TURYSTYKA NA OBSZARACH GÓRSKICH EUROPY WYBRANE ZAGADNIENIA INSTYTUT GEOGRAFII I GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ UniwersytetU Jagiellońskiego Włodzimierz KureK TURYSTYKA NA OBSZARACH GÓRSKICH EUROPY WYBRANE ZAGADNIENIA KRAKÓW 2004 Publikację wydano ze środków Centralnej Rezerwy Badań Własnych UJ oraz Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ Recenzent: prof. dr hab. Jadwiga Warszyńska Przygotowanie do druku: Pracownia Wydawnicza IGiGP UJ Komputerowy skład tekstu: Małgorzata Ciemborowicz Grafika na okładce: Szymon Broda Opracowanie rycin w tekście: Mirosław Mika Korekta: Agnieszka Ślusarczyk © Copyright by the Institute of Geography and Spatial Management of the Jagiellonian University Cracow 2004 Printed in Poland ISBN 83-88424-37-8 Wydawca: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego ul. Grodzka 64, 31-044 Kraków, Polska, tel. +48(12) 422-47-03, fax + 48(12) 422-55-78 Druk: Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjańskiego, ul. Konfederacka 6, 30-306 Kraków, Polska, tel. +48(12) 266-40-00, fax + 48(12) 269-02-84 SpiS treści Wstęp ................................................................................................................ 7 1. Charakterystyka obszarów górskich ..................................................... 11 2. Przemiany społeczno-ekonomiczne. Rozwój turystyki na obszarach górskich .............................................................................. 19 2.1. Ewolucja funkcji ................................................................................... 19 2.2. Rozwój turystyki na przykładzie Alp .............................................. 23 3. Turystyka współczesna ............................................................................ 31 4. Główne formy turystyki .......................................................................... 53 4.1. Turystyka piesza .................................................................................. 53 4.2. Narciarstwo ........................................................................................... 66 4.3. Turystyka jaskiniowa ........................................................................... 86 4.4. Turystyka przyrodnicza ...................................................................... 96 5. Obszary wiejskie ....................................................................................... 99 6. Parki narodowe ....................................................................................... 119 7. Uzdrowiska .............................................................................................. 145 8. Wpływ turystyki na środowisko przyrodnicze ................................ 161 9. Ekonomiczne i demograficzne skutki rozwoju turystyki ................ 171 10. Koncepcje harmonijnego rozwoju turystyki .................................... 175 10.1. Ekoturystyka ..................................................................................... 183 10.2. Turystyka zrównoważona .............................................................. 185 Zakończenie ................................................................................................. 185 Literatura ...................................................................................................... 187 Spis rycin ...................................................................................................... 207 Spis tabel ...................................................................................................... 209 Wydawnictwa Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego ........................................................................... 211 Wstęp Obszary górskie są obok terenów nadmorskich najważniejszymi regionami turystycznymi. Ich atrakcyjność związana jest z bogatymi zasobami przyrodni­czymi i kulturowymi, na które składają się: różnorodność krajobrazowa, duża lesistość, pionowa strefowość roślinności, zróżnicowanie klimatyczne, czyste rzeki i potoki itp. oraz w dużym stopniu zachowana tradycyjna kultura ludowa. Zaso­by przyrodnicze i kulturowe obszarów górskich wykorzystywane są w różnym stopniu w poszczególnych regionach. Na większości obszarów dominują nadal tradycyjne gałęzie gospodarki – rolnictwo i leśnictwo. Dużą część regionów górskich stanowią już jednak tereny intensywnie wykorzystywane turystycznie, na których turystyka jest najważniejszą dziedziną gospodarki. W początkowym okresie rozwoju turystyki w górach powstawały głównie ośrodki wypoczynku letniego, alpinizmu i uzdrowiska. Po II wojnie światowej ruch turystyczny zaczął mieć charakter masowy. Intensywnie zaczęły się roz­wijać ośrodki turystyki letniej, a od lat 60. również zimowej. Rozwój turystyki z jednej strony przyniósł korzyści społeczne i ekonomiczne obszarom górskim, dostarczając mieszkańcom dochodów, ale z drugiej strony spowodował nieko­rzystne skutki przyrodnicze. Do negatywnych zmian w środowisku doprowadził zwłaszcza rozwój aktywnych i sportowych form turystki, a w szczególności narciarstwa. Należy jednak również podkreślić, że turystyka przyczyniła się także w dużym stopniu do zachowania cennej przyrody poprzez tworzenie dla celów turystycznych terenów chronionych. Po okresie gwałtowanego i żywiołowego rozwoju turystyki podejmuje się w regionach górskich próby stosowania zasad zrównoważonego rozwoju, czyli zachowania równowagi pomiędzy rozwojem turystyki a ochroną środowiska. W odniesieniu do turystyki idea zrównoważonego rozwoju przyniosła już po­zytywne efekty społeczne, ekonomiczne i przyrodnicze. Problemy rozwoju obszarów górskich są na tyle poważne, że interesują się nimi liczne organizacje międzynarodowe i rządy krajów posiadających obszary górskie. Wyrazem tego zainteresowania było między innymi proklamowanie roku 2000 rokiem gór, który też jednocześnie był rokiem ekoturystyki. Niniejsze opracowanie ukazuje wybrane zagadnienia rozwoju turystyki na obszarach górskich na przykładach gór europejskich. Najwięcej miejsca poświę­cono w nim regionowi alpejskiemu, który jest największym górskim regionem turystycznym świata, najbardziej rozwiniętym gospodarczo i zarazem najbardziej przekształconym przez człowieka. Doświadczenia z Alp wykorzystywać można w polityce rozwoju innych regionów górskich, w celu uniknięcia błędów, jakie tam popełniono, ale przede wszystkim w celu wykorzystania sprawdzonych tam rozwiązań. W niniejszej pracy mniej miejsca poświęcono obszarom górskim w Polsce, ponieważ były one przedmiotem licznych opracowań. W literaturze polskiej prace dotyczące turystyki w Karpatach pojawiły się już w okresie międzywojennym (Leszczycki 1938, 1939). Po II wojnie światowej badania problemów turystyki na obszarach górskich w Polsce były kontynuowane między innymi przez: A. Wrzoska (1959, 1964), J. Warszyńską (1974, 1985, 1991a, 1991b), A. Jackowskie­go (1971, 1979, 1981), J. Wyrzykowskiego (1986, 1989), D. Ptaszycką-Jackowską (1993, 2003), M. Baranowską-Janotę (1991), J. Grocha (1991, 1997), W. Kurka (1990, 1999), B. Górza (2003), C. Guzika (1999, 2003), M. Mikę (2002), E. Kidoń (2002). Literatura dotycząca innych obszarów górskich krajów europejskich jest również bardzo obszerna. Oczywiście najwięcej prac poświęcono Alpom. Proble­matyką rozwoju turystyki na obszarach górskich zajmowali się między innymi: W. Bätzing (1991, 1998), B. Barbier (1984), R. Bachleitner (1998), H. Elsasser (2001), P. Messerli (1989), J. Herbin (1995), A. Holden (1998, 2000), C. Jamot (1998, 2000), E. Lichtenberger (1975, 1984, 2000), M. Price (1996, 1998, 1999). W niniejszym opracowaniu, oprócz prac wymienionych wyżej, wykorzy­stano również materiały statystyczne z wielu krajów, a także strony internetowe organizacji i stowarzyszeń międzynarodowych (UNEP, CIPRA, CIAPP, Mountain Forum, Euromontana) oraz strony rządowe poszczególnych państw. Zakres opracowania został ograniczony do niektórych zagadnień, które ukazują stan, formy i perspektywy rozwoju turystyki na obszarach górskich. Skoncentrowano się głównie na charakterystyce tych form turystyki, które bazują na zasobach przyrodniczych. Są to bowiem specyficzne formy dla tych obszarów. Pominięto natomiast takie formy turystyki jak: turystyka kulturowa, religijna, biznesowa, kongresowa itp. W rozdziale pierwszym scharakteryzowano zasoby przyrodnicze obszarów górskich, w szczególności istotne z punktu widzenia turystyki. Rozdział drugi ukazuje przemiany społeczno gospodarcze tych obszarów i na tym tle rozwój turystyki. W rozdziale trzecim zawarto podstawowe wskaźniki charakteryzujące zagospodarowanie i ruch turystyczny. W rozdziale czwartym omówiono niektóre formy turystyki, szczególnie popularne na terenach górskich i zarazem wyko­rzystujące zasoby środowiska przyrodniczego. W rozdziałach piątym, szóstym i siódmym scharakteryzowano problemy turystyki na obszarach wiejskich, w parkach narodowych i w uzdrowiskach. Kolejne rozdziały ukazują wpływ turystyki na zmiany w środowisku przyrodniczym obszarów górskich oraz ekonomiczne efekty rozwoju turystyki. Wreszcie w ostatnim rozdziale zostały omówione koncepcje harmonijnego rozwoju turystyki, czyli ekoturystyki i tu­rystyki zrównoważonej. 1. CHARAKTERYSTYKA OBSZARÓW GÓRSKICH Specyfika regionów górskich wynika z charakteru środowiska przyrod­niczego, a zwłaszcza z takich jego elementów jak: ukształtowanie powierzchni i rzeźba terenu oraz związane z nimi stosunki klimatyczne i szata roślinna. Charakterystyczną cechą przyrody obszarów górskich jest występowanie gatun­ków endemicznych, reliktowych i dużej bioróżnorodności gatunkowej. Wyraźnie widoczna jest również odrębność kulturowa obszarów górskich. Obszary górskie zajmują znaczną część kontynentu europejskiego. Nie można jednak podać dokładnej ich powierzchni, gdyż nie ma jednoznacznego kryterium wydzielania obszarów nizinnych, wyżynnych i górskich. Najczęściej za takie kryterium przyjmuje się hipsometrię. Jednakże za dolną granicę obszarów górskich przyjmuje się bardzo różne wysokości, niekiedy już od 200 m n.p.m., a niekiedy dopiero od 1000 m n.p.m. (Awakjan 1989). Drugim istotnym kryte­rium wydzielania obszarów górskich z punktu widzenia turystyki jest rzeźba terenu. Rzeźba na ogół im bardziej jest zróżnicowana, tym jest atrakcyjniejsza. Dobrym przykładem mogą tu być obszary krasowe. Dla mieszkańców nizin już niewielkie wzniesienie ponad otaczający mo­notonny krajobraz stanowi atrakcyjny cel wycieczek i dobry punkt widokowy. W związku z tym dla opracowań turystycznych wydaje się uzasadnione przyj­mować dolne granice wysokości obszarów górskich. W niniejszym opracowaniu przyjęto za dolną granicę wysokość 300 m n.p.m. Tak określony zasięg teryto­rialny obszarów górskich w Europie ukazuje ryc. 1. Ogółem w Europie obszary wzniesione powyżej 300 m n.p.m. stanowią około 22% kontynentu. W poszczególnych krajach stopień górzystości jest bardzo Rycina 1 Obszary górskie w Europie Tabela 1 Powierzchnia obszarów górskich w Europie w przedziałach wysokościowych (km2) Źródło: UNEP. zróżnicowany. I tak w kilku krajach takich terenów nie ma wcale (Holandia, Dania), natomiast najbardziej górzyste są: Szwajcaria, Austria, Hiszpania, Buł­garia, Słowacja, Norwegia. Najbardziej znane szczyty europejskie to: Mont Blanc (4807 m n.p.m.) – naj­wyższy szczyt Europy; Matternhorn (4478 m n.p.m.) – szczyt o kształcie piramidy; Jungfrau (4158 m n.p.m.) – znajduje się tu najwyższa górska kolej; Mulhacén (3478 m n.p.m. ) – najwyższy szczyt Półwyspu Iberyjskiego; Etna (3323 m n.p.m.) – najwyższy wulkan w Europie; Olimp (2917 m n.p.m.) – szczyt znany z mitologii greckiej; Ben Nevis (1343 m) – najwyższy szczyt Wielkiej Brytanii; Wezuwiusz (1281 m n.p.m.) – czynny wulkan. Specyficzne cechy klimatu górskiego to: spadek temperatury powietrza, zmniejszanie się ciśnienia atmosferycznego i wzrost opadów wraz ze wzniesie­niem wysokości nad poziom morza. Klimat górski cechuje się też korzystniej­szymi w porównaniu z terenami nizinnymi warunkami insolacyjnymi. Specy­fiką obszarów górskich jest występowanie ciepłego, suchego i silnego wiatru fenowego. Ze względu na właściwości, klimat górski oddziałuje korzystnie na układ krwiotwórczy, sprzyja leczeniu chorób dróg oddechowych, alergicznych, skórnych i innych. Na obszarach górskich bierze początek większość rzek europejskich. Rzeki w obrębie terenów górskich są z reguły czyste, ponieważ nie ma tu przemysłu, a osadnictwo jest rzadsze niż na terenach nizinnych. Najwyższe partie górskie Alp i Gór Skandynawskich pokrywają lodowce dostarczające czystej wody i stanowiące atrakcję turystyczną. Niektóre są wykorzystywane dla celów nar­ciarskich. W górach wreszcie, ze względu na specyficzną budowę geologiczną, znajdują się największe zasoby wód mineralnych i termalnych. Szata roślinna obszarów górskich jest bogata. Jej cechą charakterystyczną jest piętrowy układ roślinności. Na ogół są to piętra: lasów mieszanych, lasów igla­stych, kosodrzewiny i piętro halne. Wśród gatunków roślin zachowało się wiele gatunków endemicznych. Charakterystyczne dla gór są też duże kompleksy leśne, które dlatego się zachowały, że zajmują tereny nieprzydatne dla rolnictwa. W górach zachowały się gatunki zwierząt, które na terenach nizinnych należą do rzadkości (między innymi niedźwiedzie, wilki i ptaki drapieżne). Są też gatunki endemiczne – kozice, świstaki i inne. Dzięki zachowanym w górach cennym zasobom przyrody powstały tu liczne obszary chronione. Obowiązujące w nich przepisy prawne zapewniają ochronę przyrody, a także umożliwiają wykorzystywanie tych terenów dla celów turystyczno-rekreacyjnych. Zróżnicowanie przyrodnicze terenów górskich, niespotykane na obszarach nizinnych oraz bogactwo i różnorodność kulturowa stanowią o cennych zaso­bach i walorach turystycznych tych terenów. Stwarzają też warunki do rozwoju licznych i w wielu wypadkach jedynych form turystyki. Główne regiony górskie Europy Najwyższym łańcuchem górskim w Europie, rozciągającym się szerokim łukiem od Zatoki Genueńskiej do Niziny Węgierskiej są Alpy. Długość Alp wynosi 1200 km, a szerokość 150-250 km. Alpy położone są na terytorium Fran­cji, Szwajcarii, Włoch, Niemiec, Liechtensteinu, Austrii i Słowenii. Dzielą się na dwie części: Zachodnie i Wschodnie, wyraźnie różniące się pod względem geologicznym i morfologicznym. Około 60 szczytów alpejskich wznosi się ponad 4000 m n.p.m., a najwyższy szczyt Mont Blanc osiąga 4807 m n.p.m. Alpy powstały w orogenezie alpejskiej i zbudowane są ze skał krystalicznych, wapieni, dolomitów i osadów fliszowych. Masywy krystaliczne charakteryzują się rzeźbą wysokogórską ukształtowaną w dużym stopniu przez zlodowacenia plejstoceńskie, z ostrymi szczytami i stromymi ścianami, w partiach wapiennych zaś występują liczne zjawiskami krasowe, między innymi systemy jaskiń. Ze zróżnicowaniem geologicznym wiąże się duża liczba źródeł termalnych i mineralnych. Klimat Alp jest silnie zróżnicowany. Temperatura powietrza obniża się z zachodu na wschód oraz ze wzrostem wysokości nad poziom morza. Najcieplejsze są doliny w południowych regionach Alp oraz stoki o ekspozycji południowej. Charakterystyczną cechą klimatu Alp jest wiatr lokalny – föhn. Dzięki dużej ilości opadów i występo­waniu lodowców Alpy są rezerwuarem wody dla Europy Zachodniej i terenów śródziemnomorskich. Piętra roślinne Alp są następujące: do wysokości około 800 m n.p.m. wy­stępują użytki rolne, do 1600-2400 m n.p.m. lasy górskie (buk, jodła, świerk, mo­drzew, limba), powyżej – kosodrzewina i zarośla różanecznika, łąki górskie oraz nagie skały. Wśród roślin alpejskich wiele jest gatunków endemicznych, które wyginęły w innych częściach Europy w epoce lodowcowej. Granica wiecznego śniegu przebiega tu na wysokości 2500–3200 m n.p.m. Obecnie w Alpach wystę­puje około 1200 lodowców o powierzchni 3600 km2. W Alpach Zachodnich naj­bardziej zlodowacone są Alpy Pennińskie i Berneńskie oraz masyw Mont Blanc, w Alpach Wschodnich – Wysokie Taury i Alpy Oetztalskie. Największymi lodow­cami są: Aletsch, mający 25 km (Alpy Berneńskie) oraz Pasterze (Wysokie Taury) o długości 10 km. Świat zwierzęcy reprezentują: koziorożce, kozice, świstaki, orły przednie, pardwy. W Alpach jest 300 dużych obszarów chronionych, zaj­mujących 15% ich terytorium, w tym 12 parków narodowych. Obszar Alp zamieszkuje 13 mln osób. Średnia gęstość zaludnienia wyno­si tu 60 osób/km2, a biorąc pod uwagę obszary stale zamieszkałe – 240 osób. Dzięki głęboko wcinającym się dolinom i licznym przełęczom, Alpy nie stanową większej bariery komunikacyjnej. Do najważniejszych przełęczy należą: Sim­plon, Mont Cenis, Mała i Wielka Przełęcz Św. Bernarda, Przełęcz Św. Gottharda, Brenner. Główne działy gospodarki alpejskiej to: turystyka, rolnictwo (hodow­la bydła), przemysł i górnictwo oraz energetyka. W strukturze użytkowania ziemi dominują użytki zielone. Jako tereny wypasowe wykorzystuje się także naturalne hale wysokogórskie. Turystyka jest obecnie najważniejszym sektorem gospodarki alpejskiej. Turystyczna baza noclegowa liczy około 5 mln miejsc, a liczba turystów odwiedzających Alpy wynosi rocznie około 100 mln (w tym 60 mln turystów weekendowych). Karpaty występują na terytoriach: Czech, Słowacji, Polski, Węgier, Ukra­iny i Rumunii. Długość całego łańcucha wynosi około 1300 km, a szerokość 120-300 km. Karpaty powstały w orogenezie alpejskiej. Zbudowane są z fliszu, wapieni i skał krystalicznych. Najwyższe masywy krystaliczne jak Tatry (Gerlach 2655 m n.p.m.), Góry Fogarskie, Góry Rodniańskie, Retezat mają rzeźbę wy­sokogórską formami glacjalnymi. Ze względu na dużą rozciągłość łańcucha karpackiego, piętra klimatyczne i roślinne są tu zróżnicowane. W porównaniu z Alpami Karpaty mają klimat bardziej kontynentalny. Nie ma też nigdzie na ich obszarze stałych lodowców. W Tatrach górna granica lasów znajduje się na wyso­kości 1550 m n.p.m., w Górach Rodniańskich (Karpaty Wschodnie) na wysokości 1600 m n.p.m., a w górach Retezat (Karpaty Południowe) – 1700-1800 m n.p.m. W najbardziej niedostępnych partiach Karpat zachował się bogaty świat zwie-rzęcy. Spotyka się tu niedźwiedzie brunatne, wilki, rysie, kozice, świstaki, a z ptaków – sokoły i orły. Karpaty zamieszkuje około 14 mln osób; najwięcej w Rumunii – około 7 mln. Podstawowymi działami gospodarki Karpat są: rolnic­two, leśnictwo, przemysł i turystyka, która obecnie jest najszybciej rozwijającym się sektorem gospodarki tych obszarów. Pireneje są wysokim pasmem górskim we Francji i Hiszpanii o długo­ści 435 m i szerokości 80-140 km. Najwyższy szczyt – Pico de Aneto osiąga 3404 m n.p.m. Ze względu na brak niskich przełęczy Pireneje stanowią barierę między Półwyspem Pirenejskim a resztą kontynentu. Pireneje powstały wskutek orogenezy alpejskiej. Ich strefa wewnętrzna zbudowana jest ze skał krystalicz­nych, a zewnętrzna z osadowych (wapienie, flisz). Północne stoki Pirenejów po stronie francuskiej są strome, chłodne i wilgotne, natomiast południowe, czyli hiszpańskie, są łagodne i ciepłe. Górna granica lasu znajduje się tu na wysokości 1800 m n.p.m. W najwyższych partiach utrzymują się niewielkie lodowce. Róż­nice topograficzne i klimatyczne w Pirenejach są przyczyną zróżnicowania szaty roślinnej i gospodarki człowieka. Ludność skupia się tu głównie w dolinach i na łagodnych stokach południowych. Pod względem gospodarczym Pireneje są słabo zagospodarowane. Przeważają tereny o naturalnej przyrodzie, mało zmienione przez człowieka. Główne działy gospodarki Pirenejów to rolnictwo (hodowla bydła i owiec, uprawa winnej latorośli), leśnictwo, górnictwo oraz turystyka. Góry Kantabryjskie są wysokim (Pena de Cerredo 2648 m n.p.m.) i rozle­głym (około 500 km) łańcuchem górskim w północnej Hiszpanii. Należą do gór systemu alpejskiego. Zbudowane są z wapieni (liczne formy krasowe) i skał krystalicznych. Stanowią barierę klimatyczną, oddzielając Hiszpanię od wpływu klimatu oceanicznego. Północne stoki Gór Kantabryjskich są wilgotne i porośnięte do wysokości 1000 m n.p.m. lasami dębowymi i kasztanowymi, a do wysokości 1700 m n.p.m. lasami bukowymi. Na południowych, suchych stokach występuje makia. Na Półwyspie Pirenejskim najwyższym masywem górskim, ciągnącym się na południu równolegle do wybrzeży Morza Śródziemnego są Góry Betyckie. Centralną ich część stanowi Sierra Nevada z najwyższym szczytem Mulhacén (3478 m n.p.m.). Góry Betyckie zbudowane są ze skał krystalicznych, metamor­ficznych i osadowych. W wyższych partiach gór rosną lasy dębowe i kasztanowe i do 2500 m n.p.m. – lasy sosnowe. Powyżej występują krzewy i łąki alpejskie. Znajduje się tu także niewielki lodowiec. Apeniny są rozległym łańcuchem górskim o szerokości 40-200 km, cią­gnącym się przez cały półwysep Apeniński na długości 1400 km. Należą do gór systemu alpejskiego. Zbudowane są z wapieni, łupków i piaskowców. Najwyższym masywem w ich obrębie jest Gran Sasso ze szczytem Monte Corno (2014 m n.p.m.). Doliny i łagodne stoki Apeninów zajmują pola uprawne (oliwki, winorośl, drzewa owocowe, warzywa) oraz zarośla makii. W wyższych partiach rosną lasy dębowe, kasztanowe i iglaste (do 1800 m n.p.m.). Masyw Centralny to rozległy, ale niewysoki masyw górski we Francji (Puy de Sancy 1886 m n.p.m.). Większą część regionu zajmuje wyżyna o wy­sokości 600-900 m n.p.m. W Masywie Centralnym mają źródła główne rzeki Francji: Loara, Rodan, Sekwana i Garonna. W Owernii występują liczne stożki wygasłych wulkanów, w południowej części masywu znajdują się formy kra­sowe. Cały region jest słabo zaludniony. Góry Skandynawskie są niewysokim, ale rozległym łańcuchem górskim zajmującym większość terytorium Norwegii i zachodnią część Szwecji. Ich dłu­gość wynosi 1800 km, a najwyższy szczyt Galdhopiggen osiąga 2469 m n.p.m. Góry Skandynawskie powstały w wyniku orogenezy kaledońskiej. Ich wschodnie stoki są łagodne, natomiast zachodnie są strome i pocięte fiordami (najdłuższy – Sognefjord). Charakterystycznym elementem ukształtowania są fieldy – rozległe płaskowyże, ponad którymi wznoszą się ostańce skalne. Linia wiecznego śniegu leży tu na wysokości 700 m n.p.m. na północy i 1800 m n.p.m. na południu. Około 5 tys. km2 zajmują lodowce. Góry Dynarskie są młodymi górami rozciągającymi się równolegle do wybrzeży Morza Adriatyckiego. Znajdują się na terytorium Chorwacji, Bośni i Hercegowiny oraz Jugosławii. Są zbudowane z wapieni, dolomitów, łupków i piaskowców. Najwyższe ich partie to masywy Prokletije i Durmitor (Bobotov Kuk 2522 m n.p.m.). Charakterystyczną cechą Gór Dynarskich są silnie roz­winięte zjawiska krasowe. Porośnięte są w dużym stopniu lasami (dąb, buk, sosna) i makią. Rodopy to łańcuch górski w Bułgarii i Grecji. Po raz pierwszy Rodopy zostały wypiętrzone w orogenezie hercyńskiej, a później w alpejskiej. Rodopy są porośnięte gęsto lasami bukowymi, sosnowymi i świerkowymi. W dolnych partiach częściowo są zajęte przez użytki rolne. Na łąkach i halach spotyka się liczne stada owiec. Stara Płanina (Bałkan) w większości znajduje się na terytorium Bułgarii i częściowo Jugosławii. Długość pasma wynosi 600 km, najwyższy szczyt – – Botew osiąga 2376 m n.p.m. Góry zostały sfałdowane w orogenezach: kaledoń­skiej, hercyńskiej i alpejskiej. Zbudowane są ze skał krystalicznych i osadowych (wapienie, flisz). Porastają je lasy dębowe, bukowe i sosnowe. Pirin to niewielki obszarowo, ale wysoki masyw górski w Bułgarii z najwyż­szym szczytem Wichren 2915 m n.p.m. Zbudowany jest ze skał krystalicznych. W rzeźbie Pirinu widoczne są formy glacjalne. Dobrze wykształcone są tu piętra roślinne: lasy liściaste, iglaste (do 2000 m n.p.m.), wyżej kosodrzewina i łąki górskie. Góry znane są ze źródeł mineralnych, które od czasów rzymskich wykorzystuje się do balneoterapii. Riła to najwyższy w Bułgarii i na całym Półwyspie Bałkańskim masyw górski (Musała 2925 m n.p.m.). Zbudowany jest ze skał krystalicznych i wapieni. W plejstocenie był zlodowacony, czego pozostałością są formy polodowcowe, między innymi około 150 jezior. Riła jest w dużym stopniu porośnięta lasami (do 1900 m n.p.m.): liściastymi (dąb, buk) i iglastymi (sosna, jodła, świerk). Zachowało się tu dużo zwierząt: między innymi niedźwiedzie, dziki i wilki. Hale i łąki Riły wykorzystuje się do wypasu owiec. Góry są zasobne w źródła mineralne i termalne. Schwarzwald to masyw górski w południowo–zachodnich Niemczech, zbudowany z granitów, gnejsów i piaskowców. Najwyższy szczyt Feldberg osią­ga 1493 m n.p.m. Lasy występują tu do wysokości 1200 m n.p.m., przy czym do 800 m n.p.m.– lasy bukowe, a powyżej – jodłowe i świerkowe. W górnych partiach masywu są łąki górskie. Klimat Schwarzwaldu jest łagodny, sprzyjający w dolnej strefie tego obszaru uprawie winorośli i drzew owocowych. Omawiany region jest znany z interesującej kultury ludowej. Jedną z najważniejszych jego funkcji jest turystyka i lecznictwo uzdrowiskowe. Harz to hercyński masyw górski w środkowych Niemczech, zbudowany z kwarcytów, wapieni i łupków, porośnięty lasami świerkowymi. Część masy­wu z najwyższym szczytem Brocken (1142 m n.p.m.) obejmuje park narodowy. Jest to jeden z najważniejszych regionów turystycznych w Niemczech. Sudety są pasmem starych gór ciągnących się wzdłuż granicy polsko­-czeskiej. Zbudowane są z różnorodnych skał – od prekambryjskich po trze­ciorzędowe. Ich najwyższy szczyt – Śnieżka osiąga 1603 m n.p.m. Dominują tu lasy świerkowe – w reglu górnym naturalne, w dolnym wprowadzone przez człowieka. Sudety znane są z bogactwa wód mineralnych, wykorzystywanych w uzdrowiskach polskich i czeskich. Szumawa jest pasmem górskim na granicy Czech i Niemiec, zbudowanym z granitów i gnejsów i gęsto porośniętym lasami. Najwyższy szczyt Grosser Arber osiąga 1457 m n.p.m. Dużą część masywu obejmują parki narodowe: Szumawa i Las Bawarski. Las Czeski jest niewysokim pasmem górskim w Czechach wzdłuż granicy z Niemcami (Čerchov 1042 m), zbudowanym z granitów, gnejsów i łupków, porośnięty lasami iglastymi. Rudawy to krystaliczne góry na granicy Czech i Niemiec (Klinovec 1244 m n.p.m.), porośnięte lasami świerkowymi. Znaczne ich powierzchnie zajmują torfowiska. Na obszarze gór występują liczne źródła mineralne wykorzysty­wane między innymi w uzdrowiskach Bad Brambach, Franciszkowe Łaźnie i Jachymów. 2. Społeczno-ekonomiczne przemiany i rozwój turyStyki na obSzarach górSkich 2.1. Ewolucja funkcji W rozwoju gospodarczym obszarów górskich występowało kilka okresów. Na początku były one terenami myślistwa i zbieractwa. Później ich głównymi funkcjami stały się: rolnictwo, zwłaszcza pasterstwo, a poza tym eksploatacja lasów i bogactw mineralnych, począwszy zaś od XIX w. także turystyka. Rolnic­two obszarów górskich musiało zacząć konkurować z rolnictwem terenów o ko­rzystniejszych warunkach przyrodniczych. Ten fakt, a także import taniego zboża z koloni zamorskich, doprowadziły do kryzysu gospodarczego regionów gór­skich. Wskutek tego już w pierwszej połowie XIX w. rozpoczął się proces odpły­wu ludności z tych obszarów do regionów uprzemysławianych. W poszczegól­nych państwach proces ten przebiegał z różnym nasileniem i w różnym czasie. Na obszarach górskich we Francji początek odpływu ludności przypada na pierwszą połowę XIX w., w Niemczech na drugą połowę tegoż wieku, natomiast w krajach środkowej i południowej Europy nasilenie tego procesu nastąpi­ło dopiero w okresie międzywojennym, a zwłaszcza po II wojnie światowej (Lichtenberger 1979). W Alpach najsilniejszy odpływ ludności notowano w części francuskiej i włoskiej, a w mniejszym stopniu na obszarach austriackich i szwajcarskich. Dużą skalę emigracji zanotowano też w Masywie Centralnym i we francuskiej części Pirenejów. W Karpatach Polskich emigracja ludności miała niewielkie rozmiary ze względu na słaby rozwój przemysłu, który nie stwarzał podaży miejsc pracy. W związku z tym główną formą emigracji były wyjazdy zagra­niczne (zwłaszcza do USA). Podobnie małą skalę emigracji notowano na obszarach górskich Półwyspu Bałkańskiego. Szczególnie niekorzystna sytuacja wytworzyła się na obszarach górskich Francji – w Alpach, w Pirenejach i w Masywie Central­nym, gdzie recesja zaludnienia i osadnictwa przybrała największe rozmiary. Przykładem ilustrującym przemiany społeczno-ekonomiczne w krajach za­chodnioeuropejskich mogą być Pireneje Katalońskie. Emigracja stała (wcześniej była sezonowa – w zimie) zaczęła się tutaj w połowie XIX wieku. Pomiędzy 1860-1900 r. większość dystryktów straciła 25-50% ludności, a w niektórych wy­padkach nawet 75%. Na skutek tego pod koniec wieku nastąpił spadek gęstości zaludnienia do 5-10 osób/km2. Obszary, które utraciły najmniej, to szersze doliny i tereny przy szlakach komunikacyjnych. Ponieważ, jak wiadomo, emigracja ma charakter selektywny i dotyczy głównie ludzi młodych oraz kobiet, to w oma­wianym regionie ukształtowała się niekorzystna struktura wieku i płci. Zmniej­szył się także przyrost naturalny. Rolnictwo pozostało nadal głównym zajęciem mieszkańców, ale wskutek rozwoju komunikacji i wzrostu konkurencyjności wyrobów przemysłowych nastąpił upadek rzemiosła. Po 1950 r. odpływ lud-ności w Pirenejach Katalońskich przybrał na sile. W 1970 r. gęstość zaludnienia spadła tu poniżej 5 mieszkańców/km2. Nastąpiła też zmiana kierunku rozwoju rolnictwa. Zaniechano uprawy ziemi (poza uprawą ziemniaków i pszenicy stanowiących podstawę wyżywienia ludności), a pola uprawne zamieniono na pastwiska. Upadła także hodowla owiec, a wzrosła bydła mlecznego i mięsnego (Majoral, Lopez-Palomque 1980). W Austrii i Szwajcarii w latach 60. i 70. XIX w., kiedy rolnictwo górskie stało się częścią wolnego rynku, popadło również w stały kryzys. Konsekwencją tego było pogorszenie się sytuacji rolników. W Austrii przeciwdziałano temu poprzez tworzenie dużej liczby miejsc pracy w przemyśle na obszarze Alp (zob. ryc. 2), a w Szwajcarii ekonomiczny rozwój został zwiększony przez tzw. tury­stykę „Belle Epoque”. Z tego okresu pochodzą najstarsze i ekskluzywne hotele. Te efekty były jednakże ograniczone do nielicznych miejscowości. Procesy przemian ludnościowych na obszarach alpejskich ukazuje przykład Austrii (ryc. 2), gdzie w drugiej połowie XIX w. zanotowano znaczny spadek zaludnienia terenów górskich, natomiast po II wojnie światowej – przyrost lud-ności, będący rezultatem rozwoju przemysłu i turystyki. W Alpach Włoskich (z wyjątkiem południowego Tyrolu) regionalne struk­tury ekonomiczne nie upadły aż do końca XIX w., ponieważ na tych terenach wpływ industrializacji zaczął być odczuwany dopiero po zjednoczeniu kraju w 1861 r. Jego skutkiem był znaczny odpływ ludności z terenów górskich, który doprowadził do depopulacji niektórych obszarów (Green Paper .... 1996). W krajach środkowo-wschodniej i południowej Europy przemiany demogra­ficzne i gospodarcze na dużą skalę rozpoczęły się dopiero po II wojnie światowej. Rycina 2 Zmiany zaludnienia Austrii w okresach: 1869-1890 i 1971-1981 1 – przyrost ludności, 2 – ubytek ludności Źródło: Statistik Austria, Wien. Szybki rozwój przemysłu, zwłaszcza jego gałęzi niewymagających wykwalifi­kowanej siły roboczej, stworzył wielką liczbę miejsc pracy. Nie towarzyszył mu jednak rozwój budownictwa mieszkalnego. W rezultacie znaczna część ludności wiejskiej, która znalazła zatrudnienie w miastach, musiała zamieszkać na wsi i dojeżdżać do pracy. Zjawisko to szczególnie rozpowszechnione było w Polsce i krajach byłej Jugosławii. Podobnie w Karpatach Polskich znaczące zmiany w sytuacji demograficz­nej i gospodarczej nastąpiły dopiero po II wojnie światowej. Dokonywały się one zarówno pod wpływem czynników zewnętrznych, jak i wewnętrznych. Najważniejszy był niewątpliwie rozwój przemysłu, stwarzający wielką liczbę miejsc pracy. Znaczenie tego czynnika dla polskiej części Karpat było szczegól­nie duże, gdyż proces industrializacji w największym stopniu objął południowe obszary kraju, sąsiadujące z Karpatami. Wzrosła też liczba zakładów przemy-słowych na obszarze samych Karpat, zwłaszcza w istniejących wcześniej ośrod­kach przemysłowych. Przedstawione zjawiska wywołały silne ruchy migracyjne ludności, zróżnicowane jednak pod względem charakteru i stopnia natężenia. Najważniejsze były dwa typy migracji: emigracja ze wsi do miast (na stałe) oraz codzienne dojazdy do pracy. Do odpływu ludności wiejskiej w dużym stopniu przyczynił się długotrwały dysparytet dochodów uzyskiwanych z rolnictwa w porównaniu z innymi działami (Kurek 1990). Podobny był rozwój gospodarczy obszarów górskich w Słowenii. Uprze-mysłowienie rozpoczęło się tu dopiero po 1945 r., po wprowadzeniu ustroju socjalistycznego. Wskutek polityki regionalnej państwa, polegającej na tworzeniu miejsc pracy w różnych miejscowościach i dolinach górskich, nastąpił rozwój urbanizacji, a nawet napływ ludności. Tylko peryferyjne, zachodnie i wschodnie regiony były słabiej doinwestowywane, wskutek czego zachował się tam trady­cyjny typ rolnictwa o charakterze subsystencyjnym (Green Paper... 1996). Opisany przebieg ewolucji funkcji terenów górskich ilustruje przykład Davos, którego rozwój można podzielić na trzy okresy: - gospodarka pasterska (1289-1860) - uzdrowisko (1860-1930) - ośrodek turystyczny (turystyka wypoczynkowa, kulturowa, kongresowa i in. (od 1930 r.) Istotnym czynnikiem przemian gospodarczych obszarów górskich był roz­wój sieci linii kolejowych, które budowano w latach 1848-1914. Przyczyniły się one w dużym stopniu do upadku tradycyjnego rolnictwa i gospodarki wskutek napływu tańszych produktów z zewnątrz. Z drugiej jednak strony były ważnym czynnikiem rozwoju turystyki. Budowa transalpejskich kolei trwała ponad pół wieku, poczynając od pierwszej linii kolejowej przez Semmering, zbudowanej w 1848 roku. 2.2. Rozwój turystyki na przykładzie Alp Rozwój turystyki miał odmienny charakter i nasilenie w różnych krajach europejskich, w tym także na obszarach górskich. Najwcześniej i najsilniej roz­wijała się turystyka w Alpach. W. Bätzing (1991) wyodrębnia dla całego obszaru Alp 6 faz rozwoju tu­rystyki: 1 – okres odkryć (1780-1880), 2 – Belle-Epoque (1880-1914), 3 – okres wojen światowych i okres międzywojenny (1914-1950), 4 –okres masowej tu­rystyki letniej (1955-1975), 5 – okres masowej turystyki zimowej (1965-1981), 6 – najmłodszą fazę (od 1982). W trwającym sto lat okresie „odkrywania” Alp odwiedziło ten region nie­wielu turystów. Spędzenie urlopu w Alpach było bardziej przygodą niż wypo­czynkiem. Był to początek rozwoju alpinizmu, którego prekursorami stali się Anglicy. Interesowali się oni niezdobytymi szczytami górskimi i nieprzetartymi szlakami. Infrastruktura turystyczna, poza nielicznymi, tradycyjnymi kurorta­mi była skromna i koncentrowała się w takich miejscowościach jak: Chamonix, Zermatt czy Grindelwald. Chronologia ważniejszych wydarzeń w historii turystyki w Alpach (Lukan 1975) 1741 Anglicy William Windham i Richard Pococke odkrywają dolinę Chamonix i penetrują Mer de Glace 1760 Horace-Bénédicte de Saussure przybywa do Chamonix i wyznacza nagrodę za znalezienie drogi na Mont Blanc 1778 Lekarz Willomitzer z trzema towarzyszami wchodzi po raz pierwszy na Triglav 1786 8 sierpnia Jacques Balmat i Michel Paccard, po wielu poszukiwaniach zdobywają Mont Blanc 1787 Wejście na Mont Blanc przez Horace-Bénédicte de Saussure wraz z Balmatem i 19 towarzyszami 1800 Pierwsze wejście na Großglockner 1811 Rudolf i Hieroymus Meyer jako pierwsi wchodzą na Jungfrau 1820 Pierwsze wejście na Zugspitze dokonane przez mierniczego Naus i jego dwóch towarzyszy 1832 Pierwsze zimowe przejście po lodowcu w rejonie Grindelwald przez ekspedycję Hugisa 1854 Otwarcie kolei przez przełęcz Semmering 1857 Założenie pierwszego towarzystwa górskiego – Alpine Club w Londynie 1862 Założenie Österreichischen Alpenverein w Wiedniu 1863 Założenie Schweizer Alpenklubs 1863 Założenie Club Alpino di Torini, przekształconego w 1867 r. w Club Alpino Italiano (CAI) 1865 Pierwsze wejście na Matterhorn 1869 Założenie Deutschen Alpenverein przez 36 alpinistów z Monachium 1871 Otwarcie najstarszej kolejki górskiej w Alpach 1874 Założenie Club Alpin Français 1912 Otwarcie kolejki na Jungfrau 1935 Otwarcie Großglockner-Hochalpenstraße 1957 Zakończenie budowy kolejki linowej z Chamonix na Aiguille du Midi – najwyższej na świecie Okres „Belle-Epoque” (do pierwszej wojny światowej) dzięki rozwojowi sieci linii kolejowych charakteryzował się przestrzenną ekspansją turystyki. Bu­dowano wtedy duże i z przepychem urządzane hotele. Był to również czas roz­woju sieci kolejek linowych i zębatych, prowadzących do punktów widokowych (np. na Zugspitze, która była największą atrakcją dla turystów z Monachium). Wiele z tych kolejek osiągnęło wysokość 3000 m n.p.m. (najwyżej znajduje się Jungfrau w Berner-Oberland – 3500 m n.p.m.). W tym okresie z wypoczynku letniego w Alpach korzystały jedynie elity społeczne. Około 2/3 ogólnego ruchu turystycznego w Alpach skupiało się w części szwajcarskiej (Berner Oberland, Wallis, Graubünden). W Austrii do rozkwitu doszły regiony Semmering, Salz­kammergut i Kärntner Seen. Ponadto na obszarach wysoko położonych, dzięki inicjatywom towarzystw alpejskich, rozwijała się turystyka wysokogórska (Bät­zing 1991, Kureha 1995). Po zbudowaniu linii kolejowych, ruch turystyczny zaczął się dynamicznie rozwijać wzdłuż tras komunikacyjnych, a miejscowości położone przy nich stały się głównymi ośrodkami turystycznymi. W Alpach Wschodnich największe zna­czenie dla rozwoju ruchu turystycznego miało zbudowanie linii kolejowej przez przełęcz Semmering. Niektóre z linii zyskały dodatkowe znaczenie, np. linia kolejowa do Mariazell – sławnego miejsca pielgrzymkowego w Styrii. To święte miejsce odwiedzało bowiem rocznie ponad 100 000 osób (Lichtenberger 1975). Już przed I wojną światową regiony: Engadyna w Szwajcarii (St. Moritz, Davos i Arosa), Dolomity w południowym Tyrolu i dolina Gastein miały ugruntowaną sławę międzynarodowych centrów turystycznych. Już wtedy ist­niało w Alpach Wschodnich około 650 schronisk górskich zbudowanych przez Alpine Club. Znaczenie ruchu turystycznego we Wschodnich Alpach przed I wojną światową można pokazać na przykładzie Tyrolu. W 1906 r. dochody z ruchu turystycznego wynosiły 60-70 mln koron, podczas gdy dochody państwa z podatków – tylko 17 mln koron. Na obszarze Alp należącym do Monarchii Austro-Węgierskiej – zanotowano w 1909 r. – 2,5 mln turystów, z czego 884 000 w Tyrolu (Lichtenberger 1975). Lata wojen światowych przyniosły duże straty w infrastrukturze turystycznej. W krótkim okresie międzywojennym ruch turystyczny wzrastał, a co charaktery­styczne, również w zimie. Powstawały też wtedy pierwsze wyciągi narciarskie. Okres masowej turystyki letniej rozpoczął się od 1955 r. dzięki wzrostowi dobrobytu w krajach zachodniej Europy, rozwojowi indywidualnej motoryzacji, skróceniu czasu pracy, wzrostowi urbanizacji i innym czynnikom. Szersze grupy społeczne mogły więc spędzać urlopy w alpejskich miejscowościach turystycz­nych. Rozwijały się wtedy jednocześnie różne formy turystyki: turystyka letnia, zimowa, weekendowa, wypoczynek w drugich domach i inne. Cechą charakterystyczną tego okresu była przestrzenna ekspansja turysty­ki. Powstawały liczne hotele i prywatne pensjonaty. Zbudowano wiele kolejek linowych gondolowych. Największy boom przypadł na lata 1955-1975. W latach 70. i 80. ruch turystyczny w sezonie letnim charakteryzował się dużą fluktuacją. Na początku lat 70. wzrastał 10% rocznie. W połowie lat 80. spadł do poziomu z lat 70. Zniesienie w latach 90. barier w wyjazdach z kra­jów Europy Środkowej i Wschodniej oraz w mniejszym stopniu rozwój nowych form, jak spływy pontonowe, lotniarstwo i inne spowodowały ustabilizowanie się sytuacji turystyki letniej w Alpach (Zimmermann 1995). Lata 1965-1981 były okresem intensywnego rozwoju turystyki zimowej. Wiele miejscowości, wykorzystywanych dotychczas tylko w sezonie letnim, dzięki rozwojowi sportów zimowych zamieniono w ośrodki dwusezonowe. W znacznej części turystyka zimowa koncentrowała się w dużych, monofunk­cyjnych stacjach sportów zimowych, zlokalizowanych powyżej stałych osiedli ludzkich. Takie ośrodki znajdują się zwłaszcza w Alpach Francuskich i Włoskich. Zapewniają one korzystanie z długiego sezonu zimowego (niektóre zlokalizo­wane na lodowcach funkcjonują przez cały rok), są nowoczesne i odznaczają się większą efektywnością ekonomiczną od ośrodków tradycyjnych. W latach 80. w związku ze stagnacją w turystyce zimowej i zahamowaniem rozwoju infrastruktury zimowej zaostrzyła się konkurencja pomiędzy ośrodka­mi zimowymi. Niekorzystne warunki śniegowe w latach 1987-1990 oznaczały konieczność stosowania sztucznego śniegu na terenach niżej położonych. Duże ośrodki, leżące w wysokich partiach górskich i mające dobre warunki śniego­we, a nawet wykorzystujące tereny narciarskie na lodowcach, stały się prawie monopolistami w turystyce zimowej. Obecnie w turystyce alpejskiej występuje zastój, choć są też regiony, gdzie frekwencja turystyczna wzrasta, jak np. w Tyrolu. Stan ten tłumaczyć można spadkiem popularności zarówno ośrodków narciarskich, jak i ośrodków turystyki letniej, które wskutek intensywnego zagospodarowania turystycznego (wielkie hotele, wyciągi, nartostrady, drogi i inne) stały się mało atrakcyjne dla turystów. Poza tym w wyniku zmian socjalnych, ekonomicznych, demograficznych i społecz­nych kształtuje się nowy model wypoczynku ludności krajów Europy Zachodniej. Obecnie czas urlopowy jest często dzielony na 3 lub więcej krótszych wyjazdów o różnych motywacjach i do różnych miejscowości, np. zima w Alpach, lato nad morzem, wyjazdy na inne kontynenty, turystyka kulturowa w miastach itd. Na obszarze Alp w strukturze przestrzennej ruchu turystycznego od początku występowały znaczne różnice. I tak Alpy Szwajcarskie były zawsze obszarem turystycznym o charakterze międzynarodowym, podczas gdy zachod­nie prowincje Austrii (Tyrol, Vorarlberg, Salzburg) odwiedzali głównie turyści z Niemiec. Wschodnia części Austrii, a zwłaszcza jeziora Karyntii i Salzkammer­gut były popularnymi miejscami wypoczynkowymi dla mieszkańców Wiednia. W Alpach Włoskich podobny kontrast występował już w okresie międzywo­jennym pomiędzy zachodnią i wschodnią częścią. Podczas gdy udział turystów zagranicznych, głównie Niemców, był wysoki w południowym Tyrolu, szcze­gólnie w Dolomitach, to przedgórze graniczące z doliną Padu i Veltlin było odwiedzane najczęściej przez mieszkańców miast północnych Włoch, głównie Mediolanu (Lichtenberger 1979). Różne drogi rozwoju turystyki – przykład Austrii i Francji Ogólnie można wyodrębnić kilka różnych modeli rozwoju turystyki. Pierw­szy – to rozwój dokonujący się z inicjatywy społeczności lokalnej lub przy jej dużym udziale i drugi – jako rezultat polityki państwa i inwestycji wielkiego kapitału. Przykładem pierwszej z dróg rozwojowych może być Austria, a drugiej Francja. Pośrednie typy reprezentują Szwajcaria i Włochy. W Austrii turystyka zaczęła się rozwijać jeszcze przed powstaniem sieci dróg. Turyści przyjeżdżali głównie na leczenie i wypoczynek w uzdrowiskach oraz w celu uprawiania wspinaczek i myślistwa. Najbardziej popularnymi uzdrowiskami były Bad Ischl i Badgastein. Po zbudowaniu linii kolejowych stare ośrodki traciły na znaczeniu, a powstawały nowe. Turystyka narciarska zaczęła się rozwijać na krótko przed I wojną światową. W 1896 r. ukazała się pierwsza książka o technice jazdy na nartach. W 1908 r. zbudowano pierwszy wyciąg narciarski w Stuben w Arlberg. Po II wojnie światowej szybko rozwijała się turystyka w sezonie letnim, a od lat 60. również turystyka zimowa. W latach 70. wzrosła frekwencja turystów, ale zmniejszył się średni czas pobytu w ośrodkach turystycznych. Rozwinęły się też gospodarstwa agroturystyczne. W gospodarce turystycznej Austrii domino­wały zawsze małe przedsiębiorstwa należące do lokalnej ludności (restauracje i pensjonaty), natomiast przedsiębiorstwa zagraniczne odgrywały marginalną rolę. W ostatnich latach obserwuje się jednak tendencję do wzrostu wielkości przedsiębiorstw. Można to zilustrować przykładem. Średnia liczba miejsc nocle­gowych wzrastała w bazie turystycznej w Austrii z 20 w 1961 r. do 26 w 1973 r. i 35 w 1994 r. Jeśli chodzi o sezonowość, to Tabela 2 przez cały okres od lat 60. do 90. Wykorzystanie miejsc noclegowych w zimie w stosunku do całego roku wzrastało znaczenie okresu zimo- w regionach górskich Austrii (w %) wego. We Francji, ze względu na duże wyludnienie Alp, ludność lokalna odgrywała niewielką rolę w zagospodarowywaniu turystycz­nym tego regionu. Drugą istotną Źródło: Lichtenberger 2000. różnicą turystyki Alp Francuskich jest, w przeciwieństwie do pozostałych obszarów alpejskich, duża dominacja turystyki zimowej. Jest to rezultat polityki państwa w okresie powojennym związanej z budową wielkich ośrodków narciarskich. Pierwszym wysokogórskim ośrodkiem narciarskim powstałym w 1934 r. na dziewiczym terenie Alp Francuskich był Alpe d’Huez. Zbudowany został na wyso­kości 2035 m, na wzór powstałego 10 lat wcześniej we Włoszech Sestiere. Pierwsza generacja nowych ośrodków została zlokalizowana tuż przed II wojną światową w wyższych częściach gór ponad granicą stałego osadnictwa, gdzie panują dobre warunki dla narciarstwa (np. Alpe d’Huez, Meribel czy Le Revard). Punkt zwrotny rozpoczynający okres budowy ośrodków drugiej generacji stanowiło powstanie Courchevel. Ośrodek ten zbudowano w 1948 r. z inicjaty­wy departamentu Sabaudii. W tym wypadku innowacją był fakt, że decydujące zdanie, co do budowy ośrodka, miały władze lokalne, które sprawowały kontrolę nad ziemią i komunikacją. Duży sukces Courchevel, które stało się najwięk­szym ośrodkiem masowej turystyki, spowodował powstanie kolejnych obiektów (np. Chamrousse, Serre-Chevalier, Les Deux Alpes). Lata 1960-70 były okresem budowy ośrodków trzeciej generacji. Na niezago­spodarowanych terenach powstało wtedy jednonocześnie 20 ośrodków, co było największą operacją we Francuskich Alpach. Były to: La Plagne, Superdévoluy, Avioraz, Flaine, Les Arcs, Les Ménuires, Le Corbier, Val Thorens, Tignes, Vars, Pra-Loup, La Foux d’Allos, Orcieres-Merlette, Isola 2000, Les Karellis i inne. Wymienione stacje były budowane zgodnie z tzw. Planem Śniegowym. Następ­ny plan z lat 1970-75 zakładał powstanie 150 tys. nowych miejsc w hotelach w 23 nowych ośrodkach i 20 starych. Ważną rolę w budowie wymienionych ośrodków, w wyborze ich loka­lizacji, budowie i rozbudowie sieci drogowej, przy przejmowaniu ziemi na te cele i regulacji stosunków pomiędzy lokalnymi władzami a planistami odegrało państwo. Budowa wymagała przeprowadzenia szczegółowych studiów co do lokalizacji obiektów. Miały to być wyłącznie tereny o odpowiednich warunkach topograficznych, pokrywie śnieżnej i leżące na odpowiedniej wysokości (więk­szość ośrodków zbudowano na wys. 1800-2400 m). Plany architektoniczne musiały uwzględniać odpowiednie strefy funk­cjonalne oraz rozwój ośrodków satelitarnych w niższych partiach górskich (La Plagne) lub powyżej (Les Arcs) stacji głównej. W ten sposób zagospoda­rowanie obejmowało całe obszary dolin i masywów (np. La Grande Plagne, Les Trois-Vallées, L’Espace Killy, Le Grand Massif, Les Portes du Soleil i La Foret Blanche) (Herbin 1995). Według F. Zimmermanna (1995) w latach 60. ruch turystyczny w sezonie zimowym w Alpach wzrastał 10% rocznie. Jednak już w latach 70. coraz częściej zaczął pojawiać się problem negatywnych skutków ekologicznych turystyki nar­ciarskiej. Widoczne już były przejawy degradacji krajobrazu, zanieczyszczenia wód i powietrza, dewastacji flory i fauny. Pomimo znacznych korzyści ekonomicznych z turystyki zimowej i zapew­nienia dużej liczby miejsc pracy dla ludności miejscowej, ostro krytykowano budowę stacji na nowych terenach. Argumenty obrońców środowiska wzmocniły się po serii katastrof, takich jak lawiny (w Val d’Isere lawina zabiła 40 osób) i śnieżyce, które odcięły niektóre ośrodki. Poza tym wybudowane ośrodki przynosiły dochody tylko w sezonie zimowym, natomiast w lecie stały puste. Dotychczasową politykę obwiniano także ze względu na brak integracji turystyki z lokalną gospodarką i społeczeństwem. Dlatego w połowie lat 70. dotychcza­sowa polityka rozwoju francuskich stacji zimowych została zaniechana. Podjęto wtedy szereg ważnych decyzji dotyczących obszarów górskich, mających na celu większą troskę o środowisko przyrodnicze, ograniczając rolę państwa, a zwiększając rolę społeczności lokalnej, i co za tym idzie, poprawiając sytuację ekonomiczną gmin (Herbin 1995). 4. Główne formy turystyki 4.1. Turystyka piesza Góry stwarzają znacznie lepsze warunki do uprawiania turystyki pieszej niż tereny nizinne. Turysta, wspinając się na grzbiety i szczyty górskie, ma możliwość obserwacji zmieniających się z wysokością stref roślinnych oraz roz­ległych panoram. Wędrowanie po górach jest też trudniejsze i wymaga znacznie większego wysiłku niż wędrówka po terenach równinnych. Duże zróżnicowa­nie krajobrazowe, topograficzne i klimatyczne, sprawia, że są tu warunki silnie bodźcowe dla stanu fizycznego i psychicznego turystów. Wysokie walory krajobrazowe obszarów górskich umożliwiły rozwój gęstej sieci szlaków turystycznych. Górskie szlaki turystyczne są zróżnicowane: od łatwych do bardzo trudnych i alpinistycznych. W związku z tym, w zależności od kondycji fizycznej i umiejętności, każdy może tu wybierać odpowiednie dla siebie trasy. Trzeba jednak pamiętać, że góry mogą być też niebezpieczne. Niebezpieczne sytuacje występują w związku z nagłymi zmianami pogody, co się często zdarza w okresie wczesnej wiosny i w okresie jesienno-zimowym (lawiny itp.). Zasoby przyrody i dóbr kultury w największym stopniu wykorzystuje tu­rystyka piesza. Jest ona jednym z najlepszych sposobów poznawania przyrody i krajobrazów, zabytków i kultury ludowej oraz współczesnego życia mieszkań­ców odwiedzanego regionu. Dużą zaletą wędrówek pieszych jest też możliwość wyboru tras z dala od przepełnionych ośrodków turystycznych i masowej tury­styki. Turyści, którzy wędrują szlakami turystycznymi, to zazwyczaj miłośnicy przyrody i osoby wrażliwe na piękno krajobrazów. Istotne są też walory zdrowotne turystyki pieszej, gdyż korzystnie oddzia­łuje ona na organizm człowieka, powodując wzmocnienie sił psychofizycznych. W regionach górskich dodatkowym czynnikiem jest też klimat, który wpływa dobroczynnie na układ krwiotwórczy i drogi oddechowe. Warunki uprawiania turystyki pieszej w górach różnią się od warunków na terenach nizinnych. Lato w górach jest krótkie, toteż sezon dla uprawiania turystyki pieszej w europejskich regionach górskich ograniczony jest do kilku miesięcy, najczęściej od maja do września. W górach południowej Europy, odzna­czających się cieplejszym klimatem, można ją uprawiać nawet przez cały rok. Wraz ze wzrostem wysokości nad poziom morza klimat staje się chłod­niejszy i zwiększa się ilość i częstotliwość opadów, w tym opadów śnieżnych. Powyżej pewnej wysokości tam, gdzie są odpowiednie warunki topograficzne, występują stałe śniegi i lodowce, które stanowią atrakcję turystyczną, zwłasz­cza w lecie. W Alpach występują one powyżej 2500-3300 m n.p.m., a w Górach Skandynawskich 1800-800 m n.p.m. Wraz ze wzrostem wysokości zmniejsza się też ciśnienie powietrza i ma­leje zawartość tlenu. Granicą, od której człowiek odczuwa zmianę ciśnienia i niedobór tlenu jest wysokość około 3000 m n.p.m. Organizm człowieka jest w stanie przystosować się do przebywania na wyższych wysokościach, jednakże musi to być proces stopniowy, czyli aklimatyzacja. Przebywanie w warunkach pewnego niedoboru tlenu i niskiego ciśnienia powoduje u człowieka wzrost liczby krwinek czerwonych i hemoglobiny oraz wzrost objętości skurczowej serca. Tym samym u osób zaaklimatyzowanych do klimatu wysokogórskie­go obserwuje się większą wydolność ustroju (Mączyński 1978). Przebywanie w wyższych partiach gór jest też często elementem wzmacniania kondycji fizycz­nej sportowców. Na kontynencie europejskim takie warunki występują jedynie w najwyższych partiach Alp i Pirenejów. Ważnym elementem dla turystyki pieszej jest szata roślinna, zwłaszcza lasy. Mają one wysokie walory wypoczynkowe, a także lecznicze. Lasy iglaste są łatwiejsze dla wędrówek pieszych, a ponadto dzięki emisji olejków eterycznych i fitoncydów korzystnie wpływają na układ oddechowy człowieka. Lasy zajmują większą część powierzchni obszarów górskich. W krajach południowej Europy obszary górskie są często jedynymi miejscami, gdzie zachowały się lasy. W Al­pach górna granica lasów znajduje się na wysokości około 1500-2400 m n.p.m., w Karpatach przebiega na wysokości 1500-1600 m, a w Górach Skandynawskich na wysokości około 1000 m n.p.m.na południu półwyspu i około 500 m n.p.m. na północy. Wędrówki piesze po górach umożliwiają także poznawanie zmieniających się wraz z wysokością stref roślinnych. Najogólniej w wysokich górach Euro­py występują następujące piętra roślinne: lasów liściastych i liściasto-iglastych wraz z użytkami rolnymi, lasów iglastych (świerki, modrzewie, sosny), piętro kosodrzewiny, łąki alpejskie, które często wykorzystuje się do wypasu bydła i owiec oraz powyżej – tereny skalne i lodowce. Nierzadko też w czasie wędrówek pieszych zobaczyć można różne gatunki zwierząt alpejskich. W Alpach są to: koziorożec alpejski, kozica, świstak; z pta­ków – orzeł przedni, pardwa i inne. Poznawanie przyrody – fauny i flory jest obecnie bardzo popularną formą turystyki, w szczególności obserwacja ptaków (birdwatching). Turystyka piesza umożliwia też poznanie kultury ludowej i współczesnego życia mieszkańców odwiedzanych regionów. Obszary górskie odznaczają się bogatą i zróżnicowaną kulturą ludową, co wynika w dużym stopniu z występo­wania barier naturalnych pomiędzy sąsiednimi dolinami. Wspólnym elementem kultury ludowej jest nawiązanie do tradycji gospodarki pasterskiej, wyrażające się w obyczajach, muzyce, tańcach, języku i innych. Organizacje turystyczne zajmujące się górską turystyką pieszą są bardzo liczne. Są to organizacje narodowe, skupiające się wyłącznie na turystyce pie­szej, jak też różne organizacje regionalne i organizacje zajmujące się wyłącznie turystyką pieszą. Organizacje turystyczne zarządzają siecią szlaków i schronisk górskich, wydają mapy i przewodniki, zajmują się usługami przewodnickimi, udzielają informacji o warunkach panujących na trasach turystycznych itp. Organizacje te działają też na rzecz ochrony środowiska górskiego – ogranicza­nia zużycia energii, rozwiązywania problemu śmieci, ścieków, zanieczyszczenia powietrza, hałasu. Do najważniejszych europejskich organizacji turystycznych należą: Francja Club Alpin Français (CAF) Włochy Club Alpino Italiano (CAI) Niemcy Deutscher Alpenverein (DAV) Austria Österreichischer Alpenverein (ÖAV) Szwajcaria Schweizer Alpen Club (SAC) Słowenia Planinska Zveza Slovenije (PZS) Polska Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (PTTK) Bułgaria Bulgarski Turisticzeski Sojuz Słowacja Klub Slovenskch Turistov (KST) Czechy Klub Ceskch Turist(KCT) Szwecja Svenska Turistfreningen (STF) Ważniejsze organizacje turystyki pieszej to: Włochy Associazione Sentiero Italia i Federazione Italiana Escur­ sionismo (FIE) Hiszpania Federaci Espala de Deportes de Monta y Escalada (FEDME) Szwajcaria Swiss Hiking Federation (SAW) Norwegia Norwegian Mountain touring Association (DNT) Wielka Brytania Ramblers’ Association, Long Distance Walkers Association, British Walking Federation, Towpath Action Group Portugalia Federaçao Portugesa de Campismo e Caravanismo Niemcy Verband Deutscher Gebirgs- und Wandervereine (VDGW) Francja Fédération Française de la Randonnée Pédestre (FFRP) Grecja Hellenic Federation of Mountaineering (EOS) Zagospodarowanie turystyczne dla turystyki pieszej w górach to głów­nie sieć znakowanych szlaków i schroniska turystyczne, położone najczęściej w atrakcyjnych widokowo miejscach. Każde jest niepowtarzalne pod względem atmosfery i historii. Szlaki turystyczne w górach poprowadzone są najczęściej na szczyty i grzbietami górskimi, z których widoczne są rozległe panoramy. Wiele odcin­ków tych szlaków prowadzi dawnymi trasami wędrówek pasterskich i szlaków handlowych. Jest wiele szczytów we wszystkich masywach górskich, które cieszą się dużą popularnością wśród turystów. Na niektóre zbudowano też kolejki linowe, umożliwiające łatwiejszy dostęp do wyższych partii górskich, ale też przyczyniające się do nadmiernego ruchu turystycznego, negatywnie wpływa­jącego na przyrodę. Turystyka piesza jest główną formą turystyki w parkach narodowych i najlepszym sposobem ich poznania. W związku z tym wyznaczanie szlaków na ich obszarze jest trudnym zadaniem, ponieważ szlaki powinny umożliwiać poznanie najcenniejszych pod względem przyrodniczym miejsc, a z drugiej strony nie mogą stanowić zagrożenia dla fauny i flory. Specyficzny charakter mają szlaki kulturowe, a wśród nich najstarszy Szlak Pielgrzymkowy Santiago de Compostela. Chociaż znakowane szlaki w górach europejskich nie wymagają umiejęt­ności alpinistycznych ani ekwipunku wspinaczkowego, to różnią się jednak stopniami trudności. Najtrudniejsze mogą być pokonywane przez turystów niebojących się wysokości. Niebezpieczne szlaki prowadzące przez lodowce powinny być pokonywane w grupie z doświadczonym przewodnikiem. Poza szlakami krajowymi jest też tworzona sieć szlaków transeuropejskich. Zajmuje się tym powstałe w 1969 r. Europejskie Stowarzyszenie Turystyki Pieszej (European Ramblers Association) (ERA). Szlaki te oznaczone są literą E. Obecnie jest ich 11. Szlaki są zróżnicowane nie tylko pod względem krajobrazowym, ale także pod względem zagospodarowania i wykorzystania. Niektóre liczą kilka tysięcy kilometrów. Większość szlaków europejskich prowadzi również przez obszary górskie. Oczywiście niewielu turystów pokonuje całą trasę; najczęściej pokonuje się jej fragmenty. Szlaki są też różnie oznakowane, najczęściej kolorem czerwono-białym. Schroniska górskie odznaczają się zróżnicowanym standardem i ofer­tą usługową. Od skromnie wyposażonych, które zapewniają tylko schronienie, do luksusowych. Poza schroniskami należącymi do organizacji turystycznych są też schroni­ska prywatne powstałe najczęściej z adaptacji zabudowań wiejskich. Na przykład we Włoszech Club Alpino Italiano (CAI) posiada tylko połowę wszystkich schronisk górskich. Pozostałe należą do innych towarzystw lub są własnością prywatną. Schroniska górskie są najczęściej obsługiwane przez personel, którego liczebność zależy od frekwencji turystów. Są też schroniska bez personelu np. w Górach Skandynawskich, gdzie ruch turystyczny jest znikomy. W takich wypadkach turyści sami korzysta-Tabela 25 Schroniska górskie w Alpach Szwajcarskich ją ze schronisk, zostawiając w nich i w Pirenejach Francuskich według liczby odpowiednią opłatę. miejsc noclegowych Schroniska górskie są też zróż­nicowane pod względem wielkości – od liczących kilka miejsc nocle­gowych do kilkudziesięciu. Struk­turę wielkości bazy noclegowej na przykładzie schronisk w Szwajcarii i w Pirenejach Francuskich przed­stawia (tab. 25). Źródło: opracowanie własne na podstawie materia- Schroniska położone są głów­ łów: Schweizer Alpen Club (SAC) i CIMES (le Centre nie w wyższych partiach górskich d’Information Montagnes Et Sentiers est un service de l’Association). – w Alpach najczęściej w przedziale 2-3 tys. m n.p.m. W Szwajcarii około 70% schronisk górskich znajduje się na wysokości 2000-3000 m n.p.m.; powyżej 3000 m n.p.m. znajdują się 24 schroniska, a 6 powyżej 3500 m n.p.m. W Austrii aż 80% schronisk znajduje się na wysokości 2-3 tys. m n.p.m. W Pirenejach Francuskich schronika występują najczęściej na wysokości 1500-2500 m n.p.m. (tab. 26). Tabela 26 Schroniska górskie w wybranych regionach według położenia n.p.m. (%) Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów: SAC, OAV, CIMES. W Tatrach Polskich jest 8 schronisk, z których 6 znajduje się na wysokości 1000-1500 m n.p.m. i 2 schroniska powyżej (Schronisko w Dolinie Pięciu Stawów Polskich – 1671 m n.p.m. i Murowaniec – 1505 m n.p.m.). W Tatrach Słowackich jest 12 schronisk, z których 7 leży poniżej 1500 m n.p.m. i 2 powyżej 2000 m n.p.m. Są to Schronisko pod Wagą – 2250 m n.p.m. i schronisko Teryego – 2015 m n.p.m. Wpływ turystyki pieszej na środowisko przyrodnicze Na szczycie Mont Blanc często z trudem znaleźć można wolne miejsce. Na skrawku lodu znajduje się tłum turystów z przewodnikami, którzy wchodzą tu z Chamonix, Courmayer i z innych miejscowości we Francji i Włoszech. Podob­ne sceny obserwować można na wapiennych szczytach w Dolomitach i w innych znanych górach alpejskich. W Polsce nadmierny ruch turystyczny występuje w Tatrach, a zwłaszcza w rejonie Morskiego Oka, na wielu szczytach górskich (Giewont, Kasprowy Wierch) oraz w Pieninach (Trzy Korony, Sokolica). Wpływ turystyki pieszej na środowisko przyrodnicze nie jest tak znaczny jak innych form turystyki, wymagających budowy rozmaitych urządzeń. Główne skutki powstające w środowisku przyrodniczym związane z turystyką pieszą są następujące: - niszczenie szaty roślinnej przez wydeptywanie i zrywanie roślin, - niepokojenie zwierząt i redukcja ich życiowego obszaru (turyści docierają do każdego zakątka gór), - wzrost liczby pożarów w lasach spowodowanych przez turystów (niedopałki papierosów, ogniska), - pozostawianie śmieci i odpadków (na dużych wysokościach nie zachodzi proces kompostowania), - hałas powodujący płoszenie zwierząt. Przegląd regionalny W Bułgarii góry zajmują większą część kraju. Są one zróżnicowane pod względem wysokości i walorów krajobrazowych. Najważniejsze to: Stara Płani­na i Rodopy, których najwyższe masywy – Riła (Musała 2925 m n.p.m.) i Pirin (Wichren 2915 m n.p.m.) mają charakter alpejski. Występuje w nich kilka pięter krajobrazowych. Najniższe tworzą tereny uprawne i lasy dębowo-bukowe, nad nimi są lasy iglaste (sosna, świerk, jodła), następnie piętro zarośli krzewiastych z jałowcem i kosówką, piętro halne, a powyżej 2500 m n.p.m.– piętro skalne. Na wysoko położonych halach i polanach śródleśnych wypasa się tysiące owiec. W wielu miejscowościach górskich występują źródła mineralne i termalne. Rze­ki i potoki są na ogół czyste i zasobne w ryby (pstrągi). W najbardziej niedo­stępnych partiach gór zachowało się wiele gatunków zwierząt: między innymi niedźwiedzie, dziki i wilki. Obszary górskie w Bułgarii mają dobrze rozwiniętą sieć szlaków – ok. 35 tys. km szlaków znakowanych i około 400 schronisk tu­rystycznych. Szlaki są na ogół łatwe lub średnio trudne, niektóre jednak partie masywów Pirin i Riła wymagają przygotowania alpinistycznego. Przechodzą też tędy trzy szlaki transeuropejskie. Popularne są także trekingi 1-2 tygodniowe. W Rumunii 1/3 powierzchni kraju zajmują Karpaty, dzielące się na Kar­paty Południowe (Moldoveanu 2543 m n.p.m.) i Karpaty Wschodnie (Pietrosul 2305 m n.p.m.). Karpaty Rumuńskie są atrakcyjne dla turystyki pieszej. Są w dużym stopniu pokryte lasami. Najniżej występują lasy mieszane, wyżej – lasy świerko­we, następnie piętro połonin i kosodrzewiny oraz piętro alpejskie. Na połoninach i halach prowadzi się intensywny wypas owiec i bydła. Na halach liczne są szałasy pasterskie. Zachowały się też rzadkie gatunki zwierząt, w tym niedź­wiedzie i wilki oraz kozice, a z ptaków – orły. Sieć szlaków turystycznych i schronisk jest dość duża. Szlaki piesze są oznaczone różnymi kolorami. Szlaki biegnące grzbietami są oznaczone głównie kolorem czerwonym. Do najczęściej odwiedzanych terenów należą: Bucegi, Ceahlau, Góry Fogarskie i Retezat. W Słowenii góry zajmują większą część powierzchni kraju. Na północy wznoszą się pasma Alp Julijskich (Triglav 2864 m n.p.m.) i Karawanki (Grintavec, 2558 m n.p.m.), a na południu fragmenty Gór Dynarskich. Są zbudowane z wapieni i dolomitów i w większości porośnięte lasami. Zagospodarowanie dla turystyki pieszej jest dobre (około 700 km znakowanych szlaków, (170 schronisk). Przez Słowenię przebiegają także europejskie szlaki piesze E-6 i E-7. Głównymi ośrod­kami turystycznymi leżącymi u podnóża Alp Julijskich są Bled i Bohinj. Do Włoch należy duży obszar Alp (45 tys. km2) wraz z częścią masywu Mont Blanc (4807 m n.p.m.) oraz w całości pasmo Apeninów, z najwyższym szczytem Corno Grande (2914 m n.p.m.). W obrębie Alp Włoskich znajdują się równoleżnikowe pasma: Alpy Julij­skie, Karnijskie, Retyckie, Lepontyńskie, Pennińskie, Dolomity, Alpy Graickie, Kotyjskie. Szczególnie interesujące są Dolomity. Zbudowane z wapieni i dolo­mitów odznaczają się zróżnicowaną rzeźbą i różnym kolorytem skał. Wyraźnie wyodrębniają się piętra roślinne: lasy bukowe, świerkowo-sosnowe, kosodrze­wina, hale z bogatą florą alpejską, wykorzystywane jako pastwiska dla owiec. Na wysokości 2900 m przebiega granica wiecznego śniegu. Na północnym sto­ku najwyższego szczytu Dolomitów – Marmolady (3342 m n.p.m.) znajduje się niewielki lodowiec. Głównym ośrodkiem turystycznym jest Cortina d’Ampezzo. Dolomity posiadają gęstą sieć szlaków turystycznych o różnym stopniu trudności – od łatwych do tras wspinaczkowych. Apeniny są rozległym łańcuchem górskim, zbudowanym z wapieni, bie­gnącym przez cały Półwysep Apeniński. Są w dużym stopniu wylesione i zajęte pod uprawę oliwek, winorośli i innych. Najatrakcyjniejsza ich część to masyw Abruzzo, ze szczytami przekraczającymi 2000 m n.p.m., z zachowanym frag­mentem naturalnej przyrody. Hiszpania ma kilka wysokich pasm górskich: Pireneje (Pico de Aneto, 3404 m n.p.m.), Góry Kantabryjskie (Pena de Cerredo, 2648 m n.p.m.), Góry Betyckie (Mulhacén, 3478 m n.p.m.), Góry Iberyjskie, Góry Kastylijskie i Sierra Morena. Pireneje to kraina wysokich gór, o naturalnej przyrodzie, czystych wodach, bogatej florze i faunie. Występują tu duże kompleksy lasów (buki, jodły, sosny) oraz naturalnych pastwisk, a ponad 2200 m n.p.m. – obszary skalne. Picos de Eu­ropa w Górach Kantabryjskich ma charakter gór alpejskich, o wysokich walorach krajobrazowych i bogatej florze i faunie. Montserrat jest popularnym regionem turystycznym ze względu na walory krajobrazowe oraz sanktuarium (miejsce pielgrzymkowe). Sprawami turystyki pieszej w Hiszpanii zajmują się organizacje regionalne. Są one koordynowane przez Federacin Espala de Deportes de Monta y Escalada (FEDME). Szlaki długodystansowe noszą nazwę – Senderos de Gran Recorrido (GR) i są tak jak we Francji znaczone biało czerwonymi znakami. Szwajcaria jest krajem alpejskim, bowiem 60% powierzchni kraju zajmują Alpy (Alpy Pennińskie, Berneńskie, Lepontyjskie, Glarneńskie, Retyckie oraz fragment masywu Mont Blanc i Alp Sabaudzkich). Najbardziej znane szczyty to: Monte Rosa (Dufourspitze) – 4634 m n.p.m., Matternhorn – 4478 m n.p.m., Jungfrau – 4158 m n.p.m. i Eiger – 3970 m n.p.m. W najwyższych partiach górskich występują stałe lodowce, zajmujące około 3000 km2. Największy jest lodowiec Aletsch o powierzchni 118 km2 i długości 23,6 km. Szata roślinna charakteryzuje się klasycznym układem piętrowym i bogactwem gatunkowym roślin (lasy bukowo-dębowe, jodłowe lub sosnowe, w wyższych partiach świer­kowe z modrzewiem i limbą, wyżej kosodrzewina, różanecznik, następnie łąki alpejskie). Charakterystycznym okazem fauny jest koziorożec alpejski. Żyją tu też kozice i świstaki. Szwajcaria ma gęstą sieć znakowanych szlaków turystycznych. Ogólna ich długość wynosi 50 tys. km. Dzielą się na trzy typy: Wanderwege – szlaki występujące w dolinach, oznaczone kolorem żółtym; Berwege – szlaki górskie, biało-czerwone oraz szlaki wysokogórskie – biało-niebieskie. Są one pod zarzą­dem Swiss Hiking Federation (SAW). Sezon dla górskiej turystyki pieszej trwa w Szwajcarii na ogół od połowy czerwca do połowy września, a na niżej biegnących trasach po południowej stronie Alp - od maja do października. Dużym udogodnieniem dla turystów są liczne kolejki linowe, ułatwiające dostęp do najwyższych partii górskich. Naj­lepsze warunki dla turystyki górskiej pieszej mają w Szwajcarii trzy regiony: Valais, Oberland i Engadine. Przykłady szlaków tematycznych w Szwajcarii szlak drzew kasztanowych w Caslano (obszar uprawy kasztanów jadalnych) szlak pustelników w Monte San Giorgio szlak bohaterki powieści Heidi (Bad Ragatz) szlak legend związanych z regionem Flums szlak przez torfowiska wysokie w Gonten szlak świstaków w Bettmeralp (rozpoczyna się przy górnej stacji kolejki linowej, skąd można obserwować okoliczne hale alpejskie) szlak geologiczny w Binntal szlak motyli (obserwacja flory i fauny) w Lungern szlak kolejowy w Kandrsteg szlak rysia w Lenk szlak pstrągów szlak jaskiń Vallorbe szlak przez lodowiec Aletsch szlak na przełęcz Jungfraujoch z najwyżej położoną w Europie stacją kolejową szlak przez plantacje drzew orzechowych szlak celtycki szlak plantacji winnej latorośli w Lavaux szlak Monte San Giorgio – zapoznanie się z geologią i paleontologią oraz florą i fauną szlak obserwacji zmieniającej się roślinności wraz ze wzrostem wysokości nad poziom morza W Austrii ponad 70% powierzchni kraju zajmują Alpy, dzielące się na sze­reg pasm między innymi: Wysokie Taury (Grossglockner 3797 m n.p.m.), Alpy Retyckie, Salzburskie i Allgawskie. Znaczne powierzchnie Alp porastają lasy, których skład zmienia się wraz z wysokością. Liczne są stada zwierząt alpejskich: kozice, koziorożce, świstaki. W najwyższych partiach gór występują lodowce, z których największy to Pasterze (10 km długości). Austria ma gęstą sieć znakowanych szlaków pieszych o różnej długości. Szlaki te wyznaczone zostały przez oddziały terenowe Österreichischer Alpenve­rein. Niektóre są częścią szlaków krajowych biegnących przez cały kraj. Przez Alpy przechodzą też szlaki europejskie. Sieć schronisk i szlaków jest bardzo gęsta: 50 tys. km znakowanych szlaków turystycznych i 900 schronisk (w tym 270 należących do OAV). Szlaki piesze są znakowane kolorami, które wyrażają różne stopnie trud-ności tras. Kolor niebieski – szlak łatwy, czerwony – średni, czarny – trudny. Jednymi z najpopularniejszych punktów docelowych turystyki pieszej są w Austrii lodowce. Największy z nich – Lodowiec Pasterze i najwyższy szczyt Austrii Grossglockner to najczęściej odwiedzane obiekty przyrodnicze. Rocznie przybywa tu 1,5 mln turystów. Do omawianych obiektów dojechać można Alpejską Drogą Wysokogórską (Grossglockner Hochalpenstraße). Schroniska są zróżnicowane pod względem standardu i komfortu. Jednym z największych ośrodków turystyki pieszej jest miejscowość Lungau w Salzburger Land. Jest to baza do wędrówek po Wysokich i Niskich Taurach. Do punków początkowych wielu szlaków dowożą turystów specjalne autobusy. Popularnym szlakiem wysokogórskim jest Pinzgauer Spaziergang. W granicach Szwecji znajduje się wschodnia część Gór Skandynawskich, o wysokości maksymalnej około 2000 m n.p.m. Na południu granica lasów prze­biega na wysokości około 900 m n.p.m., a na północy około 300 m n.p.m. Świat zwierzęcy jest bardzo bogaty. Żyją tu między innymi niedźwiedzie brunatne, renifery, łosie, wilki, rysie oraz liczne gatunki ptaków i ryb. Swedish Touring Club (STF) powstał w 1885 r. i jest pionierem turystyki w Szwecji. Zarządza około 400 schroniskami górskimi. Są one oddalone jedno od drugiego najczęściej o 1 dzień marszu (15-25 km). Zlokalizowane są w najatrak­cyjniejszych miejscach na górskich obszarach Szwecji od Abisko na północy do Grovelsjon na południu. Są to schroniska położone z dala od dróg, dostępne tylko pieszo. Na ogół mają skromne wyposażenie – kuchnię samoobsługową, gaz, wodę ze strumienia. Drugi typ to stacje górskie. Są one przystosowane do dłuższych pobytów turystów w górach i w związku z tym są bardziej komfortowe. Większą część powierzchni Norwegii zajmują Góry Skandynawskie(Galdho­piggen 2469 m n.p.m.), z charakterystycznymi fieldami, czyli rozległymi, płaskimi partiami szczytowymi. W kierunku zachodnim, wzdłuż wybrzeży, kończą się stromymi ścianami skalnymi i głęboko wciętymi w ląd wąskimi zatokami, czyli fiordami (najdłuższy Sognefjord – 184 km). Dużą powierzchnię zajmują stałe lodowce (około 1700), wśród których największy jest lodowiec Jostedalsbreen. Norwegia znana jest z nieskażonego środowiska i bogactwa przyrody. Powszech­nie uważana jest za ostatnią ostoję naturalnej przyrody. Typowa roślinność – – to w niższych partiach – lasy mieszane, sosnowe, świerkowe i brzozowe oraz w wyższych – zbiorowiska krzewin i muraw. Świat zwierzęcy reprezentują między innymi renifery, wilki, niedźwiedzie i lisy. W Norwegii wyznaczaniem szlaków i organizowaniem turystyki pieszej zajmuje się Norwegian Mountain Touring Association (DNT), które znaczy szlaki, organizuje wycieczki itp. W Czechach pasma górskie są niewysokie, ale liczne. Należą do nich Sudety, Rudawy, Szumawa i Las Czeski. Klub Ceskh Turist(KCT) utrzymuje 36 tys. znakowanych szlaków turystycznych, wydaje mapy i przewodniki. W Niemczech występują dwie krainy górskie: Średniogórze Niemieckie – obszar starych gór i wyżyn, z których najwyższe są masywy Harz (Brocken 1142 m n.p.m.), Schwarzwald (Feldberg 1493 m n.p.m.), Las Bawarski i Rudawy oraz strefa alpejska, czyli Alpy (Zugspitze 2963 mn.p.m.) wraz z Wyżyną Bawarską. Turystyka piesza w Niemczech jest bardzo popularna. Jest tu dużo orga­nizacji zajmujących się tą formą turystyki. W większości należą one do Verband Deutscher Gebirgs- und Wandervereine (VDGW). Na obszarach górskich w Niem­czech znajduje się gęsta sieć szlaków znakowanych, zarówno lokalnych, jak i krajowych i europejskich. Najlepsze warunki do uprawiania turystyki pieszej ma region alpejski. Odznacza się on wysokimi walorami krajobrazowymi i kul­turowymi (wypas bydła na halach, dobrze zachowana regionalna architektura) oraz dobrym zagospodarowaniem turystycznym (szlaki, schroniska, liczne kolej­ki linowe). Drugim najważniejszym obszarem uprawiania turystyki pieszej jest Schwarzwald. Są to góry niewysokie, lecz bardzo atrakcyjne – gęsto zalesione, pocięte licznymi dolinami, z czystymi rzekami i potokami oraz źródłami wód mineralnych. Odznaczają się też dobrym zagospodarowaniem turystycznym. W Irlandii są liczne pasma górskie nadające się dla turystyki pieszej. Cho­ciaż nie przekraczają 1000 m, nie są łatwe i wymagają dobrego ekwipunku. W Wielkiej Brytanii znajdują się stare i niewysokie góry – na północy Góry Kaledońskie i Grampian (Ben Nevis 1343 m n.p.m.), w środkowej i zachodniej części Góry Pennińskie i Góry Kambryjskie. Szata roślinna w górach jest dość uboga z charakterystycznymi torfowiskami i wrzosowiskami. Turystyka piesza w Wielkiej Brytanii cieszy się dużą popularnością. We Francji znajdują się: znaczna część Alp z ich najwyższym szczytem Mont Blanc (4807 m n.p.m.), północne pasma Pirenejów, Masyw Centralny (Puy de Sancy, 1885 m n.p.m.) oraz góry Jura. Jest tu możliwość wyboru tras o różnym stopniu trudności i dużych walorach krajobrazowych. W Alpach i Pirenejach są liczne wysokie szczyty i lodowce, jest bogata przyroda i są zachowane ślady gospodarki pasterskiej. Do najważniejszych rejonów górskiej turystyki pieszej w Europie należy masyw Mont Blanc. Główną organizacją turystyki pieszej we Francji jest Fédération Française de la Randonnée Pédestre (FFRP) z licznymi oddziałami w całej Francji. FFRP wyznacza szlaki piesze. Są ich trzy typy: Sentier de Grande Randonnée – szlaki krajowe długodystansowe oznakowane pasami czerwono-białymi; Sentier GR de Pays – szlaki regionalne długodystansowe, oznaczone czerwono-żółtymi pasami oraz Sentier de Petite Randonnée – szlaki lokalne oznaczone pasami żółtymi. Szlaki tematyczne w Wogezach Linia Maginota szlak sanatoriów szlak przemytników szlak kapliczek, kościołów, klasztorów szlak szklarski i metalowy szlak górniczy (muzea-kopalnie srebra, miedzi, ołowiu) szlak tekstylny droga win (uprawa winorośli, produkcja win, degustacja) droga chmielu Źródło: Kostrubiec 2003. Grecja jest krajem w większości górzystym (najwyższy szczyt – Olimp 2917 m n.p.m.). Wyższe pasma górskie to Rodopy, Pindos i Epir. Sieć szlaków jest tu dość gęsta. Niektóre pokrywają się z dawnymi trasami wędrówek pasterskich. Najbardziej popularne szlaki prowadzą na Olimp, górę znaną z historii i mitolo­gii, odznaczającą się także wysokimi walorami krajobrazowymi. Do najlepszych obszarów dla turystyki pieszej należą także zalesione góry Pindos. W Polsce znajduje się część Karpat i Sudetów oraz niewysokie pasmo Gór Świętokrzyskich. Nadzór na siecią szlaków górskich (około 9 tys. km) i schronisk sprawuje Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (PTTK). Najważniejszymi szlakami są: Główny Szlak Sudecki im. Mieczysława Orłowicza i Główny Szlak Beskidzki im. Kazimierza Sosnowskiego (ryc. 20). Chorwacja, Bośnia i Hercegowina oraz Jugosławia to kraje leżące w regionie Gór Dynarskich, młodych gór zbudowanych z wapieni, dolomitów i piaskow­ców, z bardzo silnie rozwiniętymi zjawiskami krasowymi. W związku z tym są one niezwykle atrakcyjne dla turystyki pieszej. Jednakże zagospodarowanie turystyczne jest tu niewystarczające. 4.2. Narciarstwo Czynniki i trendy w rozwoju turystyki zimowej Narciarstwo, obok turystyki pieszej, jest najpopularniejszą formą turystyki na obszarach górskich. W niektórych regionach stało się nawet jednym z naj­ważniejszych czynników rozwoju ekonomicznego, ważnym źródłem zatrud­nienia i dochodów mieszkańców. Jednakże poza korzyściami ekonomicznymi, narciarstwo wywiera negatywny wpływ na środowisko przyrodnicze obszarów górskich. Środowisko to jest bowiem szczególnie podatne na degradację. Okresem największego rozwoju ośrodków narciarskich w krajach za­chodnioeuropejskich, zwłaszcza w Alpach, były lata 70. i 80. XX w. Powstała wtedy większość infrastruktury narciarskiej. We Francji zbudowano wówczas wielkie stacje sportów zimowych, które zlokalizowano najczęściej na wysokości powyżej 1800 m n.p.m. Podobnie było we Włoszech. Powstałe stacje zajmują tereny powyżej górnej granicy osadnictwa wiejskiego i dysponują najczęściej 10-15 tys. miejsc oraz dziesiątkami wyciągów (Barbier 1984). Zbudowane zostały przez inwestorów pochodzących spoza regionu. Ośrodki te odznaczają się wy­sokim standardem bazy turystycznej i mają doskonałe warunki dla uprawiania narciarstwa. Ośrodki tego typu spowodowały jednak wiele szkód w środowisku przyrodniczym, a poza tym nie wpływają aktywizująco na gospodarkę lokalną, przynosząc jedynie korzyści inwestorom z zewnątrz. W innych krajach, zwłaszcza w Szwajcarii i Austrii budowano mniejsze stacje i na terenach leżących niżej, często w obrębie wsi. Ich współwłaścicielami są rodziny góralskie. Stacje te są bardziej przyjazne dla środowiska, a poza tym ludność miej­scowa ma większy udział w dochodach uzyskiwanych z obiektów narciarskich. Począwszy od 90. lat XX w. ruch turystyczny w sezonie zimowym odznacza się mniejszą dynamiką rozwojową, a w niektórych ośrodkach notuje się nawet duży spadek frekwencji turystów. Jest to związane między innymi ze wzrostem liczby osób uprawiających „łagodne formy” turystyki, a także z otwieraniem się nowych rynków turystycznych w krajach trzeciego świata. Poza tymi wielolet­nimi trendami, wielkość ruchu turystycznego w sezonie zimowym wykazuje znaczne wahania w krótszych przedziałach czasowych, co jest związane z czyn­nikami naturalnymi (pogoda, śnieg), z sytuacją ekonomiczną, a nawet z modą. Duży wpływ na spadek frekwencji turystów w ośrodkach narciarskich mają też dość często zdarzające się katastrofy naturalne – lawiny i śnieżyce. Jeśli idzie o popularność narciarstwa, to wśród krajów europejskich naj­więcej osób uprawiających ten sport mają Niemcy – 5,3 mln, Francja – 5,3 mln, Włochy – 2,9 mln, Austria – 2,5 mln i Szwajcaria – 2,4 mln. W grupie narciarzy przeważają mężczyźni – 55,4 % (Bachleitner 1998). W Alpach frekwencja turystów w sezonie zimowym stanowi około połowy ogólnej liczby turystów korzystających z wypoczynku w tym regionie. Dodać jednak trzeba, że w południowych jego częściach, nad jeziorami i w pobliżu dużych aglomeracji miejskich występuje przewaga ruchu turystycznego w se­zonie letnim, natomiast w chłodniejszych i wyższych partiach Alp obserwuje się przewagę w sezonie zimowym (na przykład w Tyrolu, Salzburgu, Vorarlbergu) (Lichtenberger 2000). Ośrodki narciarskie Istnieją różne typy ośrodków narciarskich. Jedne to ośrodki małe lub średnie, zlokalizowane w obrębie dawnych wsi, inne to rozbudowane dawne ośrodki turystyki letniej (Chamonix, Zermatt, St. Moritz, Cortina d’Ampezzo) oraz wielkie stacje, zbudowane na terenach niezamieszkałych, czynne tylko w sezonie zimowym (Alpe d’Huez, Verbier, Kitzbühel). Dobrym przykładem ukazującym problemy stacji narciarskich zbudowa­nych na „surowym korzeniu”, na dużych wysokościach, jest francuska stacja Isola 2000 w Alpach Nadmorskich. Powstała ona na miejscu niewielkiej góralskiej wioski na wysokości 2000 m n.p.m. Budowa została sfinansowana przez kapitał arabski. Jest to klasyczny przykład stacji zintegrowanej, zbudowanej przy zasto­sowaniu najnowszej technologii w budownictwie tego typu obiektów. Ośrodek dysponuje 6 tys. miejsc noclegowych w trzech hotelach oraz w innych obiektach. Posiada rozległe tereny narciarskie na stokach do wysokości 2810 m n.p.m. oraz 21 wyciągów o przepustowości 15 tys. narciarzy na godzinę. Położenie stacji na dużej wysokości nad poziom morza zapewnia jej długi sezon wykorzystywania. Pod względem grubości pokrywy śnieżnej ośrodek ten znajduje się w czołówce wszystkich stacji we Francji. Problem dostępności do ośrodka został rozwiązany poprzez budowę drogi. Jej utrzymanie jest jednak bardzo kosztowne, ponieważ droga jest często niszczona przez lawiny (Minghi 1981). Budowa stacji Isola 2000 spowodowała wiele negatywnych skutków ekolo­gicznych. Wyciągi i trasy narciarskie, parkingi oraz zabudowa hotelowa zmieni­ły zasadniczo naturalny krajobraz. Aby stworzyć najlepsze ukształtowanie tras i odpowiednie nachylenie stoków dla potrzeb narciarstwa, teren został przy­stosowany do wymogów narciarstwa przy użyciu materiałów wybuchowych. Stacja Isola 2000 funkcjonuje jedynie w sezonie zimowym, w lecie natomiast jest zamknięta. W związku z budową stacji zniknęła stara wioska góralska, po której pozostało tylko kilka opuszczonych domów. Prawie wszyscy pracownicy stacji pochodzą z zewnątrz, a z dochodów ze stacji korzystają wyłącznie inwestorzy. Region ma z niej niewiele korzyści (Straaten 1992). Aby wydłużyć sezon zimowy, trasy zjazdowe w ośrodkach narciarskich znajdują się często na dużych wysokościach – powyżej górnej granicy la­sów, nawet na lodowcach, np. w Alpach Francuskich w Chamonix osiągają 3840 m n.p.m., w Deux-Alpes – 3570 m n.p.m., w Tignes 3460 m n.p.m. (ryc. 26 i tab 27). Często stacje w jednym masywie łączą swe wyciągi i trasy w duże syste­my, znajdujące się nawet w granicach sąsiednich państw (np. Châtel w Szwajcarii i Morzine-Avoriaz we Francji, czy francusko-włoskie Mongenevre i Voie-Lactée, Val Fréjus i Bardonneche) (Herbin 1984). Jak wynika z tabeli 28, obrazującej położenie terenów narciarskich w sto­sunku do form użytkowania ziemi, najintensywniej wykorzystywane i najlepiej zagospodarowane są obszary hal leżące w najwyższych partiach Alp, a ponad­to, ale w mniejszym stopniu, strefy leśna i osadniczo-rolnicza. Na przykład Stacje narciarskie zaznaczone na rycinie 22: 1. Sierra Nevada, 2. La Molina, 3. Superbagneres, 4. Cauteres, 5. Gourette, 6. Font Romeau 7. Super Besse, 8. Sarajewo, 9. Oslo, 10. Lillehammer, , 11. Geilo, 12. Sälen, 13. Are, 14. Zakopane, 15. Bukowina Tatrzańska, 16. Szczyrk, 17. Karpacz, 18. Szklarska Poręba, 19. Janské Lázne, 20. Štrbské Pleso, 21. Smokovec, 22. Tatranská Lomnica, 23. Jasná, 24. Borovec, 25. Pamporovo, 26. Poiana Brasov, 27. Predeal, 28. Sinaia. Niemcy 1. Oberstaufen, 2. Hindelang 3. Fischen 4. Oberstdorf 5. Pfronten 6. Garmisch-Partenkirchen 7. Berchtesgaden Austria 8. Lech am Arlberg 9. Innsbruck 10. St. Anton am Arlberg 11. Ischgl 12. Serfaus 13. Sölden 14. Seefeld 15. Zell im Zillertal 16. Mayrhofen 17. Kitzbühel 18. Kirchberg 19. St. Johann in Tirol 20. Maria Alm 21. Saalbach-Hinterglemm 22. Zell am See 23. Kaprun 24. Bad Hofgastein 25. Bad Gastein 26. Obertauern 27. Flachau 28. Wagrain 29. Ramsau/Dachstein 30. Bad Kleinkirchheim Szwajcaria 31. Adelboden 32. Lenk 33. Grindelwald 34. Meiringen-Hasliberg 35. Wengen 36. Gstaad 37. Chateau-d‘Oex 38. Morgins 39. Champéry 40. Leysin 41. Villars 42. Les Diablerets 43. Verbier 44. Mayens-de-Riddes/La Troumas 45. Nendaz 46. Crans-Montana 47. Anzere 48. Leukerbad 49. Grächen 50. Zermatt 51. Saas-Fee 52. Engelberg 53. Sörenberg 54. Flumserberg 55. Disentis 56. Sedrun 57. Laax 58. Flims 59. Arosa 60. Klosters 61. Davos 62. St. Moritz 63. Silvaplana 64. Pontresina Włochy 65. Selva 66. Ortisei 67. Cortina d’Ampezzo 68. Madonna di Campiglio 69. Pinzolo 70. Bormio 71. Livigno 72. Courmayeur 73. Breuil-Cervinia 74. Sestiere Francja 75. Morzine 76. Les Gets 77. Avoriaz 78. Chatel 79. La Chapelle d‘Abondance 80. Flaine 81. Les Corroz 82.Chamonix 83. Megeve 84. Combloux 85. St. Gervais 86. Le Grand-Bornand 87. Le Chinaillon 88. La Clusaz 89. Les Arcs 90. La Plagne 91. Val d‘Isere 92. Tignes 93. Courchevel 94. Méribel 95. Les Menuires 96. Val Thorens 97. Valmorel 98. Le Corbier 99. La Toussuire 100. Chamrousse 101. L‘AIpe d‘Huez 102. Les Deux Alpes 103. Serre-Chevalier 104. Montgenevre 105. Puy-Saint-Vincent 106. Superdévoluy 107. Orcieres-Merlette 108. Vars 109. Risoul 110. Les Orres 111. Pra-Loup 112. La Foux-d‘Allos 113. La Sauze 114. Valberg 115. Auron 116. Isola 2000 Słowenia 117. Kranjska Gora 118. Bohinj w Tyrolu aż 59% terenów narciarskich znajduje się w strefie halnej. Te obszary są zatem najbardziej narażone na oddziaływanie turystyki, głównie narciarstwa. Koncentracja terenów narciarskich powyżej granicy lasów nadal się zwiększa, gdyż wskutek zmniejszania się pokrywy śnieżnej w ostatnich latach tracą na znaczeniu tereny narciarskie na wysokości 1000-1500 m n.p.m., a zyskują poło­żone wyżej – od 2000 do 2500 m n.p.m. Niektóre stacje narciarskie w Austrii, we Włoszech i w Szwajcarii wyko­rzystują też lodowce alpejskie jako tereny narciarskie. Między innymi są to sta­cje: Titlis-Engelberg w Szwajcarii, Schnalstal-Val Senales we Włoszech, Grande Tabela 27 Średnia wysokość stacji narciarskich w Szwajcarii 1 Alpy Vaudyjskie i Fryburskie. Źródło: Abegg, Elsasser 1996. Motte – Tignes we Francji, Zugspitze – Garmisch Partenkirchen w Niemczech lub Kitzsteinhorn Kaprun w Austrii (tab. 29). Najbardziej opłacalne są ośrodki narciarskie odznaczające się długim se­zonem turystycznym, czyli zlokalizowane na dużych wysokościach, gdzie wy­stępuje gruba pokrywa śnieżna, oraz mające dobrą dostępność komunikacyjną. Ośrodki leżące niżej borykają się natomiast często z problemem braku śniegu i mają niską frekwencję, z wyjątkiem terenów narciarskich w pobliżu dużych miast (np. Semmering koło Wiednia). Ze względu na niestabilność pokrywy śnieżnej w ostatnich latach przedsiębiorstwa narciarskie zmuszone zostały do inwestowania w urządzenia do sztucznego naśnieżania. Obecnie wiele ośrodków funkcjonuje tylko dzięki stosowaniu takich urządzeń. Jest to jednak kosztow­ne i zmniejsza opłacalność funkcjonowania ośrodków narciarskich. Poza tym, w celu zwiększenia dochodów, ośrodki narciarskie, poza narciarstwem zjazdo­wym, oferują coraz liczniej dodatkowe formy aktywnej rekreacji, jak: jazda na rowerach śnieżnych, zjazdy na pontonach itp. Dla osób starszych w ofercie znaj­dują się: zajęcia odnowy biologicznej i „wellness”, akcje kulturalne i kulinarne. Są też liczne przykłady przenoszenia infrastruktury narciarskiej na tereny wyżej Tabela 29 Obszary narciarskie na lodowcach w Austrii Źródło: Kureha 1995. 1 – stacje narciarskie, 2 – tereny narciarskie położone nad poziom morza, odznaczające się dobrymi warunkami śniegowymi (np. w Szwajcarii i Austrii). Infrastruktura narciarska Liczbę wyciągów w Alpach szacuje się na około 14 tys. Obecnie liczba ta się zmniejsza, ponieważ z powodów ekonomicznych upadają mniejsze przedsiębiorstwa. W szczególności upadają przedsiębiorstwa położone niżej nad poziomem morza. W Austrii, w latach 1979-1998, liczba wyciągów zmniej­szyła się z 3470 do 3339, a w Szwacjarii w ostatniej dekadzie z 1869 do 1757. Nie oznacza to jednak zmniejszenia pojemności istniejących wyciągów, gdyż dzięki ich modernizacji ogólna przepustowość wyciągów wzrosła w Austrii o 6%, a w Szwajcarii o 3% (CIPRA). Wśród urządzeń transportowych służących narciarstwu dominują wycią­gi orczykowe. Są one jednak ostatnio zastępowane przez wyciągi krzesełkowe i kolejki linowe, zapewniające większe bezpieczeństwo i komfort. W Alpach wyciągi orczykowe stanowią obecnie 53,5%, krzesełkowe 31,0%, a kolejki linowe 15,5% ogółu tego typu urządzeń transportowych. W porównaniu z Alpami infrastruktura narciarska w Polsce jest słabo roz­winięta, aczkolwiek szybko się rozwija. W Karpatach Polskich w 2000 r. było ogółem 406 wyciągów (w większości talerzowych i orczykowych) zlokalizowa­nych w 90 miejscowościach, o przepustowości łącznej 222 tys. osób na godzinę. W ponad 100 ośrodkach stosuje się sztuczne naśnieżanie, a 238 posiada sztucz­ne oświetlenie. Najwięcej wyciągów narciarskich znajduje się w regionie Tatr i Podtatrza, w Beskidzie Śląskim, Żywieckim i Sądeckim (tab. 30). Jeśli idzie o strukturę własnościową infrastruktury narciarskiej, to obserwuje się obecnie proces łączenia się i fuzji przedsiębiorstw. Zapewnia to redukcję kosztów związanych z zatrudnieniem, z administracją i zarządzaniem, lepszą koordynację inwestycji, mocniejszą pozycję w postępowaniu negocjacyjnym itp. Trzeba tu dodać, że przedsiębiorstwa dysponujące wyciągami i kolejami linowymi zatrudniają dziesiątki tysięcy pracowników (np. w Szwajcarii 11 tys.), a poza tym pośrednio generują miejsca pracy dla wielu tysięcy osób zatrudnionych w usługach związanych z narciarstwem. Prognozy dotyczące turystyki narciarskiej oparte na trendach demogra­ficznych nie są optymistyczne. Ta forma aktywnej turystyki jest uprawiana głównie przez osoby młode i sprawne fizycznie. Według badań Bässler (1996) (za Bachleitner 1998) w grupie wiekowej 15-24 lata narciarstwo uprawia 70% osób, w grupie 25-34 lata – 61%, zaś w grupie wiekowej 55-64 lata – 30% i w grupie wiekowej 65-74 – 13% osób. Tymczasem przewiduje się, że w przy­szłych latach nadal postępować będzie proces starzenia się demograficznego ludności krajów europejskich. Źródło: Zając 2003. Tabela 31 Gminy o największej liczbie przewozów wyciągami narciarskimi w Austrii w 1990 r. Źródło: Kureha 1995. Kolejnym czynnikiem ogranicza­jącym rozwój turystyki narciarskiej jest ocieplanie się klimatu. M. Breiling i P. Charamza (1999) na podstawie przeprowadzonych badań w wybra­nych regionach alpejskich położonych na wysokości 400-2800 m n.p.m. stwierdzili, że ocieplenie klimatu będzie miało negatywny wpływ na pokrywę śnieżną, a co za tym idzie – na turystykę zimową. Ocieple­nie spowoduje redukcję śniegu we wszystkich regionach i zmniejszenie powierzchni terenów narciarskich. Stacje narciarskie położone na niż­szych wysokościach nad poziomem morza upadną, ponieważ będą eko­nomicznie nieopłacalne. Dotyczy to np. Les Portes du Soleil w Szwajcarii, Kitzbüehel w Tyrolu i Kranjskej Gory w Słowenii. Rycina 28 Liczba dni z pokrywą śnieżną w latach 1960-2000 w Col de Porte (1320 m n.p.m., Isere, Alpy Francuskie). Polityka państw dotycząca regionów narciarskich koncentruje się od lat 90. XX w. na działaniach mających na celu wyjście z kryzysu w rozwoju ośrodków sportów zimowych. Biorąc pod uwagę olbrzymią skalę inwestycji w zakresie turystyki zimowej i dużą liczbę zatrudnionych pracowników w usługach tury­stycznych, działania te są niezbędne (Tuppen 2000). We Francji z inicjatywy Ministerstwa Turystyki powstał plan poprawy ja-kości w turystyce na obszarach górskich. Najpierw dotyczył ośrodków sportów zimowych, ale potem był sukcesywnie poszerzany na inne ośrodki o funkcji turystycznej. Plan był modyfikowany w kolejnych latach, na co miały wpływ między innymi: pogorszenie się warunków śniegowych i doświadczenia zdobyte w czasie organizacji olimpiady zimowej w Albertville. Plan jakościowy objął miejscowości turystyczne w Alpach, Pirenejach, Jurze i Wogezach. Plan zakładał między innymi następujące działania: - reorganizację komunikacji w obrębie ośrodków (budowa dróg dla pieszych, oddzielenie ruchu samochodowego, rozwój publicznego transportu), - tłumaczenia menu, ukazywanie się przewodników i gazet w językach obcych, - reorganizację funkcjonowania sieci usługowej, w tym godzin otwarcia skle­pów, Źródło: Les chiffres clés du tourisme de montagne en France 2001, Direction du Tourisme, service d’Etudes et d’Aménagement touristique de la montagne. - rewitalizację historycznego dziedzictwa i tradycyjnego budownictwa, - wprowadzenie innych atrakcji poza narciarstwem, również na wypadek złej pogody, - reorganizację funkcjonowania wyciągów. Przestrzenne rozmieszczenie terenów i ośrodków narciarskich Największym regionem narciarskim w Europie i na świecie są Alpy. W 1990 r. szacowano, że na narty w Alpy rocznie wyjeżdża około 50 mln ludzi, którzy mają do dyspozycji 40 tys. km tras narciarskich (Tourism and Recreation 2001). Austria posiada tereny narciarskie należące do najlepszych na świecie. Składają się na to zarówno walory przyrodnicze, jak i doskonałe zagospodaro­wanie turystyczne licznych miejscowości alpejskich. Istnieje tu ponad 400 wy-ciągów narciarskich, są rozległe tereny narciarskie, w tym na lodowcach (dzięki czemu sezon narciarski trwa przez cały rok), jest też bogata baza noclegowo­ Źródło: opracowanie własne na podstawie: Alpy. Ski Atlas 1999 oraz Internetu. gastronomiczna. Najlepsze tereny narciarskie znajdują się w Tyrolu (Innsbruck, Kitzbühel, Seefeld, St. Anton), w Vorarlbergu (Zürs, Lech) oraz w Salzburger Land (Europa Sport Region czyli Zell am See i Kaprun, Gasteiner Tal, Salzburger Sportwelt Amadé). Szwajcaria posiada kilkaset ośrodków narciarskich, o różnej wielkości i róż­nej ofercie. Na ogół jednak są to ośrodki o wysokim standardzie usług. Warunki śniegowe, dzięki wysokogórskiemu położeniu terenów narciarskich, należą tu do najlepszych na świecie. Szwajcaria nie budowała wielkich kompleksów narciar­skich w najwyższych partiach górskich, lecz rozbudowała istniejące miejscowości turystyczne. Kraj ten posiada gęstą sieć wyciągów i tras narciarskich oraz rozległe tereny zagospodarowane dla narciarstwa, obejmujące także liczne lodowce górskie. Do najważniejszych regionów narciarskich w Szwajcarii należą: Alpy Berneńskie (Grindelwald, Wengen, Mürren, Gstaad Super Ski Region), kantony Valais i Vaud (Les Portes du Soleil, Verbier, Zerrmat) oraz Środkowa Szwajcaria (Andermatt, Engelberg i Graubünden (Arosa, Davos, Klosters, St. Moritz, Pontresina). We Francji na obszarach górskich znajduje się 355 stacji i ośrodków narciar­skich, z tego 216 w Alpach (tab. 33). Tereny alpejskie zostały zagospodarowane dla turystyki zimowej w odmienny sposób niż obszary austriackie i szwajcar­ skie. Powstało tu kilka generacji stacji narciarskich. Tabela 33 W latach 70. zbudowano kilkadziesiąt gigantycz- Liczba stacji i ośrodków narciarskich we Francji nych ośrodków, na ogół o architekturze niedo­według regionów górskich stosowanej do wysokogórskiego krajobrazu, lecz o wysokim standardzie i funkcjonalności. Ostatnia generacja, po fali krytyki dotychczasowego mo­delu ośrodków narciarskich, to stacje niewielkie i nawiązujące architektonicznie do tradycyjnych wiosek góralskich. W Alpach Francuskich znajdują się cztery duże regiony narciarskie: Górna Sabaudia (Chamonix, Megeve, Les Portes du Soleil), Sabaudia (La Plagne, Źródło: Les chiffres clés du tourisme de montagne en France 2001. Les Arc, Tignes, Val-d’Isere), Isere (L’Alpe-d’Huez, Les Deux-Alpes) i Alpy Nadmorskie (Isola 2000). We Włoszech zagospodarowanie narciarskie jest czymś pośrednim pomię­dzy infrastrukturą szwajcarską i austriacką z jednej strony, a francuską z drugiej. Zatem występują tu zarówno duże stacje narciarskie (najstarsza z nich Sestiere powstała w 1931 r.) oraz małe ośrodki wykształcone z dawnych wiosek góralskich. Najważniejsze regiony narciarskie to Dolina Aosty z ośrodkami Courmayeur i Breuil-Cervinia oraz Dolomity (Cortina d’Ampezzo, Madonna di Campiglio). W Niemczech narciarstwo należy do bardzo popularnych form turystyki. Główne tereny narciarskie znajdują się w niemieckiej części Alp i w Schwarz­waldzie. Alpy Niemieckie są dobrze zagospodarowane dla narciarstwa, ale niestety przeciążone ruchem turystycznym (bliskość Monachium). Głównymi ośrodkami zimowymi o randze międzynarodowej są Garmisch-Partenkirchen i Oberstdorf. 85 Rycina 30 Liczba miejsc noclegowych w alpejskich stacjach narciarskich W Norwegii tereny narciarskie znajdują się na południu kraju, a głównymi ośrodkami są Oslo i Lillehammer (Zimowa Olimpiada w 1992 r.). W Hiszpanii ośrodki narciarskie położone są w Pirenejach (La Molina), w Sierra de Gredos i Sierra de Guadarrama koło Madrytu oraz w Sierra Nevada koło Grenady. W Czechach najważniejszy region narciarski znajduje się w Karkonoszach (Janské Lázne). Na Słowacji jest kilka ważnych regionów narciarskich: Tatry Wysokie z ośrodkami Tatrzańska Łomnica, Stary Smokowiec, Niżne Tatry (Jasná) i Mała Fatra. W Polsce tereny narciarskie znajdują się w Tatrach i na Podtatrzu (Zako­pane, Bukowina Tatrzańska), w Beskidzie Śląskim (Szczyrk) oraz w Sudetach (Karpacz, Szklarska Poręba). Bułgaria ma kilka terenów narciarskich. Są to: masyw Witosza koło Sofii oraz w Rodopach ośrodki Borovec i Pamporovo. W Rumunii najważniejszy region narciarski znajduje się we wschodniej części Karpat Południowych (Poiana Brasov, Predeal i Sinaia). W Grecji najważniejszy teren narciarski położony jest w górach Parnassos. W Słowenii tereny narciarskie znajdują się głównie w Alpach Julijskich (Kranjska Gora). W Bośnii i Hercegowinie najważniejszy jest region wokół Sarajewa. 4.3. Turystyka jaskiniowa Walory jaskiń Jaskinie najczęściej spotyka się w skałach wapiennych, gdzie tworzą syste­my podziemnych korytarzy i komór. Występują w nich rozmaite formy nacie­kowe, jak: stalagmity, stalaktyty, kolumny, draperie itp. oraz różnego rodzaju i z różnego okresu osady, które często zawierają szczątki roślin i zwierząt, a także ślady pobytu człowieka. Często spotyka się kości niedźwiedzia jaskiniowego i wymarłych gatunków zwierząt jaskiniowych – lwów i hien, jak również zwie­rząt, na które człowiek polował: dzikich koni, żubrów, reniferów. W jaskiniach panuje specyficzny mikroklimat. W większości wypadków temperatura jest zbli­żona do średniej rocznej temperatury powietrza w danym regionie. Charaktery­styczną cechą jaskiń jest ich duża wilgotność oraz to, że można w nich znaleźć wiele gatunków zwierząt żyjących tutaj na stałe, jak i takich, które wykorzystują jaskinie jedynie do schronienia (np. nietoperze). Flora jaskiń jest uboga. Rośliny zielne spotyka się tylko w pobliżu wejścia. Gdy jaskinie mają kominy przez Tabela 34 Najdłuższe jaskinie na obszarach górskich w Europie Źródło: www.pipeline.com. Tabela 35 Najgłębsze jaskinie na obszarach górskich w Europie Źródło: www.pipeline.com. które przenika światło, zdarza się, że rośliny zielne znaleźć można również w głębi. Od czasu, gdy w niektórych jaskiniach stosuje się sztuczne oświetlenie dla celów turystycznych, także tu obserwować można pojawianie się roślinności – glonów i mchów. Są one szkodliwe dla form naciekowych i w niektórych jaskiniach dla malowideł naskalnych. Najbardziej znany przypadek to jaskinia Lascaux, w której glony rozwijające się wskutek jej oświetlenia zaczęły niszczyć słynne malowidła z okresu paleolitu. Jaskinie są bardzo liczne na świecie, nie jest jednak znana ich dokładna liczba. Po pierwsze nie wszystkie zostały odkryte, po drugie zdarza się, że speleolodzy nie ujawniają faktu odkrycia nowej jaskini. Ponieważ każdy rok przynosi odkrycia nowych jaskiń i nieznanych fragmentów jaskiń wcześniej odkrytych, toteż zmienia się statystyka ich długości i głębokości, wielkości podziemnych komór itp. Najwięcej jaskiń występuje na obszarach górskich i wyżynnych, głównie w ich częściach zbudowanych z wapieni. Szczególnie dużo jaskiń jest w Alpach, Pirenejach, górach Jura, Górach Dynarskich, Kantabryjskich, Karpatach i Starej Płaninie. Użytkowanie jaskiń przez człowieka było i jest bardzo różnorodne. Jaskinie wykorzystuje się najczęściej jako obiekty turystyczne, magazyny, mieszkania, fabryki, miejsce produkcji serów i win, hodowli grzybów, laboratoria naukowe, sanatoria, sale koncertowe, miejsca kultu religijnego. Wiele jaskiń łatwo dostępnych, zwłaszcza na obszarach krasowych regio­nu śródziemnomorskiego (Francja, Włochy, Hiszpania), stanowiło od czasów prehistorycznych miejsce schronienia i zamieszkania człowieka. Świadectwem zamieszkiwania jaskiń przez człowieka są odkrywane tu przez archeologów na­rzędzia, ozdoby, wyroby ceramiczne, malowidła naskalne, odciski, ślady ognisk i inne. Najstarsze ślady człowieka pochodzą z paleolitu, a najcenniejsze zabytki sztuki naskalnej znajdują się w jaskiniach we Francji i w Hiszpanii. Przedsta­wiają: bizony, renifery, konie i koziorożce. Również w neolicie i w późniejszych okresach dziejów – w epoce brązu, żelaza oraz od czasów średniowiecza aż do czasów współczesnych człowiek chronił się w jaskiniach. W okresie brązu i żela­za wraz z rozwojem rolnictwa jaskinie zamieszkiwane były tylko sporadycznie. W średniowieczu i w okresach późniejszych często były schronieniem w czasie wojen i najazdów. Niektóre z jaskiń, a także dawne kopalnie, wykorzystywane są obecnie do leczenia niektórych chorób, w szczególności dróg oddechowych. Speleoterapia wykorzystuje specyficzne warunki panujące w jaskiniach, gdzie powietrze jest prawie pozbawione kurzu, powodującego reakcje alergiczne i inne choroby układu oddechowego. Efektywność leczenia w jaskiniach jest potwierdzona licznymi badaniami. Czynnikami leczniczymi są: czyste i wilgotne powietrze, brak alergenów, a także duża zawartość dwutlenku węgla (CO2) w powietrzu, który wpływa na system nerwowy i pobudza do głębszego i intensywniejszego oddychania. Leczenie nie wymaga stosowania poza tym środków farmakolo­gicznych. Wykorzystuje się też radon, sól i inne naturalne zasoby. Speleoterapia została wprowadzona po raz pierwszy w 1953 r. w jaskini Klutert w Niemczech. Później powstały sanatoria na Węgrzech, w Bułgarii, Polsce i na Ukrainie. Najwięcej jaskiń wykorzystywanych do leczenia metodą speleoterapii znajduje się na Słowacji. Są to jaskinie: Gombasecka, Bystrianska, Jasovska i Demänovská Jaskyňa Slobody. Występowanie jaskiń W Słowenii większa część terytorium kraju zbudowana jest z wapieni. Występują tu formy krasowe, a wśród nich niezliczone jaskinie. Do tej pory na terenie Słowenii odkryto około 7 tys. jaskiń krasowych. Najbardziej znane to Postojna – jedna z największych osobliwości przyrodniczych na świecie i Skocjan, umieszcznone na liście światowego dziedzictwa przyrody UNESCO. W Bułgarii odkryto ponad 4,2 tys. jaskiń. Najwięcej z nich znajduje się w Starej Płaninie i w Rodopach. Najsłynniejsza jest jaskinia Ledenik, charakteryzu­jąca się pięknymi, białymi naciekami kalcytowymi i jeziorkami podziemnymi. W Rumunii odkryto 12 tys. jaskiń, z których większość posiada cenną szatę naciekową. Najważniejszy region krasowy znajduje się w masywach Apuseni, Aninei oraz na wyżynie Mehedinti. W Rumunii jest 5 jaskiń lodowych. Do naj­bardziej interesujacych należy jaskinia lodowa Scarisoara w górach Apuseni. W Grecji znanych jest ponad 6 tys. jaskiń. Największe ich skupisko znajduje się na Krecie. Znaleźć w nich można liczne ślady pobytu człowieka prehistorycz­nego. Mają duże znaczenie naukowe i stały się obiektem badań archeologów, paleontologów i historyków. W Słowacji jaskinie spotyka się na obszarze Słowackiego Krasu, Niżnych Tatr, Słowackiego Raju, Wielkiej Fatry, Zachodnich Tatr, Wysokich Tatr i Tatr Bielskich. W 39 jaskiniach znajdują się stałe lodowce. Dla turystów udostępniono między innymi jaskinie: Domicę, Gombasecką, Jasovską, Ochtinską Aragonitową i Dobszyńską Lodową. W Polsce znajduje się ok. 2,5 tys. jaskiń. Najwięcej z nich występuje na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, w Tatrach (w rejonie Czerwonych Wier­chów, Kominiarskiego Wierchu, Giewontu i Bobrowca), w Górach Świętokrzy­skich z jaskinią Raj na czele oraz w Sudetach, gdzie najbardziej znana jest Jaskinia Niedźwiedzia. We Francji obszary krasowe i jaskinie występują w górach Jura, Pirene­jach, Masywie Centralnym i w Alpach Południowych. Jaskinie te są często duże i z pięknymi naciekami. Francja ma wyjątkowo dużo jaskiń turystycznych – ok. 150. Zachodni kraniec Masywu Centralnego i północne stoki Pirenejów są największym skupiskiem jaskiń zamieszkałych w epoce paleolitu. Jest tu nie mniej niż 130 takich jaskiń, z których najsłynniejsza to Lascaux. Szczególnie atrakcyjnym regionem dla osób interesujących się speleologią i prehistorią jest Departament Ariege w Pirenejach. Znajduje się tu największe skupisko jaskiń we Francji w tym: Mas d’Azil (odkrycia w tej jaskini umożliwiły identyfikację kultury azylskiej znanej z południowej Francji i północnej Hiszpanii), Niaux – słynna jaskinia z prehistorycznymi malowidłami żubrów, koni i koziorożców. Francja jest kolebką współczesnej speleologii. Najbardziej do jej rozwoju przyczynił się E. A. Martel (1859-1938). Hiszpania ma wiele jaskiń i obszarów krasowych. Regionem szczególnie bogatym w jaskinie jest Picos de Europa. Liczne jaskinie są znane z prehisto­rycznych znalezisk. Światową sławą cieszy się jaskinia Altamira, z malowidła­mi z okresu kultury magdaleńskiej. Malowidła występują też w wielu innych jaskiniach, zwłaszcza w Pirenejach. Jaskinie we Włoszech występują w Apeninach i w wapiennych obszarach Alp. Dla turystów udostępniono ok. 40 jaskiń rozproszonych po całym kraju. W Austrii jaskinie występują w Alpach zbudowanych ze skał wapiennych. Niektóre jaskinie znajdują się wysoko nad poziomem morza. Duża koncentracja jaskiń znajduje się w pasmach Nördliche Kalkalpen i Südliche Kalkalpen. Ponie­waż leżą na dużej wysokości, są zimne i często wypełnione lodem. W Niemczech jest wiele obszarów krasowych i dużo jaskiń udostępnionych do zwiedzania. Najważniejsze obszary krasowe i jaskinie znajdują się w strefie Średniogórza Niemieckiego, w tym w Lesie Frankońskim i Jurze Szwabskiej. Inne tereny krasowe to Alpy Wapienne (Kalkalpen), Sauerland i Turyngia. W górach Harz, w ich południowej części, występuje kras gipsowy z wieloma jaskiniami, z których najbardziej znana jest Barbarossahöhle. Turystyczne wykorzystanie jaskiń Jaskinie są bardzo popularnymi obiektami zwiedzanymi przez turystów. Budzą one ciekawość ze względu na swą tajemniczość, bogactwo form skalnych, odmienność świata organicznego, ślady pobytu człowieka prehistorycznego, a zwłaszcza malowidła. Z tego względu wiele jaskiń łatwo dostępnych i bez­piecznych udostępniono turystom. Jaskinie trudno dostępne i niebezpieczne są natomiast obiektami badań speleologów i uprawiania alpinizmu jaskiniowego. Jaskinie lub części jaskiń udostępnione do zwiedzania – jaskinie turystycz­ne – są najczęściej oświetlone. Obecnie jest to oświetlenie elektryczne, dawnej natomiast używano pochodni sosnowych i lamp naftowych. Jaskinie te mają wyznaczone ścieżki, schody, windy, a nawet elektryczne kolejki (np. w Jaskini Postojna), odpowiednie zabezpieczenia, a turystów oprowadzają przewodnicy. Jaskiń przystosowanych do zwiedzania jest dużo, jednakże stanowią one nie­wielką część ogólnej ich liczby. Odmienne warunki panują w jaskiniach lodowych. Są one bardzo zimne, z temperaturą poniżej 0oC i w związku z tym ich zwiedzanie jest utrudnione. Nie można w nich budować tras, ponieważ zmiana powierzchni lodowej powo­duje niszczenie ścieżek. Ścieżki odbudowuje się w każdym roku, układając na nich deski. Ze względu na przemieszczanie się lodu jaskinie lodowe często nie mają oświetlenia elektrycznego. Zwiedzanie jaskiń lodowych wymaga dobrej kondycji fizycznej. Jaskinie: 1. Grotte de Bédeilhac, 2. Grotte du Mas-d‘Azil, 3. Grotte d‘Isturiz, 4. Grotte de Betharam, 5. Riviere souterraine de Labouiche, 6. Grotte de Niaux, 7. Kolbinger Höhle, 8. Falkensteiner Höhle, 9. Gutenberger Höhle, 10. Charlottenhöhle, 11. Einhornhöhle, 12. Iberger Tropfsteinhöhle, 13. Baumannshöhle, 14. Hermannshöhle, 15. Chýnovska jeskyne, 16. Punkevni jeskyne, 17. Sloupsko-Šošuvské jeskyne, 18. Balcarka, 19. Bozkovské dolomitové jeskyne, 20. Jaskinia Niedźwiedzia, 21. Jaskinia Raj, 22. Jaskinia Mroźna, 23. Belianská Jaskyňa, 24. Bystrianská Jaskyňa, 25. Demanovská Jaskyňa Slobody, 26. Demanovská Ladová Jaskyňa, 27. Dobšinská Ladova Jaskyňa, 28. Jaskyoa Domica, 29. Jaskyňa Driny, 30. Gombasecká Jaskyňa, 31. Harmanecká Jaskyňa, 32. Jasovska Jaskyňa, 33. Ochtinská Aragonitova Jaskyňa, 34. Važecká Jaskyňa,35. Aggtelek , 36. Peştera Scarisoara, 37. Peştera Urşilor, 38. Peştera Şura Mare, 39. Peştera Cioclovina, 40. Peştera Ohaba-Ponor, 41. Peştera Tecuni, 42. Peştera Cloşani, 43. Peştera Toponita, 44. Peştera Muierilor, 45. Peştera Ialomitei, 46. Magura, 47. Ledenika, 48. Duhlata, 49. Bacho Kiro, 50. Sueva Dupka, 51. Snežanka, 52. Spilaio Drogkarati, 53. Spilaio Anemótrypa, 54. Spelaio Peramatos, 55. Spilaio Sphentoni, 56. Diktaion Antron, 57. Grotta Grande del Vento, 58. Grotta di Collepardo, 59. Grotta di Castellana, 60. Grotta di Pertosa, 61. Grotta di Castecivita Grottes de Reclére, 2. Grotte de Milandre, 3. Les Moulins Souterrains du Col-des-Roches au Locle, 4. Grottes de Vellorbe, 5. Höllochhöhlen im Muotatal, 6. Höllgrotten Baar,1. Kristallhöhle Kobelwald, 8. Grotte aux Fées, 9. Lac Souterrain St-Leonard, 10. St. Beatushöhlen, 11. Hundalm Eis-und-Tropsteinhöhle, 12. Spannagelhöhle,7. Lamprechtsofen, 14. Entrische Kirche, 15. Eisriesenweld, 16. Koppenbrüllerhöhle, 17. Dachstein-Rieseneishöhle, 18. Dachstein-, ammuthöhle, 19. Gasseltropfsteinhöhle,13. Griffener Tropfsteinhöhle, 21. Obir Tropfsteinhöhle, 22. Kaushöhle, 23. Frauenmauerhöhle, 24. Rettenwandhöhle, 25. Lurgrotte, 26. Katerloch, 27. Grasshöhle, 20. Hochkarschacht, 29. Ötscher Tropfsteinhöhle, 30. Nixhöhle, 31. Hermannshöhle, 32. Allander Tropfsteinhöhle, 33. Eisensteinhöhle, 34. Grotte de la Glaciére, 28. Grottes de Beaume les Messieurs, 36. Grotte des Moidons, 37. Grotte D`Osselle, 38. Gouffre de Poudrey, 39. Grottes des Planches, 40. Grottes des Echelles, 35. Grotte et cascade de Seythenex, 42. Grottes des Audides, 43. Grotta Gigante, 44. Grotta di Bossea, 45. Grotta di Borgio Verezzi, 46. Grotta di Toirano, 41. Postojnska Jama, 48. Skocjanske Jame, 49. Krizna Jama, 50. Predjamska Jama, 51. Planinska Jama, 52. Dimnice Jama, 53. Jama Vilenica, 54. Divaska Jama, 47. Zupanowa Jama, 56. Sveta Jame, 57. Schellenberger Eishöhle, 58. Sturmannshöhle, 59. Wendelsteinhöhle, 60. Erdmannshöhle (Haseler Höhle), 61. Tschamberhöhle. 55. Największą jaskinią lodową na świecie jest położona na wysokości 1641 m n.p.m. jaskinia Eisriesenwelt w Austrii. Jaskinia jest bogata w różnorodne formy lodowe, które mają postać gigantycznych kolumn, wież, wodospadów itp. Znajduje się w strefie, gdzie średnia temperatura roczna powietrza wynosi poniżej 0oC. Jaskinia nie ma oświetlenia elektrycznego. Zwiedza się ją z lampami karbidowymi i magnezowymi. Jest bardzo popularna wśród turystów. Rocznie zwiedza ją około 200 tys. osób. Inna znana jaskinia lodowa to Peştera Scarisoara w Rumunii znajdująca się na wys. 1200 m n.p.m. Przez cały rok jaskinia jest wypełniona lodem o masie 40-55 tys. m3 (w zależności od warunków klimatycznych). Temperatura we­wnątrz wynosi ok. 0oC. Jaskinia ma kształt głębokiej studni, do której wchodzi się po schodach. Jej zwiedzanie jest bardzo trudne. Jaskinie słynne z malowideł prehistorycznych znajdują się we Francji, Hisz­panii i we Włoszech. Wśród nich światową sławą cieszą się: Altamira w Hiszpanii i Lascaux we Francji (obie na liście Światowego Dziedzictwa Przyrodniczego i Kulturowego) oraz Niaux (Francja). Jaskinia Lascaux jest znana z prehistorycznych malowideł. Przedstawia­ją one zwierzęta i myśliwych. Malowidła są niezwykle delikatne i podatne na zniszczenie. W związku z tym ich ochrona wymaga zachowania w jaskini naturalnego mikroklimatu. Jak wiadomo, turyści zwiedzający jaskinie powodują podnoszenie temperatury, zmieniają wilgotność, przynoszą kurz, a oświetlenie powoduje rozwój glonów. Dlatego też wiele lat temu jaskinia została zamknięta dla zwiedzających. Aby umożliwić obejrzenie tych fascynujących malowideł, w pobliżu zbudowano replikę części jaskini – Lascaux II. Jaskinia Niaux cieszy się światową sławą dzięki prehistorycznym malo­widłom z okresu magdaleńskiego (10-9 tys. lat p.n.e.). Zwiedzanie jaskini jest ściśle ograniczone. Aby chronić prehistoryczne malowidła, dopuszcza się jedynie 11 grup maksymalnie 20-osobowych dziennie. Jaskinia Altamira cieszy się światową sławą dzięki kolorowym malowidłom pochodzącym z początku okresu magdaleńskiego (15 tys. lat temu). Większość rysunków ukazuje bizony, ale są także dziki, konie i jelenie. Obecnie zwiedzanie jaskini jest znacznie ograniczone. Ma to na celu ochronę malowideł, które są zagrożone między innymi przez przez CO2 emitowany przez zwiedzających. Tygodniowo wpuszcza się jedynie 160 osób. Podobnie jak w wypadku jaskini Lascaux, zbudowano sztuczną jaskinię, która jest kopią oryginalnej. Otwarcia sztucznej jaskini dokonano w 2001 roku. Wśród jaskiń wykorzystywanych dla speleoterapii najbardziej znana jest Bystrianska jaskinia, położona na południowych stokach Niskich Tatr (Słowacja). Speleoterapię stosuje się tu od blisko 30 lat. Ośrodek ten ma znaczne osiągnięcia w leczeniu chronicznych i alergicznych chorób dróg oddechowych. Najnowsze badania wykazały, że mikroklimat jaskini stwarza doskonałe warunki dla in­halacji dzięki fizycznemu i chemicznemu składowi powietrza. Wysoka wilgot­ność, stale niska temperatura, elektrycznie ujemny aerozol, wysoka koncentracja wapnia i magnezu, brak bakterii w otoczeniu mają pozytywny wpływ na układ oddechowy. Temperatura w jaskini jest niezmienna i wynosi 6,4oC. W Czechach speleoterapia stosowana jest w Sloupsko-Šošuvské Jeskyně, gdzie leczy się dzieci chore na astmę. Zdecydowana większość jaskiń nie nadaje się do udostępnienia turystom ze względu na trudne i niebezpieczne warunki do ich zwiedzania. W wielu jaskiniach występują wąskie przesmyki, syfony, urwiska, w wielu znajdują się miejsca grożące zawaleniem i odpadaniem skał. Niektóre jaskinie są zalewane w czasie gwałtownych opadów, w wielu tworzy się lód. W związku z tym takie jaskinie są dostępne jedynie dla alpinistów wyposażonych w odpowiedni sprzęt i posiadających doświadczenie i odpowiednie przygotowanie. Degradacja jaskiń przez turystów Jaskinie są bezcennymi tworami natury. Wynika to zarówno z bardzo dłu­giego i powolnego procesu ich tworzenia, trwającego tysiące lat, z ich fantastycz­nych kształtów, bogactwa form naciekowych, odrębności życia organicznego, jak i pozostałości pobytu człowieka z odległych czasów. Na skutek penetracji przez człowieka oraz zagrożeń zewnętrznych jaskinie jednak ulegają dewastacji. Jaskinie są formami wrażliwymi i podatnymi na niszczenie. Jak wynika z prowadzonych badań duży udział mają w niszczeniu turyści, powodując świa­domą lub przypadkową ich dewastację. W związku z tym w wielu jaskiniach turystycznych formy naciekowe, jak też często bezcenne z punktu widzenia naukowego materiały sedymentacyjne oraz miejsca występowania fauny jaski­niowej zabezpiecza się przed dostępem turystów. W jaskiniach licznie odwiedzanych przez turystów wielkim problemem jest zaśmiecanie. Zbiera się w nich olbrzymią liczbę opakowań po słodyczach, puszek po napojach itp. W jaskiniach penetrowanych przez grotołazów znaleźć można zużyte baterie czy karbid, które stanowią zagrożenie dla fauny jaskiniowej. Życie biologiczne w jaskiniach jest nadzwyczaj wrażliwe na wszelkie zmiany zachodzące w nich pod wpływem działalności człowieka. Szczególnie zagrożone są najbardziej znane zwierzęta jaskiniowe – nietoperze. Jak wiadomo, wszystkie gatunki nietoperzy podlegają ochronie. W okresie hibernacji zimowej nietoperze mogą nawet zginąć wskutek zakłócania im spokoju przez ludzi. Również mniej widoczne mniejsze zwierzęta, które są częścią tego wrażliwego ekosystemu, mogą być zagrożone przez ingerencję człowieka1. Jaskinie dzięki specyficznemu stałemu mikroklimatowi są doskonałym miejscem dla zachowania pozostałości archeologicznych i paleontologicznych. Niestety znaczna ich część została zniszczona w wyniku długiego użytkowania jaskiń. Istnieją też inne – zewnętrzne zagrożenia, powodowane przez czynniki na powierzchni. Należy do nich niewłaściwa gospodarka rolna i leśna. Przyczyniają się one do zalewania jaskiń i nanoszenia osadów z powierzchni ziemi. Również zanieczyszczenie środowiska odbija się niekorzystnie na życiu biologicznym w jaskiniach. Zagrożenie mogą stanowić na przykład przenikające w głąb ziemi nawozy naturalne wytwarzane w gospodarstwach rolnych. Ochrona jaskiń Jaskinie odznaczają się bardzo delikatnym i mało odpornym środowiskiem. W związku z tym jedna nieuwaga, nieostrożność, jeden nierozważny krok może zniszczyć to, co przyroda tworzyła przez tysiące lat. Nawet przejście przez ja­skinię pozostawia widoczne ślady. Zniszczeń w jaskiniach nie da się naprawić i na skutek tego jaskinie można zaliczyć do nieodnawialnych zasobów przy­rodniczych. Jaskinie powinny być zatem ściśle chronione jako cenne obiekty przyrody z punktu widzenia naukowego (jako obiekty badań geologicznych, geomorfologicznych, biologicznych, paleontologicznych, archeologicznych i historycznych) i z punku widzenia edukacji i rekreacji. Ich zachowanie to także moralny obowiązek umożliwienia podziwiania jaskiń przez przyszłe pokolenia. Jaskinie są również świadectwem rozwoju kulturalnego człowieka oraz obiektami dokumentującymi zmiany klimatu i krajobrazu ziemi. Obecne globalne procesy ocieplania zwracają uwagę na potrzebę badań zmian klimatycznych, a to właśnie jaskinie są ważne dla zrozumienia tego procesu i jego wyjaśnienia2. Wiele jaskiń dzięki położeniu w obrębie parków narodowych i rezerwatów podlega prawnej ochronie. Są też jaskinie zaliczone do światowego dziedzic­twa przyrodniczego i kulturowego. Wśród jaskiń europejskich są to: Lascaux we Francji, Altamira w Hiszpanii, Aggtelek na Węgrzech i Domica na Słowacji, oraz Škocjan w Słowenii. 4.4. Turystyka przyrodnicza Pojęcie turystyki przyrodniczej nie jest jednoznacznie określone (ang. Wildlife Tourism, Nature Tourism). Na ogół przyjmuje się, że są to wszystkie formy turystyki i rekreacji, które wynikają z motywów zainteresowania przyrodą, polegające na obserwacji i poznawaniu rozmaitych elementów przyrody ożywio­nej i nieożywionej. Są to zwłaszcza: obserwacja zwierząt, roślin czy osobliwości geologicznych. Do najpopularniejszych rodzajów turystyki przyrodniczej należy obserwacja ptaków (birdwatching) czyli turystyka ornitologiczna. Turystyka ornitologiczna Człowiek od początku swego istnienia interesował się życiem ptaków prze­bywających w jego otoczeniu. Były one przede wszystkim obiektami łowów i polowań, ale także obiektami obserwacji ich zachowań, sposobów latania, zakładania gniazd, śpiewu itp. Od kilkudziesięciu lat zwłaszcza w krajach Europy Zachodniej zaczęły się rozwijać amatorskie organizacje skupiające miłośników ptaków. Członkowie tych stowarzyszeń w sposób zorganizowany lub indywidualnie zaczęli wyjeżdżać w różne miejsca i regiony, aby obserwować nieznane ptaki i je identyfikować. Wielu z nich fotografuje ptaki i nagrywa ich głosy. Pojawiać się też zaczęły książki i czasopisma o ptakach, nagrania ich głosów, zaczęto również produ­kować sprzęt optyczny do ich obserwacji. Wiele biur podróży i indywidualni przewodnicy specjalizują się w prowadzeniu wypraw w celu obserwacji ptaków. Często przewodnikami są naukowcy ornitolodzy, znający zwyczaje ptaków, ich środowiska, zagadnienia ich ochrony itd. Tak jak inne formy turystyki, również obserwacja ptaków przynosi korzyści ekonomiczne organizatorom i mieszkańcom odwiedzanych obszarów oraz producentom ekwipunku. Przede wszystkim jednak ogromne zainteresowanie życiem ptaków przyczynia się do ich ochrony i w ogóle do ochrony przyrody. Obserwacja ptaków jest tą formą turystyki, która może być uprawiana w każdym wieku. Umożliwia przebywanie w różnorodnym środowisku przy­rodniczym, najczęściej z dala od zgiełku i uciążliwości skupisk ludzkich. W latach 70. i 80. powstało w Polsce kilkanaście organizacji ornitologicz­nych, najczęściej zakładanych przy placówkach naukowych. Prowadziły one badania i obserwacje dotyczące głównie wędrówek ptaków i biologii lęgowej. W ostatnich latach powstały też regionalne i ogólnokrajowe stowarzyszenia i kluby ornitologiczne. Ich celem jest przede wszystkim ochrona ptaków, a także edukacja ekologiczna i propagowanie turystyki ornitologicznej. Największe kolonie ptaków w Europie występują na wybrzeżach klifowych północnej Europy, (Półwysep Skandynawski, Szkocja) i na terenach bagiennych (Delta Dunaju, park narodowy Dońana). Na obszarach górskich ich ostojami są najczęściej parki narodowe. Szczegól­nym bogactwem ornitofauny odznaczają się Pireneje, Alpy, Karpaty Wschodnie i Południowe, Rodopy oraz góry Grecji. W Pirenejach występuje większość gatunków ptaków wysokogórskich. Jest to także obszar przeznaczony dla zachowania pod względem ilościowym i jakościowym ptaków drapieżnych, występujących zwłaszcza w zachodniej czę­ści Pirenejów. Najbardziej interesujące ptaki tego regionu to: sęp płowy, orłosęp brodaty, orzeł przedni, sokół wędrowny, pomurnik, pardwa górska, włochatka, jaskółka skalna, siwerniak, pluszcz, płochacz halny, drozd obrożny, nagórniak skalny, osetnik, śnieżka, ścierwnik biały, orzełek włochaty, kania czarna i kania ruda. W części francuskiej Pirenejów najlepsze warunki dla orłosępów występują na terenie Gavarnie, a największe kolonie sępów płowych, sokołów wędrownych, ścierwnika białego, jaskółek skalnych, wrończyka znajdują się w dolinie Ossau. W Pirenejach są także tereny do obserwacji ptaków migrujących. W Alpach trudno jest wskazać miejsca szczególnie dogodne do obserwacji ptaków, ponieważ cały obszar Alp jest pod tym względem interesujący. Ptaki drapieżne Alp to: orzeł przedni, pszczołojad, błotniak zbożowy, sokół wędrowny i orłosęp (reintrodukowany). Często można tu też zobaczyć: śnieżkę, płocha­cza halnego, siwerniaka, wieszczka, jarząbka, włochatkę, kuropatwę skalną i pardwę górską. Najlepsze obszary do obserwacji ptaków w Alpach to w części francuskiej parki narodowe: Vanoise, Ecrin, Mercantour, w Szwajcarii – Szwajcar­ski Park Narodowy, w Austrii – Wysokie i Niskie Taury, Północne Alpy Wapienne, w Słowenii – Alpy Julijskie i Karawanki. W Apeninach najwięcej ptaków można zobaczyć w Parku Narodowym Abruzzo (300 gatunków). Występują tu między innymi orzeł przedni, myszołów, jastrząb, krogulec, kania czarna, pustułka i sokół wędrowny. Rodopy to ważny obszar występowania ptaków drapieżnych, w tym: sępów kasztanowych, sępów płowych i krogulców krótkonogich. W górach Riła żyją gatunki alpejskie, jak: pomurnik, wieszczek i górniczek. W górach Półwyspu Skandynawskiego występują między innymi: sowy śnieżne, orły przednie, pardwy i myszołowy. 5. OBSZARY WIEJSKIE Specyfika obszarów wiejskich w górach Tereny wiejskie w górach odróżniają się od terenów nizinnych odmiennością przyrodniczą i kulturową. Stanowi ona o ich atrakcyjności i ma duże znaczenie dla rozwoju turystyki. Atrakcyjność przyrodnicza związana jest z ukształto­waniem i rzeźbą obszarów górskich, zróżnicowanym klimatem, szatą roślinną, światem zwierzęcym i walorami krajobrazowymi. Poza tym, dzięki dużemu nagromadzeniu cennych pod względem przyrodniczym terenów, utworzono na obszarach górskich liczne obszary chronione. Zróżnicowanie i bogactwo kulturowe obszarów górskich ma ścisły zwią­zek z charakterem rolnictwa i innych dziedzin gospodarki wiejskiej. Rolnictwo górskie, wskutek niekorzystnych warunków przyrodniczych do uprawy roślin typowych dla terenów nizinnych (zbóż, roślin okopowych, przemysłowych) nastawione jest głównie na hodowlę bydła i owiec, bazującą na wykorzystaniu tutejszych użytków zielonych, które w górach dobrze plonują i nie wyma­gają zabiegów agrotechnicznych. Tradycyjnym sposobem hodowli, stosowa­nym jeszcze w wielu regionach górskich, jest pasterstwo. Ma ono w górach Europy dwie formy – letniego wypasu górskiego i transhumancji. Pierwszy typ pasterstwa występuje w regionach o chłodnym klimacie, między innymi w Alpach i Karpatach Zachodnich, a drugi w górach Półwyspu Iberyjskiego, Bałkanów i w Południowych Karpatach. Z pasterstwem związana jest zróżnicowana i bogata kultura ludowa wsi gór­skich: zwyczaje, stroje, muzyka, taniec, słownictwo, sztuka itd. Kultura ludowa jest jedną z największych atrakcji turystycznych obszarów górskich. Na przykład obrzędy związane z rozpoczęciem sezonu wypasowego i jego zakończeniem są bardzo często spotykane w wielu regionach górskich i przyciągają wielu tu­rystów. Są między innymi kultywowane na Podhalu, w Karpatach Rumuńskich, w Alpach, zwłaszcza w Bawarii i Tyrolu. Na atrakcyjność terenów górskich składa się też charakterystyczny dla gór krajobraz kulturowy i użytkowanie ziemi. Główną formą użytków rolnych są łąki i pastwiska, które na stokach górskich tworzą wraz z dużymi kompleksami leśny­mi krajobraz o wysokich walorach. Charakterystyczne, regionalne budownictwo odznacza się w wielu regionach górskich cennymi wartościami architektoniczny­mi. Wykorzystywane w budownictwie naturalne materiały budowlane (drewno, kamień) są równie ważnym elementem atrakcyjności terenów górskich. Wymienione zasoby przyrodnicze i kulturowe sprawiają, że tereny wiejskie w górach odznaczają się dużą atrakcyjnością dla celów turystyczno-rekreacyj­nych. Dla przykładu ten właśnie czynnik zadecydował, że w Karpatach Polskich jest największa w kraju koncentracja wsi o dobrze rozwiniętej funkcji turystycznej, które już w okresie międzywojennym, jako tzw. wsie letniskowe, były miejscem wypoczynku mieszkańców miast. Turystyka jako element gospodarki terenów wiejskich Na obszarach wiejskich Europy następują od wielu lat procesy przemian, różniące się jednak w poszczególnych krajach charakterem i stopniem przeobra­żeń. W krajach zachodnioeuropejskich, po okresie exodusu ludności z terenów wiejskich, nastąpiła stabilizacja ludności, do czego przyczyniła się w dużej mierze polityka państw wspierania rolnictwa, a w wypadku obszarów górskich także dopłat do gospodarstw gwarantowanych w ustawach dotyczących terenów górskich. Działania te mają na celu ograniczenie odpływu ludności z terenów wiejskich i porzucania gospodarstw rolnych. Odpływ ludności jest zjawiskiem niekorzystnym nie tylko z gospodarczego punktu widzenia, ale także ze względu na fakt, że tylko dzięki ludności wiejskiej możliwe jest zachowanie tradycyjnego krajobrazu kulturowego. Na wielu terenach wiejskich, atrakcyjnych jako miejsce zamieszkania i pracy, obserwuje się nawet napływ ludności z miast. W niektórych krajach Europy Środkowej, zwłaszcza w Polsce, które wkro­czyły w latach 90. na drogę rozwoju wolnorynkowego, obszary wiejskie są w stanie kryzysu gospodarczego, a ponadto są dotknięte bezrobociem. Składa się na to wiele przyczyn, wśród których najważniejsze to: brak środków kapi­tałowych na modernizację rolnictwa oraz konkurencja dotowanych produktów rolnych z zachodniej Europy. W związku z tym, w celu aktywizacji gospodarczej terenów wiejskich do najważniejszych działań podejmowanych na wsi należy poszukiwanie alternatywnych dziedzin zatrudnienia. Jednym z nich, na które stawia się w polityce rozwoju wsi, jest turystyka. Stopień rozwoju turystyki na obszarach wiejskich jest bardzo zróżnicowa­ny. Składa się na to wiele czynników. Niewątpliwie do najważniejszych należą: atrakcyjność przyrodnicza i kulturowa, położenie w stosunku do dużych miast, konkurencyjność innych terenów turystycznych (np. nadmorskich), sytuacja demograficzna, tradycje wypoczynku na terenach wiejskich, polityka państwa, działania władz lokalnych. Atrakcyjność środowiska wiejskiego jest też związana z charakterem i intensywnością rolnictwa, najważniejszego elementu w krajobra­zie obszarów wiejskich. W wielu regionach tereny wiejskie zostały zdominowane przez wielkopowierzchniowe gospodarstwa, całkowicie zmechanizowane i sto­sujące duże ilości środków chemicznych i nawozów sztucznych, co w zasadzie eliminuje je jako potencjalne obszary wypoczynkowe. Warunkiem umożliwiają­cym rozwój turystyki wiejskiej jest też stabilna sytuacja demograficzna. Regiony o „zdrowej” strukturze demograficznej, i co z tym jest związane, wykazujące się przedsiębiorczością lokalnej społeczności, mają znacznie większe szanse aktywizacji gospodarczej, w tym – rozwoju turystyki, niż regiony z zaburzoną strukturą. Duże znaczenie odgrywa też wykształcenie i przygotowanie zawo­dowe mieszkańców oraz umiejętności w zakresie usług turystycznych. Od strony popytu istotnym czynnikiem jest natomiast zmiana modelu wypoczynku. Mianowicie odchodzi się, co jest najbardziej widoczne w krajach rozwiniętych cywilizacyjnie, od masowych, szkodliwych dla przyrody i kultur lokalnych, form turystyki na rzecz turystyki indywidualnej – poznawczej, przy­rodniczej i kulturowej. Na obszarach wiejskich występują takie formy turystyki i rekreacji jak: wypoczynek pobytowy, turystyka krajoznawcza, pobyty w drugich domach, agroturystyka. Obszary wiejskie są popularne w całej Europie jako tereny recepcyjne turystyki. Szacuje się, że turystyka wiejska stanowi w krajach europejskich 10-20% wszystkich form i że 23% turystów wybiera na wypoczynek tereny wiejskie (Tourism and Recreation 2001). Turystyka wiejska należy ponadto do najszybciej rozwijających się segmentów rynku turystycznego. Ważną jej cechą jest to, że na ogół jest ona domeną działalności społeczności lokalnej, i że jej rozwój nie jest zależny od przedsiębiorstw z zewnątrz. Porównując turystykę z innymi dziedzinami gospodarki wiejskiej, np. z przemysłem, można stwierdzić, że przedsiębiorstwa turystyczne są mniej kosztochłonne i łatwiej je założyć. Największa korzyść z turystyki dla obszarów wiejskich to stwarzanie miejsc pracy i przynoszenie dodatkowych dochodów mieszkańcom. Turystyka przyczy­nia się też do rozwoju i modernizacji infrastruktury technicznej, jak: transport publiczny, oświetlenie, zaopatrzenie w wodę oraz infrastruktury usługowej (sklepy, banki itp.). Ważna jest też jej rola w promocji i ochronie kulturowego dziedzictwa obszarów wiejskich (np. poprzez podtrzymywanie sztuki ludowej, organizowanie festiwali folklorystycznych, itp.). Poza wymienionymi korzyściami obserwuje się też negatywne skutki rozwoju turystyki, zwłaszcza dla środowiska przyrodniczego i tradycyjnej kul­tury. Na przykład często wskazuje się na szkody powodowane w środowisku przyrodniczym przez tzw. turystykę masową czy też wskutek budownictwa drugich domów. Dlatego też, aby tego uniknąć, konieczna jest właściwa polityka w zakresie użytkowania ziemi i gospodarki wiejskiej. Władze lokalne powinny przywiązywać dużą rolę do kształtowania właściwego modelu osadniczego, w tym do architektury budynków, do materiałów, przestrzennego układu itp. Poważnym zagrożeniem dla rozwoju funkcji turystyczno-rekreacyjnej na obszarach wiejskich są przemiany zachodzące współcześnie pod wpływem mię­dzy innymi depopulacji, urbanizacji, rozwoju przemysłu, modernizacji rolnic­twa (powodującej przekształcenie krajobrazu wiejskiego i wyrządzającej szkody w szacie roślinnej i świecie zwierzęcym). Rozwojowi turystyki zagraża też de­gradacja krajobrazu oraz standaryzacja kultury. Należy też dodać, że istnieje niebezpieczeństwo jednostronnego rozwoju wsi, ukierunkowanego tylko na turystykę. Jest to zjawisko niekorzystne, ponieważ turystyka jest dziedziną gospodarki wykazującą duże wahania uwarunkowane między innymi sytuacją gospodarczą kraju i materialną ludności, warunkami pogodowymi, zmieniającą się modą i innymi. Jej cechą jest także sezonowość. Dlatego też ważne jest utrzymanie i rozwijanie innych dziedzin gospodarki wiejskiej, tj. rolnictwa, gospodarki leśnej, rzemiosła, przedsiębiorstw opartych na lokalnych surowcach rolniczych i leśnych oraz takich, które nie kolidują z funkcją turystyczną i ochroną środowiska przyrodniczego. Barierami zaś rozwoju turystyki wiejskiej są: konserwatyzm środowisk wiejskich, małe zasoby kapitałowe społeczności lokalnej, brak polityki rozwoju i marketingu obszarów wiejskich oraz – w krajach zachodniej Europy – mała liczba przedsiębiorstw na tych obszarach (Heneghan 2002). Jak już wspomniano, turystyka wiejska jest popularna prawie we wszyst­kich krajach europejskich, a najlepiej rozwinięta i mająca najdłuższe tradycje jest w Austrii, w Szwajcarii, w Niemczech, we Francji, we Włoszech, w Wielkiej Brytanii, w Polsce i w Czechach. Europejską organizacją pozarządową zajmującą się problemami rozwoju turystyki na obszarach wiejskich jest ECEAT – Europejskie Centrum Ekologiczne­go Rolnictwa i Turystyki Wiejskiej. Jest to organizacja powstała w 1993 r. w celu promowania zrównoważonego rozwoju i ekoturystyki na obszarach wiejskich w Europie. Propaguje rozwój rolnictwa organicznego, tradycyjne rolnictwo i zachowanie małych gospodarstw oraz rolniczego krajobrazu kulturowego. Organizacja określiła 10 zasad rozwoju obszarów wiejskich. Są to: - przyjazne dla środowiska rolnictwo, - racjonalna gospodarka wodna i oszczędne zużycie energii, - ograniczenie do minimum zanieczyszczenia środowiska, - „ekologiczne” budownictwo, - zapewnienie odpowiednich warunków turystom, - zapewnienie optymalnego systemu transportowego, - zachowanie bioróżnorodności i ochrona przyrody, - ochrona dziedzictwa kulturowego, - zapewnienie środków finansowych na rozwój lokalnej gospodarki, - optymalizacja polityki i zarządzania3. Kraje członkowskie określiły także dodatkowe, istotne dla nich zasady. Na przykład Czechy za ważne ponadto uznają: - rozwój obszarów wiejskich poprzez wspieranie małych przedsiębiorstw turystycznych, - tworzenie nowych miejsc pracy dla ludności wiejskiej, - popularyzowanie wiedzy o obszarach wiejskich. W ramach działalności tej organizacji zrealizowano między innymi projekty: rozwoju szlaków kulturowych i wydania przewodników po obszarach wiejskich i innych materiałów promocyjnych4. Agroturystyka Do najkorzystniejszych form turystyki zaliczamy promowaną ostatnio agroturystykę, czyli wypoczynek w gospodarstwach rolnych. Agroturystyka umożliwia wykorzystanie zasobów mieszkaniowych terenów wiejskich i pro­dukowanej w gospodarstwie żywności. Gospodarstwa agroturystyczne są znacznie zróżnicowane pod względem standardu bazy wypoczynkowej, oferty kulturalnej i rekreacyjnej, charakteru produkcji rolnej itp. W krajach zachodniej Europy gospodarstwa to prze-ważnie duże przedsiębiorstwa produkcji rolnej, najczęściej specjalizujące się w jednym kierunku produkcji (np. hodowla, produkcja zbóż), w dużym stop­niu zmechanizowane. Oferują one wysoki standard infrastruktury noclegowej, obszerne mieszkania, dobrze utrzymane i zagospodarowane otoczenie, bogatą ofertę rekreacyjno-sportową (drogi rowerowe, jazda konna, korty tenisowe, baseny, wyciągi narciarskie itp.) Gospodarstwa agroturystyczne w krajach Europy Środkowej charakteryzują się niższym standardem usług noclegowych, gastronomicznych i rekreacyjnych. W Polsce tradycyjny charakter rolnictwa, małe, rodzinne gospodarstwa, o wielokierunkowej produkcji służącej głównie zaopatrzeniu rodziny w produkty żywnościowe, szachownica pól, rozmaitość zwierząt hodowlanych (krowy, konie, trzoda chlewna, drób, i inne), niższy stopień mechanizacji rolnictwa itp. stwarzają inne warunki wypoczynku i dają możliwości poznania tradycyjnych form gospodarowania i mało stosunkowo zmienionego stylu życia mieszkańców. Oceniając atrakcyjność wypoczynku z punktu widzenia charakteru go­spodarstwa rolnego, można stwierdzić, że małe gospodarstwa o zróżnicowanej produkcji mają lepsze warunki do prowadzenia działalności agroturystycznej niż gospodarstwa duże, wyspecjalizowane w jednym kierunku produkcji. Gospodarstwa agroturystyczne zrzeszone są w organizacjach, które po­magają im w zakresie reklamy, pośrednictwa itp. Wydają specjalne katalogi, zwierające opis warunków wypoczynku, oferowanych usług, zdjęcia tych go­spodarstw itp. Agroturystyka z punktu widzenia jej wpływu na przyrodę i tradycje kul­turowe należy do form tzw. łagodnej turystyki. Obecny stan i perspektywy rozwoju agroturystyki w poszczególnych krajach i regionach uwarunkowane są wieloma czynnikami. Niewątpliwie do najważniejszych należą: konkurencyjność innych form turystyki oraz atrakcyjność wypoczynku na wsi. Można podać przykład Hiszpanii, gdzie mimo oficjalnie sponsorowanego programu wypoczynku w gospodarstwach rolnych (vacaciones en casas de labranza) nie przyniósł on spodziewanych rezultatów (Weatherley, Naylon 1984). Przyczyna jest taka, że obszary wiejskie nie są w stanie zaoferować atrakcyjniejszych warunków wypoczynku niż tereny nadmorskie. Agroturystyka w wybranych obszarach górskich Polska Obszary wiejskie w Polsce są na ogół wielofunkcyjne. Dominuje jednak rol­nictwo, w którym zatrudnionych jest 29,4% ludności kraju (Rocznik Statystyczny 2004). Jest to jeden z najwyższych wskaźników w Europie, gdzie w rolnictwie pracuje najczęściej poniżej 5% ogółu ludności. W tej sytuacji rolnictwo nie daje możliwości utrzymania się wszystkim mieszkańcom wsi. Inna niekorzystna cecha polskiego rolnictwa to duże rozdrobnienie gospodarstw, co pokazuje wskaźnik średniej wielkości gospodarstw wynoszący 8 ha. W Polsce południowej rozdrob­nienie jest jeszcze większe, przeważają bowiem gospodarstwa o powierzchni 3-5 ha. W związku z tym w okresie powojennym rozpowszechnione było zjawisko podejmowania przez ludność wiejską pracy w miastach, co w dużym stopniu poprawiało sytuację ekonomiczną wsi. Po 1989 r., wskutek upadku licznych zakładów przemysłowych, zjawisko dwuzawodowości zostało poważnie ogra­niczone. Stąd wysoki wskaźnik bezrobocia na terenach wiejskich. Stwarzanie nowych miejsc pracy na wsi jest zatem najważniejszym zadaniem w polityce rozwoju wsi. Do kierunków gospodarki, które mają możliwości rozwoju, należy turystyka. Trzeba jednak zdawać sobie sprawę, że turystyka w niewielkim tylko stopniu może poprawić sytuację społeczno-ekonomiczną wsi. Możliwości rozwoju turystyki na terenach wiejskich są największe w regio­nach odznaczających się dużą atrakcyjnością przyrodniczą i kulturową. Należą do nich obszary górskie, Karpaty i Sudety. Są one najrozleglejszymi regionami turystycznym w Polsce, wykorzystywanymi w lecie i w zimie. W Karpatach już w okresie międzywojennym na znaczną skalę zaczęła się rozwijać turystyka w tzw. wsiach letniskowych. Po II wojnie światowej największy udział w bazie noclegowej stanowiły pokoje wynajmowane przez mieszkańców wsi. Większość tego typu miejsc noclegowych wynajmowana była przez właścicieli gospodarstw rolnych. Gospodarstwa te można zatem uważać za pierwszą formę gospodarstw agroturystycznych. Obecnie gospodarstwa agroturystyczne muszą spełniać odpowiednie kryteria co do standardu usług noclegowych, żywieniowych i umożliwiać realizowanie różnych form rekreacji, w tym związanych z zajęciami wiejskimi. Szwajcaria W Szwajcarii rozwój zjawiska wypoczynku w gospodarstwach rolnych nale­ży rozpatrywać na tle sytuacji rolnictwa. Mianowicie w ostatnich kilkudziesięciu latach w rolnictwie szwajcarskim nastąpiły głębokie przemiany, które spowo­dowały zmniejszenie się liczby gospodarstw aż o połowę oraz spadek liczby mieszkańców wsi wskutek emigracji. W tym jednak czasie w rolnictwie dokonał się ogromny postęp techniczny, dzięki czemu zwiększyła się produkcja rolna i wydajność pracy. Początek rozwoju agroturystyki w Szwajcarii przypada na lata 60. W 1976 r. wydrukowano pierwszy katalog zawierający adresy 78 gospo­darstw, które oferowały tę formę wypoczynku. Wkrótce potem powstała pierwsza organizacja zrzeszająca gospodarstwa oferujące wypoczynek na farmach5. Niemcy Już w okresie międzywojennym w gospodarstwach rolnych w Alpach Bawarskich wypoczywało wielu turystów. Silny rozwój ruchu turystycznego nastąpił jednak dopiero po wojnie. Turystyka przyczyniła się do rozwoju gospo­darczego całego regionu, w tym obszarów wiejskich (Lichtenberger 1975). W Niemczech, począwszy od lat 60., jednym z elementów planu rozwoju kraju była promocja wypoczynku w gospodarstwach rolnych, a już w latach 70. wypoczynek na farmach stanowił 4-5% ruchu krajowego (średni czas pobytu wynosił wówczas 5 dni). Obecnie nadal obserwuje się tendencję wzrostu liczby turystów w regionach wiejskich. Liczba noclegów udzielanych w gospodarstwach rolnych w Niemczech wynosi około 27 mln, z czego 30% przypada na Bawarię. W Bawarii znajduje się 7 tys. przedsiębiorstw oferujących wypoczynek w gospodarstwach6. Badania M. Oppermanna (1996) dostarczają interesujących informacji o gospodarstwach agroturystycznych w Badenii-Wirtenbergii, a dokładniej w okolicach Jeziora Constance, które są ekonomicznie słabo rozwinięte. Gospo­darstwa agroturystyczne w omawianym regionie są małe. Ponad 80% z nich po­siada 8 lub mniej łóżek do wynajęcia. Jest to wskaźnik niższy niż średnia w Niem­czech, która wynosi 9 łóżek. Rozwój agroturystyki rozpoczął się tu w latach 70. W tym okresie działalność rozpoczęło prawie 45% gospodarstw agroturystycznych, a 31% w latach 80. Średnie wykorzystanie miejsc w gospodarstwach agroturystycznych wynosi 42,8% (150-160 dni), co, jak na tę formę turystyki, jest wskaźnikiem dobrym. Ten wysoki wskaźnik wykorzystania miejsc jest związany z dużą atrakcyjnością opisywanego obszaru. W sumie jednak agroturystyka przynosi niewielkie zyski. Według M. Oppermanna (1996) rolnicy oferują swoje gospodarstwa turystom, ponieważ umożliwia im to kontakty towarzyskie. Austria Austria, dzięki bogatym zasobom przyrodniczym i kulturowym, należy do krajów o najlepiej rozwiniętej gospodarce turystycznej. Duże znaczenie w tym kraju ma turystyka wiejska i agroturystyka. Już w okresie międzywojennym w gospodarstwach rolnych w regionie Tyrolu, Vorarlbergu i Salzburger Land wypoczywało wielu turystów. Silny rozwój ruchu turystycznego nastąpił jednak w Austrii po wojnie. Duże zmiany na terenach wiejskich spowodował zwłaszcza rozwój turystyki zimowej. Wiele wsi przekształciło się w ośrodki narciarskie. Ponadto zaczęto wykorzystywać dla narciarstwa liczne hale, które wcześniej były terenami pasterskimi. Trzeba dodać, że hale alpejskie mają doskonałe warunki do uprawiania tego sportu. Są tu rozległe i długie trasy i długo zalegająca pokrywa śnieżna (ok. 200 dni w roku) (Lichtenberger 1975). Dzięki turystyce tysiące gospodarstw zachowało się i zmodernizowało. Nieliczni rolnicy, którzy uzyskiwali wysokie dochody z wynajmu pokoi, zaczęli jednak ograniczać produkcję rolną i zmniejszać liczbę hodowanych krów. Był to negatywny skutek rozwoju turystyki. Jeśli dochody z turystyki nie wystarczały, dojeżdżano do pracy do większych ośrodków (Lichtenberger 1975). Według H. Embachera (2001) obecnie jedna szósta wszystkich miejsc noclegowych na obszarach górskich Austrii znajduje się właśnie w gospodar­stwach agroturystycznych. Usługami noclegowymi zajmuje się tu aż 21 tys. gospodarzy, którzy dysponują 109 tys. pokoi, co oznacza, że 7,5% austriackich rolników oferuje noclegi. Spośród nich 3,3 tys. należy do Austriackiego Stowarzy­szenia Agroturystycznego. Zajmuje się ono między innymi wymianą doświadczeń, organizacją kursów szkoleniowych, doradztwem, organizacją systemu rezerwacji, reklamą. Właściciele gospodarstw agroturystycznych są poddawani surowym testom sprawdzającym jakość oferowanych usług. Goście przebywający w gospodarstwach agroturystycznych wydają przecięt­nie mniej pieniędzy niż turyści korzystający z innych rodzajów bazy noclegowej. Agroturystyka jest zatem nadal tańszą formą wypoczynku niż inne. Główną gru­pą korzystającą z wypoczynku w gospodarstwach agroturystycznych są rodziny z małymi dziećmi. Z gospodarstw korzystają ponadto zwolennicy ekoturystyki i turystyki kwalifikowanej (konnej, wędkarstwa) (Embacher 2001). Włochy Początek rozwoju współczesnej agroturystyki we Włoszech to lata 60. XX w., kiedy powstała tu pierwsza organizacja promująca ten rodzaj turystyki – Agriturist. Większość gospodarstw agroturystycznych na obszarach górskich we Włoszech to gospodarstwa rolne specjalizujące się w produkcji zwierzęcej, sadownictwie oraz w uprawie winnej latorośli i oliwek. Pierwszym regionem rozwoju agrotu­rystyki była Górna Adyga, skąd zjawisko to rozprzestrzeniło się na inne obszary (Meneghel 1991). W latach 90. we Włoszech szacowano liczbę gospodarstw agro­turystycznych na 6800 gospodarstw, dysponujących 75 tys. łóżek. Francja We Francji 1/3 ruchu turystycznego przypada na obszary wiejskie, co oznacza, że zajmują one pierwsze miejsce wśród turystycznych terenów recep­cyjnych. Charakterystyczną cechą turystyki terenów wiejskich Francji jest krótki okres pobytu gości. Ponad połowa turystów spędza tutaj tylko 4 dni. Inna ważna cecha to mniejsza sezonowość niż w innych terenach recepcyjnych. Pobyt na obszarach wiejskich we Francji jest znacznie tańszy niż gdzie indziej. Na przykład w 2001 r. koszty jednodniowego pobytu na obszarach wiej­skich wynosiły 26 Euro, nad morzem 34 Euro, a w mieście aż 45 Euro. Wynika to między innymi z mniejszej oferty turystyczno-rozrywkowej terenów wiejskich. Również we Francji, jak wykazują badania, turyści korzystający z wypoczynku w gospodarstwach agroturystycznych należą do grupy mniej zamożnych. Są to zwłaszcza rodziny z dziećmi (60%). Wyjątek stanowią wypoczywający we wła­snych drugich domach, którzy należą do grupy o lepszej sytuacji materialnej 7. Hiszpania Turystyka na wsi jest w Hiszpanii słabiej rozwinięta niż we Francji, Au­strii i Wielkiej Brytanii. Niewątpliwie ma na to wpływ konkurencja terenów nadmorskich. Z wypoczynku na farmach korzystają głównie rodziny z dziećmi i małżeństwa. Obcokrajowcy są rzadkością – 5-20%. Większość bazy noclegowej funkcjonuje przez cały rok. Średnia długość pobytu na wsi wynosi 4,5 dnia (Garcia-Ramon, Canoves, Valdovinos 1995). Z tego typu wypoczynku korzystają najczęściej osoby w wieku 25-45 lat, lepiej wykształceni, o średnich dochodach i mieszkający w dużych miastach (Yagales 2002). Słowenia Agroturystyka rozwija się w Słowenii systematycznie od około 20 lat. Duże znaczenie dla jej rozwoju ma doradztwo w zakresie tworzenia i organizacji gospodarstw agroturystycznych. Dotyczy ono między innymi wyposażenia, ofert i kształcenia rolników w nowej dziedzinie. Polityka rozwoju agroturystyki opiera się na następujących założeniach: - agroturystyka jest uzupełniającą formą działalności gospodarstw rolnych, - warunkiem podejmowania działalności turystycznej przez gospodarstwa rolne jest ich dobra kondycja ekonomiczna, - organizacje rolnicze są odpowiedzialne za działalność gospodarstw agrotu­rystycznych, - ośrodki doradztwa rolniczego organizują szkolenia dla prowadzących gospo­darstwa agroturystyczne, - jest prowadzona odpowiednia polityka inwestycyjna i finansowa, - musi być zachowana odpowiednia architektura budownictwa, infrastruktura, krajobraz rolniczy. Istnieje jednak wiele barier rozwoju gospodarstw agroturystycznych. Są to między innymi koszty inwestycji turystycznych w gospodarstwach, drogie kredyty i niski poziom wykształcenia rolników itp. (Kulovec, Vedenik 1992). Rumunia Agroturystyka jest silnie promowana w niektórych regionach Rumunii, w szczególności w dolinie Prahova, w Transylwanii (między Braşov i Sibiu) i w odosobnionym regionie Maramureş. Jednak generalnie w Rumunii agrotury­styka jest słabo rozwinięta. W 1997 r. z tej formy wypoczynku korzystało zaledwie 6,5 tys. obywateli Rumunii i 7 tys. obcokrajowców (Light, Dumbrăveanu 1999). Drugie domy W każdy weekend obserwuje się obecnie zjawisko masowych wyjazdów mieszkańców dużych miast na tereny wypoczynkowe znajdujące się w strefie podmiejskiej i nawet na dalsze odległości. Duży udział stanowią w tej grupie osoby wyjeżdżające do własnych domów wypoczynkowych, czyli tzw. drugich domów. Tereny wiejskie stanowią najważniejsze miejsce koncentracji tego typu obiektów. W krajach zachodniej Europy drugie domy posiada od kilku do kil­kunastu procent rodzin. Najwięcej jest ich we Francji – 3 mln. Przypada na nie około 15% noclegów w całej bazie turystycznej. Procentowo w stosunku do liczby gospodarstw domowych najwięcej drugich domów znajdowało się w Szwecji, Norwegii, Hiszpanii, Francji, Szwajcarii i Czechach. O rozmieszczeniu drugich domów decydują, według A. Kowalczyka (1994), następujące czynniki: - występowanie obszarów o wysokich walorach środowiska przyrodniczego, a jednocześnie o relatywnie niskim poziomie uprzemysłowienia i mało inten­sywnym rolnictwie, - występowanie terenów wiejskich o ujemnym saldzie migracyjnym i dużym udziale wolnych zasobów mieszkaniowych, - bliskość dużych aglomeracji miejskich, - dobrze rozwinięta sieć komunikacyjna, - polityka państwa w zakresie planowania przestrzennego, ochrony środowiska oraz turystyki i rekreacji. Najważniejsze z nich to walory środowiska przyrodniczego, położenie w pobliżu dużych aglomeracji miejskich i wolne zasoby mieszkaniowe na te­renach wiejskich. Te właśnie czynniki decydują o rozmieszczeniu drugich domów we Francji. Miejscami koncentracji drugich domów w tym kraju są, poza strefą podmiej­ską Paryża i innych dużych miast, atrakcyjne przyrodniczo tereny nadmorskie i górskie. Te ostatnie mają także wolne zasoby mieszkaniowe (Masyw Central­ny, Pireneje, Alpy). W wypadku Hiszpanii, Grecji i Włoch większość tego typu budownictwa koncentruje się na wybrzeżach. A. Kowalczyk (1994) podaje też przykład związku pomiędzy rozmieszcze­niem drugich domów a walorami przyrodniczymi w Czechach i w Słowacji. Obok terenów sąsiadujących z Pragą i Brnem, głównymi obszarami skupiającymi drugie domy są tereny górskie i podgórskie: Karkonosze, Jesenik, Góry Orlickie, Izerskie, Rudawy, Szumawa, a na Słowacji – Niskie Tatry, Mała i Wielka Fatra. Czechy należą do państw, w których zjawisko wypoczynku w drugich do­mach jest bardzo popularne. Mają też jeden z najwyższych wskaźników liczby drugich domów w stosunku do liczby ludności: 38,5 na 1000 osób. Budownictwo drugich domów rozwijało się już w okresie ustroju socjalistycznego i z pewnością jednym z czynników były ograniczone możliwości wyjazdów zagranicznych. Obecnie zaś największą siłą napędową tego typu budownictwa w krajach post­komunistycznych jest wzrost zamożności części społeczeństwa, co umożliwiła gospodarka wolnorynkowa (Slivinsky 2002). W Karpatach Polskich główne czynniki lokalizacji drugich domów to położenie w pobliżu silnie zurbanizowanej strefy ciągnącej się na północ od Karpat (Kraków, GOP) oraz atrakcyjność przyrodnicza omawianego regionu. Przykładem tego typu budownictwa jest Beskid Śląski – obszar dogodnie poło­żony w stosunku do miast Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego i o wysokich walorach środowiska przyrodniczego. Według M. Miki (2002) udział drugich domów w pojemności bazy noclegowej tego regionu wynosi około 36%. Naj­większe skupisko tego typu budownictwa znajduje się we wsi Brenna, gdzie co drugi budynek należy obecnie do właścicieli mieszkających w miastach, głównie z terenu GOP-u. Drugie domy zlokalizowane w obrębie Beskidu Śląskiego to naj­częściej obiekty nowe, całoroczne, wykorzystywane w sezonie letnim i zimowym. Niewielki jest natomiast udział domów adaptowanych (7%). Przeważają budynki o powierzchni do 70 m2 – 60%, ale stosunkowo duży jest też udział domów du­żych, o powierzchni ponad 110 m2. Jeśli idzie o wielkość działek pod zabudowę drugich domów, to przeważają działki małe i średnie (6-12 arów), co przyczynia się do dużego zagęszczenia przestrzennego tego budownictwa (Mika 2002). Ponieważ ten typ budownictwa turystycznego wykazuje tendencję do rozpraszania i zajmowania terenów najbardziej atrakcyjnych pod względem krajobrazowym, toteż konieczne jest przeciwdziałanie temu zjawisku, poprzez wyznaczanie w planach zagospodarowania przestrzennego odpowiednich tere­nów dla drugich domów. Należy dodać, że obecnie w budownictwie drugich domów widoczna jest tendencja do budowania domów większych niż we wcześniejszym okresie. Na przykład we Francji średnia powierzchnia drugich domów zwiększyła się w latach 1988-1997 z 57 do 80 m2, a powierzchnia działki z 7 do 20 arów8. Drugie domy generalnie można podzielić na trzy typy: stare budynki wiejskie zaadaptowane dla potrzeb turystycznych, nowe powstałe w miejscu starych budynków oraz nowe domy zbudowane poza obszarem zabudowy wiejskiej. Oceniając tego typu budownictwo z punktu widzenia jego wpływu na krajobraz i fizjonomię osadnictwa wiejskiego, można stwierdzić, że najko­rzystniejszą formą są drugie domy powstałe poprzez adaptację domów wiejskich, gdyż znajdują się w obrębie zabudowy wiejskiej i są na ogół dostosowane pod względem architektonicznym do budownictwa wiejskiego. Najmniej korzystne jest budownictwo nowe, na terenach leżących poza zabudową wiejską, ponieważ najczęściej powoduje degradację walorów krajobrazu. Najwięcej drugich domów powstałych z adaptacji starego budownictwa znajduje się w krajach zachodniej i południowej Europy, gdzie wskutek dużego odpływu ludności porzucono wiele domów wiejskich. Liczne drugie domy tego typu można spotkać na przykład w Masywie Centralnym we Francji. Tu znaleźć można nawet całe wsie opuszczone przez mieszkańców. Budynki w tych wsiach zachowały się, mimo że od długiego czasu nie były użytkowane, ponieważ zbu­dowano je z materiałów trwałych (kamieni). Natomiast w krajach, gdzie odpływ ludności z terenów wiejskich był niewielki np. w Karpatach Polskich, tego typu budownictwa jest niewiele. Specyficzną grupę drugich domów stanowią zaadaptowane dla celów turystycznych zabudowania mieszkalne i gospodarcze znajdujące się na halach wysokogórskich. Można je spotkać zwłaszcza w Alpach. Opuszczone hale, dzię­ki położeniu i walorom krajobrazowym, są szczególnie atrakcyjne jako miejsca wypoczynku letniego w drugich domach. W Tyrolu spośród 126 budynków położonych na halach, aż 77 jest wykorzystywanych dla celów turystycznych, a reszta na cele rolnicze, leśne i na polowania (Paldele 1994). Z reguły właściciele drugich domów to osoby w średnim i starszym wieku. Wiąże się to z ich większymi możliwościami finansowymi niż osób w wieku młodszym. Budowa drugiego domu jest też dla ich właścicieli sposobem lokaty pieniędzy. W licznych wypadkach drugie domy stają się mieszkaniami stałymi, zwłaszcza gdy właściciele przechodzą na emeryturę. Jest to jeden z procesów powodujących ponowne zaludnianie terenów wiejskich. W niektórych krajach właścicielami znacznej liczby drugich domów są cudzoziemcy, którzy szczególnie upodobali sobie tereny w Hiszpanii, we Włoszech i w Austrii. Najliczniejszą grupą właścicieli drugich domów spo­śród obcokrajowców są Niemcy, którzy posiadają na wybrzeżach hiszpańskich 300 tys. domów, we Francji 100 tys., we Włoszech 80 tys.9. Drugie domy należą do najważniejszych rodzajów turystycznej bazy noc­legowej, ale z drugiej strony do mało znaczących elementów gospodarki obsza­rów wiejskich. Ich właściciele korzystają bowiem najczęściej tylko w niewielkim zakresie z usług i produktów lokalnej społeczności. Najwięcej korzyści uzysku­ją rdzenni mieszkańcy ze sprzedaży działek i z pracy przy budowie domów. Budownictwo drugich domów przyczynia się, niestety, do wzrostu cen ziemi i cen artykułów konsumpcyjnych i usług. Pozytywne i negatywne skutki budownictwa drugich domów (Pacione 1985): Pozytywne Negatywne 1. Możliwości zatrudnienia 1. Koncentracja drugich domów w budownictwie, ogrodnictwie, wymaga instalacji kosztownych wszelkich pracach domowych, systemów odprowadzania ście­itp. ków, budowy linii energetycz­ nych i wodociągowych, których szczyt wykorzystania przypada na sezon turystyczny oraz budowy w wielu wypadkach dróg, których koszty pokrywa najczęściej lokalna społeczność. 2. Lokalne restauracje, sklepy itp. uzyskują dodatkowe dochody (które w wielu wypadkach są podstawą utrzymania). 3. Sklepy świadczące usługi mieszkańcom drugich domów przynoszą korzyści lokalnym mieszkańcom. 4. Dochody z podatków od drugich domów zasilają lokalne budżety. 5. Mieszkańcy drugich domów na ogół nie korzystają z lokalnych usług, np. szkół, co nie zwiększa wydatków na ich utrzymanie. 6. Renowacja starych budynków wiejskich poprawia fizjonomię obszarów wiejskich. 7. Mieszkańcy wsi mają możliwości sprzedaży po wysokiej cenie działek i budynków. 8. Kontakty z właścicielami drugich domów, pochodzącymi głównie z miast, popularyzują wartość rodzimej kultury, poszerzają horyzonty i przyczyniają się do awansu cywilizacyjnego. 2. Popyt na drugie domy przez mieszkańców miast powoduje wzrost cen domów, co jest zjawiskiem niekorzystnym dla lokalnej społeczności. 3. Wzrost cen ziemi ogranicza możliwości powiększania gospodarstw rolnych i restrukturyzacji rolnictwa. 4. Rozdrabnianie gruntów rolnych. 5. Zanieczyszczenie środowiska. 6. Degradacja krajobrazu wskutek nieestetycznej, niegustownej architektury oraz niewłaściwej lokalizacji budynków. 7. Zatrudnienie przy budowie drugich domów może utrud- niać możliwości budownictwa stałego z powodu braku siły roboczej. 8. Odmienna hierarchia wartości i wzorce zachowań mieszkań­ców drugich domów wpływają często negatywnie na życie lokalnej społeczności. Gospodarka halna a turystyka Jak już wcześniej wspomniano, do najważniejszych dziedzin gospodarki i źródeł utrzymania ludności na obszarach górskich należała gospodarka pasterska. We wszystkich regionach górskich pasterstwo straciło na znaczeniu na skutek konkurencji produktów hodowlanych sprowadzanych z innych kontynentów, a co za tym idzie, spadku opłacalności ich produkcji. Pasterstwo straciło na znaczeniu także z przyczyn społecznych, a zwłaszcza z powodu możliwości znalezienia lepiej płatnej pracy w rozwijającym się przemyśle oraz wskutek małej atrakcyjności tego zajęcia w porównaniu z pracą w mieście. Wiele dawnych terenów pasterskich z powrotem zamieniło się w tereny leśne. Na niektórych nadal prowadzi się jednak gospodarkę pasterską. W Karpatach Polskich w regionie Tatr i Podhala spadek znaczenia pasterstwa spowodowany był w dużym stopniu zakazem wypasu owiec na halach tatrzańskich, po utworzeniu Tatrzańskiego Parku Narodowego. Przeważyła wtedy opinia, że pasterstwo jest szkodliwe dla środowiska przyrodniczego. Okazało się, że szkodliwy może być nadmierny wypas na halach wysokogórskich, natomiast pasterstwo mało intensywne jest korzystne, gdyż zapobiega zarastaniu terenów pastwiskowych przez niepożądane gatunki roślin. Obecnie z tych względów, a także dla zachowania tradycyjnego pasterstwa górskiego jako dziedzictwa kulturowego ziem górskich, na niektórych halach tatrzańskich zezwolono na wypas owiec. W regionach górskich Zachodniej Europy hale wysokogórskie są obecnie wykorzystywane na dwa sposoby: jako tereny wypasowe w lecie i jako tereny narciarskie w zimie. Związki turystyki z gospodarką halną są dla obu dziedzin korzystne. Gospodarka halna wytwarza produkty, które zaopatrują restauracje, sklepy itp. Korzystają z nich także liczni turyści. Pewna część mleka i serów kupowana jest przez turystów także bezpośrednio na halach. Gospodarka halna to także czynnik zapewniający utrzymywanie krajobrazu kulturowego i jego pielęgnację, w tym zachowanie harmonii pomiędzy lasami a łąkami i pastwiskami. Obszary halne są poza tym w zimie doskonałymi tere­nami narciarskimi. Na przykład w Tyrolu w latach 70. wykorzystywana była przez narciarstwo co 17 hala. Jeśli chodzi o możliwości wypoczynku turystów na halach, to są one ograniczone głównie z dwóch powodów. Po pierwsze personel pracujący na halach to mężczyźni, a po drugie istniejące budynki nie są przystosowane do przyjmowania turystów (najczęściej pod jednym dachem znajdują się mieszkanie i stajnie) (Berchtel 1990). Zrównoważony rozwój turystyki na obszarach wiejskich Głównymi przesłankami pojawienia się idei turystyki zrównoważonej było niekorzystne oddziaływanie dotychczasowego modelu turystyki na: – środowisko przyrodnicze, – lokalną społeczność, – lokalną i regionalną gospodarkę. Negatywnymi skutkami wpływu turystyki na środowisko obserwowanymi na terenach wiejskich są między innymi: zmiany w użytkowaniu ziemi (zwłasz­cza ubytek powierzchni leśnej wskutek budowy infrastruktury turystycznej), zanieczyszczenie wód, powietrza, hałas od środków transportu, zaśmiecanie i przekształcenie krajobrazu naturalnego. Liczne są również niekorzystne społeczno-ekonomiczne skutki rozwoju tury­styki. Wśród najważniejszych należy wymienić mały udział społeczności lokalnej w dochodach uzyskiwanych z niektórych rodzajów turystyki. W wielu miejscowo­ściach obserwuje się wypieranie lokalnych, małych przedsiębiorstw turystycznych przez duże przedsiębiorstwa o zasięgu krajowym czy międzynarodowym. Koncepcja turystyki zrównoważonej musi brać pod uwagę specyfikę poszczególnych typów obszarów recepcyjnych. Składa się na nią zwłaszcza: czyste środowisko przyrodnicze i walory krajobrazu, rolnicze użytkowanie ziemi i zajęcia związane z rolnictwem oraz kultura ludowa. Turystyka zrównoważona na obszarach wiejskich musi spełniać trzy wa­runki: powinna być przyjazna dla środowiska przyrodniczego, musi szanować odrębność społeczną i kulturową mieszkańców wsi oraz przynosić korzyści ekonomiczne obszarom wiejskim i społecznościom lokalnym. Według T. Ratz i L. Puczkó (1998) pomocne w rozwijaniu turystyki na obszarach wiejskich na zasadach zrównoważonego rozwoju mogą być następujące wskaźniki: Wskaźnik oceny Miernik zrównoważonego rozwoju Presja ruchu turystycznego Liczba turystów w roku lub sezonie Presja społeczna Współczynnik liczby turystów do liczby mieszkańców w roku lub sezonie Atrakcyjność turystyczna Wykaz zasobów przyrodniczych i kulturo­wych Stopień atrakcyjności zasobów przyrodni­czych i kulturowych Proces planowania ogólnego Istnienie lokalnego lub regionalnego planu rozwoju Proces planowania turystyki Istnienie lokalnego lub regionalnego planu rozwoju turystyki Obszary chronione Kategoria obszarów chronionych Udział obszarów chronionych w powierzchni ogólnej Rola mieszkańców Wskaźnik liczby przedsiębiorstw należących w gospodarce do mieszkańców do ogółu przedsiębiorstw Kontrola lokalna Istnienie formalnych narzędzi oddziaływania (referendum, zebrania, stowarzyszenia), aby zapewnić lokalną kontrolę nad planowaniem i realizacją planów Zatrudnienie Liczba miejsc pracy w turystyce Współczynnik liczby pracujących mieszkań­ ców do liczby zatrudnionych z zewnątrz Udział turystyki Udział dochodów przedsiębiorstw turystycz­ w gospodarce lokalnej nych w ogólnej sumie dochodów Strukura ekonomiczna Udział różnych gałęzi gospodarki w dochodach ogólnych Konsumpcja energii Stosunek odnawialnych źródeł energii do nieodnawialnych Gospodarka odpadami Udział gospodarstw domowych posiada- jących właściwe systemy odprowadzania ścieków Edukacja Udział lokalnej ludności z wykształceniem i przygotowanie zawodowe i przygotowaniem zawodowym do pracy w turystyce Lokalna satysfakcja Ogólna ocena znaczenia turystyki dla lokalnej społeczności Zadowolenie z usług Zadowolenie turystów z jakości usług. turystycznych Udział turystów przybywających ponownie do danej miejscowości Idea turystyki zrównoważonej doczekała się bardzo licznych opracowań teoretycznych, jednak, jak dotąd, istnieje niewiele przykładów udanych rozwią­zań praktycznych. Poniżej podano przykłady zastosowania nowego podejścia w rozwijaniu turystyki na obszarach wiejskich. Przykłady praktycznego stosowania zasad zrównoważonego rozwoju Nendaz w kantonie Valais. Jest to jedna z największych gmin w Valais, w skład której wchodzi 8 wsi, położonych na wysokości od 400 m n.p.m. do najwyższych szczy­tów i lodowców. W 1950 r. zaczął się tu rozwój narciarstwa, co przyciągnęło duży kapitał. Budownictwo nie było kontrolowane i rozwijało się żywiołowo. Na wysokogórskich halach na wysokości około 2 tys. m n.p.m. zbudowano stację sportów zimowych, posiadającą 40 tys. miejsc noclegowych, podczas gdy gminę zamieszkiwało wówczas tylko 1500 mieszkańców. Pod koniec lat 70. dominowały już budynki betonowe, woda pitna była zanieczyszczona, krajobraz naturalny został zdegradowany. Wkrótce inwestycje okazały się chybione. Wskaźnik wykorzystania hoteli był bardzo niski. Po tych doświadczeniach społeczność lokalna podjęła próbę rozwiązania narastających problemów. Przede wszystkim zdecydowano się na rewitalizację dziedzictwa kulturowego. Ograniczono narciarstwo do wyznaczonych terenów, a większość usług przejęła ludność miejscowa. Wznowiono produkcję rolniczą: sadownictwo na terenach niżej położonych i hodowlę bydła mlecznego na halach wysokogórskich. Obecnie rolnictwo i turystyka wza­jemnie się uzupełniają – łąk i pastwiska wykorzystuje się w zimie jako tereny narciarskie, a lokalne produkty rolne służą zaopatrzeniu ośrodków turystycznych. Z ośrodka turystyki zimo­wej gmina przekształciła się w ośrodek funkcjonujący zimą i latem. Władze lokalne przejęły kontrolę nad sprawami gospodarczymi gminy, zbudowano szkoły, prowadzi się racjonalną gospodarkę leśną, itp. (Lieberherr B. A., 1996). Pays d’Enhaut w kantonie Vaud. Przez wieki była to miejscowość rolnicza. Turystyka zaczęła się tu rozwijać w połowie XIX wieku. W latach 50. XX w. rozpoczęło się tu pro­wadzone na dużą skalę budownictwo drugich domów. Budowano też wyciągi narciarskie. W latach 80. zaczęto realizację nowych planów rozwoju miejscowości. Efektem tych działań była poprawa sytuacji ekonomicznej ludności i ograniczenie dalszej degradacji środowiska. Obecnie mieszkańcy przykładają dużą wagę do ochrony krajobrazu i podtrzymywania tradycyjne­go rolnictwa. Można już mówić o koegzystencji tradycyjnej gospodarki wiejskiej i turystyki. Erschmatt – wieś w kantonie Haut-Valais, położona na wysokości 1200 m n.p.m. Przez wieki źródłem utrzymania ludności było tu rolnictwo, a jego charakterystyczną cechą była uprawa roślin na stromych zboczach, na sztucznych terasach. W XIX w. wskutek in­dustrializacji i urbanizacji kraju ludność wyemigrowała do miast i wieś została całkowicie wyludniona. W 1981 r. grupa „młodych ludzi” założyła stowarzyszenie, w celu rozwijania w Erschmatt przyjaznych dla środowiska form turystyki (bez wielkich hoteli, wyciągów i ruchu samochodowego), małych przedsiębiorstw oraz reaktywowania tradycyjnego rzemio­sła wiejskiego. Odbudowano także terasy i wznowiono uprawę ziemi oraz hodowlę bydła mlecznego (Lieberherr B. A., 1996). Grindelwald. W dolinie Grindelwald w Szwajcarii, zamieszkałej przez 4 tys. osób, notuje się jednego dnia w okresie szczytu turystycznego, zarówno w lecie, jak i w zimie, około 20 tys. turystów z kraju i z zagranicy. Turystyka stanowi tutaj podstawę ekonomiczną dla społeczności lokalnej, dostarczając dochodów porównywalnych do dochodów dużych ośrodków miejskich w Szwajcarii. Sześć do ośmiu generacji wstecz, przodkowie dzisiejszych mieszkańców żyli w ubó­stwie. Wzrastająca liczba ludności i spadek cen na produkty rolne oznaczały, że lokalna społeczność nie mogła utrzymać się z tradycyjnego rolnictwa. Ponieważ nie było nadziei na rozwój gospodarczy doliny, która znajdowała się poza głównymi szlakami handlowymi, wiele ubogich rodzin zmuszonych było do opuszczenia gospodarstw i emigracji do ośrodków przemysłowych lub do krajów zamorskich. Sytuacja zaczęła się zmieniać, gdy światlejsza część mieszkańców miast w Europie zafascynowała się przyrodą i kulturą Alp. Obszary górskie, które wcześniej postrzegane były jako niegościnne i nieprzyjazne, zaczęły budzić zainteresowanie ze względu na walory krajobrazowe i poznawcze. W dodatku ścisłe związki mieszkańców Alp ze środowiskiem idealizowano i uznawano za alternatywę dla „nienaturalnego” życia miejskiego. Dolina Grin­delwald należała do pierwszych w Alpach ośrodków rozwijającej się turystyki. W związku z rozwojem nowych form turystyki, takich jak alpinizm i narciarstwo w drugiej połowie XIX w. przeżywała okres boomu turystycznego. W tym czasie powstała w dolinie podstawowa baza turystyczna – noclegowa i transportowa, a znaczna część mieszkańców znalazła zatrud­nienie w usługach turystycznych. Rozwój turystyki był jednak pod kontrolą przedsiębiorców z miast i z zagranicy. Okres od I wojny światowej do 1950 r. był okresem upadku i stagnacji doliny Grindel­wald. Nastąpiły tu jednak istotne zmiany w charakterze popytu turystycznego, w strukturze społecznej turystów oraz strukturze własnościowej bazy turystycznej. W tym ostatnim przypadku oznaczało to przejęcie przez lokalną społeczność kontroli nad sektorem usług turystycznych. Nie zapobiegło to jednak żywiołowemu i bezplanowemu rozwoju infrastruktury, osadnictwa i obiektów turystycznych w okresie boomu po drugiej wojnie światowej. Nieprze­rwany rozwój turystyki masowej przez prawie trzy dziesięciolecia spowodował negatywne skutki ekologiczne, ekonomiczne i społeczne. W związku z tym istotnym zadaniem społeczności Grindelwaldu było zachowanie rów­nowagi w rozwoju pomiędzy tradycyjnym rolnictwem górskim, a turystyką. Obecnie turystyka jest podstawą gospodarki tego obszaru i głównym źródłem dochodów jego mieszkańców, podczas gdy funkcją rolnictwa jest zachowanie kulturowego dziedzictwa i właściwego stanu środowiska przyrodniczego. Mając na uwadze te zasady, pod koniec lat 80. społeczność lokalna przyjęła określone kierunki polityki rozwoju miejscowości w celu zachowania równowagi pomiędzy rozwojem ekonomicznym, społecznym i ochroną środowiska. W latach 90. rozwój turystyki był niestabilny. Występowały wahania popytu turystycznego, zmieniały się także warunki rozwoju rolnictwa. W rezultacie wymogło to modyfikację lokalnej polityki rozwoju miejscowości. Obecnie opiera się ona na dwóch zasadach. Po pierwsze, zasoby turystyczne powinny być zachowane w takim stanie, by dawały możliwość dostosowania się do zmieniającego się popytu i zachowań turystów. Po drugie lokalna społeczność powinna zachować duży stopień społeczno-politycznej i ekonomicznej autonomii. Źródło: Mountains of the World,1999. Dadia. W 1980 r. utworzono w Rodopach w Grecji rezerwat Las Dadia, który jest środowiskiem życia dla wielu gatunków ptaków drapieżnych, gadów, płazów i innych. Spowodowało to wzrost zainteresowania tym cennym pod względem przyrodniczym obsza­rem ze strony badaczy i turystów. W 1994 r. kobiety ze wsi Dadia utworzyły spółdzielnię, liczącą 32 osoby, przygotowującą tradycyjne dania i produkty oferowane turystom. Dochody z działalności spółdzielni przeznaczane są na cele ochrony rezerwatu. W związku z powyższym zmieniła się sytuacja społeczna wsi, czego wyrazem jest zahamowanie emigracji młodych mieszkańców. Jest to odwrotne zjawisko aniżeli na obszarach wiejskich w Grecji, skąd młodzi ludzie często emigrują do miast. Przykład spółdzielni w Dadii rozprzestrzenia się na inne miejscowości w regionie. Powstały trzy dalsze spółdzielnie, w których kobiety zajmują się zwłaszcza tradycyjną kuchnią i sztuką ludową. Dadia może stanowić model dla zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich w regionie śródziemnomorskim, gdzie koegzystencja ludzi i środowiska przyrodniczego istnieje od tysięcy lat. Najważniejszym czynnikiem w procesie transformacji izolowanej wsi w znany ośrodek ekoturystyczny była inicjatywa i zaangażowanie lokalnej społeczności. Ekoturystyka stworzyła nową szansę dla rozwoju lokalnej gospodarki oraz zapewnia jej zrównoważony rozwój. Źródło: Mountains of the World,1999. 6. PARKI NARODOWE Zasoby przyrody W przeszłości regiony górskie wskutek ich niedostępności i małej użytecz­ności gospodarczej były w mniejszym stopniu narażone na degradację niż tereny nizinne. Dzięki temu właśnie zachowały się w ich obrębie stosunkowo duże fragmenty naturalnej przyrody. Regiony górskie są też ostatnimi schronieniami dla rzadkich gatunków roślin i zwierząt, wypartych z terenów nizinnych wsku­tek działalności gospodarczej człowieka. W Alpach na przykład występuje 4 500 gatunków roślin naczyniowych, czyli więcej niż 1/3 gatunków flory europejskiej, a około 15% to gatunki endemiczne. W Karpatach również skupia się 1/3 ga­tunków roślin występujących w Europie, w tym wiele gatunków endemicznych. Zachowały się tutaj też rzadkie już zwierzęta drapieżne: niedźwiedzie brunatne (8 tys.), wilki (4 tys.), rysie (3 tys.)10. Cenne zasoby przyrody obszarów górskich i jej różnorodność biologiczna (różnorodność roślin, zwierząt, ekosytemów), a także walory krajobrazowe, duży stopień zachowania tradycyjnej kultury itp. są podstawą dla tworzenia terenów chronionych – parków narodowych, krajobrazowych, rezerwatów itp. Przyroda obszarów górskich jest nadal jednak zagrożona antropopresją, zwłaszcza przez intensywne rolnictwo, niewłaściwą gospodarkę leśną, rozwój transportu tranzytowego i turystykę. Dla zachowania przyrody konieczna jest zatem jej ochrona prawna. Organizacje i ich działania Problemami ochrony przyrody zajmują się liczne organizacje – między­narodowe, regionalne i krajowe. W ostatnich latach koncentrują się one głów­nie na ochronie różnorodności biologicznej (od czasu podpisania konwencji o różnorodności biologicznej w Rio de Janeiro w 1992 r.), a także w związku z szybkim rozwojem turystyki – na problemach skutków środowiskowych jej rozwoju, koegzystencji z innymi funkcjami obszarów chronionych czy określaniu pożądanych jej form (np. ekoturystyki). Do najważniejszych organizacji należą: IUCN (International Union for Conservation of Nature, która obecnie jest nazywana World Conservation Union), UNEP (United Nations Environment Programme) – agenda ONZ ds. środowiska, EUROPARC – niezależna organizacja zajmująca się obszarami chronionymi w krajach Unii Europejskiej (założona w 1973 r.). Z opracowań powstałych z inicjatywy federacji EUROPARC wymienić na­leży pracę Zakochać na śmierć (1993 r.) ukazującą zagrożenie przyrody przez turystykę oraz Europejską Kartę Turystyki Zrównoważonej na Obszarach Chronionych, która reguluje relacje między funkcją ochronną a turystyką. Podkreślić też należy duże znaczenie powstałego w 1970 r. programu UNESCO – Człowiek i Biosfera (MaB), którego celem było tworzenie światowej sieci rezerwatów biosfery. W ramach tego programu prowadzono liczne badania nad ewolucją środowiska przyrodniczego i nad wpływem działalności człowieka – rolnictwa, turystyki itp. Podobnie też Agenda 21 zaleca działania mające na celu ochronę zasobów naturalnych. Jest ona kompleksowym programem działań mających na celu zapewnienie rozwoju zrównoważonego Ziemi w XXI w., przyjętym w 1992 r. na konferencji ONZ Środowisko i Rozwój. Identyfikuje problemy ekonomiczne i ekologiczne współczesnego świata i nakreśla strategię rozwoju zrównoważo­nego (Jafari 2000). Ważną organizacją regionalną zajmującą się również problemami ochro­ny środowiska jest CIPRA (Commission International de la Protection des Alpes). W 1991 r. CIPRA zainicjowała powstanie Konwencji Alpejskiej, która zobowią­zuje rządy krajów alpejskich do ochrony przyrody i dóbr kultury na zasadzie zrównoważonego rozwoju. Turystyka na obszarach chronionych Obszary chronione tworzone są głównie w celu zachowania cennej przyrody i dziedzictwa kulturowego, ale także dla celów rekreacyjnych i edukacyjnych. Turystyka i ochrona przyrody są ściśle ze sobą powiązane. Turystyka często stymuluje tworzenie obszarów chronionych, z drugiej jednak strony może być dla nich zagrożeniem. Jest ono tym większe im większy jest popyt na wypoczynek na obszarach o wysokich walorach przyrodniczych (Jafari 2000). Zainteresowanie obszarami chronionymi dla celów turystyczno-rekreacyj­nych będzie szybko wzrastało. Ma na to wpływ wiele czynników, jak na przykład wzrost zainteresowania turystyką poznawczą, przyrodniczą, ekoturystyką itp. Jedną z istotnych przyczyn są także przemiany demograficzne, tzn. starzenie się ludności w krajach europejskich, która preferuje pasywne formy turystyki i stanowi obecnie, a także będzie stanowić w przyszłości znaczący udział wśród turystów odwiedzających te tereny. W klasyfikacji IUCN (1994) Tabela 36 wyróżniono sześć kategorii obsza-Funkcja turystyczna w poszczególnych typach rów chronionych. Turystyka i re-obszarów chronionych kreacja należy do najważniejszych funkcji tych obszarów, z wyjątkiem rezerwatów ścisłych (tab. 36). Turystyka na obszarach chro­nionych stanowi zawsze zagroże­nie dla środowiska przyrodniczego. Skutki jej wpływu zależne są od rozmiarów ruchu turystycznego i jego form, jak też od skali inwesty-1 – podstawowa, 2 – drugorzędna, 3 – dopuszczalna cji turystycznych (bazy noclegowej, gastronomicznej, komunikacyjnej, Źródło: opracowano na podstawie kryteriów IUCN. urządzeń sportowo-rekreacyjnych). Do najczęściej obserwowanych szkód powodowanych przez turystykę na terenach chronionych należy zaliczyć: wydeptywanie ścieżek, zaśmiecanie, hałas, zanieczyszczanie powietrza (przez samochody) i wody, niszczenie roślinności, erozja gleb, zakłócanie życia zwierząt oraz pożary. Turystyka na obszarach chronionych może też przynosić wiele korzyści (UNEP 2002). Korzyści ekonomiczne: – wzrost liczby miejsc pracy dla lokalnej społeczności, – wzrost dochodów, – stymulowanie rozwoju nowych przedsiębiorstw turystycznych, – pozyskanie nowych rynków zbytu, – poprawa poziomu życia społeczności lokalnej, – generowanie dochodów z podatków od usług turystycznych, – stwarzanie warunków dla zdobywania nowych zawodów, – wzrost funduszy na cele ochrony przyrody. Ochrona zasobów przyrodniczych i kulturowych: – ochrona procesów ekologicznych i obszarów źródliskowych, – ochrona bioróżnorodności (w tym genowej, gatunkowej i ekosystemów), – ochrona zasobów kulturowych, – edukacja dotycząca zasobów przyrodniczych i kulturowych, – możliwości podejmowania badań naukowych, – rozwój lokalnej infrastruktury, transportu i komunikacji. Poprawa jakości życia: – zachowanie atrakcyjnego środowiska przyrodniczego dla mieszkańców i turystów, – wspieranie rozwoju kultury i sztuki, – wzrost poziomu intelektualnego lokalnej społeczności, – wzrost poczucia wartości własnej kultury i środowiska przyrodniczego. Turystyka na obszarach chronionych jest, jak stwierdzono powyżej, również źródłem dochodów. Składają się na nie: dotacje rządowe, opłaty za wstęp do parku, opłaty za usługi rekreacyjne, noclegowe, za wypożyczanie sprzętu, za usługi żywieniowe, działalność handlowa (pamiątki, odzież, sprzęt sportowy itp.), donacje i zagraniczna pomoc, sprzedaż praw autorskich, opłaty za usługi parkingowe (Eagles 1997). Użytkowanie turystyczne obszarów chronionych powinno być ograniczone do tych form turystyki, które mają najmniejszy wpływ na środowisko przyrodni­cze. Sposród form turystyki aktywnej należą do nich: turystyka piesza, rowerowa, konna, narciarstwo biegowe, wspinaczki. Narciarstwo zjazdowe, które wymaga budowy różnorodnej infrastruktury, jak wyciągi, kolejki linowe i nartostrady, należy do najbardziej szkodliwych form turystyki. Charakterystyka gskich park narodowych Szczególne znaczenie na obszarach górskich mają parki narodowe. Obejmują najczęściej tereny silnie zróżnicowane pod względem geologicznym, ukształto­wania powierzchni, krajobrazu, klimatu, stosunków wodnych, szaty roślinnej i świata zwierzęcego. Często w obrębie jednego parku występuje większe zróżni­cowanie środowiska niż na przestrzeni setek kilometrów na terenach nizinnych. Różnią się także stopniem zachowania naturalnej przyrody, jak też położeniem w stosunku do obszarów zurbanizowanych. Na terenie parków narodowych obo­wiązują specjalne zasady i przepisy prawne dotyczące ich ochrony itp. Główną formą użytkowania parków narodowych jest turystyka. W niektórych parkach prowadzi się poza tym działalność gospodarczą, zwłaszcza gospodarkę rolną i leśną. Są też parki w których dopuszcza się w ograniczonym zakresie użyt­kowanie pasterskie pewnych tere­nów (hal), w celu zachowania wie­lowiekowych tradycji pasterskich. Pierwsze górskie parki naro­dowe w Europie powstały w Szwe­cji. Były to utworzone w 1909 r.: Sarek, Abisko, Stora Sjöfalle, San­fjället. Od 1914 r. istnieje Szwajcar­ski Park Narodowy, w okresie mię­dzywojennym zaś powstały parki: Tabela 37 Liczba i powierzchnia górskich parków narodowych Montana de Covadonga (1918 r) Źródło: opracowanie własne. i Ordesa y Monte Perdido (1918 r.) w Hiszpanii oraz Abruzzo (1923 r.) we Włoszech. Pozostałe parki narodowe utworzono po II wojnie światowej. Wśród 220 parków narodowych w całej Europie, 105 to parki górskie, stanowące 47% ich liczby (ryc. 34). Największe pod względem wielkości obszaru są parki w Górach Skandy­nawskich: Hardangervidda (3 422 km2), Saltfjellet-Svartisen (1 840 km2), Joste­dalsbreen (1 230 km2) w Norwegii oraz Sarek (1 970 km2) i Padjelanta (1 984 km2) w Szwecji. W Alpach największą powierzchnię ma Park Narodowy Hohe Tau­ern (1 788 km2) w Austrii i Stelvio (1 483 km2) we Włoszech. Najczęściej jednak górskie parki mają od kilkudziesięciu do kilkuset km2. Turystyka w gskich parkach narodowych Parki narodowe odznaczające się wysokimi walorami przyrodniczymi stanowią atrakcyjne obszary użytkowania turystycznego. W związku z tym konieczne jest odpowiednie zarządzanie parkami i ruchem turystycznym, tak aby turyści mogli w pełni korzystać z walorów przyrodniczych, a równocześnie by nie stanowili zagrożenia dla przyrody. Ruch turystyczny w górskich parkach jest silnie zróżnicowany. W niektó­rych parkach (np. na Półwyspie Skandynawskim) jest niewielki i praktycznie nie 124 Parki Narodowe: 1. Skaftafell 2. Killarney 3. Glenveagh 4. Borgefjell 5. Rondane 6. Dovrefjell 7. Femundsmarka 8. Gressamoen 9. Gutulia 10. Hardangervidda 11. Rago 12. Jostedalsbreen 13. Jotunheimen 14. Saltfjellet--Svartisen 15. 0vre Dividal 16. Sarek 17. Padjelanta 18. Abisko 19. Pieljekaise 20. Stora Sjofallet 21. Sanfjallet 22. Vadvetjakka 23. Hamra 24. Tofsingdalen 25. Montana de Covadonga 26. Ordesa y Monte Perdido 27. Aigues Tortes y Lago de Sant Maurici 28. Pyrenees Occidentales 29. Peneda Geres 30. Cevennes 31. Vanoise 32. Ecrins 33. Mercantour 34. Gran Paradiso 35. Val Grande 36. Stelvio 37. Dolomiti Bellunesi 38. Swiss 39. Hohe Tauem 40. Kalkalpen 41. Berchtesgaden 42. Triglavski 43. Abruzzo 44. Gran Sasso 45. Monti Sibillini 46. Foreste Casentinesi 47. Las Bawarski 48. Szumawa 49. Harz 50. Karkonoski 51. Gór Stołowych 52. Krkonoše 53. Babiogórski 54. Tatrzański 55. Pieniński 56. Gorczański 57. Magurski 58. Bieszczadzki 59. Mala Fatra 60. Nizke Tatry 61. Pieninsky 62. Slovensky Raj 63. Tatransky 64. Bukk 65. Aggtelek 66. Karpacki 67. Retezat 68. Apuseni 69. Bucegi 70. Ceahlau 71. Pietrosul Mare 72. Domogled 73. Paklenica 74. Plitwickie Jeziora 75. Risnjak 76. Sutjegka 77. Kozara 78. Tara 79. Kopaonik 80. Djerdap 81. Sar Planina 82. Fruska Gora 83. Biogradska Gora 84. Dunnitor 85. Lovcen 86. Galicica 87. Pelister 88. Mavrovo 89. Dajti 90. Lura 91. Tomori 92. Centralny Balkan. 93. Szuma 94. Sinite Kamani 95. Wraczanska Planina 96. Pirin 97. Riła 98. Witosza 99. Ainos 100. Oita 101. Olimp 102. Pamassos 103. Pindos 104. Samaria 105. Vikos-Aoos Sezon letni: 1 – 1-10 osób/dzień, 2 – 10-100 osób/dzień, 3 – 100-1000 osób/dzieńSezon zimowy: 4 – 1-10 osób/dzień, 5 – 10-100 osób/dzień, 6 – 100-1000 osób/dzień Źródło: www.nationalpark-berchtesgaden. szkodzi naturalnej przyrodzie. Poza tym dzięki położeniu na obszarach słabo za­ludnionych parki te nie są zagrożone przez działalność gospodarczą człowieka. Duża jest natomiast frekwencja turystów w parkach alpejskich, do czego przyczyniają się: dobra dostępność komunikacyjna, gęsta sieć dróg, jak rów­nież duża liczba kolejek linowych, ułatwiających przemieszczanie się turystów w wyższe partie górskie. W alpejskich parkach narodowych we Francji frekwen­cja w ciągu roku wynosi: Ecrins – 600 tys., Mercantour – 800 tys., Vanoise – 800 tys. turystów. Duże natężenie ruchu turystycznego obserwuje się również w parkach: Pyrénées – 2 mln turystów (Pireneje), Cévennes – 800 tys. turystów (Masyw Centralny) (Les chiffres clés du tourisme de montagne en France 2001). We Włoszech najczęściej odwiedzanym parkiem jest Abruzzo – 2 mln turystów. Do najbardziej przeciążonych ruchem turystycznym należą parki górskie w Polsce: Tatrzański – 2,5 mln osób, Karkonoski – 1,5 mln osób, Pieniński – 600 tys. osób (Partyka 2002). W sezonie letnim, zwłaszcza w czasie weekendów, Źródło: Czochański 2002. Tabela 38 Ruch turystyczny w górskich parkach narodowych w Polsce Źródło: Partyka 2002. Tabela 39 Zagospodarowanie turystyczne górskich parków narodowych w Polsce Źródło: Partyka 2002. w tych częściach parków, które charakteryzują się największą atrakcyjnością krajobrazową, notuje się wielokrotne przekroczenie wskaźników chłonności turystycznej. W wielu parkach górskich są uprawiane różnorodne aktywne formy rekre­acji (turystyka piesza, rowerowa, konna, paralotniarstwo, kajakarstwo), a także pasywne, jak fotografowanie, obserwowanie przyrody, samokształcenie się w oparciu o ścieżki dydaktyczne itp. Spośród form ruchu turystycznego najbar­dziej popularna jest turystyka piesza. Różni się ona stopniem trudności – od przej­ścia łatwymi trasami aż po pokonywanie bardzo trudnych i długich szlaków. Zagospodarowanie turystyczne parków narodowych (obiekty noclegowe, gastronomiczne, urządzenia sportowo-rekreacyjne) jest bardzo zróżnicowane, zarówno pod względem ilościowym jak i jakościowym. W niektórych parkach (zwłaszcza skandynawskich), gdzie jest niewielki ruch turystyczny, właściwie nie ma żadnej infrastruktury turystycznej, poza znakowanymi szlakami i schroniskami. W niektórych (zwłaszcza alpejskich) zagospodarowanie turystyczne jest bardzo intensywne (schroniska turystyczne, szlaki turystyki pieszej, konnej, rowerowej, turystyki wodnej, wyciągi narciarskie i kolejki linowe, nartostrady itp.). Antropopresja turystyczna w parkach narodowych i działania podejmowane w celu rozwiązania tego problemu Parki narodowe znajdują się pod silną presją turystyczną. Nadmierny ruch turystyczny występuje w okresie szczytu turystycznego, który w parkach euro­pejskich przypada na sezon letni. Dla przykładu w Tatrzańskim Parku Narodo­wym w okresie od czerwca do września skupia się 67% ruchu turystycznego, a w dwóch miesiącach letnich – lipcu i sierpniu – 46% (Czochański 2002). Są to wizyty głównie jednodniowe, a najczęstszym środkiem podróży do parku jest samochód. Powoduje to intensywny ruch samochodowy na drogach, tłoki na parkingach oraz problemy z olbrzymią masą śmieci. Presja turystyczna to dylemat dla osób opracowujących projekty zagospoda­rowania parków i chcących pogodzić potrzeby turystyki i ochrony środowiska. Nadmierna liczba turystów na obszarach chronionych stanowi duże zagrożenie dla zasobów przyrody. Jest to szczególnie widoczne w miejscach atrakcyjnych, w otoczeniu pól kempingowych i wzdłuż szlaków, gdzie notuje się największą koncentrację turystów. Należy zatem rozpoznać popyt turystyczny w danym parku i opracować projekty pozwalające zachować równowagę pomiędzy liczbą turystów, a chłonnością terenu. Zagadnieniem tym zajmuje się ekologia wy­poczynku i geoekologia (Krzymowska-Kostrowicka 1995). Określenie wpływu różnych rodzajów turystyki na środowisko przyrodnicze powinno stanowić podstawę planowania ich rozwoju. Najważniejszą rolę w kierowaniu ruchem turystycznym w parku narodo­wym odgrywają szlaki turystyczne. Szlaki umożliwiają turystom poznawanie najciekawszych partii parku, zapobiegają jego niekontrolowanej penetracji, chronią tereny szczególnie cenne pod względem przyrodniczym, a także są instrumentami edukacji środowiskowej. Również organizatorzy i przewodnicy turystyczni są w stanie zmniejszyć negatywny wpływ ekologiczny poprzez odpowiednie kierowanie ruchem turystycznym. Ważny jest przy tym wybór pory pobytu w parku. Można na przykład ograniczać wizyty w okresie, gdy roślinność jest najbardziej podatna na niszczenie, czyli w czasie jej wzrostu oraz gdy gleba jest wilgotna (Marion, Jeffrey 1998). Parki narodowe mają przepisy określające zasady pobytu turystów na ich obszarze. W większości parków narodowych zabrania się między innymi: - polowania, wędkowania, rybołówstwa, - palenia ognisk, - zbioru poza miejscami wyznaczonymi dziko rosnących roślin, grzybów, - ruchu pieszego, rowerowego, narciarskiego, jazdy konnej poza szlakami do tego wyznaczonymi, - wspinaczki, eksploracji jaskiń poza miejscami do tego wyznaczonymi, - używania łodzi motorowych, uprawiania sportów wodnych i motorowych, pływania oraz żeglowania, - biwakowania poza miejscami wyznaczonymi. Strefowość na obszarach chronionych Strefowość to podstawowa metoda rozwiązywania problemów w użyt­kowaniu turystycznym obszarów chronionych. Polega ona na tworzeniu stref o różnej intensywności i formach użytkowania turystycznego – strefy ścisłej ochrony przyrody i strefy użytkowania turystycznego. Tworzenie stref pozwala na optymalne przestrzenne zróżnicowanie działalności na obszarach chronio­nych. Tym samym pozwala na ograniczenie niekorzystnego wpływu działalności człowieka na środowisko (Ptaszycka-Jackowska 1993). Dla turystyki tworzenie stref wiąże się z podjęciem decyzji co do rodzaju użytkowania turystycznego i określenia terenów przeznaczonych dla tych ce­lów. Pod uwagę bierze się przy tym stopień wpływu różnych form turystyki na środowisko (UNEP 2002). Strefy zewnętrzne parków są niekiedy bardzo rozległe. Na przykład w Parku Narodowym Pyrénées strefa ochronna parku obejmuje 206 tys. ha. W jej obrębie znajduje się 86 gmin, zamieszkałych przez 30 tys. osób. W strefie tej prowadzi się działalność gospodarczą, w tym rolniczą. Natomiast sam park zajmuje 46 tys. ha i jest przeznaczony do ochrony przyrody oraz dla użytkowania turystycznego. Nie ma w tym parku strefy ochrony rezerwatowej, przeznaczonej wyłącznie do badań naukowych11. Największy francuski park narodowy Ecrins obejmuje 270 tys. ha, z których 92 tys. stanowi strefę centralną. W obrębie otuliny parku znajduje się 61 miast i wsi. Strefa centralna nie jest zamieszkała. Park jest ważnym czynnikiem rozwoju społeczno-ekonomicznego obszaru otuliny parku. Działa na rzecz odbudowy 1 – obszar otuliny, 2 – obszar parku starego budownictwa, utrzymania szlaków pieszych, pomaga w zachowaniu tradycyjnych metod gospodarowania, a także rolnictwa i pasterstwa. Wspomaga też rozwój różnorodnych form turystyki, zwłaszcza przyjaznych dla środowiska i społeczności lokalnej12. Park Narodowy Abruzzo we Włoszech ma kilka stref o różnym przezna­czeniu: A – strefę ścisłej ochrony, B – strefę ochrony przyrody wraz z tradycyj­nymi formami działalności człowieka (pasterstwo, rękodzieło ludowe), C – strefę o mniejszych rygorach ochronnych, gdzie dozwolona jest np. gospodarka rolna o charakterze ekologicznym, D – strefę rozwojową, w której dopuszczalna jest działalność gospodarcza, niekolidującą jednak z celami ochrony przyrody13. W Parku Narodowym Berchtesgaden wydzielono 3 strefy. W pierwszej dozwolona jest jedynie turystyka piesza, w drugiej oprócz turystyki prowadzić można także gospodarkę pasterską, wędkowanie i żeglugę po jeziorze Königssee, a w trzeciej – poza wymienionymi wyżej rodzajami działalności, zezwala się na gospodarkę leśną oraz okresowy odstrzał jeleni. Kolejnym przykładem jest Las Bawarski, gdzie w 1970 r. utworzono pierw­szy niemiecki park narodowy. Problem konfliktu pomiędzy celami ochrony przyrody a korzyściami z rozwoju turystyki również starano się tu rozwiązać poprzez utworzenie stref. W parku tym strefa centralna jest obszarem ściśle chronionym. Nie dopuszcza się tu działalności człowieka. Na obrzeżach, czyli w strefie drugiej, znajdują się: baza gastronomiczna, parkingi, liczne szlaki tury­styczne itp., ale ich rozwój jest kontrolowany. I wreszcie w trzeciej strefie, która ma status parku przyrody, pierwszeństwo ma rozwój turystyki. Takie zasady użytkowania parku zapewniają ochronę najcenniejszych przyrodniczo terenów, a jednocześnie stwarzają możliwości rozwoju turystyki i czerpania zeń korzyści przez społeczność lokalną (Paesler 2003). Park Narodowy Szumawa w Czechach ma dwie wyznaczone strefy ochronne. W pierwszej obowiązuje między innymi zakaz biwakowania, rozpa­lania ognisk, wjazdu samochodów, organizacji imprez sportowych, uprawiania sportów wodnych na rzekach, jazdy na rowerach poza drogami i wyznaczonymi trasami. Poza tym na całym obszarze parku zabronione jest chodzenie poza szlakami, pływanie w rzekach, jazda na nartach poza wyznaczonymi trasami. Park Narodowy Krkonoše ma trzy strefy ochronne. Najbardziej rygory­styczne przepisy dotyczą strefy pierwszej. Zabrania się biwakowania, rozpalania ognia, używania transportu motorowego, organizowania imprez sportowych i turystycznych, uprawiania sportów na rzekach, jazdy na rowerach poza dro­gami i wyznaczonymi trasami na całym obszarze parku. Poza tym w strefie I i II zabrania się chodzenia poza szlakami, pływania w rzekach i jeziorach oraz jazdy na nartach poza trasami narciarskimi. Współpraca w dziedzinie ochrony przyrody, parki transgraniczne Transgraniczne obszary chronione stwarzają duże możliwości współpracy naukowej i praktycznej, zwłaszcza w zakresie ochrony różnorodności biologicz­nej, zrównoważonego rozwoju, wymiany doświadczeń. W Europie jest wiele transgranicznych obszarów chronionych. Można podać przykłady następujących parków narodowych: Tatrzański (Polska) – Tatranský (Słowacja) Pieniński (Polska) – Pieninský (Słowacja) Krkonoše (Czechy) – Karkonoski (Polska) Vanoise (Francja) – Gran Paradiso (Włochy) Mercantour (Francja) – Alpi Marittime (Włochy) Pyrénées (Francja) – Ordessa y Monte Perdido (Hiszpania) Stelvio (Włochy) – Suisse (Szwajcaria) Rago (Norwegia) – Padjelanta, Sarek, Stora Sjofallet (Szwecja) Najlepiej rozwinięta jest współpraca dotycząca obszarów transgranicznych w Alpach. Są to góry leżące w granicach kilku państw, toteż ich ochrona i rozwój ekonomiczny muszą być koordynowane przez wszystkie te kraje. W tym celu podpisano w Salzburgu w 1991 r. konwencję o ochronie Alp, tzw. Konwencję Alpejską, opracowaną przez CIPRA. Przewiduje się w niej tworzenie programów dla całych Alp we współpracy krajów alpejskich. Głównym celem tych progra­mów jest koordynacja polityki poszczególnych państw i aktów prawnych oraz osiągnięcie konsensusu w sprawach konfliktowych. Jest wiele przykładów owocnej współpracy naukowej w zakresie zarzą­dzania obszarami chronionymi: Vanoise (Francja) i Gran Paradiso (Włochy), Mercantour (Francja) i Argentiera (Włochy), Engandine (Szwajcaria) i Stelvio (Włochy). Jest też program międzynarodowy dotyczący masywu Mont Blanc, w którym zaangażowane są Francja, Szwajcaria i Włochy. Realizację zadań wy­znaczonych przez te państwa powierzono władzom lokalnym i regionalnym. Ten najbardziej popularny region turystyczny w Alpach jest pod silną presją ruchu turystycznego i wymaga specjalnej uwagi oraz opracowania programów zrównoważonego rozwoju (Manesse 1994). W Pirenejach dobrze układa się współpraca między Parkiem Narodowym Ordesa y Monte Perdido w Hiszpanii i Parkiem Narodowym Pyrénées we Francji. Parki te obejmują wapienny masyw na granicy hiszpańsko-francuskiej o wy­sokich walorach przyrodniczych i zachowanej gospodarce pasterskiej. Rocznie odwiedza ten region około 2 mln turystów. Miejscami koncentracji turystów są zwłaszcza: Gavarnie we Francji i Torla w Hiszpanii. Do najważniejszych zadań ochronnych należy ograniczenie rozwoju dróg i ruchu samochodowego, a w zamian za to rozwój szlaków pieszych, a także zachowanie tradycyjnej gospodarki pasterskiej. Główne rodzaje aktywnej turystyki to: turystyka piesza, konna, wspinaczki, narciarstwo i wędkarstwo14. Cenną inicjatywą mającą na celu wspieranie rozwoju zrównoważonego na transgranicznych obszarach chronionych jest projekt Krajobraz Roku ogłaszany przez IFN (International Friends of Nature). Głównym jego celem jest wspiera­nie i pomaganie w rozwoju regionalnym wybranego obszaru. Projekt zmierza do stworzenia ram optymalnego rozwiązywania problemów danego regionu i opracowania strategii rozwoju zrównoważonego. W roku 1999/2000 wybrano jako Krajobraz Roku region Lasu Czeskiego – Szumawy. Region ten, leżący w granicach trzech państw: Austrii, Czech i Niemiec, stanowi bezcenny obszar pod względem przyrodniczym. Opracowano tu liczne projekty rozwoju turystyki, rolnictwa i ochrony przyrody w duchu zrównoważonego rozwoju. W opracowaniu brali udział członkowie IFN: Naturfreunde Bayern, Naturfreunde Oberösterreich i Czech Friends of Nature. Las Czeski, Szumawa, Las Bawarski i Oberpfälzer Wald tworzą największy w Euro­pie Środkowej obszar lasów górskich rozciągający się na długości 500 km, sięgający do wysokości 1500 m n.p.m. Stanowiąc dział wodny między zlewiskiem Morza Północnego i Czarnego i zwany Zielonym Sercem Europy, teren ten odgrywał podwójną rolę: granicy i pomostu między regionami. Prowadziły tędy liczne szlaki handlowe, wzdłuż których powstały miasta, stanowiące obecnie cenne kompleksy zabytkowe. Dominują tu lasy, ale znajdują się tu również tereny rolne, wsie i miasteczka tworzące krajobraz o wysokich walorach. Na opisywanym obszarze współpraca transgraniczna istniała od dawna, została jednak przerwana na wiele lat wskutek powstania żelaznej kurtyny. Ograniczyło to rozwój ekono­miczny regionu, z drugiej jednak strony ochroniło go przed antropopresją. Dzięki temu Las Czeski nie został przecięty trasami komunikacyjnymi, wzdłuż których, jak wiadomo, postępuje rozwój osadnictwa. Przyroda jest tutaj elementem dominującym. Występują tu unikalne fragmenty lasów pierwotnych oraz wrzosowisk z dużą liczbą gatunków flory i fauny. Część tego obszaru znajduje się w obrębie parku narodowego i stanowi bardzo cenny obszar dla turystyki. W ostatnich latach, po otwarciu granic, powstało wiele transgranicznych szlaków turystycznych. Naturalne środowisko przyrodnicze i tradycyjny charakter kulturowy nie są więc całkowicie wyłączone z użytkowania przez człowieka. Przeciwnie, jest to obszar o zróżnicowanej strukturze funkcjonalnej. Na omawianym terenie powstało w ostatnich latach wiele tras pieszych, rowerowych, konnych, dla narciarstwa biegowego. Niektóre z nich to szlaki transgraniczne. Również w obrębie parków narodowych: Bawarskiego i Szumawy znajduje się gęsta sieć szlaków pieszych. Projekty rozwojowe zapewniają rozwój regionu w sposób zrównoważony, zapewniający ochronę przyrody i warunki dla rozwoju społeczno-ekonomicznego lokalnej społeczności. Główne kierunki działań to: – ochrona naturalnego i kulturowego krajobrazu jako podstawy rozwoju ekonomicznego, czyli turystyki i rolnictwa; – tworzenie warunków do rozwoju nowych miejsc pracy, np. w ekoturystyce, rolnictwie organicznym, handlu itd.; – transgraniczna współpraca w dziedzinie turystyki, transporcie, planowaniu regionalnym. Źródło: www.nfi./Projekte/ Konflikty Konflikty między rozwojem turystyki a ochroną przyrody i dziedzictwa kulturowego są częste. Jako przykład można podać Tatrzański Park Narodo­wy, gdzie trwa wieloletni konflikt między społecznością lokalną i potencjalnymi inwestorami a zwolennikami ochrony przyrody. Konflikt wynika z dążeń tych pierwszych do przeznaczenia części obszaru parku do uprawiania narciarstwa, do budowy kolejki linowej o dużej przepustowości, budowy infrastruktury usługowej oraz organizacji masowych imprez sportowych, w tym zimowej olimpiady. Inny przykład to Park Narodowy Gran Sasso-Laga w Apeninach. Dąży się tu do budowy urządzeń narciarskich, co może zaszkodzić części tego parku i jego otoczeniu, a przede wszystkim wielu gatunkom flory i fauny endemicz­nej, zwłaszcza obszarom alpejskich łąk, bogatych w różne gatunki roślin. Rada parku wydała jednak zezwolenie na budowę nowego wyciągu 4-krzesełkowego (2400 osób/godz.), o długości 1336 m15. Kolejny przykład to Olimp, góra znana z mitologii greckiej. Władze lokal­ne podjęły decyzję o realizacji projektu zagospodarowania turystycznego tego masywu górskiego, zakładającego między innymi: - restaurację historycznych i religijnych zabytków, - budowę schronisk na stokach masywu, - zbudowanie stopni na szlakach turystycznych, - rozwój stacji narciarskiej. Powstał w związku z tym konflikt pomiędzy potencjalnymi inwesto­rami i społecznością lokalną a działaczami ochrony przyrody (Mount Olym­pus...1994). Zarządzanie w parkach narodowych jest często utrudnione wskutek nieure­gulowanych spraw własnościowych. Na przykład w parku narodowym Hohe Tauern w Austrii aż 83% powierzchni parku jest własnością prywatną (w tym 62% należy do indywidualnych właścicieli, 21 % do Austrian Alpine Club), a tylko 16% jest własnością państwową16. W Polsce w górskich parkach również znajdują się tereny prywatne: w Pienińskim – 44,8 %, Tatrzańskim – 12,4 %, Gorczańskim – 7,2 % (Kurek, Faracik, Mika 2001). Często też społeczności lokalne są przeciwne tworzeniu obszarów chronio­nych, obawiając się wprowadzenia różnego rodzaju zakazów i utraty terenów rolnych i leśnych, lub też niszczenia upraw przez zwierzynę. Turystyka edukacyjna w parkach Parki narodowe stwarzają idealne warunki dla kompleksowej edukacji środowiskowej. Najlepszym sposobem osiągania celów edukacyjnych parków jest tworzenie ścieżek dydaktycznych. Większość parków posiada wyznaczone ścieżki, zapewniające poznanie najcenniejszych elementów przyrody i dziedzic­twa kulturowego na ich obszarze. Na przykład edukacja dzieci i młodzieży jest ważnym zadaniem Muzeum Przyrodniczego istniejącego przy Tatrzańskim Parku Narodowym. Pracownicy prowadzą zajęcia edukacyjne dla uczniów szkół z re­gionu Podhala na temat przyrody parku, organizują konkursy wiedzy o parku, o pasterstwie itp. Dotychczas wyznaczono na terenie parku 2 ścieżki dydaktyczne: z Palenicy Białczańskiej do Morskiego Oka i w Dolinie Białego17. Interesującym przykładem jest ścieżka dydaktyczna w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Ścieżka przyrodniczo-historyczna Wołosate – Tarnica Przystanki: 1. Cerkiew i cmentarz w Wołosatem 2. Wspomnienie o Wołosatym 3. Plan dawnej wsi Wołosate 4. Piętra roślinno-klimatyczne 5. Poznajemy rośliny wilgotnej łąki 6. Oczko wodne i jego mieszkańcy 7. Roślinność przy małym potoczku 8. Wpływ koszenia na skład gatunkowy i strukturę łąki 9. Wtórna sukcesja lasu 10. Carynka – półnaturalna łąka kośna 11. Ochrona ścisła i częściowa w Bieszczadzkim Parku Narodowym 12. Sztuczny drzewostan świerkowy 13. Skąd takie buki? 14. Drzewa lekkonasienne są słabymi konkurentami 15. Jak turyści zachowują się na szlaku, erozja „turystyczna” 16. Obserwacja 17. Śródleśna polana, gdzie następuje wtórna sukcesja lasu 18. Las o charakterze pierwotnym 19. Procesy glebowe i morfogenetyczne 20. Polana przy górnej granicy lasu 21. Górna granica lasu i połoniny 22. Proces powstawania grechotów. Występowanie olchy zielonej 23. Przełęcz 24. Wysokogórskie bażyniska oraz rozwaliska skalne 25. Tarnica (1346 m n.p.m.) Źródło: Prędki, Winnicki 1996. Turystyka zrównoważona w parkach narodowych Jest oczywiste, że w parkach narodowych i na innych obszarach chronio­nych turystyka powinna mieć specjalny charakter. Zarządzający parkami muszą poszukiwać takich rozwiązań, żeby zapewnić rozwój turystyki zrównoważo­nej. Wynika to z konieczności zapewnienia maksymalnej ochrony środowiska przyrodniczego na tych obszarach. Jednakże niewłaściwy byłby całkowity zakaz uprawiania turystyki. Po pierwsze, zanim utworzono park narodowy były to już często popularne tereny turystyczne. Po drugie, wiele obszarów chronionych (głównie są to obszary chronionego krajobrazu) utworzono z myślą, aby zapew­niły rozwój turystyki i zachowanie ich naturalnych walorów dla celów właśnie turystycznych. I wreszcie po trzecie, działacze ochrony przyrody i menedżerowie parków powinni zadbać, aby odwiedzający park turyści przybywali tu z mo­tywów poznawczych, natomiast by osoby niezainteresowane przyrodą mogły realizować swoje potrzeby turystyczne na innych obszarach (Čerovsky 1992). Osiąganie celów edukacji w zakresie zrównoważonego rozwoju turystyki powinno się opierać na kodeksie, który ogranicza w maksymalnym stopniu negatywny wpływ turystyki. Edukacja ekologiczna powinna być adresowana przede wszystkim do: - osób podejmujących decyzje w zakresie polityki turystycznej, - touroperatorów zajmujących się profesjonalnie przemysłem turystycznym, - turystycznych organizacji społecznych, - lokalnej społeczności zainteresowanej rozwojem turystyki, - dziennikarzy zajmujących się problematyką turystyczną i ochroną środowiska, - działaczy, zwłaszcza menedżerów parków, - nauczycieli zajmujących się tą problematyką, - oraz samych turystów (uprawiających turystykę pieszą, alpinizm, narciarstwo itp. (Čerovsky 1992). W większości wypadków parki narodowe dysponują odpowiednim usta­wodawstwem, które prawnie ogranicza niektóre formy działalności turystycznej na ich obszarze, np. budowę obiektów infrastruktury turystycznej oraz niektóre rodzaje turystyki. W wielu jednak wypadkach nie ma narodowych planów wo­bec terenów chronionych i rozwoju turystyki, a polityka w tym zakresie leży w gestii rozmaitych jednostek administracji rządowej i lokalnej. Model rozwoju turystyki w parkach narodowych powinien opierać się na zasadach zrównoważonego rozwoju. Europejska Karta Turystyki Zrównoważonej (European Charter for Sustainable Tourism) zawiera następujące zasady: - respektowanie granic chłonności turystycznej parków, - ochrona zasobów naturalnych, - wspieranie działań na rzecz zachowania dziedzictwa kulturowego, - wspomaganie lokalnej gospodarki, - działanie na rzecz poprawy poziomu życia lokalnej społeczności, - rozwój optymalnych form turystyki, - osiągnięcie kompromisu w sprawie ochrony przyrody pomiędzy organizacjami ekologicznymi a lokalną społecznością i grupami biznesowymi, - tworzenie nowych miejsc pracy, - popieranie zachowań, które respektują środowisko, - stworzenie modelu mogącego służyć wszystkim parkom. Praktyczne zastosowanie zaleceń jest testowane w wybranych parkach: Hohe Tauern w Austrii, Cévennes we Francji i Abruzzo we Włoszech. Turystyka w parkach narodowych może być w znacznym stopniu źródłem finansowania kosztów utrzymania parku i ochrony przyrody, pod warunkiem jednak prawidłowego zarządzania parkiem i właściwego wykorzystania w celach turystycznych (UNEP 2002). Właśnie główną ideą tworzenia sieci parków PAN (Protected Area Network) jest założenie, że przyroda powinna być siłą napędową rozwoju ekonomicznego w regionie. Realizacja tej koncepcji polega na stworzeniu modelu turystyki na obszarach chronionych, który byłby oparty na partnerstwie pomiędzy grupami działającymi na rzecz ochrony przyrody a przedsiębiorstwami turystycznymi i grupami biznesowymi zarówno na poziomie lokalnym, krajowym, jak i mię­dzynarodowym. Efektem tych działań powinno być: - powiększenie sieci dobrze zarządzanych obszarów chronionych, - rozwój zrównoważonej turystyki w regionie i w sąsiedztwie obszarów chro­nionych, - pozytywna percepcja obszaru wśród turystów, - kreowanie społecznej akceptacji i zrozumienia dla idei ochrony przyrody. Parki należące do sieci PAN powinny więc mieć między innymi przygoto­waną strategię ochrony przyrody i rozwoju zrównoważonego turystyki. W skład sieci PAN wchodzą między innymi górskie parki: Sumava (Czechy), Abruzzo (Włochy), Strandza (Bułgaria), Mercantour (Francja), Retezat (Rumunia), rezerwat Dadia (Grecja)18. Charakterystyka wybranych park narodowych Pyrénées. Park jest finansowany z różnych źródeł. Są to przede wszystkim środki ulokowane w bankach, na giełdach itp. oraz własne dochody, pochodzą­ce głównie ze sprzedaży biletów wstępu. Pieniądze te są przeznaczane na cele ochrony przyrody i dziedzictwa kulturowego, zachowania tradycyjnej gospodarki pasterskiej i na cele edukacyjne. Park zatrudnia 52 osoby. Odwiedza go rocznie ponad 2 mln osób. Posiada 350 km znakowanych szlaków turystycznych. Jego za­daniem, poza ochroną przyrody, jest także zachowanie tradycyjnego pasterstwa. Było ono przez wiele stuleci najważniejszą dziedziną działalności gospodarczej człowieka na tym obszarze. Obecnie w parku narodowym wypasa się 45 tys. owiec, 8 tys. sztuk bydła i 2,5 tys. koni. Pasterstwo w Pirenejach należy do typu transhumancji, która polega na tym, że zwierzęta przebywają na pastwiskach przez cały rok, przy czym w zimie na terenach nizinnych, a w lecie na halach wysokogórskich. Wypas owiec zapobiega „zdziczeniu” hal i zarośnięciu przez chwasty. Dobrze utrzymane pastwiska są doskonałymi terenami do narciar­stwa i tworzenia pokrywy śnieżnej. Pasterstwo ma też znaczenie ekonomiczne, dostarczając produktów hodowlanych. Formy turystyki w Pirenejach są różnorodne. W wyższych częściach gór dominuje turystyka narciarska i piesza, w strefie podgórskiej zaś duże znaczenie ma wypoczynek nad jeziorami i rzekami19. Vanoise. Jest najstarszym parkiem we Francji (utworzony w 1963 r.). Jego powierzchnia wynosi 53 tys. ha, a otulina, w której jest 28 wsi, ma 145 tys. ha. W parku prowadzone są regularne obserwacje i badania naukowe dotyczące przyrody, a także badania nad modelem zarządzania. Park prowadzi działalność edukacyjną oraz usługi przewodnickie. Posiada 600 km znakowanych szlaków i 40 schronisk, z których 18 jest jego własnością. Wraz z lokalnymi władzami pracownicy parku uczestniczą także w pracach nad ochroną tradycyjnego bu­downictwa i kultury tradycyjnej. Ponieważ jest to park graniczący z parkiem Grand Paradiso, w związku z tym prowadzi współpracę transgraniczną. Jej efektem było odtworzenie populacji koziorożca alpejskiego. Wśród osiągnięć w dotychczasowej działalności parku należy wymie­nić realizację kilku programów dotyczących regulacji ruchu turystycznego w strefie centralnej parku oraz problemów zarządzania 600-kilometrową siecią szlaków turystycznych i przystosowania parku do programów dydaktycznych. W odniesieniu do strefy zewnętrznej przylegającej do parku programy dotyczy­ły wdrażania idei rozwoju zrównoważonego i zasad koegzystencji działalności gospodarczej (głównie rolnictwa) z funkcjami statutowymi parku. Istotnym osiągnięciem Vanoise jest owocna współpraca z Parkiem Narodowym Grand Paradise we Włoszech. Prowadzi się też badania i podejmuje próby podtrzymania i rozwoju gospodarki pasterskiej na halach wysokogórskich. Na obszarze parku jest około 40 wyciągów narciarskich stanowiących za-grożenie dla zwierząt, zwłaszcza ptaków. Występują tu dwa sezony: zimowy (narciarstwo, snowboarding) i letni20. Park Narodowy Cevennes jest jednym z nielicznych parków, który za­mieszkuje znaczna liczba ludności i gdzie zachowało się wiele zabytków kul­tury ludowej, związanej zwłaszcza z tradycyjną gospodarką pasterską. Ogólna powierzchnia parku wynosi 3210 km2, w tym strefa centralna – 91,270 ha. Jeżeli idzie o stosunki własnościowe w strefie centralnej to: 60% jest własnością prywat­ną, 30% – państwową, 7% gminną i tylko 3% jest własnością parku. Działalność gospodarczą prowadzi ponad 100 gospodarstw rolnych. W strukturze użytkowa­nia ziemi użytki rolne zajmują 33%, a pozostałą powierzchnię pokrywają lasy, które w 49% są własnością prywatną. W parku znajduje się gęsta sieć szlaków turystycznych (GR). Są też 22 ścieżki dydaktyczne. Formy aktywnej rekreacji dozwolone w parku to: turystyka piesza, wspinaczki, speleologia, kajakarstwo, turystyka konna, narciarstwo biegowe, jazda na rowerach i inne. Powierzchnia strefy zewnętrznej wynosi 230 110 ha i położona jest w obrę­bie 117 gmin (4 tys. miejscowości i 41 tys. mieszkańców). Ten obszar objęty jest specjalnym programem, mającym na celu rozwój lokalnej gospodarki (hodowla bydła, transhumancja owiec, leśnictwo i turystyka) oraz działalnością związaną z funkcją ochronną parku21. Park Narodowy Abruzzo jest najcenniejszym pod względem przyrodniczym obszarem w Apeninach. Odznacza się mało zmienionym krajobrazem, czysty­mi wodami, licznymi osobliwościami przyrody jak jaskinie i wodospady. Park osiągnął sukces w dziedzinie ochrony zwierząt, którym zagrażało wyginięcie. Obecnie ich liczba jest właściwa (niedźwiedzie, kozice, wilki, rysie, jelenie – intro­dukowane oraz liczne gatunki ptaków). Główne cele parku narodowego Abruzzo to: ochrona, edukacja, badania naukowe i turystyka. Jeśli chodzi o turystykę, to kładzie się nacisk na rozwój tych form, które są przyjazne dla środowiska (w szczególności ekoturystyki). Park jest dobrze zagospodarowany do celów tu­rystycznych. Gęsta jest sieć szlaków pieszych, rowerowych i konnych. W obrębie parku znajduje się niewielka wieś Civitella Alfedena, licząca 300 mieszkańców, którzy utrzymują się z obsługi ruchu turystycznego. Park zatrudnia 200 osób, a około 1 tys. osób pracuje w usługach związa­nych z funkcjonowaniem parku. W sąsiedztwie parku rozwijają się tradycyjne rodzaje rzemiosła, które dostarczają wysokiej jakości produkty firmowane przez park (Tassi 1996). Park Narodowy Hohe Tauern reprezentuje wysokogórski typ krajobrazu alpejskiego oraz zróżnicowany obszar użytkowany przez człowieka od wielu wieków. Turystyka ma tu długie tradycje. Koncepcja jej rozwoju opiera się na idei ekoturystyki, która wymaga minimum infrastruktury turystycznej i nie wpływa negatywnie na środowisko przyrodnicze. Od 1980 r. taki model turystyki jest realizowany na obszarze parku. Projekt ten dotyczy głównie sezonu letniego, ponieważ tylko wtedy występuje koncentracja ruchu turystycznego. Jednym z celów realizowanego projektu jest poprawa i poszerzenie sieci szlaków pie­szych, tworzenie tras tematycznych dotyczących przyrodniczych i historycznych obiektów parku, utworzenie ośrodków informacji, edukacji oraz działalności kulturalnej dla ludności lokalnej i turystów. Społeczeństwo lokalne akceptuje taką koncepcję22. Park Narodowy Berchtesgaden odznacza się dużym zróżnicowaniem przyrodniczym (jest położony na wysokości 470-2713 m n.p.m.) oraz różno­rodną działalnością człowieka na obszarze parku (gospodarka leśna, rolnictwo, turystyka letnia). W otoczeniu parku są liczne miejscowości, których ludność utrzymuje się głównie z turystyki, a poza tym dodatkowo z gospodarki rolnej Tabela 40 Górskie parki narodowe w Europie Źródło: opracowanie własne. i leśnej. Około 80% dochodów z turystyki przypada na sezon letni. Główną formą jest turystyka piesza. Szlaki turystyczne są tak zaprojektowane, aby ruch turystyczny nie stanowił zagrożenia dla naturalnej przyrody. Po utworze­niu parku narodowego większość użytkowanych rolniczo terenów zalesiono i obecnie tylko 4% powierzchni (głównie są to łąki alpejskie) wykorzystuje się rolniczo. Poza turystyką pieszą w parku uprawia się różnorodne inne formy jak: turystykę rowerową, narciarstwo, sporty wodne. W Berchtesgaden jest 230 km szlaków pieszych, od łatwych w dolinach po najtrudniejsze. Są tu 24 schroniska górskie23. Tatrzański Park Narodowy jest to jeden z najstarszych i mających naj­bardziej rozwiniętą funkcję turystyczną wśród obszarów chronionych Polsce. Rocznie odwiedza park 2,0-2,5 mln turystów, przy czym występuje bardzo duża koncentracja ruchu turystycznego w sezonie letnim. W okresie od czerwca do września skupia się tu 67% ruchu turystycznego, a w dwóch miesiącach letnich – lipcu i sierpniu – 46%. Najważniejszą formą jest turystyka piesza, którą uprawia 91% odwiedzających park, a następnie narciarstwo – 8%. Pozostałe formy to: taternictwo powierzchniowe i jaskiniowe, turystyka rowerowa, paralotniarstwo, jazda konna (Czochański 2002). Skutkiem dużej koncentracji w czasie ruchu tury­stycznego jest też koncentracja przestrzenna i duże natężenie ruchu na szlakach turystycznych. Zróżnicowanie zaś natężenia ruchu na poszczególnych szlakach wynika z ich walorów krajobrazowych i dostępności do tras komunikacyjnych. Sprawia to, że różnice w dziennej wielkości ruchu turystycznego są bardzo duże, bowiem jego natężenie waha się od kilkunastu osób do kilkunastu tysięcy (Czo­chański 2002) (ryc. 36). Duża koncentracja turystów występuje też w otoczeniu schronisk turystycznych i w najbardziej atrakcyjnych terenach Tatr (Morskie Oko, Kalatówki, Hala Gąsienicowa, Kasprowy Wierch). 7. UZDROWISKA Charakterystyka ogna Europa, dzięki bogactwu naturalnych zasobów leczniczych, z których naj­ważniejsze to wody mineralne i termalne, jest największym obszarem lecznictwa uzdrowiskowego. Stosowano, te naturalne zasoby do leczenia już od najdaw­niejszych czasów, o czym świadczą pozostałości urządzeń znalezionych w Sankt Moritz pochodzących z epoki brązu. W okresie państwa rzymskiego leczenie wodami było już szeroko stosowane w licznych miejscowościach na obszarze Europy jak: Baile Herculane i Sîngeorz-Bai w Rumunii, Hisaria w Bułgarii, Baden w Szwajcarii, Baden w Austrii, Wiesbaden w Niemczech, Aix-les-Bains we Francji i in. W średniowieczu powstały kolejne uzdrowiska, w tym Baden Baden (XIV w.), Karlsbad, Plombieres-les-Bains. W XVIII-XIX wieku w związku z rozwojem przemysłu, handlu i trans­portu rozpoczął się okres intensywnego rozwoju uzdrowisk europejskich. Do najliczniej odwiedzanych uzdrowisk położonych na obszarach wyżynnych i górskich Europy należały: Baden, Karlowe Wary, Mariańskie Łaźnie, Bagnere­de-Bigorne, Aix-les-Bains. Poza obiektami leczniczymi (sanatoria, pijalnie itp.) powstawały wtedy wysokiej klasy hotele i pensjonaty, obiekty rozrywkowe i inne. Poszerzyło się znacznie spektrum kuracjuszy korzystających z leczenia uzdrowiskowego o osoby z kręgu burżuazji, inteligencji i in. Uzdrowiska stały się miejscami spotkań artystów, polityków i przedsiębiorców. W XIX w. i na początku XX w. większość uzdrowisk europejskich przekształciło się z mono-funkcyjnych ośrodków leczniczych w miejscowości wielofunkcyjne, głównie uzdrowiskowo-wypoczynkowe. Obecnie uzdrowiska to nie tylko ośrodki leczenia, ale także wypoczynku, wzmacniania zdrowia człowieka, uprawiania sportów, np. narciarstwa, a ostatnio także centra kongresowe, miejsca organizacji festiwali filmowych i różnych im­prez kulturalnych. Lecznictwo uzdrowiskowe, które było w przeszłości podstawą rozwoju uzdrowisk, traci stale na znaczeniu, podczas gdy dynamicznie rozwija się funkcja wypoczynkowa oraz usługi związane z odnową biologiczną i inne. W Europie znajduje się około 1200 uzdrowisk. Najwięcej uzdrowisk posia­dają: Włochy (300), Niemcy (260), Hiszpania (128), Francja (96) i Austria (81)24. Każdy kraj ma własną organizację skupiającą uzdrowiska. Między in­nymi są to: Deutscher Heilbäderverband (Niemcy), Österreichischer Heilbäder und Kurorteverband (Austria), Swiss Spas Association (Szwajcaria), Fédération Thermale & Climatique Française (Francja), Asociaci Nacional de Estaciones Termales (Hisz­pania), Federterme (Włochy), Hellenic Association of Municipalities and Communities with Curative Springs (Grecja). Organizacją międzynarodową zrzeszającą uzdrowiska jest Stowarzyszenie Uzdrowisk Europejskich (European Spas Association). Jej celami są między innymi: – monitorowanie i analiza stanu uzdrowisk w poszczególnych krajach człon­kowskich, – stymulowanie wymiany doświadczeń, – tworzenie i rozwój programów ochrony zdrowia i strategii dla prewencji i rehabilitacji, – tworzenie, promowanie i poprawa standardów leczenia w uzdrowiskach, – badanie zasobów uzdrowiskowych. Funkcjonowanie uzdrowisk w poszczególnych krajach jest regulowane przepisami. Nie ma w krajach europejskich jednolitych kryteriów przyznawania miejscowościom statusu uzdrowisk. Stosowane są rozmaite kryteria. Najbardziej rygorystyczne przepisy prawne dotyczące wymogów odnośnie do miejscowości uzdrowiskowych mają Szwajcaria, Niemcy i Austria. Główne kryteria oceny uzdrowisk to: – właściwości klimatu, – czyste powietrze, – stan środowiska przyrodniczego, – stan infrastruktury leczniczej, – stan infrastruktury komunalnej, – standard bazy hotelowej, – warunki ekologiczne, – warunki komunikacyjne, – poziom infrastruktury parauzdrowiskowej (Golba 2003). W większości krajów uzdrowiska to miejscowości posiadające zasoby na­turalnych tworzyw leczniczych i klimat o właściwościach leczniczych. Muszą one spełniać wymogi czystości środowiska oraz dysponować odpowiednimi urządzeniami służącymi do leczenia uzdrowiskowego. Struktura własnościowa uzdrowisk europejskich jest zróżnicowana. W kra­jach Europy Zachodniej 80% uzdrowisk jest własnością prywatną, 10% stanowi własność państwową, a 10% to uzdrowiska komunalne (Jagusiewicz 1999). W uzdrowiskach krajów Europy Środkowej nadal dominuje własność państwowa i tylko nieliczne z nich zostały sprywatyzowane. Różna jest też polityka finansowa wobec uzdrowisk. Na ogół większość kosztów pobytu w uzdrowisku pokrywana jest przez samych kuracjuszy. Odchodzi się stopniowo od finansowania lecznictwa uzdrowiskowego przez budżet państwa i towarzystwa ubezpieczeniowe. Na przykład w Niemczech od 1996 r. każdy obywatel ma prawo do jednego na cztery lata finansowanego przez państwo pobytu w uzdrowisku (Smith, Jenner 2000). Ze względu na strukturę funkcjonalną uzdrowisk można wyróżnić: uzdrowi­ska monofunkcyjne, uzdrowiska wielofunkcyjne z dominującą funkcją leczniczą, uzdrowiska wielofunkcyjne z uzupełniającą funkcją leczniczą (Jamot 1985). Uzdrowiska można też klasyfikować według wielkości, przy czym naj­lepszym kryterium jest liczba miejsc noclegowych. Na przykład C. Cavallaro (za: Pitrus 2004) klasyfikuje uzdrowiska włoskie na: duże (ponad 3500 łóżek), średnie (1000-3500), regionalne (300-1000), lokalne (poniżej 300) i uzdrowiska szczątkowe (bez obiektów noclegowych). Charakteryzując kuracjuszy korzystających z uzdrowisk, należy podkreślić, że są to osoby lepiej wykształcone, bardziej zamożne i najczęściej niepracujące. Wśród nich przeważają kobiety – 60% (Krasiński 2001). Motywy przyjazdu do uzdrowisk są na ogół podobne. Można to zilustro­wać badaniami przeprowadzonymi wśród kuracjuszy w Austrii. Najczęściej wymieniane są: kwalifikowana kadra, atrakcyjność krajobrazowa, skuteczność terapii, czystość środowiska, bogata oferta terapii, zróżnicowana oferta sporto­wa, atrakcyjna oferta kulturalna, odnowa biologiczna i kosmetyka, możliwość poznania interesujących osób (Kidoń 2002). W większości uzdrowisk zachodniej Europy obserwuje się kryzys leczenia uzdrowiskowego, spowodowany ograniczeniem wsparcia finansowego przez państwo oraz wskutek postępów w medycynie, np. w zakresie laryngologii, reu­matyzmu, co powoduje, że wyspecjalizowane w leczeniu tych chorób uzdrowiska tracą na znaczeniu. Przykładem może być Francja, gdzie począwszy od lat 80. frekwencja w uzdrowiskach stale się zmniejsza, między innymi w uzdrowiskach Masywu Centralnego. Tabela 41 Zmiany frekwencji w uzdrowiskach Masywu Centralnego w latach 1989-2000 Źródło: Jamot 2003. Podobnie w Niemczech, wskutek ograniczenia finansowania kuracji uzdrowiskowych, udział prywatnych wyjazdów do uzdrowisk stanowi obecnie 65 -95% pobytów kuracyjnych (w Polsce 7-10%) (Krasiński 2001). Średni okres pobytu w uzdrowiskach, ze względu na wymogi leczenia uzdrowiskowego, wynosi najczęściej kilkanaście dni. Na przykład w Czechach średni okres pobytu turystów w uzdrowiskach wynosi 12 dni, natomiast w miejscowościach turystycznych – tylko 4 dni. W uzdrowiskach niemieckich, po wprowadzeniu nowych zasad finansowania lecznictwa uzdrowiskowego, średni okres pobytu kuracjuszy zmniejszył się z 13,5 dnia (1985) do 10,1 dnia (1998) (Smith, Jenner 2000). W Hiszpanii wynosi około 8 dni, we Włoszech 7 dni, a w Szwajcarii 4 dni. Turystyka uzdrowiskowa należy do najbardziej opłacalnych form turystyki, dzięki większemu średniemu okresowi pobytu oraz szerokiej gamie ofert. Turyści, zwłaszcza zagraniczni, zostawiają w uzdrowiskach znacznie więcej pieniędzy niż średnio turyści krajowi, gdyż poza noclegami i wyżywieniem korzystają także z zabiegów terapeutycznych i z licznych ofert kulturalnych. W krajach środkowo-wschodniej Europy obserwuje się już zjawisko wzrostu liczby osób przyjeżdżających do uzdrowisk z własnej inicjatywy i na własny koszt. Stanowią oni już znaczny odsetek w stosunku do kuracjuszy, których leczenie uzdrowiskowe pokrywają fundusze socjalne. Należy też podkreślić jeszcze inną ważną rolę uzdrowisk, a mianowicie ich duże znaczenie w procesie profilaktyki zdrowotnej. Eksperci stwierdzają, że zapobieganie chorobom poprzez stosowanie terapii uzdrowiskowej jest znacznie tańsze niż długie leczenie szpitalne. Prewencja jest szczególnie ważna w grupie osób starszych. Według Z. Krasińskiego (2001) koszty profilaktyki i utrzymania w dobrej kondycji zdrowotnej ludzi starszych są trzykrotnie niższe niż leczenie szpitalne. Tabela 42 Ważniejsze uzdrowiska balneologiczne na obszarach górskich Europy Źródło: opracowanie własne. 150 Uzdrowiska: 1. Alhama de Aragon 2. Caldas de Montbuy 3. La Garriga 4. Lanjarón 5. Panticosa 6. Banos de Benasque 7. Caldas de Monchique 8. Buxton 9. Bagneres-de-Bigorre 10. Bagneres-de-Luchon 11. Cauterets 12. La Bourboule 13. Le Mont-Dore 14. ChateI-Guyon 15. Royat 16. Plombieres-Ies-Bains 17. Evian-les-Bains 18. Aix-les-Bains 19. Bormio 20. Levico 21. Recoaro Terme 22. Roncegno 23. San Pellegrino Terme 24. Porretta Terme 25. Chianciano Terme 26. Fiuggi 27. Baden 28. Bex-les Bains 29. Sankt Moritz 30. Bad Aussee 31. Badgastein 32. Bad IschI 33. Bad Hall 34. Bad Brambach 35. Bad Wiessee 36. Bad Gottleuba 37. Bad Grund 38. Bad Durheim 39. Baden-Baden 40. Badenweiler 41. Bad Liebenstein 42. Bad Reichenhall 43. Bad Tölz 44. Bad Elster 45. Wiesbaden 46. Lobenstein 47. Dobrna 48. Velké Losiny 49. Karlova Studánka 50. Karlovy Vary 51. Mariánské Lázne 52. Frantiskove Lázně 53. Janské Lázně 54. Jăchymov 55. Jedlina Zdrój 56. Szczawno-Zdrój 57. Świeradów Zdrój 58. Cieplice Śląskie Zdrój 59. Czerniawa Zdrój 60. Duszniki Zdrój 61. Kudowa Zdrój 62. Lądek Zdrój 63. Polanica Zdrój 54. Długopole Zdrój 65. Rymanów 66. Iwonicz Zdrój 67. Wysowa 68. Krynica 69. Muszyna 70. Żegiestów 71. Szczawnica 72. Rabka 73. Ustron. 74. Bardejov 75. Bojnice 76. Vyšné Ružbachy 77. Korytnica-Kúpele 78. Rajecke Teplice 79. Sliae 80. Turčianske Teplice 81. Górna Cisa 82. Szajan 83. Sloneczne Zakarpacie 84. Siniak 85. Polana 86. Borsec 87. Borşa 88. Busteni 89. Băile Govora 90. Băile Olanesti­ 91. Băile Tuşnad 92. Vatra-Domei 93. Covasna 94. Călimăneşti 95. Sinaia 96. Ocna Sibiutui 97. Pucioasa 98. Slănic Moldova 99. Sovata 100. Stîna de Vale 101. Singeorz-Băi 102. Ilidza 103. Bankja 104. Banja 105. Welingrad 106. Wyrszec 107. Georgi Dymitrow 108. Gorna Bania 109. Kiustendił 110. Momin Prochod 111. Nareczenskie Bani 112. Owcza Kupel 113. Paweł Bania 114. Starozagorski Bani 115. Strełcza 116. Hisarja 117. Debarska Bania 118. Brestovaeka Banja 119. Ribarska Banja 120. Soko-Banja Tabela 43 Górskie uzdrowiska klimatyczne Źródło: opracowanie własne. Uzdrowiska często też prowadzą działalność produkcyjną, wykorzystując, jako surowiec, naturalne zasoby lecznicze. Są to zakłady butelkowania wód leczni­czych i mineralnych, wytwórnie soli leczniczych, preparatów borowinowych itp. Na obszarach górskich ze względu na specyficzne środowisko przyrodnicze, zwłaszcza budowę geologiczną i warunki klimatyczne, skupia się najwięcej uzdro­wisk. Należy przy tym zaznaczyć, że ustalenie liczby uzdrowisk nie jest możliwe, z powodu różnic w definiowaniu pojęcia „uzdrowisko" przez różne kraje. W Polsce, która jest w zdecydowanej większości krajem nizinnym, aż poło­wa uzdrowisk znajduje się na obszarach górskich – w Sudetach i w Karpatach. We Francji uzdrowiska koncentrują się w Masywie Centralnym, w Pirenejach i Alpach, w Niemczech na obszarze Średniogórza, Wyżyny Bawarskiej i Alp, w Austrii i Szwajcarii głównie w obrę­Tabela 44 bie Alp, w Czechach najwięcej uzdro-Uzdrowiska górskie w Europie wisk występuje na skraju Masywu w przedziałach wysokościowych Czeskiego i pogórzy Sudetów, Rudaw i Lasu Czeskiego, w Bułgarii zdecydowa­na większość uzdrowisk znajduje się w górach Stara Płanina, Sredna Gora i w Rodopach, w Rumunii jest duża koncentracja uzdrowisk w Karpatach Źródło: opracowanie własne. Południowych i Wschodnich. Ponad połowa uzdrowisk wyżynnych i górskich znajduje się w stre­fie 300-500 m n.p.m., 20% to uzdrowiska wysokogórskie, położone powyżej 700 m n.p.m., a kilka leży powyżej 1000 m n.p.m. (Bormio, Sankt Moritz, Pani­ticosa, Le Mont Dore). W Polsce przyjęty jest podział uzdrowisk ze względu na położenie – na nizinne (do 300 m n.p.m.), podgórskie (300-500 m n.p.m.) i górskie (powyżej 500 m n.p.m.), czyli z punktu widzenia oddziaływania klimatu na – obojętne, słabo bodźcowe i silnie bodźcowe. W zależności od rodzaju naturalnych zasobów leczniczych uzdrowiska specjalizują się w leczeniu określonych chorób, co określa się profilami leczni­czymi uzdrowisk. Tabela 45 Położenie nad poziomem morza wybranych uzdrowisk górskich Źródło: opracowanie własne. Profile lecznicze uzdrowisk górskich w krajach europejskich: Choroby układu krążenia 11,2 % Choroby układu oddechowego 4,5 % Choroby układu trawienia 15,9 % Choroby narządów ruchu i reumatyczne 18,2 % Choroby kobiece 4,2 % Choroby metaboliczne i endokrynologiczne 12,2 % Choroby skóry 3,7 % Choroby układu moczowego 5,6 % Choroby układu nerwowego 14,5 % Uzdrowiska zmieniają cały czas swoje „profile lecznicze”. Wskutek postę­pów farmakologii praktycznie wyeliminowano wiele chorób leczonych dawniej sposobami uzdrowiskowymi. Jednakże pojawiają się takie, które są skutkiem rozwoju cywilizacyjnego (alergie, choroby układu oddechowego, układu krą­żenia, systemu nerwowego). Uzdrowiska górskie wyróżniają się silnie rozwiniętą funkcją turystyczno­wypoczynkową, co związane jest z ich atrakcyjnością dla wielu form turystyki, zarówno w sezonie zimowym, jak i w letnim (np. dla uprawiania turystyki pieszej, narciarstwa). Najczęściej spotykane rodzaje infrastruktury turystycznej i rekreacyjnej w uzdrowiskach karpackich to: baseny, wyciągi narciarskie, korty tenisowe, tory saneczkowe, sztuczne lodowiska, trasy rowerowe i konne (Pitrus 2004). Często zagospodarowanie uzdrowisk do celów turystyki i rekreacji jest większe niż do lecznictwa uzdrowiskowego, np. w Ustroniu, Krynicy, Rabce i Szczawnicy. Cechą charakterystyczną miejscowości uzdrowiskowych jest ich duża lesi­stość (np. w gminach uzdrowiskowych w Karpatach wynosi najczęściej 40-60%) oraz duży odsetek obszarów chronionych. Przegląd regionalny uzdrowisk Czechy są krajem bardzo zasobnym w naturalne tworzywa lecznicze – źródła mineralne, w tym termalne, peloidy i inne, które koncentrują się głównie w zachodniej części Masywu Czeskiego. Uzdrowiska w Czechach mają wielowiekowe tradycje. Gorące źródła w Kar­lowych Warach były wykorzystywane już w XIV wieku. Przed I wojną światową Karlowe Wary (Karlsbad) należały do najsławniejszych uzdrowisk europejskich. W okresie międzywojennym liczba kuracjuszy – w większości obcokrajowców – przekraczała 70 tys. osób rocznie (Wolski 1970). Drugim sławnym uzdrowi­skiem w Czechach są Mariańskie Łaźnie, powstałe na pocz. XIX w. (Marienbad). Znanym uzdrowiskiem są też Franciszkowe Łaźnie pochodzące z XVI wieku. Obecnie w Czechach jest ponad 30 uzdrowisk. Należą one do czołówki uzdrowisk w Europie. Swoją renomę zawdzięczają zarówno wspaniałym trady­cjom, walorom architektonicznym, cennym zasobom leczniczym, jak i stosowaniu najnowszych metod lecznictwa uzdrowiskowego. Potwierdzeniem wysokiego standardu balneoterapii jest duża liczba kuracjuszy zagranicznych. Większość uzdrowisk została sprywatyzowana w początkowej fazie tego procesu. Zmienia się również sposób finansowania lecznictwa balneologicznego wskutek powstania funduszy ubezpieczeniowych. W uzdrowiskach czeskich jest bardzo wysoki wskaźnik wykorzystania miejsc – 65-90%. Ponad 1/3 stanowią kuracjusze zagraniczni, w tym zwłaszcza Niemcy i Austriacy. Największym uzdrowiskiem w Czechach są Karlowe Wary i tutaj też jest najwięcej kuracjuszy zagranicznych. W 1993 r. stanowili oni 40% wszystkich kuracjuszy, w 1995 r. 66%, a obecnie – 75 %. W Karlowych Warach wszystkie sanatoria zostały już sprywatyzowane. Mariańskie Łaźnie są obecnie zarządzane przez węgierską kompanię Danu­bius Hotels. Posiada ona 6 sanatoriów. Turyści zagraniczni stanowią tu ponad 50% klienteli. W przeciwieństwie do wymienionych uzdrowisk odsetek zagranicznych kuracjuszy w pozostałych uzdrowiskach jest znacznie niższy. We Franciszkowych Łaźniach wynosi on około 30%. Bułgaria należy do szczególnie zasobnych krajów w źródła mineralne (ponad 500 źródeł mineralnych) oraz ma korzystne dla leczenia warunki kli­matyczne. Wody mineralne i inne tworzywa lecznicze odznaczają się dużą róż­norodnością składników chemicznych i zawartością licznych mikroelementów. Umożliwia to stosowanie różnych form terapii: hydroterapii, leczenia peloidami, klimatem, a także fitoterapii, ziołolecznictwa itp. Uzdrowiska górskie odznaczają się ponadto wysokimi walorami krajobrazowymi. Tradycje leczenia uzdrowiskowego sięgają niepamiętnych czasów. W okre­sie panowania Traków istniały już w pobliżu źródeł osady ludzkie. W czasach rzymskich powstały uzdrowiska Augusta (obecnie Hisarja), Dezudava (Sandan­ski) i Pautalia (Kiustendił). W Bułgarii występują dwa typy uzdrowisk: balneologiczne i klimatyczne (w tym ponad 50 górskich). Uzdrowiskami górskimi o znaczeniu międzynaro­dowym są: Bankja, Hisarja, Momin Prochod, Kostenec, Nareczen, Kiustendił, Paweł Bania, Wyrszec. Rumunia ma ponad 200 uzdrowisk, z czego większość leży w obrębie Karpat. Tradycje leczenia balneologicznego sięgają tu czasów rzymskich. Wykorzystywane były wtedy wody termalne w Herkulanach, a w średniowieczu przebywały tu rodziny królewskie i arystokratyczne. Słowenia posiada cenne zasoby wód termalnych (od 32 do 73oC) i mine­ralnych, a także korzystny, ciepły klimat. Znajduje się tu 15 uzdrowisk, które są obecnie specjalistycznymi centrami turystyczno-rekreacyjnymi. Stosuje się tu leczenie wszystkimi metodami uzdrowiskowymi i przeprowadza się też zabiegi służące odnowie biologicznej oraz poprawie kondycji fizycznej i psychicznej. Ponieważ oferty uzdrowisk kierowane są do osób w różnym wieku, toteż uzdrowiska są dobrym miejscem na wczasy rodzinne. Organizacją zrzeszającą uzdrowiska jest Zrzeszenie Słoweńskich Uzdrowisk Naturalnych. We Francji lecznictwo uzdrowiskowe przeżywa obecnie kryzys, natomiast rozwijają się nowe profile lecznicze, jak: leczenie otyłości i zabiegi poprawiające urodę, leczenie stresu, nałogu nikotynowego, leczenie migren i narządu mowy. Mają one niewiele wspólnego z tradycyjnymi profilami leczniczymi uzdrowisk. W skali Francji udział osób korzystających z odnowy biologicznej wynosił w 2000 r. około 1/3 ogółu kuracjuszy, natomiast w uzdrowiskach Masywu Centralnego 1/5. W tej restrukturyzacji najbardziej zaawansowane jest Vichy, jednak z odnowy biologicznej korzystało tutaj tylko 2300 osób, podczas gdy „zwykłych” kuracjuszy było 10 tys. (w 1965 r. – 32 tys.). Ponadto ci pierwsi spędzają w uzdrowisku zwykle najwyżej tydzień, podczas gdy pobyt kuracyjny trwa 18-20 dni (Jamot 2003). Najważniejszym regionem uzdrowiskowym jest Owernia w Masywie Centralnym, gdzie znajduje się 10 uzdrowisk, w tym: Vichy, Le Mont-Dore, Saint-Nectaire i La Bourboule. Stosuje się tu leczenie różnymi tworzywami naturalnymi, głównie jednak wodami termalnymi. W uzdrowiskach tego regionu, które specjalizują się w leczeniu chorób reumatycznych, metabolicznych, neurologicznych, układu oddechowego, dermatologicznych i gastrologicznych leczy się około 100 tys. kuracjuszy rocznie. Niektóre kurorty Owernii oferują terapie antynikotynowe, antystresowe, leczenie nadwagi itp. Inne znów celem przyciągięcia turystów planują otwarcie parków tematycznych (jak „Vulcania” koło Roayt) i ośrodków rozrywki. Chodzi przy tym o zmianę wyobrażenia o uzdrowisku jako miejscowości zdominowanej przez pacjentów i w związku z tym mało atrakcyjnej (Jamot 2003). W Alpach jednym z najliczniej odwiedzanych uzdrowisk jest Aix-les-Bains, które jest także ośrodkiem sportów zimowych, żeglarstwa i turystyki. Uzdrowisko rozwinęło się dzięki swym silnie radioaktywnym źródłom ałunowym i siarcza­nym. Poza tym swe walory zawdzięcza interesującemu położeniu na wschodnim brzegu jeziora Bourget, na obszarze wapiennych Alp Sabaudzkich. We Włoszech najwięcej uzdrowisk pochodzi z czasów rzymskich. Są to przede wszystkim uzdrowiska klimatyczne, a 1/3 to uzdrowiska balneologicz­ne. Uzdrowiska Alp Włoskich, czynne niekiedy od starożytności, dziś nie mają dużego udziału w ruchu turystycznym. Liczba ich jest duża, lecz frekwencja zależy od mody, a goście raczej przybywają tu po letni wypoczynek w śred­niogórskim środowisku, do hoteli i pensjonatów, mniej natomiast chodzi im o kurację uzdrowiskową. Niektóre uzdrowiska znane są z produkcji wody mi­neralnej (S. Pellegrino, Recoaro). Austria posiada wszystkie najważniejsze tworzywa lecznicze: wody mine­ralne i termalne, borowiny oraz zróżnicowany klimat. Dzięki temu ma liczne uzdrowiska balneologiczne, klimatyczne i uzdrowiska leczące metodą Kneippa. Obecnie przebywanie w uzdrowiskach nie służy tylko leczeniu różnych scho­rzeń, lecz ma na celu profilaktykę zdrowotną poprzez stosowanie rozmaitych zabiegów, jak: kąpiele borowinowe, termiczne, kurację wodami pitnymi i metodą Kneippa. Najbardziej znane uzdrowisko to Badgastein, które jako uzdrowisko rozwijało się już od XIV w. Posiada ono liczne źródła wód termalnych, rado­czynnych. Szwajcaria należy do najbogatszych krajów w źródła lecznicze. Są tu uzdro­wiska klimatyczne i balneologiczne. Najwięcej jest uzdrowisk klimatycznych. Najważniejszymi właściwościami klimatu Szwajcarii jest duża intensywność na­słonecznienia, zwłaszcza ultrafioletowego. Większość uzdrowisk szwajcarskich znajduje się na obszarach górskich. Z uzdrowisk klimatycznych największą sławą cieszy się Davos. W połowie XIX w. lekarz Aleksandr Spengler odkrył walory klimatu wysokogórskiego w leczeniu chorób płuc. Od tego czasu zaczął się rozwój kurortu i w rezultacie stał się on największym ośrodkiem leczenia chorób płucnych w Europie. Powstały tu liczne sanatoria, hotele i pensjonaty. Na początku XX w. zanotowano w Davos 700 tys. noclegów. Po odkryciu w 1944 r. penicyliny skończyły się czasy leczenia gruźlicy, ale sanatoria przekształciły się w ośrodki leczenia astmy i rehabilitacji. Davos stało się także ośrodkiem badawczym w zakresie medycyny. Obecnie jest to duży ośrodek turystyki wy­poczynkowej i narciarstwa. Niemcy należą do krajów posiadających najwięcej uzdrowisk. Są to w więk­szości uzdrowiska balneologiczne, ale są też uzdrowiska klimatyczne. Leczenie klimatyczne stosuje się w kilkudziesięciu uzdrowiskach podgórskich i górskich. Międzynarodowe znaczenie ma Baden-Baden, uzdrowisko w Schwarzwaldzie posiadające 20 źródeł wód termalnych (do 68oC). Na początku XX w. leczyło się tutaj 80 tys. kuracjuszy (Kurorty... 1983). Polska ma duże zasoby naturalnych tworzyw leczniczych. Na ich bazie funkcjonują 43 uzdrowiska, w tym 10 w Sudetach i 12 w Karpatach. Przeważają szczawy i wody chlorkowo-sodowe. Obecnie do uzdrowisk górskich o znaczeniu międzynarodowym można zaliczyć: Krynicę, Kudowę, Polanicę i Lądek. W Polsce, tak jak i w innych krajach europejskich, największy rozwój uzdrowisk przypada na XIX w., a zwłaszcza jego drugą połowę. W tym okresie rozwijały się też uzdrowiska klimatyczne, z których najważniejsze było Zakopa­ne. Baza uzdrowiskowa do II wojny była własnością prywatną, a leczenie było odpłatne. Po II wojnie światowej sytuacja uzdrowisk zmieniła się radykalnie. Hotele, pensjonaty i sanatoria zostały przejęte przez państwo. Ponieważ leczenie uzdrowiskowe było elementem państwowego systemu ochrony zdrowia, toteż uzdrowiska cieszyły się wielką popularnością. W uzdrowiskach powstały też liczne obiekty wypoczynkowe należące do związków zawodowych i zakładów pracy (np. w Krynicy, Ustroniu). Po 1989 r. ograniczono finansowanie pobytów w uzdrowiskach, co spowodowało duży spadek liczby kuracjuszy. Pojawiły się jednak liczne oferty rekreacyjno-wypoczynkowe. W ostatnich latach polskie uzdrowiska służą także jako miejsca wypoczynku rodzinnego i kolonijnego, w szczególności dla dzieci z terenów zagrożonych ekologicznie. Niektóre z nich pełnią rolę ośrodków kongresowych, a prawie wszystkie – centrów za­chowania urody (Krasiński 2001). Wśród uzdrowisk karpackich największą liczbę kuracjuszy przyjmują: Krynica (18 tys. rocznie), Ustroń (16 tys.), Iwonicz (16 tys.) i Rabka (14 tys.) (Pitrus 2004). Jednak od wielu lat obserwuje się zmniejszanie bazy leczniczej, zwłaszcza sanatoriów, co tłumaczyć można ograniczaniem przez państwo finansowania pobytów w uzdrowiskach. Profile lecznicze uzdrowisk górskich w Polsce są podobne do profili uzdro­wisk europejskich. Najważniejsze choroby leczone w polskich uzdrowiskach górskich to (Madeyski 1998): – schorzenia reumatyczne (39%), – schorzenia układu oddechowego (20%), – schorzenia układu krążenia (18%), – schorzenia układu trawiennego (10%). 8. WpłyW turystyki na środoWisko przyrodnicze Wpływ turystyki na środowisko przyrodnicze jest najczęściej negatywny. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy turystyka ma charakter masowy i naturalna chłonność turystyczna obszaru zostanie przekroczona oraz gdy środowisko jest wrażliwe i mało odporne na antropopresję. Do takich terenów należą właśnie obszary górskie. W niektórych wypadkach turystyka może być korzystna dla środowiska. Ma to miejsce na przykład wtedy, gdy część dochodów z działalności turystycznej przeznaczana jest na ochronę przyrody albo też wtedy, gdy tworzone są obszary chronione na potrzeby turystyki i rekreacji. Oddziaływanie turystyki na środowisko powoduje przede wszystkim wy­czerpywanie naturalnych zasobów, zanieczyszczenie środowiska oraz fizyczną destrukcję środowiska (UNEP 2001). Do najbardziej zagrożonych przez turystykę zasobów naturalnych należy woda, zwłaszcza czysta. Woda używana jest do basenów, lodowisk, produkcji sztucznego śniegu, w hotelach oraz bezpośrednio przez turystów. W rezultacie wytwarzane są ogromne ilości wody zanieczyszczonej. Część tej wody przedo­staje się do rzek i jezior. Omawiany problem jest szczególnie duży, gdy dochodzi do koncentracji ruchu turystycznego w czasie (urlopy, weekendy, święta), kiedy jest największe zapotrzebowanie na wodę. Kolejnym skutkiem presji turystycznej, zwłaszcza budowy infrastruktury turystycznej, jest pomniejszanie zasobów glebowych i powierzchni leśnej. Z turystyką związana jest także emisja spalin samochodowych, jako że głównym środkiem przemieszczania się turystów jest samochód. Poza tym w niektórych miejscowościach powietrze jest zanieczyszczane przez kotłownie opalane węglem. Zanieczyszczenie powietrza w regionach górskich to najważ­niesza przyczyna degradacji lasów górskich. Poważnym problemem jest także hałas powodowany przez transport używany w celach turystycznych (samoloty, samochody, autobusy) oraz przez pojazdy używane do rekreacji (np. skutery śnieżne). W miejscowościach tury­stycznych źródłem hałasu są też obiekty rozrywkowe. Na obszarach o dużej koncentracji ruchu turystycznego, dużym problemem jest pozostawianie przez turystów ogromnej ilości śmieci, które są głównymi czynnikami niszczącymi środowisko naturalne, zwłaszcza rzeki i krajobraz. Zanieczyszczanie środowiska, w tym rzek i jezior powodują też hotele i inne obiekty turystyczne. Fizyczny wpływ turystyki na środowisko przyrodnicze prowadzi do de­gradacji ekosystemów. Budowa infrastruktury turystycznej takiej, jak obiekty noclegowe, restauracje, urządzenia rekreacyjne, drogi, lotniska, urządzenia za­opatrujące w wodę, a także fizyczne niszczenie przez turystów terenów wzdłuż szlaków turystycznych itp. powodują różnorodne negatywne skutki dla środowi­ska, w tym też degradację walorów krajobrazowych i pomniejszanie przestrzeni życiowej zwierząt. Często też obserwuje się zjawisko uniformizacji zabudowy i ignorowanie tradycyjnego charakteru budownictwa i architektury. Do fizycznych skutków oddziaływania turystyki należy też zaliczyć wylesianie i nieracjonalne użytko­wanie ziemi. Na obszarach górskich wylesianie stoków związane jest najbardziej z budową stacji sportów zimowych, wyciągów i nartostrad. Nawet uważana za formę ekoturystyki – obserwacja dzikich zwierząt – jest dla nich zagrożeniem, bowiem turyści wywołują u nich stres i zmianę ich zachowań. Hunter i Green (1995) do najważniejszych skutków antropopresji tury­ stycznej zaliczają: Zakres Potencjalne konsekwencje Flora i fauna przerwanie łańcucha pokarmowego, zabijanie zwierząt w czasie polowania, zabijanie zwierząt na handel pamiątkami, wewnętrzne i zewnętrzne migracje zwierząt, wydeptywanie i niszczenie roślinności podczas chodzenia i przez pojazdy, niszczenie roślinności poprzez zbieranie drewna i roślin, zmiany szaty roślinnej (powierzchni i jej charakteru), jako skutek wycinania roślinności pod budowę urządzeń turystycznych, Zanieczyszczenie zanieczyszczenie wód poprzez odpadki, ropę, zanieczyszczenie powietrza przez spaliny samochodowe i spalanie surowców energetycznych, hałas od środków transportu i urządzeń turystycznych, Erozja ubijanie ziemi prowadzące do erozji, zwiększenie ryzyka obrywów i osuwisk, zwiększenie ryzyka lawin, niszczenie osobliwości geologicznych (jaskinie, skałki), Zasoby naturalne wyczerpywanie zasobów wód powierzchniowych i pod­ziemnych, wyczerpywanie zasobów surowców energetycznych do produkcji energii dla urządzeń turystycznych, zwiększenie ryzyka pożarów, wyczerpywanie zasobów mineralnych dla budownictwa turystycznego, zmiany warunków hydrologicznych, Krajobraz zmiany w użytkowaniu ziemi, dominacja obiektów turystycznych (budynki, wyciągi, parkingi), zaśmiecanie. Najbardziej znanym przykładem degradacji ekosystemów na dużą skalę są Alpy. W Alpach bowiem znaczne powierzchnie lasów zniszczono pod nar­tostrady, wyciągi, budynki, drogi itp., co spowodowało mniejszą zdolność do absorpcji i retencji wody przez stoki oraz zwiększyło ryzyko występowania osuwisk i lawin. Z powodu ryzyka lawin na niektórych obszarach Alp nierzadko zdarzają się wypadki ewakuacji turystów. Częste są też lawiny, w których giną ludzie, co pokazuje statystyka śmiertelnych wypadków w Szwajcarii. W latach 1937­-1999 w lawinach zginęły 1592 osoby, w okresie zimowym 1997/1998 – 13 osób, w okresie 1998/1999 – 36 osób, w okresie 1999/2000 – 20 osób, w okresie 2000/2001 – 32 osoby i w okresie 2001/2002 – 24 osoby (Institut f Schnee- und Lawinenforschung, Davos). Wpływ masowej turystyki na środowisko przyrodnicze Alp zobrazować można poprzez problem transportu. Jeszcze w latach 60. ubiegłego wieku na ob­szarze Alp dominował transport kolejowy, natomiast obecnie przeważa transport drogowy, na który przypada ponad 60% przewozów turystów (Alpine Space ... 2000). Szacuje się, że w ciągu roku Alpy przekracza ponad 7 mln samochodów ciężarowych i 50 mln osobowych. Intensywny ruch i wielokilometrowe korki samochodowe widoczne są zwłaszcza w okresie wyjazdów wakacyjnych, po­nieważ większość turystów podróżuje samochodami (np. w Szwajcarii aż 70% turystów) (Tourism and Recreation 2001). W dolinach górskich czyste niegdyś powietrze zostało mocno zanieczyszczone spalinami samochodowymi. Szkody powodowane przez transport widoczne są na przykład w wielu dolinach al­pejskich, między innymi w dolinie Innu, na przełęczach Brenner czy Gotharda. W przeciwieństwie do transportu tranzytowego ruch turystyczny samochodowy jest rozprzestrzeniony na obszarze całych Alp, powodując lokalne zanieczysz­czenia powietrza i hałas. Problem zanieczyszczenia powietrza spalinami samochodowymi pogłębia fakt, że w alpejskich dolinach i kotlinach śródgórskich wymiana powietrza jest utrudniona i że częste inwersje temperatur sprzyjają koncentracji zanieczysz­czeń. Największe stężenie zanieczyszczeń powietrza występuje w zimie. Wtedy w alpejskich miejscowościach turystycznych jakość powietrza jest tak zła, jak w dużych ośrodkach miejskich i przemysłowych (Bätzing 1991). W celu ochrony powietrza i eliminacji hałasu niektóre ośrodki (np. Zermatt, Saas-Fee, Riederalp, Kühboden) tworzą strefy wolne od ruchu samochodowego i ograniczają liczbę miejsc na parkingach oraz przepustowość wyciągów. Wpływ narciarstwa Jak wiadomo, do najbardziej popularnych form turystyki górskiej, ale i do najbardziej szkodliwych dla środowiska należy narciarstwo. Poniżej przedsta­wiono ważniejsze skutki środowiskowe budowy infrastruktury narciarskiej. Rodzaj infrastruktury Procesy Skutki Tereny zjazdowe Usunięcie pokrywy roślinnej 1. Zniszczenie ekosystemów, w tym roślin alpejskich 2. Degradacja wizualna widoczna szczególnie w lecie Wyciągi Wylesienie stoków 1. Wzrost zagrożenia lawinowego Urządzenia do wytwarzania sztucznego śniegu Infrastruktura techniczna Budowa dróg dojaz­dowych w czasie in­stalowania wyciągów Pobór dużej ilości wody (około 200 tys. litrów na 1 ha terenów narciarskich) Budowa dróg, sieci energetycznej, instalacji wodnej 2. Wzrost zagrożenia spływami błotnymi 3. Zakłócenie trybu życia zwierząt 1. Zniszczenie ekosystemów – – roślin i świata zwierzęcego oraz redukcja ich gatunków 1. Zaburzenie stosunków wodnych i obniżenie poziomu wód 2. Zużycie energii 3. Hałas 4. Skażenie gleby wskutek stosowania środków chemicznych 1. Zmiany w użytkowaniu ziemi, hałas, zanieczyszczenie powietrza 2. Wzrost poziomu zasolenia oraz wskutek tego zanik szaty roślinnej Podstawowa baza Budowa hoteli, restau-1. Zmiany w użytkowaniu ziemi turystyczna racji itp. 2. Zanieczyszczenie powietrza i wody Źródło: Holden 2000. Zagospodarowanie narciarskie wymaga często przekształcenia dużej po­wierzchni stoków górskich, co wykonuje się przy pomocy materiałow wybucho­wych i ciężkich maszyn. Dla przykładu w czasie budowy obiektów noclegowych i tras narciarskich w Albertville przemieszczono łącznie około 1 mln m3 ziemi. Teren taki zagrożony jest później przez osuwiska i lawiny. Na stokach wykorzy­stywanych do narciarstwa występuje ponadto wiele różnorodnych przejawów degradacji, zwłaszcza widocznych wzdłuż wyciągów narciarskich i nartostrad (Khan 1996, Krzemień 1997). Oddziaływanie narciarstwa na szatę roślinną jest bardzo zróżnicowane w skutkach. Zależy ono między innymi od form terenu, stromości stoków, ekspo­zycji, ukorzenienia roślin, grubości pokrywy śnieżnej itp. Szczególnie szkodliwe dla szaty roślinnej jest stosowanie urządzeń do wytwarzania sztucznego śniegu. Urządzenia te używane są w licznych ośrodkach narciarskich w wypadku braku śniegu oraz w celu wydłużenia sezonu narciarskiego. Zużywa się przy tym dużo energii i wody. Długo zalegający śnieg wpływa niekorzystnie na szatę roślinną, ograniczając okres jej wegetacji i powodując często jej degradację. Pobór wody do produkcji sztucznego śniegu wywiera ponadto negatyw­ne skutki dla życia biologicznego w rzekach. Obniżenie poziomu wód stanowi przeszkodę w migracjach i reprodukcji ryb. Ponadto ryby są bardziej zagrożone przez drapieżniki. Trzeba dodać, że pobór wody do tworzenia sztucznego śniegu ma miejsce w okresie najniższego poziomu wody w rzekach. Wpływ turystyki narciarskiej na zwierzęta jest różnie oceniany. Podkreśla się między innymi straty energii przez zwierzęta, które muszą pokonywać większe odległości w poszukiwaniu pożywienia. Niektórzy uważają, że zwierzęta nie reagują strachem na zjeżdżających narciarzy, natomiast negatywny wpływ na nie mają hałaśliwe urządzenia do sztucznego naśnieżania oraz turyści posługujący się mechanicznymi pojazdami śnieżnymi. Niebezpieczne dla zwierząt są biegi narciarskie, których trasy prowadzą przez ostoje zwierząt, zwłaszcza ptaków. Problemy te próbuje się rozwiązywać poprzez wprowadzenie okresów ochronnych dla zwierząt w okresach lęgowych. W Austrii obowiązuje ponadto zasada, że od szlaków turystycznych można zboczyć jedynie do 500 m (Bachleitner 1998). Od niedawna pojawiły się też zagrożenia dla zwierząt związane z uprawianiem w górach nowych rodzajów sportów, często ekstremalnych, jak paralotniarstwo. Uprawiający tego rodzaju sporty docierają w najbardziej niedostępne tereny. Skutki środowiskowe rozwoju narciarstwa – przykład Caingorm W krajach, gdzie terenów nadających się do uprawiania narciarstwa zjaz­dowego jest niewiele, występuje olbrzymia presja, aby je maksymalnie wykorzy­stać, kosztem nawet degradacji bezcennej przyrody. Przykładem mogą być Tatry w Polsce, Olimp w Grecji, czy Cairngorm w Szkocji. Caingorm to najważniejszy region narciarski w Wielkiej Brytanii, znajdujący się na północnym wschodzie Szkocji. Obszar ten odznacza się wysokimi walorami krajobrazowymi i bezcenną przyrodą. Należy dodać, że jest to jedyny na Wyspach Brytyjskich obszar o śro­dowisku alpejsko-arktycznym. Zagospodarowanie narciarskie rozpoczęło się tutaj w latach 60. Rozpoczęto wtedy budowę nartostrad i wyciągów narciarskich, czego skutkiem było zniszczenie w dużym stopniu naturalnej szaty roślinnej. Konsekwencją naruszenia równowagi w przyrodzie tego obszaru są osuwiska i lawiny błotne. Zagospodarowanie narciarskie spo­wodowało też spadek populacji zwierząt i wpłynęło na zmianę ich zachowań (pardwy, siewki, kruki, mewy, lisy). W dodatku ptaki zakładające tutaj gniazda opuściły omawiany obszar. Najbardziej widocznym skutkiem budowy infrastruktury narciarskiej są wyciągi, budynki stacji narciarskich, restauracje, sklepy itp. Powodują one utratę naturalnej estetyki krajobrazu. Jest to widoczne szczególnie w lecie. Zatem skutki środowiskowe rozwoju narciarstwa są w Cain­gorm wyłącznie negatywne, natomiast efekty społeczno-ekonomiczne – pozytywne, ponieważ narciarstwo zapewniło pracę i wysokie dochody lokalnej społeczności (Holden 1998). Zapobieganie antropopresji narciarskiej Problemem zapobiegania niszczenia środowiska przez żywiołowy rozwój narciarstwa w Alpach zajęły się rządy krajów alpejskich oraz organizacje po­zarządowe i międzynarodowe. Nowe podejście w polityce dotyczącej turystyki zimowej stosuje się na przykład od kilkunastu lat we Francji. Ogranicza się tu między innymi rozwój dużych ośrodków narciarskich, chroni się w większym stopniu użytki rolne i tereny o cennej przyrodzie, stosując się do wymogu kon­sultacji wszystkich planów z władzami lokalnymi. W Austrii w polityce ochrony obszarów alpejskich przed negatywnymi skut­kami turystyki narciarskiej najważniejsze działania dotyczą między innymi: - ograniczania przestrzennego rozwoju terenów narciarskich, - poprawy jakościowej i technologicznej istniejącej infrastruktury, - unikania inwestycji szkodliwych dla środowiska, - zakazu budowy nowych nartostrad na lodowcach (Bachleitner 1998). Efekty tych działań są już widoczne. Na przykład w wielu ośrodkach nar­ciarskich obserwuje się wzrost powierzchni lasów (St. Johan i Pongau, Zell am See, Imst, Kitzbühel, Landeck, Bludenz, Bregenz). Trzeba przy tym wspomnieć o ważnej roli Commission International de la Protection des Alpes (CIPRA). W 1991 r. zainicjowała ona powstanie Konwencji Alpejskiej, która zobowiązuje rządy krajów alpejskich do ochrony przyrody, środowiska i dóbr kultury na zasadzie zrównoważonego rozwoju. Podobne podejście do problemu rozwoju turystyki zimowej reprezentuje Conseil International Associatif pour la Protection des Pyrenees (CIAPP). Według tej organizacji koncepcje budowy stacji narciarskich w Pirenejach są dyskusyjne, biorąc pod uwagę ograniczone zasoby ilościowe i jakościowe śniegu, krótki czas zalegania pokrywy śnieżniej oraz dużą stromość stoków. Zdaniem CIAPP należy wykorzystać możliwości rozwoju mniej agresywnych form turystyki (Conseil International Associatif pour la Protection des Pyrenees 1995). Czynniki które należy brać pod uwagę przy budowie ośrodków sportów zimowych: I . Czynniki techniczne Gwarancja śniegu Zabezpieczenie przed lawinami Zabezpieczenie przed wypadkami Ekspozycja stoków i jakość śniegu Częstotliwość i siła wiatru Wysokość popytu na sporty narciarskie Długość tras zjazdowych Możliwość zjazdu do doliny Możliwości rozbudowy Walory wypoczynkowe Długość nasłonecznienia II. Czynniki ekologiczne Ochrona lasów Ochrona potoków górskich i występo­wanie lawin Ekologiczne aspekty gospodarki wodnej (zaopatrzenie w wodę i odprowadzanie ścieków) Zaopatrzenie w prąd Skutki ingerencji w przyrodę III. Dostępność komunikacyjna Położenie komunikacyjne Komunikacja w obrębie miejscowości Możliwości parkowania przy wycią­gach Położenie górskich stacji wyciągów i kolejek IV. Czynniki ekonomiczne Możliwość wykorzystania w lecie Relacje koszty - wykorzystanie Istnienie bazy noclegowej w sąsiedz­twie Konkurencja innych obszarów wypo­czynkowych Baza gastronomiczna Inne formy turystyki i rekreacji Możliwości połączeń autobusowych Regionalne znaczenie ośrodka Źródło: Bachleitner 1998. Od początku lat 90. istnieje poważny problem, gdzie i jak należy depono­wać, utylizować czy niszczyć niektóre artykuły pozostałe po sportach zimowych. Największy problem stanowią zużyte narty. Zaczynają już powstawać zakłady, w których można bezpłatnie oddawać stare narty. Będzie z nich można od­zyskiwać niektóre składniki i unikać wyrzucania szkodliwych dla środowiska tworzyw sztucznych. Trzeba jednak podkreślić, że obecnie widać też ogromny rozwój ekologicznej technologii produkcji nart i opakowań tych nart. Aby minimalizować negatywne oddziaływanie turystyki, należy między innymi stosować tzw. czyste technologie w budownictwie urządzeń turystycz­nych (np. ekologiczne źródła energii, materiały budowlane, odpowiednie systemy utylizacji odpadów). Nie mniej ważnym sposobem przeciwdziałania degradacji środowiska jest podnoszenie świadomości ekologicznej wśród turystów i ludności miejscowej. 9. EKONOMICZNE I DEMOGRAFICZNE SKUTKI ROZWOJU TURYSTYKI Turystyka odgrywa dużą rolę w rozwoju demograficznym i ekonomicznym regionów górskich. Zapewniając zatrudnienie części mieszkańców i stanowiąc źródło dochodów, jest czynnikiem hamującym emigrację z tych regionów, a w wielu wypadkach przyczynia się także do wzrostu zaludnienia. Najczęściej podejmowanymi przez ludność miejscową zajęciami związanymi z obsługą turystów i zarazem źródłami dochodów są: - wynajem prywatnej bazy noclegowej (pensjonaty, kwatery), - praca w usługach hotelowych, - praca w obiektach żywieniowych, - usługi przewodnickie, - sprzedaż pamiątek, - budowa i remonty obiektów i urządzeń turystycznych, - praca w usługach paraturystycznych (handel, służba zdrowia, bezpieczeństwo, gospodarka komunalna). Ekonomiczne korzyści z turystyki dla regionów górskich można zilustrować przykładem Alp, gdzie turystyka przynosi rocznie kilkadziesiąt mld dolarów (w 1991 r. – 60 mld dolarów). W Szwajcarii dochody z samej turystyki zimowej dają rocznie 4 mld dolarów. W niektórych gminach alpejskich dochody z tury­styki stanowią 80% dochodów ogólnych (Trade and environment... 2002). Wpływ turystyki na rozwój demograficzny można obserwować w wielu re­gionach i miejscowościach górskich. W regionie alpejskim jest on szczególnie zna-czący w Bawarii, w Vorarlbergu, w Liechtensteinie, w Tyrolu, w Salzburgu oraz w niektórych częściach Alp Szwajcarskich. Obrazuje to przykład kantonu Valais w Szwajcarii. W latach 1880-2000 liczba ludności wzrosła tu z około 100 tys. do 276 tys., a głównym czynnikiem tego rozwoju była turystyka. W miejscowościach turystycznych liczba ludno­ści wzrosła bowiem w tym czasie nawet kilkakrotnie, głównie po 1950 r. (np. Zermatt, Verbier, Crans-Montana, Saas Fee, Nendaz). Natomiast w tych miej-scowościach, w których tradycyjne dziedziny gospodarki nie zostały zastąpione przez nowe, zwłaszcza przez turystykę, nastąpił ubytek liczby ludności (Stalder, Wyder 2002). Tabela 48 Liczba ludności w wybranych miejscowościach w Szwajcarii Źródło: Stalder, Wyder 2002. Interesujący jest też przykład St. Moritz w kantonie Graubünden, które w 1870 r. liczyło 400 mieszkańców, a w 2000 r. – 5589. Wzrost liczby mieszkań­ców w St. Moritz najszybszy był w okresie pierwszego boomu turystycznego w latach 1880-1910 (z 394 do 3197 mieszkańców) oraz w okresie 1960-1980 (The Alps and demography 2003). Przykładem mogą być również wsie o rozwiniętej funkcji turystycznej znaj­dujące się w obrębie Karpat Polskich, zwłaszcza Podhala, w których,w okresie powojennym nastąpił większy wzrost liczby ludności niż we wsiach rolniczych. W latach 1950-1978 liczba ludności najbardziej rozwiniętych pod względem tu­rystycznym wsi zwiększyła się o 27%, podczas gdy na terenach wiejskich całych Karpat o 18%. Głównym czynnikiem wpływającym na decyzje o pozostawaniu ludności miejscowej i osiedlaniu się ludności napływowej były w tym wypad­ku możliwości zatrudnienia w usługach turystycznych. Nie bez znaczenia jest też atrakcyjność tych miejscowości związana z pobytem turystów oraz lepsze ich wyposażenie w obiekty kulturalne, handlowe, urządzenia komunalne itp. (Kurek 1990). Mniejsza emigracja ludności z regionów górskich o rozwiniętej funkcji turystycznej sprawia, że odznaczają się one korzystniejszą strukturą wie­kową i strukturą płci. Odpływ ludności z typowo rolniczych obszarów górskich ma bowiem charakter selektywny i dotyczy głównie osób młodych i kobiet. W regionach turystycznych natomiast, w usługach związanych z obsługą ru­chu turystycznego znajdują zatrudnienie osoby z młodszych grup wiekowych, a także duży odsetek kobiet. Można też wymienić szereg barier, które ograniczają korzyści społeczno­ekonomiczne płynące z rozwoju turystyki. Wiele regionów i miejscowości turystycznych, mimo silnie rozwiniętej funk­cji turystycznej, uzyskuje niewielkie dochody z turystyki. Jest tak w wypadku, gdy dominującym typem bazy noclegowej są drugie domy, będące własnością mieszkańców miast oraz, gdy bazę noclegową stanowią hotele należące do kra­jowych i międzynarodowych przedsiębiorstw. Ponadto na obszarach górskich duża część artykułów spożywczych i innych towarów nabywanych przez turystów pochodzi spoza regionu, co również nie przynosi korzyści regionowi. Przyczyną takiego stanu jest niska jakość lokalnych produktów żywnościowych, napojów itp. Nawet w rozwiniętych gospodarczo regionach lokalni producenci nie są w stanie zapewnić zaopatrzenia sektora turystycznego. Na przykład hotele nie mogą często znaleźć takich dostawców żywności wśród gospodarstw lokalnych, które by zaspokajały potrzeby pod względem ilościowym i jakościowym. Istotną przyczyną ograniczonej możliwo­ści produkcji rolnej dla potrzeb turystów są też warunki klimatyczno-glebowe obszarów górskich, które są korzystne dla kierunków związanych z hodowlą bydła i owiec, a niekorzystne dla produkcji roślinnej, w tym owoców i wa­rzyw. W związku z tym tylko niewielka część produkcji gospodarstw rolnych w regionach turystycznych trafia bezpośrednio do zakładów gastronomicznych obsługujących turystów. W wielu wypadkach turystyka wpływa negatywnie na rolnicze użytko­wanie ziemi i intensywność produkcji rolnej. Mianowicie, wskutek wysokich dochodów uzyskiwanych przez rolników z usług turystycznych, obserwuje się zjawisko ograniczania produkcji rolnej lub całkowitą likwidację gospodarstw rolnych. W miejscowościach turystycznych mają na to też wpływ wysokie ceny ziemi, co uniemożliwia rolnikom powiększanie powierzchni gospodarstw, a także wpływa na decyzje sprzedaży ziemi na cele turystyczne. Innym negatywnym zjawiskiem jest wzrost cen towarów i usług w miejsco­wościach turystycznych, co jest szczególnie niekorzystne dla lokalnych miesz­kańców, których dochody nie rosną do tego proporcjonalnie. Poważnym problemem w regionach turystycznych jest sezonowość pracy w turystyce, a tym samym dochodów. Zmusza to do szukania dodatkowych źródeł utrzymania. Również zagrożeniem dla bytu mieszkańców utrzymujących się wyłącznie z turystyki może być spadek koniunktury w turystyce. Społeczne skutki wpływu turystyki są zarówno pozytywne, jak i negatywne. Skutki pozytywne to między innymi wzajemne poznawanie kultury ludności miejscowej i przyjezdnej, dostarczanie środków finansowych dla rozwoju infra­struktury technicznej i społecznej oraz usług, rozwój obiektów kulturalno-roz­rywkowych i rekreacyjno-sportowych, z których korzystają turyści i mieszkańcy, większa dbałość o porządek i estetykę miejscowości. Negatywnymi skutkami wpływu turystyki są: pojawianie się konfliktów wynikających z odmiennego stylu życia turystów i ludności miejscowej, konkurencja w dostępie do usług i różnych urządzeń pomiędzy turystami i mieszkańcami, wzrost przestępczości itp. Wpływ turystyki na lokalną kulturę jest w wielu wypadkach pozytywny. Turystyka przyczynia się bowiem do zachowania autentycznych walorów kultu­rowych, takich jak: architektura, taniec, śpiew, kuchnia, ubiór, rękodzieło. Często jednak wpływ ten jest negatywny, jeśli prowadzi do zaniku tradycyjnej kultury, w tym gwar, ubioru, architektury, wierzeń, zwyczajów czy utraty tradycyjnych wartości kulturowych (uprzejmość, gościnność, bezpieczeństwo, religia, znaczenie rodziny lub społeczności lokalnej itp.). 10. KONCEPCJE HARMONIJNEGO ROZWOJU TURYSTYKI 10.1. Ekoturystyka Istnieje wiele definicji ekoturystyki, ale wszystkie znacznie się różnią co do istoty i zakresu tego pojęcia. Mimo że pod innymi nazwami ekoturystyka znana była od początku istnienia turystyki, to jej współczesny rozwój przypada dopiero na lata 80. Autorem pierwszej definicji ekoturystyki (ecotourism) był H. Ceballos-Lascurain. Według niego ekoturystyka jest to „podróż do mało przekształconego obszaru w celu realizacji określonych zainteresowań, podzi­wiania krajobrazów, naturalnej roślinności i dzikich zwierząt, a także dziedzictwa kulturowego danego obszaru” (Page, Dowling 2002). Międzynarodowe Stowarzyszenie Ekoturystyczne (The International Ecotourism Society) definiuje ekoturystykę jako „świadomą podróż do miejsc o naturalnej przyrodzie, która przyczynia się do ochrony środowiska przyrodniczego, a także do zachowania tożsamości kulturowej społeczności lokalnej i poprawy jej sytuacji materialnej” (Ecotourism 2002). Definicje ekoturystyki różniące się co do istoty i zakresu tego pojęcia mają jednak kilka wspólnych cech. Są to: podróż do regionu o mało zmienionej przy­rodzie, minimalny wpływ na środowisko, dostarczanie środków na ochronę przyrody, przynoszenie korzyści lokalnej społeczności, respektowanie lokalnej kultury, walory edukacyjne. Z definicji ekoturystyki wynika, że przedmiotem jej zainteresowania są obszary o naturalnej lub mało zmienionej przyrodzie. W Europie taki właśnie charakter mają znaczne części obszarów górskich na skutek ich trudnej dostęp­ności i małej użyteczności gospodarczej. Jak już stwierdzono, terminem ekoturystyka określa się formy turystyki bazujące na zasobach przyrodniczych, przy założeniu, że głównym motywem turystów jest obserwacja i podziwianie przyrody oraz poznawanie tradycyjnej kultury. Zasady ekoturystki (np. minimalny wpływ na środowisko, partycypo­wanie w kosztach ochrony środowiska, dostosowana frekwencja turystów do chłonności obszaru) nie są spełniane przez większość obecnych form turystyki spotykanych na obszarach górskich. Termin „ekoturystyka" jest najczęściej stosowany w krajach pozaeuropej­skich. Jej rozwój propaguje się na obszarach o naturalnym środowisku przy­rodniczym w Australii, Afryce, Ameryce i Azji. W Europie preferuje się pojęcie turystyki zrównoważonej, które jest także stosowane przez UE. Pojęcie ekoturystyki nie jest jednak jednak tożsame z pojęciem turystyki zrównoważonej. Ich wspólną cechą jest kierowanie się zasadą harmonijnego rozwoju z punktu widzenia ekologicznego, społecznego i ekonomicznego. Ekoturystyka stanowi niewielki procent wszystkich form turystyki, ale jej rozwój jest niezwykle dynamiczny (10-15% rocznie). Corocznie zwiększa się bo­wiem liczba osób zainteresowanych ekoturystyką, powstaje także wiele biur po­dróży oferujących wyjazdy ekoturystyczne w regiony o naturalnej przyrodzie. Ekoturystyka wychodzi naprzeciw potrzebom turystów świadomych ko­nieczności ochrony przyrody i zainteresowanych jej obserwacją (Page, Dowling 2002). Jest szczególnie popularna wśród członków organizacji ochrony środowi­ska, ponieważ główną jej zasadą jest właśnie ochrona przyrody. Wyrazem rosną­cego znaczenia ekoturystyki jest powstawanie organizacji ekoturystycznych. Najważniejszą z nich jest Międzynarodowe Stowarzyszenie Ekoturystyczne (The International Ecotourism Society – TIES, dawne Ecotourism Society – TES). Poza tym ekoturystykę uwzględnia w swojej działalności wiele organizacji o charakterze ogólnoturystycznym. Ekoturystyka ma specjalnie korzystne warunki do rozwoju w parkach na­rodowych i innych obszarach chronionych, które obejmują tereny o stosunkowo dobrze zachowanym środowisku. Na tego typu terenach jest to optymalna forma turystyki. W wielu regionach górskich promuje się ekoturystykę w nadziei, że rozwią­że ona problemy degradacji środowiska przez dotychczasowe formy turystyki i pomoże w rozwiązaniu problemów ekonomicznych. Niewątpliwie zastosowa­nie idei ekoturystyki mogłoby zapewnić ochronę środowiska przyrodniczego i zachowanie lokalnej kultury oraz przynieść korzyści ekonomiczne. Jest to jednak bardzo trudne. Niewielu jest bowiem turystów, którzy są skłonni zrezygnować z możliwości, jakie stwarzają nowoczesna infrastruktura turystyczna i różnorodne formy aktywnej turystyki. Ekoturystyka nie przyniesie poza tym takich korzyści ekonomicznych, jakie przynoszą dotychczasowe formy turystyki. 10.2. Turystyka zrównoważona Turystyka zrównoważona jest częścią idei zrównoważonego rozwoju sfor-mułowanej przez Światową Komisję Środowiska i Rozwoju w 1987 r. jako „rozwój zaspokajający potrzeby współczesnych mieszkańców i gwarantujący realizację potrzeb przyszłych generacji”. Zasady rozwoju zrównoważonego zostały następ­nie przyjęte przez przedstawicieli prawie wszystkich krajów świata na konferencji Narodów Zjednoczonych w Rio de Janeiro w 1992 roku. Ponieważ wymienione dokumenty dotyczą rozwoju całej gospodarki światowej, to turystyka, która jest jedną z najważniejszych jej dziedzin, musiała wypracować własną koncepcję. Głównymi przesłankami pojawienia się idei turystyki zrównoważonej było niekorzystne oddziaływanie dotychczasowego modelu turystyki na: środowisko przyrodnicze, lokalną społeczność oraz na lokalną i regionalną gospodarkę. Turystyka zrównoważona ma wiele definicji. World Wide Fund for Nature (WWF) definiuje turystykę zrównoważoną jako turystykę, która wykorzystuje zasoby przyrody, zachowując jej naturalny charakter, jak też nie narusza tożsa­mości kulturowej społeczności lokalnej, jej zwyczajów i stylu życia oraz zapewnia jej udział w dochodach z turystyki. Zasady turystyki zrównoważonej: - racjonalne wykorzystywanie przez turystykę zasobów naturalnych i kultu­rowych, - udział turystyki w ochronie zasobów naturalnych i dziedzictwa kulturowego, - włączenie turystyki w system planowania, - rozwój właściwych form turystyki, - zasilanie lokalnej gospodarki przez turystykę, - udział lokalnej społeczności w istotnych decyzjach dotyczących turystyki, - kształcenie i przygotowanie zawodowe lokalnej społeczności do pracy w turystyce, - rozwój nowych dziedzin zatrudnienia, - właściwe zarządzanie ograniczające negatywne skutki rozwoju turystyki WWF (1992). Również WTO określiła główne kryteria oceny turystyki zrównoważonej. Dotyczą one: ochrony środowiska, antropopresji, intensywności użytkowania, wpływu na społeczność lokalną, gospodarki odpadami, procesu planowania, stanu ekosystemów, satysfakcji konsumentów, satysfakcji lokalnej ludności i wkładu turystyki do lokalnej gospodarki (WTO 1995). Cechami sprzyjającymi rozwojowi turystyki zrównoważonej na obszarach górskich są między innymi: dobrze zachowany i pielęgnowany krajobraz, rol­nictwo ekologiczne, sztuka regionalna oraz tradycyjny styl budownictwa. Najważniejszymi formami turystyki w regionach górskich powinny być: turystyka przyrodnicza, kulturowa i edukacyjna. Aktywne formy turystyki i rekreacji, a zwłaszcza narciarstwo, które są szkodliwe dla środowiska, nie powinny być natomiast dozwolone na obszarach o cennych walorach przyrod­niczo-krajobrazowych. Istotna jest zasada, aby natężenie ruchu turystycznego na terenach wy­korzystywanych do turystyki i rekreacji nie przekraczało granic chłonności turystycznej, obiekty i urządzenia turystyczne zaś (noclegowe, sportowo-rekre­acyjne itp.) powinny być właściwie zlokalizowane i dostosowane pod względem architektonicznym do krajobrazu przyrodniczego i kulturowego. Na obszarach recepcji turystycznej jednym z priorytetów strategii rozwoju turystyki powinno być ograniczenie indywidualnego ruchu samochodowego. Promowane powinny być publiczne środki transportu, rowery i ruch pieszy. Do najważniejszych zasad zrównoważonego rozwoju turystyki należy też poprawa poziomu życia lokalnej społeczności. W celu realizacji strategii rozwoju turystyki zrównoważonej konieczne jest stosowanie odpowiedniej polityki regionalnej oraz zapewnienie prawnych warunków jej rozwoju. Dla przykładu są to: - kontrola użytkowania ziemi, - kontrola planowania nowych inwestycji, - kontrola nielegalnego budownictwa drugich domów, - określenie standardów i norm dotyczących środowiska (wody pitnej, wody użytkowanej do celów rekreacyjnych, emisji gazów i pyłów itp.), - tworzenie obszarów prawnie chronionych, - zarządzanie ruchem drogowym i ograniczanie ruchu samochodowego, - ograniczanie liczby turystów (Tourism and Recreation 2001). Przykładem regionu, w którym przywiązuje się dużą wagę do ochrony środowiska przyrodniczego i którego polityka rozwoju regionalnego uwzględnia zasady zrównoważonego rozwoju, może być szwajcarski kanton Graubünden (Van’t Zelfde, Richards, Van der Straaten 1996). Turystyka jest najważniejszą dziedziną gospodarki tego regionu. Połowa miejsc pracy jest tu bezpośrednio lub pośrednio związana z turystyką, a w nie­których miejscowościach nawet w 70-95%. Najcenniejszym bogactwem regionu jest przyroda – czyste powietrze i wody, dobrze zachowana naturalna roślin­ność oraz zachowane walory krajobrazu kulturowego. Mieszkańcy regionu są świadomi, że coraz więcej turystów preferuje jako miejsca wypoczynku obszary o czystym środowisku, a w przyszłości turyści będą wybierać tylko takie te­reny. W związku z tym władze i mieszkańcy wykazują wielką dbałość o stan środowiska przyrodniczego. Autorzy cytowanej pracy ukazują też niektóre rozwiązania problemów komunikacyjnych i ekologicznych. W zakresie komunikacji główne działania dotyczą ograniczenia indywidualnego ruchu samochodowego. Stosuje się więc różne udogodnienia dla turystów podróżujących publicznymi środkami trans­portu, np. bezpłatne przejazdy do ośrodków narciarskich. Innym przykładem jest budowa parkingów poza terenem ośrodków turystycznych, skąd turyści są dowożeni transportem publicznym. Zbudowano też gęstą sieć dróg rowerowych, które również w znacznym stopniu zastępują transport samochodowy. Dzięki temu z wielu ośrodków turystycznych, np. z St. Moritz, wyeliminowano ruch samochodowy. Innym przykładem są działania dotyczące oszczędzania energii. Powszech­nie stosowane są automatyczne programy sterowania urządzeniami grzewczymi. Specjalne firmy zajmują się instalowaniem urządzeń wykorzystujących energię słoneczną. W tym celu stosuje się również zainstalowane wzdłuż dróg ekrany chroniące przed hałasem, które dodatkowo pobierają energię słoneczną. Ciepło jest odzyskiwane również z urządzeń klimatyzacyjnych. Różnorodne działania podejmowane są w zakresie recyclingu. Na przykład przetwarza się olbrzymie ilości butów narciarskich z materiałów syntetycznych, organizuje się konkursy zbierania puszek po napojach itp. Bardzo pożyteczną inicjatywę stosuje 35 hoteli w Davos, zachęcając do korzystania z artykułów żywnościowych wytwarzanych w regionie poprzez propagowanie ich w restau­racjach. Bardzo liczne są gospodarstwa ekologiczne, które są w stanie sprostać konkurencji gospodarstw stosujących przemysłowe sposoby produkcji. Duże problemy turystyki czekają na rozwiązanie w Alpach Francuskich. Jak już wspomniano, najwięcej kontrowersji budziła budowa wielkich stacji sportów zimowych, zlokalizowanych na dużych wysokościach ponad granicą stałego osadnictwa. Dużą rolę w zagospodarowaniu Alp Francuskich na po­trzeby turystyki zimowej odgrywały instytucje państwowe, np. przy wyborze lokalizacji, wykonaniu ekspertyz, budowie samych ośrodków, sieci drogowej i przejmowaniu ziemi. Pomimo dużej frekwencji turystów w tego typu ośrodkach sportów zimowych, zapewnienia dużej liczby miejsc pracy i wysokich dochodów, były one mocno krytykowane, głównie z powodu ich negatywnego wpływu na środowisko przyrodnicze, a także za brak integracji z lokalną gospodarką. Należy dodać, że stacje te były wykorzystywane tylko w sezonie zimowych, a w lecie stały puste. Toteż taka polityka rozwoju turystyki została zaniechana w połowie lat 70. (Herbin 1995). Od 1977 r. podjęto szereg ważnych decyzji na szczeblu rządowym. Do najważniejszych należały: – decyzja o wyłączeniu z planów zagospodarowania turystycznego obszarów o naturalnej przyrodzie, – decyzja o ograniczaniu zajmowania dużej przestrzeni pod urządzenia sportowe i tereny rekreacyjne oraz unikanie niewłaściwego jej użytkowania, – decyzja o ścisłym przestrzeganiu zasady, aby każdy projekt był zaopiniowany przez komisje ekspertów, – wydanie aktu decentralizacji inwestycji, który ogranicza rolę państwa, a daje więcej prerogatyw i odpowiedzialności lokalnej społeczności, – zarządzenie ministerstwa turystyki z 1991 r. zakazujące budowy nowych stacji narciarskich na obszarach o naturalnej przyrodzie, – Górski Akt z 1995 r., którego celem jest poprawa sytuacji ekonomicznej gmin, poprzez zwiększenie ich dochodów (Herbin 1995). Obecnie w krajach zachodniej Europy odchodzi się od modelu rozwoju monofunkcyjnych ośrodków turystycznych na rzecz miejscowości wszechstronnie rozwiniętych, stosujących się do zasad zrównoważonego rozwoju. Powinno to dotyczyć rozwijających się ośrodków górskich w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, które nie są w stanie konkurować ze stacjami turystyki zimowej w Alpach. Korzystnym kierunkiem rozwoju byłoby łączenie różnych rodzajów turystyki, np. narciarstwa i turystyki kulturowej (Bachwarow 2002). Można podać przykłady atrakcji kulturowych oferowanych wraz z pakietami narciarskimi na obszarach górskich w Bułgarii: - park rzemiosła ludowego w pobliżu Gabrowa w środkowej części Starej Płaniny - festiwal muzyki ludowej w Rożen w Rodopach w pobliżu ośrodków tury­ stycznych Pamporowo i Czepelare, - festiwal jazzowy w Bansko, - muzea i kościoły (Sofia, Bansko, Samokow, Czepelare, Smolan, Szyroka Łąka, Kopriwsztica, Kazanłyk), muzea i rzymskie zabytki w Płowdiw (Bachwarow 2003). Zrównoważony rozwój obszaru górskiego – przykład departamentu Lozčre we Francji Przykładem regionu, w którego programach rozwoju wykorzystano różnorodne możli­wości, a jednym z elementów rozwoju była turystyka, jest francuski departament Lozčre leżący w południowo-wschodniej części Masywu Centralnego. Odznacza się on małym zaludnieniem, niewielką liczbą gospodarstw rolnych, znaczną izolacją geograficzną oraz stosunkowo dużą homogenicznością gospodarczą i społeczną. W 1970 r. w jego południowej części powstał Park Narodowy Sewenny, który stał się ważnym czynnikiem rozwoju regionalnego tego obszaru. Poza parkiem główną atrakcją turystyczną jest tu wapienny płaskowyż Causses, pocięty głębokimi wąwozami. W omawianym departamencie zastosowano nowy zintegrowany model rozwoju. Jego efektem było zahamowanie depopulacji w latach 90., wzrost dochodów gospodarstw rolnych, które zbliżyły się do średnich krajowych, a także ożywienie gospodarki leśnej oraz rozwój zrównoważonych form turystyki, w tym głównie agroturystyki. Specyficzną formą zajęć mieszkańców omawianego regionu jest rzemiosło i sztuka ludowa, która w pewnym stopniu jest też podtrzymywana przez turystykę. Korzystając z programu Leader, rozwinięto tu produkcję mebli z lokalnych materiałów. W Parku Narodowym Sewenny istotne były również działania na rzecz ochrony przy­rody, ponieważ jest to jeden z nielicznych parków, którego centralna część jest zamieszkała. W związku z tym koncepcja ochrony przyrody musi tu uwzględniać udział lokalnego społe­czeństwa, a mieszkańcy zobowiązani są do przestrzegania rygorystycznych zasad gospoda­rowania, w tym limitowania liczby zwierząt hodowlanych czy ograniczeń w budownictwie. Działania w zakresie ochrony i promocji parku spowodowały, że w ciągu 15 lat nastąpił tu dwukrotny wzrost liczby turystów. Nie udało się jednak rozwiązać wszystkich problemów społeczno-gospodarczych de­partamentu Lozčre. W strukturze wieku mieszkańców tego obszaru duży jest udział ludności starszej, liczna jest grupa osób utrzymujących się z emerytury i w małym stopniu napływają nowe technologie (Miclet 2002). Program LEADER jako instrument wspierania rozwoju zrównoważonego – przykład Teichalm-Sommeralm w Austrii Omawiany region leży w Styrii, na północny wschód od Grazu i w strukturze go­spodarczej regionu odznacza się dużym udziałem rolnictwa. Charakteryzuje się ono dużym udziałem produkcji organicznej. Region ma także długie tradycje związane z turystyką, której podstawę stanowią gospodarstwa ekologiczne i dobrze utrzymany krajobraz kulturowy. Tak jak i w innych regionach górskich występują tu tendencje do emigracji, zwłaszcza w grupie osób młodych. Teichalm-Sommeralm został wybrany do programu ze względu na wysoką aktywność tutejszej ludności, jej chęć do podejmowania inicjatyw i innowacyjności oraz zainteresowanie rozwojem zrównoważonym. Obszar ma dobrą dostępność komunikacyjną. Pastwiska alpejskie położone są na wysokości 1200-1500 m n.p.m. i w większości są własnością prywatną. Są tu też poza tym niewielkie spółdzielnie. Wypas zwierząt trwa od maja do października, a więc praca w rolnictwie ma charakter sezonowy. Gospodarstwa w większości prowadzone są przez właścicieli. Poza tym dodatkowym źródłem dochodów ludności jest handel i rzemiosło. Na omawianym obszarze obserwuje się duży udział ludności dojeżdżającej do pracy do innych ośrodków. Długie tradycje ma tu turystyka letnia. Co prawda w Teichalm-Sommeralm notuje się spadek turystyki pobytowej, to jednak wzrasta ruch wycieczkowy, zwłaszcza wyjazdy weekendowe mieszkańców Grazu. Region Teichalm-Sommeralm ma zatem funkcję rolniczą, leśną i turystyczną (strefa wypoczynku weekendowego dla mieszkańców Grazu). Kiedy w 1995 r. rozpoczynano pro­gram Leader, w omawianym regionie trwał regres turystyki pobytowej. Notowano tu wysoki wskaźnik ludności dojeżdżającej do pracy do miast, dużą skalę emigracji i duże rozdrob­nienie gospodarstw (60% gospodarstw poniżej 10 ha). Dla większości rolników praca w gospodarstwie była tylko dodatkowym zajęciem. Poza tym region był trudno dostępny pod względem komunikacyjnym. Najważniejszymi sektorami gospodarki były więc: turystyka, rolnictwo i małe firmy, a głównymi kierunkami działalności gospodarstw: produkcja mleka, mięsa i agroturystyka. Głównym celem programu Leader było podniesienie poziomu gospodarczego obszaru poprzez rozwój rolnictwa, leśnictwa, turystyki i handlu, a także lokalnej aktywności kulturalnej. Ważnym celem było też zachowanie krajobrazu kulturowego. Realizacja programu obejmowała między innymi: 1. W zakresie środowiska i turystyki: dystrybucję przestrzenną ruchu turystycznego, budo­wę parkingów, urządzeń sportowo-rekreacyjnych (np. utworzono park sportu i rekreacji, w tym pole golfowe) i poprawę stanu szlaków. Ważnym przedsięwzięciem było utworzenie szlaku prowadzącego wokół terenów halnych, wzdłuż doliny oraz szlaku dydaktycznego brzegiem jeziora. 2. W zakresie produkcji rolnej: podniesienie jakości produktów rolnych, marketing produk­tów regionalnych i kontrolę całego procesu wytwarzania żywności. Ta koncepcja była realizowana z udziałem rolników, zakładów mięsnych i restauratorów. 3. W zakresie kultury i sztuki i budownictwa: pobudzenie twórczości ludowej, renowację starych budynków i ogrodzeń wzdłuż szlaków turystycznych, utworzenie muzeum re­gionalnego, rekonstrukcję tradycyjnego gospodarstwa pasterskiego, w którym znalazło miejsce muzeum gospodarki pasterskiej, założenie zakładu, stanowiącego spółkę gospo­darstw w celu wykorzystywania gorszej jakości drewna do budowy drewnianych domów mieszkalnych i gospodarczych, ogrodzeń, mostów, mebli ogrodowych itp. 4. W zakresie infrastruktury technicznej: budowę przez spółkę rolników urządzeń do wytwa­rzania energii wiatrowej, zainstalowanych na dużej wysokości i dostarczających energii elektrycznej do gospodarstw. Podjęcie przez lokalną społeczność różnorodnych działań aktywizujących omawiany region zaowocowało wzrostem liczby miejsc pracy i liczby podmiotów gospodarczych, wzmoc­niło regionalną gospodarkę, a także stworzyło lepsze warunki dla rozwoju turystyki25. Hindeland – przykład rozwoju zrównoważonego wykorzystującego własne zasoby Przykładem rozwiązania problemu upadającego rolnictwa i tradycyjnej wsi górskiej może też być gmina Hindeland w Bawarii. Powstawały tu bardzo liczne domy wakacyjne, następowała degradacja krajobrazu, a ziemia stała się bardzo droga. Młodzi ludzie zaczęli emigrować do miast. W związku z tym powstał specjalny program pod nazwą Hindelang Nature and Culture, na którego realizację przeznaczono środki własne, rządowe oraz właścicieli hoteli i restauracji. Z funduszu korzystają rolnicy, którzy zajmują się ochroną lokalnych zasobów i krajobrazu kulturowego oraz prowadzą gospodarstwa ekologiczne, nie stosując środków chemicznych. Uzyskują oni wysokiej jakości mięso i sery, które są sprzedawane po wyższej cenie. Program ten jest dobrym przykładem dla wielu innych gmin alpejskich i ukazuje nowe możliwości powiązania turystyki zrównoważonej i rolnictwa ekologicznego26. ZakońcZenie Góry należą do najważniejszych turystycznych obszarów recepcyjnych. Ich zróżnicowany krajobraz sprawia, że są niezwykle atrakcyjne jako miejsce wypoczynku i ucieczki ze zurbanizowanych obszarów. Rocznie odwiedzają góry dziesiątki milionów turystów. Przyciąga ich bogactwo i piękno środowiska, moż­liwość skorzystania z wielu form rekreacji i poznania dziedzictwa kulturowego obszarów górskich. Typowe formy turystyki w górach to: turystyka piesza, nar­ciarstwo, alpinizm, speleologia, turystyka uzdrowiskowa i obserwacja przyrody. W ostatnich latach coraz popularniejsze stają się także sporty ekstremalne. Turystyka stwarza regionom górskim możliwości rozwoju. Dzięki do­chodom z turystyki mieszkańcy gór mogą poprawić swój standard życiowy. Turystyka umożliwia zwłaszcza młodym ludziom pozostanie w rodzinnej miejscowości. Kreuje wreszcie popyt na produkty regionalne, w tym rzemiosła artystycznego. Poza korzyściami, jakie turystyka przynosi regionom górskim, skutkami jej rozwoju są zniszczenia środowiska przyrodniczego i głębokie przemiany społeczno-kulturowe. Do najczęściej obserwowanych przejawów degradacji środowiska należą: wycinanie lasów pod nartostrady i wyciągi, przekształcanie rzeźby terenu, intensywna i chaotyczna zabudowa, nieestetyczna architektura nowych budynków itp. Z kolei skutkiem intensywnego ruchu samochodowe­go jest silne zanieczyszczenie powietrza na głównych trasach komunikacyjnych i w najczęściej odwiedzanych ośrodkach turystycznych. Problemy ekonomiczne górskich regionów turystycznych wynikają między innymi z ich dużego uzależnienia gospodarczego od koniunktury w turystyce. Turystyka na obszarach górskich musi być planowana i oparta na zasadach zrównoważonego rozwoju. Powinna być rozwijana zgodnie ze specyficznymi warunkami lokalnymi i kulturowymi oraz z zasobami, które zapewnią jej odpo­wiedni rozwój. Należy popierać zwłaszcza takie formy turystyki, które bazują na lokalnych tradycjach i umiejętnościach ludności. Ze względu na niestabilność i sezonowość turystyka powinna być rozwijana jako część strategii ogólnego rozwoju ekonomicznego tak, aby dochody miesz­kańców nie były uzależnione wyłącznie od niej. Władze państwowe powinny pomagać górskim miejscowościom poprzez inwestycje w programy zapewniające rozwój lokalnym społecznościom. Z kolei instytucje samorządowe winny nieść pomoc w wyrównywaniu szans tych społeczności poprzez edukację w zakresie usług turystycznych. Działania uwzględniające idee zrównoważonego rozwoju obszarów gór­skich prowadzi się już od wielu lat. Ogranicza się negatywne dla środowiska przyrodniczego skutki masowej turystyki, stosując między innymi optymalne rozwiązania techniczne oraz rygorystyczną i konsekwentną politykę ochrony środowiska. Innym rozwiązaniem jest propagowanie różnych form turystyki alternatywnej, w tym turystyki ekologicznej. Jednym z elementów strategii zrównoważonego rozwoju gór może być ko­egzystencja rolnictwa i turystyki. Od rolnictwa bowiem zależeć może w dużym stopniu przyszłość obszarów górskich. Zamieszkałe od wieków tereny górskie są przykładem harmonii pomiędzy przyrodą a gospodarką człowieka. Rolnicy ogrywają tu rolę strażników kulturowego krajobrazu, co jest niezwykle istotne z punktu widzenia turystyki. Za najważniejsze zadania mające na celu realizację idei zrównoważonego rozwoju należałoby uznać: - ochronę środowiska, ponieważ jest ono najważniejszym elementem zasobów turystycznych, - doprowadzenie do ścisłego powiązania turystyki z lokalną gospodarką i ograniczenie odpływu dochodów z turystyki, - stosowanie strategii zapewniającej odpowiednie warunki życia ludności miejscowej poprzez jej zatrudnienie w sektorze turystycznym oraz pomoc w rozwijaniu małych przedsiębiorstw, - opracowanie projektów rozwoju turystyki nie tylko z punktu widzenia kra­ jowego i zagranicznego turysty, ale także lokalnej społeczności, - ograniczenie negatywnych skutków społecznych rozwoju turystyki, - kształcenie lokalnej ludności w zawodach związanych z produkcją na potrzeby turystyki i w usługach turystycznych. LITERATURA Abegg B., 1994, Klimaänderung und Gletscherskitourismus, Geographica Helvetica, 3. Abegg B., Elsasser H., 1996, Klima, Wetter und Tourismus in den Schweizer Alpen, Geographische Rundschau 48, 12. Aitchison C., MacLeod N., Shaw S.J., 2000, Leisure and Tourism Landscapes. Routledge, London. Alpy. Ski Atlas, 1998, Warszawa. An Appeal for the Mountains, 1992, UNCED, Rio de Janiero. Austria: a country study, 1993, E. Solsten, D.E. McClave (red.), Washington. Awakjan G., E., 1989, Ludi i gory. Istorija, teorija, praktika, Moskwa. Bachleitner R., (red.), 1998, Alpiner Wintersport. Eine sozial-, wirschafts-, tourismus- und owissenschaftliche Studie zum Alpinen Skilauf, Snowboarden und anderen alpinen Trendsportarten, Studien Verlag, Innsbruck–Wien. Bachwarov M., 1997, End of the model? Tourism in post-communist Bulgaria, Tourism Management, 18, 1, 43-50. Bachwarow M., 2003, Turystyka kulturowa na obszarach grskich, (w:) J. Wyrzykow­ski (red.), Uwarunkowania rozwoju turystyki zagranicznej w Europie Środkowej i Wschodniej. Problemy rozwoju ekoturystyki ze szczególnym uwzględnieniem obszarów górskich, 7, Wrocław. Baker M.L, 1982, Traditional landscape and mass tourism in Alps, The Geographical Review, 72, 4, 395-415. Balon J., 2002, Regionalne zróżnicowanie konfliktów człowiek-środowisko na obszarze Tatrzań­skiego Parku Narodowego, (w:) J. Partyka (red.), Użytkowanie turystyczne parków naro­dowych, Ojcowski Park Narodowy, Ojc, 715-722. Bär O., 1976, Geographie der Schweiz, Zich. Baranowska-Janota M., 1991, Zasady turystycznego użytkowania i ochrony parków krajobra­zowych, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Krak. Barbier B., Herbin J., Billet J., Bevilacqua E., Jg F., Gräf P., Gosar A., 1984, Le tourisme alpin, 25e Congres International de Géographie, Paris-Alpes. Bayfield N., Barrow G., 1985, The ecological impact of outdoor recreation on mountains areas in Europe and North America: an account of the Recreation Ecology Research Group meeting held at Brathay Hall, Ambleside, Cumbria, Wye, Kent. Bätzing W., 1991, Die Alpen. Entstehung und Gefährdung einer europäischen Kulturlandschaft, Mchen. Bätzing W., 1988, Ökologische und onomische Probleme alpiner Touristenzentren. Das Beispiel Gastein (Hohe Tauern/Österreich), (w:) Probleme des ländlichen Raumes im Hochgebirge, Innsbrucker Geographische Studien, 16. Bätzing W., Messerli P., 1991, Die Alpen im Europa der neunziger Jahre-ein ologisch gefährdeter Raum im Zentrum Europas zwischen Eigenständigkeit und Abhängigkeit, Geographisches Institut der Universität Bern, Bern. Bella P., Eliáš M., 1997, Slovakia. Show Caves, Žilina. Berchtel R., 1990, Alpwirtschaft im Bregenzerwald, Innsbrucker Geographische Studien, 18. Berry S., Ladkin A., 1997, Sustainable tourism: a regional perspective, Tourism Management, 18, 7, 433-440. Blanas N., 1994, Projet pour le développement économique de la région de l’Olympe. Projet de station de ski, Revue de Géographie Alpine, 1. Bostedt G., Mattsson L., 1995, The value of forest for tourism in Sweden, Annals of Tourism Reserach, 22, 3, 671-680. Boyd S., Buttler R., 1996, Managing ecotourism: an opportunity spectrum approach, Tourism Management, 17, 8, 557-566. Brandolini G., 1997, MPL: Mountains Face New Challenges. Contribution to Mountain Policy and Law, Electronic Conference, Mountain Forum. Breiling M., Charamza P., 1999, The impact of global warming on winter tourism and skiing: a regionalised model for Austrian snow conditions, (w:) Regional Environmental Change, Journal Springer Verlag, Berlin. Briassoulis H., van der Straaten J., 1992, Tourism and the environment: regional, economic and policy issues environment and assessment, 2, Kluwer Academic Pub., Dordrecht. Butler R.W., 1991, Tourism, environment and sustainable development, Environmental Conservation, 18, 201-209. Butler R.W., 2000, Tourism and the environment: a geographical perspective, Tourism Geographies 2, 337-358. Butler R.W., Boyd S.W., 2000, Tourism and National Parks, Chichester, Wiley. Butt N., Price M.F., 2000, Mountain People, Forests, and Trees: Strategies for Balancing Local Management and Outside Interests. Synthesis of an Electronic Conference, 12 April – 14 May 1999, Mountain Forum and The Mountain Institute, Franklin, West Virginia. Calvet J., Gerbier B., 1992, La restructuration de l’industrie des articles de sports d’hiver, Revue de Géographie Alpine, 1. Cater E, Lowman, G. (red.) 1994, Ecotourism: A Sustainable Option? Wiley, Chichester. Ceballos-Lascuráin H., 1996, Tourism, ecotourism and protected areas, IV World Congress on National Parks and Protected Areas, IUCN. Čerovsky J., 1992, Tourism, environment and education – a global view, (w:) Educating for sustainable tourism, Proceedings of international conference held in Slovenia, 17-24 September 1992, Ljubljana. Chevallier M., 1996, Paroles de modernité. Pour une relecture culturelle de station de sports d’hiver moderne, Revue de Géographie Alpine, 3, Architecture et stations de sports d’hiver. Clarke J., Denman R., Hickman G., Slovak J., 2001, Rural tourism in Roznava Okres: a Slovak case study, Tourism Management, 22, 2, 193-202. Clout H., D., 1973, The Massif Central, Oxford University Press. Cohen E., 1978, The impact of tourism on the physical environment, Annals of Tourism Research, 5, 215-237. Czerwiński J., Mikułowski B., Wyrzykowski J., 1991., Geograficzne uwarunkowania turystyki w Sudetach i Karpatach, Acta Universitatis Wratislaviensis, 1240. Czochański J., 2002, Turystyka w Tatrzańskim Parku Narodowym, (w:) J. Partyka (red.) Użyt­kowanie turystyczne park narodowych, Ojcowski Park Narodowy, Ojc, 385-404. Daini P., 2002, Reviewing 1990s SEA/EIA in the Aosta Valley (Italy) by a set-oriented perspective, Environmental Impact Assessement Review 22, 37-77. Davidson R., 1994, Business Travel, Longman, London. Davidson R., 1998, Travel and Tourism in Europe, Longman. Dax T., 2001, Endogenous Development in Austria’s Mountain Regions. From a Source of Irritation to a Mainstream Movement, Mountain Research and Development, 21, 3, 231–235. Dax T., 2002, Mountain development research / listing of projects and project areas. Innovative Structures for the Sustainable Development of Mountainous Areas (ISDEMA Project), 17-18 March 2002, Paper to the Thessaloniki seminar. Dax T., Hovorka G., 2002, Co-operative strategies and institutional development in the Alpine pasture area Teichalm-Sommeralm, Austria. Discussion, 5, Thessaloniki seminar, 17-18 March 2002, Innovative Structures for the Sustainable Development of Mountainous Areas, ISDEMA Project. Deng J., King B., Bauer T., 2002, Evaluating natural attractions for tourism, Annals of Tourism Research and Development, 422-438. De Rossi A., 1996, Existe-t-il une architecture alpine? Une traversée des Alpes occidentales italiennes pour repenser la notion de projet architectural dans le territoire alpin contemporain, Revue de Géographie Alpine, 3, Architecture et stations de sports d’hiver. Dziegieć E., 1995, Urbanizacja turystyczna teren wiejskich w Polsce, Turyzm 5, 1. Eagles P., 1999, International Trends in Park Tourism and Ecotourism, University of Waterloo and IUCN, Gland, Switzerland. Eck H., 1985, Image und Bewertung des Schwarzwaldes als Erholungsraum – nach dem Vorstellungsbilt der Sommergäste), Tinger Geographische Studien, 92. Economic Values of Protected Areas. Guidelines for Protected Area Managers, 1998, IUCN, Gland, Switzerland nad Cambridge, UK. Eder P., 1991, Raum-zeitliche Dynamik der touristischen Nachfrage in der Steiermark, Arbeiten aus dem Geographischen Institut der Universität Graz, 30. Eggers R., 1993, Skisport und Ökologie, Hofmann, Schorndorf. Ellul A., 1996, Tourism and environment in European countries, Council of Europe. Elsasser H., Rumley P.-A., Ruppert K., Billet J., Pagetti F., Smiraglia C., Stiglbauer K., 1984, Les poliques nationale de la montagne alpine: évolution des rapports économiques entre les Alpes et leurs avant-pays, 25e Congres International de Géographie, Paris-Alpes. Elsasser H., Messerli P., 2001, The Vulnerability of the Snow Industry in the Swiss Alps, Mountain Research and Development, 21, 4, 335–339. Embacher H., 2001, Struktury organizacyjne w agroturystyce. Przykład Austrii, (w:) J. Majewski, B. Lane (red.), Turystyka wiejska i rozw lokalny, Fundacja Fundusz Współpracy, Poznań. Environment in the European Union at the turn of the century, 1998, European Environment Agency, Copenhagen. Europe’s Environment. The Dobiš Assessment, 1995, D. Stanners, Ph. Bourdeau (red.), European Environment Agency, Copenhagen. Flagestad A., Hope Ch., 2001, Strategic success in winter sports destinations: a sustainable value creation perspective, Tourism Management, 22, 445-461. Fennell D.A., 1999, Ecotourism. Routledge, London. Flemming G., 1983, Klimat-środowisko-człowiek, Warszawa. Flognfeldt T., 1999, Impacts of short-time visitors on local communities in the mountain areas of Southern Norway, International Journal of Tourism Research, 1, 5. Gambino R., 2000, Parks for the Future. A European Perspective, The George Wright Forum, 17, 2, 52-58. Garcia-Ramon M.D., Canoves G., Valdovinos N., 1995, Farm tourism, gender and the environment in the Spain, Annals of Tourism Research, 22, 2, 267-282. Gartner W., 1986, Environmental impact of recreational home developments, Annales of Tourism Research, 13, 38-57. Gaudard G., 1995, Les chances et les risques du tourisme dans les régions suisses de moyenne montagne, Revue de Géographie Alpine, 3. Gaworecki W., 2000, Turystyka, PWE, Warszawa. Germann P., Holland P., 2001, Fragmented Ecosystems: People and Forests in the Mountains of Switzerland and New Zealand, Mountain Research and Development, 21, 4, 382–391. Godde P. (ed.), 1999, Community-Based Mountain Tourism: Practices for Linking Conservation with Enterprise, Synthesis of an Electronic Conference, 13 April-18 May 1998, Mountain Forum and The Mountain Institute. Golba J., 2003, Stan prawny uzdrowisk polskich w pornaniu ze stanem prawnym uzdrowisk w krajach Unii Europejskiej – wyzwania, jakie stoją przed rządem i środowiskiem uzdro­wiskowym, XII Kongres Uzdrowisk Polskich, Rabka. Gołembski G., 1999, Przedsiębiorstwo turystyczne w gospodarce wolnorynkowej, Akademia Ekonomiczna, Poznań. Gow M., 1997, Leisure and Tourism activities, Hodder & Stoughton, London. Gz B., 2003, Społeczeństwo i gospodarka Podhala w okresie transformacji, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Krak. Gz B., Ustupski J., 1996, Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości w dziedzinie gospodar­ki na Podhalu, (w:) Regionalne uwarunkowania rozwoju przedsiebiorczości, Akademia Ekonomiczna, Krak. Gssling S., 2002, Human and environmental relations with tourism, Annals of Tourism Research, 29, 2, 539-556. Green Paper on the Alps.The Alps Touchstone for Europe, 1996, M. Pils, P. Glauser, D. Siegrist (red.), Nature Friends International, Wien. Greif F., 1988, Landwirtschaft. Forstwirtschaft und Wintersport – Zum Konflikt zwischen Ökologie und Ökonomie in Österreichs Bergen, (w:) Probleme des ländlichen Raumes im Hochgebirge, Innsbrucker Geographische Studien, 16. Grigorov L., 1994, Tourism in the mountains of Bulgaria, (w:) Tourism in mountain regions and role of regional nature parks, procedings 3rd Pan-European Colloquy on tourism and environment, 5-6 October 1993, Council of Europe Press, Sofia. Groch J., 1991, Badania diagnostyczne uzdrowisk polskich z zastosowaniem metod wielowymia­rowej analizy porownawczej, Uniwersytet Jagielloński, Rozprawy Habilitacyjne, 220, Krak. Groch J., 1997, Uzdrowiska i lecznictwo uzdrowiskowe w Polsce w okresie transformacji sys­ temu ekonomicznego państwa (na przykładzie uzdrowisk karpackich), (w:) B. Domański, A. Jackowski (red.), Geografia, Człowiek, Gospodarka, Instytut Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego, 257-263, Kraków. Groch J., Kurek W., 1995, Turystyka, (w:) J. Warszyńska (red.), Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Grotzbach E.F., 1985, The Bavarian Alps: problems of tourism, agriculture and environmental conservation, (w:) T.V. Singh, J. Kaur (red.), Integrated mountain development, Himalayan Books, 141-155. Guichonnet P., 2002, Tracés et contextes de la traversée des Alpes au cours des siecles, Revue de Géographie Alpine, 90, 3. Guzik C., 2003, Agrotourism in the Podhale Region (villages of Białka and Bukowina Tatrzańska example), (w:) W. Kurek (red.), Issues of tourism and health resort management, Prace Geograficzne, Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, 111, 61-69. Guzik C., 1999, Warunki rozwoju agroturystyki w południowo-wschodniej Polsce, (w:) R. Orłowski, Z. Zioło (red.), Przemiany społeczno-gospodarcze struktur przestrzennych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej, Wyższa Szkoła Zarządzania i Ad­ministracji, Zamość. Gdling L., Korn H., Specht R. (red.), 2000, International Workshop: Case Studies on Sustainable Tourism and Biological Diversity, German Federal Agency for Nature Coservation. Gvozdeckij N.A., Golubčikov J.N., 1987, Gory, Moskva. Hall C., Page S., 2001, The Geography of Tourism and Recreation. Environment, place and space, London and New York. Hall D., 1998, Tourism development and sustainability issues in Central and South-eastern Europe, Tourism Management, 19, 5, 423-431. Hall M., Lew A., 1998, Sustainable Tourism: A Geographical Perspective, Longman, Harlow. Hamilton L., 1996, Mountain Protected Areas, PARKS, 6, 1. Hannenberg P., 1994, (red.) Tourism and environment. Ecotourism, Enviro, Stockholm. Hannß Ch., 1984, Neue Wege der Fremdenverkehrsentwicklung in den franzsischen Nordalpen. Die Antiretortenstation Bonneval-sur-Arc im Vergleich mit Bessans (Hoch­Maurienne),Tinger Geographische Studien, 89. Herbin J., 1995, Mass Tourism and Problems of Tourism Planning in French Mountains, (w:) Alshworth G.J., Dietvorst A.G. (red.), Tourism and Spatial Transformations, CAB Int. Wallingford. Holden A., 1998, The use of visitor understanding in skiing management and development decisions at the Cairngorm mountains Scotland, Tourism Management, 19, 2, 145-152. Holden A., 2000, Environment and Tourism. Routledge, London. Holden A., 2000, Winter tourism and the environment in conflict: the case of Cairngorm, International Journal of Tourism Research, 2, 4. Hollier R., 1997, Marketing Europe as a tourist destination, Tourism Management, 18, 4, 195-198. Homo turisticus. Du tourisme ordinaire en montagne, 1991, Revue de Géographie Alpine, 4. Hughes G., 2002, Environmental indicators, Annals of Tourism Research, 29, 2, 457-477. Hunter C., Green M., 1995, Tourism and the environment. A sustainable relationship?, London. Hunziker M., 1992, Tourismusbedingte Landschaftsveränderung im Urteil der Touristen, Geographica Helvetica, 4. Hupke K. D, 1988, Das Ötztaler Gletscherskigebiet Rettenbach-Tiefenbachferner, (w:) Probleme des ländlichen Raumes im Hochgebirge, Innsbrucker Geographische Studien, 16, Integrierter Alpenschutz, 1991, ÖROK, Wien. Jackowski A., 1971, Wpływ turystyki na kształtowanie się dochodów ludności pow. Nowy Targ, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, 4. Jackowski A., 1981, Typologia funkcjonalna miejscowości turystycznych (na przykładzie wo­jewództwa nowosądeckiego), Rozprawy Habilitacyjne Uniwersytetu Jagiellońskiego, 53, Krak. Jackowski A., 1989, History of tourism in Polish Carpathians, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Geograficzne 80. Jackowski A., Warszyńska J., 1979, Funkcja uzdrowiskowa i turystyczna regionu muszyńskiego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Historyczne, 60. Jafari J., 2000, Encyclopedia of Tourism, Routledge, London and New York. Jagusiewicz A., 1999, Problemy funkcjonowania lecznictwa i turystyki w uzdrowiskach, Rynek Turystyczny, 13/14. Jamot C., 1985, Thermalisme et villes thermale en France, Universite de Clermont-Ferrand, Clermont-Ferrand. Jamot C., 2003., Les stations thermales du Massif Central en quete d’avenir, (w:) W. Kurek (red.), Issues of tourism and health resort management, Prace Geograficzne Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniewrsytetu Jagiellońskiego, 111, 305-316. Jeanneret F., 2001, Different Human Impacts in Similar Settings. Old and New World Alpine Landscapes in Comparison, Mountain Research and Development, 21, 4, 314–319. Jewett G., 1997, MPL: East Carpathian Transboundary Conservation. Contribution to Mountain Policy and Law Electronic Conference, Mountain Forum. Jordan P., 1992, Slovakia in the scope of Central European tourism – present state and outlook, Geografický Časopis, 44, 2. Jurczek P., 1988, Die Folgeerscheinungen des Urlaubsreiseverkehrs und dessen Veränderungen in der Bundesrepublik Deutschland. Mit Beispielen aus den bayerischen Alpen und Voralpen, (w:) Probleme des ländlichen Raumes im Hochgebirge, Innsbrucker Geographische Studien, 16. Kaltenborn B., P., 2000, Arctic–Alpine Environments and Tourism: Can Sustainability be Planned? Lessons Learned on Svalbard, Mountain Research and Development, 20, 1, 28–31. Kariel H.G., Draper D., 1992, Outdoor recreation in mountains, GeoJournal, 27, 1, 97-104. Kessler H., 1990, Berglandwirtschft und Ferienhaustourismus. Wenn der Kuhstall zum Ferienhaus und Mistseil zum Skilift wird ..., Basler Beiträge zur Geographie, 36. Khan A., 1996, Tourism and a European Strategy or the Alpine Environment, (w:) E. Cater, G. Lowman (red.), Ecotourism. A Sustainable Option?, Chichester–New York–Brisbane– –Toronto–Singapore. Kidoń E., 2002, Zasady kształtowania uzdrowisk Beskidu Sądeckiego w świetle idei zrówno­ważonego rozwoju, praca doktorska, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Klementowski K., 2000, Rejestrowany ruch turystyczny w Polsce w 1999 roku, Zeszyty Sta­tystyczne, Instytut Turystyki. Knafou R., 1988, Bonneval-sur-Arc (Savoie, France): un développement exemplaire menacé plus qu’un modele d’aménagement de la montagne, (w:) Probleme des ländlichen Raumes im Hochgebirge, Innsbrucker Geographische Studien, 16. Koscak M., 1998,. Integral development of rural areas, tourism and village renovation, Trebnje, Slovenia, Tourism Management, 19, 1, 81-86. Kostrubiec B., 2003, Ekoturystyka w Masywie Wogez, (w:) J. Wyrzykowski (red.), Uwa­runkowania rozwoju turystyki zagranicznej w Europie Środkowej i Wschodniej. Proble­ my rozwoju ekoturystyki ze szczególnym uwzględnieniem obszarów górskich, 7, Wrocław. Kousis M., 2000, Tourism and the environment: a social movements perspective, Annals of Tourism Reserach, 27, 2, 468-489. Kowalczyk A., 1994, Geograficzno-społeczne problemy zjawiska „drugich domów”, Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych. Kowalczyk A., 1990, Badania geograficzne osadnictwa letniskowego w strefie górskiej w wybra­nych krajach europejskich, Turyzm, 6. Kowalczyk A., 1997, Geografia turyzmu, Warszawa. Krasiński Z., 2001, Rynek usług uzdrowiskowych w Polsce, Poznań. Krawczyk B ., 1999, Lecznictwo uzdrowiskowe i walory turystyczne pogranicza polsko-ukraiń­skiego, (w:) Obszary szczególnej troski i nowych możliwości rozwoju na przykładzie Polski i Ukrainy, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk, 41-56, Warszawa. Krzemień K., 1997, Morfologiczne skutki gospodarki turystycznej w obszarze wysoko­górskim na przykładzie masywu les Monts Dore (Francja), (w:) B. Domański, A. Jackowski (red.), Geografia, Człowiek, Gospodarka, Instytut Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego, 277-287, Kraków. Krzymowska-Kostrowicka A., 1980, Terytorialny system rekreacyjny, Prace Geograficzne Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk, 138. Krzymowska-Kostrowicka A., 1995, Zarys geoekologii rekreacji, Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych. Kulovec M., Vedenik K., 1992, Farm tourism in Slovenia, (w:) Educating for sustainable tourism, Proceedings of international conference held in Slovenia, 17-24 September 1992, Ljubljana. Kureha M., 1995, Wintersportgebiete in Österreich und Japan, Innsbrucker Geographische Studien, 24. Kurek W., 1983, Influence of agriculture development on tourist values of the natural environment of Polish Carpathians, (w:) Rural life and explotation of natural resources in highlands and high-latitude zones, Barcelona. Kurek W., 1989, An Attempt of Retrospective Comparison of Socio-Economic Transformations of Rural Areas of Polish Carpathians and Massif Central in France, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Geograficzne, 76. Kurek W., 1989, Influence of Tourism on Socio-Economic Transformations of Rural Arras in Podhale Basin, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Geograficzne, 80. Kurek W., 1990, Wpływ turystyki na przemiany społeczno-ekonomiczne obszarów wiejskich Polskich Karpat, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Kurek W., 1991, Investigations on Tourism Role in Socio-Economic Transformations of Carpathian Rural Areas, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Geograficzne, 86. Kurek W., 1994, Der Einfluß des Tourismus auf sozioökonomische Wandlungsprozesse der ländlichen Gebiete in den polnischen Karpaten, Salzburger Geographische Arbeiten, 26, Beiträge zur regionalen Geographie von Polen und Österreich, Salzburg. Kurek W., 1996, Społeczne i ekonomiczne przemiany wiejskich obszarów Karpat pod pływem turystyki, (w:) R. Domański (red.), Nowa generacja w badaniach gospodarki przestrzennej, Biuletyn, 174, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. Kurek W., 1996, Agriculture Versus Tourism in Rural Areas of the Polish Carpathians, GeoJurnal, 38, 2, Dordrecht–Boston–London. Kurek W., 1997, Rozwój gospodarczy a problemy ochrony środowiska na obszarach górskich, (w:) B. Domański, A. Jackowski (red.), Geografia, człowiek, gospodarka, Instytut Geo­grafii Uniwersytetu Jagiellońskiego, 247-255, Kraków. Kurek W., 1999, Rozwój turystyki i jej wpływ na środowisko przyrodnicze Alp, Turyzm 9, 1. Kurek W., Faracik R., Mika M., 2001, Ecological conflicts in Poland, GeoJurnal, 55, Dordrecht– –Boston–London. Kurorty. Encyklopediczeskij Słowar, 1983, Sowietskaja Enciklopedia. Leimgruber W., 1984, Second homes and real estate in a non-tourist mountain area. A Ticino case study, (w:) R. Majoral, F. Lopez (red.), Rural life and the explotation of natural resources in highlands and high-latitude zones, Barcelona. Leszczycki S., 1938, Wytyczne gospodarki uzdrowiskowo-letniskowej w Karpatach, Komunikaty Studium Turyzmu, 12, Krak. Leszczycki S., 1939, Podstawy gospodarki uzdrowiskowo-letniskowej w Karpatach, Prace Stu­ dium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego, 21. Lieberherr B.A., 1996, The limits of tourism development: case studies on Switzerland, (w:) Sustainable tourism development: conciliation of economic, cultural, social, scientific and environmental interests, Colloquy organised by the Council of Europe and the Slovenian Ministry of the Environment and Physical Planning, Maribor (Slovenia), 12-14 September 1996, Council of Europe Publishing. Lichtenberger E., 1975, The Eastern Alps, Oxford University Press. Lichtenberger E., 1979, Die Sukzession von der Agrar- zur Freizeitgesellschaft in den Hochgebirgen Europas, Innsbrucker Geographische Studien, 5. Lichtenberger E., 1984, Les Alpes dans l’Europe, 25e Congres International de Géographie, Paris-Alpes. Lichtenberger E., 2000, Austria. Society and Regions, Wien. Liddle M., 1997, Recreation ecology: the ecological impact of outdoor recreation and ecotourism, Chapman & Hall, London. Light D., Dumbrăveanu D., 1999, Romanian Tourism in the post-Communist Period, Annals of Tourism Research, 26, 4. Lijewski T., 1987, Austria, Warszawa. Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J., 2002, Geografia turystyki Polski, PWE, War­ szawa. Liszewski S., 2003, Region turystyczny, Turyzm, 13, 43-54. Liszewski S., 1996, Rola środowiska przyrodniczego i kulturowego w rozwoju turystyki w Polsce, Kongres Turystyki Polskiej, Turystyka – szansą rozwoju kraju (materiały pokongresowe) UKFiT, Warszawa. Liszewski S., 1991, Osadnictwo turystyczne, Problemy Turystyki, 1/2, Wydawnictwo Insty­tutu Turystyki, Warszawa. Lopez-Palomeque F., 1984, Le résidences secondaires dans les Pyrénées Occidentales Catalanes, 1970-81 (Catalone, Espagne), (w:) R. Majoral, F. Lopez (red.), Rural life and the explotation of natural resources in highlands and high-latitude zones, Barcelona. Löffler J., 2000, High Mountain Ecosystems and Landscape Degradation in Northern Norway, Mountain Research and Development, 20, 4, 356-363. Lukan K., 1975, Die Alpen, Wien–Mchen. Lynch O., Maggio G., 1997, Mountain Laws and Peoples: Moving Towards Sustainable Development and Recognition of Community-Based Property Rights, Mountain Forum and The Mountain Institute. Lyon-Caen J-F., 1996, Courchevel 1850: la „superstation” des Alpes françaises. L’invention d’une pensée nouvelle pour l’urbanisme et l’architecture en montagnne, Revue de Géographie Alpine, 3, Architecture et stations de sports d’hiver. Łajczak A., 1996, Wpływ narciarstwa i turystyki pieszej na erozję gleby w obszarze podszczy­towym Pilska, Studia Naturae 41, 131-159. Madeyski A., 1998, Charakterystyka polskich uzdrowisk, (w:) Uzdrowiskowy produkt tury­styczny, Krak. Majoral R., 1984, Caractéristiques socio-structurales et modernisation de l’agriculture des Pyrénées Occidentales Catalones, (w:) R. Majoral, F. Lopez (red.), Rural life and explotation of natural resources in highlands and high-latitude zones, Barcelona. Majoral R., Lopez-Palomque F., 1980, Socioeconomic Transformations in the Western Catalonian Pyrenees 1860-1980 (maszynopis). Manesse J., 1994, The mountains of Europe, presentation, threats and solution. Transfrontier parks, (w:) Tourism in mountain regions and role of regional nature parks, procedings 3rd Pan-European Colloquy on tourism and environment, 5-6 October 1993, Council of Europe Press, Sofia. Marion J.L., 1998, Recreation ecology research findings: Implications for wilderness and park managers, (w:) Proceedings of the National Outdoor Ethics Conference, 18-21 April 1996, St. Louis, MO. Gaithersburg, MD: Izaak Walton League of America, 188-196. Martyn D., 1995, Klimaty kuli ziemskiej, PWN, Warszawa. Matczak A., 2002, Metodyka badań ruchu turystycznego na obszarach chronionych, (w:) J. Partyka (red.), Użytkowanie turystyczne parków narodowych, Ojcowski Park Naro­dowy, 17-22, Ojc. Mathieson A., 1992, Tourism: Economic, Physical, and Social Impacts, Longman. May V., 1995, Environmental implication of the 1992 Winter Olympic Games, Tourism Management, 16, 4, 269-275. Mączyński B., 1978, Lecznictwo klimatyczne, Warszawa McKercher B., 1992, Tourism as a conflict land use, Annals of Tourism Research, 19, 467-481. Meneghel G.B., 1991, L‘agriturismo in Europa, (w:) Agriturismo in Italia, Bologna. Messerli P., 1989, Mensch und Natur im alpinen Lebensraum Risiken, Chancen, Perspectiven, Zentrale Erkentnisse aus dem schweizerischen MAB-Programm, Berne, Stuttgart. Michalik S., 1996, Oddziaływanie narciarstwa i turystyki pieszej na szatę roślinną szczytowej części masywu Pilska, Studia Naturae 41, 61-181. Mika M., 2002, Rozwój zagospodarowania turystycznego i jego wpływ na przemiany śro­dowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego, praca doktorska, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Milewska M., 1963, Regiony turystyczne Polski. Stan obecny i potencjalne warunki rozwoju, Prace Geograficzne, 43. Minghi J.V., 1981, The Franco-Italian Borderland: Sovereignty Change and Contemporary Developments in the Alpes Maritimes, Regio Basiliensis, 27, 2-3. Mirek Z., 1998, Góry i turystyka górska wobec współczesnych wyzwań cywilizacyjnych, Wierchy, 63. Mount Olympus – to develop or not to develop?, 1994, Revue de Geographie Alpine, 1. Montanari A., Williams A.M. (red.), 1995, European Tourism: Regions, Spaces and Restructuring, Chichester, Wiley. Moussouris Y., 1998, CBMT: Science and Ecotourism vs. Exiled Gods. Contribution to Community-based Mountain Tourism Electronic Conference, Mountain Forum. Mler H-G., 1988, Zur aktuellen Situation des Tourismus in den tlichen Pyrenäen: Der Wintersport als Faktor des soziokonomischen Wandels und der Regional-entwicklung von Cedane und Capcir (Franzsisch-Katalonien), (w:) Probleme des ländlichen Raumes im Hochgebirge, Innsbrucker Geographische Studien, 16. Muica N., Turnock D., 1999, Rural Tourism and Economic Diversification in Maramures, Romania, Geographica Pannonica 3, 22-29. Mlinghaus S., Wälty S., 2001, Endogenous Development in Swiss Mountain Communities. Local Initiatives in Urnäsch and Schamserberg, Mountain Research and Development, 21, 3, 236–242. Mler H., 1997, Zukunftsfähige Tourismusentwicklung im Alpenraum, Dokumentation und Informations zur Schweizerischen Orts-, Regional und Landesplanung (DISP), 128, 26, Zurich. National and Regional Tourism Planning. Methodologies and Case Studies, 1994, London and New York. Nature Reserves in Europe, 1979, H. Wirth (red.), Leipzig. Nilsson A., 2002, Staying on farms. An Ideological Background, Annals of Tourism Research, 20, 1, 7-24. Newson M., 1992, Managing the human impact on the natural environment: patterns and processes, London, New York, Belhaven. Nowakowski M., 2003, Tourist development strategy for the municipality of Strysz, (w:) W. Kurek (red.), Issues of tourism and health resort management, Prace Geograficzne, 111, 85-104, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Obszary chronione w Polsce, 1996, J. Radziejowski (red.), Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa. OECD, 1980, The impact of tourism on the environment: general report, Organisation for Economic Co-operation and Development, Paris. Oppermann M., 1996, Rural Tourism in Southern Germany, Annals of Tourism Research, 23, 1, 86-102. Orams M., 2002, Feeding wildlife as tourism attraction: a review of issues and impact, Tourism Management, 23, 281-293. Otrubova E., 1994, The short-period tourism of Petržalka inhabitants, Acta Facultatis Rerum Naturalium Universitatis Comenianae, Geographica, 34, Bratislava. Ozenda P., 1994, The natural richness of the mountains (flora, fauna, landscape, culture) – protection and management, (w:) Tourism in mountain regions and role of regional nature parks, procedings 3rd Pan-European Colloquy on tourism and environment, 5-6 October 1993, Council of Europe Press, Sofia. Pacione M., 1985, Rural Geography, Harper & Row, Publishers, London. Paesler R., 2003, Problemy rozwoju turystyki na obszarach gskich – od ekoturystyki przez tury­stykę wielkich imprez po turystykę przygodową, (w:) J. Wyrzykowski (red.), Uwarunkowa­nia rozwoju turystyki zagranicznej w Europie Środkowej i Wschodniej, Problemy rozwoju ekoturystyki ze szczególnym uwzględnieniem obszarów górskich, 7, Wrocław. Pagand B., 1996, Les stations de loisirs en montagne. Pour qui? Pour quoi? Comment? Vingt ans des débats de professionnels de l’aménagement, Revue de Géographie Alpine, 3, Architecture et stations de sports d’hiver. Page S., Dowling R., 2002, Ecotourism, Pearson Education Limited. Paldele B., 1994, Die aufgelassenen Almen Tirols, Innsbrucker Geographische Studien, 23. Parma Ch., 1980, Jaskinie, KAW, Warszawa. Partyka J., 2002, Turystyka w polskich parkach narodowych, (w:) J. Partyka (red.), Użytkowanie turystyczne park narodowych, Ojcowski Park Narodowy, 143-154, Ojc. Pawson E., Egli H.-R., 2001, History and (Re)discovery of the European and New Zealand Alps until 1900, Mountain Research and Development, 21, 4, 350–358. Pellegrino P., 1996, L’architecture, tradition et modernité: le mythe de la montagne perdue, Revue de Géographie Alpine, 3, Architecture et stations de sports d’hiver. Perlik M., Messerli P., Bätzing W., 2001, Towns in the Alps. Urbanization Processes, Economic Structure, and Demarcation of European Functional Urban Areas (EFUAs) in the Alps, Mountain Research and Development, 21, 3, 243–252. Pigram J., 1980, Environmental implications of tourism development, Annals of Tourism Research, 7, 554-583. Pigram J., 1999, Outdoor Recreation Management, Routledge, London. Pillman W., Predl S., 1992, Strategies for reducing the environmental impact of tourism, ENVIROTOUR, International Society for Environmental Protection, Vienna. Pils M., Glauser P., Siegrist D. (red.), 1996, Green Paper on the Alps: The Alps – Touchstone for Europe, Nature Friends International, Wien. Pitrus E., 2004, Uzdrowiska karpackie – porównanie współczesnych problemów i strategii rozwo­ju, praca magisterska, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Préau P., 2001, La population de la Savoie au recensement de 1999, Revue de Géographie Alpine, 89, 1. Preston L. (red.), 1997, Investing in Mountains: Innovative Practices and Promising Examples for Financing Conservation and Sustainable Development, The Mountain Institute and the Food and Agriculture Organization of the United Nations. Franklin, West Virginia, USA. Price M.F., 1992, Patterns of the development of tourism in mountain environments, GeoJournal 27, 1, 87-96. Price M.F., 1996, People and tourism in fragile environmets, Chichester, Wiley. Price M., 1998, Mountains: Globally Important Ecosystems, (w:) S.A. Dembner (red.) Unasylva, 49, 195. Publishing Management Group, FAO Information Division. Price M., 1999, Towards Cooperation Across Mountain Frontiers, European Environment, 9, 3. Prędki R., Winnicki T., 1996, Ścieżka przyrodniczo-historyczna: Wołosate-Tarnica, Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Przecławski K., 1996, Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Krak. Ptaki Europy. Przewodnik terenowy, 1982, K.,A., Dobrowolski (red.), PWN, Warszawa. Ptaszycka-Jackowska D., 1993, Kształtowanie stref ochronnych przyrodniczych obszarów chro­nionych, Wydawnictwo Instytutu Kształtowania Środowiska, Warszawa, Kraków. Ptaszycka-Jackowska D., Baranowska-Janota M., 2003, Tourism within the Polish and Slovak transfrontier region, (w:) W. Kurek (red.), Issues of tourism and health resort manage­ment, Prace Geograficzne, 111, 43-60, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ptaszycka-Jackowska D., Baranowska-Janota M., 1966, Przyrodnicze obszary chronione. Możliwości użytkowania, Instytut Kształtowania Środowiska, Warszawa. Pulina M., 1999, Kras. Formy i procesy, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Rátz T., PuczkL., 1998, Rural tourism and sustainable development,(w:) The Rural Tourism Management: Sustainable Options, International Conference, September 1998, SAC, Auchincruive, 1, Scotland. Reichart T., 1988, La Massana und Ordino-zwei andorranische Hochgebirgsgemeinden im wirtschaftlichen Wandel, (w:) Probleme des ländlichen Raumes im Hochgebirge, Innsbrucker Geographische Studien, 16. Reynard E., 2001, Aménagement du territoire et gestion de l’eau dans les stations touristiques alpines. Le cas de Crans-Montana-Aminona (Valais, Suisse), Revue de Géographie Alpine, 89, 3. Report on the World Mountain Forum, June 2000, Chambéry, France. Reynolds P., Braithwaite D., 2001, Towards a conceptual framework for wildlife tourism, Tourism Management, 22, 31-42. Richards G., 1996, Skilled consumption and UK ski holidays, Tourism Management, 17, 1, 25-34. Richards G., 1994, Cultural tourism in Europe, (w:) C. P. Cooper, A. Lockwood, (red.), Progress in Tourism Recreation and Hospitality Management, John Wiley and Sons, Chichester, 99-115. Rieder S., 1987, Der Bauernhoftourismus in der Schwiez. Anwendungsmlichkeiten im Basler, Aargauer und Solothurner Jura, Regio Basiliensis 28, 1/2. Riegler F., 1995, Heerschliessung im bergbäuerlichen Siedlungsraum. Das Beispiel Tirol, Innsbrucker Geographische Studien, 25. Ries J., B., 1996, Die Entwicklung skitouristischer Schäden am Schauinsland von 1985 bis 1994, Regio Basiliensis, 37/1. Ritz Ch., Scheurer T., 2001, Sustainability in a Time of Global Change: The Challenge for Research, Mountain Research and Development, 21, 2, 104–108. Robinson M., 2000, Environmental Management and Pathways to Sustainable Tourism, Business Education Publishers. Rochlitz K.-H., 1988, Sanfter Tourismus: Entwicklungsfaktor f den ländlichen Raum in den Alpen?, (w:) Probleme des ländlichen Raumes im Hochgebirge, Innsbrucker Geographische Studien, 16. Romano B., 1995, National Parks policy and mountain depopulation: A case study in the Abruzzo region of the Central Apennines, Mountain Research and Development, 15, 2, 121-132, Italy. Rozwj funkcji turystycznej i rekreacyjnej polskich obszarw grskich, 2002, I. Jędrzejczyk (red.), Akademia Wychowania Fizycznego, Katowice. Rter H., Berwert A., Rter-Fischbacher U., Landolt M., 2001, Der Tourismus im Wallis, Wertschfungsstudie, Sion. Salletmaier Ch., 1993, Der Fremdenverkehr im Trumer Seengebiet. Tourismus und Zweitwohnsitze in einem stadtnahen Erholungsraum, Salzburger Geographische Arbeiten, 27. Salzburg. Mittlere Ostalpen. Wien, 1988, G. Mler, W. Sitte, H. Suida (red.), Salzburg. Salzburger Land. Generalinformation, 1983, G. Mler, H. Suida (red.), Salzburg. Scheyvens R., 1999, Ecotourism and the empowerment of local communities, Tourism Management, 20, 245-249. Schliephake K., 1988, Flächenangebot fr den Fremdenverkehr als Ressource des ländlichen Raumes – das Beispiel Ossiach/Kärnten, (w:) Probleme des ländlichen Raumes im Hochgebirge, Innsbrucker Geographische Studien, 16. Schweizer-Ries P., 2001, Decentralized Energy Use in Mountain Regions. Solar-Electric Stand-Alone Systems, Mountain Research and Development, 21, 1, 25–29. Seko L., 1988, Toward the functional structures of high mountains in West Carpathians from the point of viev of nature and landscape protection, Acta Facultatis Rerum Naturalium Universitatis Comenianae, Geographica, 29, Bratislava. Skřivánek F., Rubin J., 1973, Caves in Czechoslovakia, Academia Publ. House of the Czechoslovak Academy of Sciences, Prague. Smeterhurst D., 2000, Mountain Geography, Geographical Review, 90, 1. Smith C., Jenner P., 2000, Health Tourism in Europe, Travel and Tourism Analyst, 1. Stabler M., Goodall B., 1997, Environmental awareness, action and performance in the Guerney hospitality sector, Tourism Management, 18, 1, 19-33. Stalder U., Wyder J., 2002, Implementation of innovative structures for a sustainable development in mountain areas – evidences from Switzerland, Innovative Structures for the Sustainable Development of Mountainous Areas ISDEMA Project, Paper to the Thessaloniki seminar, 17-18 March 2002. Steck B., 1999, Sustainable Tourism as a Development Option. Practical Guide for Local Planners, Developers and Decision Makers, Eschborn. Tassi F., 1996, National parks and other protected areas: conservation and development in balance, (w:) Sustainable tourism development: conciliation of economic, cultural, social, scientific and environmental interests, Proceedings Colloquy organised by the Council of Europe and the Slovenian Ministry of the Environment and Physical Planning, Maribor (Slovenia), 12-14 September 1996, Council of Europe Publishing. Tourism and the environment. Regional, economical and policy issues, 1992, H. Briassoulis, J. Van der Straaten (red.) Dordrecht. Tourism and environment: towards a new tourist culture, 1997, P. Keller (red.), Proceedings; Strasbourg (France), 21-23 November 1996, Council of Europe, Strasbourg Cedex. Tourism and Recreation – Europe’s Environment: The Dobris Assessment (Chapter 25), 2001, European Environment Agency, Copenhagen. The Human Use of Caves, 1997, C. Bonsall, Ch. Tolan-Smith (red.), BAR International Series 667, Basingstoke Press. The Romanian Carpathians, 1988, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Geograficzne, 74. The State of the World’s Mountains. A global report, 1994, P., B. Stone (red.), London and New Jersey. The Transformation of Swiss Mountain Regions. Problems of development between self-reliance and dependency in an economic and ecological perspective, 1984, E., A., Brugger, G. Furrer, B. Messerli B., P. Messerli (red.), Bern-Stuttgart. Truffer B., Markard J., Bratrich Ch., Wehrli B., 2001, Green Electricity from Alpine Hydropower Plants, Mountain Research and Development, 21, 1, 19–24. Tuppen J., 2000, The restructuring of winter sports resorts in the French Alps: problems, processes and policies, International Journal of Tourism Research, 2, 5. Turnock D., 1974, Scotland’s Higlands and Islands, Oxford University Press. Van`t Zelfde J., Richards G.,Van der Straaten J., 1996, Developing sustainability in the Alps, (w:) B. Bramwell, J. Henry, A.G. Prat, G. Richards, J. Van der Straaten (red.), Sustainable Tourism Management: Principles and Practise, Tilburg University Press, Tilburg. Véry F., 1996, Les Alpes, introduction a uneautre hitoire de l’architecture. Morceaux choisis, Revue de Géographie Alpine, 3, Architecture et stations de sports d’hiver. Vojvoda M., 1984, Problems of alpine economy in the Slovene Alps, (w:) R. Majoral, F. Lopez (red.), Rural life and the explotation of natural resources in highlands and high­latitude zones, Barcelona. Wackermann G., 1988, Le tourisme en haute montagne méditerranée, (w:) Probleme des ländlichen Raumes im Hochgebirge, Innsbrucker Geographische Studien, 16. Warszyńska J., 1974, Ocena zasobów środowiska naturalnego dla potrzeb turystyki (na przy-kładzie woj. krakowskiego), Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Geograficzne, 36. Warszyńska J., 1985, Funkcja turystyczna Karpat Polskich, Folia Geographica, Series Geo­graphica-Oeconomica, 18. Warszyńska J., 1991, Ruch turystyczny w Zakopanem po drugiej wojnie światowej, (w:) R. Dutkowa (red.), Zakopane w czterysta lat później, 2, KAW. Warszyńska J., 1991, Turystyka, (w:) I. Dynowska, M. Maciejewski (red.), Dorzecze Gnej Wisły, PWN, Warszawa–Krak. Warszyńska J. (red.), 1995, Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Warszyńska J., Jackowski A., 1971, Turystyka w regionie krakowskim, Nauka dla Wszystkich, 152, Oddział Polskiej Akademii Nauk, Kraków Warszyńska J., Jackowski A., 1979, Podstawy geografii turyzmu, Warszawa. Weatherley R.,D., Naylon J., 1984, Domestic tourism and second homes as motors of rural evelopment in the Sierra Morena, Spain, (w:) R. Majoral, F. Lopez (red.), Rural life and the explotation of natural resources in highlands and high-latitude zones, Barcelona. Weaver D.B., 2001, The Encyclopedia of Ecotourism, CAB International, UK. Weissen A., 1996, Specific Alpine Problems: Transport in Green Paper on the Alps: M. Pils, P. Glauser, D. Siegrist (red.), The Alps – Touchstone for Europe. Williams A., Baláb V., 2002, The Czech and Slovak Republics: conceptual issues in the economic analysis of tourism in transition, Tourism Management, 23, 1, 37-45. Wolski J., 1970, Turystyka zdrowotna a uzdrowiska europejskich kraj socjalistycznych, Problemy Uzdrowiskowe, 5. World Tourism Organization (WTO), 1995, What Tourism Managers Need to Know: A Practical Guide to the Development and Use of Indicators of Sustainable Tourism, Ottawa, Consulting and Audit Canada. Wrzosek A., 1959, Sudety a Karpaty. Pra paralelizacji turystycznej, Wierchy, 28. Wrzosek A., 1964, Naturalne warunki rozwoju turystyki w Polsce Południowej, Problemy Ekonomiczne, 1, Krak. Wyder J., 2001, Multifunctionality in the Alps Challenges and the Potential for Conflict over Development, Mountain Research and Development, 21, 4, 327–330. Wyrzykowski J., 1986, Geograficzne uwarunkowania rozwoju urlopowej turystyki wypoczynkowej w Polsce, 1986, Acta Universitatis Wratislaviensis, 935. Wyrzykowski J., 1989, Aktualne zagospodarowanie turystyczne i pożądane kierunki rozwoju turystyki w Polskich Karpatach, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Geograficzne, 80. Wysocka E., 1975, Zagospodarowanie przestrzenne uzdrowisk, Problemy Uzdrowiskowe, 8. Zając K., 2003, Stan zagospodarowania Karpat Polskich pod względem turystyki narciarskiej, praca magisterska, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Zimmermann F.M.,1995, The Alpine Region: Regional Restructuring Opportunities and Constraints in a Fragile Environment, (w:) A. Montanari and A.M. Williams (red.), European Tourism: Regions, Spaces and Restructuring. Zwietwohnungen in Österreich. Formen und Verbreitung, 1987, Auswirkungen, kftige Entwicklung, ÖROK, Wien. Źródła statystyczne Annuaire Statistique de la France 2001, Paris. Annual Abstract of Statistic 2002, London. Anuario Estadistico. Espańa 2000, Madryd. Annuario Statistico Italiano 2000, Roma. Anuarul Statistic al. României 2000. Landesstatistik Tirol 2003. Le tourisme suisse en chiffres 2004. Les chiffres clés du tourisme de montagne en France, 2001, Direction du Tourisme, service d’Etudes et d’Aménagement touristique de la montagne. Schweizer Tourismus in Zahlen, 2001. Statistical Reference Book of the Republic of Bulgaria 2001, Sofia. Statistical Yearbook of Greece 2001, Ateny. Statistical Yearbook of Norway 2000, Oslo. Štatistická Ročcenka. Slovenskej Republiky 2001, Bratysława. Statistiche del turismo 2002, Instituto Nazionale di Statistica. Statistički Ljetopis 2001, Zagreb. Statistični Letopis 2001, Lubljana. Statisticzki godiwnik na Republika Makedonija 2001, Skopje. Statisticzeski Godisznik 2000, Sofia. Statistik Austria, Wien. Statistisches Jahrbuch f die Republik Österreich 1999-2000, Wien. Statistisches Jahrbuch der Schweiz 2001, Zich. Statistisches Jahrbuch f die Bundesrepublik Deutschland 2001, Wiesbaden. Tirol. Zahlen & Fakten. 2004, Innsbruck. Tiroler Wirtschaftsbericht 2003, Innsbruck Publikacje elektroniczne Alpine Space Programme, 2000, Community Initiative, INTERREG III B, (www.alpinespace.org). Amoudry J.-P., Rapport d’information 15, 2002-2003, 1, (www.senat.fr). Conseil International Associatif pour la Protection des Pyrenees, 1995, Charter for the Protection of the Pyrenees. Conseil International Associatif pour la Protection des Pyrenees (www.mtnforum.org). Ecotourism: principles, practices and policies for sustainability, 2002, UNEP, (www.uneptie.org). EEA, 1999, (www.reports.eea.eu.int). Danger in the Mountains, (www.mountain.org). Guethler A., CIPRA Germany, (www.seilbahn.net). Heneghan M., 2002., Structures and Processes in Rural Tourism, (www.teagasc.ie/ publications/2002). Lama W.B., Satta N., Mountain Tourism, and the Conservation of Biological and Cultural Diversity, (http://www.mtnforum.org). Miclet G., 2002, Sustainable development in mountainous areas: the case of the département of Lozčre, France, (www.mtnforum.org). Protect Our Caves, (www.caveinfo.org.uk). Slivinsky A., 2002, Second homes in Czech Republic, (www.radio.cz). The Alps and demography, 2003, (www.swissinfo.org). Tourism in Europe: outlook, Geografia d’Europa: textos de suport, (www.ub.es). Trade and Environment Database (TED), Case Studies, French Alp Ski Ban (www.american.edu). Przypisy 1 www.caveinfo.org.uk 2 www.caveinfo.org.uk 3 www.eceat.org/criteria 4 www.eceat.cz/public/docs/eceat 5 www.johof.de/bauernhof 6 www.johof.de/bauernhof 7 ifen.fr./presse/dostour 8 ifen.fr./presse/dostour 9 www.wales.gov.uk 10 www.carpathians.org/ 11 www.pyrenees-pireneus.com 12 www.les-ecrins-parc-national.fr/ 13 www.stelnet.com 14 www.unep-wcmc.org 15 www.mtnforum.org 16 www.iucn.org/info 17 www.cyf-kr.edu.pl/tpn 18 www.panparks.org 19 wwww.eplea-montmorillon.org 20 www.vanoise.com 21 www.bsi.fr 22 www.iucn.org 23 www.nationalpark-berchtesgaden 24 www.esp-ehv.com 25 www.almenland 26 www.mtnforum.org SPIS RYCIN Ryc. 1. Obszary gskie w Europie .............................................................................. 12 Ryc. 2. Zmiany zaludnienia Austrii w okresach: 1869-1890 i 1971-1981 ............... 21 Ryc. 3. Udzielone noclegi (mln) w Tyrolu w latach 1985-2002 ............................... 34 Ryc. 4. Udzielone noclegi w ośrodkach górskich w latach 1985-2001 w Słowenii ............................................................................................................ 34 Ryc. 5. Udzielone noclegi w latach 1960-2000 w Vorarlbergu według sezonów (tys.) ....................................................................................... 35 Ryc. 6. Udzielone noclegi i miejsca noclegowe w ośrodkach górskich (położonych powyżej 1000 m n.p.m.) w Szwajcarii ..................................... 35 Ryc. 7. Udzielone noclegi w Graubden w latach 1980-2003 ............................... 35 Ryc. 8. Udzielone noclegi w Davos w latach 1943-2003 ........................................... 36 Ryc. 9. Turyści krajowi i zagraniczni w Austrii w 2000 r. (weług udzielonych noclegów) ......................................................................... 37 Ryc. 10. Udzielone noclegi w latach 1980-2003 według kategorii bazy noclegowej w Vorarlbergu ...................................................................... 41 Ryc. 11. Udzielone noclegi wg rodzaju obiektów w górskich ośrodkach turystycznych w Słowenii (2000 r.) ................................................................. 41 Ryc. 12. Liczba udzielonych noclegów według miesięcy w 2003 r. w Tyrolu (tys.) ..................................................................................................... 43 Ryc. 13.Turyści korzystający z bazy noclegowej według miesięcy w Vall d‘Aosta ..................................................................................................... 43 Ryc. 14. Liczba turystów w górskich ośrodkach turystycznych według miesięcy w Słowenii ........................................................................... 44 Ryc. 15. Sezonowość ruchu turystycznego w wybranych miejscowościach Beskidu Śląskiego ................................................................. 45 Ryc. 16. Obszary turystyki letniej i zimowej w Szwajcarii ........................................ 45 Ryc. 17. Udzielone noclegi według gmin w Austrii w 2000 r. ................................. 46 Ryc. 18. Główne szlaki alpejskie ..................................................................................... 57 Ryc. 19. Główny Szlak Pirenejski (Gr 10) ..................................................................... 58 Ryc. 20. Główny Szlak Beskidzki ................................................................................... 67 Ryc. 21. Główne tereny narciarskie w Europie ........................................................... 68 Ryc. 22. Stacje narciarskie w Europie ............................................................................ 70 Ryc. 23. Stacje narciarskie w Alpach ............................................................................. 72 Ryc. 24. Model lokalizacji infrastruktury narciarskiej w Zachodnich i Wschodnich Alpach .............................................................. 74 Ryc. 25. Stacja narciarska Isola 2000 .............................................................................. 75 Ryc. 26. Położenie ważniejszych stacji i terenów narciarskich nad poziomem morza ....................................................................................... 77 Ryc. 27. Tereny narciarskie w Kitzbhel (Austria) ..................................................... 80 Ryc. 28.Liczba dni z pokrywą śnieżną w latach 1960-2000 w Col de Porte (1320 m n.p.m., Isere, Alpy Francuskie) ........................... 81 Ryc. 29.Liczba dni z pokrywą śnieżną w Alpach Francuskich – stan obecny oraz w wypadku wzrostu średniej temperatury rocznej o 1,80C ............... 82 Ryc. 30. Liczba miejsc noclegowych w alpejskich stacjach narciarskich ................. 85 Ryc. 31. Ważniejsze jaskinie turystyczne w Europie .................................................. 90 Ryc. 32. Ważniejsze jaskinie turystyczne w Alpach ................................................... 92 Ryc. 33.Demänovská Jaskyňa Slobody .......................................................................... 93 Ryc. 34.Grskie parki narodowe w Europie ............................................................. 124 Ryc. 35.Ruch turystyczny w parku narodowym Berchtesgaden .......................... 126 Ryc. 36.Ruch turystyczny w Tatrzańskim Parku Narodowym .............................. 127 Ryc. 37.Wybrane parki narodowe i ich otuliny ......................................................... 131 Ryc. 38. Uzdrowiska na obszarach grskich Europy ............................................... 150 SPIS TABEL Tab. 1. Powierzchnia obszar gskich w Europie w przedziałach wysokościowych (km2) ......................................................... 13 Tab. 2. Wykorzystanie miejsc noclegowych w zimie w stosunku do całego roku w regionach górskich Austrii (w %) ................................... 27 Tab. 3. Ruch turystyczny we Francji według typu ośrodków ................................. 31 Tab. 4. Miejsca noclegowe w hotelach Szwajcarii według typu ośrodków w 2003 r. .................................................................... 32 Tab. 5. Miejsca noclegowe według typu ośrodków w Słowenii ............................. 32 Tab. 6. Miejsca noclegowe według typu ośrodków w Rumunii ............................. 32 Tab. 7. Miejsca noclegowe według typu ośrodków w Chorwacji .......................... 33 Tab. 8. Miejsca noclegowe według typu ośrodków w Bułgarii .............................. 33 Tab. 9. Udzielone noclegi w największych ośrodkach turystycznych w Austrii (1991-1997) (tys.) .............................................................................. 33 Tab. 10. Udzielone noclegi w sezonie zimowym 2002/2003 w głównych regionach turystyki zimowej Austrii ...................................... 36 Tab. 11. Turyści krajowi i zagraniczni w regionach górskich we Włoszech .......... 37 Tab. 12. Turyści zagraniczni w poszczególnych typach ośrodków w Szwajcarii ........................................................................................................ 38 Tab. 13. Turyści zagraniczni w powiatach górskich w Polsce (X 1998/ IX 1999) .............................................................................................. 38 Tab. 14.Udzielone noclegi według rodzaju obiektów w wybranych górskich regionach Austrii (%) ............................................... 39 Tab. 15.Miejsca noclegowe w regionach górskich we Francji (tys.) ........................ 39 Tab. 16. Udzielone noclegi w bazie turystycznej na obszarach górskich we Francji ........................................................................................................... 39 Tab. 17. Frekwencja turystów w bazie noclegowej w kantonie Wallis (Szwajcaria) w 1999 r. ..................................................... 40 Tab. 18.Wykorzystanie miejsc noclegowych w hotelach w górskich regionach Szwajcarii .....................................................................40 Tab. 19. Wykorzystanie miejsc noclegowych w hotelach w Valle d‘Aosta we Włoszech według miesięcy (%) .................................. 40 Tab. 20. Średni czas pobytu turystów w Tyrolu według sezonów (dni) ............... 44 Tab. 21. Średni czas pobytu turystów w ośrodkach turystycznych we Francji (dni) .................................................................................................. 44 Tab. 22. Formy wypoczynku turystów na obszarach górskich we Francji ............. 47 Tab. 23. Formy wypoczynku turystów w kantonie Wallis ....................................... 47 Tab. 24. Turyści według rodzaju wykorzystywanego środka transportu na obszarach górskich we Francji ................................................................... 49 Tab. 25. Schroniska górskie w Alpach Szwajcarskich i w Pirenejach Francuskich według liczby miejsc noclegowych ............. 59 Tab. 26. Schroniska górskie w wybranych regionach według położenia n.p.m. (%) ............................................................................ 59 Tab. 27. Średnia wysokość stacji narciarskich w Szwajcarii ...................................... 75 Tab. 28. Położenie terenów narciarskich w stosunku do form użytkowania ziemi w Tyrolu ........................................................... 76 Tab. 29. Obszary narciarskie na lodowcach w Austrii ............................................... 76 Tab. 30. Infrastruktura narciarska w Karpatach Polskich .......................................... 79 Tab. 31. Gminy o największej liczbie przewozów wyciągami narciarskimi w Austrii w 1990 . .................................................. 80 Tab. 32. Liczba mieszkańców, miejsc noclegowych i przepustowość wyciągów w ważniejszych ośrodkach narciarskich w Alpach ................. 83 Tab. 33. Liczba stacji i ośrodków narciarskich we Francji według regionów górskich .............................................................................. 84 Tab. 34.Najdłuższe jaskinie na obszarach górskich w Europie ................................ 87 Tab. 35.Najgłębsze jaskinie na obszarach górskich w Europie ................................ 87 Tab. 36.Funkcja turystyczna w poszczególnych typach obszarów chronionych ..................................................................................... 121 Tab. 37. Liczba i powierzchnia górskich parków narodowych .............................. 123 Tab. 38. Ruch turystyczny w górskich parkach narodowych w Polsce ................ 128 Tab. 39. Zagospodarowanie turystyczne górskich parków narodowych w Polsce ............................................................................................................ 128 Tab. 40. Górskie parki narodowe w Europie ............................................................. 142 Tab. 41 Zmiany frekwencji w uzdrowiskach Masywu Centralnego w latach 1989-2000 ............................................................................................ 148 Tab. 42.Ważniejsze uzdrowiska balneologiczne na obszarach górskich Europy ................................................................................................ 149 Tab. 43. Górskie uzdrowiska klimatyczne .................................................................. 152 Tab. 44. Uzdrowiska górskie w Europie w przedziałach wysokościowych ........ 152 Tab. 45. Położenie nad poziomem morza wybranych uzdrowisk górskich ........ 153 Tab. 46. Położenie nad poziomem morza górskich uzdrowisk w Polsce ............ 154 Tab. 47. Baza noclegowa w uzdrowiskach górskich w Polsce ............................... 159 Tab. 48. Liczba ludności w wybranych miejscowościach w Szwajcarii ................ 170 WYDAWNICTWA INSTYTUTU GEOGRAFII I GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ UniwersytetU Jagiellońskiego Publikacje seryjne Prace Geograficzne Wojciech Chełmicki (red.), 1998, Carpathian foothills marginal zone. Man and environ­ment, Prace Geograficzne, z. 103, Instytut Geografii UJ. 190 ss. Kazimierz Krzemień (red.), 1999, River channels – pattern, structure and dynamics, Prace Geograficzne, z. 104, Instytut Geografii UJ, Kraków, 144 ss. Barbara Obrębska-Starkel (red.), 2000, Studies in physical geography, Prace Geograficzne, z. 105, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 411 ss. Bolesław Domański (red.), 2000, Studies in local and regional development, Prace Geo­graficzne, z. 106, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 216 ss. Barbara Obrębska-Starkel (red.), 2000, Reconstructions of climate and its modelling, Prace Geograficzne, z. 107, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 436 ss. Barbara Obrębska-Starkel (red.), 2000, Images of weather and climate, Prace Geograficz­ne, z. 108, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 222 ss. Barbara Obrębska-Starkel (red.), 2002, Topoclimatic and geoecological changes in the Wie­liczka Foothills in the surroundings of the Dobczyce Reservoir, Prace Geograficzne, z. 109, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 204 ss. Barbara Obrębska-Starkel (red.), 2002, Climate variability in Europe: case studies, Prace Geograficzne, z. 110, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków,102 ss. Włodzimierz Kurek (red.), 2003, Issues of tourism and health resort management, Prace Geograficzne, z. 111, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 368 ss. Zygmunt Górka (red.), 2003, Changes of geographical environment and those of the socio­economic phenomena, Prace Geograficzne, z. 112, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 198 ss. Kaziemierz Krzemień (red.), 2004, Les transformations du milieu montagnard-carpates, Massif central et autres montagnes d’Europe, Prace Geograficzne, z. 113, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 262 ss. Michał Paszkowski (red.), 2004, Effectiveness – geographical space – quality of life, Prace Geograficzne, z. 114, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 145 ss. Peregrinus Cracoviensis Antoni Jackowski (red.), 1995, Wielotematyczny, Peregrinus Cracoviensis, z. 1, Instytut Geografii UJ, Kraków, 191 ss. Antoni Jackowski (red.), 1995, Tradycje współczesność i przyszłość pielgrzymek w Kalwarii Zebrzydowskiej, Peregrinus Cracoviensis, z. 2, Instytut Geografii UJ, Kraków, 176 ss. Antoni Jackowski (red.), 1996, Jasna Góra – światowe centrum pielgrzymkowe, Peregrinus Cracoviensis, z. 3, Instytut Geografii UJ, Kraków, 236 ss. Antoni Jackowski (red.), 1996, Jasna Ga – the World Centre of Pilgrimage, Peregrinus Cracoviensis, z. 3, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 236 ss. Antoni Jackowski (red.), 1996, Wielotematyczny, Peregrinus Cracoviensis, z. 4, 294 ss. Antoni Jackowski (red.), 1997, Jan Paweł II – „Pielgrzym wśród pielgrzymów”, Peregrinus Cracoviensis, z. 5, Instytut Geografii UJ, Kraków, 156 ss. Antoni Jackowski (red.), 1998, Wielotematyczny, Peregrinus Cracoviensis, z. 6, Instytut Geografii UJ, Kraków, 246 ss. Antoni Jackowski (red.), 1999, Czterysta lat Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia w Leżajsku, Peregrinus Cracoviensis, z. 7, Instytut Geografii UJ, Kraków, 148 ss. Antoni Jackowski (red.), 2000, Wielotematyczny, Peregrinus Cracoviensis, z. 8, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 292 ss. Antoni Jackowski, Izabela Sołjan (red.), 2000, Nowy klejnot w koronie, Peregrinus Cracoviensis, z. 9, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 178 ss. Antoni Jackowski, Izabela Sołjan (red.), 2000, Selected Research Problems in the Geogra­phy of Pilgrimage, Peregrinus Cracoviensis, z. 10, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 256 ss. Antoni Jackowski, Izabela Sołjan (red.), 2001, A New Jelew in the Crown of Cracow, Peregrinus Cracoviensis, z. 11, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 176 ss. Antoni Jackowski, Izabela Sołjan (red.), 2001, Pielgrzymki jako element kultury religijnej, Peregrinus Cracoviensis, z. 12, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 295 ss. Antoni Jackowski, Izabela Sołjan (red.), 2002, Sacred Geography, Peregrinus Cracoviensis, z. 13, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 210 ss. Ludwik Kaszowski (red.), 2003, Skałka – Sanktuarium i Panteon Narodu. 750-lecie kano­nizacji św. Stanisława Biskupa i Męczennika, Peregrinus Cracoviensis, z. 14, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 232 ss. Elżbieta Bilska-Wodecka, Izabela Sołjan, 2004, Problemy rozwoju wybranych ośrodków pielgrzymkowych, Peregrinus Cracoviensis, z. 15, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 253 ss. Monografie 1. Ludwik Kaszowski, 1995, Dynamika i antropogeniczne przeobrażenia środowiska przy­rodniczego progu Karpat między Rabą a Uszwicą, Instytut Geografii UJ, Kraków, 332 ss. 2. Antoni Jackowski (red.), 1996, Przestrzeń i sacrum. Geografia kultury religijnej w Polsce i jej przemiany w okresie od XVII do XX wieku na przykładzie ośrodków kultu i migracji pielgrzymkowych, Instytut Geografii UJ, Kraków, 328 ss. 3. Rajmund Mydel, 1996, Kryzys amerykańskiego miasta centalnego. Buffalo 1950-1990, Instytut Geografii UJ, Kraków, 146 ss. 4. Bolesław Domański, Antoni Jackowski (red.), 1997, Geografia – człowiek – gospodarka, Instytut Geografii UJ, Kraków, 324 ss. 5. Rajmund Mydel, Heinz Fassmann, 1997, Nielegalni robotnicy cudzoziemscy i czarny rynek pracy. Polscy nielegalni pracownicy w Wiedniu, Instytut Geografii UJ, Kra­ków, 96 ss. 6. Janina Trepińska (red.), 1997, Wahania klimatu w Krakowie (1792-1995). Wielowiekowe zmiany klimatu na podstawie krakowskiej serii meteorologicznej (1792-1995) ze szcze­gólnym uwzględnieniem schyłku glacjału, Instytut Geografii UJ, Kraków, 205 ss. 7. Wojciech Widacki, 1997, Wprowadzenie do Systemów Informacji Geograficznej, Instytut Geografii UJ, Kraków, 96 ss. 8. Jacek Kozak, 1996, Wprowadzenie do Systemów Informacji Geograficznej – ćwiczenia, Instytut Geografii UJ, Kraków, 96 ss. 9. Wojciech Chełmicki, 1997, Degradacja i ochrona wód. cz. I, Jakość, Instytut Geografii UJ, Kraków, 252 ss. 10. Danuta Ptaszycka-Jackowska, Antoni Jackowski, 1998, Jasnogskie pielgrzymki w przestrzeni miasta i regionu Częstochowy, Instytut Geografii UJ, Kraków, 144 ss. 11. Wojciech Chełmicki, 1999, Degradacja i ochrona w. cz. II, Zasoby, Instytut Geo­grafii UJ, Kraków, 252 ss. 12. Joanna Pociask-Karteczka (red.), 1999, Zastosowanie sztucznych sieci neuronowych w hydrologii, Instytut Geografii UJ, Kraków, 92 ss. 13. Wojciech Widacki (red.), 1999, Przemiany środowiska przyrodniczego zachodniej części Beskidów pod wpływem antropopresji, Instytut Geografii UJ, Kraków, 144 ss. 14. Wojciech Chełmicki, Joanna Pociask-Karteczka (red.), 1999, Interdyscyplinarność w badaniach dorzecza, Instytut Geografii UJ, Kraków, 252 ss. 15. Wojciech Chełmicki (red.), 2001, Przemiany środowiska na Pogórzu Karpackim, t. 1, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 136 ss. 16. Wojciech Chełmicki (red.), 2001, Źródła Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej. Zmiany w la­tach 1973-2000, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 128 ss. 17. Bronisław Kortus (red.), 2001, Człowiek i Przestrzeń, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 228 ss. 18. Bolesław Domański, 2001, Kapitał zagraniczny w przemyśle Polski. Prawidłowości rozmieszczenia, uwarunkowania i skutki, Instytut Geografii i Gospodarki Prze­strzennej UJ, Kraków, 522 ss. 19. Rajmund Mydel, 2002, Kioto. Japońskie miasto historyczne. Zróżnicowanie demo­graficznej, funkcjonalnej i społeczno-ekonomicznej przestrzeni, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 72 ss. 20. Janina Trepińska, 2002, Grskie klimaty, Instytut Geografii i Gospodarki Prze­strzennej UJ, Kraków, 204 ss. 21. Izabela Sołjan, 2002, Ośrodki kultu maryjnego w Karpatach Polskich (1772-1992), Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 192 ss. 22. Krystyna German, Jarosław Balon (red.), 2001, Przemiany środowiska przyrodniczego Polski a jego funkcjonowanie, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 814 ss. 23. Małgorzata Pietrzak, 2002, Geomorfologiczne skutki zmian użytkowania ziemi na Pogó­rzu Wiśnickim, t.2, Przemiany środowiska na Pogórzu Karpackim, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 149 ss. 24. Jolanta Święchowicz, 2002, Współdziałanie procesów stokowych i fluwialnych w odpro­wadzaniu materiału rozpuszczonego i zawiesiny ze zlewni pogórskiej, t.3, Przemiany środowiska na Pogórzu Karpackim, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 152 ss. 25. Joanna Pociask-Karteczka (red.), 2003, Zlewnia. Właściwości i procesy, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 288 ss. 26. Stefan Skiba, Marek Drewnik, Andrzej Kacprzak, 2003, Gleba w środowisku. (Soil in the environment), Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 551 ss. 27. Stefan Skiba, Marek Drewnik, Andrzej Kacprzak, 2003, Gleby Karpat Polskich. (Soils of the Polish Carpathians), Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 49 ss. 28. Wojciech Jarczewski, Grzegorz Micek (red.), 2003, Krakowska przestrzeń biurowa, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 92 ss. 29. Robert Guzik, 2003, Przestrzenna dostępność szkolnictwa ponadpodstawowego, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 190 ss. 30. Krzysztof Gwosdz, 2003, Ewolucja rangi miejscowości konurbacji przemysłowej. Przypadek Górnego Śląska, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 216 ss. 31. Janusz Siwek, 2003, Źródła w zlewniach Prądnika, Dłubni i Szreniawy. Naturalne i antropogeniczne uwarunkowania jakości wód, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 98 ss. 32. Zygmunt Górka, 2004, Krakowska dzielnica staromiejska w dobie społeczno-eko­nomicznych przemian Polski na przełomie XX i XXI wieku, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 130 ss. 33. Anna Michno, Transformacja doliny dolnej Nidzicy w holocenie, 2004, Instytut Geo­grafii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 97 ss. 34. Elżbieta Bilska-Wodecka,2004, Kalwarie europejskie. Analiza struktury, typów i genezy, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 192 ss. 35. Bogdana Izmaiłow (red.), 2004, Przyroda – Człowiek – Bóg, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 376 ss. Wydawnictwa jubileuszowe 1. Bronisław Kortus, Antoni Jackowski, Kazimierz Krzemień (red.), 1999, Geografia w Uniwersytecie Jagiellońskim 1849-1999, t.1, Dzieje Katedry i Instytutu Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego 1849-1999, Instytut Geografii UJ, Kraków, 176 ss. 2. Bronisław Kortus, Antoni Jackowski, Kazimierz Krzemień (red.), 1999, Geografia w Uniwersytecie Jagiellońskim 1849-1999, t.2, Wybitni Geografowie Uniwersytetu Jagiellońskiego, Instytut Geografii UJ, Kraków, 280 ss. 3. Bronisław Kortus, Antoni Jackowski, Kazimierz Krzemień (red.), 1999, Geografia w Uniwersytecie Jagiellońskim 1849-1999, t.3, Rozwój i dorobek nauk geograficznych w Uniwersytecie Jagiellońskim, Instytut Geografii UJ, Kraków, 544 ss. 4. Bolesław Domański, Wojciech Widacki (red.), 1999, Geografia w Uniwersytecie Ja­giellońskim 1849-1999, t.4, Geografia polska u progu trzeciego tysiąclecia, Instytut Geografii UJ, Kraków, 454 ss. 5. Bronisław Kortus, Antoni Jackowski, Kazimierz Krzemień (red.), 2000, Geografia w Uniwersytecie Jagiellońskim 1849-1999, t.5, Nauki geograficzne w poszukiwaniu prawdy o Ziemi i człowieku, Instytut Geografii UJ, Kraków, 280 ss. Inne publikacje: Angiel Joanna, Angiel Marek, 2001, Dydaktyczna ścieżka przyrodniczo-geograficzna „Po­górze Karpackie”. Pogórze Wiśnickie, okolice Bochni, Kraków, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, 32 ss. Adam Jelonek, Zygmunt Górka (red.), 2002, Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 611 ss. Polskie Terenowe Stacje Geograficzne, 2003, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 86 ss. Kazimierz Trafas, Paweł Struś, Janusz Szewczuk (red.), 2003, Kartografia w turystyce – turystyka w kartografii, Materiały Ogólnopolskich Konferencji Kartograficznych, t. 24, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Polskie Towarzystwo Geograficzne Oddział Kartograficzny, Kraków, 130 ss. Antoni Jackowski (red.), 2004, Materiały I Forum Geografów Polskich, Komitet Nauk Geograficznych Polskiej PAN, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 111 ss. Grzegorz Micek, Tomasz Padło (red.), 2004, Przestrzeń w badaniach i wędrówkach studentów geografii, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 111 ss.