. Dla realizacji obranego celu posłużyłam się metodologią opracowaną specjalnie na potrzeby tej pracy, stanowiącą unikalne połączenie metod badawczych. Kluczowe było tu zastosowanie interdyscyplinarnego podejścia, w pełni umożliwiającego realizację celu pracy. Wybrałam studium przypadku, gdyż pozwoliło ono utworzyć szkielet dla pozostałych metod badawczych. Studia przypadku znajdujące się w pracy tworzą razem konstrukcję przypominającą duże pudełko, w którym znajdują się mniejsze pudełka, a w nich kolejne, jeszcze mniejsze. Najmniejsze pudełka to pojedyncze analizy strojów. Zawierają się one w większych pudełkach, łączących ubiory o wspólnym przeznaczeniu. Te zaś, mieszczą się w kolejnych pudełkach obejmujących całokształt garderoby każdej z badanych polityczek, które pomieścić można wreszcie w dwóch największych pudełkach – oddzielnego dla opisu garderoby Chinek i oddzielnego dla Indusek. Podjęłam decyzję o analizowaniu każdego przypadku w dwuetapowym procesie. Zakładał on najpierw skupienie się na ubiorze jako takim, a dopiero później na jego relacji z polityką. Pozwoliło mi to na wprowadzenie uporządkowanej struktury działań, przy założeniu, że to istotę danego stroju należy zrozumieć wcześniej, by następnie móc uchwycić kontekst sytuacyjny, w jakim został on zaprezentowany. Pierwszym wyzwaniem było więc poprawne zidentyfikowanie odzieży w oparciu o posiadany materiał badawczy. Wykorzystałam tu połączenie metody bazującej na obiekcie Prowna oraz modelu McClung Fleminga. Metoda Prowna została wybrana przeze mnie z uwagi na otwarte przyzwolenie na zastosowanie wyobraźni, jako pełnoprawnego narzędzia do analizy przedmiotu badań. Podjęcie takiego działania jest uzasadnione, gdy nie ma możliwości fizycznego wejścia w kontakt z obiektem. Działania takie stworzyły podstawę do utworzenia relacji między obiektem, a badaczem. Warto zauważyć tu, że elementy metody Prowna były wykorzystywane nie tylko w studiach przypadku, ale też wcześniej, gdy analizowano dorobek modowy Chin i Indii, choć w tym wypadku w dużej mierze zastosowałam fizyczne wejście w kontakt z analizowanymi ubiorami, zarówno chińskimi, jak i indyjskimi. Pozwoliło mi to na zgromadzenie obszernego kapitału doświadczeń, obejmującego praktyczną wiedzę o charakterystyce poszczególnych ubiorów. Na ten zasób złożyły się również wcześniejsze doświadczenia w użytkowaniu tejże odzieży w życiu codziennym, w trakcie różnorodnych sytuacji. Nie bez znaczenia były tu również rozmowy i wymiana spostrzeżeń z rodzimymi użytkownikami badanych strojów. Każdy ubiór, z uwagi na swoją konstrukcję, wymusza m.in. inny sposób poruszania się, jak również poszczególne tkaniny układają się w odmienny sposób. Doświadczenia te umożliwiły mi zgromadzenie wiedzy często pomijanej w literaturze naukowej. Miałam między innymi sposobność przekonać się jak to, ile centymetrów nad ziemię będzie sięgać udrapowane sari, wymiernie wpłynie na sposób poruszania się jego użytkowniczki, szczególnie podczas chodzenia na schodach, a także nauczyć się, że pallu udrapowane w stylu nivi należy dyskretnie kontrolować, gdyż łatwo zahaczyć nim o różne obiekty. Za głębokie rozcięcia qipao, choć ułatwiają stawianie większych kroków, stają się kłopotliwe podczas siadania, eksponując zbyt wiele. Z takimi i podobnymi wyzwaniami mierzyły się również badane przez mnie kobiety i z pewnością brały je pod uwagę planując dobór stroju. To wszystko złożyło się na podstawę do przeprowadzenia zaplanowanych badań, jak i ułatwiło posłużenie się wyobraźnią, gdy było to niezbędne. Prown zakładał wprawdzie, że wchodząc w kontakt z obiektem należy odciąć się od wcześniejszych doświadczeń, aby dać szansę na wytworzenie się obiektywnych wniosków. Jednakże, gdy już dokonałam identyfikacji danego stroju, ogólna wiedza m.in. o strukturze materiału, konstrukcji ubioru, jak i sposobie poruszania się w nim, pozwalała na utrzymanie imaginacji w ryzach. W ten sposób ograniczona została możliwość tworzenia nieuprawnionych fantazji, które byłyby całkowicie pozbawione podstaw. W przypadku zastosowania modelu Fleminga, w szczególności korzystałam z możliwości porównywania badanych przeze mnie strojów z innymi ubiorami, które były zbliżone wyglądem. Nie chodziło tu wyłącznie o porównywanie elementów garderoby badanej kobiety, bądź ubiorów pochodzących z podobnego okresu. Analizowany strój konfrontowałam z historycznymi przykładami odzieży, nierzadko sprzed kilku wieków. Pierwszym krokiem było tu wyszukiwanie podobieństwa na podstawie ogólnego wrażenia, kroju. Drugim było wyszukiwanie podobnych rozwiązań w kontekście drobniejszych elementów konstrukcji, doboru wzornictwa. Pozwoliło to na uchwycenie związków pomiędzy projektami, które dzieliło wiele stuleci. W efekcie oryginalne na pozór projekty modowe okazywały się bazować na sprawdzonych pomysłach, silnie zakorzenionych w umysłach społeczeństwa. Wnioski te wyprowadziłam dzięki zastosowaniu analizy kulturowej, jako nieodłącznego elementu modelu Fleminga. Spojrzenia na strój z perspektywy jego relacji z kulturą miało istotny wpływ na osadzenie go w szerszym kontekście. Umożliwiło to głębszą analizę pozornych detali, takich jak kolorystyka, czy też zastosowane wzornictwo. Ich źródeł można było poszukiwać m.in. w historii, malarstwie czy też muzyce. W efekcie każdy strój okazywał się bogatą układanką znaczeń, których właściwe uchwycenie otwierało drogę do dalszej interpretacji. Po tym następowała druga faza moich badań, w której ciężar przesuwał się w stronę relacji, jakie tworzyły się między ubiorem, a kontekstem politycznym. Nieoceniona była tu koncepcja Petra Bogatyreva, który jako semiotyk ubioru, uważał strój za znak. Moim zadaniem było odczytanie tych znaków, które zawierały się w noszonym przez badane kobiety ubiorze. Pod uwagę brany był tutaj kontekst sytuacyjny, gdyż dany znak miał służyć za przekaz w konkretnym miejscu i czasie. Dokonując analizy związku pomiędzy strojem, miejscem i czasem podjęłam się uchwycenia powiązań między nimi i ich wzajemnego wpływu. Dla analiz przeprowadzonych w niniejszej pracy stworzyłam rodzaj kategoryzacyjnego klucza, w którym wyszczególniłam cztery kategorie, takie same dla przedstawicielek życia politycznego Chin, jak i Indii. Pierwsza z nich miała na celu przyjrzenie się wizerunkom przygotowanym na potrzeby reprezentowania kraju poza jego granicami. Dwie kolejne kategorie dotyczyły uczestnictwa w wydarzeniach politycznych na terenie ojczyzny. Rozróżniono tu sytuacje, gdy wydarzenie miało charakter międzynarodowy lub przeciwnie, dotyczyło wewnętrznej polityki państwa. Ostatnia, czwarta kategoria obejmowała różnorodne dodatkowe aktywności podejmowane w życiu politycznym. Klucz ten był konsekwencją wcześniejszej analizy wizerunków prezentowanych przez badane kobiety podczas ich publicznych wystąpień. Dopiero zapoznanie się z całokształtem ich działań pozwoliło stwierdzić zasadność wyodrębnienia takich właśnie kategorii. Wśród analizowanego materiału znalazło się około dwadzieścia tysięcy fotografii oraz około trzysta wideoklipów. Zazwyczaj pojedyncza fotografia danego stroju nie była wystarczająca. W miarę możliwości należało porównać różne ujęcia, aby właściwie ocenić np. kolorystykę ubioru, gdyż utrwalony odcień mógł być zależny od oświetlenia, jak i sposobu układania się materiału. W konsekwencji badaniom podlegał niezwykle bogaty materiał, którego jedynie ułamek został zaprezentowany w niniejszej pracy w charakterze przykładów. Dla każdej kategorii wybrałam dla ilustracji takie przypadki, które w mojej ocenie najlepiej oddawały jej istotę. Ilość przykładów w każdej kategorii została zawężona do trzech, co umożliwiło ukazanie szczegółowego warsztatu analitycznego bez konieczności nadmiernego zwiększania objętości dysertacji. Szczególnie w kategorii wizyt zagranicznych wybór jednej, najistotniejszej kreacji, wymagał całościowego spojrzenia na zagadnienie. Z tego powodu, analizie podlegały zarówno stroje zakładane na uroczyste bankiety, jak i te prezentowane jako pierwsze po przybyciu na miejsce. W konsekwencji, w każdym przypadku możliwe było dokonanie wyboru stroju nadającego ton całej wizycie, swego rodzaju „perły w koronie”. Dodatkowo, w sekcji przypisów umieściłam informacje pozwalające na jeszcze szersze spojrzenie na wizerunek badanych kobiet. Znalazły się tu adnotacje o podobnych strojach, wprowadzanych modyfikacjach, jak i ewentualnym powtórnym wykorzystaniu danej odzieży. Pozwoliło to na nakreślenie szerszego kontekstu oraz lepsze uchwycenie pojawiających się u danej polityczki tendencji. Za szczególną wartość przeprowadzonych przez mnie badań uważam dokonanie analizy wizerunku kobiet, które do tej pory stały w cieniu innych przedstawicielek sceny politycznej ich krajów. W przypadku Chin były to postacie Liu Yongqing oraz Song Qingling – czyli tej spośród trzech sióstr Song, której ubiory w dyskursie modowym analizowano rzadziej, skupiając się głównie na wyborach odzieżowych Song Meiling. Następnie, z okresu maoistowskiego, to wizerunki Wang Guangmei oraz Jiang Qing były szerzej komentowane. Ich życiorysy dostarczały jaskrawych przykładów, które mogły posłużyć jako flagowe dla zobrazowania wydarzeń politycznych. Garderoba Song Qingling jednakże, również odzwierciedlała swoje czasy, jednocześnie będąc niezwykle zróżnicowaną. Song Qingling można przyrównać do kameleona, elastycznie zmieniającego swój wizerunek. Rzucenie światła na stroje Liu Yongqing jest istotne z uwagi na uchwycenie momentu redefinicji roli pierwszej damy w polityce Chin. Liu nie była całkowicie obojętna na kwestie doboru oficjalnych strojów, choć jest styl pozornie wydawał się jednostajny. Modowa eksplozja Peng Liyuan nie zaistniała w próżni. Analiza garderoby Liu pozwala w pełni zobaczyć na ile Peng dobierała garderobę unikalną, a na ile jej wybory stanowią rozwinięcie tendencji zapoczątkowanej przez poprzedniczkę. W przypadku Indii zanalizowanie wizerunku Soni Gandhi oraz Priyanki Vadry było niezwykle istotne. Polityczki te, a w szczególności Vadra, porównywane są pod względem wizerunku do Indiry Gandhi. Szczegółowe przyjrzenie się ich garderobie pozwoliło na zrewidowanie opinii krążących m.in. w doniesieniach prasowych. Analiza ta pokazała, że odziedziczenie bogatej kolekcji strojów niekoniecznie oznacza pojawienie się idealnych kopii pierwszej pani premier Indii. Istotne było tu również zaprezentowanie ewolucji estetyki stroju tych dwóch polityczek. Pierwszym powodem był fakt, że Sonia Gandhi jest Włoszką, a więc dobierania strojów indyjskich musiała nauczyć się w dorosłym życiu, bez wzorców wyniesionych z domu rodzinnego. Drugim było ukazanie drogi Priyanki Vadry, od młodej kobiety dźwigającej na swoich barkach ciężar nazwiska Gandhi, do aktywnie działającej polityczki. Przeprowadzone badania potwierdziły, że współczesna scena modowa Chin i Indii cechuje się dużym zróżnicowaniem, a wykorzystywana odzież stanowi świadectwo zachodzących na tym terenie procesów kulturowych. Co istotne, w użyciu do dnia dzisiejszego pozostają zarówno stroje rodzime, jak i o zachodnim rodowodzie. Przyjęcie teoretycznego założenia, że ubiory azjatyckie należy traktować jako przejaw mody, a nie – jak to się zwykle czyni w ujęciu zachodniocentrycznym – jako kostium, pozwoliło na równorzędne potraktowanie dorobku Wschodu i Zachodu w zakresie ewolucji ubioru. Tym samym potwierdziłam, że zarówno garsonki, jak i sari czy qipao, mają wystarczający potencjał do bycia modą. W pracy udowodniłam też, że ubiory z terenu Chin i Indii na przestrzeni dziejów cechowały się zmiennością, choć dynamika wprowadzania zmian różniła się w zależności od sytuacji politycznej i kulturowej. Pewne fasony podlegały też zmianom, które miały wpisywać się w gust społeczeństwa. Zmienna wysokość kołnierza qipao, czy też różnorodne sposoby drapowania sari, mogą stanowić przykłady zachodzenia tego rodzaju zmian. Moda chińska i indyjska mogły też utożsamiać zbytek i dekadencję. Oferowały m.in. pierzaste spódnice, sari tkane złotymi nićmi, czy też efektowne fryzury dworu Qing, których noszenie miało głównie na celu odegranie znaczącej roli w spektaklu obliczonym na olśnienie widza. Spoglądając na zmiany w estetyce odzieży preferowanej na danym obszarze, należy przyjąć, że mechanizmy mody będą zachowywały odrębną charakterystykę w zależności właśnie od obszaru. Ogólny schemat będzie ten sam, lecz szczegóły i poziom skomplikowania będą odmienne. Fakt, że w niniejszej dysertacji uznałam obecność mody na kontynencie azjatyckim stworzył również podstawę do oceny, czy ubiór rodzimy założono w danej sytuacji pod wpływem mody, czy też jest to raczej kostium pozwalający odegrać określoną rolę. Określenie kostium rozumiane jest tu oczywiście w sensie neutralnym, nie zaś jako definiujące strój negatywnie. Współczesny ubiór zachodni również może być kostiumem, a nie wyłącznie świadczyć o kolejnym przejawie obowiązującej mody. Hipoteza postawiona w pracy stanowiła, że ubiory rodzime, bądź inspirowane, jakie zakładały badane kobiety, podlegały działaniu mechanizmu mody. Jego działanie było widoczne na każdym polu, choć w odmiennej formie w Chinach i Indiach. Ubiory chińskie zakładane przez polityczki, podlegały szybszym oraz bardziej wyrazistym zmianom. W przypadku qipao i tangzhung można było zaobserwować np. zmiany w konstrukcji kroju oraz wykorzystywanych materiałach. Ponadto, decyzje polityczne miały istotny wpływ na kształt tych ubiorów. W obu krajach można było zaobserwować wielowiekowe związki mody i polityki, które również zostały zaprezentowane w niniejszej dysertacji. Dobitnie pokazują one, że relacje te są silnie zakorzenione w obu kulturach. Politycy wnieśli istotny wkład w obecną formę rodzimych ubiorów, które formowały się w burzliwych czasach politycznego zamętu. Ten aktywny wpływ nie stanowi jedynie świadectwa przeszłej historii, lecz jest historią tworzoną na oczach obecnie żyjących jej świadków. Jaskrawy przykład stanowią Chiny, gdzie impulsem do wyewoluowania nowej kategorii xinzhongzhuang, była właśnie aktywność polityków. Garderoba kobiet uczestniczących w chińskim życiu politycznym była niezwykle zróżnicowana, cechowała się różnorodnością krojów oraz mieszanką estetyki wschodniej i zachodniej. W przypadku Indii, propagowanie tkanych sari wykonywanych z khadi również stanowi pokłosie działalności polityków. Podtrzymywanie tego stanowiska wpłynęło na mniejszą dynamikę wpowadzanych zmian, choć nie blokowało rozwoju mody indyjskiej. Nowe rozwiązania w kontekście doboru wzorów i rodzaju zdobień pojawiają się w garderobach polityczek, choć nie są one dominujące. Stroje zachodnie ponadto nie są chętnie włączane do garderoby indyjskich polityczek. Raczej będą pełniły one rolę dodatkową wynikającą z próby dostosowania się do odmiennych warunków klimatycznych. W przeprowadzonych analizach poszukiwałam także odpowiedzi na pytanie dotyczące kwalifikacji charakteru garderoby uczestniczek życia politycznego. Ocenienie, na ile jest on modą, bądź też raczej rodzajem kostiumu, stanowiło największe wyzwanie, gdyż granica między jedną a drugą kategorią jest płynna. Dobór stroju i skala przywiązywanej do niego wagi, również jest kwestią indywidualną. Nie każdy znajduje też radość w dobieraniu coraz to nowych stylizacji, preferując skupienie swojej energii na innych aktywnościach. Faktem jest też, że badane kobiety nierzadko nie traktowały reprezentacyjnych strojów jako jednorazowych kreacji. Ich działania mogą wpisywać się w tendencję do ograniczenia nadmiernej konsumpcji dóbr. Do niedawna, w zachodnim kręgu kulturowym pojawienie się osoby publicznej w tej samej kreacji dwa razy, było odczytywane niemal jako modowe faux pas. Obecnie coraz częściej odbierane jest jako wzór godny do naśladowania, mający na celu zwrócenie uwagi na niepotrzebne marnotrawstwo zasobów, jak i niszczący wpływ konsumpcjonizmu na środowisko naturalne. To, co niegdyś dla zachodnich teoretyków stanowiło kwintesencję mody, stało się obecnie przedmiotem krytyki społecznej. Na gruncie azjatyckim zaś, takie podejście nie stanowi wcale powiewu świeżości, ani nie ma cech specjalnego manifestu. Dobrej jakości odzież wykorzystywana była powtórnie, a nawet przekazywana w spadku kolejnym pokoleniom. Rozwiązanie to jest nie tylko praktyczne, ale też otwiera drogę do nadania konkretnym strojom nowego znaczenia. Wyrazistym przykładem jest tu analiza powtórnego założenia sari należącego do Indiry Gandhi przez jej wnuczkę. Prowadząc badania miałam świadomość, że strój kobiet uczestniczących w życiu politycznym podlega zarówno ocenie społeczeństwa, jak i winien wpasowywać się w ramy ustalone przez protokół dyplomatyczny. Zasady protokołu stanowią bowiem wyraźne ograniczenie wolności w doborze ubioru, mogąc zablokować drogę do świata polityki zbyt kontrowersyjnej modzie. Udało mi się jednak wykazać, że mimo tego polityczki nie są jednak skazane na tendencyjne rozwiązania pozbawione powiewu świeżości. Efekt końcowy to wypadkowa mody, polityki oraz działań samej polityczki. Każda z kobiet posiadała pewne pole manewru pozwalające jej na kreację wizerunku. W każdym badanym przypadku można było zaobserwować elementy wyróżniające styl badanej kobiety. Gust danej jednostki miał wpływ na unikalność jej wizerunku. Umiejętny dobór ubrań pozwolił na wykreowanie charakterystycznych sylwetek, obecnych zarówno w polityce Chin, jak i Indii. Jak udowodniłam również poprzez odniesienia historyczne, w obu krajach ubiór jest tradycyjnie ważnym środkiem przekazu informacji, dodającym kolorytu scenie politycznej. W starciu mody i świata polityki nie ma wygranych i przegranych. Światy te tworzą raczej naczynia połączone, które wzajemnie na siebie wpływają. Potyczka między modą, a kostiumem również jest dosyć wyrównana. Nawet jeśli szala zwycięstwa przechyla się na jedną ze stron, to sytuacja ta jest jedynie tymczasowa. W przypadku przedstawicielek świata polityki chińskiej, sytuacja jest mocno złożona. Stroje Song Qingling można uznać w dużej mierze za podchodzące pod kategorię mody. Przewrotnym wydaje się tu fakt, że niektóre z zestawów wydające się rodzajem uniformu, bądź też kostiumu, były w swoim czasie dokładnym uosobieniem panującej w Chinach mody. Przaśna estetyka komunistyczna odcisnęła swoje piętno na przemyśle odzieżowym, który funkcjonował pod dyktando partii. Liu Yongqing natomiast, choć dysponowała dużo większym polem manewru, to wydaje się, że w dużej mierze uczyniła ze swojej szafy zbrojownię, a wybrana odzież miała ochronić jej wizerunek. Elementy takie jak, niemal nieśmiertelne czarne czółenka, czy też czarna ołówkowa spódnica, to bezpieczny uniform, po którym można rozpoznać styl Liu. Mocne przywiązanie do zestawu żakiet wraz ze spódnicą, dodatkowo potęgowało wrażenie uniformizacji wizerunku. Tym samym Liu, wybierając ubiory modne, doprowadziła jednocześnie do przekształcenia ich w kostiumy. Gwałtowny zwrot estetyki nastąpił wraz z aktywnością Peng Liyuan, która to prezentuje spójny, a zarazem charakterystyczny styl. Garderoba Peng jest przykładem wyboru strojów z kategorii mody, lecz jest to moda przemyślana, a nie ślepe podążanie za nowinkami. Peng bawi się motywami, krojami i materiałami, jednocześnie stawiając na rozwiązania korzystne dla sylwetki oraz wpisujące się w ramy protokołu dyplomatycznego. Na gruncie indyjskim sytuacja wygląda zgoła odmiennie, na co wpływ mają powiązania rodzinne badanych kobiet. Ubrania Indiry Gandhi, w dużej mierze można uznać za modę. Nie ma tu znaczenia fakt, że wykorzystywała ona zazwyczaj klasyczne wzory sari. Moda spod znaku sari premier Gandhi to przemyślana elegancja z nutką awangardy, gdzie to Gandhi stanowiła osobę kreującą wizerunek, a nie same sari wyznaczały ton. Tym, co zwracało największą uwagę, było umiejętne żonglowanie dodatkami takimi jak etole, czy parasolki. Nieodzownym elementem wpływającym na odbiór całości była też ogólna prezencja, gdzie sari stanowiły dopełnienie osoby. Wypracowanie własnego stylu jest tu niezwykle widoczne, ponadto stało się dziedzictwem, z którego czerpać mogą kolejne pokolenia. Sonia Gandhi przemyca do swojej garderoby stroje teściowej, wpisujące się w jej preferencje, na przykład jeśli chodzi o rodzaj sari, bądź jego kolorystykę. Całościowo jednakże przeważają stroje będące de facto kostiumami, dzięki którym Gandhi odgrywa swego rodzaju spektakl. W przypadku Priyanki Vadry sytuacja wydaje się być dwojaka. Część odsłon to kostiumy mające przywodzić na myśl postać Indiry Gandhi, część zaś wpisuje się w modowe wybory Vadry. W niniejszej dysertacji założyłam także, że nie tylko stroje stanowią element języka polityki, ale także prowadzenie działalności politycznej stanowi istotny czynnik wpływający na wizerunek kobiet w obu krajach. Wstępna analiza danych historycznych pozwoliła mi na obserwację widocznej tendencji do występowania tam powiązań mody i polityki. Obejmowała ona różnorodne przypadki, o różnej skali zasięgu. Znalazły się wśród nich m.in. ingerencje w modę wynikające ze zmiany siły rządzącej, próby wzbogacenia ubioru, bądź też ukrócenia nadmiernej awangardy. Odpowiedni strój miał wskazywać kierunek rozwoju państwa, zapewniać ład i porządek społeczny. Strona rządząca mogła z jednej strony kontrolować wizerunek w formie opresji wymierzonej w daną grupę, z drugiej zaś stymulować rozkwit przemysłu modowego. Nierzadko to sama siła polityczna propagowała daną modę, oferując społeczeństwu wzór płynący „z góry”. Działania te mogły skutkować też brakiem obecności danego stroju, bądź też ograniczeniem częstotliwości wykorzystywania go. Nieobecność taka, uderzająca jest szczególnie przy spojrzeniu na szerszy przedział czasowy. Wyrazistym przykładem może tu być qipao, która w zależności od okresu mogła święcić triumfy, bądź też być wymazywana z przestrzeni publicznej. Przeprowadzone studia przypadku pozwoliły na potwierdzenie przyjętego założenia i wykazanie związku między wizerunkiem a działalnością polityczną. Pełniona funkcja miała wpływ na aspekty takie, jak rodzaj ubioru, krój, wzór, kolorystyka oraz sposób drapowania w przypadku sari. Uwidaczniała się ona w różnych strategiach doboru stroju z uwagi na okazję, co pozwoliło też potwierdzić słuszność hipotezy, że ubiór pełni funkcję znaku, który pozwala na pozawerbalny przekaz informacji. To właśnie rodzaj ubioru, krój, wzór, kolorystyka czy sposób drapowania sari pełniły bowiem funkcję znaku, a ich kombinacja pozwalała na budowanie złożonego przekazu, dobranego do okazji. Z tego powodu analizowanie poszczególnych strojów wymagało całościowego ujęcia, a nierzadko i szerszej perspektywy. Znaczenie wizerunku badanych kobiet, w części przykładów, było szczególnie widoczne w relacji do ubioru innych uczestników danego wydarzenia. Na przykładzie analizowanych przypadków dowiodłam, że jedną z funkcji stroju wykorzystywanego w ramach polityki wewnętrznej było podtrzymywanie wartości charakterystycznych dla danej kultury. Polityczki indyjskie niestrudzenie budowały swój wizerunek tradycyjnych kobiet, które poświęcą się dla rodziny. W przeważającym stopniu występowały odziane w sari, jak przystało mężatkom. Sari te były drapowane w skromny sposób, próżno było tu szukać kusych ćoli, czy też wiązania mocowanego nisko na biodrach. Sposób drapowania pallu w stylu nivi, często pozwalał na wystawanie tkaniny poza szerokość ramienia. Detal ten odmienny jest od nowoczesnych drapowań, promowanych przez gwiazdy indyjskiego kina oraz rozliczne artykuły i poradniki tytułowane „jak wyglądać szczupło w sari”. Takie nowoczesne drapowania siłą rzeczy w mniejszym stopniu okrywają ciało, eksponując talię. Kolejną cechą sari dobieranych przez indyjskie polityczki było preferowanie takich kuponów, które nie były całkowicie przezierne, stąd też brak w ich garderobie niezwykle popularnych w ostatnich latach sari z tiulu, które nie pozostawiają wiele dla wyobraźni obserwatora. Próżno było również szukać tu nowoczesnych modyfikacji jak np. w butterfly sari, o pallu zmodyfikowanym tak, aby przypominało motyla, który przysiadł na ramieniu. Wreszcie, częstą praktyką było okrywanie głowy przy pomocy pallu, odczytywane jako znak szacunku wobec osoby czy grupy osób. W przypadku Chin również można było dopatrzeć się praktykowania skromności zalecanej kobietom w kręgu konfucjańskim. Pierwsze damy oraz Song Qingling unikały ekstrawaganckich kreacji, które odsłoniłyby zbyt wiele. Często też ich ubiory na okazje krajowe były znacznie wytonowane w stosunku do garderoby prezentowanej w spotkaniach na szczeblu międzynarodowym. W przypadku pierwszych dam, a w szczególności Peng Liyuan, można zaobserwować symboliczne podążanie za konfucjańskim ideałem, zgodnie z którym żona stoi w cieniu męża. To małżonek miał działać na zewnątrz domu, pozostawiając kobiecie opiekę nad domowym ogniskiem. Mimo że obecnie kobiety w Chinach nie są już ograniczane do przestrzeni rodzinnej rezydencji, nadal można było zaobserwować, że w sytuacjach oficjalnych żony chińskich polityków szczególnie starały się, aby nie przyćmić swoich mężów. Sytuacja wyglądała nieco odmienne podczas interakcji na szczeblu międzynarodowym. Obraz wyłaniający się z przeprowadzonych przez mnie analiz wskazuje na kontynuację promocji tradycyjnych wartości danej kultury, lecz w sposób bardziej wyrazisty, bądź też przy użyciu innych środków wyrazu. Różnica wynikała tu ze zmiany głównego odbiorcy, który miał wyciągać wnioski z zaprezentowanego mu obrazu. W przypadku odbiorców kultury dla nich obcej, mamy do czynienia z konfrontacją z wykreowanym obrazem wizerunku kobiet danej nacji, nierzadko opartym na stereotypach, opowieściach osób trzecich, czy też fikcji literackiej i filmowej. Przykładowo dla świata zachodniego, skojarzenie w przypadku Chin leży gdzieś między kobietą w połyskującej qipao, a disneyowską ekranizacją Mulan, prezentującą główną bohaterkę jako wzór poświęcenia się córki dla starego ojca. Indie zaś kojarzone są z kobietą ubraną w sari, zawsze i wszędzie, nawet gdy tańczy na tle egipskich piramid w kultowym filmie Czasem słońce czasem deszcz (Kabhi Khushi Kabhie Gham, 2001). Mając świadomość działania takiego mechanizmu, badane kobiety wykorzystywały go, jednakże modyfikowały ten obraz w ściśle ustalonym kierunku. W Indiach preferowane więc były sari, udrapowane w klasycznym stylu, które nie odsłaniały zbyt wiele. Jednakże mieliśmy tu do czynienia raczej z obrazem pewnej siebie mężatki. Poza granicami Indii dużo rzadziej można było zobaczyć daną polityczkę okrywającą głowę pallu. W oczach zagranicznego odbiorcy, już samo sari stanowiło uosobienie tradycji, nie było potrzeby odegrania dobitniejszego spektaklu, gdyż gest okrycia głowy niekoniecznie zostałby poprawnie odczytany przez odbiorców. Mógł też kojarzyć się zanadto z tradycją muzułmańską. W analogiczny sposób postępowały przedstawicielki Chin podczas interakcji na szczeblu międzynarodowym, prezentując qipao, bądź tangzhuang. Ubiory te popularnie postrzegane są poza granicami Chin jako tradycyjne chińskie stroje, o randze niemal narodowych, ich zakładanie pozwalało zatem na wytworzenie w umysłach obserwatorów pomostu, od stroju, do tradycyjnych konfucjańskich wartości. Ponadto, stroje te były sposobem na zaprezentowanie wysokiego poziomu rzemiosła i artyzmu twórców i projektantów rodem z Azji, na arenie międzynarodowej. Co więcej, wykorzystywano tu tradycyjne ubiory, jak i inspiracje nimi na warunkach dyktowanych przez rodzimych użytkowników. Nie były to adaptacje obcych rozwiązań, kreowane bez większego zrozumienia tematu. Polityczki i pierwsze damy otrzymały szansę nadania rodzimym strojom silnej pozycji, poprzez zaprezentowanie wysmakowanych kreacji, których wspólnym mianownikiem była wysoka jakość. W koncepcji tej nie chodziło jedynie o założenie odzieży chińskich projektantów przez Peng Liyuan, choć swego czasu prasa komentowała, że wybierała projekty od Ma Ke. Przywiązywanie zbyt dużej wagi jedynie do promocji marki określonego domu mody jest działaniem zawężającym optykę. Owszem, i w Chinach istnieje grupa osób, dla której znana marka jest głównym argumentem dla dokonania zakupu. Logotypy zachodnich domów mody są powszechnie znane, a oznaczone nimi towary wzbudzają pożądanie konsumentów, pragnących m.in. wyraźnie zamanifestować fakt posiadania dóbr luksusowych. Nie każdy jednak czytuje doniesienia prasowe analizujące pochodzenie danej garderoby, czy śledzi pokazy mody, by z wyprzedzeniem poznać najnowsze wizje poszczególnych kreatorów. Tym, co dotrze do najszerszego grona odbiorców, będzie obraz, co więcej, obraz pozbawiony podpisu autora. Dlatego też uwaga skupi się na sposobie skrojenia odzieży, ogólnym wrażeniu całej postaci oraz intrygującym wzornictwie. Osiągnięcie pożądanego efektu możliwe jest zatem dzięki wyborowi odpowiednich tkanin i fasonów, które dobrze zniosą trudy podróży i dłuższe wystąpienia, dobrze wyglądają w ruchu, jak i w świetle lamp błyskowych. Jednocześnie należy tu mieć na uwadze fakt, że w przypadku Indii jest to konsekwentne dobieranie odpowiednich sari, natomiast w przypadku Chin pole manewru jest nieco większe i obejmuje stroje będące połączeniem koncepcji Wschodu i Zachodu. Strona indyjska pozbawiona jest takiego wyboru, gdyż jego konsekwencją byłaby utrata wizerunku przykładnej żony i matki, wciąż niezwykle ważnego w indyjskim dyskursie politycznym. Z powyższym wiąże się również szersza możliwość promocji dorobku własnego kraju przy okazji wydarzeń o charakterze politycznym. Poza wspomnianą już prezentacją rzemiosła jako takiego, odpowiednio dobrany strój może zwrócić uwagę odbiorcy również na inne aspekty. Po pierwsze, były to odwołania do bogatej historii obu krajów. W kontekście chińskim na pierwszy plan wysuwały się kreacje Peng Liyuan, w których wybrzmiewały echa dynastii Tang, czy też odwołania do sytuacji Hanów pod wodzą dynastii Qing. W przypadku Soni Gandhi interesujące było dobieranie sari, których technika tkacka wywodziła się z terenu obecnego Bangladeszu, przed rokiem 1947 będącego wszak częścią Indii. Ponadto, konsekwentne dobieranie wyrobów z khadi, zwracało uwagę na indyjską drogę do uzyskania niepodległości oraz związane z tym dziedzictwo Mahatmy Gandhiego. Po drugie, kolorystyka i wzornictwo zawierały w sobie konteksty filozoficzno-religijne. Strona chińska czyniła nawiązania do wartości wyznawanych przez konfucjańskich uczonych. Odniesienia te zawierały się w symbolach roślinnych, takich jak orchidee, które kojarzone były z tą grupą społeczną. Analogicznie, polityczki indyjskie również odwoływały się do fundamentów tradycji hinduizmu. Czyniły to poprzez sari, czyli ubiór, który nie wymagał szycia, jak i poprzez dobór koloru szafranowego, bądź żółtego. Oczywiście, zgodnie z obecnymi normami, sari towarzyszyć musiała jednak ćoli. Choć i obecność tego elementu przypomina o burzliwej historii Subkontynentu, związanej najpierw z najazdami muzułmańskimi, a następnie z obecnością brytyjską. Ponadto, w przypadku wszystkich badanych kobiet, wyraźne były szerokie nawiązania do całokształtu osiągnięć kultury. Chiny prezentowały osiągnięcia w malarstwie tuszowym, jak i odniesienia do kosztownej porcelany, będące motywami sukni Peng Liyuan. Dołożyć do tego należy cały kontekst znaczeniowy ukryty we wzornictwie, takim, jak wykorzystanie peonii, bambusów czy feniksów. Następnie, równie istotne było operowanie kolorami, a w szczególności czerwienią i złotem. W przypadku Indii, dobór kolorystyki odgrywał jeszcze większe znaczenie, pozwalając na modulowanie emocji, a nawet swego rodzaju niemy manifest, jak w przypadku podróży do Pakistanu. Różnorodne estetyki, w jakich utrzymane były sari, wskazywały na bogactwo i różnorodność kultury indyjskiej. Strój kobiet, jak wykazałam w pracy, miał również charakter jednoczący społeczeństwo, a jego wydźwięk był uniwersalny. Zaobserwowałam, że zazwyczaj ubiory te przemawiać miały do gustów szerszego grona odbiorców, co symbolizować mogło służebną rolę polityków w odniesieniu do całego narodu. Na gruncie chińskim były to qipao oraz marynarki tangzhuang w wersji klasycznej, bądź też zmodyfikowanej. Podobny zabieg widoczny był również w użyciu zmodyfikowanych strojów zachodnich, wzbogaconych o chińskie elementy, w tym dwóch najpowszechniejszych, czyli mandaryńskiego kołnierza i wariacji na jego temat, oraz zapięcia na pankou. W przypadku Song Qingling taki wydźwięk miały też skromne stroje zachodnie, nie odróżniające się zanadto od wizerunku reszty społeczeństwa. Powszechnie posługiwano się kolorem, dobierając barwy uznawane za pomyślne. Podobne działania podejmowały polityczki indyjskie. Cechą charakterystyczną sari jest obecność wielu regionalnych wzorów, po których można rozpoznawać pochodzenie danego wyrobu. Pomimo wykorzystywania klasycznych motywów, badane kobiety starały się unikać sytuacji, w której ich strój wywodziłby się ściśle z odwiedzanego tego dnia miejsca. Było to możliwe poprzez wybieranie motywów zdobniczych powtarzalnych dla wielu regionów jak np. kalga, motywy geometryczne czy też złote lamowania. W przypadku, gdy możliwa była bezbłędna identyfikacja wybranego stroju, posługiwano się wspólnymi mianownikami, łączącymi go z innymi miejscami. Przykładowo sari pochodziło z centrum produkcyjnego w jednym stanie, natomiast wizyta odbywała się w innym, gdzie też produkuje się wyroby tego typu, choć o nieco innej estetyce. Elementem łączącym mogło być również położone geograficzne, np. rejon Himalajów. Kolejną rolą stroju było ocieplanie wizerunku polityczki, bądź jej małżonka. W tym celu poddane tu analizie kobiety posługiwały się rożnymi strategiami. Jedną z nich była gra na skojarzeniach odbiorców odwiedzanego kraju, polegająca na wywołaniu zmiany sposobu postrzegania przez nich zagranicznego polityka, z osoby całkowicie obcej, na bliższą im. W tym celu modyfikowano strój tak, by nawiązywał do kultury odwiedzanego kraju. Przytoczyć tu można różową sukienkę Peng Liyuan z szarfą udającą dupattę, którą jako pierwszą zobaczyli mieszkańcy Indii w relacjach z wizyty Xi Jinpinga. W przypadku Indiry Gandhi za ikoniczne można uznać wykorzystanie futrzanej etoli, klasycznego dodatku do stroju eleganckiej damy ze świata zachodniego. Ponadto, posługiwano się także materiałami, które w odwiedzanym kraju wykorzystywane są do produkcji kreacji balowych. W ten sposób Francuzi zobaczyli doskonale skrojoną qipao z klasycznej gipiury, natomiast Hiszpanie i Japończycy podziwiali ten sam fason uszyty z kosztownego aksamitu. Kolejną możliwością było wytonowanie wzorów o regionalnej charakterystyce, na rzecz jednolitych tkanin, bądź neutralnych zdobień. W ten sposób ubierała się Song Qingling, prezentując qipao uszytą z gładkich tkanin, jak i Sonia Gandhi dobierająca pasiaste sari na wizyty zagraniczne. Z drugiej strony zauważyć można było działania odwrotne, zamiast uciekania od wzorów, świadome wykorzystanie ich. Posługiwała się takim zabiegiem szczególnie Indira Gandhi, na przykład wybierając sari ozdobione czerwonymi różami w trakcie wizyty w Stanach Zjednoczonych, bądź też bogaty roślinny wzór zaprezentowany w Japonii. Z przeprowadzonych przez mnie badań wyłania się ponadto obraz mówiący, że strój kobiet można postrzegać jako sposób na wywieranie nacisku politycznego. We wprawnych rękach będzie on bardzo skuteczną, a zarazem wyrafinowaną bronią. Przesłania wyrażone bez użycia słów mają to do siebie, że umożliwiają wyrażenie mocnych treści, które następnie łatwiej jest zanegować w razie potrzeby, zarzucając przeciwnikom nadinterpretację faktów. Mistrzowski poziom w rozgrywaniu swoich kontrpartnerów przy pomocy ubioru osiągnęła Indira Gandhi, w momencie konfrontacji ze społecznością sikhijską. Premier Indii zadbała, by nawet w najtrudniejszych chwilach nie wyglądać na pokonaną, zarazem oddając należny szacunek ofiarom i tym, którzy opłakiwali stratę. Tak samo mocną wiadomość miała do przekazania Sonia Gandhi, gdy wsparła małżonka w trudnej podróży do Pakistanu, ubrana w strój szafranowego koloru. Song Qingling natomiast, gdy wymagała tego sytuacja, bez żalu porzuciła kobiece stylizacje na rzecz prostego zestawu, który pozwolił jej wykreować się na towarzyszkę walczącą we wspólnej sprawie. Odpowiedni dobór fasonów mógł również pomóc w zaznaczeniu silnej pozycji kraju oraz wskazać przyszły kierunek rozwoju. W kontekst ten wpisują się kreacje Peng Liyuan oraz Liu Yongqing przypominające potęgę cesarskich Chin. Z drugiej strony, efekt ten osiągano też poprzez propozycje łączące estetykę wschodnią i zachodnią, które to odnaleźć można w garderobie wszystkich badanych przedstawicielek Chin. Poprzez odpowiedni strój, wytrawna polityczka była w stanie wykorzystać fakt bycia kobietą na swoją korzyść. Olśniewające, pełne uroku kobiece kreacje odgrywały ważną rolę na przyjęciach. Z drugiej strony, pozornie lżejsze stylizacje pozwalały na uzyskanie nieoczekiwanej przewagi w konfrontacji z mężczyznami. W tym kontekście na pierwszy plan wysuwa się Indira Gandhi i jej interakcje z amerykańskimi prezydentami, zarówno w trakcie wizyt zagranicznych, jak i podejmowania delegacji w Indiach. Na osobną uwagę zasługuje krok, który można uznać za próbę „wskrzeszenia tygrysicy”, poprzez ukazywanie Priyanki Vadry jako drugiej Indiry Gandhi. Z analizy wynika jasno, że Vadra, jako polityczka, ma dwie twarze. Postępowanie takie pozwala jej na prowadzenie dwutorowej rozgrywki politycznej, częściowo opartej na wizerunku jej babci. W świecie polityki strój stał się narzędziem komunikacji. Przeprowadzone przeze mnie badania pokazują, że jego pośrednictwem znaki wysyłane są zarówno do własnych wyborców, jak i do całego narodu. Przekaz skierowany jest też do partnerów, jak i oponentów na arenie krajowej i międzynarodowej. W szerszej perspektywie do każdego z nas. Wysyłane sygnały mogą być zaproszeniem do dalszej współpracy, stąd też ubiory łączące estetyki wschodu i zachodu prezentowane były przez Liu i Peng. Mogą też być sygnałem o pozycji, jaką chce zająć dany polityk, a w konsekwencji reprezentowany przez niego kraj. Znajdowało to odzwierciedlenie w odwołaniach do historii potężnych, cesarskich Chin ukrytych w strojach obu chińskich pierwszych dam. Ubiory, z uwagi na swoją złożoną konstrukcję, mają w sobie potencjał do zawarcia wielu znaków jednocześnie. Tym samym krój danej odzieży może odwoływać się do innej symboliki niż kolor, czy też wzór. Przykładem tego mogło być sari w róże Indiry Gandhi lub sukienka w biało-niebieskie kwiaty Peng Liyuan. Strój to też całokształt wizerunku, to jakie dobrano obuwie, dodatki, jak i uczesanie. Detale te bierze pod uwagę Priyanka Vadra, stylizując się na swoją babcię, czy też Peng, której dbałość o szczegóły zachwyca wymagających odbiorców. Elementy te należy jednocześnie odczytywać w kontekście miejsca i czasu. Pozwala to na zbudowanie hierarchii ważności odbiorców wysyłanej wiadomości. Rozłożenie akcentów będzie różniło się, gdy głównym odbiorcą będą przywódcy innych państw, zamiast jedynie rodzimej widowni. Stąd też wyraźny rozdźwięk pomiędzy estetyką sari dobieranych przez polityczki indyjskie. Niezależnie od sytuacji, cel zawsze będzie ten sam, rozegrać daną okazję na korzyść osoby zainteresowanej. Wachlarz przekazywanych informacji, zależny jest też od samej zainteresowanej osoby. Każda osoba posiada swój własny sposób komunikowania się pozawerbalnego, każda też używa go w różnym stopniu. Nie jest tak, że za każdym razem można odczytać tę samą ilość informacji, czasem jest to jedynie jedna informacja. Innym razem strój jest niezwykle złożony, a jego czytanie odbywa się na kilku poziomach. Dlatego strategii chińskich i indyjskich nie można traktować jako monolitów. Stąd też, choć w działaniach Song, Peng i Liu można było znaleźć punkty wspólne, to każda z nich wytworzyła niezwykle charakterystyczny styl. Nie zawsze też wysyłane sygnały są czytelne przy pierwszym spojrzeniu. Nierzadko najciekawsze wiadomości pozostają nieco ukryte, możliwe do odczytania dla tych, którzy posiadają niezbędną wiedzę, która pozwoli im złamać ukryty kod. Część przekazu budowana jest na bazie wrażeń oraz skojarzeń z innymi wydarzeniami. Można tu przywołać rozgwieżdżone niebo zdobiące qipao Liu lub zakładanie tych samych sari przez członkinie jednej rodziny. Przekaz ten widoczny jest zarówno w Chinach, jak i w Indiach, niezależnie od tego czy kobieta jest polityczką, czy też małżonką polityka. Czyny mogą wyrazić więcej niż słowa. W rękach badanych kobiet użycie stroju zostało wyniesione na wyższy poziom, zapraszając obserwatora do rozwiązania zakodowanej wiadomości. Bibliografia Monografie i opracowania Adshead Samuel Adrian Miles, Material Culture in Europe and China, 1400-1800. The Rise of Consumerism, The Palgrave Macmillan, 2014. Alexander William, The Costume of China, William Miller Albemarle Street, London 1805. Arnold Guy, The A to Z of the Non-Aligned Movement and Third World, Scarecrow Press, Lanham 2010. Assomull Sujata, 100 Iconic Bollywood Costumes, Roli Books Private LTD, New Delhi 2020. Avari Burjor, India: The Ancient Past. A History of the Indian Sub-Continent from c. 7000 BC to AD 1200, Routledge, London 2008. Bala Krishnan Usha R., Kumar Meera Sushil, Ramarutham Bharath, Indian Jewellery. Dance of the Peacock, India Book House Limited, Bombay 2001. Ballin Ada S., The Science of Dress in Theory and Practice, Sampson Low, Marston, Searle & Rivington, London 1885. Banerjee Mukulika, Miller Daniel, The Sari, Bloomsbury Visual Arts, London 2019. Basham Arthur L., Indie. Od początku dziejów do podboju muzułmańskiego, tłum. Kubiak Zygmunt, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1973. Bates Roy, All about Chinese Dragons, China History Press, Beijing 2007. Bell Quentin, On Human Finery, The Hogarth Press, London 1948. Benn Charles, Daily Life in Traditional China. The Tang Dynasty, Greenwood Press, Westport 2002. Beveridge Henry (tłum.), The Akbar Nama of Abu-L-Fazl, tom 1, Rare Books, Delhi 1972. Bhandari Vandana, Costume, Textiles and Jewellery of India. Traditions in Rajasthan, Mercury Books, London 2005. Biswas Arabinda, Indian Costumes, Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India, New Delhi 2003. Bloomfield Maurice (tłum.), Hymns of the Atharva-Veda: together with extracts from the ritual books and the commentaries, Motilal Banarsidass, Delhi 1973. Bogatyrev Petr, Costume as sign, [w:] Semiotics of Art. Prague School Contributions, Matejka Ladislav, Titunik Irvin R., The MIT Press, Cambridge 1984. Boroian Michael, De Poix Alix, India by Design: The Pursuit of Luxury & Fashion, Wiley, Singapore 2010. Borthwick Meredith, The Changing Role of Women in Bengal, 1849-1905, Princeton University Press, Princeton 2016. Boucher Francois, 20,000 Years of Fashion. The History of Costume and Personal Adornment, Harry N. Abrams INC., New York 1967. Boulanger Chantal, Saris: An Illustrated Guide to the Indian Art of Drapping, Shakti Press International, New York 1997. Bradley Carolyn G., A History of World Costume, Peter Owen Limited, London 1905. Braudel Fernand, Capitalism and material life 1400-1800, tłum. M. Kochan, Harper Colophon Books, New York 1975. Buckley Ebrey Patricia, The Cambridge Illustrated History of China, wydanie drugie, Cambridge University Press, Cambridge 2010. Buhler Georg (tłum.), The Laws of Manu, The Clarendon Press, Oxford 1886. Burbank Emily, Woman as Decoration, Dodd, Mead and Company, New York 1917. Burn Richard (red.), The Cambridge History of India. The Mughul Period, tom 4, University Press, Cambridge 1937. Cammann Schuyler, China’s Dragon Robes, Art Media Resources, Chicago 2001. Carrico Kevin, The Great Han: Race, Nationalism, and Tradition in China Today, University of California Press, Oakland, California 2018. Chandra Moti, Jain Miniature Paintings from Western India, Sarabhai Manilal Nawab, Ahmedabad 1949. Chatterjee Partha, The Nation and Its Fragments: Colonial and Postcolonial Histories, Princeton University Press, Princeton 1993. Chau Ju-Kua, Chau Ju-Kua: his work on the Chinese and Arab trade in the twelfth and thirteenth centuries, entitled Chu-fan-chï, translated from the Chinese and annotated by Friedrich Hirth and W.W. Rockhill, Printing Office of the Imperial Academy of Sciences, St. Petersburg 1911. Chaudhuri Nirad C., Culture in the Vanity Bag, Being an Essay on Clothing and Adornment in Passing and Abiding India, Jaico Publishing House, Bombay 1976. Chen BuYun, Empire of Style. Silk and Fashion in Tang China, University of Washington Press, Seattle 2019. Chen BuYun, Wearing the Hat of Loyalty: Imperial Power and Dress Reform in Ming Dynasty China, [w:] Riello Giorgio, Rublack Ulinka (red.), The Right to Dress. Sumptuary Laws in a Global Perspective, c. 1200– 1800, Cambridge University Press, Cambridge 2019. Chow Tse-tung, The May Fourth Movement. Intellectual Revolution in Modern China, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London England 1980. Cirlot Juan Eduardo, A Dictionary of Symbols, wydanie drugie, tłum. Sage Jack, Routledge, London 2001. Collins Harry, The ABC of Dress, Modern Modes Corporation, New York 1923. Confucius, Confucius analects: with selection from traditional commentaries, tłum. Slingerland Edward, Hackett Publishing Company, Indianapolis 2003. Craik Jennifer, The face of fashion. Cultural studies in fashion, Routledge, London 1994. Czekalska Renata, Kuczkiewicz-Fraś Agnieszka, The Symbolism of Continuity and Change. Narendra Modi, [w:] Symbols of Contemporary Culture, Banaś Monika, Wiącek Elżbieta (red.), Księgarnia Akademicka, Kraków 2015. Dalby Liza, Kimono. Fashioning Culture, Vintage, London 2001. de Giafferri Paul Louis, The History of the Feminine Costume of the World, Foreign Publications, New York 1927. Dongerkery Kamala S., The Indian Sari, The All India Handicraft Board, New Delhi 1965. Eberhard Wolfram, Symbole chińskie. Słownik, tłum. Darda Renata, Universitas, Kraków 2006. Eckfeld Tonia, Imperial Tombs in Tang China, 618-907. The politics of paradise, RoutledgeCurzon, London 2005. Eggeling Julius, The Śatapatha-Brahmana. According to the Text of the Madhyandina School, część 5, Motilal Banarsidass, Delhi 1966. Elgood Heather, Hinduism and the Religious Arts, Cassell, London 2010. Eraly Abraham, The Mughal World. Life in India’s Last Golden Age, Penguin Books, New Delhi 2007. Fabri Charles, A History of Indian Dress, Orient Longmans, Calcutta 1960. Fan Chengda, Treatises of the Supervisor and Guardian of the Cinnamon Sea, tłum. Hargett James M., University of Washington Press, 2010. Fazl’ Allami Abu, The Ain i Akbari, tom 1, tłum. H. Blochmann, Asiatic Society Of Bengal, Calcutta 1873. Ferber Michael, A Dictionary of Literary Symbols, wydanie drugie, Cambridge University Press, Cambridge 2007. Finnane Antonia, Changing Clothes in China. Fashion, History, Nation, Columbia University Press, New York 2008. Fisher Michael Herbert, A Short History of the Mughal Empire, I.B. Tauris, London 2016. Flower William Henry, Fashion in Deformity, Macmillan and Co, London 1881. Fong Wen C., Beyond Representation. Chinese Painting and Calligraphy 8th-14th Century, The Metropolitan Museum of Art, New York 1992. Furmanik-Kowalska Magdalena, Ubiór w instalacjach artystów chińskich, [w:] Sztuka stroju, strój w sztuce, Furmanik-Kowalska Magdalena, Straszewska Anna (red.), Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata; Wydawnictwo Tako, Warszawa-Toruń 2016. Gadamer Hans-Georg, Truth and Method, tłum. Weinsheimer J., Marshall D. G., Bloomsbury Academic, London 2013. Gandhi Mahatma, Prasad Rajendra, Young India 1919-1922, S. Ganesan, Triplicane 1924. Gandhi Mahatma, The collected works of Mahatma Gandhi, tom 17, The Publication Division, New Delhi 1965. Garrett Valery M., Chinese Clothing. An Illustrated Guide, Oxford University Press, Hong Kong 1994. Garrett Valery, Chinese dress: from the Qing dynasty to the present, Tuttle Publishing, Tokyo 2007. Gasstner Michael, The Republican Revolutionary Movement, [w:] Late Ch’ing, 1800-1911, część 2, The Cambridge History of China, tom 11, Fairbank John King, Liu Kwang-Ching (red.), The Cambridge University Press, Cambridge 2008. Ghurye Govind Sadashiv, Indian Costume, Popular Prakashan, Bombay 1966. Gillow John, Barnard Nicholas, Indian Textiles, Thames & Hudson, London 2014. Gilmartin Christina Kelley, Engendering the Chinese Revolution. Radical Women, Communist Politics, and Mass Movements in the 1920s, University of California Press, Berkeley 1995. Gladney Dru C., Dislocating China: Muslims, Minorities, and Other Subaltern Subjects, The University of Chicago Press, Chicago 2004. Gong Yuanzhi, Guzhuang chuan da yanjiushi: Chaohu ni xiangxiang de zhongguo fushi shi (古裝穿搭研究室 : 超乎你想象的中國服飾史), Shibao wenhua chuban qi ye gu fen you xian gongsi, Taibei shi 2019. Goody Jack, The Theft of History, Cambridge University Press, Cambridge 2007. Grela-Chen Magdalena, Ubiór jako wyraz tożsamości – porównanie Hanfu Yundong i Lhakar w Chińskiej Republice Ludowej, [w:] Monografia Towarzystwa Doktorantów Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, tom 1: Pamięć, Obraz, Projekcja, Ścibior Agnieszka (red.), Petrus, Kraków 2020. Gronow Jukka, Fads, Fashions and ‘Real’ Innovations Novelties and Social Change, [w:] Time, Consumption and Everyday Life. Practice, Materiality and Culture, Shove Elizabeth; Trentmann Frank; Wilk Richard (red.), BERG, Oxford 2009. Guo Jian, Song Yongyi, Zhou Yuan, Historical Dictionary of the Chinese Cultural Revolution, The Scarecrow Press, Inc., Lanham 2006. Gupta C.S. (red.), Census of India 1961, tom 14 Rajasthan, część VI-C Village Survey Monographs 1. Janvi, 1966. Gupte Pranay, Mother India: A Political Biography of Indira Gandhi, Penguin Books, New York 2011. Hansen Henry Harald, Costumes and Styles, E. P. Dutton & Co., New York 1956. Hardy Grant; Behnke Kinney Anne, The Establishment of the Han Empire and Imperial China, Greenwood Press, Westport 2005. Harrison Henrietta, The Making of the Republican Citizen. Political Ceremonies and Symbols in China 1911-1929, Oxford University Press, Oxford 2002. Hollander Anne L., Sex and Suits. The Evolution of Modern Dress, Alfred A. Knopf, New York 1994. Hosie Alexander, Manchuria: Its People, Resources and Recent History, J.B. Millet Company, Boston 1910. Hovey Wriggins Sally, The Silk Road Journey with Xuanzang, Westview Press, Boulder 2004. Hua Mei, Chinese Clothing, tłum. Yu Hong, Zhang Lei, China International Press, Beijing 2004. Jamison Stephanie W., Brereton Joel P. (tłum.), The Rigveda. The Earliest Religious Poetry of India, Oxford University Press, New York 2014. Jenner William John Francis, Memories of Loyang: Yang Hsüan-chih and the lost capital (493-534), Clarendon Press, Oxford 1981. Johnson Wallace (tłum.), The T’ang Code Volume II specific articles, Princeton University Press, Princeton 1997. Jones Kenneth W., Socio-religious reform movements in British India, Cambridge University Press, New York 2006, [za:] Hardgrave Robert Lewis, The Nadars of Tamilnad. The political culture of a community in change, University of California Press, Berkeley 1969. Jones William C. (tłum.), The Great Qing Code, Clarendon Press, Oxford 1994. Kant Immanuel, Anthropology from a Pragmatic Point of View, tłum. Lyle Dowdell Victor, Southern Illinois University Press, Carbondale 1996. Karolia Anjali, Traditional Indian Handcrafted Textiles. History, Techniques, Processes, Designs, Vol. I Painted, Printed, and Resist-dyed Textiles, Niyogi Books, New Delhi 2019. Karolia Anjali, Traditional Indian Handcrafted Textiles. History, Techniques, Processes, Designs, Vol. II Woven Textiles, Niyogi Books, New Delhi 2019. Kawamura Yuniya, Doing Research in Fashion and Dress. An Introduction to Qualitative Methods, Berg, Oxford 2011. Ko Dorothy, Cinderella’s Sisters. A Revisionist History of Footbinding, University of California Press, Berkeley 2007. Kopf David, The Brahmo Samaj and the Shaping of the Modern Indian Mind, Princeton University Press, Princeton 2015. Köhler Carl, A History of Costume, tłum. Dallas A. K., Howard Watt G., New York 1930. Kuhn Dieter, The Age of Confucian Rule. The Song Transformation of China, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge 2011. Kulke Hermann, Rothermund Dietmar, A History of India, fourth edition, Routledge, London 2004. Kumar Mukherjee Ajit, Peacock. Our National Bird, Publication Division, New Delhi 1999. Langner Lawrence, The Importance of Wearing Clothes, Constable and Company Ltd, London 1959. Laver James, The Concise History of Costume and Fashion, Harry N. Abrams INC., New York 1969. Legge James (tłum.), The Li Ki, I – X, The Clarendon Press, Oxford 1885. Legge James (tłum.), The Li Ki, XI – XLVI, The Clarendon Press, Oxford 1885. Levi-Strauss Claude, Structural Anthropology, Basic Books, New York 1963. Lewis Mark Edward, China’s Cosmopolitan Empire. The Tang Dynasty, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge 2009. Li Rongxi (tłum.), The Great Tang Dynasty Record of the Western Regions, BDK America, Moraga 2016. Lipovetsky Gilles, The Empire of Fashion. Dressing Modern Democracy, tłum. Porter Catherine, Princeton University Press, Princeton 2002. Little Mrs. Archibald, Intimate China. The Chinese as I have Seen Them, Hutchinson & CO., London 1899. Lu Xing, Rhetoric of the Chinese Cultural Revolution: The Impact on Chinese Thought, Culture, and Communication, University of South Carolina Press, Columbia 2004. Lynton Linda, The Sari: Styles, Patterns, History, Techniques, Thames & Hudson, London 2002. Mandelbaum David Goodman (red.), Selected Writings of Edward Sapir in Language, Culture and Personality, University of California Press, Berkeley 1963. Mann Susan, Women, Families, and Gender Relations, [w:] The Ch’ing Empire to 1800, The Cambridge History of China, tom 9, część 1, Peterson Willard J. (red.), Cambridge University Press, Cambridge 2008. McConnell Fiona, Reconfiguring Diaspora Identities and Homeland Connections: The Tibetan “Lhakar” Movement, [w:] Dismantling Diasporas: Rethinking the Geographies of Diasporic Identity, Connection and Development, Christou Anastasia, Mavroud Elizabeth (red.), Ashagate, Farnham 2015. McNabb Robert Leroy, The Women of the Middle Kingdom, Young People’s Missionary Movement, New York 1908. Motihar Chandra A., India Condensed. 5000 Years of History and Culture, Marshall Cavendish International (Asia) Private Limited, Singapore 2009. Mo Zhi Ying, The Hanfu Movement and Intangible Cultural Heritage: Considering The Past to Know the Future, University of Macau 2017, nieopublikowana praca magisterska. Munshi Kanaiyalal Maneklal, Majumdar Ramesh Chandra, Majumdar Asis Kumar, Pusalker Achut Dattatraya, The Delhi Sultanate, Bharatiya Vidya Bhavan, Bombay 1967. Nagam Aiya V., The Travancore State Manual, Vol. I, Travancore Government Press, Tribandrum 1906. Nagam Aiya V., The Travancore State Manual, Vol. III, Travancore Government Press, Tribandrum 1906. Nanda Reena, From Quetta to Delhi: A Partition Story, Bloomsbury India, London 2018. Newton Hayes L., The Chinese Dragon, Commercial Press, Shanghai 1923. Nosch Marie-Louise, Zhao Feng, Varadarajan Lotika (red.), Global Textile Encounters, Oxbow Books, Oxford 2014. Nylan Michael, The Five “Confucian” Classics, Yale University Press, New Haven 2001. Parsons Frank Alvah, The Psychology of Dress, Doubleday, Page & Company, Garden City 1920. Prashad Baini (tłum.), Qanun-i-Humayuni (also known as Humayun Nama) of Khwandamir. A work on the rules and ordinances established by the Emperor Humayun and on some buildings erected by his order, Royal Asiatic Society of Bengal, Calcutta 1940. Puri Jyoti, Woman, Body, Desire in Post-colonial India. Narratives of Gender and Sexuality, Routledge, New York 1999. Richards John F., The New Cambridge History of India. The Mughal Empire, tom 1, część 5, Cambridge University Press, Cambridge 2008. Rhoads Edward J. M., Manchu & Han. Ethnic Relations and Political Power in Late Qing and Early Republican China, 1861-1928, University of Washington Press, Seattle 2000. Roces Mina, Edwards Louise (red.), The Politics of Dress in Asia and the Americas, Sussex Academic Press, Brighton 2007. Rowe William T., China’s Last Empire. The Great Qing. The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge 2009. Rothfeld Otto, Women of India, Simpkin, Marshall Hamilton, Kent & Co., London 1920. Sandhu Arti, Indian Fashion. Tradition, Innovation and Style, Bloomsbury, London 2015. Schwartz Benjamin I., Themes in Intellectual History: May Fourth and After, [w:] Republican China 1912-1949, część 1, The Cambridge History of China, tom 12, J. K. Fairbank, D. Twitchett (red.), Cambridge University Press, Cambridge 2008. Shen Congwen, Zhongguo gudai fushi yanjiu (中国古代服饰研究), Shanghai shudian chubanshe, Shanghai 2005. Sichel Marion, History of Women’s Costume, Bastford Academic and Educational Ltd, London 1984. Singh Rani, Sonia Gandhi. An Extraordinary Life, an Indian Destiny, Palgrave MacMillan, New York 2011. Skaff Jonathan Karam, Sui-Tang China and Its Turko-Mongol Neighbors: Culture, Power, and Connections, 580–800, Oxford University Press, New York 2012. Smith Richard Joseph, The Qing Dynasty and Traditional Chinese Culture, Rowman & Littlefield, Lanham 2015. Spence Jonathan D., The Search for Modern China, W. W. Norton & Company, New York 1991. Spencer Herbert, The Principles of Sociology, tom 2, D. Appleton and Company, New York 1895. Stein Burton, Arnold David, A History of India, wydanie drugie, Wiley-Blackwell, Oxford 2010. Stein Burton, Vijayanagara, Cambridge University Press, Cambridge 2005. Stein Mark Aurel, Kalhaṇa's Rājataraṅgiṇī. A chronicle of the kings of Kaśmīr, tom 1, Motilal Banarsidass Publishers, Delhi 2009. Sze Mai-mai, The Way of Chinese Painting. It’s Ideas and Technique. With Selection from the Seventeenth Century Mustard Seed Garden Manual of Painting, Vintage Books, New York 1959. Tarlo Emma, Clothing matters. Dress and identity in India, Hurst & Co, London 1996. Tod James, Annals and Antiques of Rajast’han or the Central and Western Rajpoot States of India, tom 2, Higginbotham and Co., Madras 1873. Trivedi Lisa, Clothing Gandhi’s Nation. Homespun and Modern India, Indiana University Press, Bloomington 2007. Tyson Li L., Madame Chiang Kai-Shek. China’s Eternal First Lady, Atlantic Monthly Press, New York 2006. van Schaik Sam, Tibet, A History, Yale University Press, New Haven, London 2011. Varadpande Manohar Laxman, Woman in Indian Sculpture, Abhinav Publications, New Delhi 2006. Veblen Thorstein, The Theory of the Leisure Class. An economic study of institutions, The MacMillan Company, New York 1915. Wang Gary, Affecting Grandiosity: Manchuness and the Liangbatou Hairdo-Turned-Headpiece Circa 1870s–1930s, [w:] Fashion, Identity, and Power in Modern Asia, Pyun Kyunghee, Wong Aida Yuen (red.), Palgrave Macmillan, Cham 2018. Wang Ping, Aching for Beauty. Footbinding in China, University of Minnesota Press, Minneapolis, London 2000. Watt James C.Y., Wardell Anne E., When Silk Was Gold. Central Asian and Chinese Textiles, The Metropolitan Museum of Art, New York 1997. Webb Wilfred Mark, The Heritage of Dress, E. Grant Richards, London 1907. Welters Linda, Lillethun Abby, Fashion History. A Global View, Bloomsbury Academic, London 2018. King Whyte Martin, Urban life in the People’s Republic, [w:] The People's Republic, Part 2: Revolutions within the Chinese Revolution 1966-1982, The Cambridge History of China, tom 15, MacFarquhar Roderick, Fairbank John King (red.), Cambridge University Press, Cambridge 2008. Williams Edward Thomas, China Yesterday and Today, Thomas Y. Crowell Company, New York 1923. Wilmot Paul (tłum.), Mahabharata, Book Two, The Great Hall, New York University Press; JJC Foundation, New York 2006. Wilson Elizabeth, Adorned in Dreams. Fashion and Modernity, I. B. Tauris, London 2003. Wu Juanjuan, Chinese Fashion. From Mao to Now, Berg, Oxford 2009. Watt James C. Y., An Jiayao, Howard Angela F., Marshak Boris I., Su Bai, Zhao Feng, China Dawn of a Golden Age, 200 – 750 AD, Yale University Press, New Haven 2004. Xu Man, Crossing the Gate. Everyday Lives of Women in Song Fujian (960-1279), State University of New York Press, Albany 2016. Yang Zhiqian, Zhang Chenjie, Hang Guanhua, Wang Mingshi, Tang dai fushi ziliao xuan (唐代服饰资料选), Beijing shi gongyi meishu yanjiu suo, Beijing 1979. Zemanek Adina, Córki Chin i obywatelki świata. Obraz kobiety w chińskich czasopismach o modzie, Księgarnia Akademicka, Kraków 2013. Zemanek Adina (red.), Estetyka chińska. Antologia, Universitas, Kraków 2007. Zhao Jianhua, The Chinese Fashion Industry: An Ethnographic Approach, Bloomsbury, London 2013. Zhou Jun, Taylor Gail, The Language of Color in China, Cambridge Scholars Publishing, Newcastle upon Tyne 2018. Zhou Xun, Gao Chunming, The Chinese Costumes Research Group of the Shanghai School of Traditional Operas, 5000 Years of Chinese Costumes, The Commercial Press, LTD., Hong Kong 1998. Zhou Xun, Gao Chunming, Zhongguo gudai fushi fengsu (中国古代服饰风俗), Shanxi renmin chuban she, Xi’an 2002. Czasopisma Baizerman Suzanne, Eicher Joanne B., Cerny Catherine, Eurocentrism in the Study of Ethnic Dress, „Dress”, tom 20, nr 1, 1993, s. 19-32. B.S. Bini, Mookkuthi, Kalla and Mala: Women’s Adornments and the Politics of Social Aspiration, „Samyukta: A Journal of Women’s Studies”, tom 9, nr 2, 2009, s. 97-138. Belfanti Carlo Marco, Was Fashion a European Invention, „Journal of Global History”, 3, 2008, s. 419-443. Blumer Herbert, Fashion: From Class Differentiation to Collective Selection, „The Sociological Quarterly”, tom 10, nr 3, 1969, s. 275-291. Chandra Moti, The History of Indian Costume From The 3rd Century A.D. to the End of the 7th Century A.D., „Journal of the Indian Society”, 1956, s. 1-97. Chang Eileen, A Chronicle of Changing Clothes, tłum. Jones A. F., „Positions: East Asia Cultures Critique”, tom 11, nr 2, 2003, s. 427-441. Chang Eileen, Chinese Life and Fashions, „XXth Century”, tom 4, nr 1, 1943, s. 54-60. Chen BuYun, Material Girls: Silk and Self-Fashioning in Tang China (618–907), „Fashion Theory. The Journal of Dress, Body and Culture”, tom 21, nr 1, 2017, s. 5-33. Chen Fang, A Fur Headdress for Women in Sixteenth-Century China, „Costume. The Journal of the Costume Society”, tom 50, nr 1, 2016, s. 3-19. Chen Tina Mai, Dressing for the Party: Clothing, Citizenship, and Gender-formation in Mao's China, „Fashion Theory. The Journal of Dress, Body and Culture”, tom 5, nr 2, 2001, s. 143-171. Chew Matthew, Contemporary Re-Emergence of the Qipao: Political Nationalism, Cultural Production and Popular Consumption of a Traditional Chinese Dress, „The China Quarterly”, tom 189, 2007, s. 144-161. Ching Wen, How the Demand for Textiles Is Met, „China Reconstructs”, tom 24, nr 2, 1975, s. 26-28. Cotton for the Nation, „China Reconstructs”, nr 1, 1952, s. 11-13. Darwin George Howard, Development in dress, „McMillan’s Magazine”, tom 26, London, Cambridge 1872, s. 410-416. Dong Kaichen, A preliminary discussion of Chinese agricultural treatises in the style of "monthly ordinances" yueling, „Journal d'agriculture traditionnelle et de botanique appliquée”, Appl. 28, 3-4, 1981, s. 231-251. Entwistle Joanne, Fashion and the Fleshy Body: Dress as Embodied Practice, „Fashion Theory. The Journal of Dress, Body and Culture”, tom 4, nr 3, 2000, s. 323-347. Finnane Antonia, Looking for the Jiang Qing Dress: Some Preliminary Findings, „Fashion Theory. The Journal of Dress, Body and Culture”, tom 9, nr 1, 2005, s. 3-22. Francks Penelope, Was Fashion a European Invention?: The Kimono and Economic Development in Japan, „Fashion Theory. The Journal of Dress, Body and Culture”, tom 19, nr 3, 2015, s. 331-361. Garrett Valery M., The Cheung Sam — Its Rise and Fall, „Costume”, tom 29, nr 1, 1995, s. 88-94. Grenet Frantz, The Nomadic Element in the Kushan Empire (1st–3rd Century AD), „Journal of Central Eurasian Studies”, tom 3, 2012, s. 1–22. Ho Wai-chung, The political meaning of Hong Kong popular music: a review of sociopolitical relations between Hong Kong and the People’s Republic of China since 1980s, „Popular Music”, tom 19, nr 3, s. 341-353. Kamińska-Jones Dorota, Od europejskiej fantazjido indyjskiej ikony narodowej. Wizerunki kobiet w sztuce Raviego Varmy, „Acta Universitatis Nicolai Copernici Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo ”, nr 47, 2016, s. 249-272. Ko Dorothy, Bondage in Time: Footbinding and Fashion Theory, „Fashion Theory. The Journal of Dress, Body and Culture”, tom 1, nr 1, 1997, s. 3-27. Lal Krishna, Peacock in Indian Art, „Journal of the Oriental Institute”, tom 23, nr 1-2, 1973, s. 1-11. Lee Misuk, Zhang Wen, A Study on the Fashion Images according to the Role Types of the Chinese First Ladies, „Journal of Fashion Business”, tom 18, nr 6, 2014, s. 137-156. Lingley Kate A., Naturalizing the Exotic: On the Changing meanings of Ethnic Dress in Medieval China, „Ars Orientalis”, nr 38, 2010, s. 50-80. McClung Fleming Edward, Artifact Study: A Proposed Model, „Winterthur Portfolio”, tom 9, 1974, s. 153-173. Prown Jules David, Mind in Matter: An Introduction to Material Culture Theory and Method, „Winterthur Portfolio”, tom 17, nr 1, 1982, s. 1-19. Roach-Higgins Mary Ellen, Eicher Joanne B., Dress and Identity, „Clothing and Textiles Research Journal”, tom 10, 1992, s. 1-8. Serruys Henry, C.I.C.M., Remains of Mongol Customs in China During the Early Ming Period, „Monumenta Serica. Journal of Oriental Studies”, 16:1-2, 1957. Silberstein Rachel, Fashionable Figures: Narrative Roundels and Narrative Borders in Nineteenth-Century Han Chinese Women’s Dress, „Costume”, tom 50, nr 1, 2016, s. 63-89. Simmel Georg, Fashion, „The American Journal of Sociology”, tom 62, nr 6, 1957, s. 541-558. Shukla Pravina, Evaluating Saris: Social Tension and Aesthetic Complexity in the Textile of Modern India, „Western Folklore”, tom 67, nr 2/3, 2008, s. 163-178. Srivastava Meenu, Kour Simerjeet, Study on traditional costumes and coiffure of male and female Rajput community of Mewar region of Rajasthan, „Asian Journal of Home Science”, tom 5, nr 1, 2010, s. 94-100. Steele Valerie, A Museum of Fashion Is More Than a Clothes-Bag, „Fashion Theory. The Journal of Dress, Body and Culture”, tom 2, nr 4, 1998, s. 327-335. Su Chang-Fang, New Cotton Prints For The People, „China Reconstructs”, tom 24, nr 6, 1975, s. 28-29. Su Wen, Soochow Embroidery Shows New Splendor, „China Reconstructs”, tom 22, nr 11, 1973, s. 40-42. The Revolutionary Rebel Spirit of the Red Guards, „China Reconstructs”, tom 17, nr 1, 1968, s. 26-30. Tsiang Katherine R., Changing Patterns of Divinity and Reform in the Late Northern Wei, „The Art Bulletin”, tom 84, nr 2, 2002, s. 222-245. Wacławek Joanna, Czy batik jest symbolem tożsamości narodowej w Indonezji? Narodziny i rozwój indonezyjskiego stroju narodowego, „Sprawy Narodowościowe”, nr 47, 2015, s. 147-158. Wagoner Philip B., "Sultan among Hindu Kings": Dress, Titles, and the Islamicization of Hindu Culture at Vijayanagara, „The Journal of Asian Studies”, tom 55, nr 4, 1996, s. 851-880. Wang Anita Xiaoming, The Idealised Lives of Women: Visions of Beauty in Chinese Popular Prints of the Qing Dynasty, „Arts asiatiques”, tom 73, 2018, s. 61-80. Wang Chen, Conservation study of Ming dynasty silk costumes excavated in Jiangsu region, China. 中國江蘇地區出土明代絲綢服飾的修護研究, „Studies in Conservation”, tom 59, suplement 1, 2014, s. 177-180. Wen Tiansheng, What They’re wearing in Beijing, „China Reconstructs”, tom 30, nr 5, 1981, s. 8-9. Wilkinson-Weber Clare M., Tailoring Expectations. How film costumes become the audience’s clothes, „South Asian Popular Culture”, tom 3, nr 2, 2005. Yangzom Dicky, Clothing and social movements: Tibet and the politics of dress, „Social Movement Studies”, tom 15, nr 6, 2016, s. 622-633. Słowniki Summers Della (red.), Longman Dictionary of English Language and Culture, Pearson Education Limited, Harlow 2002. Szkiłądź Hipolit, Bańkowska Anna, Szymczak Mieczysław (red.), Słownik języka polskiego, tom trzeci R-Ż, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983. Tokarski Jan (red.), Słownik wyrazów obcych PWN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1971. Źródła internetowe 08 January 1963 – To China to seek concurrence for Colombo proposals, „Sirimavo Bandaranaike”, http://sirimavobandaranaike.org/08-january-1963-to-china-to-seek-concurrence-for-colombo-proposals/ 1949 nian 10 yue 1 ri, Zhonghua Renmin Gongheguo chengli. Tu wei Song Qingling zai Tian’anmen chenglou shang chuxi kaiguo dadian (1949年10月1日，中华人民共和国成立。图为宋庆龄在天安门城楼上出席开国大典), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail1yi34161.html 1949 nian 11 yue 15 ri, tuo’ersuo qian zhi wu yuan lu 205 nong 5 hao, gai wei jisu zhi tuo’ersuo, hou suo zhi jijing nianzhuan qianyi. Tu wei Song Qingling yu tuo’ersuo de haizimen heying (1949年11月15日，托儿所迁至五原路205弄5号，改为寄宿制托儿所，后所址几经辗转迁移。图为宋庆龄与托儿所的孩子们合影), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail2er2390.html 1951 nian 11 yue 1 ri, Song Qingling zai Zhongguo Renmin Zhengzhi Xieshang Huyi di yi jie quanguo weiyuanhui di san ci huyi shang tichu bing xuandule guanyu zhichi wuda guo dijie heping gongyue de yaoqiu de jueyi cao’an, huo dahui yizhi tongguo (1951年11月1日，宋庆龄在中国人民政治协商会议第一届全国委员会第三次会议上提出并宣读了关于支持五大国缔结和平公约的要求的决议草案，获大会一致通过), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail3san113.html 1954 nian 9 yue 15 zhi 28 ri, Song Qingling chuxi di yi jie Quanguo Renmin Daibiao Dahui di yi ci huiyi, huiyi xuanjule Mao Zedong wei guojia zhuxi, Zhu De wei fu zhuxi, Liu Shaoqi wei quanguo renda changwei hui weiyuan, Song Qingling deng 13 renwei fu weiyuan zhang. Tu wei Songqingling zai huiyi shang toupiao (1954年9月15至28日，宋庆龄出席第一届全国人民代表大会第一次会议，会议选举了毛泽东为国家主席，朱德为副主席，刘少奇为全国人大常委会委员长，宋庆龄等13人为副委员长。图为宋庆龄在会议上投票), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail2er1313.html 1955 nian 2 yue 12 ri, Song Qingling zai shijie heping lishi hui changwu weiyuanhui „gao shijie renmin shu” shang qianming, fandui shiyong yuanzi wuqi (1955年2月12日，宋庆龄在世界和平理事会常务委员会《告世界人民书》上签名，反对使用原子武器), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail3san114.html 1955 nian 2 yue 27 ri renmin ribao di 5 ban (1955年2月27日人民日报 第5版), „Renmin Ribao”, https://cn.govopendata.com/renminribao/1955/2/27/5/ 1955 nian 6 yue, Song Qingling zai Jiangsu sheng Songjiang zhuanqu (jin Shanghai Songjiang) shicha quanguo laodong mofan Chen Yongkang suozai de nongye shengchan hezuoshe, xunwen tongguo tongxiao he “san ding” zhengce de zhi hang qingkuang deng (1955年6月，宋庆龄在江苏省松江专区（今上海松江）视察全国劳动模范陈永康所在的农业生产合作社，询问统购统销和“三定”政策的执行情况等), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail2er1637.html 1956 nian 1 yue, Song Qingling chufang Miandian, huijian Miandian zongli Wu Nu, bing canjia Miandian duli ba zhounian de qingzhu huodong deng. Tu wei 1 yue 2 ri, Song Qingling zai Miandian yang guang jichang shoudao Miandian zongli Wu Nu, Miandian yi gu lingxiu Ang San de furen dou qing zhi deng ren de huanying (1956年1月，宋庆龄出访缅甸，会见缅甸总理吴努，并参加缅甸独立八周年的庆祝活动等。图为1956年1月2日，宋庆龄在缅甸仰光机场受到缅甸总理吴努、缅甸已故领袖昂山的夫人都庆枝等人的欢迎), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail3san3260.html 1956 nian 8 yue, Song Qingling fangwen Windunixiya, huijian Sujiano zongtong, bing yu yinni dangdi de huaqiao daibiao, gejie renshi guangfan jiechu, xuanchuan wan long huiyi jingshen, kuodale huiyi yingxiang. Tu wei Songqingling yu Sujiano zongtong, Zhongguo zhu Yindunixiya dashi Huang Zhen (zuo) ju bei gong zhu liang guo renmin youyi chang cun (1956年8月，宋庆龄访问印度尼西亚，会见苏加诺总统，并与印尼当地的华侨代表、各界人士广泛接触，宣传万隆会议精神，扩大了会议影响。图为宋庆龄与苏加诺总统、中国驻印度尼西亚大使黄镇（左）举杯共祝两国人民友谊长存), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail3san3471.html 1958 nian 10 yue 18 ri, Song Qingling shicha Shanghai jiaoqu „qiyi” renmin gongshe (1958年10月18日，宋庆龄视察上海郊区“七一”人民公社), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail2er1641.html ABP NEWS, PM's post: Sonia Gandhi's speech in 2004, 30.06.2012, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=yrHRBf-a4Jo Agence France-Presse, Kidney infection forces Queen Maxima of Netherlands to cut short China trip, 28.20.2015, „South China Morning Post”, https://www.scmp.com/news/china/diplomacy-defence/article/1873037/kidney-infection-forces-dutch-queen-cut-short-china All About Sikhism, Indra Gandhi visit HARMANDIR SAHIB | Golden Temple | Battle Of Amritsar | 1984, 15.06.2018, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=xkQy1KQLQPk An Baijie, First lady visits school 'friends', 23.11.2013, „Chinadaily.com.cn”, http://www.chinadaily.com.cn/a/201611/23/WS5a2b6d48a310eefe3e9a0093.html An Baijie, Xi’s HK visit leaves upbeat impression, 3.07.2017, „Chinadaily.com.cn”, http://www.chinadaily.com.cn/china/hk20threturn/2017-07/03/content_29966440.htm ANI, Congress leader Priyanka Gandhi calls Bangladesh PM Sheikh Hasina an 'inspiration', 6.10.2019, „DNA”, https://www.dnaindia.com/india/report-congress-leader-priyanka-gandhi-calls-bangladesh-pm-sheikh-hasina-an-inspiration-2795072 ANI, Dress code: 'Modi sarees' in vogue, script new style this poll season, 1.4.2019, „The Economic Times”, https://economictimes.indiatimes.com/magazines/panache/dress-code-modi-sarees-in-vogue-script-new-style-this-poll-season/articleshow/68669702.cms?from=mdr ANI, Fashion meets politics: How Modi jackets are creating a storm this election season, 19.3.2019, „The Economic Times”, https://economictimes.indiatimes.com/magazines/panache/fashion-meets-politics-how-modi-jackets-are-creating-a-storm-this-election-season/articleshow/68480450.cms ANI, Watch: Priyanka Gandhi, Kamal Nath offer prayers at Mahakaleshwar Temple in MP, 13.05.2019, „The Asian Age”, https://www.asianage.com/india/all-india/130519/watch-priyanka-gandhi-kamal-nath-offer-prayers-at-mahakaleshwar-temple-in-mp.html Anjum Tabeenah, Kafeel Khan Meets Priyanka Gandhi; Urges Congress To Stand Against Misuse Of NSA & UAPA, 21.09.2020, „Outlook”, https://www.outlookindia.com/website/story/india-news-kafeel-khan-meets-priyanka-gandhi-urges-congress-to-stand-against-misuse-of-nsa-uapa/360671 Ansari Javed, Star POWER Priyanka Gandhi to stick to Congress turf after forging Samajwadi Party alliance, 24.01.2017, „Mail Online India”, https://www.dailymail.co.uk/indiahome/indianews/article-4153672/Star-POWER-Priyanka-Gandhi-stick-Congress-turf.html AP Archive, SYND 14/1/80 Indira Gandhi Addressing Parliament in New Delhi after Winning Indian elections, 24.07.2015, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=DP3g7bG4BJE AP Photo, Rare photos of Indira Gandhi, 19.11.2017, „MSN”, https://www.msn.com/en-in/news/photos/rare-photos-of-indira-gandhi/ss-BBcb6fp#image=21 Asia-Pacific Economic Cooperation, https://www.apec.org/Events-Calendar?SelectedYear=2009&SelectedMonth=11&SelectedGroup=all Asma nadeem javed, 11.08.2019, „Twitter”, https://twitter.com/asmashan/status/1160473864557588480 Austin, Leader Of The Congress Sonia Gandhi Pics, „MemSaab”, https://www.memsaab.com/entertainment/leader-congress-sonia-gandhi-pics/ A year of political upsets, 6.02.2015, „Frontline”, https://frontline.thehindu.com/politics/a-year-of-political-upsets/article6805127.ece Bengali serees, „Adi Mohini Mohan Kanjilal”, https://www.adimohinimohankanjilal.com/blog/top-ethnic-bengali-sarees-collection-of-west-bengal Bhattacharya Pallab, Karim Rezaul, Indian parties have common stance on Bangladesh, 10.04.2017, „The Daily Star”, https://www.thedailystar.net/frontpage/indian-parties-have-common-stance-bangladesh-1388992 Borowiak Andrzej, Przywódcy Chin i Korei Płn. Rozmawiali o „prawdziwym pokoju” i denuklearyzacji, 20.06.2020, „Polska Agencja Prasowa”, https://www.pap.pl/aktualnosci/news%2C1462651%2Cprzwodcy-chin-i-korei-pln-rozmawiali-o-prawdziwym-pokoju-i-denuklearyzacji.html British Movietone, Madame Sun Yat Sen in India, 30.07.2015, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=uFeDcVe7XT4 Bukhari Shujaat, Kashmir had special place in Indira’s heart: Sonia Gandhi, 29.10.2009, „The Hindu”, https://www.thehindu.com/news/national/Kashmir-had-special-place-in-Indirarsquos-heart-Sonia-Gandhi/article16889091.ece CGTN, Peng Liyuan sends congratulatory message to UNESCO Prize for Girls' and Women's Education, 12.10.2020, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=TPjuForXu8U Chen Vivian, Six signature ways China’s first lady fashions diplomacy, 10.11.2017, „South China Morning Post”, https://www.scmp.com/magazines/style/people-events/article/2119342/six-signature-ways-chinas-first-lady-fashions Chong Zi, Qin Jize, President Hu dines on memories, friendship, 7.05.2008, „Chinadaily.com.cn”, https://www.chinadaily.com.cn/china/2008-05/07/content_6665833.htm Corbet Sylvie, China's Xi sees honors, Airbus deal in state visit to France, 25.03.2019, „The Washington Times”, https://www.washingtontimes.com/news/2019/mar/25/chinas-xi-sees-honors-airbus-deal-in-state-visit-t/ Craft Revival Trust, Colour and Encoded Meaning, 6.05.2010, „Handeye”, http://handeyemagazine.com/content/colour-and-encoded-meaning Desai Darshan, A warm start to President Xi's visit: PM Modi welcomes Chinese leader and his wife to Gujarat... and they've already signed three agreements, 17.09.2014, „Mail Online India”, https://www.dailymail.co.uk/indiahome/indianews/article-2759896/A-warm-start- President-Xi-s-visit-PM-Modi-welcomes-Chinese-leader-wife-Gujarat-ve-signed-three-agreements.html Dixit Pawan, Narendra Modi spins a Benarasi sari dream, 8.11.2014, „Hindustantimes”, https://www.hindustantimes.com/india/narendra-modi-spins-a-benarasi-sari-dream/story-IVI7IR7jbHln5lRILsTBaP.html Dixit Pawan, Obama in India: Modi may gift 100 silk sarees to Michelle, 21.1.2015, „Hindustantimes”, https://www.hindustantimes.com/india/obama-in-india-modi-may-gift-100-silk-sarees-to-michelle/story-UlDwb4pBebVZ9DAVhfztcM.html Dolly Jain, How to wear Assamese Mekhela Chador Silk Saree in 3 different styles | Dolly Jain Saree Draping, 27.09.2020, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=0l8gM_nDxp0 Dorjee Tenzin, Why Lhakar Matters: The Elements of Tibetan Freedom, 11.1.2013, „Tibetan Political Review”, https://sites.google.com/site/tibetanpoliticalreview/articles/whylhakarmatterstheelementsoftibetanfreedom Express News Service, India has no place for intolerance but millions still discriminated: Sonia Gandhi, 15.08.2019, „The New Indian Express”, https://www.newindianexpress.com/nation/2019/aug/15/india-has-no-place-for-intolerance-but-millions-still-discriminated-sonia-gandhi-2019369.html Fidel Castro shared warm relations with Indian leaders, 26.11.2916, „Deccan Chronicle”, https://www.deccanchronicle.com/nation/current-affairs/261116/fidel-castro-shared-warm-relations-with-indian-leaders.html Genesis of tumultuous period in Punjab, 13.12.2020, „The Tribune”, https://www.tribuneindia.com/news/book-reviews/genesis-of-tumultuous-period-in-punjab-183639 Ghosh Palash, Nelson Mandela Dies: South Asia Mourns Passing Of South Africa’s Anti-Apartheid Icon, 12.06.2013, „International Business Times”, https://www.ibtimes.com/nelson-mandela-dies-south-asia-mourns-passing-south-africas-anti-apartheid-icon-1498874 Gongqingtuan zhongyang, 8.04.2018, „Weibo”, https://www.weibo.com/3937348351/GbaMt40ke?type=comment#_rnd1569934197539 Guo da fang fu zhuxi Lahuer Gandi zuoke „Zhongguo diaoyutai meisji jie” (国大党副主席拉胡尔·甘地作客“中国钓鱼台美食节”), 21.04.2017, „Embassy of the People’s Republic of China in the Republic of India”, http://in.china-embassy.org/chn/sgxw/t1455276.htm Hasina my inspiration, 7.10.2019, „The Daily Star”, https://www.thedailystar.net/frontpage/priyanka-gandhi-says-pm-sheikh-hasina-my-inspiration-1810330 High Peaks Pure Earth, White Wednesday: “The Lhakar Pledge”, 4.07.2011, https://highpeakspureearth.com/2011/white-wednesday-the-lhakar-pledge/ Hui Feng, Mao Zedong yu Song Qingling de sijiao: huxiang guanhuai jingchang wanglai (毛泽东与宋庆龄的私交：互相关怀经常往来), 29.01.2015, „Dwnews.com”, https://www.dwnews.com/%E4%B8%AD%E5%9B%BD/59632842/%E6%AF%9B%E6%B3%BD%E4%B8%9C%E4%B8%8E%E5%AE%8B%E5%BA%86%E9%BE%84%E7%9A%84%E7%A7%81%E4%BA%A4%E4%BA%92%E7%9B%B8%E5%85%B3%E6%80%80%E7%BB%8F%E5%B8%B8%E5%BE%80%E6%9D%A5 Hu Jintao fufu yu Ceng Yinquan fufu heying [gaoqing datu] (胡锦涛夫妇与曾荫权夫妇合影[高清大图]), 14.11.2009, „ifeng.com”, http://news.ifeng.com/photo/142_slide.shtml?index=0&pre= Hu Jintao fufu yu Lian Zhan fufu heying [gaoqing datu](胡锦涛夫妇与连战夫妇合影[高清大图]), 14.11.2009, „ifeng.com”, http://news.ifeng.com/photo/141_slide.shtml Hu Jintao Xianggang jiafang (tuwen) (胡锦涛 香港家访(图文)), 30.06.2007, „Sina”, http://news.sina.com.cn/c/2007-06-30/035612118048s.shtml Hu's who of world leaders, „smh.com.au”, https://www.smh.com.au/ftimages/2008/08/08/1218139069379.html Hu visits Macao for 5th return anniversary, 20.12.2004, „Newsgd.com”, http://www.newsgd.com/news/picstories/200412200002.htm IANS, Sonia Gandhi hoists Tricolour at Congress office, 15.08.2019, „The Hans India”, https://www.thehansindia.com/news/national/sonia-gandhi-hoists-tricolour-at-congress-office-555023 INC.Archives, Smt Indira Gandhi meets Emperor Sato of Japan 06/25/1969, 24.09.2015, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=Bl6YydFP6SQ INC.Archives, Smt Sonia Gandhi after the election victory 13 May 2004, 12.10.2013, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=qjQaxhKIeWI Indian Prime Minister Indira Gandhi in Traditional Costume of a Village Belle on the way to a well during the Republic Day Festivities – 1980, „Old Indian Photos”, https://www.oldindianphotos.in/2012/06/indian-prime-minister-indira-gandhi-in.html India rolls out the red carpet for Chinese president, 17.09.2014, „The National”, https://www.thenationalnews.com/world/india-rolls-out-the-red-carpet-for-chinese-president-1.235344 India State Dinner: President and Mrs. Nixon with Guests, „The White House Historical Association”, https://www.whitehousehistory.org/photos/india-state-dinner-president-and-mrs-nixon-with-guests India State Dinners, „The White House Historical Association”, https://www.whitehousehistory.org/galleries/india-state-dinners Indiatimes, From Russia with Love: Putin Visits India, 25.12.2021, „Indiatimes”, https://www.indiatimes.com/asia/from-russia-with-love-putin-visits-india-51532.html India Today Web Desk, Happy Birthday Sonia Gandhi: A look at some of her rare pictures, 9.12.2016, „India Today”, https://www.indiatoday.in/fyi/story/sonia-gandhi-birthday-rare-pictures-congress-356548-2016-12-09 Indira Gandhi, „Times Content”, https://www.timescontent.com/syndication-photos/reprint/feature/496531/indira-gandhi-leader-congress-polit.html Indira Gandhi, „Times Content”, https://www.timescontent.com/tss/showcase/preview-buy/120741/Feature/Indira-Gandhi.html In Pictures: China's 13th National People's Congress, 6.03.2018, „The Straits Times”, https://www.straitstimes.com/multimedia/photos/in-pictures-chinas-13th-national-peoples-congress Jing Zhang, Melania Trump takes floral fashion diplomacy to new lengths in China, 10.11.2017, „South China Morning Post”, https://www.scmp.com/news/china/diplomacy-defence/article/2119336/melania-trump-takes-floral-fashion-diplomacy-new Jiu tang shu, https://ctext.org/wiki.pl?if=en&res=456206&searchu=%E9%BA%92%E9%BA%9F Kidwai Rasheed, Sari from 'millions of years ago', 15.04.15, „The Telegraph”, https://www.telegraphindia.com/india/sari-from-millions-of-years-ago/cid/1476029 Kumar Raksha, In Gandhi Family Bastion, Locals Prefer Priyanka Over Rahul, 5.05.2014, „Time”, https://time.com/87439/priyanka-gandhi-vadra-india-elections/ Kunal Kapoor & Naina Bachchan's Grand Wedding Reception, „Bollywood Mantra”, https://www.bollywoodmantra.com/picture/kunal-kapoor-naina-bachchans-grand-wedding-reception-5/ Lahiri Gautam, Sonia lauds Hasina for Bangladesh’s development, 7.10.2019, „Daily Sun”, https://www.daily-sun.com/arcprint/details/429344/Sonia-lauds-Hasina-for-Bangladesh%E2%80%99s-development/2019-10-07 Leonid Brezhnev, „Akg-images”, https://www.akg-images.com/archive/-2UMDHUBWRJCD.html#/SearchResult&ITEMID=2UMDHUBWRJCD&POPUPPN=1&POPUPIID=2UMDHUBWRJCD Li Dongyang, Shen Shixing, Da Ming hui dian: [228 juan, [Beijing: Nei fu kanben, Wanli 15 i.e. 1587] (大明會典 :[228卷. [北京 : 內府刊本, 萬曆15 i.e. 1587], tom 24, zwój 61, 31, https://iiif.lib.harvard.edu/manifests/view/drs:428230154$30i Life and times of Indira Gandhi, „India Today”, https://www.indiatoday.in/india/photo/indira-gandhi-death-anniversary-366553-2011-10-29/8 Lifestyle Desk, Kerala Piravi: History of the simple yet rich Kerala kasavu sari, 28.03.2018, „The Indian Express”, https://indianexpress.com/article/lifestyle/fashion/kerala-kasavu-sari-history-kerala-piravi-4916857/ Low Christine, Hanfu sees revival as elegant Chinese look wins new admirers, 17.06.2019, „Chinadaily.com.cn”, http://www.chinadaily.com.cn/a/201906/17/WS5d06d5e5a3103dbf143287ba_1.html Lu Yin, Hanfu renaissance, 6.05.2013, „Global Times”, http://www.globaltimes.cn/content/779566.shtml Ma Alexandra, China has welcomed Trump with the most spectacular display of diplomacy in the country’s history, 8.11.2019, „Business Insider”, https://www.businessinsider.com/trump-in-china-xi-jinping-spectacular-display-of-diplomacy-2017-11?IR=T Ma Danning, Xi, Peng dazzle in classic Chinese garments, 23.3.2014, „Chinadaily.com.cn”, https://www.chinadaily.com.cn/world/2014xivisiteu/2014-03/23/content_17371798.htm Ma Shuqiang, Li Zhiqiang, Wang Chuanjun, Hu Jintao zhuxi dida Jilongpo (胡锦涛主席抵达吉隆坡), 11.11.2009, „News.gmw.cm”, http://www.gmw.cn/01gmrb/2009-11/11/content_1006412.htm Meri Saheli, How To Wear Mumtaz Style Saree Step By Step (मुमताज़ स्टाइल साड़ी पहनने का आसान तरीका), 3.04.2018, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=N9LxFsbWoVg Mo Jingxi, Peng Liyuan promotes public health, 23.06.2018, „Chinadaily.com.cn”, http://www.chinadaily.com.cn/a/201806/23/WS5b2d8091a3103349141de5a7_1.html Mrs. Gandhi in U.S. on first visit in a decade, 28.07.1982, „The New York Times”, https://www.nytimes.com/1982/07/28/world/mrs-gandhi-in-us-on-first-visit-in-a-decade.html Myeuler, [Yi nianji] 56 ge minzu xiaohai biaoji tu (2016 ren jiao ban yi nianji yuwen shangce) [一年级] 56个民族小孩标记图（2016人教版一年级语文上册）, 1.09.2017, „Jiazhang bang shequ (家长帮社区)”, http://www.jzb.com/bbs/thread-6016656-1-1.html Narendra Modi Addresses The Nation From Red Fort On 68th Independence Day, „Getty Images”, https://www.gettyimages.com/detail/news-photo/defence-minister-arun-jaitley-and-congress-president-sonia-news-photo/453680830 News Nation Bureau, Priyanka Gandhi visits Vindhyavasini Temple on day 2 of ‘Ganga Yatra’, 19.03.2019, „News Nation”, https://english.newsnationtv.com/photos/lok-sabha-elections/priyanka-gandhi-visits-vindhyavasini-temple-on-day-2-of-ganga-yatra-3222 Our country is a united and unified multi-cultural nation, „Chineseposters.net”, https://chineseposters.net/posters/e13-618 Pearl Diana, See the Queen Greeting World Leaders Throughout Her Record-Breaking Reign, 11.10.2017, „People”, https://people.com/royals/obama-mandela-churchill-see-the-queen-greeting-world-leaders-throughout-her-65-year-reign/?slide=5825585#5825585 Pen Bhakti Telugu, Draupadi Vastraharan | Mahabharat (మహాభారత) | B. R. Chopra | Ep – 47, 21.03.2020, „Youtube”, https://www.youtube.com/watch?v=PWOMYQ9tZwo Phan Van Hoang, HV140 - KỶ NIỆM 50 NĂM NGÀY MẤT CỦA CHỦ TỊCH HỒ CHÍ MINH (9-1969 _ 9-2019): Khúc bi tráng Quảng Tây (1942 – 1944), 29.08.2019, „Honviet”, http://honvietquochoc.com.vn/bai-viet/6081-hv140-k-nim-50-nm-ngy-mt-ca-ch-tch-h-ch-minh-9-1969-_-9-2019-khc-bi-trng-qung-ty-1942-1944.aspx Pool/Getty Images AsiaPac, Shanghai World Expo Ready For Kick-off, „Zimbio”, https://www.zimbio.com/photos/Hu+Jintao/yzf6EzzUQgK/Shanghai+World+Expo+Ready+Kick+off Prabhakar Virendra, Indira Gandhi, „Outlook”, https://www.outlookindia.com/photos/people/indira-gandhi/7895/2?photo-98203 Prasar Bharati Archives, 1983 - Then PM Indira Gandhi's Independence Day Speech, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=ZHMgc27XOAQ Prasar Bharati Archives, 1984 - Then PM Indira Gandhi's Independence day speech, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=RY_YBHBrUVE Premier Beata Szydło na międzynarodowym Forum Pasa i Szlaku, 14.05.2017, „Premier.gov.pl”, https://www.premier.gov.pl/wydarzenia/aktualnosci/premier-beata-szydlo-na-miedzynarodowym-forum-pasa-i-szlaku.html President and Mrs. Kennedy host a state dinner, „The White House Historical Association”, https://www.whitehousehistory.org/photos/photo-1-77 President Bush and President Hu of People's Republic of China Participate in Arrival Ceremony, 20.04.2006, „The White House”, https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2006/04/20060420.html President Hu Jintao arrives in Macao this morning, 19.12.2004, „Government Information Bureau of the MSAR”, https://www.gcs.gov.mo/showImage.php?PageLang=E&DataUcn=3803 President Hu Jintao Visits Liberia, 1.02.2007, „Executive Mansion”, https://emansion.gov.lr/2photo_details.php?pic_detail_id=21&related=7&paddy=Ilos&pg=sp President Ronald Reagan Nancy Reagan Rajiv Gandhi and Mrs Gandhi in The Yellow Oval Room During a State Dinner for Prime Minister Rajiv Gandhi of India, „National Archives Catalog”, https://catalog.archives.gov/id/75854157 President Ronald Reagan Walking with Prime Minister Indira Gandhi of India Outside The Oval Office, „National Archives Catalog”, https://catalog.archives.gov/id/75856933 President Xi Jinping says China is proud of Macau’s progress, 19.12.2019, „Macahub”, https://macauhub.com.mo/2019/12/19/pt-presidente-xi-jinping-afirma-que-china-esta-orgulhosa-do-progresso-de-macau/ Prime Ministerial Visits to China, „Ministry of External Affairs”, https://mea.gov.in/photo-features.htm?895/Prime+Ministerial+Visits+to+China Priyanka Gandhi visits Raebareli, 27.05.2015, „Prokerala”, https://www.prokerala.com/news/photos/raebareli-priyanka-gandhi-visits-raebareli-72504.html Priyanka visits Brac schools, 4.02.2009, „The Daily Star”, https://www.thedailystar.net/news-detail-74326 PTI Photo, Photos, „Outlook”, https://www.outlookindia.com/photos/single/35076 PTI, PM Modi gifts Xi image embossed silk shawl to Chinese premier, 12.10.2019, „The Economic Times”, https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-and-nation/pm-modi-gifts-xi-image-embossed-silk-shawl-to-chinese-premier/articleshow/71555930.cms Reagan Library, Prime Minister Gandhi of India State Visit, Arrival Ceremony, Meetings on July 29, 1982, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=oMxWppOJq1A Remembering Indira Gandhi on her 103rd birth anniversary, „ETimes”, https://photogallery.indiatimes.com/news/india/remembering-indira-gandhi-on-her-103rd-birth-anniversary/articleshow/79303852.cms Renminwang, Hu Jintao di mangu dui Taiguo jinxing guoshi fangwen (胡锦涛抵曼谷对泰国进行国事访问), 17.10.2003, „People.com.cn”, http://dengxiaopingnet.com/GB/shizheng/1024/2139774.html Renminwang- zhongguo gongchangdang xinwenwang yuedu cishu, Jinian Song Qingling tongzhi danchen 126 zhounian (纪念宋庆龄同志诞辰126周年), „The Democratic Parties History Museum of China”, http://www.teyuan.org/Html/News/2019/0301/9465.htm Reuters, President Hu arrives in India for four-day visit, 21.22.2006, „Chinadaily.com.cn”, http://www.chinadaily.com.cn/china/2006-11/21/content_738175.htm Reuters, President Hu in Spain, 15.11.2005, „Chinadaily.com.cn”, https://www.chinadaily.com.cn/english/doc/2005-11/15/content_494678.htm Sarai Esha, Ailing Politician Cancels 10,000-bike Campaign Parade in India, 2.08.2016, „VOA”, https://www.voanews.com/east-asia/ailing-politician-cancels-10000-bike-campaign-parade-india Sawhney Aakriti, Hatke jewellery, 2.2.2011, „Hindustan Times”, https://www.hindustantimes.com/fashion-and-trends/hatke-jewellery/story-4Zge1Dj96HGsdvEE8nmt1L.html Second term for Manmohan Singh as PM, 22.05.2009, „Zeenews”, https://zeenews.india.com/photogallery/second-term-for-manmohan-singh-as-pm-862 Shao Dawei, Wei niandai yusuo waijiao miandian pian (微年代 | 寓所外交 · 缅甸篇), 10.07.2019, „Wenhui”, http://wenhui.whb.cn/zhuzhan/rd/20190710/276190.html Shao Dawei, Wei niandai yusuo waijiao Xilan (jin Sililanka) pian (微年代 | 寓所外交 · 锡兰（今斯里兰卡）篇), 6.11.2019, „Wenhui”, http://wenhui.whb.cn/zhuzhan/rd/20191106/300646.html Shizuo Kambayashi/Getty Images AsiaPac, Chinese president Hu Jintao Visits Japan Day 2, 7.05.2008, „Zimbio”, https://www.zimbio.com/photos/Hu+Jintao/Chinese+president+Hu+Jintao+Visits+Japan+Day/5fkvwRvF4X3 Shri Nadeem Jawed, „Uttar Pradesh Legislative Assembly”, http://upvidhansabhaproceedings.gov.in/member?memberId=19262 Singh Indarjit, How Indira Gandhi cloaked the murderous truth of June 1984, „The World Sikh News”, https://www.theworldsikhnews.com/how-indira-gandhi-cloaked-the-murderous-truth-of-june-1984/ Song Qingling chufang shi shiyong de shouti bao (宋庆龄出访时使用的手提包), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail3san3261.html Song Qingling yixing zai Xilan shoudao relie huanying (宋庆龄一行在锡兰受到热烈欢迎), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail3san3693.html Sonia Gandhi, „Outlook India”, https://www.outlookindia.com/photos/people/sonia-gandhi/4654/8?photo-96951 Sri Lanka and Kenya laureates to receive 2020 UNESCO Prize for Girls’ and Women’s Education, 12.10.2020, „UNESCO”, https://en.unesco.org/news/sri-lanka-and-kenya-laureates-receive-2020-unesco-prize-girls-and-womens-education Stevens William K., Mrs. Gandhi visits captured temple, 24.06.1984, „The New York Times”, https://www.nytimes.com/1984/06/24/world/mrs-gandhi-visits-captured-temple.html Stillwell John, Queen Elizabeth II Meets Chinese Vice President Hu Jintao - Buckingham Palace, „Alamy”, https://www.alamy.com/stock-photo-queen-elizabeth-ii-meets-chinese-vice-president-hu-jintao-buckingham-106720761.html Summer 1969: A look back 50 years ago, 22.06.2019, „MSN”, https://www.msn.com/en-ca/news/world/summer-1969-a-look-back-50-years-ago/ss-AADgo4P?li=AAggNb9#image=21 Sun Lingxuan, Deng Tian’anmen chenglou shi zuigao liyu pandian denglou guanli de waibin (登天安门城楼是最高礼遇 盘点登楼观礼的外宾), 27.08.2015, „Guoqing.china.com.cn”, http://guoqing.china.com.cn/2015-08/27/content_36431587.htm TheBophiex, Andy Lau 刘德华- 中国人 (MV), 1.08.2012, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=kT1UV3ZNNrs The Central People’s Government of the PRC, Guowuyuan guanyu gongbu di yi pi guojia ji fei wuzhi wenhua yichan minglu de tongzhi (国务院关于公布第一批国家级 非物质文化遗产名录的通知), 2.06.2006, http://www.gov.cn/zwgk/2006-06/02/content_297946.htm The Central People’s Government of the PRC, Guowuyuan guanyu gongbu di er pi guojia ji fei wuzhi wenhua yichan minglu de tongzhi (国务院关于公布第二批国家级 非物质文化遗产名录的通知), 14.06.2008, http://www.gov.cn/zwgk/2008-06/14/content_1016331.htm The Queen In India, “Getty Images”, https://www.gettyimages.co.uk/detail/news-photo/queen-elizabeth-ii-standing-to-make-a-speech-at-a-banquet-news-photo/113180146 U.S. Department of State, Secretary Clinton Is Greeted By All India's Congress Party President Gandhi, „Flickr”, https://www.flickr.com/photos/statephotos/5954673820/in/photolist-6GK3Sf-6GEZpe-6GEZtZ-6GK3Zf-a5cg51 U.S. Department of State, Secretary Clinton Meets With Indian Congress Party President, „Flickr”, https://www.flickr.com/photos/statephotos/3742051307/in/photolist-6GK3Sf-6GEZpe-6GEZtZ-a5cg51-6GK3Zf Vera Rachel, Dupatta draping styles for formal events, „Desi Beauty”, http://desibeautyblog.com/fashion/dupatta-draping-styles-for-formal-events/ Wang Duruo, Ceng Yinquan furen zhuozhuang you zhihui? Jue chen diyi furen Liu Yongqing (曾荫权夫人着装有智慧？绝衬第一夫人刘永清 ), „Aboluo Xinwen”, https://www.aboluowang.com/2007/0703/46368.html Wang Serenitie, Hunt Katie, The maverick designer who dresses China's first lady, 17.11.2016, „CNN Style”, https://edition.cnn.com/style/article/china-fashion-ma-ke/index.html Weiji jiemi: Hu Jintao you waiyu chuan shi yangshi nü zhubo (維基解密：胡錦濤有外遇 傳是央視女主播), 20.06.2011, „HK-appledaily”, https://hk.appledaily.com/china/20110620/XRWQGG2OERBM25FHRKYHEQL5FM/ Wenhuiwang, Wei niandai yusuo waijiao yindu pian (微年代 | 寓所外交 · 印度篇), 14.06.2019, „Wenhui”, https://wenhui.whb.cn/third/yidian/201906/14/270303.html WestEndNews, PUTIN MEETS SONIA Gandhi & Pranab MUKHERJEE (Indian National Congress leader & President), 26.12.2012, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=w0v5T3TEiKE When Priyanka walked hand in hand with the people of Rae Bareli, 27.05.2015. „Rediff.com”, https://www.rediff.com/news/report/pix-when-priyanka-walked-hand-in-hand-with-the-people-of-rae-bareli/20150527.htm When US Presidents visited India, 1.03.2015, „News 18”, https://www.news18.com/photogallery/world/when-us-presidents-visited-india-961082.html Wife of Chinese president visits Macao nursery, 20.12.2009, „People’s Daily Online”, http://en.people.cn/90001/90776/90785/6847058.html Wong Joshua, Chao Jason, Nobody should be distracted by Xi Jinping’s visit to Macau – it’s not the same as Hong Kong, whatever he says, 19.12.2019, „Independent”, https://www.independent.co.uk/voices/xi-jinping-macau-visit-hong-kong-beijing-protests-latest-a9253281.html Wu Jiao, President Hu makes historic trip to Denmark, 16.06.2012, „Chinadaily.com.cn”, https://www.chinadaily.com.cn/china/HuvisitsDenmark/2012-06/16/content_15506257.htm Xi Jinping and His Wife Mme. Peng Liyuan Meet with Mme. Michelle Obama, Wife of US President, 21.3.2014, „Embassy of the People's Republic of China in the Kingdom of the Netherlands”, http://nl.china-embassy.org/eng/zgyw/t1140047.htm Xinhua/chinadaily.com.cn, Xi's moments in Hong Kong, 1.07.2017, „Chinadaily.com.cn”, https://global.chinadaily.com.cn/a/201707/01/WS59bbe1d4a310ded8ac189451_14.html Xinhua, Hu Jintao meets with Lien Chan in Singapore, 14.11.2009, „China.org.cn”, http://www.china.org.cn/china/2009-11/14/content_18886058.htm Xinhua, Ju Peng, Chinese president visits Nanyang Girls' High School in Singapore, 14.11.2009, „People’s Daily Online”, http://en.people.cn/90001/90776/90883/6813051.html Xinhua News Agency, Hu leaves for state visit to Japan, 6.05.2008, „China.org.cn”, http://www.china.org.cn/international/news/2008-05/06/content_15078118.htm Xinhua Photo, Chinese, Russian presidents hold talks, 15.10.2004, „People.com.cn”, http://en.people.cn/200410/15/eng20041015_160361.html Xinhua, President Hu holds grand luncheon to welcome distinguished guests for Olympics, 8.08.2008, „People’s Daily Online”, http://en.people.cn/90001/90776/90785/6469981.html Xinhua, President Xi, first lady Peng meet Polish counterparts in Warsaw, 21.06.2016, „SINA English”, http://english.sina.com/china/p/2016-06-21/doc-ifxtfrrf0744051.shtml Xinhua, Tailor-made APEC leader suits sparks new fashion fever, 15.11.2014, „Chinadaily.com.cn”, http://www.chinadaily.com.cn/fashion/2014-11/15/content_18919416.htm Xinhua, Xi Jinping, Kim Jong Un hold talks, reaching important consensus, 10.01.2019, „The State Council Information Office The People’s Republic of China”, http://english.scio.gov.cn/m/topnews/2019-01/10/content_74358091_5.htm Xinhua Wang, Wu Xiaojun, Zhu Huaying, Liu Yongqing canguan Xianggang guoji jinrong zhongxin (刘永清参观香港国际金融中心), „Zhongguo Jingli Wang”, http://www.ce.cn/xwzx/gnsz/szyw/200707/01/t20070701_12015704.shtml Xinhua, When royal moments with Chinese leaders made history, 20.04.2016, „Chinadaily.com.cn”, http://www.chinadaily.com.cn/world/2016-04/20/content_24700270_5.htm Xinhua, (Zu tu) Hu Jintao gaoge qing huigui yu zhong tong le ((组图)胡锦涛高歌 庆回归与众同乐), „Creaders.net”, https://m.creaders.net/news/page/312904 Xu Wei, Peng calls for joint efforts to fight AIDS, 4.12.2018, „Chinadaily.com.cn”, http://www.chinadaily.com.cn/a/201812/04/WS5c0637eea310eff30328f04d_3.html Yeung Bernard, New Silk Road offers ASEAN a golden opportunity, 15.05.2017, „Asiaone”, https://www.asiaone.com/business/new-silk-road-offers-asean-golden-opportunity Yeung Juni L., ‘Appropriation’ and ‘Hijacking’: China’s wrestling with its dress and fashion history, 23.05.2018, „Medium”, https://medium.com/@junilyeung/appropriation-and-hijacking-china-s-wrestling-with-its-dress-and-fashion-history-d18c2e2bebb5 Zhejiang zaixian xinwen wangzhan, Hu Jintao zhuxi tong Mosangbike zontong Gebuzha ju hang huitian (胡锦涛主席同莫桑比克总统格布扎举行会谈), 10.08.2011, „Zhejiang zaixian”, https://china.zjol.com.cn/05china/system/2011/08/10/017755545.shtml Zhongguoren (中国人), „KKBOX”, https://www.kkbox.com/sg/sc/song/pI07e7N00I3OP1q4Z1q4Z0P4-index.html Zhongguo Xinwen Wang, Hu Jintao xie furen huanying Wuzibieke sitan zongtong Kalimofu fufu fang hua (胡锦涛携夫人欢迎乌兹别克斯坦总统卡里莫夫夫妇访华), 19.04.2011, „Chinanews.com”, http://www.chinanews.com/tp/2011/04-19/2983983.shtml Zhongguo zhengxie wenshi guan, Yu Song Qingling sanci nanwang de huijian (与宋庆龄三次难忘的会见), 28.03.2018, „The National Committee of the Chinese People’s Political Consultative Conference”, http://www.cppcc.gov.cn/zxww/2018/03/28/ARTI1522222255406589.shtml Spis tabel Tabela 1.1. Kalendarium wybranych wydarzeń z historii Chin wraz z ich wpływem na ubiór. .................................................................................................................................................. 30 Tabela 1.2. Kalendarium wybranych wydarzeń z historii Subkontynentu Indyjskiego wraz z ich wpływem na ubiór. ............................................................................................................. 50 Tabela 2.1. Zestawienie charakterystyki wybranych sposobów drapowania sari. .................. 97 Tabela 3.1. Zestawienie strojów noszonych przez wybrane przedstawicielki chińskiej sceny politycznej. ............................................................................................................................. 165 Tabela 3.2. Zestawienie dominującego wizerunku w rozpatrywanych kategoriach – Chiny. 167 Tabela 3.3. Zestawienie strojów noszonych przez wybrane przedstawicielki indyjskiej sceny politycznej. ............................................................................................................................. 169 Tabela 3.4. Zestawienie dominującego wizerunku w rozpatrywanych kategoriach – Indie. . 170 Tabela 3.5. Zestawienie różnorodoności strojów noszonych przez badane kobiety. ............. 172 Tabela 3.6. Porównanie dominującego wizerunku, w rozpatrywanych czterech kategoriach, w Chinach i Indiach. .................................................................................................................. 173 Aneks 1. Słownik terminów Ao – rodzaj żakietu. Banbi – bluzka z krótkim rękawem, popularna w okresie dynastii Tang. Bandha – rodzaj sari zdobionego metodą ikatu z Orissy. Bandhgala – lub Dźodhpuri suit, rodzaj formalnego męskiej marynarki, noszonej wraz ze spodniami, posiada stójkę i łączy w sobie wpływy indyjskie oraz zachodnie. Beizi – rodzaj płaszcza, tudzież narzutki, z połami dochodzącymi do siebie, popularny szczególnie za czasów dynastii Song. Bengali – styl drapowania sari, popularny na terenie stanu Bengal oraz w Bangladeszu. Besra – patrz: pethia. Bijia – kamizelka popularna w okresie Ming. Buta – dekoracyjny motyw w kształcie łezki. Changpao – długa szata męska z mandaryńskim kołnierzem, noszona do spodni. Chaoguan – korona cesarzowej dynastii Qing. Cheongsam – odpowiednik qipao w języku kantońskim. Chupa – zarówno męski, jak i damski strój tybetański. Ćoli – krótka bluzka noszona do sari bądź lehengi. Dupatta – rodzaj długiego szala drapowany wokół ciała, noszony jako dodatek do salwar kamiz lub lehengi ćoli. Dźamdani – rodzaj muślinowych sari pochodzących z Bengalu. Fenghuang – chiński feniks, symbol cesarzowej. Ghagra – długa spódnica skrojona na planie koła. Hanfu – ubiory grupy etnicznej Han, bądź ubiory z czasów dynastii Han. Hua dian – dekoracyjny makijaż czoła z okresu dynastii Tang. Hu fu – ubiory o obcym rodowodzie, z rozcięciem z przodu i rozłożonym kołnierzem, popularne za czasów dynastii Tang. Hui hu – ubiory wywodzące się od protoplastów Ujgurów, z szalowym kołnierzem, popularne za czasów dynastii Tang. Hui yi – ciemnoniebieska szata zdobiona motywem bażantów, atrybut cesarzowej dynastii Song i Ming. Indraćandra – opisany w Arthashastrze naszyjnik z tysiąca ośmiu sznurów pereł. Kalga – dekoracyjny motyw w kształcie łezki. Kamiz – tunika noszona wraz ze spodniami (salwar) i dupattą. Khadi – wyroby z ręcznie tkanej przędzy. Kurta padźama – męski zestaw składający się ze spodni oraz długiej koszuli. Kurti – dłuższa bluzka bez rękawów, z głęboko wyciętym dekoltem, noszona na ćoli przez kobiety w Radźasthanie. Lehenga – długa spódnica na planie koła, może powstać z wielu zszytych paneli, przez niektórych uważana za bardziej dopasowaną niż ghagra. Liangbatou – bogato zdobiona fryzura Manżdżurek, najpierw wykonywana z włosów, a następnie z materiału. Long – chiński smok, symbol cesarza, posiadał pięć pazurów. Magua – krótka marynarka zapinana przez środek, bądź po prawej stronie. Maharasztri sari – styl drapowania sari tworzącego rodzaj spodni. Mang – chiński smok o czterech pazurach, dla dostojników niższej rangi. Mamianqun – portfelowa spódnica popularna w okresie Ming oraz Qing, złożona z wielu paneli i plisowana. Mekhela sador – komplet składający się z drapowanego kuponu tkaniny o zszytych końcach i szala, charakterystyczny dla Assamu. Mian ye – dekoracyjny makijaż policzków z okresu dynastii Tang. Miri – dekoracyjny motyw drzewa z dwoma ptakami. Mumtaz sari – styl drapowania nazwany od kreacji aktorki Mumtaz z filmu Brachmachari. Nivi – styl drapowania sari, uważany za ogólnoindyjski. Pag – rodzaj turbanu o radźpuckim rodowodzie, wykonany z długiego pasa tkaniny. Pallu – wolny koniec sari, często bogato zdobiony. Pankou – dekoracyjne chińskie zapięcie. Phetia – tkanina drapowana na spódnicy przez mężatki w Radźasthanie. Puthia – rodzaj dłuższej bluzki noszonej przez dziewczynki i starsze kobiety w Radźasthanie. Qipao – dopasowana sukienka z rozcięciami po bokach oraz stójką. Qixiong ruqun – zestaw składający się z bolerka z długim rękawem, długiej spódnicy przykrywającej biust oraz szala. Quju/ Qujupao – szata z długim rękawem, z połą wydłużoną do trójkąta i owijaną wokół ciała Ruqun – zestaw składający się z bluzki i spódnicy. Salwar – spodnie noszone wraz z tuniką (kamiz) i dupattą. Sari – kupon materiału drapowany wokół ciała na różne sposoby. Shenyi – ubiór męski z okresu Walczących Królestw, szczelnie okrywający ciało. Shuitianyi – długi żakiet, wykonany metodą patchworku, łączący różnokolorowe kawałki materiału, popularny w okresie Ming. Tangzhuang – marynarka w chińskim stylu. Thakurbarir sari – określenie na styl drapowania sari rozpropagowany przez Jnanadanandini Debi. Topi – męskie nakrycie głowy, noszone na boku, kształtem przypomina łódkę bądź furażerkę, z przodu i z tyłu zakończona spiczasto. Tus – wełna pozyskiwana z cziru tybetańskiego, używana do produkcji luksusowych szali. Ulta pallu – modyfikacja stylu nivi, z pallu okrywającym rękę. Westi-mundanai – styl drapowania sari, z dwóch krótszych kuponów tkaniny, popularny w Kerali. Wotu’er – futrzane nakrycie głowy kobiet, pełniące rolę dekoracyjną w okresie Ming. Xinzhongzhuang – „nowy chiński ubiór”, grupa ubiorów mająca łączyć tradycyjną chińską kulturę z nowoczesnością. Yesa – modyfikacja szaty zhisun, popularna w okresie Ming. Yuehua qun – plisowana spódnica, z plisami w różnych kolorach, przypominająca poświatę księżycową. Yun jian – nakładany na ubranie dekoracyjny kołnierz, przypominający kształtem obłoki. Zhiju – szata z długim rękawem, z wydłużoną połą zakończoną prosto i zakładaną na prawy bok. Zhisun – męska szata z czasów dynastii Yuan, odcięta w pasie i rozkloszowana, z połami zachodzącymi na siebie. Zhongshan – chiński komplet spodni i marynarki, łączący elementy stylu zachodniego i chińskiego, nazwany na cześć Sun Yat-sena. Aneks 2. Zestawienie obecności wybranych strojów chińskich na przestrzeni dynastii zakres czasowy dynastia ubiór 206 p.n.e.-220 n.e. Han qujupao zhiju ruqun 265-420 Jin jaskółcze ogony przy spódnicy hu fu 386-534/535 Wei 420-589 Dynastie Północne i Południowe 618-907 Tang hui hu banbi 960-1279 Song hui yi 1279-1368 Yuan zhisun 1368-1644 Ming ao qun yesa hui yi wotu’er 1636-1912 Qing magua liangbatou 1912-1949 Republika Chińska zhongshan qipao 1949- Chińska Republika Ludowa tangzhuang 2003- Współczesne hanfu 2014- xinzhongzhuang Źródło: opracowanie własne. Aneks 3. Zestawienie obecności wybranych strojów indyjskich na przestrzeni dynastii zakres czasowy dynastia ubiór 320-720 Imperium Guptów tuniki spodnie sari 1206-1555 Sułtanat Delhijski ćoli lehenga ćoli salwar kamiz 1526-1857 Imperium Wielkich Mogołów kaftan 1858-1947 Indie Brytyjskie ubiory zachodnie śerwani topi 1949- Republika Indii Źródło: opracowanie własne. Aneks 4. Fotografie Il. 1. Wizyta Song Qingling w Birmie, 2.01.1956. Źródło: 1956 nian 1 yue, Song Qingling chufang Miandian, huijian Miandian zongli Wu Nu, bing canjia Miandian duli ba zhounian de qingzhu huodong deng. Tu wei 1 yue 2 ri, Song Qingling zai Miandian yang guang jichang shoudao Miandian zongli Wu Nu, Miandian yi gu lingxiu Ang San de furen dou qing zhi deng ren de huanying (1956年1月，宋庆龄出访缅甸，会见缅甸总理吴努，并参加缅甸独立八周年的庆祝活动等。图为1956年1月2日，宋庆龄在缅甸仰光机场受到缅甸总理吴努、缅甸已故领袖昂山的夫人都庆枝等人的欢迎), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail3san3260.html [dostęp: 11.02.2021]. Il. 2. Song Qingling rozmawia z prezydentem Sukarno oraz chińskim ambasadorem Huang Zhenen, Indonezja, sierpień 1956. Źródło: 1956 nian 8 yue, Song Qingling fangwen Windunixiya, huijian Sujiano zongtong, bing yu yinni dangdi de huaqiao daibiao, gejie renshi guangfan jiechu, xuanchuan wan long huiyi jingshen, kuodale huiyi yingxiang. Tu wei Songqingling yu Sujiano zongtong, Zhongguo zhu Yindunixiya dashi Huang Zhen (zuo) ju bei gong zhu liang guo renmin youyi chang cun (1956年8月，宋庆龄访问印度尼西亚，会见苏加诺总统，并与印尼当地的华侨代表、各界人士广泛接触，宣传万隆会议精神，扩大了会议影响。图为宋庆龄与苏加诺总统、中国驻印度尼西亚大使黄镇（左）举杯共祝两国人民友谊长存), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail3san3471.html [dostęp:10.02.2021]. Il. 3. Wizyta Song Qingling, Zhou Enlai’a i Chen Yi na Cejlonie, 26.02.1964. Źródło: Song Qingling yixing zai Xilan shoudao relie huanying (宋庆龄一行在锡兰受到热烈欢迎), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail3san3693.html [dostęp: 12.02.2021]. Il. 4. Wizyta Vijayi Lakshmi Pandit w Chinach, maj 1952. Źródło: Wenhuiwang, Wei niandai yusuo waijiao yindu pian (微年代 | 寓所外交 · 印度篇), 14.06.2019, „Wenhui”, https://wenhui.whb.cn/third/yidian/201906/14/270303.html [dostęp: 8.02.2021]. Il. 5. Wizyta Ho Chi Minha w Pekinie, czerwiec 1955. Źródło: Phan Van Hoang, HV140 - KỶ NIỆM 50 NĂM NGÀY MẤT CỦA CHỦ TỊCH HỒ CHÍ MINH (9-1969 _ 9-2019): Khúc bi tráng Quảng Tây (1942 – 1944), 29.08.2019, „Honviet”, http://honvietquochoc.com.vn/bai-viet/6081-hv140-k-nim-50-nm-ngy-mt-ca-ch-tch-h-ch-minh-9-1969-_-9-2019-khc-bi-trng-qung-ty-1942-1944.aspx [dostęp: 8.02.2021]. Il. 6. Wizyta Sirimavo Bandaranaike w Chinach, 17.01.1963. Źródło: Renminwang- zhongguo gongchangdang xinwenwang yuedu cishu, Jinian Song Qingling tongzhi danchen 126 zhounian (纪念宋庆龄同志诞辰126周年), „The Democratic Parties History Museum of China”, http://www.teyuan.org/Html/News/2019/0301/9465.htm [dostęp: 8.02.2021]. Il. 7. Song Qingling (pierwszy rząd, druga od lewej) z uczestniczkami pierwszej sesji plenarnej Ludowej Konferencji Konsultatywnej Chin, wrzesień 1949. Źródłó: Zhongguo zhengxie wenshi guan, Yu Song Qingling sanci nanwang de huijian (与宋庆龄三次难忘的会见), 28.03.2018, „The National Committee of the Chinese People’s Political Consultative Conference”, http://www.cppcc.gov.cn/zxww/2018/03/28/ARTI1 522222255406589.shtml [dostęp: 7.02.2021]. Il. 8. Song Qingling oddaje głos podczas pierwszej sesji Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych, 15-28.09.1954. Źródło: 1954 nian 9 yue 15 zhi 28 ri, Song Qingling chuxi di yi jie Quanguo Renmin Daibiao Dahui di yi ci huiyi, huiyi xuanjule Mao Zedong wei guojia zhuxi, Zhu De wei fu zhuxi, Liu Shaoqi wei quanguo renda changwei hui weiyuan, Song Qingling deng 13 renwei fu weiyuan zhang. Tu wei Songqingling zai huiyi shang toupiao (1954年9月15至28日，宋庆龄出席第一届全国人民代表大会第一次会议，会议选举了毛泽东为国家主席，朱德为副主席，刘少奇为全国人大常委会委员长，宋庆龄等13人为副委员长。图为宋庆龄在会议上投票), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail2er1313.html [dostęp: 10.02.2021]. Il. 9. Mao Zedong, Liu Shaoqi i Song Qingling w trakcie obchodów rocznicy proklamacji ChRL, 1.10.1966. Żródło: Hui Feng, Mao Zedong yu Song Qingling de sijiao: huxiang guanhuai jingchang wanglai (毛泽东与宋庆龄的私交：互相关怀经常往来), 29.01.2015, „Dwnews.com”, https://www.dwnews.com/%E4%B8%AD%E5%9B%BD/59632842/%E6%AF%9B%E6%B3%BD%E4%B8%9C%E4%B8%8E%E5%AE%8B%E5%BA%86%E9%BE%84%E7%9A%84%E7%A7%81%E4%BA%A4%E4%BA%92%E7%9B%B8%E5%85%B3%E6%80%80%E7%BB%8F%E5%B8%B8%E5%BE%80%E6%9D%A5 [dostęp: 6.02.2021]. Il. 10. Song Qingling odwiedza przedszkole, 15.11.1949. Źródło: 1949 nian 11 yue 15 ri, tuo’ersuo qian zhi wu yuan lu 205 nong 5 hao, gai wei jisu zhi tuo’ersuo, hou suo zhi jijing nianzhuan qianyi. Tu wei Song Qingling yu tuo’ersuo de haizimen heying (1949年11月15日，托儿所迁至五原路205弄5号，改为寄宿制托儿所，后所址几经辗转迁移。图为宋庆龄与托儿所的孩子们合影), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail2er2390.html [dostęp: 14.02.2021]. Il. 11. Song Qingling podpisuje apel o zaprzestanie użycia bronii atomowej, 12.02.1955. Źródło: 1955 nian 2 yue 12 ri, Song Qingling zai shijie heping lishi hui changwu weiyuanhui „gao shijie renmin shu” shang qianming, fandui shiyong yuanzi wuqi (1955年2月12日，宋庆龄在世界和平理事会常务委员会《告世界人民书》上签名，反对使用原子武器), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail3san114.html [dostęp: 20.02.2021]. Il. 12. Song Qingling wizytuje komunę ludową „1. Lipca” na przedmieściach Szanghaju, 18.10.1958. Źródło: 1958 nian 10 yue 18 ri, Song Qingling shicha Shanghai jiaoqu „qiyi” renmin gongshe (1958年10月18日，宋庆龄视察上海郊区“七一”人民公社), „Administrative Office of Soong Ching Ling Mausoleum Higlights of Exhibitions over the Years”, http://183.194.241.129/huodong/zl/china_detail2er1641.html [dostęp: 11.02.2021]. Il. 13. Wizyta przewodniczącego Hu Jintao w Japonii, 7.05.2008. Źródło: Shizuo Kambayashi/Getty Images AsiaPac, Chinese president Hu Jintao Visits Japan Day 2, 7.05.2008, „Zimbio”, https://www.zimbio.com/photos/Hu+Jintao/Chinese+president+Hu+Jintao+Visits+Japan+Day/5fkvwRvF4X3 [dostęp: 20.01.2021]. Il. 14. Wizyta przewodniczącego Hu Jintao w Malezji, 10.11.2009. Źródło: Weiji jiemi: Hu Jintao you waiyu chuan shi yangshi nü zhubo (維基解密：胡錦濤有外遇 傳是央視女主播), 20.06.2011, „HK-appledaily”, https://hk.appledaily.com/china/20110620/XRWQGG2OERBM25FHRKYHEQL5FM/ [dostęp: 19.01.2021]. Il. 15. Wizyta przewodniczącego Hu Jintao w Danii, 15.06.2012. Źródło: Wu Jiao, President Hu makes historic trip to Denmark, 16.06.2012, „Chinadaily.com.cn”, https://www.chinadaily.com.cn/china/HuvisitsDenmark/2012-06/16/content_15506257.html [dostęp: 18.01.2021]. Il. 16. Wizyta prezydenta Rosji, Władimira Putina w Pekinie,14.10.2004. Źródło: Xinhua Photo, Chinese, Russian presidents hold talks, 15.10.2004, „People.com.cn”, http://en.people.cn/200410/15/eng20041015_160361.html [dostęp: 21.01.2021]. Il. 17. Powitanie prezydenta USA, Georga W. Busha przed bankietem w Hali Ludowej, poprzedzającym Ceremonię Otwarcia Igrzysk Olimpijskich w Pekinie, 8.08.2008. Źródło: Hu's who of world leaders, „smh.com.au”, https://www.smh.com.au/ftimages/2008/08/08/1218139069379.html [dostęp: 20.01.2021]. Il. 18. Hu Jintao i Liu Yongqing oczekują na gości w uroczystość poprzedzającą otwarcie Expo w Szanghaju, 29.04.2010. Źródło: Pool/Getty Images AsiaPac, Shanghai World Expo Ready For Kick-off, „Zimbio”, https://www.zimbio.com/photos/Hu+Jintao/yzf6EzzUQgK/Shanghai+World+Expo+Ready+Kick+off [dostęp: 22.01.2021]. Il. 19. Wizyta przewodniczącego Hu Jintao w Makau, 19.12.2004. Źródło: President Hu Jintao arrives in Macao this morning, 19.12.2004, „Government Information Bureau of the MSAR”, https://www.gcs.gov.mo/showImage.php?PageLang=E&DataUcn=3803 [dostęp: 21.01.2021]. Il. 20. Hu Jintao i Liu Yongqing oglądają uroczystą galę w Hongkongu, 30.06.2007. Źródło: Xinhua, (Zu tu) Hu Jintao gaoge qing huigui yu zhong tong le ((组图)胡锦涛高歌 庆回归与众同乐), „Creaders.net”, https://m.creaders.net/news/page/312904 [dostęp: 22.01.2021]. Il. 21. Spotkanie przewodniczącego Hu Jintao z Lien Chanen w Singapurze, 14.11.2009. Źródło: Hu Jintao fufu yu Lian Zhan fufu heying [gaoqing datu] (胡锦涛夫妇与连战夫妇合影[高清大图]), 14.11.2009, „ifeng.com”, http://news.ifeng.com/photo/141_slide.shtml [dostęp: 18.01.2021]. Il. 22. Liu Yongqing zwiedza Międzynarodowe Centrum Finansowe w Hongkongu, 30.06.2007. Źródło: Wang Duruo, Ceng Yinquan furen zhuozhuang you zhihui? Jue chen diyi furen Liu Yongqing (曾荫权夫人着装有智慧？绝衬第一夫人刘永清 ), „Aboluo Xinwen”, https://www.aboluowang.com/2007/0703/46368.html [dostęp: 22.01.2021]. Il. 23. Hu Jintao i Liu Yongqing odwiedzają szkołę średnią w Singapurze, 13.11.2009. Źródło: Xinhua, Ju Peng, Chinese president visits Nanyang Girls' High School in Singapore, 14.11.2009, „People’s Daily Online”, http://en.people.cn/90001/90776/90883/6813051.html [dostęp: 21.01.2021]. Il. 24. Liu Yongqing odwiedza żłobek w Makau, 19.12.2009. Źródło: Wife of Chinese president visits Macao nursery, 20.12.2009, „People’s Daily Online”, http://en.people.cn/90001/90776/90785/6847058.html [dostęp: 20.01.2021]. Il. 25.Wizyta przewodniczącego Xi Jinpinga w Holandii, 22.03.2014. Źródło: Ma Danning, Xi, Peng dazzle in classic Chinese garments, 23.3.2014, „Chinadaily.com.cn”, https://www.chinadaily.com.cn/world/2014xivisiteu/2014-03/23/content_17371798.htm [dostęp: 9.12.2020]. Il. 26. Wizyta przewodniczącego Xi Jinpinga w Indiach, 17.09.2014. Źródło: India rolls out the red carpet for Chinese president, 17.09.2014, „The National”, https://www.thenationalnews.com/world/india-rolls-out-the-red-carpet-for-chinese-president-1.235344 [dostęp: 21.12.2020]. Il. 27. Wizyta państwowa Xi Jinpinga we Francji, 25.03.2019. Źródło: S. Corbet, China's Xi sees honors, Airbus deal in state visit to France, 25.03.2019, „The Washington Times”, https://www.washingtontimes.com/news/2019/mar/25/chinas-xi-sees-honors-airbus-deal-in-state-visit-t/ [dostęp: 10.12.2020]. Il. 28. Peng Liyuan wraz z Xi Jinpingiem wita prezydenta Kazachstanu Nursułtana Nazarbajewa w trakcie Forum Pasa i Szlaku, 14-15.05.2017. Źródło: Yeung Bernard, New Silk Road offers ASEAN a golden opportunity, 15.05.2017, „Asiaone”, https://www.asiaone.com/business/new-silk-road-offers-asean-golden-opportunity [dostęp: 5.12.2020]. Il. 29. Wizyta państwowa Donalda Trumpa w Pekinie, 9.11.2017. Źródło: Chen Vivian, Six signature ways China’s first lady fashions diplomacy, 10.11.2017, „South China Morning Post”, https://www.scmp.com/magazines/style/people-events/article/2119342/six-signature-ways-chinas-first-lady-fashions [dostęp: 7.12.2020]. Il. 30. Wizyta Kim Dzong Una w Pekinie, 19.06.2018. Źródło: A. Borowiak, Przywódcy Chin i Korei Płn. Rozmawiali o „prawdziwym pokoju” i denuklearyzacji, 20.06.2018, „Polska Agencja Prasowa”, https://www.pap.pl/aktualnosci/news%2C1462651%2Cprzwodcy-chin-i-korei-pln-rozmawiali-o-prawdziwym-pokoju-i-denuklearyzacji.html [dostęp: 11.12.2020]. Il. 31. Wizyta Xi Jinpinga w Hongkongu, 29.06.2017. Źródło: Xinhua/chinadaily.com.cn, Xi's moments in Hong Kong, 1.07.2017, „Chinadaily.com.cn”, https://global.chinadaily.com.cn/a/201707/01/WS59bbe1d4a310ded8ac189451_24.html [dostęp: 13.1.2021]. Il. 32. Wizyta Kim Dzong Una w Pekinie, 8.01.2019. Źródło: Xinhua, Xi Jinping, Kim Jong Un hold talks, reaching important consensus, 10.01.2019, „The State Council Information Office The People’s Republic of China”, http://english.scio.gov.cn/m/topnews/2019-01/10/content_74358091_5.htm [dostęp: 12.12.2020]. Il. 33. Wizyta Xi Jinpinga w Makau, 18.12.2019. Źródło: Wong Joshua, Chao Jason, Nobody should be distracted by Xi Jinping’s visit to Macau – it’s not the same as Hong Kong, whatever he says, 19.12.2019, „Independent”, https://www.independent.co.uk/voices/xi-jinping-macau-visit-hong-kong-beijing-protests-latest-a9253281.html [dostęp: 12.12.2020]. Il. 34. Peng Liyuan w trakcie spotkania z Loreną Castillo Garcią w Panamie, 3.12.2018. Źródło: Xu Wei, Peng calls for joint efforts to fight AIDS, 4.12.2018, „Chinadaily.com.cn”, http://www.chinadaily.com.cn/a/201812/04/WS5c0637eea310eff30328f04d_4.html [dostęp: 14.01.2021]. Il. 35. Peng Liyuan w trakcie spotkania z dziećmi z mniejszości Yi, 2018. Źródło: Mo Jingxi, Peng Liyuan promotes public health, 23.06.2018, „Chinadaily.com.cn”, http://www.chinadaily.com.cn/a/201806/23/WS5b2d8091a3103349141de5a7_1.html [dostęp: 14.01.2021]. Il. 36. Peng Liyuan na nagraniu dotyczącym nagrody UNESCO. Źródło: CGTN, Peng Liyuan sends congratulatory message to UNESCO Prize for Girls' and Women's Education, 12.10.2020, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=TPjuForXu8U [dostęp: 17.01.2021]. Il. 37. Wizyta Jawaharlala Nehru i Indiry Gandhi w Stanach Zjednoczonych, 7.11.1961. Źródło: President and Mrs. Kennedy host a state dinner, „The White House Historical Association”, https://www.whitehousehistory.org/photos/photo-1-77 [dostęp: 23.01.2021]. Il. 38. Wizyta Indiry Gandhi w Japonii, 25.06.1969. Źródło: Summer 1969: A look back 50 years ago, 22.06.2019, „MSN”, https://www.msn.com/en-ca/news/world/summer-1969-a-look-back-50-years-ago/ss-AADgo4P?li=AAggNb9#image=21 [dostęp: 24.01.2021]. Il. 39. Wizyta Indiry Gandhi w Stanach Zjednoczonych, 29.07.1982. Źródło: President Ronald Reagan Walking with Prime Minister Indira Gandhi of India Outside The Oval Office, „National Archives Catalog”, https://catalog.archives.gov/id/75856933 [dostęp: 25.01.2021]. Il. 40. Wizyta Richarda Nixona w Indiach, 31.07.1969. Źródło: When US Presidents visited India, 1.03.2015, „News 18”, https://www.news18.com/photogallery/world/when-us-presidents-visited-india-961082.html [dostęp: 1.02.2021]. Il. 41. Indira Gandhi w trakcie Konferencji Państw Niezaangażowanych, 1983. Źródło: Life and times of Indira Gandhi, „India Today”, https://www.indiatoday.in/india/photo/indira-gandhi-death-anniversary-366553-2011-10-29/8 [dostęp: 28.01.2021]. Il. 42. Wizyta Elżbiety II w Indiach, 1983. Źródło: D. Pearl, See the Queen Greeting World Leaders Throughout Her Record-Breaking Reign, 11.10.2017, „People”, https://people.com/royals/obama-mandela-churchill-see-the-queen-greeting-world-leaders-throughout-her-65-year-reign/?slide=5825585#5825585 [dostęp: 29.01.2021]. Il. 43. Indira Gandhi w Śimli, początek lat 70. Źródło: V. Prabhakar, Indira Gandhi, „Outlook”, https://www.outlookindia.com/photos/people/indira-gandhi/7895/2?photo-98203 [dostęp: 17.02.2021]. Il. 44. Indira Gandhi w trakcie dopełniania formalności związanych ze startem w wyborach w okręgu Rae Bareli, 19.02.1977. Źródło: AP Photo, Rare photos of Indira Gandhi, 19.11.2017, „MSN”, https://www.msn.com/en-in/news/photos/rare-photos-of-indira-gandhi/ss-BBcb6fp#image=21 [dostęp: 17.02.2021]. Il. 45. Indira Gandhi w trakcie przemówienia z okazji Dnia Niepodległości, 1983. Źródło: Prasar Bharati Archives, 1983 - Then PM Indira Gandhi's Independence Day Speech, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=ZHMgc27XOAQ [dostęp: 24.01.2021]. Il. 46. Indira Gandhi w trakcie obchodów Dnia Republiki, ok. 1980. Źródło: Life and times of Indira Gandhi, „India Today”, https://www.indiatoday.in/india/photo/indira-gandhi-death-anniversary-366553-2011-10-29/4 [dostęp: 27.01.2021]. Il. 47. Indira Gandhi odwiedza Złotą Świątynię po operacji Blue Star, 23.06.1984. Źródło: I. Singh, How Indira Gandhi cloaked the murderous truth of June 1984, „The World Sikh News”, https://www.theworldsikhnews.com/how-indira-gandhi-cloaked-the-murderous-truth-of-june-1984/ [dostęp:26.01.2021]. Il. 48. Indira Gandhi przyjmuje delegację sikhów, 30.06.1984. Źródło: A year of political upsets, 6.02.2015, „Frontline”, https://frontline.thehindu.com/politics/a-year-of-political-upsets/article6805127.ece [dostęp: 31.01.2021]. Il. 49. Wizyta Rajiva Gandhiego w Stanach Zjednoczonych, 6.12.1985. Źródło: President Ronald Reagan Nancy Reagan Rajiv Gandhi and Mrs Gandhi in The Yellow Oval Room During a State Dinner for Prime Minister Rajiv Gandhi of India, „National Archives Catalog”, https://catalog.archives.gov/id/75854157 [dostęp: 1.02.2021]. Il. 50. Wizyta Rajiva Gandhiego w Chinach, grudzień 1988. Źródło: Prime Ministerial Visits to China, „Ministry of External Affairs”, https://mea.gov.in/photo-features.htm?895/Prime+Ministerial+Visits+to+China [dostęp: 18.02.2021]. Il. 51. Wizyta Rajiva Gandhiego w Pakistanie, grudzień 1988. Źródło: India Today Web Desk, Happy Birthday Sonia Gandhi: A look at some of her rare pictures, 9.12.2016, „India Today”, https://www.indiatoday.in/fyi/story/sonia-gandhi-birthday-rare-pictures-congress-356548-2016-12-09 [dostęp: 19.02.2021]. Il. 52. Wizyta sekretarz stanu USA Hillary Clinton w Indiach, 29.01.2009. Źródło: U.S. Department of State, Secretary Clinton Meets With Indian Congress Party President, „Flickr”, https://www.flickr.com/photos/statephotos/3742051307/in/photolist-6GK3Sf-6GEZpe-6GEZtZ-a5cg51-6GK3Zf [dostęp: 2.02.2021]. Il. 53. Wizyta Władimira Putina w Indiach, 24.12.2012. Źródło: Indiatimes, From Russia with Love: Putin Visits India, 25.12.2021, „Indiatimes”, https://www.indiatimes.com/asia/from-russia-with-love-putin-visits-india-51532.html [dostęp: 3.02.2021]. Il. 54. Wizyta Sheikh Hasiny w Indiach, 9.04.2017. Źródło: P. Bhattacharya, R. Karim, Indian parties have common stance on Bangladesh, 10.04.2017, „The Daily Star”, https://www.thedailystar.net/frontpage/indian-parties-have-common-stance-bangladesh-1388992 [dostęp: 5.02.2021]. Il. 55. Sonia Gandhi w dniu ogłoszenia wygranej w wyborach, 13.05.2004. Źródło: Austin, Leader Of The Congress Sonia Gandhi Pics, „MemSaab”, https://www.memsaab.com/entertainment/leader-congress-sonia-gandhi-pics/ [dostęp: 18.02.2021]. Il. 56. Sonia Gandhi w trakcie obchodów Dnia Niepodległości w siedzibie partii, 15.08.2014. Źródło: Sonia Gandhi, „Outlook India”, https://www.outlookindia.com/photos/people/sonia-gandhi/4654/8?photo-96951 [dostęp: 3.02.2021]. Il. 57. Sonia Gandhi podczas kampanii w Waranasi, 2.08.2016. Źródło: E. Sarai, Ailing Politician Cancels 10,000-bike Campaign Parade in India, 2.08.2016, „VOA”, https://www.voanews.com/east-asia/ailing-politician-cancels-10000-bike-campaign-parade-india [dostęp: 20.02.2021]. Il. 58. Sonia Gadhi podczas wesela Nadeema Jaweda, styczeń 2007. Źródło: Asma nadeem javed, 11.08.2019, „Twitter”, https://twitter.com/asmashan/status/1160473864557588480 [dostęp: 19.02.2021]. Il. 59. Sonia Gandhi podczas inauguracji linii kolejowej, Anantnag, 28.10.2009. Źródło: S. Bukhari, Kashmir had special place in Indira’s heart: Sonia Gandhi, 29.10.2009, „The Hindu”, https://www.thehindu.com/news/national/Kashmir-had-special-place-in-Indirarsquos-heart-Sonia-Gandhi/article16889091.ece [dostęp: 5.02.2021]. Il. 60. Sonia Gandhi odwiedza Międzynarodowy Szczyt Jubilerski w Delhi, 2011. Źródło: PTI Photo, Photos, „Outlook”, https://www.outlookindia.com/photos/single/35076 [dostęp: 20.02.2021]. Il. 61. Priyanka Vadra odwiedza szkołę w Bangladeszu, luty 2009. Źródło: Priyanka visits Brac schools, 4.02.2009, „The Daily Star”, https://www.thedailystar.net/news-detail-74326 [dostęp: 14.02.2021]. Il. 62. Priyanka Gandhi uczestniczy w festiwalu kulinarnym zorganizowanym przez ambasadę ChRL, 20.04.2017. Źródło: Guo da fang fu zhuxi Lahuer Gandi zuoke „Zhongguo diaoyutai meisji jie” (国大党副主席拉胡尔·甘地作客“中国钓鱼台美食节”), 21.04.2017, „Embassy of the People’s Republic of China in the Republic of India”, http://in.china-embassy.org/chn/sgxw/t1455276.htm [dostęp: 14.02.2021]. Il. 63. Wizyta Nelsona Mandeli w Indiach, 16.03.2001. Źródło: P. Ghosh, Nelson Mandela Dies: South Asia Mourns Passing Of South Africa’s Anti-Apartheid Icon, 12.06.2013, „International Business Times”, https://www.ibtimes.com/nelson-mandela-dies-south-asia-mourns-passing-south-africas-anti-apartheid-icon-1498874 [dostęp: 31.01.2021]. Il. 64. Wizyta Sheikh Hasiny w Indiach, 2019. Źródło: G. Lahiri, Sonia lauds Hasina for Bangladesh’s development, 7.10.2019, „Daily Sun”, https://www.daily-sun.com/arcprint/details/429344/Sonia-lauds-Hasina-for-Bangladesh %E2%80%99s-development/2019-10-07 [dostęp: 26.01.2021]. Il. 65. Priyanka Vadra w trakcie zaprzysiężenia Manmohana Singha na premiera, 22.05.2009. Źródło: Second term for Manmohan Singh as PM, 22.05.2009, „Zeenews”, https://zeenews.india.com/photogallery/second-term-for-manmohan-singh-as-pm-862 [dostęp: 23.02.2021]. Il. 66. Priyanka Vadra w trakcie kampanii wyborczej, 2014. Źródło: J. Ansari, Star POWER Priyanka Gandhi to stick to Congress turf after forging Samajwadi Party alliance, 24.01.2017, „Mail Online India”, https://www.dailymail.co.uk/indiahome/indianews/article-4153672/Star-POWER-Priyanka-Gandhi-stick-Congress-turf.html [dostęp: 30.01.2021]. Il. 67. Priyanka Vadra w trakcie spotkania z kobietami z Rae Bareli, 27.05.2015. Źródło: Priyanka Gandhi visits Raebareli, 27.05.2015, „Prokerala”, https://www.prokerala.com/news/photos/raebareli-priyanka-gandhi-visits-raebareli-72504.html [dostęp: 15.02.2021]. Il. 68. Priyanka Vadra na weselu Kunala Kapoora i Nainy Bachchan, 2015. Źródło: Kunal Kapoor & Naina Bachchan's Grand Wedding Reception, „Bollywood Mantra”, https://www.bollywoodmantra.com/picture/kunal-kapoor-naina-bachchans-grand-wedding-reception-5/ [dostęp: 23.01.2021]. Il. 69. Priyanka Gandhi odwiedza świątynię Vindhyavasini w Mirzapurze, 2019. Źródło: News Nation Bureau, Priyanka Gandhi visits Vindhyavasini Temple on day 2 of ‘Ganga Yatra’, 19.03.2019, „News Nation”, https://english.newsnationtv.com/photos/lok-sabha-elections/priyanka-gandhi-visits-vindhyavasini-temple-on-day-2-of-ganga-yatra-3222 [dostęp: 4.02.2021]. Il. 70. Priyanka Vadra w trakcie spotkania z Kafeelem Khanem, wrzesień 2020. Źródło: T. Anjum, Kafeel Khan Meets Priyanka Gandhi; Urges Congress To Stand Against Misuse Of NSA & UAPA, 21.09.2020, „Outlook”, https://www.outlookindia.com/website/story/india-news-kafeel-khan-meets-priyanka-gandhi-urges-congress-to-stand-against-misuse-of-nsa-uapa/360671 [dostęp: 15.02.2021]. Spis fotografii umieszczonych w aneksie Il. 1. Wizyta Song Qingling w Birmie, 2.01.1956. .................................................................. VI Il. 2. Song Qingling rozmawia z prezydentem Sukarno oraz chińskim ambasadorem Huang Zhenen, Indonezja, sierpień 1956............................................................................................ VII Il. 3. Wizyta Song Qingling, Zhou Enlai’a i Chen Yi na Cejlonie, 26.02.1964. ................... VIII Il. 4. Wizyta Vijayi Lakshmi Pandit w Chinach, maj 1952...................................................... IX Il. 5. Wizyta Ho Chi Minha w Pekinie, czerwiec 1955. ............................................................ X Il. 6. Wizyta Sirimavo Bandaranaike w Chinach, 17.01.1963. ................................................ XI Il. 7. Song Qingling (pierwszy rząd, druga od lewej) z uczestniczkami pierwszej sesji plenarnej Ludowej Konferencji Konsultatywnej Chin, wrzesień 1949. ................................. XII Il. 8. Song Qingling oddaje głos podczas pierwszej sesji Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych, 15-28.09.1954. .......................................................................... XIII Il. 9. Mao Zedong, Liu Shaoqi i Song Qingling w trakcie obchodów rocznicy proklamacji ChRL, 1.10.1966. .................................................................................................................. XIV Il. 10. Song Qingling odwiedza przedszkole, 15.11.1949. ..................................................... XV Il. 11. Song Qingling podpisuje apel o zaprzestanie użycia bronii atomowej, 12.02.1955. . XVI Il. 12. Song Qingling wizytuje komunę ludową „1. Lipca” na przedmieściach Szanghaju, 18.10.1958. ........................................................................................................................... XVII Il. 13. Wizyta przewodniczącego Hu Jintao w Japonii, 7.05.2008. ................................... XVIII Il. 14. Wizyta przewodniczącego Hu Jintao w Malezji, 10.11.2009. .................................... XIX Il. 15. Wizyta przewodniczącego Hu Jintao w Danii, 15.06.2012. ........................................ XX Il. 16. Wizyta prezydenta Rosji, Władimira Putina w Pekinie,14.10.2004. .......................... XXI Il. 17. Powitanie prezydenta USA, Georga W. Busha przed bankietem w Hali Ludowej, poprzedzającym Ceremonię Otwarcia Igrzysk Olimpijskich w Pekinie, 8.08.2008. ........... XXII Il. 18. Hu Jintao i Liu Yongqing oczekują na gości w uroczystość poprzedzającą otwarcie Expo w Szanghaju, 29.04.2010. ......................................................................................... XXIII Il. 19. Wizyta przewodniczącego Hu Jintao w Makau, 19.12.2004. .................................. XXIV Il. 20. Hu Jintao i Liu Yongqing oglądają uroczystą galę w Hongkongu, 30.06.2007. ...... XXV Il. 21. Spotkanie przewodniczącego Hu Jintao z Lien Chanen w Singapurze, 14.11.2009. ............................................................................................................................................ XXVI Il. 22. Liu Yongqing zwiedza Międzynarodowe Centrum Finansowe w Hongkongu, 30.06.2007. ........................................................................................................................ XXVII Il. 23. Hu Jintao i Liu Yongqing odwiedzają szkołę średnią w Singapurze, 13.11.2009.XXVIII Il. 24. Liu Yongqing odwiedza żłobek w Makau, 19.12.2009. .......................................... XXIX Il. 25.Wizyta przewodniczącego Xi Jinpinga w Holandii, 22.03.2014. .............................. XXX Il. 26. Wizyta przewodniczącego Xi Jinpinga w Indiach, 17.09.2014. .............................. XXXI Il. 27. Wizyta państwowa Xi Jinpinga we Francji, 25.03.2019. ....................................... XXXII Il. 28. Peng Liyuan wraz z Xi Jinpingiem wita prezydenta Kazachstanu Nursułtana Nazarbajewa w trakcie Forum Pasa i Szlaku, 14-15.05.2017. ........................................ XXXIII Il. 29. Wizyta państwowa Donalda Trumpa w Pekinie, 9.11.2017. ................................ XXXIV Il. 30. Wizyta Kim Dzong Una w Pekinie, 19.06.2018. .................................................. XXXIV Il. 31. Wizyta Xi Jinpinga w Hongkongu, 29.06.2017. ..................................................... XXXV Il. 32. Wizyta Kim Dzong Una w Pekinie, 8.01.2019. .................................................... XXXVI Il. 33. Wizyta Xi Jinpinga w Makau, 18.12.2019. ......................................................... XXXVII Il. 34. Peng Liyuan w trakcie spotkania z Loreną Castillo Garcią w Panamie, 3.12.2018. ....................................................................................................................................... XXXVIII Il. 35. Peng Liyuan w trakcie spotkania z dziećmi z mniejszości Yi, 2018. ................... XXXIX Il. 36. Peng Liyuan na nagraniu dotyczącym nagrody UNESCO. .......................................... XL Il. 37. Wizyta Jawaharlala Nehru i Indiry Gandhi w Stanach Zjednoczonych, 7.11.1961. .. XLI Il. 38. Wizyta Indiry Gandhi w Japonii, 25.06.1969. ........................................................... XLII Il. 39. Wizyta Indiry Gandhi w Stanach Zjednoczonych, 29.07.1982. ............................... XLIII Il. 40. Wizyta Richarda Nixona w Indiach, 31.07.1969. ..................................................... XLIV Il. 41. Indira Gandhi w trakcie Konferencji Państw Niezaangażowanych, 1983. ................ XLV Il. 42. Wizyta Elżbiety II w Indiach, 1983. ......................................................................... XLVI Il. 43. Indira Gandhi w Śimli, początek lat 70. ................................................................. XLVII Il. 44. Indira Gandhi w trakcie dopełniania formalności związanych ze startem w wyborach w okręgu Rae Bareli, 19.02.1977. ........................................................................................ XLVIII Il. 45. Indira Gandhi w trakcie przemówienia z okazji Dnia Niepodległości, 1983. .......... XLIX Il. 46. Indira Gandhi w trakcie obchodów Dnia Republiki, ok. 1980. ....................................... L Il. 47. Indira Gandhi odwiedza Złotą Świątynię po operacji Blue Star, 23.06.1984. .............. LI Il. 48. Indira Gandhi przyjmuje delegację sikhów, 30.06.1984. ............................................. LII Il. 49. Wizyta Rajiva Gandhiego w Stanach Zjednoczonych, 6.12.1985. .............................. LIII Il. 50. Wizyta Rajiva Gandhiego w Chinach, grudzień 1988. ............................................... LIV Il. 51. Wizyta Rajiva Gandhiego w Pakistanie, grudzień 1988. .............................................. LV Il. 52. Wizyta sekretarz stanu USA Hillary Clinton w Indiach, 29.01.2009. ........................ LVI Il. 53. Wizyta Władimira Putina w Indiach, 24.12.2012. ..................................................... LVII Il. 54. Wizyta Sheikh Hasiny w Indiach, 9.04.2017. ........................................................... LVIII Il. 55. Sonia Gandhi w dniu ogłoszenia wygranej w wyborach, 13.05.2004. ....................... LIX Il. 56. Sonia Gandhi w trakcie obchodów Dnia Niepodległości w siedzibie partii, 15.08.2014. ................................................................................................................................................. LX Il. 57. Sonia Gandhi podczas kampanii w Waranasi, 2.08.2016. .......................................... LXI Il. 58. Sonia Gadhi podczas wesela Nadeema Jaweda, styczeń 2007. ................................. LXII Il. 59. Sonia Gandhi podczas inauguracji linii kolejowej, Anantnag, 28.10.2009. ............. LXIII Il. 60. Sonia Gandhi odwiedza Międzynarodowy Szczyt Jubilerski w Delhi, 2011. .......... LXIV Il. 61. Priyanka Vadra odwiedza szkołę w Bangladeszu, luty 2009. ................................... LXV Il. 62. Priyanka Gandhi uczestniczy w festiwalu kulinarnym zorganizowanym przez ambasadę ChRL, 20.04.2017. .............................................................................................................. LXVI Il. 63. Wizyta Nelsona Mandeli w Indiach, 16.03.2001. ................................................... LXVII Il. 64. Wizyta Sheikh Hasiny w Indiach, 2019. ................................................................ LXVIII Il. 65. Priyanka Vadra w trakcie zaprzysiężenia Manmohana Singha na premiera, 22.05.2009. ............................................................................................................................................. LXIX Il. 66. Priyanka Vadra w trakcie kampanii wyborczej, 2014. .............................................. LXX Il. 67. Priyanka Vadra w trakcie spotkania z kobietami z Rae Bareli, 27.05.2015. ............ LXXI Il. 68. Priyanka Vadra na weselu Kunala Kapoora i Nainy Bachchan, 2015. ................... LXXII Il. 69. Priyanka Gandhi odwiedza świątynię Vindhyavasini w Mirzapurze, 2019. ......... LXXIII Il. 70. Priyanka Vadra w trakcie spotkania z Kafeelem Khanem, wrzesień 2020. .......... LXXIV