PARKI KRAKOWA Joanna Torowska PARKI KRAKOWA część 1 Publikacja wydana z inicjatywy Ośrodka Kultury im. Cypriana Kamila Norwida w Krakowie Recenzenci: prof. zw. dr hab. Janusz Bogdanowski, mgr Bogusława Maria Klempowa Zdjęcia: S. Kuciei, A. 'Porowski, J. Torowska, J. Kucie! Projekt okładki: Maria Szymońska Wydano z pomocą finansową innego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie © Joanna Torowska Redakcja techniczna, skład komputerowy i druk: SPONTA /? ISBN 83-916306-0-9 Dystrybucja: Pracownia Animacji Ekologicznej Ośrodka Kultury im. C. K. Norwida Joanna Pirowska 3 I-959 Kraków, Osiedle Górali 5 tel/fas (0-12) 644-27-65 e-maił: animacja@okn.edu.pl Parki Krakowa Część / Wstęp................................................................7 Rozdział I Tereny zielone Krakowa ze szczególnym uwzględnieniem parków miejskich - stan obecny. Próba charakterystyki zasobu terenów spacerowych, rekreacyjno-wypoczynkowych i perspektywy ich rozwoju.................................................. ........9 Rozdział II Park im. dra Henryka Jordan a .....................................31 Rozdział III Park im. Wojciecha Bednarskiego ................................. 45 Rozdział IV Ogród Strzelecki ...................................................55 Rozdział V Park Krakowski.................................................... 73 Bibliografia.......................................... -...........89 Dziękuję recenzentom niniejszego opracowania - Pani mgr Bogusławie Marii Klempowej i Panu Profesorowi Januszowi Bogdanowskiemu - za wszelkie uwagi, które, w miarę możliwości, zostały uwzględnione w ostatecznej wersji tekstu Autorka Wstęp Wśród wielości podejmowanych działań o profilu proekolo- gicznym zwraca; uwagę znikomy stopień wykorzystania parków miejskich Krakowa jako miejsc edukacji ekologicznej W celu przybliżenia nauczycielom krakowskich szkól historii oraz charakteru zabytkowych parków i ogrodów Krakowa powstał program "Parki dla edukacji' prowadzony przez Pracownię Animacji Ekologicznej Ośrodka Kultury im. C. K. Norwida od października 1999 r. do kwietnia 2001 r. W niniejszej publikacji spożytkowane zostały materiały pomocnicze do zajęć warsztatowych z udziałem nauczycieli. Materiały te stanowią jednocześnie obszerne fragmenty pracy doktorskiej autorki, przygoto- wanej w Instytucie Pedagogiki Uniwersytetu Jagiellońskiego pod kierunkiem Pana prof. dr hab. Jana Samka. Omówione w czterech rozdziałach parki Krakowa to wybrane dziewiętnastowieczne parki miejskie, posiadające dziś stosunkowo dobrze zachowany drzewostan. Parki te. przesycone treściami kulturo- wymi, historycznymi i patriotycznymi, są najlepszymi reprezentantami dziewiętnastowiecznej sztuki ogrodowej wśród ogólnodostępnych parków Krakowa. Na ich przykładzie można także zaobserwować, jak naturalne walory krajobrazów krakowskich (skalista Jura, falista wyżyna lessowa. Pogórze Karpackie i przełom Wisły) silnie oddziałują na kompozycję i walory widokowe parków (np. skalisty Park Bednarskiego i „pradolinny” Park Jordana). Poszczególne monografie opisują dzieje tych parków od momentu powstania do czasów współczesnych. Pracę rozpoczyna roz- dział zawierający systematykę wszystkich współcześnie istniejących parków i ogrodów Krakowa. Następny - przybliża dzieje pierwszego w Polsce parku zabaw dla dzieci i młodzieży - Parku im. dra Henryka Jordana w Krakowie, który był pierwowzorem powstających później tzw. ogrodów jordanowskich. Drugi prezentowany tu park to Park im. Wojciecha Bednarskiego w Podgórzu, odrębnym wówczas mieście. Zasługuje on na szczególną uwagę, gdyż jego realizację zaliczyć wypada do pierwszych, w tej skali i rodzaju, rekultywacji poprze- mysłowych w Polsce, Dalej omówione zostały: Ogród Strzelecki w Krakowie, związany z tradycją najstarszego w Polsce bractwa kurkowego oraz Park Krakowski, będący przykładem parku miejskiego 7 prowadzącego ożywioną działalność rozrywkową, skierowaną głównie do mieszkańców krakowskich przedmieść. W przygotowywanej drugiej części opracowania znajdą się rozdziały poświęcone najstarszym w Polsce i najbardziej znanym Plantom Krakowskim, a także obiektom, które są charakterystycznymi przykładami różnych typów zieleni miejskiej. A więc: Błonia Krakowskie jako przykład łąki kwietnej; Fort 49 Krzesła wice jako przykład rewaloryzacji XIX-\viecznego fortu; Park Lotników Polskich jako typowy w założeniu park rekreacyjny oraz Planty Mistrzejowickie jako założenie parkowe na nowoczesnym osiedlu. Wszystkie omawiane tu parki i ogrody Krakowa pełnią ważne im keje ekologiczne, ale mogą także być miejscami szeroko rozumianej edukacji i wychowania. Parki pozwalają na bezpośredni kontakt z naturą i są dziełami sztuki ogrodowej. Uświadomienie sobie tego faktu pozwala spojrzeć na te obiekty nie tylko jako na szczególne dzielą sztuki (znajdujące się w miejscu swego pierwotnego przeznaczenia, ale i będące dziełami natury i człowieka jednocześnie). Wtedy też dostrzega się ich walory kompozycyjne, stylistyczne, co ma wpływ na percepcję parku. Postrzega się zatem parki jako miejsca pelnc piękna, uroku i harmonii; jako miejsca w których lubimy przebywać. Dlatego zarówno w części ogólnej (rozdział o terenach zielonych)* jak i przy opisie posz- czególnych parków, autorka zamieściła podstawowe informacje na temat cech stylistycznych każdego z ogrodów oraz dalszą literaturę W' tym zakresie. Korzystając ze sposobności, dziękuję Pracownikom Zakładu Architektury Krajobrazu Politechniki Krakowskiej za możliwość wykorzystania ich opracowań w niniejszej publikacji. Pragnę również podziękować Pani Dyrektor Danucie Szymońskiej i Pani Joannie Pirowskiej z Ośrodka Kultury im. C. K. Norwida w Krakowie - Nowej Hucie za inicjatywę i realizację programu "Parki dia edukacji". Osobne słowa podziękowania kieruję pod adresem wszystkich Nauczycieli i Uczniów krakowskich szkół, którzy wzięli udział w realizowanym projekcie. Joanna Toiowska 8 Rozdział 1 'tereny zielone Krakowa ze szczególnym uwzględnieniem parków miejskich - stan obecny. Próba charakterystyki zasobu terenów spacerowych, rekreacyjno-wypoczynkowych i perspektywy ich rozwoju 'Opracowanie to pomija parki przy rezydencjach i klasztorach, zaliczając je do publicznie niedostępnych. Podstawę aktualnego rozpoznania stanu liczebnego zabytkowych krakowskich parków i ogrodów stanowi bieżąca ewidencja konserwatorska, która jest sukcesywnie uzupełniana w wyniku prowadzonych badań terenowych. Według opublikowanych w latach 1989-1990 danych, obejmuje ona łącznie 362 zespoły, w tym 224 założenia parkowe na terenie województwa oraz 138 zabytkowych parków i ogrodów w obszarze administracyjnym Krakowa.” Wśród tych ostatnich zaledwie 21 to zabytkowe ogrody publiczne i parki miejskie.' Krakowskie parki i ogrody (zarówno zabytkowe, jak i współcześnie projektowanej nie doczekały się dotychczas publikacji wyczerpującej temat. Dla uporządkowania tych zagadnień oraz w celu przeciwdziałania zjawisku anonimowości zespołów zieleni w świado- mości społecznej, autorka przedstawia własną klasyfikację terenów, które pełnią funkcje parków publicznych. Nazwy parków przyjmuje za pojawiającymi się w literaturze przedmiotu I krakowskiej prasie ich nazwami własnymi. Poniższa klasyfikacja obejmuje znajdujące się w granicach administracyjnych Krakowa parki i ogrody. Obszary te, będąc ogólnie dostępnymi terenami zielonymi, mogą służyć obok celów zdrowotnych i ekologicznych, również celom edukacyjnym. Dodatkowym argumentem przemawiającym za takim omówie- niem tematu jest przyjmowanie przez różnych badaczy i osoby zajmujące się problemami tzw. zieleni publicznej różnej typologii omawianych parków i ogrodów. Funkcjonuje również pojęcie zieleń miejska, które jest bardzo różnie rozumiane. M. in. pojęcie to jest używane w „Ustawie o ochronie i kształtowaniu środowiska1': "Przez zieleń miejską rozumie się zespoły roślinności znajdujące się na 2Uży\va się ponadto terminu zieleń śrudbiokowa dla określenia zieleni towarzyszącej kamienicom, domom. Na przykład zieleń śródblokowa w zespole śródmiejskim Krakowa, w obszarze 1 obwodnicy, to około 130 ogrodów' lub dziedzińców ogrodowych i zieleńców. Spotyka się również określenie ogrody śród blokowe (pojęcie uprowadzone przez J.Bogdanow'skiegęij; ogrodi’ podwórkowe lub zieleń śródmiejska. 'Wśród pozostałych 7 to parki zdrojowe w zespołach uzdrowiskowych i przy obiektach szpitalnych, 40 to ogrody klasztorne ś plebańskie; grupa najliczniejsza - 54 obiekty - to parki i ogrody . związane z zespołami rezydencjonalnymi: pałacowe, dworskie i folwarczne; wreszcie 16 obiektów stanowi zespoły zieleni w układach alejowych, promenadowych i zieleń bulwarowa. 1! terenach przeznaczonych w planach zagospodarowania przestrzennego na cele wypoczynkowe, zdrowotne i estetyczne, w szczególności parki, zieleńce, zieleń na ulicach i placach, zieleń izolacyjną, pracownicze ogródki działkowe". Ze względu na fakt, że niektóre z parków posiadają własne opracowania monograficzne (patrz: Bibliografia), autorka koncentruje się na określeniu zasobu parków i ogrodów Krakowa, które są mało znane mieszkańcom miasta (co jednoznacznie potwierdziły przeprowadzone badania). Obecnie Kraków, pomimo stosunkowo skromnego zasobu zieleni miejskiej, często bywa nazywany zielonym miastem. Dzieje się tak ze względu na bogate tradycje sztuki ogrodowej oraz pokaźny stan zachowanych obiektów zabytkowych. Obraz ten współtworzą wspaniale parki klasztorne i rezydencjonalne, parki przyszpitalne i inne niedostępne powszechnie, niemniej jednak pełniące poważne funkcje ekologiczne w Krakowie. Właśnie to miasto przynajmniej dwukrotnie odegrało zasadniczą rolę w rozwoju sztuki ogrodowej w Polsce: raz w czasach renesansu, jako ośrodek, w którym uformowała się postać polskiego ogrodu kwaterowego („ogrodu sarmackiego”) i drugi raz w XIX w., gdy rozwinęła się tu swoista forma ogrodu miejskiego, na wpół swobodnego (Planty, Park Jordan a, Park Bednarskiego). W tym okresie główną rolę w kompozycji ogrodów odegrał styl kaligraficzny, zwany również „wielkim stylem". Były tu zatem klasyczne „prome- nad y” zgc om et ryzowane, tworzące swoiste osie „sec t i o” (tnące), obudowane swobodnymi obwodnicami spacerowymi - „ambulatio z mniej lub więcej rozbudowanym wątkiem „rozpleceń”. Przy tym w charakterystyczne kompozycje „sekwencji” wnętrz, w rodzaju „picturesquc” (scenicznych) - ramowanych ścianami zieleni, albo „beautifur (natu rai i stycznych) - złożonych z rozrzuconych swobodnie klombów, samotników („soliterów”), smug i bosketów (tu: swobod- nych lasków). Należy pamiętać, że późniejsze nawarstwienia modernistyczne (np. wschodnia część Parku Bednarskiego), czy socrealistyczne (np. zachodnia część Ogrodu Strzeleckiego), lub bezładne dosadzenia (np. w niektórych miejscach Plant) dodały nowe wartości lub zatarły istniejące dotąd. Charakterystyki liczbowe, niestety, nie wypadają korzystnie dla Krakowa. Jeśli chodzi o ilość zieleni przypadającą na jednego mieszkańca, zajmuje jedną z ostatnich pozycji w nie tylko światowym, ale nawet krajowym rankingu. Według Światowej Organizacji Zdrowia norma terenów zielonych na jednego mieszkali ca wynosi 50 metrów kwadratowych. W Krakowie, jeśli nie liczyć np. cmentarzy (stano- wiącyeh swoiste parki, ale przecież nie są to tereny rekreacyjne), wypada 18 metrów kwadratowych na osobę. Dochodzi do tego nie policzona zieleń osiedlowa i prywatna. Ogółem (łącznie z około 800 ha lasów gminnych oraz 100 ha lasów prywatnych) w obszarze dawnego województwa krakowskiego jest około 2 tysięcy hektarów terenów zielonych. Lesistość województwa małopolskiego wynosi 28%, a samego Krakowa 5% (gdy np. w Lodzi wskaźnik ten wynosi 20%). "Średnio na jednego mieszkańca Polski przypada 0,23 ha powierzchni leśnej, w województwie małopolskim średnia ta jest prawie dwukrotnie mniejsza i wynosi 0, 13 ha". W granicach miasta marny 107 pomników przyrody (według stanu na 31.12.1998 r., na obszarze całego województwa mało- polskiego jest 1775 obiektów). Przede wszystkim są to drzewa. Najciekawszym jest kilkusetletni dąb przy ul. Jugowickiej (rejon Borku Fałęckicgo). stojący na prywatnej posesji oraz miłorząb, rosnący przy ul. Garncarskiej.4 W świetle powyższych danych tym bardziej warto i należy zadbać o kontynuację krakowskiej tradycji sztuki ogrodowej i o ochronę, również w aspekcie edukacyjnym, zachowanych zasobów par ko wo-ogrod owych m i a sta, Parki miejskie (w tym zabytkowe) należą do tzw. zieleni miejskiej, która posiada swe różnorodne formy: skwery, zieleńce, parki i ogrody. Obecnie wyróżnia się też tzw. zieleń urządzoną i nieurządzoną. Do zieleni urządzonej zalicza się właśnie wymienione wyżej formy i tę jest łatwiej utrzymać. Z kolei zieleń nieurządzoną tworzą: zieleń przyuliczna, w układach alejowych, bulwarowych i przy drogach krajowych oraz międzynarodowych. Można też spotkać się z terminem ..zieleń izolacyjna” (są to ciągi zieleni służące zmniejszeniu hałasu i zanieczyszczeń w pobliżu ruchliwych arterii komuni- kacyjnych). Istotnym problemem jest wieiość podmiotów zajmujących się utrzymaniem tego zasobu zieleni/ JPe!ny wykaz i katalog pomników przyrody znajduje się u Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody, przy ul. Basztowej 22. W rejestrze konserwatora są też ujęte liczne zabytkowe drzewa. Na przykład w opublikowanym ostatnio Tezaurusie szlaki ogrodowej M, Sicwniaka i A. Witkowskiej zaproponowano następującą klasyfikację, współcześnie stosowaną dla miejskich terenów: parki miejskie, parki osiedlowe, parki rekreacyjne, zieleńce, ogrody dziecięce, parki edukacyjne, ogrody działkowe, parki ludowe, parki kultury i wypoczynku, parki leśne, lasy komunalne, tereny zieleni naturalnej, zieleń uliczną, tereny sportowe, W Krakowie jest wiele uroczych miejsc, o wyjątkowym charakterze i znaczeniu, np. Planty, będące jedynym w swoim rodzaju pasem zieleni miejskiej, okalającym najstarszą część miasta. Mamy też jeden z największych miejskich trawników, jakim są Błonia, zwane łąką kwietną, wpisane ostatnio do rejestru zabytków miasta, posiadające ciekawą historię i utrwalone już w świadomości nie tylko krakowian. Wszystkie parki i ogrody Krakowa kryją wiele wspaniałych wartości przyrodniczych i kulturowych, stanowiąc część dziedzictwa naturalnego i duchowego Krakowa. Niedocenianie zarówno walorów naturalnych krajobrazów krakowskich, jak też niedbalstwo w gospo- darce ,,zielenią”, polegające na „porzuceniu” niemałej ilości istnie- jących ciągle form i założeń ogrodowych, powoduje postępującą degradację parków i ogrodów Krakowa. Na tle województwa małopolskiego, z jego 6 parkami narodowymi i 77 rezerwatami przyrody, parki miejskie sąjednak nada! wartością szczególną. Podział ogólnie dostępnych parków i ogrodów Krakowa: 1. Parki leśne, pełniące rolę terenów rekreacyjnych miasta Las Wolski o powierzchni prawie 500 ha jest przykładem największego w Krakowie parku leśnego. W 1917 r, został wykupiony przez Radę Miejską i udostępniony mieszkańcom. W 1927 r. otwarto tu Ogród Zoologiczny. Las (Lasek) Mogilski zajmuje obszar około 24 ha w pobliżu ul. Klasz- tornej. Stanowi resztkę wiązowego lasu łęgowego, zachowanego no te re n i e N owej H u ty. Lasek Łęgowski przy ul. Niepokalanej Marii Panny. Park Skały Twardowskiego (Wzgórza Skał Twardowskiego) przy ul. Tynieckiej zajmuje powierzchnię około 50 ha. Występuje tam sosna czarna, modrzew, liczne drzewa liściaste. Są też aleje spacerowe. cmentarze, zieleń osiedlową, zieleń towarzysząca obiektom oświaty, opieki społecznej, sakralnym, kultury, szpitalom, itd. Por.: Tezaurus..., ap. ci7, s. 295 14 Las sosnowy o powierzchni około 20 ha w pobliżu Parku Solvay w Borku Fałęckim. Park Solvay zajmuje teren 16 ha, przecięty ul. Kościuszkowców. Znajduje się tu odkryty basen „Krakowianki”, a także boiska, stoły do szachów i górki saneczkowe. Ciekawostką jest kursująca ciuchcia. Park ma charakter leśny, stanowi więc doskonały cel wypraw na szyszki albo na grzyby. Park (Lasek) Bonarka to kompleks leśny w pobliżu stacji kolejowej Bon arka. Występuje tu sosna czarna z domieszką drzew liściastych. Park Krzemionki o powierzchni 5 ha leży w bezpośrednim sąsiedz- twie parku Bednarskiego. Park Zdrojowy w Swoszowicach stanowi kompleks leśny wokół uzdrowiska w Swoszowicach. Istnieje też wiele innych „niezagospodarowanych” obszarów leśnych, jak np. Podgórki, Bod/ów. 2. Parki i ogrody Park Lotników Polskich (d. Kultury i Wypoczynku przy AWF), popularnie zwany też Parkiem AWF lub Parkiem Kultury. Położony jest między al. Jana Pawła II i a!. Pokoju, prowadzącymi ze Śródmieścia do Nowej Huty. Ze względu na urozmaicony teren (las i łąka), park ma charakter wybitnie rekreacyjny. Można tutaj biegać, skakać i jeździć na rowerze. Sąsiedztwo ulic nie jest zbyt uciążliwe, choć słychać odgłosy ruchliwej arterii komunikacyjnej. Na terenie parku znajduje się Muzeum Lotnictwa i pomnik Lotników Polskich 1939-1945. Pierwsza część parku, o powierzchni 8 ha, na terenie byłego fortu Pszorna, została urządzona już w 1966 r. Obejmuje ona istniejące wcześniej, w całości zachowane zadrzewienie i wraz z uformowanymi pagórkami pofortecznymi stanowi dominantę całego parku. Pagórki te są najwyższymi wzniesieniami terenu w najbliższej okolicy. Roztacza się z nich widok w kierunku południowym aż po wyższe pasma Karpat. Wśród starodrzewu znajdują się tu kasztanowce, lipy, wiązy, robinie i grusze. Sukcesywnie realizowano dalsze części parku, przeważnie w oparciu o akcje społeczne. Pod koniec lat siedemdziesiątych 15 zasadzono zbyt dużą ilość drzew, niezgodnie z projektem, co spowodowało niewłaściwy rodzaj zadrzewienia i przysłoniło perspek- tywę. Park ten pełni dziś ważne funkcje ekologiczne. Park Kultury to namiastka parku w sąsiedztwie Nowohuckiego Centrum Kultury. Opodal łąki nowohuckie, zaliczone ostatnio do tzw. użytków ekologicznych. Park Im. dra Henryka Jordana to najpopularniejszy wśród krakowian park w śródmieściu. _ * Park Sw. Wincentego a Paulo (dawny park Aleksandra Polewki), zaprojektowany współcześnie, zajmuje 1,30 ha. Nazwa pochodzi od wezwania kościoła, znajdującego się u zbiegu ulic Bydgoskiej i J. Lea. Choć niewielki, posiada dużo alejek, służących do przechadzek. Park Krakowski z cennymi okazami brzostów. Obecnie w składzie gatunkowym dominują brzozy, potem wiązy, lipy oraz kasztanowce. Są tu też olsze, jesiony, topole i graby. Największą atrakcją jest sadzawka, w której odbijają się piękne sylwetki pojedynczych drzew, takich jak: katalpa, płaczące wierzby i wejmutka. Ogród Strzelecki (Park Bractwa Kurkowego) znajduje się przy ul. Lubicz. Obecny jego drzewostan tworzą klony lipy, wiązy i robinie oraz jeden piękny platan, pomnik przyrody. Są tam też szpalery głogowe, a z okazów egzotycznych - sumak octowiec. Park im. Wojciecha Bednarskiego w Podgórzu malowniczo położony w kotlinie dawnego kamieniołomu \ na zboczu Krzemionek. 3. Ogrody dydaktyczne Krakowa Ogród Botaniczny, założony w r. 1783 przez prof. Jana Jaśkiewicza, doprowadzony do stanu świetności (1 864) przez znakomitego botanika Józefa Warszewicza, był i jest ośrodkiem badań naukowych dla wielu pokoleń wybitnych uczonych, jak np: Józef Rostafiński, Marian Raciborski. Emil Godlewski, Edward Janczewski, Bogusław' Pawłowski i Władysław Szafer. Obecnie zajmuje powierzchnię 8 ha między ul. Kopernika, Powstańców Warszawy, ogrodami szpitalnymi i terenami boisk AWF. Ogród Botaniczny posiada bogatą kolekcję 16 roślin krajowych i zagranicznych, a wśród nich wiele pięknych i starych drzew, jak: dęby, wiązy, jesiony, lipy, buki, brzozy, topole, sosny, świerki oraz najokazalszy z nich - dąb, zwany jagiellońskim, liczący ponad 500 lat Ogród Zoologiczny, położony w centrum Lasu Wolskiego. Wstęp do tych ogrodów jest płatny. 4, Zieleń osłonowa fortów Na przełomie wieku XIX i XX, ściślej od ostatniej ćwierci wieku XIX do roku 1914, powstał trzeci, zewnętrzny pierścień umocnień twierdzy Kraków z zespołami fortyfikacji, połączonymi systemem maskowanych zielenią dróg rokadowych, tworzących zieloną okołoiniejską obwodnicę. Zieleń osłonowa fortów stanowi obecnie zespoły starodrzewu o charakterze parkowym, występujące w obszarach obrzeżnych wszystkich dzielnic miasta. Wokół Krakowa jest około 70 fortów, a zatem tyleż potencjalnych pierścieni, zielonych dróg rokadowych (ok. 120 km). W ostatnim okresie daje się zaobser- wować duże zainteresowanie zagadnieniami zieleni fortecznej, zarówno pod względem jej zagospodarowania, jak i poszukiwań badawczych. Utworzenie na Politechnice Krakowskiej im. T. Kościuszki, obok Instytutu Architektury Krajobrazu, samodzielnej katedry prowadzącej badania nad fortyfikacjami Krakowa zaowocowało również wieloma publikacjami poświęconymi tej tematyce. Szersza literatura w tym zakresie podana zostanie przy omawianiu tematu Fortu 49 Krzesławice, w przewidywanej II części niniejszego opracowania. Najczęściej odwiedzane dziś forty to: Fort Batowice, położony za osiedlem Złotego Wieku. Zielone rondo otacza ogrodzone, główne zabudowania fortu. Mniejsze poaustriackie obiekty pozostały nie ogrodzone; Fort Mistrzejowice, z racji bliskości osiedla mieszkaniowego, ciekawe wyjście w otwarty krajobraz; Fort św. Benedykt na Krzemionkach, znajdujący się w pobliżu średniowiecznego kościoła Sw. Benedykta, będący miejscem wielu imprez artystycznych; 17 Fort Kleparski, zwany Parkiem Kleparskim (Park przy Forcie Kleparskim). Jest to obszar stosunkowo duży i dobrze utrzymany, w sąsiedztwie pętli autobusowej i więzienia; Fort Krzesławice - na jego terenie odbywa się wiele akcji i festynów; Fort Grębałów, mieszczący ośrodek jeździecki dia dzieci. Ostatnio ukazały się nowe popularne publikacje poświęcone tematowi krakowskich fortów: H. Łukasik, A. Turowiez, Twierdza Kraków - znana i nieznana. Przewodnik turystyczny, cz. I, Odcinek północno-wschodni od Wisły do Traktu Olkuskiego, Kraków 2001; K. Woj tycza, Okolice Krakowa (Kieszonkowy przewodnik po okolicach Krakowa z uwzględnieniem fortów Twierdzy Kraków, dla turystów pieszych i rowerowych), Kraków' 2000; K. Woj tycza, Szlak Twierdzy Kraków. Kieszonkowy przewodnik po szlaku łączącym forty dawnej Twierdzy-> Kraków - dla turystów pieszych i rowerowych, Kraków 2002. 5. Parki osiedlowe, skwery i zieleńce Park Tysiąclecia swoją nazwę wziął od pobliskiego osiedla. Jest to spory teren na zboczu, otoczony z dwóch stron dużym blokowiskiem. Są tam huśtawki, ścieżki rowerowe, górki saneczkowe. Ponieważ osiedle jest spokojne, mimo ruchliwej ulicy - w parku śpiewają ptaki. Zielony Jar to bardzo piękny, położony na urozmaiconym terenie park na Wrzgórzach Krzesławickich, Ma on formę małej, ściśniętej przez domy dolinki. Jest tam kawiarenka, ogródek jordanowski, amfiteatr, a boisko ma nawet małe trybuny. Położoną koło huśtawek fontannę maluchy zamieniają podczas wyjątkowych upałów w basen. Odbyło się tu już kilka osiedlowych imprez (np. zabawa sylwestrowa pod gołym niebem, zorganizowana przez radę dzielnicy). Planowano nawet utworzyć kręgielnię. ^Ostatnio przy ulicach Krakowa umieszczono wiele drogowskazów prowadzących do fortów. Warto zauważyć, że zieleń fortu przy uf Kamiennej to jedyna zielona przestrzeń dla mieszkańców tej części miasta oraz siedlisko wielu gatunków ptaków, mających tu swoje miejsca lęgowe. 18 Wiśniowy Sad przy osiedlu Kolorowym (mało kto wie. że to miejsce ma tak ładną nazwę) jest to nieduży teren, położony pod oknami bloków, lecz sporo na nim huśtawek i drabinek. Nowa Huta jest pod tym względem uprzywilejowana - dużo tu takich miejsc, gdzie mogą przychodzić babcie z wnuczętami. Plac Ratuszowy przy alei Róż i aleś Przyjaźni to praktycznie nie park, lecz jego kolejna namiastka w centrum Nowej Huty, Nastawiony zdecydowanie bardziej na dorosłych i starszych spacerujących gości, niż na dzieci. Jest tam specyficzna galeria kanciastych rzeźb, najczęściej, niestety, posmarowanych farbami. Są też stoliki do gry w szachy. W pobliżu źródło subartezyjskie. Plac Szwedzki przy osiedlu Szklane Domy to maleńki, prosty zieleniec. Są tam ławki i drzewa. Pełni rolę osiedlowego mini-skweru, Park (nieoficjalny) na os. Dywizjonu 303 zajmuje mały. około 4 ha, teren. Na razie oficjalnie jest zieleńcem, ale dzielnica XIV ma zamiar wystąpić do magistratu o wpisanie go na listę parków miejskich (1995). Sąsiaduje z dwiema szkołami (zdarzają się akty dewastacji). W pobliżu cukiernia, uczęszczana przez mamy z dziećmi. To rodzaj parku osiedlowego. Park na tyłach os. Kalinowego, opodal kościoła p.w. św. Józefa, przy os.Wysokim. Jest to obszerne, podłużne, nieregularne pasmo zieleni z licznymi alejkami i placem zabaw dla najmłodszych, Park Stanisława Wyspiańskiego, ograniczony ulicami T. Makow- skiego i J. Chełmońskiego (z zamykanym wejściem od ul. T. Makow- skiego), zaprojektowany współcześnie, przylega do ogródków dział- kowych. Nie jest duży ani bogaty w sprzęty (pozostały ślady zatartego miasteczka rowerowego). W jego sąsiedztwie planuje się utworzenie pierwszego w Krakowie Parku Rodzinnego dla Krowodrzy. Park o charakterze zieleńca przy ul. I. Odrowąża. Park Dąbie, z wejściem od ulicy Ofiar Dąbia. To bardzo przyjemne miejsce nad Wisłą. Place zabaw dla dzieci skupiły' się w jednym miejscu, reszta to raj dla rowerzystów i tych, którzy chcą po prostu odetchnąć. Im głębiej wchodzi się w park, tym bardziej staje się on lasem. Trzeba uważać na „dzikie” zejścia nad Wisłę. 19 Park Rękawka w Podgórzu na Górze św. Benedykta, położony w ładnej okolicy, dziki i zaniedbany. Służy głównie spacerom z psami, Park A. i E. Jerzmanowskich w Prokocimiu (dojście od ul. Wielickiej lub A. Dygasińskiego). Ogranicza go rzeka zaopatrzona w mostki. Tutejsze dęby liczą nawet 200 lat. Pełno tu szpaków, wróbli, makolągw i kwiczołów. Sprawia wrażenie dużego parku. Sporo szlaków dla maluchów na rowerach. Teren podzielony jest na dwie części: spacerowo-rowerową i huśtawkową. W sąsiedztwie powstaje Park Lilii Wenedy, Park Kurdwanów przy ulicach W. Witosa i Wysłouchów. Teren został zazieleniony niedawno, więc drzewka są niewielkie i, niestety, nieliczne. Na uwagę zasługują oryginalne huśtawki dla dzieci. Park Kliny przy osiedlu Kliny Borkowskie to jeszcze jeden niedawno zagospodarowany teren. Na razie sprawia wrażenie dopiero zakłada- nego parku czy ogrodu. Niestety, przez sam jego środek biegnie ulica Zawiszy. Przynajmniej częściowo można by zaliczyć do tej grupy tzw. „ogrody śród blokowe” Krakowa z XIX i XX w. 6. Planty Planty Krakowskie, założone w latach 1820-1830, później rozwijane. Planty im. Floriana Nowackiego, położone w Podgórzu, w widłach ulic J. Długosza i Władysława Warneńczyka. Mają status obiektu zabytkowego. W tym podłużnym parku jest stosunkowo mało ławek, ale znajdują się tu stoły do ping-ponga, boisko do koszykówki i do piłki nożnej. Jest też pomnik M. Nowickiego, ufundowany przez wędkarzy. Dawniej w tym miejscu znajdowały się stawy rybne. Planty Dietlowskie (1867 r.) to drugie planty Krakowa. Przyjęły one charakter arterii komunikacyjnej, tracą więc wiele ze swoich rekreacyjnych walorów (hałas, spaliny etc.). Planty Mistrzejowickie, położone na osiedlach Złotego Wieku i Bohaterów Września, jest to olbrzymi, malowniczy teren z wieloma 20 trawnikami i posadzonymi ostatnio drzewami. Alejki są asfaltowe, szerokie, można tam przejechać rowerem i pospacerować. Jest też estrada, gdzie urządza się festyny, np. Dni Mistrzcjowic. To najmłodsze planty Krakowa. Spacerując nimi. można dojść do Fortu Batowice. Planty' Bieńczyckie, położone w rejonie osiedli Kazimierzowskiego i Przy Arce w Nowej Hucie, razem z Plantami Mistrzejowickimi stanowią piękny ciąg spacerowy. 7. Zespoły zieleń w układach alejowych, np; Aleje Trzech Wiesz- czów' (191 Ir.), Aleja Daszyńskiego. Aleja Beliny-Prażmowskiego (gdzie ostatnio prowadzi się wymianę topoli włoskich na dęby). Aleja Waszyngtona prowadząca pod Kopiec Kościuszki., Aleja Róż. itd. 8. Zieleń towarzysząca ogrodom działkowym W wielu miejscach Krakowa zlokalizowane są ogródki działkowe, wokół których urządzano tereny spaeerowo-rekreacyjne. Są też „dzikie’' ogródki działkowe. Wszystkie one wszakże stanowią ostoję zieleni w mieście. 9. Parki i inne tereny zieleń; publicznej związane z wodą Połączenie zieleni I wody stanowi ważny element kompozycyjny miasta. Przykłady takich połączęń to; ciągi spacerowe wzdłuż brzegów Wisły (zieleń bulwarowa: Bulwar Rodła, Czerwieński, Poleski, Kurlandzki, Podolski, Wołyński i inflancki) oraz jej dopływów (tereny spacerowe nad Rudawą, miejsca rekreacji i wypoczynku nad Wilgą), pas zieleni wokół Zalewu nad Dłubnią. Trzeba tu podkreślić wyjątkowe znaczenie i walory widokowe Bulwarów' Wiślanych jako ulubionego szlaku niedzielnych spacerów krakowian i turystów. Wciąż wiele zastrzeżeń budzi sprawa wycinania i pielęgnacji drzew na tych terenach, szczególnie dotyczy to wycinki drzew' nad Wisłą. 10. Parki przy rezydencjach (pałacach, willach i dworach) - obecnie publiczne, ogólnie dostępne Królewski Ogród na Łobzowie przy ul. Podchorążych. Początki założenia związane były z budow'ą drewnianego zamku (castelhtm) przez Kazimierza III Wielkiego ok. 1357 r., jako letniej rezydencji królewskiej. W latach 1585-87 Santi Gucci na zlecenie Stefana 21 Batorego przebudował w duchu maniery stycznym założenie pałacowe: jednocześnie utworzony został Ogród Królewski. Ostatnio podjęte prace zakładają m. in. uczytelnienie i wyeksponowanie reliktów królewskiej rezydencji Park Decjusza na Woli Justowskiej, założony w XVI w. przez Justa Ludwika Decjusza jako otoczenie pałacu, zajmuje powierzchnię 1 1 ha i przylega do ul. Królowej Jadwigi. Park ten leży w dolinie Rudawy, na skraju Sowińca, jednego ze wzgórz Wyżyny Krakowsko -Częstochowskiej. Ze względu na przynależność do pierwotnych zespołów roślinnych i siedlisk, drzewostan Parku Decjusza zaliczyć można do kompleksu grądów wysokich. Obecny skład gatunkowy drzew jest zbiiżony do charakteru kompleksu pierwotnego, zwłaszcza dzięki drzewom starym. Poza tym najwięcej jest w nim klonów, lip i jesionów oraz robinii i skrzydłoorzechów, co świadczy o przeobra- żeniu pierwotnego składu wskutek działalności ludzkiej (celowe wprowadzanie nowych gatunków) lub też o zaniedbaniu parku (samorzutne rozprzestrzenianie się gatunków łatwo rozmnażających się). Park ten przegrywa w konkurencji z Lasem Wolskim. Znajduje się tu również ogródek jordanowski i obszerne, doskonałe na urządzanie pikników trawniki, a także prywatna Galeria Bronisława Chromego. W samej willi Decjusza utworzono Międzynarodowe Centrum Konferencyjne. Park Tadeusza Kościuszki (dawny Mirockich, Park przy Dworku Białoprądnickim) zajmuje powierzchnię 5,20 ha (lub 4,5 ha, jak podają inne źródła). Jest ograniczony ulicami Białoprądnicką, Papierniczą i L. Górnickiego oraz rzeką Białuchą. Park leży nieopodal Dworku Białoprądnickiego, w dolinie Prądnika, w krainie Kotliny Sando- mierskiej. Pierwotne zbiorowisko roślinne stanowiły tu łęgi olchowo -wiązowe. Obecnie starodrzew reprezentują lipy. wiązy i kasztanowce, które tworzą dwie przecinające się aleje, wyznaczające podstawowy układ kompozycji parku w nawiązaniu do pałacu. Pośrodku skrzyżowania alej stoi prastary jawor. Jest też mały plac zabaw dla dzieci. Chlubą tego parku jest bardzo stara aleja nad rzeką, a zaletą ziemne - a nie asfaltowe - ścieżki dla rowerów. Mieszkańcy okolicznych osiedli bardzo cenią sobie tę zielona strefę. Szerzej zobacz: J. Bogdanowski, Królewski ogród na Łobzowie, Kraków 1997 22 Park Matejki przy ul. M. Wańkowicza jest to dawny park dworski w otoczeniu dworku Jana Matejki w Krzeslawicach (obecnie na terenie Nowej Huty). Wizytę w dworku należy wcześniej ustalić telefonicznie, ale do parku może wejść każdy i o każdej porze. To rzadko uczęszczany, a przyjazny teren. Nie ma tu ławek ani koszy na śmieci. Można pograć w kometkę lub poleżakować. Dojazd ułatwia dobrze oznakowana trasa rowerowa. Park im. Jalu Kurka (zwany parkiem Rzewaiskich lub Polskiego Radia) znajduje się za Pałacem Tarnowskich przy ul. Szlak. Park Bcnisa w Bronowicach to zespół parkowy, składający się z ogrodu przy Zakładzie Farmaceutycznym PAN, Parku Benisa i ogrodu Zakładu Ekonomiki PAN. Położony jest między ulicami Smętną i Ojcowską. Park ten, założony przed około 180 laty, do dzis zachował ślady dawnej kompozycji, jak aleje ; altany jesionowo -lipowe. Do tutejszych osobliwości dendrologicznych należą: dąb biały, tulipanowiec, jeden z najpiękniejszych w Polsce limaków oraz najstarszy w Krakowie cis. Kościelniki - park przy rezydencji. Mimo że pałac pozostaje w ruinie, prezentuje znaczne w'a!ory architektoniczne. Znajduje się tu założenie w typie entre cour et jardin, z dwiema oficynami, piętrowym pałacem i parkiem. Rangę tego miejsca podnosi historia, w której nie brak znamienitych właścicieli (Morsztynowie, Wodziccy), a wśród gości znajdziemy nawet króla Stanisława Poniatowskiego. W ostatnim czasie pojawiła się nadzieja na przywrócenie świetności temu obiektowi. 11. Kopce Krakowa Kopiec Krakusa położony na Krzemionkach (Wzgórze Lasoty), na wys. 271 m n.p.m., usypany między VIII a połową X w. - domniemana mogiła księcia Kraka, legendarnego założyciela Krakowa; Kopiec Kościuszki na Zwierzyńcu, na Wzgórzu bł, Bronisławy, na wysokości ok. 326 m. n.p.m. - należy do kompleksu leśnego Las Wolski; Kopiec Piłsudskiego na Wzgórzu Sowdniec w Lesie Wolskim, zwany kopcem Niepodległości (Wolności) lub Mogiłą Mogił; 23 Kopiec Wandy wznosi się między ul. Ujastek a ul. igołomską, na wprost huty. Powitał prawdopodobnie w VII lub VIII w. Do połowy XIX w. był miejscem kultu. Ostatnio ustawiono tam ławeczki i uporządkowano okolicę. Ze szczytu widać panoramę Nowej Huty; Kopiec Jana Pawła II - najmłodszy z krakowskich kopców, usypany w Centrum Resurectionis oo. Zmartwychwstańców w 1997 r. na pamiątkę wizyty Jana Pawła II. W przeszłości istniał jeszcze Kopice Estery w zachodniej części parku otaczającego Pałac Królewski w Łobzowie. 12. Planowane parki Krakowa 1. W projektach zagospodarowywania terenów pofabrycznych planuje się utworzenie w przyszłości parku na terenie byłej fabryki Soivay. 2. Zaprojektowany w rejonie bulwarów wiślanych przy kościele na Skałce (a więc w pobliżu Kazimierza) park ma zostać nazwany Parkiem Pamięci Żydów pomordowanych w niemieckich obozach zagłady. Określany bywa też mianem Parku Pokoleń lub Parkiem - * * S * * - Symbolem Martyrologii. Park ten będzie "wielopiętrowy": oprócz drzew znajdzie się w nim wiele gatunków krzewów i krzewinek. Plany zakładają też stworzenie sadzawki i urządzenie bardziej kameralnych miejsc wypoczynku. Być może powitanie też placyk dla muzyków, koncertujących w plenerze. Planowany był już na lipiec 1995 r. 3. Park Lilii Wenedy w Prokocimiu to jeden z najnowszych parków Krakowa, realizowany od 199ór, Położony jest w rejonie ulic Lilii Wenedy i Konrada Wallenroda. Jego tworzenie dofinansowywał Powiatowy i Gminny Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Ma mieć powierzchnię około 16 ha. Obecnie trwają prace wykończeniowe - układanie schodów i ścieżek. Stawy, wykorzysty- wane przez rybaków-amatorów, już obsadzono roślinnością wodną; jest też nowa pompownia. ^Szulc A., Parki pokoleń, Gazeta Krakowska 1995 nr 40 (16 II), s. 10. Anna Sztubiai z Ogrodu System i Kaja Mirecka-Ploss, współzałożycielka i dyrektor Amerykańskiego Centrum Kultur/ Polskiej w Waszyngtonie są twórcami tego pomysłu. 24 4. Park w Płaszowie przy ul. Myśliwskiej (około 8 ha). 5. Planuje się przekształcenie Parku Krowoderskiego w pierwszy Park Rodzinny w Krakowie. Obecny Park Krowoderski (przy ulicach Władysława Łokietka i Batalionu Skała AK, w dzielnicy Krowodrza) to obszerny zieleniec. Ma pięć boisk, w tym jedno do koszykówki. Są też górki saneczkowe, można się tam opalać. Wzniesienia wyposażone zostały w podjazdy i nadają się do zjazdów rowerowych. Co rzadko spotykane, cały teren otacza żywopłot. Wstępnie planuje się tam budowę, jako najważniejszego obiektu parku, hali sportowej, która dysponowałaby płytą o wymiarach 20 x 40 m pod sztuczne lodowisko (lub pod inne zagospodarowanie). Powstać mają też korty tenisowe, boisko z trybuną dla 270 widzów, place zabaw dla dzieci oraz zaplecze gospodarcze i handlowe. 6. Zieleniec na terenie dawnej Młynówki Królewskiej.10 7. Ostatnio planuje się również utworzenie w Krakowie Lotniczego Parku Kulturowego na terenie tzw. Błoń Rakowickich, w pobliżu Politechniki Krakowskiej.11 Sukcesywnie przygotowuje się też projekty nowych zalewów (włączając je wraz z ich otoczeniem w system zieleni miejskiej). W najbardziej zagrożonych ekologicznie miejscach planuje się posadzić drzewa i krzewy; przewiduje się sadzenie drzew miniaturowych, aby nie zasłaniały zabytków ani okien budynków mieszkalnych. Mówiąc o systemie zieleni Krakowa, należy zwrócić uwagę na zarysowany już w planie A. Ptaszyckiej (por.: red. J. Dąbrowski, Kraków, Studia nad rozwojem miasta, Kraków 1957) projekt zieleni. W tym właśnie 4 kliny parkowe, mogące wychodzić nieomal spod Wawelu: Dolina Wisły ku Puszczy Niepołomskiej (od wschodu) ku Tyńcowi i dalej (od zachodu), ku Rabie (od południa) oraz Dolina Prądnika przez Żabiniec (obecnie zabudowywany ku północy). r>Park Rodzinne, [w:] Tygodnik Grodzki, Dziennik Polski z dn. 17. XII. 1999, s, 62 '"Według informacji zamieszczonych w Czasie Krakowskim, nr 239, z dnia 11. X. 1996,s, 16 1'Radwan K., Rakowickie Błonia, [w:] Dziennik Polski, z dn. 13 września 2000, s. II i 13 25 Zainteresowanych bliżej tematyką zieleni Krakowa i jej stanem odsyłam również do artykułów7: Stan zieleni w Nowej Hucie, Zeszyty AGH i Jak zniszczono zieleń na Czerwonym Prądniku K, Fabijanowskiej, opublikowany w Aurze. Mówiąc o parkach i ogrodach Krakowa, warto dodać, że fundusze na utrzymanie krakowskiej zieleni porozdzielano na kilka instytucji, ł tak: Wydział Gospodarki Komunalnej i Ochrony Środowiska UMK (referat zieleni) zajmuje się parkami; Zarząd Gospodarki Komunalnej dba o skwery; Zarząd Dróg i Komunikacji zajmuje się zielenią przy drogach; Miejska Fundacja Park i Ogród Zoologiczny zajmuje się Lasem Wolskim. Pieniędzmi na ten cel dysponują rady dzielnic i Gminny Fundusz Ochrony Środowiska. W roku 1998 budżet gminy na utrzymanie zieleni wydał około 10 milionów złotych. Pielęgnacją zieleni zajmują się wyspecjalizowane firmy, które zabiegają o zlecenia ■ -) na przetargach, organizowanych przez miasto, “ Nie można też zapominać o działalności Zielonego Stołu, w ramach którego odbywały się spotkania i seminaria na temat problemów i zadań dotyczących zieleni miejskiej, skupiające osoby 0 różnych specjalnościach. W ciągu ostatnich kilku lat zajmowano się m.in.: kwestiami edukacji ekologicznej, zarządzaniem, ochroną 1 najpilniejszymi potrzebami w zakresie pielęgnacji zieleni w mieście, Bankiem Sadzonek w Krakowie, koordynacją inwestycji w dziedzinie zieleni (np. budowa nowych parków, wykorzystanie środków finansowych na zadania związane z zielenią miejską), zielenią w pianie zagospodarowania przestrzennego Krakowa, a także wieloma podo- bnymi problemami . 3 Pojawiają się też inne wartościowe inicjatywy, jak np. akcje urządzania skwerów wokół szkół, przedszkoli i szpitali, którym patronuje Echo Krakowa (np. w 1994 r.), czy poruszana ostatnio kwestia projektu Krajowej Karty Miejskich Terenów Zieleni i Krajobrazu, która mogłaby w dużej mierze służyć obronie jakości i2Powyższe dane i informacje opracowane zostały na podstawie artykułu zamieszczonego w Dzienniku Polskim, w dn. 6 marca 1999, (DER), pt. Ogród Kraków. Daleko nam do Łodzi, której lesistość sięga 20 procent, s. 8 nZob,: http.//www.krakow.pl/WK/PL/srodowisko;zielony/ziel.htm, aktualizacja z 01.03.98 26 życia w mieście, przyczyniając się do ratowania miejskich parków.M Wiele instytucji podjęło już akcje uwrażliwiania środowisk lokalnych na estetykę ogródków przy domowych, balkonowych i przed blokowych. Należą do nich m. in.: Ośrodek Kultury Grębałów, Ośrodek Kultury im. C. K. Norwida, który od roku 1995 realizuje wieloletni społeczny program pn. „Miasto - Ogród. Projekt działań dla zieleni w Krakowie” i Ośrodek Kultury Katolickiej w Mistrzejowicach. Szczegóły prowadzonej w Krakowie edukacji ekologicznej omawia artykuł Danuty Szymońskiej Edukacja ekologiczna, zamiesz- czony w Raporcie o sianie środowiska naturalnego M. Krakowa w latach 1994-1998. Stan aktualny i tendencje, Kraków 1999.15 Począwszy od raportu zatytułowanego Kląska ekologiczna Krakowa, raporty takie opracowywane są corocznie Na stan parków i ogrodów w Krakowie ujemnie wpływa brak prawników - specjalistów od ochrony zieleni oraz wysoce niewystar- czająca wiedza mieszkańców o prawnych aspektach gospodarowania zielenią miejską. Stąd trudności w kontrolowaniu sytuacji związanych z jej dewastacją. Mieszkaniec współczesnego miasta żyje w czasach, które coraz skuteczniej pozbawiają go bezpośredniego kontaktu z naturą. Powiększające się szybko obszary zurbanizowane, a zarazem wzrastająca intensywność zagęszczenia istniejącej zabudowy oraz jej typizacja i unifikacja, szczególnie widoczna w nowoczesnych osiedlach mieszkaniowych - wszystko to coraz bardziej oddala od niego naturalny krajobraz i jego elementy przyrodnicze. Droga od centrum miasta ku jego zielonym obrzeżom staje się coraz dłuższa. Stąd wyjątkowej aktualności nabiera dziś edukacja prowadzona na terenie parków i ogrodów miasta, której nadrzędnym celem byłoby budzenie w społeczeństwie zaangażowanej wrażliwości ekologicznej, a w odniesieniu do szkół - prowadzenie w tych środowiskach zinteg- rowanych form nauczania różnych przedmiotów. ! ,Szerzej zob.: Echo Krakowa, 1993, nr 225 (19-21 XI), s. 3 l5Raport ten wydaje Inspekcja Ochrony Środowiska Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Krakowie UMK, Eiiblioteka Monitoringu Środowiska, praca zbiorowa pod red. Konrada P, Turzańskiego, Jadwigi Pauli-Wilgi 'Ostatnim jest Raport o stanie środowiska... z r. 1999 27 Bibliografia: Bęben Z., Lasy, [w:] Raport o stanie środowiska naturalnego miasta Krakowa w latach 1994-1998. Stan aktualny i tendencje, praca zbiorowa pod redakcją K.P, Turzańskiego i J, Panli-Wi Igi, Kraków 1999 Bogdanowski J., Problemy urbanistycznej rewaloryzacji zabudowy XIX/XX-wiecznej, na przykładzie Krakowa (ogrody śródh lokowej, Ochrona Zabytków, nr 2, 1980 Bogdanowski J., Ogrody krakowskich kamienic, Aura, nr 7, Kraków 1994 Bogdanowski J., Warownie i zieleń twierdzy Kraków, Kraków 1977 Bogdanowski J., Przemiany architektoniczne willi na Woli Justowskiej, [w:] Rocznik Krakowski, t.XLVI Bogdanowski J., Królewski Ogród na Łobzowie, Kraków 1997 Bogdanowski J., Style, kompozycja i rewaloryzacja w polskiej sztuce ogrodowej. Wybrane problemy, Kraków 1996 Bohin A., Stan zasobów przyrody. 5.1.Zieleń, [w:] Raport o stanie środowiska naturalnego miasta Krakowa w latach 1994-1998. Stan aktualny i tendencje, praca zbiorowa pod redakcją K.P. Turzańskiego i J. Pauli-WiIgi, Kraków 1999 Czuma M., Mazan U, Pępek świata nazywa się Kraków, Kraków 2000 Fabijanowska K., Zieleń śródmiejska na przykładzie ogrodów podwórkowych (śródblokowych) Krakowa, Aura, nr 1, Kraków 1998, s. 30-31 Katalog Parków i Ogrodów w Polsce, tom I, Parki i ogrody Krakowa w obrębie Plant, z Plantami i Wawelem, pod redakcją J. Bogda- nowskiego, Warszawa 1997 Kotońska B,, System obszarów i obiektów prawnie chronionych, [w:] Raport...., Kraków 2000 Król A., Lasy i leśnictwo, [w:] Raport o stanie środowiska w województwie małopolskim w 1999 roku, praca zbiorowa pod redakcją K.P,Turzańskiego i J.Wertza, Kraków 2000 Łukasik H., Turowicz A., Twierdza Kraków - znana i nieznana. Przewodnik turystyczny, Kraków 2001 Majka M., Zabytkowe parki i ogrody Krakowa oraz województwa krakowskiego. Stan - potrzeby - perspektywy, cz.I, [w:] Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, T.XXII, Kraków 1988 Marcinek M., Błonia, [w:] Spotkania z Zabytkami, nr 8, Warszawa 2000, s. 26-27 Miczyńska, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, 1967. 28 Miczyńska I.s Krakowski Park Kultury i Wypoczynku, [w;] Ogrodnictwo, nr ] 1, Warszawa 1966, s. 3*42-345 Piekiełko-Zemanek A., Egzotyczny Ogród na Wesołej, Kraków 1986 Ptaszycka A., Przestrzenie zielone w miastach, Poznań 1948. Skotnicki J., Krakowski Ogród Zoologiczny, Kraków 1997 Szafer W., Przewodnik po Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, Warszawa 1956 Przewodnik po Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, pod redakcją K. Szczepanka, Kraków 1985 Zieleń Krakowa, pod red. J. Dobrzyc kiego, Kraków 1955. 29 llozdział II Park im. dra Henryka Jordanu W roku 2001 minęła 1 12 rocznica otwarcia najstarszego w Polsce i jednego z pierwszych w święcie parku zabaw dla dzieci i młodzieży - Parku Jordana w Krakowie. Założony został przez krakowskiego lekarza, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz wielkiego społecznika i pedagoga, doktora Henryka Jordana (1842 -1907). Park ten znajduje się opodal centralnej części miasta, w obrębie ulic: al. 3 Maja, oddzielającej park od Błoń krakowskich, Reymana od zachodu. Reymonta od północy i graniczy od wschodu z terenami należącymi do Uniwersytetu Jagiellońskiego. Obecnie, otoczony metalowym parkanem, zajmuje powierzchnię 22.5 ha, podczas gdy pierwotnie - jako rodzaj parku krajobrazowego z nieregularną siecią ścieżek i alej. klombami i rozległymi trawnikami - miał zaledw ie 10 ha powierzchni. Park powstał na terenie krajowej wystawy przemysłowo -rolniczej z 1887 r. Komitet wystawy zagospodarował go wówczas na prowizoryczny ogród, z drogą do głównego pawilonu i ścieżkami do ozdobnych kiosków. Zasadzono wtedy 2400 drzew-' i wykonano klomby z krzewami i darnią. Po zakończeniu wystawy większość właścicieli zabrała stąd swoje pawilony, jednak niektórzy pozostawili je miastu. W kwietniu 1888 r. doktor Jordan przystąpił do organizowania parku. Zaraz po sporządzeniu planów, wykonanych przez ówczesnego planistę krakowskiego, Bolesława Małeckiego, rozpoczęto prace przygoto- wawcze: wytyczano ścieżki, kopano doły, odmierzano boiska, porządkowano stare chodniki i zakładano nowe. Rozpoczęto też sadzenie kilkudziesięciu tysięcy drzewek, otrzymanych od księcia Adama Lubomirskiego z Niżyńca; wykorzystano również drzewostan wystawy. Po całorocznej intensywnej pracy przy urządzaniu ogrodu wybudowano boiska sportowe oraz sprowadzono najpotrzebniejszy sprzęt gimnastyczny. Wiosną 1889 r. nastąpiło uroczyste otwarcie parku. Plan parku przypominał kształtem trójkąt, którego podstawę wyznaczał daw ny lewy brzeg Rudawy, płynącej wtedy wzdłuż Błoń (na odcinku obecnej al. 3 Maja). Lewy bok tego trójkąta graniczył z torem wyścigowym, a prawy stykał się z fortyfikacjami. Do parku wiodła tylko jedna droga - przez drewniany most na Rudawie. Na bramie wejściowej widniał napis; Miejski Park dra Jordana, Przy wejściu znajdował się plan, ułatwiający poruszanie się po parku. Od bramy w linii prostej biegła aleja główna, długości 217 m i szerokości 9 m. Po prawej stronie te alei. przy samym wejściu do parku, znajdował się 33 nieduży domek dozorcy, po lewej zaś stronie ustawiono trzy tablice informacyjne. Aleja główna dochodziła do koła o promieniu 23 m, stanowiącego punkt centralny parku i jedną z najważniejszych jego ozdób. Środek koła zajmowało okazałe drzewo otoczone klombami krzewów, dookoła których biegła ścieżka. Przy ścieżce tej, wśród grabowego żywopłotu, planowano umieścić na kamiennych postumentach 45 popiersi zasłużonych Polsce pisarzy, artystów i bohaterów narodowych. Ich wykonanie doktor Jordan zlecił trzem krakowskim rzeźbiarzom. W celu wyeksponowania popiersi, w części centralnej parku wykonano duży krąg, zwany kołem pomnikowym, przy którym miało stać 16 pomników, oraz siedem mniejszych kręgów, rozmieszczonych wokół dużego. Osiem pierwszych rzeźb, dłuta Alfreda Dauna, stanęło w parku już w ł S89 r. Były to popiersia Jana Długosza, Jana Kochanowskiego, Jana Zamojskiego, Piotra Skargi, Stefana Czarnieckiego, Jana Tarnowskiego, Mikołaja Kopernika i Tadeusza Kościuszki. W 1894 r. przy ścieżce w' kole pomnikowym znajdował się już komplet 16 popiersi. Posągi te, wykonane w białym marmurze karraryjskim, były dziełem wspomnianego Alfreda Dauna oraz Tadeusza Błotnickiego i Michała Korpaia. Popiersie Konstantego Ostrogskiego wykonał Stanisław' Lewandowski. Pomniki rozmieszczone zostały w porządku chronologicznym, według dat śmierci osób, którym zostały poświęcone. Od koła pomnikowego - przywołującego najpiękniejsze karty dziejów ojczystych - rozchodziło się siedem ścieżek do siedmiu kół mniejszych, z których każde planowano ozdobić czterema popiersiami. Kręgi te miały nosić nazwy grupowe popiersi na nich ustawionych, np: hetmanów, królów, twórców, bohaterów narodowych. Również w 1894 r. stanęły tu dw'a popiersia: Kazimierza Pułaskiego i Jana Hemyka Dąbrowskiego. Na prawo od środka alei głównej wiodła ścieżka do kamiennych schodków, którymi dochodziło się do zagłębienia (dawny staw) pokrytego bujną trawą. Takie same kamienne schodki prowadziły na wysepkę, na której wznosiło się na marmurowym cokole, otoczone wiązami, popiersie Tadeusza Kościuszki, zwrócone w stronę kopca jego imienia. Ze środka głównej alei rozchodziły się prostopadle dwie ścieżki. Pierwsza z nich prowadziła w prawo, na boisko krążnika , 1 krążnik, zwany też błędnikiem lub ślimakiem - rodzaj labiryntu ogrodowego o skomplikowanym, symetrycznym układzie ścieżek, wykorzystywany do zabaw grupowych 34 druga, zaś na lewo, do altany otoczonej klombami świerkowymi, gdzie podczas urządzanych w parku festynów przygrywała muzyka. W pobliżu wznosił się obszerny drewniany pawilon pokryty papą. Opodal widać było mniejszy budynek, zwany powszechnie dzwonnicą, gdyż z jego szczytu dzwonek ogłaszał początek, zmianę, zakończenie zabaw i ćwiczeń oraz zamknięcie ogrodu. W budynku tym mieściła się także pracownia, w której wyrabiano nowe i naprawiano stare przyrządy gimnastyczne. Część środkowa parku, koło alei i pomników, była przeznaczona dla przechadzających się, resztę zajęły boiska do zabaw i ćwiczeń młodzieży. Boiska te ciągnęły się wokół ogrodu, poczynając od lewej strony od wejścia, i oznaczone były numerami od I do XII. Stopniowo w parku ustawiano kolejne popiersia. W 1901 r. znajdowały się tu już 32 rzeźby, m. in. Juliana Ursyna Niemcewicza i Adama Mickiewicza. W roku śmierci doktora Jordana (1907) stały już 44 popiersia. W latach osiemdziesiątych XIX w. park nawiedziła dwukrotnie klęska powodzi. W tym też okresie wybuchł pożar pawilonu głównego. Mimo tych przeciwności, park nadal był starannie utrzymywany i stale się rozwijał. Jednak po śmierci założyciela, kiedy w 1907 r. park dostał się pod wyłączny zarząd gminy miasta Krakowa, zaczął stopniowo zmieniać swój wygląd i działalność, która, niestety, zaczęła słabnąć. Jeszcze w 1914 r. pośrodku koła pomnikowego ustawiono na granitowym cokole pomnik doktora Jordana, ufundowany przez społeczeństwo Krakowa, odlany w brązie według projektu Jana Szczepkowskiego. Funkcjonowanie parku przerwane zostało wybuchem pierwszej wojny światowej. Kwaterujące w Krakowie wojsko austriackie zniszczyło boiska, zieleńce i drzewostan. Przypuszcza się, że w tym okresie zniszczone zostały niektóre popiersia i postumenty, co spowodowało zmiany w ich ustawieniu. W okresie międzywojennym, z niewiadomych powodów, pierwotne postumenty zostały zastąpione nowymi, o uproszczonej formie oraz gorszych proporcjach; 16 takich postumentów zachowało się do dzisiaj. Prawdopodobnie w tym samym czasie wymieniono też postument pod popiersiem Tadeusza Kościuszki. W Parku Jordana krąg żywotników przemarzł w zimie roku 1939/40 i wtedy wprowadzony został szpaler grabowy. 35 Plan Parku im. dra Henryka Jordana z początku lat dziewięćdziesiątych XIX w. {Miejski Pai*k Dra Henryka Jordana w Krakowie, Kraków 1894, rys. Jan Swierczyński) Czas drugiej wojny światowej okazał się dla parku jeszcze gorszy. Na bramie Parku Jordana widniał wówczas napis: Nur fur Deutsche. Urządzając kompleks stadionów dla Hitler-jugend, Niemcy wykopali drzewa w parku i przesadzili je w pobliże stadionu. Piękny starodrzew wycięty został niemal w całości, odsłonięte zaś w efekcie pomniki okupanci zamierzali zniszczyć. Rozkruszone marmurowe popiersia polskich bohaterów narodowych miały stanowić materiał na bieżnie sportowe ich stadionu. Te podejrzane prace zauważył właściciel zakładu kamieniarskiego, były wychowanek doktora Jordana, Franciszek Łuczywo, który wykupił od Niemców 22 popiersia bohaterów narodowych oraz pomnik doktora Jordana. Pozostały sprzęt i urządzenia parku, m.in. budynki oraz boiska, doszczętnie wówczas zdemolowano i przekształcono cały teren w park publiczny, dostępny tylko dla Niemców. Po zakończeniu wojny Franciszek Łuczywo zgłosił władzom miejskim chęć oddania uratowanych popiersi. Władze przyjęły jednak tylko niektóre pomniki, pozostałe uznając za nieodpowiednie do eksponowania. Odtworzono wówczas, na wzór dawnego założenia, centralne koło pomnikowe, w którym umieszczono 12 popiersi na starych postumentach. Dopiero w latach sześćdziesiątych odtworzono brakujące 4 popiersia. Wykonane zostały przez rzeźbiarki Zofię Balcerowicz-Dzielinską i Danutę Dzielińską. Pozostałe 8 ocalałych pomników ustawiono na nowych postumentach przy bocznej alejce. Są to popiersia m.in.: Mikołaja Kopernika, Tadeusza Reytana, Piotra Skargi i Augustyna Kordeckiego. Obecnie park zasadniczo zmienił swój wygląd, wciąż też są wprowadzane do niego nowe przyrządy mające służyć rekreacji i rozwijaniu zamiłowań sportowych wśród dzieci i młodzieży. Drzewostan i komunikacja wewnętrzna mają charakter swobodny, krajobrazowy, przy czym fragment wejściowy (aleja główna z rondem przetrwała do dnia dzisiejszego bez większych zmian) nosi cechy rozwiązania neoklasycystycznego. Szata roślinna jest dziś, niestety, znacznie zubożona. Większą część parku stanowią stare tereny parkowe (od strony południowej i wschodniej) z przewagą starodrzewu, w części północno-zachodniej zaś, dołączonej w okresie znacznie późniejszym, znajdują się otwarte polany trawiaste. Zespół pomników obejmuje obecnie 30 rzeźb. Krąg centralny parku składa się z dwóch kolistych alejek, połączonych ze sobą ośmioma dróżkami, pomiędzy którymi znajdują się trawniki z klombami kwiatowymi. Cały krąg otacza szpaler grabowy, przerwany w miejscach wylotu czterech alejek głównych. W szpalerze wycięte są 37 nisze, w których usytuowano parami 16 popiersi zwróconych frontem do środka kręgu. Są to popiersia: Jana Długosza, Stefana Czarnieckiego, Józefa Poniatowskiego, Stanisława Konarskiego, Stanisława Żółkiewskiego, Kazimierza Pułaskiego, Artura Grottgera, Joachima Lelewela, Jana Kochanowskiego, Jana Ursyna Niemcewicza, Fryderyka Chopina, Jana Matejki, Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Stanisława Staszica i Hugona Kołłątaja. Pośrodku kręgu, w centrum okrągłego trawnika, stoi uratowany pomnik doktora Henryka Jordana. Wzdłuż bocznej alei ustawiono 8 popiersi: Mikołaja Kopernika, Tadeusza Reytana, Piotra Skargi, Augustyna Kordeckiego, Jana Tarnowskiego, Konstantego Ostrogskiego, Józefa Hauke-Bosaka i Zygmunta Krasińskiego. W alei główmej, obok osobno stojącego popiersia Tadeusza Kościuszki, ustawiono ostatnio (w ramach cyklu pomników "Wielkich Polaków XX wieku") popiersie marszałka Józefa Piłsudskiego, Kardynała Stefana Wyszyńskiego, ks. Jerzego Popiełuszki i Ojca św. Jana Pawła łl. Ostatnie trzy rzeźby powstały według projektu prof. Stefana Dousy z krakowskiej Akademii Sztuk w |* * Pięknych. Popiersia mają na podstawach wyryte napisy: od frontu imię i nazwisko, natomiast po bokach - datę urodzin i śmierci sportretowanej osoby. Na niektórych popiersiach są również daty ich wykonania oraz sygnatury artystów. Na terenie parku znajduje się obecnie również kilka budynków. Obiektem dominującym jest pawilon JordanówLa, popularnie zwany okrąglakiem, usytuowany po lewej stronie od wejścia głównego, w miejscu pochopnie zburzonego w 1967 r. pawilonu o tej samej nazwie. Po przeciwnej stronie alei głównej usytuowany jest parterowy budynek Krakowskiej Dyrekcji Zieleni, mieszczący biura i zaplecze dla pracowników opiekujących się zielenią ogrodu. W części zachodniej, od strony al. 3 Maja, w pobliżu sadzawki, parterowy pawilon zajmuje Ośrodek Sportu i Rekreacji „Krakowianka”. Mieści się w nim wypożyczalnia sprzętu sportowego, szatnie i bufet, czynne jedynie w sezonie letnim. Pozostałe tereny parku przeznaczone zostały na boiska, place zabaw, łąki i alejki spacerowe. Park Jordana zmienił też całkowicie swój charakter. Mimo, że od 1957 r. działa Towarzystwo Parku im. dr. Henryka Jordana, czyniące starania o powrót do tradycji jordanowskich, nadal nie wznowiono tu codziennej działalności wychowawczej; odbywają się jedynie okazjonalne imprezy kulturalno-rekreacyjne. Z początkiem lat IS(MM), Wielcy w parku, [w:] Dziennik Polski, Nr 258 (17141) z dn. 4 XI 2000 r. 38 dziewięćdziesiątych utworzono Fundację im. H. Jordana, która zabiegać ma zarówno o fundusze dla parku, jak i o właściwe jego wykorzystanie. Ponadto, równocześnie, powstało konkurencyjne Towarzystwo Rozwoju Parku Jordana. Obserwowana od lat degradacja terenów zielonych, w tym również historycznych założeń ogrodowych i parków zabytkowych, sugeruje konieczność rychłego objęcia kompleksową opieką konserwatorską także tego obiektu. Warto również ponownie podjąć próbę prowadzenia w nim codziennej działalności wychowawczej, dostosowanej jednak do zmienionego charakteru tego pięknego, najpopularniejszego po Plantach, zabytkowego parku Krakowa. Jordanowska koncepcja wychowania dzieci i młodzieży Doktor Henryk Jordan dokonał przełomu w polskim systemie wychowawczym, przez podniesienie rangi wychowania fizycznego i dostrzeżenie w rozwoju fizycznym jednego z głównych czynników kształtujących osobowość młodego człowieka. Koncepcja wychowania dra Jordana reprezentowała lekarski punkt widzenia. Została sformułowana w oparciu o właściwości rozwoju człowieka i w aspekcie potrzeb z tym związanych. Za jedną z podstawowych potrzeb życiowych dziecka uznał dr Jordan potrzebę ruchu, wynikającą z jego naturalnych skłonności. Zaspokojenie tej potrzeby warunkuje w dużym stopniu prawidłowy rozwój całego organizmu. Rozwój i zdrowie młodzieży wymagają, aby miała ona możliwość spędzania codziennie przynajmniej dwóch godzin na świeżym powietrzu, poświęcając ten czas na ćwiczenia fizyczne, zabawy i gry ruchowe. Dr Jordan sądził, że przez właściwą organizację czasu wolnego można ograniczać ujemne skutki przeciążenia programów szkolnych i upowszechniać prowadzenie higienicznego trybu życia. Konsekwencją takiego podejścia było uwzględnienie wszystkich sfer osobowości dziecka, na jakie może i powinien oddzia- ływać wychowawca, mający na celu dobro swojego wychowanka i troskę o jego przyszłość. Stąd też za podstawę realizowanego w parku programu wychowawczego przyjęto wychowanie zespołowe, łącząc je z wychowaniem indywidualnym każdego młodego człowieka. W wy- chowaniu indywidualnym kładziono szczególny nacisk na rozwijanie sprawności fizycznej, a w oparciu o tę zasadę prowadzono wszech- stronne oddziaływanie wychowawcze w dziedzinach wychowania umysłowego, politechnicznego, moralnego i estetycznego. 39 Doktor Henryk Jordan (Kronika Towarzystwa Parku im. dra H. Jordana - reprodukcja S. Kuciel) 40 Plan współczesny Parku Jordana (opracowanie: J. Kozłowski) Fragment alei w zachodniej części Parku Jordana (fot. S. Kuciel) Fragment kręgu centralnego w Parku Jordana Popiersie Tadeusza Kościuszki Popiersie Stefana Czarnieckiego w Parku Jordana (fot. S. Kuciel) w Parku Jordana (fot S. Kuciel) Fragment kręgu centralnego z widocznymi popiersiami (fot. S. Kuciel) Plac zabaw w pobliżu pawilonu „Tik - Tak" w Parku Jordana (fot S. Kuciel) W roku 1889, z inicjatywy dra Jordana. powstał park zabaw dla dzieci i młodzieży, jeden z pierwszych tego typu w Fiu ropie. Całokształt działalności w nim prowadzonej złożył się na powstanie jednolitego stylu i systemu wychowawczego. Park ten prowadził codzienną działalność, kierowaną osobiście przez dra Jordana i zarząd parku, nadzorujący pracę przewodników. Zadaniem kierownictwa było opracowywanie programu gier, zabaw i ćwiczę ii gimnastycznych, a także czuwanie nad ich właściwą realizacją. Przewodnikami byli najczęściej studenci kierunków lekarskich oraz nauczyciele szkól ludowych, posiadający specjalne przygotowa- nie. Organizowali oni i prowadzili ćwiczenia oraz gry i zabawy dla poszczególnych grup młodzieży. Do obowiązków przewodnika należało także czuwanie nad regularną frekwencją wychowanków oraz przygotowywanie krótkich sprawozdań, zawierających uwagi o przebiegu zajęć i zachowaniu uczestników. Aby podnieść autorytet przewodników, kierownictwo parku ufundowało dla każdego z nich mundur, składający się z bluzy, spodni i rogatywki oraz specjalne stroje ćwiczebne. Również młodzież w czasie zajęć w parku nosiła mundurki i stroje gimnastyczne, które dla podniesienia współ- zawodnictwa międzygrupowego, były zróżnicowane. Stanowiło to dla młodzieży nie tylko ciekawe urozmaicenie, ale przede wszystkim rozwijało poczucie przynależności grupowej i wpływało na ogólne podnoszenie dyscypliny zajęć. W parku znajdowało się wówczas 14 boisk o różnorodnych kształtach i rozmiarach, w zależności od tego, do jakich ćwiczeń i gier były przeznaczone. Przyrządy gimnastyczne spełniały najnowsze ówczesne światowe wymagania higieniczno-zdrowotne. Każdy zastęp bawił się i ćwiczył oddzielnie, na innym boisku. Zmiana boiska odbywała się co pól godziny, na gwizdek przewodnika. Działalność pedagogiczna w rozumieniu jordanowskim stwarzała jednakowe możliwości dla chętnych — zarówno dziewcząt i chłopców — do korzystania z zajęć w parku. Udział w ćwiczeniach i zabawach był dobrowolny. Ci jednak, którzy chcieli w nich uczestniczyć, musieli dokonać wpisu w zarządzie parku. Na podstawie zebranych zgłoszeń przeprowadzano podział młodzieży na zastępy, liczące około trzydzieści osób, z uwzględnieniem wieku uczestników. Jako lekarz, doktor Jordan zwracał szczególną uwagę na dobór właściwych ćwiczeń, zgodnie z wiekiem i poziomem rozwoju ćwiczących. Podstawę jednak jego systemu wychowawczego stanowiła 4] koncepcja zabawy. Zdaniem dra Jordana, nie ma potrzeby wyznaczania ścisłych granic między zabawą a gimnastyką. Obie spełniają przecież identyczny cel, różnią się natomiast sposobem jego osiągania. Naturalne, swobodne ćwiczenia przy zabawie są bliższe psychice dziecka, stąd też wśród wszystkich uprawianych w parku ćwiczeń preferowano właśnie gry i zabawy. Jordan uważał zabawę za formę ćwiczeń ogólnorozwojowych, posiadającą wysokie walory społeczno - wychowawcze. Jego zdaniem, zabawy młodzieży stanowiły nie tylko zaspokojenie naturalnej potrzeby aktywności w gronie rówieśników, realizacji własnych pomysłów, sukcesu w osobistym i zbiorowym działaniu, ale i rozwijały poczucie własnej wartości. Kształciły także podstawowe umiejętności i cechy charakteru niezbędne w życiu społecznym, będąc jakby naturalną drogą przygotowania młodzieży do dorosłego życia. Uczyły one, mówiąc słowami Jordana; „ 1 .wytrwałości i cierpliwości, niezbędnych do nabycia wprawy w grze, 2. skupienia myśli, by stosowną do działania chwilę upatrzyć, 3.panowania nad sobą wskazując, że poddawanie się pierwszemu popędowi niepowodzenie wprowadza, 4. szyb kiego orientowania się i szybkiej decyzji, 5. rozwijania samodzielności w działaniu, budząc popęd do czynu’1. Należało do reguły, że każdy zastęp uczestniczył w ciągu dnia w trzech grupach zajęć; zabawach gimnastycznych (rzucanie krążkiem, oszczepami, strzelanie z łuku, pochody na szczudłach, itp.), zabawach, w których obie strony ubiegały się o zwycięstwo ("dzień i noc", "chiński mur", piłka nożna, tenis, krykiet i krokiet19, itp.), zabawach, w których nie było zwycięzców ani zwyciężonych ("kot i mysz", "lis z jamy", "jastrzębie i kury"). Starano się o wprowadzenie takich zabaw, które uczniowie łatwo mogli zapamiętać i powtarzać w czasie wycieczek, bez żadnych przyrządów. Wszystkie zajęcia w parku były starannie zaplanowane i dobrze zorganizowane. Ustalony i konsekwentnie realizowany był również porządek przy zabawach i ćwiczeniach. Zajęcia w parku rozpoczynały się i kończyły punktualnie. Rozpoczęciu zajęć towarzyszył zawsze śpiew pieśni patriotycznych, co miało, zdaniem dra Jordana, znaczący wpływ na wyrobienie uczuć jedności i solidarności wśród wychowanków. Ponadto prowadzono naukę śpiewu chóralnego. !9krykiet - gra sportowa (zbliżona do palanta i baseballu) dla 2 drużyn (atakującej i broniącej) po 11 zawodników. Krokiet - gra rekreacyjna dla 2-8 osób, popularny głównie w XIX w., polega na jak najszybszym przeprowadzeniu przez kolejne bramki drewnianych kul, uderzanych specjalnym młotkiem. 42 Wszystkie zabawy kończyły się na odgłos dzwonka. Zastępy maszerowały ze śpiewem przed pawilon główny, skąd uczestnicy zajęć rozchodzili się do domów. W miesiącach letnich uczestnicy zajęć mogli korzystać z kąpieli natryskowych. Zarząd parku dbał także 0 dożywianie dzieci, zapewniając im szklankę mleka i bułkę. W ten sposób odbywały się zajęcia od maja aż do października. Najwyższa jednak frekwencja przypadała zawsze na miesiące wakacyjne. Dla popularyzacji działalności parku oraz zwiększenia motywacji udziału w zajęciach, dr Jordan organizował "wielką zabawę ogrodową", połączoną z pokazem dorobku sportowego uczestników zajęć oraz z wręczaniem licznych nagród i wyróżnień. Było to jednocześnie wielkie święto sportowe, kończące się zazwyczaj pokazem ćwiczeń wojskowych i popisem chóru. Trzeba bowiem dodać, że wychowanie patriotyczne w parku łączył dr Jordan z przeprowadzaniem specjalnych ćwiczeń wojskowych dla młodzieży, co miało wyjątkowe znaczenie w ówczesnej sytuacji zaboru. Ponadto, kształtując podstawy świadomości narodowej, w programie zajęć ujęto także naukę historii ojczystej, w formie krótkich pogadanek u stóp pomników sławnych artystów, poetów 1 bohaterów narodowych. Doktor Jordan zorganizował dla swych wychowanków także ogródek doświadczalny kwlatowo-warzywny, a w okresie zimowym otwierał pracownię stolarską i tokarską, kładąc nacisk na budzenie szacunku do pracy fizycznej i zainteresowanie zawodami prak- tycznymi. Chciał ułatwić dzieciom zrozumienie podstawowych procesów produkcji oraz jedności pracy fizycznej z pracą umysłową, a co za tym idzie, zrozumienie potrzeby łączenia teorii z praktyką. Praca fizyczna, zdaniem Jordana, wyrabiała też praktyczność i samodzielność myślenia oraz sprzyjała zamiłowaniu do porządku i dokładności. Do równie wartościowych form oddziaływania wychowaw- czego należały festyny kościuszkowskie, konkursy i przedstawienia, organizowane zarówno w parku, jak. i poza nim. Liczne wyjazdy i wy- cieczki budziły zamiłowanie do piękna ojczystego krajobrazu. Istotnym elementem moralnego wychowania w parku Jordana było uczenie poszanowania własności społecznej, polegające na trosce o urządzenia sportowe oraz utrzymaniu czystości i porządku w parku, a także kształcenie siły i hartu woli w połączeniu z umiejętnością życia zespołowego. Jordan rozwijał również postawę estetyczną swych wychowanków, kierując ich uwagę nie tylko na piękno przyrody 43 i sztuki, ale także budząc w nich czynną, twórczą postawę wobec piękna. Celowi temu służył wspomniany śpiew chóralny, a także organizowanie licznych występów artystycznych oraz poznawanie pamiątek historycznych Krakowa (Wawel, Kopiec Kościuszki). Krakowski park Jordana stał się wzorem dla późniejszych tzw. ogrodów jordanowskich, rozpowszechnionych w całej Polsce i Europie. Te obecnie istniejące zasadniczo odbiegły od pierwotnej koncepcji, a sens ich istnienia interpretowany bywa różnie. Z upływem czasu zmienił się też, niestety, nie tylko wygląd krakowskiego pierwowzoru, ale i charakter prowadzonej przez niego działalności, w znacznym stopniu skomercjalizowanej i często opartej na zasadzie biernego wypoczynku. Dzisiaj, kiedy tak ważne jest przeciwdziałanie negatywnym skutkom współczesnej cywilizacji, może warto byłoby przypomnieć o zawsze aktualnych ideach jordanowskich. Bibliografia Biliński B., Park dra Jor ckm a w Krakowie, Kraków 1891 Kamiński A., Dr Henryk Jordan. Twórca nowoczesnego wychowania fizycznego w Polsce, Warszawa 1946 Jordan H., O zabawach młodzieży [w:] Przewodnik Higieniczny, nr 2/1891., s. 33-52 Jordan H., Kilka uwag lekarza vr sprawie wychowania [w:] wykład wygłoszony na zebraniu matek chrześcijańskich w Krakowie, marzec 1905, Archiwum Akademii Medycznej w Krakowie, Kuciel J., 100 lai parku Jordana, [w:] Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, Kraków 1992, nr 19, s. 71-89 Łopuszański T., Homiński K. i Grudek W., Miejski Park dra Jordana w Krakowie, Kraków 1894 Smarżyński H., Dr Henryk Jordan, pionier nowoczesnego wychowania fizycznego w Polsce, Kraków 1958 Wroczyński R., Henryk Jordan, propagator gier i zabaw ruchowych. Warszawa 1975 44 Rozdział III Park im. Wojciecha Bednarskiego Specyfika położenia oraz wyjątkowe uwarunkowania założenia podgórskiego parku skłaniają do poczynienia kilku wstępnych uwag, Dzisiejszy Park im. Wojciecha Bednarskiego leży w prawobrzeżne dzielnicy Krakowa - Podgórzu. “Należy on, obok Parku Krakowskiego i Parku im. dra Henryka Jordana, do grupy parków' miejskich pub- zlicznych, położonych poza centrum Krakowa, które były zakładane pod koniec XIX stulecia. Trzeba jednak przypomnieć, że Podgórze zostało włączone do Krakowa jako dzielnica dopiero w roku 1917 (pomijając krótki okres przynależności za czasów Księstwa Warszawskiego). Fakt ten niesie ze sobą pewne konsekwencje, W chwili zakładania parku, a nawet wcześniej, bo już w pierwsze;: połowie XIX w.. Podgórze było stosunkowo samodzielnym miastem, cieszącym się wieloma przywal ej arn i, o nieźle rozwiniętej sieci instytucji społeczno-kulturalnych i gospodarce. Posiadało także wcześniejsze od parku ogrody publiczne; miejskie plantacje wikliny, istniejące w miejscu wzmiankowanego jeszcze w średniowieczu Stawu Królewskiego, Planty (obecnie imienia ich inicjatora i twórcy - Floriana Nowackiego) oraz niewielki skwer przy ul. Józefińskiej. Wyjątkowość poziomu rozwoju Podgórza łączy się niewątpliwie z faktem, że zakładane było przez władze austriackie zaraz po I rozbiorze Polski. Wszystkie te uwarunkowania pozwoliły radzie miejskiej Podgórza na podjęcie i pomyślne zrealizowanie w' ostatnich latach XIX wieku tak poważnego przedsięwzięcia, jakim było założenie parku na terenie rekultywowanym po kamieniołomie. Parku, którego pierwowzorem był być może paryski park Buttes-Chaumont, również powstały w miejscu opuszczonego kamieniołomu i na przyległych doń terenach. Park Bednarskiego, o znacznie skromniejszych rozmiarach, to najstarszy (i jak dotąd jedyny) przykład świadomej rekultywacji terenów po przemysłowych w Krakowie. Historia Parku Otwarcie podgórskiego parku w roku 1896 poprzedziły trwające kilka lat prace przygotowawcze na miejscu zaniedbanego wyrobiska kamieniołomu o średniowiecznym jeszcze pochodzeniu. Pomysłodawcą był założyciel Towarzystwa Upiększania Podgórza, nauczyciel Wojciech Bednarski. Pierwsze prace podjął już w roku 1884. Rozpoczął od urządzenia ogrodu przyszkolnego powyżej budynków szkoły przy ul. Zamojskiego, w której był zatrudniony. Inspiracją podjętych przez Bednarskiego prac był jego codzienny, żywy 47 kontakt z młodzieżą, który pozwolił mu dobrze zrozumieć jej potrzebę ruchu na świeżym powietrzu. Z myślą o młodzieży i w oparciu o pomoc młodzieży - postanowił zagospodarować część nieczynnego już kamieniołomu w paśmie Skal Twardowskiego. Warto dodać, że Bednarski sam zaprojektował układ drzew i alejek, daleko w tyle pozostawiając współczesne mu poglądy na temat urządzania terenów spacerowych w miastach - również pod względem wyposażenia parku w nowoczesne urządzenia, służące aktywnemu wypoczynkowi (np, boiska do ćwiczeń fizycznych i zabaw). Prace przy tworzeniu parku przebiegały równocześnie z pracami, które kończyły eksploatację przemysłową kamieniołomu. Już 19 lipca 189ór. nastąpiło uroczyste otwarcie Parku Podgórskiego (dziesięć lat później do oficjalnej nazwy parku dodano imię jego twórcy, Wojciecha Bednarskiego). Liczne relacje prasowe donosiły wówczas o rozległym widoku na miasto, gustownie zaprojektowanych chodnikach, pięknych szpalerach drzew i bujnych gazonach J, pięknych tarasach i amfiteatralnych podejściach. Pisano też 0 boisku dla ćwiczeń sokolich, o podium dla orkiestry, gloriecie' . itd. Przekazanie parku do użytku publicznego było ważnym wydarzeniem w życiu robotniczego Podgórza. Miasto wyraziło specjalne podziękowanie ofiarnemu społecznikowi, wyróżniając go honorowym obywatelstwem, nadanym w styczniu 1897r. Wkrótce po otwarciu Parku dla publiczności, podjęto w nim działalność na wzór krakowskiego parku założonego przez dra Jordana. W czerwcu lub maju otwierano sezon gier młodzieżowych i zabaw dziecięcych pod okiem fachowych instruktorów, odbywały się tu coroczne zawody młodzieży i sokolej braci, pokazy gimnastyczne 1 sprawnościowe, uroczyste otwarcia i zamknięcia roku szkolnego oraz sezonu ćwiczeń. Do roku 1902 wykonana i ustawiona została ośmioboczna altana, pierwotnie zamierzona jako piętrowa. W roku 1899 istniało już boisko (tzw. małe), a w jego sąsiedztwie studnia, Park był wówczas urządzony do linii obecnej alejki wejściowej od ul. Parkowej; na południowy wschód od tej linii trwało wydobywanie kamienia wapiennego. Istniała też cieplarnia. W budynku przy wadze gazon - ozdobny trawnik o narysie wyszukanym lub kolistym; pełnił funkcję ozdobną, ale i prestiżową. W ogrodach krajobrazowych występował zamiast kwietników 'glorieta - niewielka budowla ogrodowa w formie otwartego kolumnowego pawilonu (altany), założona na planie okręgu, sytuowana na niewielkich wzniesieniach terenu, na zamknięciu osi kompozycyjnych 48 W Parku Podgórskim - początek XX w. {Lenin w Krakowie, wyd. 2, Kraków 1974, str. 259) Współczesny plan Parku (Podgórze - XIII Dzielnica Stoi. Król. Miasta Krakowa. Wolne Król. Miasto Podgórze - Plaszów - Rybitwy - Przewóz. Zarys przemian historycznych. Kraków 1996) Widok na polanę parkową otoczoną malowniczymi skałami Krzemionek. Jest to ulubione miejsce matek z małymi dziećmi i chłopców grających w piłkę (fot. S. Kuciel) Willa „Julia" przy Placu Lasoty 2, należąca początkowo do Wojciecha Bednarskiego i jego rodziny. Zbudowana w 1903 r. wg projektu ar cli. Władysława Ekielskiego w' stylu historyzmu (fot. A. Torowski) Plac zabaw dla dzieci w Parku Bednarskiego; jesień 1999 roku (fot. J. Torowska) Pomnik Wojciecha Bednarskiego w parku jego imienia (fot. J. Torowska) Regulamin Parku im. W. Bednarskiego (fot. J. Torowska) '■w r*‘ ' £• TWORCWAR XJ.,DftrtKTO«?j\ S7KorTWOV BUfflrATtlTkŁO^TroŚKi H0H0«0Wł c11 ; > v . . . ^ MtAilA ^ODGORlA'?}’ • ' . W lOO* tlCll U T WAR C t/i P Aft K U W tV<4 l