POLICE PASMO W CIENIU BABIEJ GÓRY POLICE PASMO W CIENIU BABIEJ GÓRY pod redakcją Pawła Franczaka Kraków 2017 Publikacja wydana ze środków Towarzystwa Doktorantów UJ i Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie Redaktor: Paweł Franczak Recenzenci: dr hab. Jarosław Balon, dr hab. Anita Bokwa, prof. dr hab. inż. Marek Cieszkowski, dr hab. Marek Drewnik, dr Robert Faracik, dr hab. Elżbieta Gorczyca, prof. dr hab. Zygmunt Górka, mgr Małgorzata Kiereś, dr Piotr Kłapyta, dr Rafał Kroczak, prof. dr hab. Adam Łajczak, dr Wojciech Maciejowski, dr hab. inż. Włodzimierz Margielewski, prof. IOP PAN, dr hab. Mirosław Mika, dr Tomasz Pasierbek, dr Robert Pawlusiński, dr hab. Katarzyna Piotrowicz, prof. dr hab. Joanna Pociask-Karteczka, dr hab. inż. Bartłomiej Rzońca, dr hab. Alina Stachurska-Swakoń, dr Jakub Taczanowski, dr inż. Jan Urban, dr Joanna Więcław-Michniewska Korekta językowa: Stanisława Malik Komputerowy skład tekstu i przygotowanie do druku: Alicja Marciniak-Nowak - Pracownia Wydawnicza IGiGP UJ Projekt okładki: Alicja Marciniak-Nowak i Paweł Franczak Zdjęcie na okładce: Główny grzbiet Polic widziany ze Skawickich Polan (fot. Adam Dyrcz) Zdjęcia na stronach działowych: Grzbiet Polic widziany ze Skawicy Sołtystwo (fot. Adam Dyrcz), Maszyna parowa w tartaku w Zawoi, pocz. XX w. (archiwum BgPN, sygn. II/482), Widok na centrum Skawicy z Hali Kucałowej (fot. Adam Dyrcz) © Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie Wydanie I, Kraków 2017 ISBN 978-83-64089-40-4 Wydawca: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków, Polska tel. +48 12 664 52 50, faks +48 12 664 53 85 www. geo. uj. edu. pl Druk: Poligrafia Salezjańska ul. Bałuckiego 8, 30-306 Kraków, Polska tel. +48 12 266 40 00 http: //poligrafia. salezjanie. net Spis treści Słowo wstępu.............................................................. 7 Regionalizacja fizycznogeograficzna - Paweł Krąż......................... 11 ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE Budowa geologiczna - Mateusz Szczęch....................................... 21 Rzeźba terenu i jej współczesne przemiany - Michał Zatorski, Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Dariusz Strzyżowski, Karol Witkowski................... 31 Jaskinie i formy skałkowe - Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Michał Zatorski... 65 Jeziora osuwiskowe - Krzysztof Buczek, Paweł Franczak.................... 81 Wody powierzchniowe i podziemne - Paweł Franczak, Anna Szczerbińska, Adam Kołodziej, Krzysztof Buczek, Marek Górnik, Natalia Marcinka......... 95 Klimat - Agnieszka Sulikowska, Dominika Ciaranek, Paweł Franczak........ 123 Gleby - Łukasz Musielok, Mateusz Stolarczyk, Magdalena Gus.............. 145 Szata roślinna - Jerzy B. Parusel....................................... 163 Świat zwierząt - Stanisław Szafraniec................................... 207 CZŁOWIEK Osadnictwo i uwarunkowania mieszkaniowe gmin na obszarze Pasma Polic - Karolina Listwan-Franczak, Łukasz Fiedeń, Paweł Franczak................ 225 Charakterystyka demograficzna - Joanna Nowak.............................241 Kultura ludowa - Katarzyna Ceklarz...................................... 255 Gospodarka pasterska - Paweł Franczak, Katarzyna Ceklarz................ 279 Toponimy Pasma Polic - Paweł Franczak................................... 295 Architektura Pasma Polic na tle Karpat polskich - Dariusz Kronowski..... 309 Planowanie przestrzenne na obszarze gmin Pasma Polic - Karolina Listwan-Franczak, Łukasz Fiedeń................................ 325 System transportowy wsi w Paśmie Polic - Łukasz Fiedeń.................. 339 Rozwój sieci szlaków pieszych w Paśmie Polic - Piotr Krzywda.............351 Stan obecny i możliwości rozwoju turystyki - Aneta Pawłowska-Legwand, Łukasz Matoga.......................................................... 377 Schronisko PTTK na Hali Krupowej - Jerzy Kapłon........................ 401 Ostatni lot „TANGO-FOKSTROT” - katastrofa lotnicza pod szczytem Polic - Karolina Listwan-Franczak.............................................. 427 PRZYRODA - CZŁOWIEK Struktura pokrycia terenu - Witold Jucha .............................. 437 Antropogeniczne formy rzeźby - Michał Zatorski......................... 447 Zagrożenia naturalne na obszarze Pasma Polic i w jego bezpośrednim sąsiedztwie - Paweł Franczak, Karol Witkowski............. 463 Ocena jakości powietrza i identyfikacja głównych źródeł zanieczyszczeń na obszarze Pasma Polic i jego otoczenia - Paweł Franczak.............. 483 Obszary i obiekty objęte prawną ochroną przyrody - Michał Hudyka....... 493 Obszary i obiekty proponowane do objęcia ochroną przyrody oraz wskazania do planowania przestrzennego - Paweł Franczak, Michał Hudyka, Stanisław Szafraniec, Karolina Listwan-Franczak......... 505 O autorach............................................................. 517 SŁOWO WSTĘPU „tak szczyt, jak grzbiet zowie lud tamtejszy Policami, stąd nazwa jako Police, a to dlatego że są dwojakie Police, mianowicie: Police zawojskie i Police skawickie”. B. Gustawowicz (1886) Police to pasmo górskie rozciągające się na długości ponad 18 km w północno--wschodniej części Beskidu Żywiecko-Orawskiego¹. Sąsiaduje ono z masywem Babiej Góry, razem z którym według regionalizacji fizycznogeograficznych, jak i turystycznych, tworzy Pasmo Babiogórskie. Położenie Pasma Polic w bezpośrednim sąsiedztwie „Królowej Beskidów”, paradoksalnie, wpłynęło na jego słabe poznanie naukowe i stosunkowo nieliczne odwiedziny turystów. Pomimo, iż Babia Góra uznawana jest za górę wyjątkową w skali całych Karpat polskich i corocznie odwiedza ją rzesza turystów, to położone w jej bezpośrednim sąsiedztwie Pasmo Polic cieszy się mniejszym zainteresowaniem zarówno naukowców, jak i turystów. Pasmo to leży niejako „w cieniu” swej znacznie bardziej znanej sąsiadki. Dlatego też pierwsi podróżnicy swoje wyprawy, a naukowcy swoje badania wiązali z Babią Górą, tak jak turyści za cel podróży obierali tą najwyższą górę Zewnętrznych Karpat Zachodnich. Natomiast Police nie stanowiły celu ich zainteresowania. Mało kto zdaje sobie jednak sprawę, że Pasmo Polic jest trzecim z najwyżej wydźwi-gniętych pasm górskich w polskich Karpatach fliszowych. Wysokością ustępuje ono jedynie wspomnianemu już masywowi Babiej Góry (Diablak - 1725 m n. p. m. ) i masywowi Pilska (1557 m n. p. m. ). Kulminacja Polic mierząca 1369 m n. p. m. jest natomiast wyższa od znacznie bardziej popularnej wśród turystów Tarnicy (1346 m n. p. m. ) w Bieszczadach oraz Turbacza (1310 m n. p. m. ) w Gorcach. Pasmo Polic kryje także wiele cennych walorów przyrodniczych i kulturowych. Na stosunkowo niewielkiej ¹ Balon J., Jodłowski M., Krąż P., 2015, Karpaty - regionalizacja fizycznogeograjiczna, [w:] K. Dąbrowska, M. Guzik (red.), Atlas Tatr - Przyroda nieożywiona. Wydawnictwo Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane. Słowo wstępu powierzchni, jaką zajmuje pasmo, mieszczą się m.in. liczne rozległe osuwiska, a wśród nich Łysina ze skarpą osuwiskową przekraczającą 100 m wysokości (jedną z najwyższych w Karpatach polskich). Mieści się tu także wodospad na Mosornym Potoku zaliczany do najwyższych i najładniejszych w Beskidach, Jastrzębie Jezioro będące jednym z nielicznych zachowanych jezior zaporowych w Karpatach polskich oraz Jaskinia Oblica należącą do pierwszej dziesiątki największych jaskiń polskich Karpat fliszowych. Ponadto występuje tu duża liczba godnych uwagi geostanowisk, o których więcej można przeczytać w niniejszej monografii. Jest to także obszar bardzo cenny pod względem przyrody ożywionej w związku z czym utworzono tu aż kilka form ochrony przyrody, a część pasma włączona została do Babiogórskiego Parku Narodowego. Na obszarze Pasma Polic występują także liczne zabytki kultury materialnej. Ponadto Police stanowią granicę występowania trzech grup etnograficznych: Górali Orawskich, Babiogórców i Kliszczaków, co dodatkowo wpływa na różnorodność kulturową tego obszaru. Pomimo wysokich walorów przyrodniczych i kulturowych, dotychczas pasmo to nie doczekało się całościowego opracowania. Dlatego też niniejsza monografia stanowi próbę pełnego ukazania współczesnego stanu wiedzy o Paśmie Polic z zakresu wielu dziedzin nauk przyrodniczych i humanistycznych. Autorzy poszczególnych rozdziałów dołożyli starań, aby w każdym z prezentowanych tematów nie przedstawiać jedynie literaturowego stanu wiedzy, lecz prowadzili badania własne mające na celu jak najpełniejsze przedstawienie czytelnikowi omawianych tematów. W ramach prac nad przygotowaniem monografii dokonano również korekty zastanego stanu wiedzy na temat nazewnictwa poszczególnych obiektów, ich lokalizacji i wysokości bezwzględnych (z wykorzystaniem materiałów archiwalnych oraz numerycznego modelu terenu pochodzącego z danych LiDAR). W tym miejscu należy się Czytelnikowi wyjaśnienie dlaczego w niniejszej monografii przyjęto nazywać omawiane pasmo, Pasmem Polic, a nie Pasmem Policy, która to nazwa obecnie częściej pojawia się w przewodnikach turystycznych i na mapach. Stosowanie nazwy Police ma na celu powrót do pierwotnej nazwy tego pasma. Nazwa ta używana była przez miejscową ludność od pokoleń. Wskazuje na to nie tylko cytowany we wstępie fragment z pracy Bronisława Gustawicza² - członka Komisji Fizjograficznej i Antropologicznej Akademii Umiejętności - z końca XIX w., lecz także zapiski znajdujące się w różnych archiwaliach. Na taką nazwę wskazują także informacje zebrane podczas wywiadów przeprowadzonych ze starszymi mieszkańcami badanego obszaru. Osoby te, po dziś dzień, dla określenia głównego grzbietu omawianego ² Gustawowicz B., 1896, Pomiary barometryczne w paśmie babiogórskim i przyległych północnych działach górskich. Sprawozdanie Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejętności w Krakowie, 31, 63-118. 8 Słowo wstępu pasma używają nazwy Police, która to etymologicznie oznacza półki. Wskazywać to może, że już od początku rozwoju osadnictwa funkcjonowała na badanym obszarze gospodarka pasterska, związana najprawdopodobniej z ludnością wołoską, która zasiedlała badany obszar. Na taką etymologię słowa police (polica) wskazuje również Aleksander Bruckner w Słowniku etymologcznym języka polskiego' z 1927 r. oraz Antoni Krasnowolski i Władysław Niedźwiedzki (ok. 1920) w Słowniku Staropolskim* ⁴ zawierającym wyrazy i wyrażenia używane w dawnej mowie polskiej. Na owych półkach mogły być przechowywane sery owcze wytwarzane w znajdujących się na grzbiecie Polic szałasach pasterskich. Etymologicznie nazwa police może również oznaczać duży obszar polny, a także płaski teren. Obie te cechy także można odnieść do głównego grzbietu Polic. Charakteryzuje się on stosunkowo niedużym nachyleniem terenu, gdzie w szczycie rozwoju pasterstwa, na badanym obszarze, mieściły się rozległe powierzchnie bezleśne zajmowane przez hale wypasowe. Pragnę złożyć wyrazy podziękowania dla Osób oraz Instytucji, dzięki których przychylności i zaangażowaniu niniejsza monografia trafia dziś do rąk Czytelnika. Szczególne podziękowania kieruję do Autorów poszczególnych rozdziałów Monografii, doceniając ich duży wkład w powstanie tak kompleksowego opracowania. Słowa wdzięczności kieruję także do Mieszkańców gmin Pasma Polic, którzy poświęcili swój czas, aby podczas indywidualnych spotkań dzielić się swoją wiedzą i wspomnieniami. Dziękuję także Recenzentom Monografii za cenne i konstruktywne uwagi, dzięki którym wartość naukowa niniejszego opracowania wzrosła. Na koniec pragnę wyrazić nadzieję, że niniejsza monografia spotka się z przychylnym przyjęciem czytelników, i przyczyni się do lepszego poznania tego pasma. ' Bruckner A., 1927, Słownik etymologiczny języka polskiego. Krakowska Spółka Wydawnicza, Kraków. ⁴ Krasnowolski A., Niedźwiedzki W., ok. 1920, Słownik Staropolski. 26,000 wyrazów i wyrażeń używanych w dawnej mowie polskiej, Wyd. M. Arcta, Warszawa. 9 REGIONALIZACJA FIZYCZNOGEOGRAFICZNA Paweł Krąż Wprowadzenie W dotychczasowych opracowaniach regionalnych (Kondracki 2000) Pasmo Polic stanowiło część Pasma Babiogórskiego (ryc. 1). Przez wielu geografów (a także badaczy reprezentujących inne nauki) regionalizację tę uważano za jedynie słuszną. Trzeba jednak nadmienić, że np. pierwszą swą regionalizację J. Kondracki opublikował dość dawno, bo w 1974 r., a swój pierwotny podział wielokrotnie modyfikował. W ciągu czterdziestu lat od opublikowania tej regionalizacji fizycznogeograficznej Polski zmieniły się metody badań krajobrazowych oraz zbierania danych o środowisku przyrodniczym, wraz z ich gromadzeniem i przetwarzaniem. Także dostęp Ryc. 1. Lokalizacja Pasma Polic na tle Karpat polskich Paweł Krąż do różnorodnych materiałów (głównie kartograficznych i teledetekcyjnych) stał się niemal powszechny - nie wspominając o wykorzystaniu technik i narzędzi GIS. Wymaga to nowego spojrzenia na regionalizację fizycznogeograficzną. Najnowsze opracowania regionalne dotyczące w szczególności Karpat Zachodnich (Balon i in. 2015) wprowadziły więc liczne zmiany - m.in. przebiegu granic regionów, wyróżnienia dodatkowych jednostek regionalnych, rangi taksonomicznej niektórych z nich oraz modyfikacji ich nazw. W świetle nowego podziału regionalnego Pasmo Polic można usytuować w następującej hierarchii jednostek taksonomicznych: - część świata: Europa, - obszar fizycznogeograficzny: Europa Zachodnia, - megaregion fizycznogeograficzny: Region Karpacki, - prowincja fizycznogeograficzną: Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem Zachodnim i Północnym, - podprowincji fizycznogeograficzną: Zewnętrzne Karpaty Zachodnie, - makroregion fizycznogeograficzny: Beskidy Zachodnie, - mezoregion fizycznogeograficzny: Beskid Żywiecko-Orawski (ryc. 2), - mikroregion fizycznogeograficzny: Pasmo Polic. Pasmo Polic geologicznie jest wschodnim przedłużeniem Masywu Babiej Góry (fot. 1; nazwa ta jest trafniejsza niż Pasmo Babiej Góry). To kryterium geologiczne jest istotne przy wydzielaniu jednostek regionalnych wyższej rangi taksonomicznej niż mikroregiony. Wydzielenie z Masywu Babiej Góry Pasma Polic jako odrębnego mikroregionu fizycznogeograficznego opierać się winno o inne kryteria. Jednym z nich dobrze różnicujących te dwa regiony jest wysokość bezwzględna. Babia Góra sięga 1725 m n.p.m. (szczyt Diablak), natomiast Police jako najwyższy szczyt Pasma Polic osiąga 1369 m n.p.m. To zróżnicowanie wysokości nad poziom morza determinuje np. występowanie mniejszej liczby pięter krajobrazowych w Paśmie Polic, niż w Masywie Babiej Góry. Pasmo Polic znajduje się w obrębie 3 pięter: pogórskiego, dolno- i górnoreglo-wego przy szczątkowym udziale piętra subalpejskiego w najwyższych partiach. Masyw Babiej Góry sięga aż do piętra alpejskiego. W obrębie Masywu Babiej Góry bardzo wyraziste (szczególnie w wyższych partiach) są formy peryglacjalne w postacie gołoborzy, których nie ma w Paśmie Polic. Ponadto, cały grzbiet ciągnący się od Diablaka przez Sokolicę, Syhlec, Cyl Hali Śmietanowej (Kiczorkę) aż do Polic i dalej na wschód oddziela wyraźnie wcięta Przełęcz Lipnicka (1010 m n.p.m.), którą dzieli ten obszar na dwa odrębne mikroregiony. 12 Regionalizacja fizycznogeograficzna Fot. 1. Police w cieniu Babiej Góry (fot. P. Gigoń) granica mezoregionu mikroregion Pasmo Polic Budapeszt ID • Ryc. 2. Lokalizacja Pasma Polic na tle mezoregionów w Karpatach Zachodnich wg Balon i in. (2015) 13 Paweł Krąż Przebieg granicy mikroregionu Granica mikroregionu Pasma Polic w wielu miejscach jest łatwo zauważalna w krajobrazie, gdyż jest to typ granicy zbieżnej (fot. 2). Na niewielu tylko odcinkach jej przebieg nie jest łatwy do ustalenia w terenie, co dotyczy południowej granicy omawianego regionu (ryc. 3). Przedstawiona granica ma oczywiście charakter fizycznogeograficzny, stąd jej przebieg podyktowany jest zmiennością cech środowiska przyrodniczego i nie jest związany z działalnością człowieka. Jej przebieg wyznaczono zgodnie z metodyką prowadzenia granic w obszarach górskich, zaproponowaną przez J. Balona (2000). Granice mikroregionu Pasma Polic mają długość 56 km. Od północo-wschodu Pasmo Polic graniczy z Masywem Babiej Góry; granica biegnie tu od obrzeża Hali Śmietanowej (ok. 830 m n.p.m.) początkowo w kierunku północno-wschodnim, a od potoku Sylec wzdłuż niego kieruje się na północo-zachód, do Przełęczy Lipnickiej (1010 m n.p.m). Z przełęczy tej biegnie ona wzdłuż potoku Jaworzynka, z reguły po zachodniej stronie, drogi wojewódzkiej 957. Od dopływu potoku Czatożanka (uznawanego też za górny odcinek Skawicy) granica ta biegnie znów w kierunku północo--wschodnim. Kolejny odcinek północnej granicy mikroregionu oddziela Pasmo Polic od mikroregionu Pasma Jałowieckiego i biegnie dnem dość zabudowanej doliny Skawicy, aż do wsi Białka, pod północnymi stokami Sarnowej Góry na wysokości 512 m n.p.m., gdzie zmienia kierunek na wschodni. Dalej prowadzi ona głównie w kierunku południowo-wschodnim, dnem doliny Skawy. Na tym odcinku granica ta ma wyższą rangę, gdyż oddzielała zarazem sąsiadujący na wschodzie mezoregion Beskid Średni. Minąwszy wschodni skraj kamieniołomu w Osielcu skręca ona na Fot. 2. Panorama Pasma Polic z Makowskiej Góry (fot. P. Gigori) 14 Regionalizacja fizycznogeograficzna południe wzdłuż granicy lasu i przebiega dalej w pobliżu północo-zachodniej części miejscowości Bystra, blisko jej zabudowań. W pobliżu przysiółka Kulakówka granica ta skręca na zachód i biegnie przez pola uprawne i las i wzdłuż załomu stoku, (gdzie następuje znaczna zmiana nachylenia) na wysokości około 600 m n.p.m. Po przekroczeniu Mostów Potoku kieruje się (początkowo przez pola uprawne) na południowy-wschód do granicy lasu i przekracza potok Cieśniawa (ok. 660 m n.p.m.). Po dalszych około 600 m biegnie wzdłuż potoku Ciśniawka, głównie w kierunku południowo-zachodnim, aż do jego źródeł. Następnie wkracza na słabo zaznaczone siodło i przecina Wielki Europejski Dział Wodny, na wysokości 877 m n.p.m. (Przełęcz Zubrzycka). Na tym odcinku omawiana granica oddziela Pasmo Polic od mezoregionu Pogórza Orawsko-Jordanowskiego (fot. 3). Stamtąd omawiana granica biegnie załomem stoku na południe (częściowo przy granicy lasu), później skręca ostro na zachód i na odcinku około 800 metrów biegnie na wysokości ok. 740-760 m n.p.m., a potem skręca znów na południe w kierunku Zubrzycy Górnej. W pobliżu zabudowań tej wsi zmienia kierunek na zachodni i wśród pól uprawnych, łąk, pastwisk i lasów dociera do północno-wschodniego obrzeża Hali Śmietanowej. Granica na tym ostatnim odcinku oddziela mikroregion Pasmo Polic od mezoregionu Działy Orawskie. Ryc. 3. Granica Pasma Polic wg autora 15 Paweł Krąż Fot. 3. Panorama Pasma Polic z Łysej Góry (626 m n.p.m.) w Sidzinie (archiwum sidzina.net.pl) Pasmo Polic jako region fizycznogeograficzny Pasmo Polic jest mikroregionen fizycznogeograficznym należącym do Beskidu Żywiecko-Orawskiego, w całości położonym w granicach Polski i obejmującym powierzchnię 131,8 km². Od wschodu graniczy on z mezoregionami Beskidu Średniego i Pogórzem Orawsko-Jordanowskim, od południa z mezoregionem Działów Orawskich, od zachodu z mikroregionem Masywu Babiej Góry (należącym do tego samego mezoregionu), a od północy - z mikroregionem Pasma Jałowieckiego. To pasmo średnich gór fałdowych ma długość ponad 18 km z wyraźnie wyodrębnionym grzbietem, ciągnie się od Przełęczy Lipnickiej na zachodzie do doliny Skawy (w miejscowości Osielec) na wschodzie. Grzbiet ten w większości biegnie z południo-zachodu na północo-wschód (na odcinku Cyl Hali Śmietanowej - Police - Okrąglica - Naroże), a tylko w zachodniej części ma przebieg południkowy. Najwyższy jego szczyt (Police) osiąga wysokość 1369 m n.p.m., przy czym szereg innych wzniesień przekracza 1200 m n.p.m., m.in. Czyrniec, Cyl Hali Śmietanowej, Jasna Góra i Okrąglica. Omawianym grzbietem, na odcinku Przełęcz Lipnicka - Police -Czyrniec, przebiega Wielki Europejski Dział Wodny, który oddziela zlewiska Morza Bałtyckiego (dorzecze Skawy) i Morza Czarnego (dorzecze Orawy). 16 Regionalizacja fizycznogeograficzna Mikroregion Pasma Polic w większości zbudowany jest z utworów fliszowych (głównie piaskowców i łupków), należących do płaszczowiny magurskiej, porozcinanych licznymi uskokami. W obrębie tego mikroregionu zaznacza się asymetria w postaci krótszych i bardziej stromych stoków po północnej stronie, a dłuższych i łagodniejszych po południowej. Asymetria ta miała duży wpływ m.in. na rozwój sieci rzecznej; w północnej części gęstość sieci rzecznej jest większa niż w południowej. Wyraźne różnice cechują także strukturę użytkowania ziemi. Południową część mikroregionu zajmują głównie lasy i inne zbiorowiska nieleśne, z małym udziałem użytków rolnych, w przeciwieństwie do części północnej, gdzie udział terenów zabudowanych i użytków rolnych jest dużo większy. W dnach większych dolin (m.in. Skawicy i Skawy) skupione są zabudowania licznych wsi jak np. Zawoja, Skawica i Białka. Wśród typów siedliskowych roślinności występują (Perzanowska, Grzegorczyk 2009): w reglu dolnym żyzna buczyna karpacka (Dentario glandulosae-Fagetum), piętro reglowe górne tworzy górski bór świerkowy (Plagiothecio-Piceetum), a w partiach szczytowych istnieją (prawdopodobnie nasadzane przez człowieka) nieliczne i małe płaty zarośli kosodrzewiny (Pinetum mugo). Literatura Balon J., 2000, Z metodyki prowadzenia granic regionów fizycznogeograficznych w górach, Problemy Ekologii Krajobrazu, 7, 33-48. Balon J., Jodłowski M., Krąż P„ 2015, Karpaty - regionalizacja fizycznogeograficzna, [w:] K. Dąbrowska, M. Guzik (red.), Atlas Tatr - Przyroda nieożywiona, Wydawnictwo Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane. Kondracki J„ 1974, Regiony fizycznogeograficzne, [w:] Atlas Narodowy Polski, pl. 41, Warszawa. Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Perzanowska J., Grzegorczyk M. (red.), 2009, Na Policy, Pasmo Policy, Obszary Natura 2000 w Małopolsce, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. 17 X BUDOWA GEOLOGICZNA Mateusz Szczęch Wprowadzenie Pasmo Polic położone jest w Beskidach Zachodnich i wchodzi w skład masywu Babiej Góry należącego do mezoregionu Beskidu Żywieckiego (Starkel 1972). Od północnego wschodu jest ono odgraniczone od Beskidu Średniego przełomem Skawy, od południa graniczy z Pogórzem Orawsko-Jordanowskim, natomiast od wschodu z pasmem Babiej Góry (wg regionalizacji Karpat - Balon i in. 1995). Pasmo Polic pod względem geologicznym położone jest w Karpatach zewnętrznych, zwanych Karpatami fliszowymi, w obrębie płaszczowiny magurskiej, stanowiącej ich najbardziej południową jednostkę strukturalną wyższego rzędu (Książkiewicz 1977). Sukcesja osadowa płaszczowiny magurskiej - seria magurska - została zdeponowana w basenie magurskim, jednym z basenów Karpat zewnętrznych powstałych w północnej części Oceanu Tetydy (Ślączka i in. 2006). Sedymentacja w tym basenie rozpoczęła się w późnej jurze i zakończyła się w miocenie (Oszczypko, Oszczypko-Clowes 2006; Ślączka i in. 2006). W kredzie i paleocenie w obrębie całego basenu magurskiego sedymentacja utworów fliszowych była w znacznym stopniu ujednolicona (Cieszkowski, Oszczypko 1986; Oszczypko i in. 2005), natomiast we wczesnym eocenie w obrębie całego basenu nastąpiło wyraźne zróżnicowanie facjalne, dzięki czemu w basenie magurskim zaobserwowano kilka stref facjalnych. Osady basenów Karpat zewnętrznych zostały w miocenie sfałdowane, odkłute od swego podłoża i w postaci płaszczowin wzajemnie na siebie ponasuwane, i łącznie jako górotwór Karpat zewnętrznych nasunięte ku N na utwory molasowe miocenu wypełniające zapadliso przedkarpackie. W oparciu o zróżnicowania facjalne i nałożone na nie podczas fałdowań indywidualne cechy tektoniczne w obrębie płaszczowiny magurskiej wydzielono cztery podjednostki (strefy) Mateusz Szczęch tektoniczno-facjalne. Są to kolejno od południa ku północy podjednostki: krynicka, bystrzycka, raczańska i Siar (Koszarski i in. 1974). Praca niniejsza powstała w oparciu o studium wcześniejszych prac badawczych (m.in. Książkiewicz 1966, 1968, 1970, 1971, 19743,b; Paul, Ryłko 1986, 1987; Burtan, Szymakowska 1964; Wójcik, Rączkowski 1994, Cieszkowski i in. 2006). Przyjęto w niej formalną nomenklaturę litostratygraficzną dla utworów płaszczowiny magurskiej wg prac: Birkenmajer, Oszczypko (1989), Oszczypko (1991), Oszczypko i in. (2005), Cieszkowski i in. (2006) i Golonka, Waśkowska (2007). Stratygrafia Seria magurska w badanym obszarze Pasma Polic reprezentowana jest przez ciągłą sukcesję utworów fliszowych deponowanych od późnej kredy po miocen. Najstarsze występujące tu na powierzchni utwory reprezentowane są przez formację ropianiecką (senon-paleocen), w starszej literaturze nazywanej warstwami inoceramowymi. Jest to kompleks piaskowcowo-łupkowy. Piaskowce są barw stalowo szarej, cienko- i śred-nioławicowe, czasem gruboławicowe, laminowane równolegle, przekątnie, nierzadko konwolutnie, w grubszych ławicach w dolnej części masywne. W ich składzie petrograficznym dominuje kwarc i muskowit, a domieszkę stanowią skalenie i biotyt. Piaskowce są przekładane szaro-niebieskawymi, lub szaro-zielonkawymi, często marglistymi łupkami. Na wschodzie formacje ropianieckie pojawiają się na powierzchni w południowej części Pasma Polic w rejonie Sidziny, na południowych zboczach Naroża (1067 m n.p.m.j. Nad formacją ropianiecką w profilu litostratygraficznym w zalegają pstre łupki formacji z Łabowej, których sedymentacja rozpoczęła się w najwyższym paleocenie i zakończyła się w podjednostce bystrzyckiej w eocenie dolnym, a w pod-jednostkach raczańskiej i Siar w eocenie środkowym. Reprezentowane są one przez ilaste, czasami margliste łupki o barwie czerwonej, rzadziej zielonej (fot. 1). W górnej części formacji z Łabowej pojawiają się cienkie warstwy piaskowców, zawdzięczających swoją zielonkawą barwę obecności glaukonitu. Formacja z Łabowej pojawia się na powierzchni w pasie wychodni od Sidziny po Zubrzycę Górną, a także w rejonie Osielca i Skawicy. Powyżej formacji z Łabowej w obrębie płaszczowiny magurskiej następuje wyraźnie zróżnicowanie facjalne utworów fliszowych, co daje możliwość wyróżnienia w niej wspomnianych stref tektoniczno-facjalnych (ryc. 1, 2). 22 Budowa geologiczna 23 Mateusz Szczęch Nasunięcia łusek tektonicznych Formacja makowska ' i Formacja beloweska | Formacja magurska Formacja łupków z Łabowej Formacja bystrzycka . .i Formacja ropianiecka ł * - Nasunięcra podjednostek tektonicznych płaszczowiny magurskiej Ryc. 2. Przekrój geologiczny przez Pasmo Polic Strefa bystrzycka W profilu strefy bystrzyckiej w Paśmie Polic ponad pstrymi lupkami formacji z Łabowej pojawiają się dolnoeoceńskie utwory formacji beloweskiej, występujące w pasie wychodni od przysiółka Moniakówka w Zubrzycy po Sidzinę. Formacja ta reprezen towana jest przez cienko- i średnioławicowy flisz piaskowcowo-łupkowy. Piaskowce są barwy szaro-niebieskawej, wapniste z licznymi hieroglifami mechanicznymi oraz wielkim bogactwem hieroglifów organicznych (skamieniałości śladowych) na spągach ławic. Piaskowce przeławicane są łupkami marglistymi barwy szarej i szaro-niebieskawej oraz łupkami ilastymi o zielonkawej barwie (fot. 2-4). Nad formacją beloweską Fot. 1. Łupki pstre - czerwone i zielone - formacja łupków z Łabowej we wsi Osielec (fot. M. Szczęch) pojawiają się najbardziej charakterystyczne dla omawianej strefy środkowoeoceńskie utwory formacji Bystrzyckiej, w starszej literaturze nazywanej warstwami łąckimi. Dla tej formacji charakterystyczne sią gruboławicowe turbidity, które rozpoczynają się od piaskowca i przechodzą w masywne mułowce margliste i margle (tzw. margle łąckie; fot. 5). Miąższość pojedynczych ławic margli wynosi zazwyczaj od kilkudziesięciu centymetrów do kilku metrów (Książkiewicz 1966; Oszczypko 1991). Dominujące w tej formacji margle są twarde, szare lub szaro-niebieskawe, grubo łupliwe, 24 Budowa geologiczna niekiedy skrzemionkowane, piaskowce natomiast są cienko- lub średnioławicowe rzadziej grubo-ławicowe, masywne, z laminacją równoległo, przekątną, rzadziej konwolutną. W dolnej części formacji piaskowce są glaukonitowe, drobnoziarniste o spoiwie wapni-sto-krzemionkowym, przypominające piaskowce typu osieleckiego. W wyższej części są one zastępowane przez litotyp zbliżony do piaskowców magurskich. Nad formacją bystrzycką występują utwory formacji magurskiej wieku późny eocen-wczesny oligocen, reprezentowane przede wszystkim przez gruboławicowe od 0,5 do 2,0 m, średnio- i gruboziarniste piaskowce, miejscami piaskowce zlepieńco-wate i zlepieńce, przekładane cienkimi wkładkami łupków (fot. 6). Piaskowce mogą tworzyć złożone, amalgamowane ławice dochodzące do 4,0 m miąższości i więcej (Książkiewicz 1966). Piaskowce są zbudowane przede wszystkim z kwarcu, w mniejszej ilości ze skaleni i muskowitu. W zlepieńcach pojawiają się okruchy skał krystalicznych, granitoidów i łupków metamorficznych. Materiał detry- Fot. 2. Odsłonięcie cienko- i średnioławicowego piaskowco-wo-łupkowego fliszu formacji beloweskiej w Skawicy Suchej Górze (fot. S, Roman) Fot. 3. Cienko- i srednioławicowy flisz z ławicą gruboławi-cowego piaskowca - formacja beloweska odsłaniająca się w korcie Skawicy w Zawoi Dolnej (fot. P. Franczak) tyczny w piaskowcach magurskich jest słabo wysortowany, miejscami zaznacza się uziarnienie frakcjonalne. Piaskowce są najczęściej masywne i tylko w górnej części ławic pojawia się laminacja równoległa i/lub przekątna, a niekiedy konwolutną. Na spągowych powierzchniach piaskowców dość często występują hieroglify mechaniczne: prądowe, wleczeniowe jak również uderzeniowe. Łupki reprezentowane są przez ciemnoszare, zielonkawe lub brunatne grubołupliwe mułowce. Wśród omawianych gruboławicowych 25 Mateusz Szczęch Fot. 4. Cienkoławicowe utwory piaskowcowo-łupkowe formacji beloweskiej w korcie Skawicy w Zawoi Dolnej (fot. P. Franczak) Fot. 5. Gruboławicowe utwory formacji bystrzyckiej odsłaniające się w przysiółku Zubrzycy Górnej Zimna Dziura z charakterystycznymi marglami o litotypie łąckim (fot. M. Szczęch) piaskowców pojawiają się podrzędnie piaskowcowo-łupkowe pakiety o miąższościach do kilku metrów. Przez Książkiewicza (m.in. 1966, 1971) utwory formacji magurskiej w strefie krynickiej, bystrzyckiej oraz raczańskiej były określone jako piaskowce magurskie facji muskowito-wej (ryc. 1,2). Strefa raczańska W profilu podjednostki raczańskiej w Paśmie Polic ponad pstrymi łupkami formacji z Łabowej, które sięgają tu wyższej części eocenu środkowego, pojawia się formacja beloweska (środkowy i górny eocen). W dolnej części tej formacji, zbudowanej z cienko-i średnioławicowych piaskowców przekładanych łupkami, utwory fliszowe są podobne jak w podjed-nostce bystrzyckiej, jednak w górę profilu łupki stają się bezwapniste, a piaskowce skrzemionkowane. W starszej, jak i czasami we współczesnej literaturze, utwory te nazywane są warstwami hieroglifowymi (m.in. Książkiewicz 1966; Golonka, Waśkowska 2007). W środkowym eocenie w niższej części formacji beloweskiej w profilu podjednostki raczańskiej na pewnym obszarze pojawiają się gruboławicowe piaskowce pasierbieckie i osielec-kie, opisane wcześniej z omawianego regionu przez Książkiewicza 26 Budowa geologiczna (1966; patrz także Wójcik, Rączkowski 1994). Są to kompleksy średnio- i gruboławico-wych piaskowców, przeławiconych lupkami. Piaskowce pasierbieckie to polimiktyczne grupoławicowe, gruboziarniste piaskowce, bądź piaskowce zlepieńcowate z wkładkami drobnych, rzadziej grubych zlepieńców. Grubość pojedynczych ławic wynosi od 0,5 do 1,0 m, ale zdarzają się amalgamowane ławice powyżej 3,0 m (Książkiewicz 1966). Ławice tych piaskowców wyraźnie w dolnej części frakcjonowane, rozpoczynają się zazwyczaj warstwą zlepieńca, natomiast w górnej części są laminowane równolegle i przekątnie. Są one zbudowane z ziarn kwarcu, skaleni i muskowitu oraz różnych okruchów litoklastycznych spojonych cementem wapnistym. W gruboziarnistych piaskowcach oraz zlepieńcach występują okruchy skał egzotyko-wych: wapieni, mułowców, łupków krystalicznych, granitoidów, gnejsów oraz rogowców. Piaskowce osie-leckie są średnio- i gruboławicowe, drobno- lub średnioziarniste o barwie jasnoszarej lub szarozielonkawej, zbudowane przede wszystkim z kwarcu z dużą zawartością glauko-nitu. Przekładające piaskowce łupki to szare i ciemnoszare mułowce i łupki margliste, jak również zielonkawe łupki ilaste. Wśród omawianych utworów występują także wkładki margli o litotypie margli łąckich. Piaskowce pasierbieckie i osieleckie nawzajem się przeławi-cają i choć na mapie (Książkiewicz w: Burtan, Szymakowska 1964) próbowano je rozdzielać, to ostatecznie uznaje się je łącznie za jedno wydzielenie litostratygraficzne złożone z dwóch typów litologicznych. Wychodnie tego wydzielenia pojawiają się w obrębie Pasma Polic w okolicach wsi Osielec jak również w okolicach przysiółka Mosorne Fot. 6. Wychodnie skalne zbudowane z gruboławicowych piaskowców formacji magurskiej w Skawicy Suchej Górze (fot. P. Franczak) 27 Mateusz Szczęch w Zawoi. Ponad formacją beloweską w profilu podjednostki raczańskiej występują utwory formacji magurskiej reprezentowane głównie przez gruboławicowe piaskowce o litotypie piaskowców magurskich muskowitowych (porównaj opis wyżej). Utwory omawianej formacji z uwagi na zdominowanie przez gruboławicowe piaskowce w Beskidzie Żywieckim, a w tym także w Paśmie Polic pełnią rolę grzbietotwórczą -z nich zbudowane są tutaj wszystkie wyższe szczyty. Występują one w pasie od szczytu Mosorny Groń (1045 m n.p.m.) przez Police (1369 m n.p.m.) oraz Cupel (887 m n.p.m.) jak również w pasie od Spalenicy (854 m n.p.m.) po Oblak (871 m n.p.m.) (ryc. 1, 2). Strefa siar Strefa Siar w obrębie Pasma Polic jest na powierzchni reprezentowana przez utwory ogniwa piaskowców z Wątkowej formacji makowskiej sensu Cieszkowski i in (2006). W starszej literaturze piaskowce te określano mianem piaskowców magurskich w facji glaukonitowej (Książkiewicz 1966, 1971, 19743,b). Są one szare lub szaro-zielonawe, gruboławicowe, średnio- i drobnoziarniste, masywne, w wyższych częściach ławic niekiedy z laminacją równoległą lub przekątną. Grubość ich ławic wynosi od o,5-1,5 m (Książkiewicz 1966). Są one słabo wapniste, zbudowane z kwarcu i glaukonitu jak również ze skaleni i muskowitu. Ten ostatni koncentruje się zazwyczaj w górnej części ławic. Czasami w profilu pojawiają się ławice piaskowca gruboziarnistego lub zlepieńca. W zlepieńcach oprócz kwarcu i skaleni pojawiają się również łupki metamorficzne oraz skały osadowe, sporadycznie spotykane są ziarna granitoidów i gnejsów. Niektóre grubsze, złożone ławice piaskowców są amalgamowane. Piaskowce przekładane są wkładkami bezwapnistych, szarozielonkawych, grubołupliwych łupków podobnych do wcześniej opisanych łupków formacji magurskiej strefy raczańskiej i bystrzyckiej. Niekiedy piaskowce rozdzielane są też cienkoławicowymi pakietami piaskowcowo-łupkowymi. Utwory tego wydzielenia pojawiają się w obrębie północnego obrzeżenia Pasma Polic w okolicach wsi Białka. Piaskowce z Wątkowej, choć makroskopowo przypominają piaskowce formacji magurskiej, stanowią odrębny litosom, którego materiał detrytyczny dostarczony został z północnego obrzeżenia basenu magurskiego (ryc. 1, 2). Tektonika Utwory wypełniające basen magurski zostały w miocenie sfałdowane, odkłute od swojego podłoża, a następnie w formie płaszczowiny magurskiej nasunięte ku północy na inne jednostki Karpat zewnętrznych: płaszczowiny strefy przedmagurskiej, 28 Budowa geologiczna płaszczowinę dukielską, oraz płaszczowinę śląską (Książkiewicz 1977). W trakcie fałdo-wań w obrębie płaszczowiny magurskiej powstał szereg synklin i antyklin, jak również zespół nasunięć i łusek. Jej utwory zarówno w czasie fałdowań jak i po nich zostały pocięte systemem uskoków poprzecznych i ukośnych. Podczas fałdowań częściowo zindywidualizowały się tektonicznie poszczególne podjednostki tej płaszczowiny. Pasmo Polic budują, jak wspomniano, utwory trzech podjednostek. Południowe podnóże masywu zbudowane jest z utworów podjednostki bystrzyckiej, zasadnicza jego część z utworów podjednostki raczańskiej, natomiast u północnego podnóża w rejonie wsi Białka występują utwory podjednostki Siar (ryc. 1). Tektoniczna granica między podjednostkami bystrzycką i raczańską przebiega na linii Ochlipów (przysiółek Zubrzycy Górnej) - Sidzina. W obrębie Pasma Polic podobnie jak w całych Beskidach Zachodnich cechą charakterystyczną budowy fałdowej płaszczowiny magurskiej są zazwyczaj wąskie antykilny, ze stromo ustawionymi i silnie zaburzonymi tektonicznie utworami wypełniającymi ich jądra oraz rozległe synkliny wypełnione stosunkowo łagodnie zapadającymi piaskowcami formacji magurskiej (Książkiewicz 1966, 1977). Występuje tu typowa dla Beskidów Zachodnich inwersja rzeźby terenu przejawiająca się tym, że główny grzbiet Pasma Polic uformowany jest w obrębie synkliny Policy, wypełnionej piaskowcami formacji magurskiej (piaskowców magurskich w facji muskowitowej). Ku północy synklina ta przechodzi w antyklinę Policy, w jądrze której na powierzchni pojawiają się utwory formacji beloweskiej. Antyklina ta rozciąga się między Zawoją-Widły, a szczytem Kozłownika. Od północy antyklina Policy jest złu-skowana i kontaktuje tektonicznie z synkliną Zawoi. Literatura Balon J., German K„ Kozak J„ Malara H„ Widacki W., Ziaja W., 1995, Regiony fizycznogeogra-ficzne, [w:] J. Warszyńska (red.), Karpaty Polskie przyroda, człowiek i jego działalność, IGiGP UJ, Kraków, 117-130. Birkenmajer K„ Oszczypko N.. 1989, Cretaceous and Palaeogene lithostratigraphic units of the Magura nappe, Krynica subunit, Carpathians, Annales Socieatis Geologorum Poloniae, 59, 145-181. Burtan F., Szymakowska J., 1964, Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50000, Arkusz Osielec, Wydawnictwo Geologiczne. Warszawa. Cieszkowski M., Golonka J., Waśkowska-Oliwa A., Chrustek M„ 2006, Budowa geologiczna rejonu Sucha Beskidzka - Świnna Poręba (polskie Karpaty fliszowe), Kwart. AGH Geologia, 32(2), 155-201. 29 Mateusz Szczęch Cieszkowski M„ Oszczypko N„ 1986, Rozwój osadów Płaszczowiny Magurskiej w strefie przypie-nińskiej, Przegląd Geologiczny, 34(6), 327-333. Golonka J., Waskowsak A., 2007, Stratygrafia polskich Karpat fliszowych pomiędzy Bielskiem-Biała a Nowym Targiem, Kwart. AGH Geologia, 33, 5-28. Koszarski L„ Sikora W., Wdowiarz.S., 1974, The Flysch Carpathians. Polish Carpathians, [w]: M. Mahel (red.), Tectonics of the Carpathian-Balkan region, Geologicky Ustav Dionyiza Stura. Bratislava, 180-197. Książkiewicz M„ 1966, Przewodnik XXXIX zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego Babia Góra 2-5 czerwca 1966, Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa. Książkiewicz M., 1968, Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50000, Arkusz Zawoja, Wydawnictwo geologiczne, Warszawa. Książkiewicz M., 1970, Geologia Sidziny kolo Jordanowa (Karpaty Zachodnie), Roczniki Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 3-4, 377-391. Książkiewicz M., 1971, Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski, Arkusz Zawoja, Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa. Książkiewicz M., 1974a, Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50000, Arkusz Sucha Beskidzka, Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa. Książkiewicz M., 1974b, Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark Sucha Beskidzka, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Książkiewicz M., 1977, The tectonics of the Carpathians, [w:] W. Pożaryski (red.), Geology of Poland, Tectonic, 4, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, 476-608. Oszczypko N., 1991, Stratigraphy of the Palaeogene deposits of the Bystrica subunit, Bulletin of the Polish Academy of Sciences - Earth, 39(4), 415-431. Oszczypko N., Malata E., Bąk K., Kędzierski M„ Oszczypko-Clowes M„ 2005, Lithostratigraphy and Biostratigraphy of the Upper Albian-Lower/ Middle Eocene Flysch deposits in the Bystrica and Raca Subunits of the Magura Nappe; Western Carpathians (Beskid Wyspowy and Gorce ranges, Poland), Annales Societatis Geologorum Poloniae, 75, 7-69. Oszczypko N„ Oszczypko-Clowes M., 2006, Ewolucja basenu magurskiego [w]: N. Oszczypko, A. Uchman, E. Malata (red.), Rozwój paleotektoniczny basenów Karpat zewnętrznych, ING UJ, 133-164. Paul Z., Ryłko W, 1986, Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50000, Arkusz Rabka, Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa. Starkel L., 1972, Charakterystyka rzeźby Polskich Karpat (i jej znaczenie dla gospodarki ludzkiej. Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 10, 75-142. Ślaczka A., Kruglov S., Golonka J., Oszczypko N., Popadyuk I., 2006, The Carpathians and their foreland: Geology and hydrocarbon resources, AAPG Memoir, 84, 221-258. Wójcik A., Rączkowski W„ 1994, Objaśnienie do szczegółowej mapy geologicznej Polski. Arkusz Osielec (1015), Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. 30 RZEŹBATERENU I JEJ WSPÓŁCZESNE PRZEMIANY Michał Zatorski, Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Dariusz Strzyżowski, Karol Witkowski Wprowadzenie Pasmo Polic (fot. i) stanowi najbardziej ku wschodowi wysuniętą część Beskidu Żywieckiego, zwanego również Beskidem Wysokim (Starkel 1972). Pod względem orograficznym tworzy ono wschodnie przedłużenie Pasma Babiej Góry (Babiogórskiego), Fot. 1. Północne stoki Polic. Widok z Skawicy Sołtystwo (fot. A. Dyrcz) Michał Zatorski, Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Dariusz Strzyżowski, Karol Witkowski najwyższego w polskiej części Karpat Zewnętrznych (1725 m n.p.m.), od którego oddzielone jest Przełęczą Lipnicką (1010 m n.p.m.). Pasmo Polic rozczłonkowane jest licznymi dolinami zamkniętymi dobrze wykształconymi lejami źródłowymi, których rozwój wpływa na kręty przebieg grzbietu głównego. Różnice wysokości pomiędzy przełęczami a szczytami w obrębie głównego grzbietu, są stosunkowo niewielkie i wynoszą około 100 m. Kulminacja Polic mierzy 1369 m n.p.m. Stan dotychczasowych badań Budowa geologiczna Pasma Polic jest dobrze opracowana (Książkiewicz 1968, 1970, 1971, i974a,b; Paul, Ryłko 1984, 1987; Wójcik, Rączkowski 1994; Grzybowski, 1999), jednakże rzeźba pasma jest dotychczas stosunkowo słabo rozpoznana (Szczęch 2013). Rozmieszczenie i charakterystykę głównych elementów rzeźby Pasma Polic przedstawiono w objaśnieniach do arkuszy Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1: 50 000 -Zawoja i Sucha Beskidzka (Książkiewicz 1971; i974b). Ponadto O. Jakubska (1987) prowadziła badania dotyczące związku między elementami strukturalnymi płaszczowiny magurskiej, a morfologią górnej części dorzecza Skawy. Badaniem rozwoju grzbietów zajmowała się także R. Wójcik (2014) w ramach przygotowywanej pracy magisterskiej. Więcej uwagi poświęcono dotychczas jedynie wybranym formom rzeźby, takim jak formy skałkowe (Alexandrowicz 1978), czy jaskinie niekrasowe (Franczak 2011, 2012, 20i3b; Franczak i in. 20i6a,b). Geologiczne uwarunkowania rozwoju rzeźby Pasma Polic Pasmo Polic zbudowane jest z utworów fliszowych należących do raczańskiej strefy (podjednostki) tektoniczno facjalnej płaszczowiny magurskiej, określanej niekiedy w literaturze jako synklinorium Beskidu Wysokiego (Książkiewicz 1971, i974b). Główny grzbiet Pasma Polic oraz ciągnący się równolegle do niego od północy ciąg wzniesień Kiczora - Burdelowa Góra, jest utworzony w obrębie piaskowców magurskich wieku eoceńskiego, których miąższość sięga 2000 m. Są to odporne średnio i gruboławi-cowe piaskowce o spoiwie wapienno-ilastym, przewarstwione cienkimi wkładkami łupków marglistych lub ilastych (Książkiewicz 1971). Piaskowce są podścielone warstwami hieroglifowymi utworzonymi z cienkoławicowych piaskowców wapnisto-krze-mionkowych z łupkami ilastymi, o łącznej miąższości 250-300 m (Książkiewicz 1971). 32 Rzeźba terenu i jej współczesne przemiany Warstwy hieroglifowe odsłaniają się poniżej głównego grzbietu Pasma Polic, pomiędzy Hujdową a Juszczyńskimi Polanami. W południowej części pasma odsłaniają się z kolei miejscami warstwy łąckie - gruby kompleks margli z wkładkami piaskowców osieleckich. Zalegają one na warstwach beloweskich, w których skład wchodzą cien-koławicowe piaskowce przekładane szarymi łupkami, często przechodzące w melanż tektoniczny (Jankowski, Margielewski 2012, 2014). W południowej części Pasma Polic, w Sidzinie odsłaniają się również warstwy inoceramowe i łupki pstre wieku górno kredowo-paleoceńskiego. W tektonice tego obszaru zaznacza się dominacja szerokich stref synklinalnych (łęków) w stosunku do wąskich i złuskowanych antyklin (siodeł) (Aleksandorwski 1985). Przebieg siodeł i łęków ma w Paśmie Polic typowy dla zachodniej części Karpat Zewnętrznych kierunek SW-NE. Główną strukturą tektoniczną pasma jest szeroka synklina Policy, utworzona z piaskowca magurskiego. Od północy do łęku przylega obalone lub złuskowane siodło Policy, zbudowane z warstw hieroglifowych. Jest ono silnie poprzecinane uskokami. Od północy synklinę Policy ogranicza synklina Zawoi. W obrębie skał budujących tę strukturę, utworzył się pas wzniesień rozciągających się na północ od głównego grzbietu Pasma Polic. W centralnej części synkliny Zawoi powstała głęboko wcięta dolina Skawicy. Od strony południowej synklina Policy ograniczona jest przez siodło Policznego (Unrug 1969; Aleksandrowski 1989). Dużą rolę w rozwoju tektonicznym obszaru odgrywają dyslokacje, wzdłuż których założone zostały doliny rzeczne. Systemy uskoków obramujące Pasmo Polic, spowodowały jego wyraźne odizolowanie od sąsiadujących grup górskich. Na zachodzie przebiega uskok Jaworzyna - Krowiarki - Mała Lipnica, która oddziela pasmo od Masywu Babiej Góry. Doliną Skawicy biegnie uskok Zachelmna - Biała, który wygasa w Skawicy, z kolei doliną Skawy biegnie uskok Łętowni - Górnej Skawy, oddzielający Pasmo Polic od Beskidu Makowskiego (Książkiewicz 1968, 1970, 1971, 19743,b; Paul, Ryłko 1984,1987; Wójcik, Rączkowski 1994; Grzybowski 1999). Rozwój rzeźby analizowanego obszaru, podobnie jak całych Karpat zewnętrznych, tłumaczono dotychczas przede wszystkim wpływem zróżnicowanej odpornością skał podłoża na formowanie głównych elementów strukturalnych. W myśl tej koncepcji odporne kompleksy skalne warstw magurskich wypełniające jądra synklin tworzą grzbiety, podczas gdy w mało odpornych skałach budujących jądra antyklin powstały obniżenia morfologiczne (Starkel 1969, 1972; Baumgart-Kotarba 1974; Jakubska 1987). Z tektoniką wiązano natomiast zmiany przebiegu grzbietów. Według najnowszych badań nad rozwojem orogenu karpackiego i jego rzeźby, istotną rolę w kształtowaniu piętrowości rzeźby odegrał charakter formowania się pryzmy orogenicznej, spiętrzanej ku północy, w którym najwcześniej doklejone elementy tektoniczne (jednostka magurska, południowa część jednostki śląskiej) zajmują najwyższą pozycję hipsometryczną 33 Michał Zatorski, Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Dariusz Strzyżowski, Karol Witkowski (tworząc współcześnie beskidzkie piętro rzeźby), zaś elementy tektoniczne najpóźniej doklejone - zajmują najniższą pozycję hipsometryczną (pogórza) (Jankowski, Margielewski 2012, 2014). Według tych koncepcji, elewowanie Pasma Babiogórskiego było związane z izostatycznym wyniesieniem górotworu w strefie przydyslokacyjnej uskoków normalnych (Jankowski, Margielewski 2014). Na obszarze Pasma Polic wyróżniano dotychczas trzy poziomy zrównań, mające być efektem rzekomej peneplenizacji Karpat. Powierzchnie te występują na poziomach wysokościowych: 700-800 m n.p.m. (tzw. poziom śródgórski), 600-700 m n.p.m. (tzw. poziom pogórski) oraz 70-100 m wysokości względnej (poziom przydo-linny) (Starkel 1988; Baumgart-Kotarba 1974; Baumgart-Kotarba i in. 1976; Henkiel 1978; Zuchiewicz 1995). Jednakże w świetle najnowszych badań z pewnością są one powierzchniami strukturalnymi (denudacyjnymi) nawiązującymi do odporności skal podłoża (Zuchiewicz 2010; Jankowski, Margielewski 2012,2014). Charakterystyka rzeźby Grzbiety Główny grzbiet Pasma Polic rozciąga się na długości około 20 km i ma przebieg generalnie prostolinijny, zbliżony do kierunku W-E (ryc. 1). W rejonie Okrąglicy (1239 m Fot. 2. Północne stoki Pasma Polic widziane z Makowskiej Góry (fot. P. Gigoń) n.p.m.) skręca o ok. 45⁰ w kierunku N, zaś w rejonie Cylu Hali Śmietanowej (1298 m n.p.m.) zmienia kierunek o 90° ku południowi. Wysokości względne pasma sięgają natomiast 800-900 m (od poziomu koryta rzeki Skawicy). Grzbiet, utworzony w odpornych piaskowcach magurskich, ma charakter twardzielcowy (Starkel 1972, Baumgart-Kotarba 1974; Jakubska 1987). Generalnie nawiązuje on przebiegiem do kierunku osi struktur fałdowych, zaś w jego obrębie widoczne są kulminacje: Syhlec (1151 m n.p.m.), 34 Rzeźba terenu i jej współczesne przemiany Diablak_________ Ryc. 1. Numeryczny model terenu (Li DAR) Pasma Polic Cyl Hali Śmietanowej (1298 m n.p.m.), Police (1369 m n.p.m.), Jasna Grapa (1241 m n.p.m.), Okrąglica (1239 m n.p.m.), Urwanica (1118 m n.p.m.), Naroże (1067 m n.p.m.), Judaszka (841 m n.p.m.) i Cupel (887 m n.p.m.). Szerokie spłaszczenia na grzbietach i poszczególnych kulminacjach, mają charakter powierzchni strukturalnych nawiązu jących do dużej odporności budujących je utworów (grubo i średnioła-wicowych piaskowców magurskich). Od grzbietu głównego odchodzą liczne grzbiety boczne, w większości niemal pod kątem prostym. Są one niższe od grzbietu głównego, zaś ich wysokości względne zwykle nie przekraczają 200 m (fot. 2). W obrębie grzbietu głównego można wyróżnić co najemnej dwa wyraźne spłaszczenia strukturalne występujące na wysokościach 700-800 m n.p.m. oraz 600-700 m n.p.m. (fot. 3). Załomy strukturalne występujące w obrębie grzbietu oraz stoków Fot. 3. Spłaszczenie strukturalne w obrębie grzbietu Oblaka (fot. P. Franczak) 35 Michał Zatorski, Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Dariusz Strzyżowski, Karol Witkowski Fot. 4. Przełęcze (Juszczyńskie i Skawickie Polany) wykształcone w obrębie grzbietów opadających ku północy od głównego grzbietu Pasma Polic (fot. P. Franczak) wynikają głównie ze zróżnicowa nia odporności skał (skały odporne budujące szczytowe partie grzbietów są podścielone utworami podatnymi, m.in. warstwami hieroglifowymi, warstwami belowe-skim (fot. 4). Nie można także wykluczyć ich związku z gęstością i dyspersją kierunków spękań towarzyszących dyslokacjom, strefom ścięć tektonicznych, jak również z obecnością podatnych na denudację melanży tektonicznych (związanych z procesem nasuwczym) (Jankowski, Margielewski 2012, 2014; Jankowski 2015). W grzbietowych partiach pasma występują również terasy krioplana-cyjne, które najwyraźniej zaznaczają się w południowo-zachodniej części grzbietu Polic. Terasy te zbudowane są z kilku schodowo ułożonych powierzchni o niewielkich nachyleniach oddzielonych stromymi progami (Baumgart-Kotarba 1971,1974). Stoki Stoki w obrębie Pasma Polic charakteryzują się znacznym zróżnicowaniem wykształcenia, nachylenia oraz ekspozycji. Zauważalna jest również wyraźna asymetria pomiędzy stokami południowymi, a północnymi głównego grzbietu. Północne stoki charakteryzują się bardzo dużymi nachyleniami (ponad 35”) natomiast stoki południowe mają mniejsze nachylenia (15-30") i są zdecydowanie bardziej połogie od północnych (ryc. 2,3). Stoki południowe są także znacznie dłuższe od północnych i mniej rozczłonkowane. Wyraźna różnica w nachyleniach stoków północnych i południowych jest głównie następstwem monoklinalnego zapadania warstw skalnych ku południowi w stronę Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. W skali całego pasma do zestromiania północnych stoków i ich większego rozczłonkowywania, przyczyniają się w głównej mierze leje źródłowe, dość licznie występujące na tym obszarze. Erozja rozwijana w obrębie lejów źródłowych jest czynnikiem sprzyjającym powstawaniu i odmładzaniu osuwisk w ich obrębie, zwłaszcza na północnych stokach Pasma Polic. Stoki południowe mają 36 Rzeźba terenu i jej współczesne przemiany Ryc. 2. Udział powierzchni terenu w poszczególnych piętrach wysokościowych w obrębie Pasma Polic APolice szczyty ----- cieki 0 5 km I____i____i____i_____I nachylenia |°) M 0-5 M 5-10 SD 10-15 I I 15-20 O 20-25 M 25-30 M 30-35 OD >35 Ryc. 3. Mapa nachyleń stoków w obrębie Pasma Polic 37 Michał Zatorski, Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Dariusz Strzyżowski, Karol Witkowski generalnie przebieg zgodny z kierunkiem zapadania warstw i na niemal całej swojej długości stopniowo obniżają się ku dolinom Bystrzanki i Zubrzycy. Stoki te są w niewielkim stopniu porozcinane dolinami wciosowymi. Średnie nachylenie stoków południowych wynosi 13,9°. Dominują te o nachyleniu do 30° (85%). Większe nachylenia stoków przekraczające 30°, występują jedynie na obszarach przekształcanych przez ruchy masowe (stanowią one 2,4% powierzchni stoków). Obszary te znajdują się głównie w lejach źródłowych potoków oraz w przydolinnej części potoku Zakulawka. Stoki północne charakteryzują się nieco większym średnim nachyleniem od południowych, wynoszącym tu 15,1°. Dominują stoki o nachyleniu do 30° (94%), jednak te przekształcone przez skarpy osuwisk często przekraczają 30° (1,4%). Aż 67,7% stanowią natomiast stoki o nachyleniu 5-10⁰. Największe nachylenia stoków na opisywanym obszarze, występują w źródłowym odcinku Skawicy Górnej i potoku Głębokiego, w mniejszym stopniu również w źródłowych odcinkach Skawicy Sołtysiej i Roztoki (ryc. 3). Stosunkowo dużymi nachyleniami cechują się także stoki zachodniej części pasma (w zlewni Jaworzynki), gdzie są one transformowane głębokimi osuwiskami. Z kolei w północnej części pasma, w obrębie grzbietów sąsiadujących bezpośrednio z doliną Skawicy, zaznacza się duże zróżnicowanie nachylenia stoków (część z nich stanowią zbocza dolin). W zachodniej części stoki te cechują się niewielkim nachyleniem (15-25⁰) aż po dolinę Roztoki. Z kolei pomiędzy dolinami Roztoki, a Juszczynki nachylenia stoków są większe i wynoszą 25-40° (ryc. 3). Na stokach Pasma Polic opadających ku północy, jak i w kierunku Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, występuje również wyraźne zróżnicowanie ekspozycji stoków (ryc. 4). W dolinie Skawicy dominują stoki zorientowane ku północy (ekspozycja N oraz NW i NE). Stoki o ekspozycji zachodniej dominują w zlewni Jaworzynki, a z kolei o ekspozycji południowej - w zlewni Bystrzanki. W obrębie bocznych grzbietów dominują stoki wypukło-wklęsłe, w wielu przypadkach będące stokami krawędziowymi, z wyraźnymi załomami na granicy warstw skalnych charakteryzujących się różną odpornością. Przykładem może tu być Suchy Groń, gdzie krawędź morfologiczna (załom) powstała na kontakcie odpornych piaskowców magurskich budujących szczytowe partie grzbietu i podścielających je warstw hieroglifowych. Najbardziej strome odcinki stoków, podobnie jak grzbiet główny, założone są w obrębie odpornych piaskowców magurskich. Dolne części stoków są wklęsłe, a ich nachylenie nie przekracza 20°, co jest związane z występowaniem tu małoodpornych skał. Większe nachylenia stoków w obrębie grzbietów bocznych występują jedynie w rejonie przełomowych odcinków dolin rzecznych (m.in. wypukłe stoki Śmietarniaka sąsiadujące z przełomową doliną Skawicy Sołtysiej). Na znacznej części obszaru stoki pokryte są utworami zwietrzelinowymi i delu-wialnymi, utworzonymi głównie z jednolitego materiału gliniasto-gruzowego i piasku 38 Rzeźba terenu i jej współczesne przemiany nachylenia [°] M 0-5 M 5-10 M 10-15 □ 15-20 E3 20-25 M 25-30 M 30-35 M >35 Ryc. 4. Mapa ekspozycji stoków w obrębie Pasma Polic gliniastego. Miąższość utworów pokrywowych jest niewielka, wzrasta jedynie w obrębie spłaszczeń podstokowych, gdzie przekracza 3 m. Z kolei w centralnej części pasma, w materiale pokrywowym dominuje materiał koluwialny, związany z procesami osuwiskowymi. Utworom tego typu towarzyszą liczne blokowiska i wychodnie skalne. Osuwiska Procesy osuwiskowe są powszechne w Karpatach fliszowych, prowadząc do znacznych zmian w rzeźbie stoków (Starkel 1960; Ziętara 1968; Kotarba 1986; Łajczak i in. 2014; fot. 5), jak również warunkując kierunki dalszego rozwoju procesów rzeżbotwórczych (Ziętara 1969; Jakubowski 1974; Klimaszewski 1978; Bober 1984; Margielewski 1992; Bajgier-Kowalska 2005). Ruchy masowe (w tym zwłaszcza osuwiska) należą także do najważniejszych procesów transformujących także rzeźbę Pasma Polic (Jakubska 1987). Ich powstanie warunkowane jest budową geologiczną obszaru, która sprzyja formowaniu tu zarówno głębokich osuwisk (a nawet rozbudowanych stref osuwiskowych), jak i mniejszych form osuwiskowych. Charakterystycznymi elementami rzeźby 39 Michał Zatorski, Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Dariusz Strzyżowski, Karol Witkowski Fot. 5. Wały koluwialne w obrębie osuwiska na północnym stoku Cyla Hali Śmietanowej (Kiczorki) (fot. P. Franczak) osuwiskowej na tym obszarze są: wysokie na kilkanaście metrów ściany skalne (pozostałości skarp wielkich osuwisk), głębokie rowy rozpadlinowe, rozległe blokowiska, a także formy skałkowe i jaskinie. Wpływ ruchów masowych na rzeźbę Pasma Polic nie był do tej pory przedmiotem szczegółowych opracowań. Informacje dotyczące osuwisk zawarte były jedynie w pracy O. Jakubskiej (1987) oraz pracach odnoszących się do tematyki jaskiń osuwiskowych (Franczak 2011, 20i3b; Franczak i in. 20ića,b). Rzeźba osuwiskowa była jednak przedmiotem licznych badań prowadzonych w obrębie sąsiedniego masywu Babiej Góry (Ziętara 1958, 1962, 2000; Alexandrowicz 1978; Łajczak 1998, 2014; Bajer-Kowalska 2003; Wójcik i in. 2010; Łajczak i in. 2014; Kłapyta 2015; Kłapyta, Kolecka 2015). Największe znaczenie morfotwórcze na badanym obszarze, mają niewątpliwie osuwiska rotacyjne i złożone (typu „complex"') oraz spływy gru-zowo-błotne (zob. Dikau i in. 1996; Margielewski 2009). Procesy odpadania zachodzą jedynie punktowo w obrębie stromych, skalistych skarp osuwiskowych (m.in. osuwisko Łysina) oraz w podcięciach erozyjnych większych cieków. Rozmieszczenie osuwisk w Paśmie Polic jest nierównomierne (ryc. 5). Zajmują one łącznie 12,9% powierzchni stoków i zboczy dolin badanego obszaru (ok. 18,5 km²). Ta wysoka wartość wskaźnika osuwiskowości powierzchniowej 11,7-22,4% jest zbliżona do obliczonej dla Pasma Lubania (Buczek 2013) oraz północnej części Beskidu Niskiego (Bober 1984; Długosz 2011). Wskaźnik ten obliczony dla Pasma Polic osiąga większe wartości niż wartości podawane dla Magurskiego Parku Narodowego (7,0%; Margielewski i in. 2013) lub Pogórza Gubałowskiego (6,4%; Długosz 2011). Podobnie jak, w całych Karpatach, większość osuwisk w Paśmie Polic powstała w strefie występowania silnie spękanych, gruboławicowych piaskowców magurskich, podścielonych utworami podatnymi na osuwanie (warstwy hieroglifowe; Bober 1984). Ważną rolę w inicjowaniu ruchów masowych odgrywają także spękania ciosowe oraz dyslokacje wpływające na typ przemieszczeń grawitacyjnych (Margielewski 2009). Przeprowadzone analizy wykazały zróżnicowanie przestrzenne w rozmieszczeniu osuwisk na obszarze Pasma Polic, na tle ekspozycji stoków, ich poszczególnych klas wysokościowych, a także powierzchni zlewni. Osuwiska obejmują większą 40 Rzeźba terenu i jej współczesne przemiany B Ryc. 5. Rozmieszczenie osuwisk na obszarze Pasma Polic (A) i wskaźnik osuwiskowości w poszczególnych zlewniach (B) 41 Michał Zatorski, Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Dariusz Strzyżowski, Karol Witkowski powierzchnię południowych stoków Pasma Polic (ok. 17%; 10,6 km²), niż północnych (9,7%; 7,9 km²) (ryc. 6). Największy udział powierzchni objętych ruchami masowymi na południowych stokach Pasma Polic, jest obserwowany w klasie wysokościowej A | [m n.p.n.J B [m n.p.n.] Ryc. 6. Powierzchnia osuwisk (A) oraz udział osuwisk (B) w poszczególnych piętrach wysokościowych w obrębie Pasma Polic 42 Rzeźba terenu i jej współczesne przemiany 900-1000 m n.p.m. (34,4%). Na północnych stokach porównywalnie wysoki udział powierzchni osuwisk w ogólnej powierzchni stoków, jest widoczny w klasach: 900-1000 m n.p.m. (36,4 %) oraz 1100-1200 m n.p.m. (33,5 %). Stoki Polic (1369 m n.p.m.) charakteryzują się największym wskaźnikiem osuwiskowości w skali całego pasma (ryc. 6B). W podziale na zlewnie, wśród dużych zlewni najwyższym wskaźnikiem charakteryzują się dwie: Ciśniawy (30,2%) i potoku Kamycko (30,6%). Wynika to z niewielkiej ilości osuwisk występujących w dolnej części zlewni Skawicy Sołtysiej i Skawicy Górnej, których leje źródłowe niemalże w całości położone są w obrębie osuwisk. Na badanym obszarze występują liczne formy rzeźby związane z rzeźbą osuwiskową. Do najbardziej powszechnych należą różnego typu skarpy, zarówno skaliste (tworzące ściany skalne), jak i ziemne. Stanowią one miejsce oderwania mas skalnych i w zależności od uwarunkowań geologicznych (tj. czy powierzchnia oderwana została uformowana wzdłuż jednej, czy kilku powierzchni nieciągłości tektonicznych) mają przebieg amfiteatralny, Unijny, klinowy, pilasty lub, w przypadku wtórnych ruchów osuwiskowych, złożony (Margielewski 2009). Rozległe osuwiska powstałe na północnych stokach Pasma Polic, posiadają skomplikowany przebieg skarp z dominacją tych prostolinijnych i amfiteatralnych. U podnóża skarp osuwiskowych znajdują się rozległe pakiety skalne lub ich zespoły (tzw. płaty osuwiskowe), porozdzielane rowami rozpa-dlinowymi. Zwykle w niższych partiach osuwisk znajdują się także wały koluwialne o wysokości dochodzącej nawet do kilkudziesięciu metrów. Formy rzeźby osuwiskowej wpływają na powstawanie wyraźnych spłaszczeń w obrębie stoków, jak też niewielkich kulminacji. Przykładem wieloetapowego osuwiska, z licznymi pakietami i rowami roz-padlinowymi, jest osuwisko położone w leju źródłowym potoku Kamycko, na południowym stoku Okrąglicy (1239 m n.p.m.; ryc. 8). Interesujący zespół skarp o przebiegu klinowym, tworzy z kolei grupa osuwisk zlokalizowanych na południowym stoku góry Naroże (1067 m n.p.m.; ryc. 7). Pakiety osuwiskowe rozdzielone rowami rozpadlinowymi często posiadają skaliste, pionowe ściany wysokości 3-5 m (fot. 6). W obrębie rowów rozpadlinowych, często występują niewielkie obiekty jaskiniowe (m.in. na Okrąglicy oraz Górze Broski). Najlepiej wykształcone zespoły rowów rozpadlinowych znajdują się w obrębie: osuwiska Kopistę na południowo-zachodnim stoku góry Broski (1235 m n.p.m.), osuwiska na północnym stoku góry Broski oraz osuwiska na Okrąglicy (1239 m n.p.m.). Z kolei na północno-zachodnim stoku Góry Burdelowej (762 m n.p.m.) powstały dwa rowy rozpadlinowe o przebiegu równoległym do doliny Cadyńki, stanowiące inicjalne stadium rozwoju osuwiska. Pierwszy z nich ma długość 400 m, a drugi 100 m (ryc. 9). W obrębie grzbietu Suchego Gronia wznoszącego się ponad Polaną Patoręczną powstały trzy rowy rozpadlinowe o przebiegu południkowym (o długości od 80 do 110 m) oraz kolejny rów o przebiegu równoleżnikowym. 43 Michał Zatorski, Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Dariusz Strzyżowski, Karol Witkowski Ryc. 7. Osuwiska o klinowym przebiegu skarp, na południowych stokach Pasma Polic w obrębie głównego grzbietu pomiędzy Urwanicą a Narożem. Numeryczny model terenu (LiDAR) Fot. 6. Rów rozpadlinowy w osuwisku na Okrąglicy (fot. P. Franczak) 44 Rzeźba terenu i jej współczesne przemiany Ryc. 8. Osuwisko na południowym stoku Okrąglicy. Numeryczny model terenu (UDAR) Ich głębokość wynosi 2-4 m. Z kolei powyżej osuwiska Kopistę na stokach góry Broski, znajduje się rów stokowy o głębokości 15 m i szerokości ok. 60 m, który w dolnej części stopniowo rozszerza się do ok. 150 m i tworzy tu charakterystyczny podwójny grzbiet (ryc. 12). Jak już wcześniej wspomniano w Paśmie Polic, występują także głębokie skalne osuwiska oraz strefy osuwiskowe typu „complex” (zob. Dikau i in. 1996; Margielewski 2009). Formy te posiadają wyraźne skarpy, rozlegle blokowiska oraz rynny osuwiskowe przecinające się niejednokrotnie, co świadczy o częstym odmładzaniu osuwisk. Strefy osuwiskowe niejednokrotnie łączą się ze sobą obejmując powierzchnie całych lejów źródłowych potoków. Dolne partie tych stref osuwiskowych niejednokrotnie są przekształcane przez spływy gruzowo-błotne, dochodzące nawet do dna dolin (m.in. górny odcinek Skawicy Sołtysiej), co prawdopodobnie mogło również prowadzić do awulsji kort. Jedna z największych stref osuwiskowych na analizowanym obszarze znajduje się w górnej części zlewni Skawicy Sołtysiej (ryc. 5A). Obejmuje ona swoim zasięgiem północne stoki głównego grzbietu pasma, pomiędzy kulminacjami Polic (1369 m n.p.m.) i Suchego Gronia (1174 m n.p.m.), sięgając niemal do przysiółka Sucha 45 Michał Zatorski, Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Dariusz Strzyżowski, Karol Witkowski Ryc. 9. Rowy rozpadlinowe (grzbietowe) na południowo--zachodnim stoku Burdelowej Góry. Numeryczny model terenu (LiDAR) Góra w Skawicy. Ma ona powierzchnię 3,1 km² i złożona jest z kilku mniejszych form osuwiskowych różnych typów, powstałych w trakcie kolejnych etapów odmładzania strefy osuwiskowej. Najbardziej charakterystycznymi elementami tej strefy są osuwiska zwane Łysina oraz Okrąglica. Osuwisko Łysina o powierzchni 0,61 km² i długości aż 1,25 km (ryc. 10), obejmuje rozległy obszar północnych i północno--zachodnich stoków poniżej kulminacji Kocia Łapa (1182 m n.p.m.), sięgając od wododziału, aż do strefy łączenia się źródłowych odcinków Skawicy Sołtysiej (Franczak i in. 20i6a). Osuwisko posiada skalistą, amfiteatralną skarpę główną o wysokości dochodzącej do 130 m i średnim nachyleniu 52⁰. Skarpa ta należy do najwyższych w polskich Karpatach fliszowych. Materiał został najprawdopodobniej przemieszczony w formie rozległego pakietu o długości 425 m i wysokości dochodzącej do 60 m. W górnej części jest on spłaszczony, a w dolnej uległ dezintegracji. U podnóża skarpy rozciąga się rów osuwiskowy o łukowatym przebiegu, długości 250 m i średniej głębokości 2-3,5 m- Rozpoczyna się on dużym owalnym zagłębieniem bezodpływowym, a kończy w północno-zachodniej części blokowiskiem, w obrębie którego średnica bloków dochodzi do 5 m (fot. 7; Franczak 2011). Niżej zlokalizowany pakiet rozcięty jest przez rów rozpadlinowy o długości ok. 320 i głębokości dochodzą cej do 1,5 m. Rów ten oddziela spłaszczony fragment pakietu osuwiskowego od podłuż nego, wału koluwialnego osiągającego wysokość do 6 m. Osuwisko Okrąglica powstałe na południowo-zachodnim stoku Okrąglicy (1239 m n.p.m.) jest zespołem form osuwiskowych o łącznej powierzchni 0,75 km², który obejmuje niemal cały lej źródłowy jednego z dopływów Skawicy Sołtysiej (ryc. 11). Kopułę szczytową Okrąglicy rozcina szereg rowów rozpadlinowych. Generalnie rozwi nięte są one niemal równoleżnikowo (SW-NE) jedynie w zachodniej części występują dwa rowy brzeżne o przebiegu południkowym. Najdłuższe spośród rowów Okrąglicy mierzą do 90 m, a ich głębokość dochodzi nawet do 5 m. W obrębie kopuły szczytowej występują także liczne szczeliny skalne stanowiące inicjalne stadium dezintegracji strukturalnej prowadzącej do powstania jaskiń lub rowów rozpadlinowych (Franczak, Buczek 2011; Franczak 20133; Franczak i in. 20i6a,b). Górna część stoku wraz z zespołem 46 Rzeźba terenu i jej współczesne przemiany |;»ł/| spływ gruzowo-błotny ---------- powierzchnia poślizgu 0 200 m Ryc. 10. Rzut terenu (A) oraz przekrój podłużny (B) przez osuwisko Łysina 47 Michał Zatorski, Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Dariusz Strzyżowski, Karol Witkowski Fot. 7. Blok skalny piaskowca magurskiego w obrębie osuwiska na Łysinie (fot. S. Szafraniec) (?) Okrąglica ^-<4 [1239 m ^3 granica osuwiska _ _ . . . Ryc. ii. Osuwisko na północnym stoku 0 200 m i i i Okrąglicy (A) oraz mieszczące się w obrębie kopuły szczytowej rowy rozpadlinowe (B). Numeryczny model terenu (Li DAR) 48 Rzeźba terenu i jej współczesne przemiany rowów rozpadlinowych ograniczona jest przez stromą, miejscami skalistą skarpą główną osuwiska o wysokości dochodzącej do 40 m. Poniżej znajduje się rozległy płat osuwiskowy rozcięty w dolnej części przez wtórne osuwiska. Osuwisko swoim zasięgiem objęło również dno doliny na długości ok. 1,1 km. Rozcinający go ciek, dowiązuje swoim profilem podłużnym do rzeźby powierzchni jęzora osuwiskowego, powodując powstanie charakterystycznego dla obszarów osuwiskowych „schodowego” kształtu profilu podłużnego cieku (Korup i in. 2006). Formy osuwiskowe Pasma Polic przypominają swoim wykształceniem osuwiska Masywu Babiej Góry. Niejednokrotnie towarzyszą im formy skałkowe, jaskinie oraz jeziora i torfowiska, wpływające na georóżnorodność tego obszaru. Osuwiska transformujące podłoże, w istotny sposób wpływają tu również na zróżnicowanie siedliskowe obszaru, kształtując jego bioróżnorodność (Alexandrowicz, Margielewski 2010). Ze względu na zmiany warunków mikroklimatycznych, rzeźby stoków, właściwości gleb, czy też stosunków wodnych, obszary osuwiskowe są miejscami o dużym znaczeniu ekologicznym (Margielewski 1999; Alexandrowicz i in. 2003; Alexandrowicz, Margielewski 2010). Powstałe w wyniku aktywności osuwiskowej formy rzeźby, są istotnym komponentem środowiska przyrodniczego gór (Margielewski 1999; Alexandrowicz, Margielewski 2010). Formy dolinne i korytowe Pasmo Polic znajduje się w górnej części zlewni Skawy (zlewisko Morza Bałtyckiego) oraz częściowo (10,1% powierzchni pasma), w zlewni Czarnej Orawy (zlewisko Morza Czarnego). Pod względem zróżnicowania sieci rzecznej, Pasmo Polic można podzielić na trzy części: 1) część północna i północno-zachodnia, odwadniana przez Skawę i Skawicę wraz z dopływami (bez Bystrzanki i Jaworzynki); 2) część południowa i południowo-wschodnia, odwadniana przez Bystrzankę z dopływami (zlewnia Skawy) oraz dopływy Czarnej Orawy, m.in. Biały i Czarny Potok; 3) część południowo-zachodnia, odwadniana przez Jaworzynkę (zlewnia Skawy). Podział ten determinowany jest położeniem dolin względem głównego grzbietu pasma oraz jednego z bocznych grzbietów, odchodzącego od Cylu Hali Śmietanowej (1298 m n.p.m.) w kierunku zachodnim przez Mosorny Groń (1045 m n.p.m.). Różnice w budowie geologicznej poszczególnych części pasma mają odzwierciedlenie w rzeźbie i sieci hydrograficznej. Dolina Jaworzynki stanowi część dużej, amfiteatralnej doliny, zamkniętej od południa Masywem Babiej Góry (Diablak - 1725 m n.p.m.). Jaworzynka płynie w kierunku północno-zachodnim, łącząc się w Zawoi Widłach z Czatożanką, odwadniającą Babią 49 Michał Zatorski, Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Dariusz Strzyżowski, Karol Witkowski c |«| piaskowce magurskie warstwy hieroglifowe | | materiał koluwialny ------------- powierzchnia poślizgu Ryc. 12. Osuwisko Kopistę. Numeryczny model terenu (LiDAR) (A), przekrój podłużny przez osuwisko (B) i przez rów grzbietowy w jego obrębie (C) 50 Rzeźba terenu i jej współczesne przemiany Górę i Grupę Mędralowej (Mędralowa - 1169 m n.p.m.) w Skawicę. Prawobrzeżna część zlewni Jaworzynki wraz z Potokiem od Hali Śmietanowej i Główniakiem odwadnia południowe stoki Mosornego Gronia oraz zachodnie stoki grzbietu od Cylu Hali Śmietanowej do Przełęczy Lipnickiej (1010 m n.p.m.). Północna część pasma odwadniana jest przez Skawicę i Skawę i ich dopływy, które mają przebieg zbliżony do południkowego. Potoki rozcinają stoki głównego grzbietu Pasma Polic, po czym przepływają przez przełęcze utworzone w obrębie siodła Policy, gdzie spadki podłużne cieków ulegają zmniejszeniu. Przed ujściem do Skawicy lub Skawy potoki utworzyły przełomowe odcinki dolin wypreparowane pomiędzy izolowanymi wzniesieniami, m.in. Śmietarniakiem (765 m n.p.m.), Oblakiem (871 m n.p.m.), Jaworem (865 m n.p.m.) stanowiącymi kulminacje w obrębie grzbietów odchodzących od głównego grzbietu na północ. Większość dolin rzecznych północnej części pasma przebiega poprzecznie do rozciągłości struktur geologicznych i niezgodnie anaklinal-nie (Jakubska 1987). Zarówno stoki północne, jak i zachodnie założone są na czołach warstw co sprzyja powstawaniu głębokich dolin o stromych zboczach, zwykle symetrycznych (m.in. górny odcinek potoku Głębokiego). W najwyższych partiach dolin tej części pasma, znajdują się leje źródłowe przekształcane przez osuwiska, które wyścielają pokrywy rumoszu skalnego. Największe tego typu formy występują w górnym odcinku Skawicy Sołtysiej. W górnych częściach dolin dominuje erozja denna, zaś w korytach rzecznych o niewyrównanym profilu podłużnym występują progi strukturalne powstałe w obrębie bardziej odpornych skał. Ich wysokość wynosi przeciętnie do 2-3 m, lecz najwyższe z nich mierzą do 5-8 m (m.in. na Mosornym Potoku, Skawicy Górnej i Rotni). W dolnych częściach dolin, gdzie spadek koryt jest mniejszy, powstały stożki napływowe. Koryta potoków wypełnione są utworami holoceńskimi, choć w wielu miejscach erozja denna spowodowała odsłonięcie skał podłoża (fot. 8; Jakubska 1987). Południowo-wschodnia część Pasma Polic odwadniana jest przez Bystrzankę (dopływ Skawy) wraz z dopływami. Doliny dopływów Bystrzanki są znacznie krótsze niż po północnej stronie pasma. Uwarunkowania geologiczne związane z zapadaniem warstw ku południu, miały znaczny wpływ na uformowanie krótkich dolin charakteryzujących się dużymi spadkami koryt z występującymi w ich obrębie progami strukturalnymi założonymi na wychodniach odpornych piaskowców magurskich. Doliny przebiegają poprzecznie do struktur geologicznych, jednakże zgodnie z upadem warstw (kataklinalnie; Jakubska 1987). Baza erozyjna potoków odwadniających południowe stoki Pasma Polic (związana z wysoko położoną Kotliną Orawską) znajduje się wyżej niż po stronie północnej (ryc. 13). Południową część pasma odwadniają dopływy Czarnej Orawy. Największą doliną jest tu dolina Białego Potoku, który razem z Czarnym Potokiem tworzy Solawkę, która wpada do Zubrzycy - prawego dopływu 51 Michał Zatorski, Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Dariusz Strzyżowski, Karol Witkowski Fot. 8. Skalne koryto potoku Roztoka utworzone w obrębie piaskowców magurskich (fot. P. Franczak) Orawy. Spod Przełęczy Lipnickiej ukształtowanej pomiędzy Sokolicą i Syhlcem w kierunku południowo--wschodnim spływa Syhlec, dopływ Czarnej Orawy. Występowanie tu Europejskiego Działu Wodnego przebiegającego przez Pasmo Polic (ma 10,45 km długości) może mieć wpływ na większe zróżnicowanie procesów hydromorfologicznych w ciekach odwadniających różne części pasma, m.in. za sprawą różnic w położeniu bazy erozyjnej północnego (Skawa) i południowego (Czarna Orawa) przedpola masywu Polic. Potoki spływające z Pasma Polic do zlewiska Morza Czarnego już po kilku kilometrach wpływają bowiem do wysoko położonej śródgórskiej Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Wszystkie cieki odwadniające Pasmo Polic mają charakter cieków górskich. Do końca XIX wieku potoki te rozwijały się bez znaczą cej ingerencji człowieka. Od 1907 roku, w myśl galicyjskich Ustaw Kanałowych, rozpoczęto prace rektyfikacyjne, które miały doprowadzić do uregulowania koryta Skawy. U podnóża Pasma Polic, regulacja koryta Skawy, wiązała się ze zlikwidowaniem wie-lonurtowych odcinków rzeki (Witkowski 2015). Na dopływach Skawy antropopresja przejawiała się w lokalnych zabezpieczeniach brzegów i budowie jazów (fot. 9) co słu- żyć miało utrzymaniu kanałów zasilających lokalne młyny wodne lub stawy. Stosunkowo niewielka ingerencja człowieka w dna dolin potoków spływających z Pasma Polic nie spowodowała zatrzymania procesów intensyfikujących erozję denną (fot. 10). W Suchej Beskidzkiej, położonej niedaleko granicy pasma dno koryta Skawy obniżyło się w XX wieku o 1,2 m (Wyżga i in. 2016). Do przyspieszenia erozji dennej 52 Rzeźba terenu i jej współczesne przemiany długość [m] Ryc. 13. Przekroje podłużne przez koryta Białego Potoku, Skawicy Sołtysiej i Cadyńki przyczyniła się przede wszystkim regulacja cieków, która doprowadziła do zawężenia koryt i odcięcia obszarów dostawy rumoszu. Lokalna przewaga erozji dennej nad innymi procesami w korytach górskich cieków, zwłaszcza na obszarach gęsto zaludnionych (dolina Skawicy i Skawy) spowodowała powstanie naprzemiennie położonych odcinków erozyjnych i akumulacyjnych koryt rzecznych, których występowanie nie jest już związana z obecnością stożków napływowych. Erozja denna spowodowała ograniczenie ryzyka powodzi, za sprawą pogłębienia koryt i odcięcia teras zalewowych, ale spotęgowała zagrożenie dla infrastruktury przekraczającej koryta, m.in. mostów i przekroczeń wodociągowych. Większość górnych odcinków dolin charakteryzuje się profilem V-kształtnym o szerokości dna wynoszącym od kilku do kilkunastu metrów. Dopiero w środkowym biegu, szerokość den dolin rozszerza się do około 30-50 m, a znacznie szersze są one w ich ujściowych odcinkach osiągając tu ok. 800 m (Skawicy i Bystrzanki). Tam też występują odcinki charakteryzujące się wzmożoną akumulacją osadów fluwial-nych. Największe nagromadzenia miąższach osadów fluwialnych powstało w ujściowym odcinku Bystrzanki do Skawy oraz na Skawicy w jej ujściowym odcinku oraz w środkowym biegu w Zawoi Dolnej. Na dopływach tych rzek największe powierzchniowo odcinki akumulacyjne zachowały się do dnia dzisiejszego w dolnych odcinkach Skawicy Sołtysiej i Rotni. W obrębie głównych dolin występują liczne odcinki erozyjne, 53 Michał Zatorski, Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Dariusz Strzyżowski, Karol Witkowski Ryc. 9- Tama zbiornika przeciwrumowiskowego na cieku Baranów Potoku (fot. A. Kołodziej) Fot. 10. Erozja denna w obrębie koryta Jaworzynki w Zawoi Górnej, rozwinięta w piaskowcach magurskich (fot. P. Krzywda) 54 Rzeźba terenu i jej współczesne przemiany a do największego wcięcia koryta w dno doliny doszło w obrębie przełomu strukturalnego Skawicy na pograniczu Białki i Skawicy. Dno Skawicy wcięło się tam w alu-wia i głębiej skalne podłoże na głębokość 10-12 m. Miejscami odcinki dolin rzecznych mają charakter gardzieli np. potok Głęboki oraz Skawica Górna w swym dolnym biegu. Wyjątek stanowi także dno Białego Potoku, które ze względu na wysoko położoną podstawę erozyjną na większości biegu jest szerokie a koryto mało wcięte. Poziomy terasowe W dolinach Skawy, Skawicy i Bystrzanki występuje kilka różnowiekowych poziomów włożonych teras skalno-osadowych (fot. 11). W ujściowych odcinkach bocznych dolin dopływów tych rzek, terasy te nadbudowane zostały stożkami napływowymi. Najlepiej zachowały się one w dolnym odcinku doliny Bystrzanki, w dolnym odcinku doliny Skawicy na odcinku od Zawoi Dolnej po dolinę Skawy oraz w dolinie Skawy przy wschodniej granicy Pasma Polic. W przypadku teras holoceńskich zachowały się one na całym opisywanym obszarze, natomiast terasy plejstoceńskie w pełnej sekwencji zachowały się jedynie w ujściowym odcinku Bystrzanki do Skawy. W pozostałych dolinach występują one jedynie w postaci wąskich listew w obrębie stoków (Książkiewicz i974a,b; Paul, Ryłko 1984,1987). Niewielki fragment teras powstałych w trakcie zlodowaceń połu-dniowopolskich zachował się w widłach Bystrzanki i Skawy na wysokości 15-25 m nad współczesnymi korytami obu rzek. Na wysokości 10 m nad korytem Bystrzanki zachowały się też osady starego stożka o miąższości 17 m zbudowanego z grubofrakcyjnych żwirów (Paul, Ryłko 1984, 1987). Z kolei w dolinie Skawicy w Białce, listwy tych osadów wznoszą się do wysokości 40 m ponad współczesne koryto (Książkiewicz 19748,b). Dobrze widoczne terasy powstałe w trakcie zlodowaceń środkowo- polskich zachowały się na wysokości około 10 m nad współczesnym Fot. 11. Osady terasy plejstoceńskiej Skawicy w Zawoi Centrum (fot. P. Franczak) 55 Michał Zatorski, Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Dariusz Strzyżowski, Karol Witkowski korytem Bystrzanki w obrębie przysiółków Traczowa i Matyjaszkowa (w Bystrej Podhalańskiej) oraz po przeciwległej stronie doliny poniżej wcześniej wspomnianego terasu. Zaznacza się on także w dolinie Skawy lecz na wyższych wysokościach ponad korytem rzeki (15-20 m; Wójcik, Rączkowski 1994). Szczególnie dobrze rozwinięte terasy z zlodowacenia północnopolskiego rozciągają się na wysokości 2,5-7 m (Paul, Ryłko 1984, 1987). W dolinie Skawicy ze względu na niżej położoną bazę erozyjną tej rzeki, terasy te położone są wyżej. Dobrze widoczne terasy żwirowo-glinia-ste znajdują się na wysokości około 7-10 m ponad współczesnym korytem rzeki na jej prawym brzegu w Skawicy. Łączą się one z terasami żwirowymi prawobrzeżnych dopływów Skawicy m.in. Skawicy Sołtysiej. Niższe terasy Skawicy wznoszą się na wysokości 3-6 m (przechodząc w rozległy stożek napływowy Skawicy) oraz na wysokości 2-3 m (Książkiewicz 19748,b). W obrębie niektórych stożków napływowych zachowały się kopalne torfowiska pogrzebane pod osadami aluwialnymi. Analiza osadów tych torfowisk umożliwa rekonstrukcję paleośrodowiska badanego obszaru. Jedno takie stanowisko znajduje się u podnóża Łysiej Góry nad Skawą (Środoń 1952). Współczesne procesy morfogenetyczne W obrębie Pasma Polic rodzaj i natężenie działających procesów morfogenetycznych jest uwarunkowane budową geologiczną terenu, jego rzeźbą, typem pokryw stokowych, warunkami klimatycznymi oraz typem użytkowania ziemi. Do najważniejszych procesów współcześnie kształtujących obszar Pasma Polic zalicza się: ługowanie, odpadanie, osuwanie, spełzywanie (głównie pokryw zwietrzelinowych), spłukiwanie, erozja linijna, sufozją oraz saltacja wykrotową. Ważnym procesem zachodzącym w obrębie utworów budujących Pasmo Polic jest ługowanie. Proces ten w obrębie obszarów zbudowanych z warstw magurskich może powodować roczne odprowadzanie 91 ton soli z powierzchni 1 km² (Welc 1985). Prowadzi on do średniego rocznego obniżania powierzchni terenu rzędu 0,01-0,1 mm (Starkel 1977). W dotychczasowych badaniach stwierdzono że intensywność denudacji chemicznej jest w obrębie wielu karpackich stoków około dziesięciokrotnie wyższa niż intensywność denudacji mechanicznej (Gerlach 1976). Proces odpadania i obrywania zachodzi w obrębie stromych ścian skalnych, głównie w obrębie: skarp osuwiskowych, form skałkowych (fot. 12) oraz wysokich podcięć erozyjnych w korytach rzek. Intensywność tego procesu nie jest duża, w związku z czym nie odgrywa on istotnej roli we współczesnym rozwoju rzeźby Pasma Polic. 56 Rzeźba terenu i jej współczesne przemiany Najbardziej powszechnym procesem morfotwórczym w Paśmie Polic, są ruchy masowe (głównie osuwanie). Proces ten powoduje znaczne zmiany w rzeźbie stoków i lejów źródłowych. W przypadku osuwisk powstałych w wyższych partiach grzbietu, może on także bezpośrednio wpływać na przebieg grzbietów górskich poprzez cofanie ścian skarp osuwiskowych i łączenie się osuwisk różnego wieku. Osuwiska zajmują 12,9% powierzchni Pasma Polic. Licznie występują tu głębokie osuwiska skalne, obecnie nieak tywne. Mniejsze formy osuwiskowe mogą się rozwijać w obrębie zboczy niewielkich dolinek wciosowych (Niemirowski 1983). Tego typu Fot. 12. Blok skalny przemieszczony w wyniku odpadania na osuwisku Łysina (fot. P. Franczak) formy powstały m.in. w 2010 oraz 2014 r. po intensywnych opadach. Obok osuwisk, procesem w istotny sposób wpływającym na transformację rzeźby, są spływy gruzowo- -błotne, powodujące gwałtowne przemieszczanie mas zwietrzelinowych i skalno-zwie- trzelinowych. Do intensyfikacji tych procesów dochodzi podczas większych zdarzeń opadowych, kiedy przekraczane są wartości progowe (Ziętara 1968). Na analizowanym obszarze, powstanie tego typu form, obserwowano m.in. w 2010 r. w obrębie Łysiny, po ulewnych opadach. Procesy spłukiwania na obszarze Pasma Polic nie odgrywają większej roli w transformacji rzeźby obszaru. Jest to spowodowane tym, że większość obszaru Pasma Polic jest zdominowana przez lasy bądź tereny łąkowe. Na obszarach leśnych ściółka, natomiast w obszarach łąkowych gęsta roślinność trawiasta, uniemożliwiają uruchamianie materiału mineralnego przez wodę spływającą po stoku (Starkel 1960). Ponadto stoki zalesione, sprzyjają infiltracji wody opadowej, dzięki czemu większy jest udział spływu śródpokrywowego niż powierzchniowego w odprowadzaniu materiału zwietrzelino-wego (Słupik 1973). Pomiary wielkości spłukiwania na obszarach leśnych i łąkowych wykazały roczne obniżanie terenu na poziomie odpowiednio 0,00016 i 0,0002 mm (Gerlach 1976). Większą efektywnością charakteryzuje się erozja związana ze spłukiwaniem linijnym, która występuje w obrębie szlaków turystycznych oraz użytkowanych dróg leśnych (fot. 13; Wójcik 2014). Podczas dużych opadów może ona również 57 Michał Zatorski, Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Dariusz Strzyżowski, Karol Witkowski występować w obrębie lejów źródłowych, osuwisk oraz suchych dolin denudacyjnych. Na stokach powszechnie występuje proces spełzywania. Polega on na pełznięciu wierzchniej warstwy pokrywy zwietrzelinowej pod wpływem jej zwilgocenia. Jednak tempo tego procesu jest bardzo wolne, większe wartości przyjmuje jedynie w obrębie stref gdzie pod powierzchnią występuje warstwa nieprzepuszczalna powodująca gromadzenie się wody w obrębie zwie-trzeliny (Starkel 1960). T. Gerlach (1966) dokonując pomiaru tempa spełzywania w takich miejscach uzyskał wartości w przedziale 0,3-7 cm/rok. W Paśmie Polic, wskutek silnych wiatrów relatywnie często dochodzi do powstawania zwartych powierzchni wiatrowałowych (Franczak 2013C). Są one efektem saltacji wykrotowej, powszechnie występującej na zalesionych obszarach górskich (fot. 14; Kotarba 1970; Gerlach 1976; Pawlik 2012, 2013). Proces ten zachodzi w przypadku Fot. 13. Rynna erozyjna powstała w wyniku gwałtownego powalenia drzewa wraz z jego sys-opadu burzowego w Skawicy na północnym stoku Groni ternem korzeniowym. W wyniku (fot. P. Franczak) tego następuję przemieszczenie materiału mineralnego przyle- gającego do korzeni drzewa, a po obsypaniu tego materiału i całkowitym rozkładzie drzewa, powstaje charakterystyczny mikrorelief złożony z kopców i zagłębień (Gerlach 1960,1976). W obrębie wiatrołomów powstałych w podszczytowych par- tiach Polic średnia objętość materiału w pojedynczej karpie korzeniowej wynosi 1,37 m⁵ (Franczak 2013C). 58 Rzeźba terenu i jej współczesne przemiany Do procesów modelujących stoki należy także sufozją. W dotychczasowych badaniach stwierdzono, że proces sufozji jest bardziej powszechny we wschodniej części Karpat, ze względu na występowanie tam miąższach pokryw pylastych, bardziej podatnych na działanie tego procesu (Starkel 1960). Jednak brak jest szczegółowych badań nad sufozją w zachodniej części Karpat. Proces ten oprócz transportu materiału siecią podziemnych kanałów prowadzi także do zwiększania fragmentacji stoku, poprzez powstawanie form takich jak studnie i zapadliska sufo-zyjne, czy ślepe dolinki (Bernatek 2015; Bernatek-Jakiel i in. 2016). W korytach rzecznych zachodzą procesy erozji, akumulacji oraz transportu fluwialnego. Dominującym trendem jest erozyjne pogłębianie koryt. Intensyfikacja erozji związana jest z regulacją cieków, a także wzrostem lesistości analizowanego obszaru po roku 1989. Spowodowało to spadek ilości materiału dostarczanego do koryt i później transportowanego rzeką, jak też wzrost energii przepływu rzek (Łajczak 1989). Do największych przekształceń rzeźby w dnach dolin dochodzi podczas ekstremalnych opadów powodujących występowanie dużych wezbrań. Dna koryt są wtedy intensywnie erodowane, na brzegach tworzą się liczne podcięcia erozyjne, a w obrębie równin zalewowych dochodzi do zdeponowania transportowanego rumowiska. Fot. 14. Wykrot w obrębie wiatrołomu na wschodnim stoku Czyrńca (fot. P. Franczak) Literatura Alexandrowicz S.W., 1978, The northern slope of Babia Góra Mt. as huge rock slump, Stud. Geomorph. Carpatho-Balcan., 12,131-148. Alexandrowicz S. W., 1996, Holoceńskie fazy intensyfikacji ruchów osuwiskowych w Karpatach, Geologia, 22, 3, 223-263. 59 Michał Zatorski, Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Dariusz Strzyżowski, Karol Witkowski Alexandrowicz Z., Margielewski W., 2010, Impact of mass movements on geo- and biodiversity in the Polish Outer (Flysch) Carpathians, Geomorphology, 123, 290-304. Bajger-Kowalska M., 2002, Zastosowanie lichenometrii w datowaniu stoków osuwiskowo-obrywo-wych w Beskidzie Żywieckim (Karpaty fliszowe), Czasopismo Geograficzne, 73 (3), 215-230. Baumgart - Kotarba M., 1971, Cryonival features of flysh ridge crests In Carparhians, Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica, 5,199-211. Baumgart - Kotarba M., 1974, Rozwój grzbietów górskich w Karpatach fliszowych, Prace Geograficzne, IG PAN, 106,1-136. Bernatek A., 2015, The influence of piping on mid-mountain relief: a case study from the Polish Bieszczady Mts. (Eastern Carpathians), Carpathian Journal of Earth and Environmental Sciences, 10,107-120. Bernatek-Jakiel A., Krzemień K„ Jakiel M., 2016, Formy sufozyjne w Bieszczadach (Karpaty Wschodnie), Roczniki Bieszczadzkie, 24, 249-262. Bober L„ 1984. Landslides in the Polish Flysch Carpathians, and their relation to geology of the region. Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego, 340,115-158. Buczek K„ 2013, Funkcjonowanie jezior osuwiskowych w Gorcach, Archiwum Prac Magisterskich IGiGP UJ. Dikau R., Brunsden D., Schrott L., Ibsen M. L. (red.), 1996, Landslide recognition. Identification, movement and causes. Wiley, New York. Długosz M„ 2011, Podatność stoków na osuwanie w polskich Karpatach fliszowych. Prace Geograficzne PAN, 230,1-112. Franczak P., 2011, Osuwisko Łysina i jego jaskinie, Zacisk, 27,12-13. Franczak P., 2012, Jaskinie Beskidu Żywieckiego, Wyd. Black Unicorn, Jastrzębie-Zdrój. Franczak P., 2013a, Tworzenie regionalnych baz danych geograficznych na przykładzie Pasma Polic, Prace Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, 2, 40-53. Franczak R, 2013b, Zróżnicowanie jaskiń i schronisk podskalnych Karpat fliszowych pod względem morfologicznym (na przykładzie obiektów ze zlewni Skawicy), [w:] M. Jakiel (red.), Środowisko geograficzne w badaniach młodych geografów, IGiGP UJ, Kraków, 103-122. Franczak R, 2013c, Wpływ silnego wiatru na zmianę krajobrazu i rzeźby terenu na przykładzie wiatrowałów z południowych stoków Pasma Policy (Beskid Żywiecki), Zarządzanie Ochroną Przyrody w Lasach, 7, 273-285. Franczak R, Buczek K., 2011, Jaskinie i schroniska skalne wśród rowów rozpadlinowych na Okrą-glicy, Zacisk, 27,10-11. Franczak R, Zatorski M., Buczek K., Gubała W.J., Górnik M., Listwan-Franczak K., Mleczek T„ Szura C„ 2016a, Inwentaryzacja, waloryzacja i geoochrona jaskiń w Paśmie Babiogórskim i Przedbabiogórskim, [w:] P. Franczak, P. Krąż, J. Liro, M. Liro, K. Listwan-Franczak (red.), Współczesne problemy i kierunki badawcze w geografii, 4, IGiGP UJ, Kraków, 85-116. 60 Rzeźba terenu i jej współczesne przemiany Franczak P., Gubała W.J., Mleczek T„ Pukowski J., Ganszer J., Suski R., Szura Cz., 2016b, jaskinie polskich Karpat fliszowych: uzupełnienia. 2, Jaskinie Pogórza Wielickiego, Beskidu Małego, Beskidu Makowskiego, Beskidu Żywieckiego, Kotliny Żywieckiej, Gorców, PIG-PIB, Warszawa. Gerlach T., 1960, W sprawie genezy kopczyków ziemnych na Hali Długiej w Gorcach, Przegląd Geograficzny, 32,1-2, 86-93. Gerlach T., 1966, Współczesny rozwój stoków w dorzeczu górnego Grajcarka (Beskid Wysoki), Prace Geograficzne IG PAN, 52,1-124. Gerlach T., 1976, Współczesny rozwój stoków w polskich Karpatach fliszowych, Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 122,1-116. Grzybowski K., 1999, Wpływ litologii i tektoniki serii fliszowych oraz młodoczwartorzędowych ruchów tektonicznych na ukształtowanie doliny Skawy (zachodnie Karpaty zewnętrzne), Przegląd Geologiczny, 47(9), 846-850. Jakubska O., 1987, Związek między elementami strukturalnymi płaszczowiny magurskiej a morfologią górnej części dorzecza Skawy, Czasopismo Geograficzne, 58(1), 19-44. Jankowski L., Margielewski W., 2012, Rozwój rzeźby Karpat Zewnętrznych w aspekcie ewolucji basenowo-tektonicznej górotworu karpackiego, III Warsztaty Geomorfologii Strukturalnej, Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich, Kraków, 11-19. Jankowski L„ Margielewski W, 2014, Strukturalne uwarunkowania rozwoju rzeźby Karpat Zewnętrznych - nowe spojrzenie, Przegląd Geologiczny, 62,1, 29-35. Kłapyta P., 2015, Aktywność procesów osuwiskowych w masywie Babiej Góry w świetle analiz geomorfologicznych, danych LiDAR oraz wyników testu młotkiem Schmidta, Ogólnopolska konferencja Olsuwisko, Materiały konferencyjne, Wieliczka, 105-107. Kłapyta P., Kolecka N., 2015, Combining LiDAR data with field mapping and Schmidt-hammer relative age dating - examples from the Babia Góra range (Western Carpathians, Poland), Conference Book. 4th International Conference on Geomorphometry, Poznań, 217-220. Korup O., Strom A. L., Weidinger J.C., 2006, Fluvial response to large rock-slope failures: Examples from the Himalayas, the Tien Shan, and the Southern Alps in New Zealand, Geomorphology, 78, 3-21. Kotarba A., 1970, The morphogenetic role of the foehn wind in the Tatra Mts., Studia Geomorpho-logica Carpatho-Balcanica, 4,171-187. Kotarba A., 1986, Rola osuwisk w modelowaniu rzeźby beskidzkiej i pogórskiej. Przegląd Geograficzny 58, Warszawa, 1-2,119-129. Książkiewicz M., 1968, Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50000, Arkusz Zawoja, Wydawnictwo geologiczne, Warszawa. Książkiewicz M., 1970, Geologia Sidziny koło Jordanowa (Karpaty Zachodnie), Roczniki Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 3-4, 377-391. Książkiewicz M„ 1971, Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski, Arkusz Zawoja, Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa. 61 Michał Zatorski, Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Dariusz Strzyżowski, Karol Witkowski Książkiewicz M., 1974a, Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50000, Arkusz Sucha Beskidzka, Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa. Książkiewicz M„ 1974b, Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark Sucha Beskidzka, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Łajczak A., 1989, Zróżnicowanie transportu zawiesiny w karpackiej części dorzecza Wisły, Dokumentacja Geograficzna, 5,1-85. Łajczak A., 1998, Operat cząstkowy „Charakterystyka geomorfologiczna i wykonanie szczegółowej mapy geomorfologicznej (1:5000) Babiogórskiego Parku Narodowego, [w:] Plan ochrony Babiogórskiego Parku Narodowego, BgpN, Kraków-Zawoja. Łajczak A., 2014, Relief development of the Babia Góra massif, Western Carpathians, Quaestiones Geographicae, 33(1), 89-106. Łajczak A., Czajka B., Kaczka R.J., 2014, The New features of landslide relief discovered Rusing LiDAR. Case study from Babia Góra massif, Western Carpathian Mountains, Quaestiones Geographicae, 33(3), 73-84. Łajczak A., Margielewski W, Rączkowska, Z., Święchowicz J., 2014. Contemporary geomorphic processes In the Polish Carpathians under changing human impact. Episodes, 37(1), 21-32. Margielewski W, 1999, Formy osuwiskowe Gorczańskiego Parku Narodowego i ich rola w kształtowaniu geo- i bioróżnorodności Gorców, Chrońmy Przyr. Ojcz., 55, 5, 23-53. Margielewski, W, 2000, Economical role of the landslides in the Beskid Makowski Mts, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 46,15-34. Margielewski W., 2009, Problematyka osuwisk strukturalnych w Karpatach fliszowych w świetle zunifikowanych kryteriów klasyfikacji ruchów masowych - przegląd krytyczny. Przegląd Geologiczny, 57,10, 905-917. Margielewski W, Urban J., Buczek K., Fornal A., Franczak R, Zatorski M. 2013. Elementy rzeźby istotne dla dziedzictwa geologicznego, [w:] W. Margielewski, J. Urban (red.), Plan Ochrony Magurskiego Parku Narodowego: Ochrona przyrody nieożywionej i gleb - operat szczegółowy, Materiały arch, dyrekcji Magurskiego Parku Narodowego, Krempna. Niemirowski M., 1983, Rzeźba obszaru babiogórskiego, [w:] K. Zabierowski (red.), Park Narodowy na Babiej Górze, Człowiek i przyroda, PWN, Warszawa-Kraków, 9-23. Paul Z., Ryłko W, 1986, Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50000, Arkusz Rabka, Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa. Paul Z., Ryłko W., 1987, Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000. Arkusz Rabka, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Pawlik Ł., 2012, Przekształcenia powierzchni stokowych w Sudetach w wyniku procesu saltacji wykrotowej, Landform Analysis, 20, 79-94. Pawlik Ł., 2013, Implikacje procesu saltacji wykrotowej w biomechanicznym przekształcaniu pokryw stokowych i mikrorzeźby stoku w piętrze regla górnego Karkonoszy Polskich, Prace Geograficzne, 135, 41-55. 62 Rzeźba terenu i jej współczesne przemiany Sawicki L, 1909, Z fizjografii Karpat Zachodnich, Archiwum Naukowe, Lwów. Słupik J., 1973, Zróżnicowanie spływu powierzchniowego na fliszowych stokach górskich, Dokumentacja Geograficzna, 2,1-118. Starkel L., 1960, Rozwój rzeźby Karpat fliszowych w holocenie. Prace Instytutu Geografii PAN, 22, Warszawa. Starkel L., 1972, Karpaty Zewnętrzne, [w:] M. Klimaszewski (red.), Geomorfologia Polski, 1, PWN, Warszawa, 52-115. Starkel L., 1977, Paleogeografia holocenu, PWN, Warszawa. Starkel L., 1988, Stratigraphy of the periglacial zone in Poland during the maximum advance of the Vistulian ice sheet, Geographia Polonica, 55,151-163. Starkel L., 2001, Historia doliny Wisły (od ostatniego zlodowacenia do dziś), Monografie Geograficzne IGiPZ PAN, 2. Starkel L„ 2002, Wartości progowe w przekształcaniu systemów naturalnych środowiska przyrodniczego Karpat, Wyżyny Małopolskiej i Kotlin Podkarpackich, [w:] Z. Górka, A. Jelonek (red.), Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, IGiGP UJ, Kraków, 221-227. Starkel L., 2005, Współczesna rzeźba Polski dziedziczy cechy peryglacjalne, Przegląd Geograficzny, 77, 5-13. Szczęch M., 2013, Wybrane analizy geoinformacyjne w badaniach związków budowy geologicznej z rzeźbą terenu Obniżenia Chabówki-Jordanowa, Landform Analysis, 24(1895), 73-84. Srodori A., 1952, Ostatni glacjał i postglacjał w Karpatach, Biuletyn. Państwowy Instytut Geologiczny. Z badań czwartorzędu w Polsce, 67 (3), 27-69. Welc A., 1985, Zmienność denudacji chemicznej w Karpatach fliszowych na przykładzie zlewni potoku Bystrzanka, Dokumentacja Geograficzna IGiPZ PAN, 5, 9-102. Witkowski K., 2015, Ewolucja koryta dolnej Skawy w świetle zabudowy hydrotechnicznej, Acta Scientiarum Polonorum Formatio Circumiectus, 14(1), 213-221. Wójcik A., Rączkowski W., 1994, Objaśnienie do szczegółowej mapy geologicznej Polski. Arkusz Osielec (1015), Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. Wójcik A., Rączkowski W., Mrozek T., Nescieruk P„ Marciniec P„ Zimnal Z., 2010, Babiogórski Park Narodowy. Mapa geologiczno-turystyczna 1:13 000, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. Wójcik R., 2014, Zróżnicowanie rozwoju grzbietów w Karpatach fliszowych na wybranych przykładach, praca magisterska, Zakład Geomorfologii, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Wyżga B„ Zawiejska J„ Radecki-Pawlik A., 2016, Impact of channel incision on the hydraulics of flood flows: Examples from Polish Carpathian rivers, Geomorphology, 272,10-20. Ziętara T„ 1958,0 rzekomoglacjalnej rzeźbie Babiej Góry, Roczn. Nauk.-Dydakt. WSP w Krakowie, Geografia, 8, 55-78. 63 Michał Zatorski, Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Dariusz Strzyżowski, Karol Witkowski Ziętara T., 1962, O pseudoglacjalnej rzeźbie Beskidów Zachodnich, Roczn. Nauk.-dydakt. WSP w Krakowie, Prace Geograficzne, 10, 69-87. Ziętara T., 1968, Rola gwałtownych ulew i powodzi w modelowani rzeźby Beskidów. Prace Geograficzne Instytutu Geografii PAN, 60, Warszawa, Wydawnictwo Geologiczne. Ziętara t., 2000, The role of mud and Derbis floks In the Flish Carpathians relief modeling, Studia Geomorph. Carp.-Balkan, 33, 81-100. Zuchiewicz W., 1995, Neotectonic tendencies in the Polish Outer Carpathians in the light of some river valley parameters, Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica, 29, 51-72. Zuchiewicz W„ 2011, Planation surfaces in the Polish Carpathians: myth or reality, Geographia Polonica, 84, Special Issue, 2,155-178. 64 JASKINIE I FORMY SKAŁKOWE Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Michał Zatorski Wprowadzenie W Karpatach występuje wiele różnorodnych form rzeźby, spośród których do najliczniejszych zaliczają się jaskinie i formy skałkowe (fot. i). Jaskinie są naturalnymi podziemnymi pustkami o wymiarach umożliwiających ich eksplorację przez człowieka (Pulina, Andrejczuk 2000), będącymi co najmniej w części zakrytymi stropem (Kowalski 1954). Wszystkie jaskinie Pasma Polic zaliczają się do jaskiń wtórnych. Większość jaskiń w Paśmie Polic, powstała w obrębie osuwisk lub stanowią one etap poprzedzający ich powstanie (Viitek 1983; Margielewski, Urban 2000, 2003; Urban i in. 2006, 2013; Urban, Margielewski 2013). Jedynie pojedyncze jaskinie są skutkiem wietrzenia. Skałki Pasma Polic nie wyróżniają się zaś oryginalnymi kształtami na tle innych tego typu form w Beskidzie Żywiecko-Orawskim. Są to zwykle ściany skalne oraz Fot. 1. Ambona skalna na Okrąglicy (fot. P. Franczak) Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Michał Zatorski ambony, choć występują tu także baszty, płyty, mury, stoły i progi skalne. Ponadto, u podnóża ścian skalnych i rozległych osuwisk zalegają blokowiska skalne. Wymienione formy skałkowe w większości występują w obrębie głównego grzbietu pasma i jego grzbietów bocznych, oraz w obrębie nisz rozległych osuwisk. Jaskinie Rozmieszczenie oraz cechy morfometryczne W polskich Karpatach fliszowych zinwentaryzowano dotychczas 1384 jaskinie, których długość wynosi od kilku metrów do ponad 2 km - łącznie 23 651 m (Zatorski i in. 2015). Najwięcej tych obiektów (475; o długości 12 491 m) znajduje się w Beskidzie Śląskim, jednak duża ich liczba jest także w Paśmie Polic (Franczak 2ona, 20i2a; Franczak i in. 2016). Zinwentaryzowano tam 67 jaskiń, o łącznej długości 760 m (tab. 1; ryc. 1). Tabela 1. Waloryzacja i atrakcyjność jaskiń Pasma Polic [stan na 1.01.2017] Lp Nazwa Kod Długość Deniwelacja Waloryzacja AG Data [m] [pkt] odkrycia 1 Schronisko w Okrąglicy K.Bż-05.01 4,5 - 8 II 03.08.1980 2 Dziura w Rowie K.Bż-05.02 4,0 2,5 8 II 04.05.1996 3 Jaskinia Kopistę K.Bż-05.03 6,0 8 III 01.12.1996 4 Studzienka RH w Okrąglicy K.Bż-05.04 4,0 3,5 6 II 21.10.2000 5 System Rl w Okrąglicy K.Bż-05.05 20,0 4,0 10 III 13.12.2000 6 Studzienka R III w Okrąglicy K.Bż-05.06 16,5 7,5 8 III 13.12.2000 7 Schron w Rowie na Okrąglicy K.Bż-05.07 2,0 3 I 27.03.2003 8 KŻ1 w Okrąglicy K.Bż-05.08 2,0 - 4 I 27.03.2003 9 Jaskinia Oblica K.Bż-05.09 436,0 21.1 18 IV 05.07.2003 10 Studnia w Łysinie I K.Bż-05.10 2,5 2,0 7 II 14.05.2005 11 Studnia w Łysinie II K.Bż-05.11 2.5 1.5 6 I 14.05.2005 12 Schronisko w Łysinie K.Bż-05.12 2,0 4 I 21.11.2009 13 Jaskinia w dolinie Skawiczanki I K.BŻ-05.13 3.5 0.5 5 I 27.11.2009 14 Jaskinia w dolinie Skawiczanki II K.Bż-05.14 2,5 1,0 5 I 27.11.2009 15 Studnia w Policy K.Bż-05.15 5,5 2,0 5 I 29.11.2009 16 Jaskinia w Lesie Suworki K.Bż-05.16 3,5 1,5 5 II 05.12.2009 66 Jaskinie i formy skałkowe Lp. Nazwa Kod Długość Deniwelacja Waloryzacja AG Data [m] [pkt] odkrycia 17 Schronisko w Paluchówce K.Bż-05.17 4,5 1,0 6 II 29.12.2009 18 Jaskinia w Złotej Grapie K.Bż-05.18 6,0 2,4 8 I 20.01.2010 19 Śnieżny Schron K.Bż-05.19 4,0 0,5 7 II 01.04.2010 20 Kruche Schronisko w Okrąglicy K.Bż-05.20 4,0 - 4 I 22.01.2010 21 Zalewowy Schron K.Bż-05.21 2,5 5 II 25.04.2010 22 Schronisko w Łysinie II K.Bż-05.22 4,5 0,5 4 I 14.05.2010 23 Jaskinia Lodowych Stalaktytów K.Bż-05.23 5,5 2,5 9 II 20.01.2010 24 Jaskinia Hieroglifowa w Łysinie K.Bż-05.24 6,0 1,5 9 II 14.09.2010 25 Jaskinia w Okrąglicy K.BŻ-05.25 5,0 2,0 8 II 22.01.2010 26 System w Łysinie K.Bż-05.26 19,0 4,0 9 II 14.09.2010 27 Jaskinia Mechowa K.Bż-05.27 18,0 1,5 10 III 14.09.2010 28 Schronisko w Łysinie III K.BŻ-05.28 2,0 0,6 5 I 14.09.2010 29 Schronisko w Łysinie IV K.Bż-05.29 2,5 1,2 5 I 20.01.2010 30 Cieple Schronisko w Okrąglicy K.Bż-05.30 5,5 2,5 7 II 15.09.2010 31 Jaskinia Między Świerkami K.Bż-05.31 7,0 2,5 8 II 15.09.2010 32 Ucho Igielne K.Bż-05.32 2,5 - 5 II 16.10.2010 33 Jaskinia Krupowa na Okrąglicy K.Bż-05.33 18,0 3,0 13 III 05.04.2011 34 Grota Baczyńskiego K.Bż-05.34 18,0 1,5 9 II 16.10.2010 35 Schronisko nad Grotą K.Bż-05.35 3,0 5 I 16.10.2010 36 Dwustopniowa Koleba K.Bż-05.36 4,5 1,5 5 II 30.10.2010 37 Sidziński Schron K.Bż-05.37 2,0 0,5 4 I 21.05.2011 38 Rozpadlinowe Schronisko K.Bż-05.38 3,5 1,5 5 I 04.06.2011 39 Suchogórska Jaskinia K.Bż-05.39 8,5 2,0 7 I 04.06.2011 40 Schronisko pod Górnym K.Bż-05.40 5,0 2,5 5 I 26.06.2011 Rajsztagiem 41 Walasowa Jama K.BŻ-05.41 2,0 1,0 5 I 27.07.2011 42 Schronisko pod Skalą na K.Bż-05.42 4,0 1.5 5 I 5.12.2012 Okrąglicy 43 Jasny Schron na Okrąglicy K.Bż-05.43 2,0 - 4 I 5.12.2012 44 Schron w Amfitearze K.Bż-05.44 3,0 2,5 7 II 5.12.2012 45 Jaskinia pod Rolą Flakową K.Bż-05.45 4,0 1,0 5 II 30.11.2012 46 Szkieletowe Schronisko K.Bż-05.46 3,5 1.0 6 I 5.03.2013 47 Szkatuła K.Bż-05.47 2,0 1,0 5 I 21.10.2011 48 Lisia Jama nad Jastrzębim I K.Bż-05.48 2,0 0,7 7 I 29.09.2013 49 Schronisko nad Jastrzębim II K.Bż-05.49 4,5 0,8 6 II 29.09.2013 50 Schronisko nad Jastrzębim III K.Bż-05.50 2,0 1,0 6 I 29.09.2013 51 Schronisko nad Jastrzębim IV K.Bż-05.51 3,5 0,5 6 II 29.09.2013 67 Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Michał Zatorski Lp. Nazwa Kod Długość Deniwelacja Waloryzacja AG Data [m] [pkt] odkrycia 52 Schronisko nad Jastrzębim V K Bż-05 52 2,5 0.5 6 I 29.09.2013 53 Jaskinia w Okrąlicy Dolna K.Bż-05.53 6,0 3,0 9 III 5.10.2013 54 Sejb-owe Schronisko K.Bż-05.54 2,5 0,5 5 I 5.10.2013 55 Jaskinia nad Hutą K.Bż-05.55 3,5 1,0 7 II 2.03.2014 56 Dziuroki K.Bż-05.56 5,0 1,5 5 II 2.03.2014 57 Schronisko Wielkanocne K.Bż-05.57 2,5 0,5 5 I 19.09.2014 w Łysinie 58 Tunel w Rowie w Okrąglicy K.Bż-05.58 3,0 0,5 5 I 20.09.2014 59 Grota Poszukiwaczy Kruszców K.Bż-05.59 3,0 0,5 8 I 20.09.2014 w Okrąglicy 60 Schronisko na Wale w Łysinie K.Bż-05.60 2,0 1.3 4 I 15.05.2014 61 Schronisko pod Blokiem K.Bż-05.61 4,5 0,5 4 I 15.05.2014 Skalnym w Łysinie 62 Studnia na Wale w Łysinie K.Bż-05.62 2,5 1,5 4 I 15.05.2014 63 Kamienna Studnia pod Złotą K.Bż-05.63 2,5 2,5 4 I 20.11.2014 Grapą 64 Jaskinia w Broskach K.Bż-05.64 3,0 1.0 7 II 23.02.2012 65 Schronisko przy Dziurze K.Bż-05.65 2,0 1,0 6 I 23.02.2012 66 Szczelina w Broskach K.Bż-05.66 2,0 1,0 5 I 23.02.2012 67 Dziura pod Bukiem K.Bż-05.67 2,5 1,5 5 I 23.02.2012 Uwagi: Waloryzacja: 0-22 pkt. (za Franczak i in. 2016); Atrakcyjność geoturystyczna (AG): I - mała; II - średnia; III - duża: IV - bardzo duża. W Paśmie Polic jest kilka rejonów koncentracji jaskiń, związanych z występowaniem osuwisk (fot. 2). Najwięcej bo aż 20 z nich, stwierdzono na terenie osuwiska zwanego Łysiną, na północ od Przełęczy Kucałowej. Większość tamtejszych jaskiń wykształciła się wewnątrz wypełnionego blokami skalnymi (o średnicy dochodzącej do kilku metrów) rowu oraz w spiętrzeniu koluwialnym. Największymi spośród powstałych w obrębie tego rowu jaskiniami są System w Łysinie i Jaskinia Mechowa, długości odpowiednio 19 i 18 m (Franczak, Buczek 2011; Franczak 2012C). Ponadto duże obiekty powstały wśród bloków skalnych, na spłaszczeniu poniżej skarpy wtórnej. Największa tam Jaskinia Baczyńskiego ma 18 m długości. Natomiast wśród wychodni skalnych w obrębie skarpy głównej jest jeden niewielki obiekt zwany Uchem Igielnym, długości 7,5 m (Franczak 2oi2b). Drugie duże skupisko jaskiń (18) znajduje się w rowach rozpadlinowych na Okrąglicy (fot. 3; Franczak, Buczek 2011; Franczak 20i2b). Największy tam obiekt, czyli System 68 Jaskinie i formy skałkowe дСгуггйес SZCZy|y grupa jaskiń -------- potoki 3 liczba jaskiń 0 2 4 km l. .1. 1 1 1 1 1 1 1 Ryc. i. Rozmieszczenie jaskiń na obszarze Pasma Polic RI na Okrąglicy, długości 20 m, powstał w obrębie szczeliny o przebiegu nawiązującym do głównego kierunku sieci rowów (Franczak 2010). Kolejna Jaskinia Krupowa na Okrąglicy długości 18 m, jest przedłużeniem jednego z rowów rozpadlinowych rozwijającego się w kierunku kopuły szczytowej (fot. 4). W dolnej części systemu tych rowów znajduje się Studnia RUI w Okrąglicy o długości 16,5 m i głębokości 7,5 m, o cechach jaskini szczelinowej rozwiniętej, pomiędzy wcześniej przemieszczonymi blokami skalnymi. W obrębie rozwiniętego poniżej osuwiska jest Jaskinia w Okrąglicy Dolna, długości 6 m (Franczak i in. 2016). Pozostałe jaskinie występują w mniejszych zgrupowaniach. Pięć obiektów znajduje się w obrębie blokowiska wykształconego w centralnej części osuwiska, na zachodnim stoku góry Hujdy (największe; Schronisko nad Jastrzębim II - 4,5 m długości), a dalsze sześć - na obszarze osuwiska Kopistę, na zachodnim stoku góry Broski. Największa z tych ostatnich - Jaskinia Kopistę, ma 6 m długości i rozwinięta jest na szczelinie poprzecznej, wykształconej powyżej jednej ze skarp wtórnych. System korytarzy w tej jaskini jest najprawdopodobniej dłuższy, ponieważ ze spągu w głąb masywu prowadzi szczelina, 69 Pawel Franczak, Krzysztof Buczek, Michal Zatorski Fot. 2. Spękania ciosowe (fot. P. Franczak) Fot. 3. Otwór Jaskini Między Świerkami (fot. P. Franczak) jednak obecnie niedostępna. Na Juszczyńskich Polanach (na zachodnim stoku Burdelowej Góry) znajduje się osuwisko z rowami rozpa-dlinowymi, w obrębie których są jeszcze dwie jaskinie, a w górnym odcinku doliny Skawicy Sołtysiej wśród, wychodni skalnych, znajdują się cztery jaskinie, długości po kilka metrów (Franczak i in. 2016). Na północno-zachodnim stoku Śmietarniaka znajduje się największa jaskinia całego Pasma Polic - Jaskinia Oblica, długości 436 m i deniwelacji 21,1 m (fot. 5). Powstała ona w centrum długiego osuwiska, które zeszło niemal spod szczytu Śmietarniaka do dna doliny Skawicy Sołtysiej. Główne partie tej jaskini rozwinęły się na szczelinie poprzecznej, która uległa jednak podziałowi na trzy poziomy, wskutek przemieszczenia pakietów skalnych. Dolne partie tej jaskini mają inny przebieg, ponieważ uległy nieznacznemu przemieszczeniu względem jej pozostałych części (Gubała, Mleczek 2006; Franczak 2009). Opisana wyżej największa Jaskinia Oblica pod względem morfogene-tycznym (Urban, Margielewski, 2013) reprezentuje typ jaskini pośredniej, której przebieg korytarzy częściowo nawiązuje do strefy oderwania. Inicjalne stadium rozwoju reprezentuje System RI w Okrąglicy, która stanowi etap poprzedzający powstanie rowów rozpadlinowych. Innymi 70 Jaskinie i formy skałkowe jaskiniami tego typu są: Jaskinia Krupowa na Okrąglicy, Jaskinia w Broskach i Grota Poszukiwaczy Kruszców w Okrąglicy. Na obszarze Pasma Polic najwięcej jaskiń reprezentuje jednak ich typ wielofazowy, do którego zaliczają się m.in. Jaskinia Mechowa, Grota Baczyńskiego oraz System w Łysinie. Takimi jaskiniami są też Schronisko w Paluchówce oraz Zalewowy Schron (Franczak i in. 2016). Walory przyrodnicze i kulturowe jaskiń Nieliczne jaskinie beskidzkie cechują się występowaniem form naciekowych. Dotychczas tego typu formy niebyły badane na obszarze Pasma Polic, choć stwierdzono je w innych jaskiniach polskich Karpat fliszowych (Urban i in. 2006, 2013, 2015). W Jaskini Oblica znajdują się niewielkie niewęglanowe formy szaty naciekowej, w postaci polew i niewielkich stalaktytów, jednak największy z nich (mierzący ok. 5 cm) został w 2007 r. zerwany (Gubała, Mleczek 2006). Nacieki te są formami niewęglanowymi, które rozwijają się głównie w piaskowcach o spoiwie krzemionkowo--ilastym. Duże żelaziste naskorupie-nia odkryto w Jaskini Krupowej na Okrąglicy (Franczak 20i2b, 20i3a,b, 2014). W kilku jaskiniach zaobserwowano ślady występowania wody. Zalewowy Schron oraz Schronisko w Przełomie Skawicy są wypełniane wodą podczas wysokich przepływów w sąsiednich potokach (Franczak i in. 2013, 2014). Z kolei ślady okresowego przepływu wody podczas intensywnych opadów są obserwowane w Jaskini w Okrąglicy Dolnej. Natomiast w dwóch jaskiniach Łysiny (Jaskini Lodowych Stalaktytów Fot. 4. Jaskinia Krupowa (fot. P. Franczak) 71 Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Michał Zatorski Fot. 5. Srebrny Korytarz w Jaskini Oblica (fot. T. Mleczek) i Jaskini Hieroglifowej w Łysinie), ze względu na sprzyjający mikroklimat przez długi okres w roku występuje pokrywa lodowa (Franczak i in. 2013, 2014). Osady występujące w jaskiniach przede wszystkim stanowi zwietrzelina skalna, niekiedy przemieszana z glebą. Wyjątek stanowią jaskinie okresowo zalewane przez niewielkie potoki, gdzie żwir pokrywa spąg - są to Zalewowy Schron i Schronisko w Przełomie Skawicy (Franczak i in. 2016). Flora większości jaskiń badanego obszaru jest uboga, ograniczając się do różnego rodzaju mchów i paproci występujących w partiach przyotwo-rowych. Ponadto, w kilku obiektach stwierdzono wyrastanie ze stropu włośnikowych korzeni drzew (m.in. w Jaskini Oblica i Jaskini Między Świerkami na Okrąglicy). Na ściankach Jaskini Oblica znajdują się niebieskie, żółte oraz białe zarodniki (prawdopodobnie) grzybów, a w jej strefie półmroku (w strefie przyotworowej) stwierdzono kiełkujące siewki drzew iglastych oraz odnaleziono grzyb czubajkę kanię (Macrolepioda procera) (Gubała, Mleczek 2006; Franczak 2012b). Stosunkowo uboga jest także fauna bezkręgowa jaskiń. Do tej pory zaobserwowano tam skoczogonki (Collembola), pająki z rodzaju Meta, pojedyncze chruściki (Trichoptera), ćmy jaskiniowe: szczerbówkę ksieni (Scoliopteryx libatrix), sporadycznie zaś miernika jaskiniowca (Triphosa dubitata) (Franczak i in. 2016). Do jaskiń dostawały się także chrząszcze z rodziny Geometridae. Jaskinia Oblica stanowi ważne regionalne zimowisko nietoperzy, zwłaszcza nocka orzęsionego (Mleczek, Gubała 2008). W jaskini tej stwierdzono zimowanie 4 gatunków nietoperzy; najliczniejsze były nocki duże i małe nocki z grupy wąsatków (Ai. mysta-cinus complex). Jaskinia i jej otoczenie jest również miejscem ich jesiennego rojenia (Stanik, Gubała 2008). W pozostałych jaskiniach Pasma Polic pojedyncze nietoperze stwierdzono jedynie w Jaskini Krupowej w Okrąglicy i Schronisku w Okrąglicy. Sporadycznie w jaskiniach spotykane były także inne kręgowce jak np. salamandry 72 Jaskinie i formy skałkowe plamiste (Salamandra salamandra), lub też stwierdzono ślady po ich tam bytowaniu, np. lisa (odnaleziono jego miednicę; Franczak i in. 2016). W dwóch jaskiniach badanego obszaru dokonano także archeologicznych odkryć. Ryty naskalne, przedstawiające m.in. narzędzia górnicze, znajdują się nad otworem wejściowym do Systemu RI w Okrąglicy (Franczak 2onb, 2015). Natomiast znacznie młodsze ryty znajdują się w Jaskini Oblica - na jednej z jej ścian jest petroglif przedstawiający swastykę (Franczak 2015). Występowanie tych form w sąsiedztwie jaskiń wyróżnia ten rejon wśród innych części Karpat fliszowych (Midowicz, Nowalnicki 1978; Nowalnicki 1982; Franczak 20i2a). Formy skałkowe Rozmieszczenie oraz cechy morfometryczne Większość form skałkowych Pasma Polic powstała na skutek oddziaływania dwóch procesów, selektywnej denudacji warstw piaskowca o zróżnicowanej odporności oraz w wyniku powstania osuwiska i odsłonięcia form skałkowych. Na badanym obszarze dominujące znaczenie miał ten drugi proces. Często jednak dochodziło do sytuacji, gdy powstałe osuwisko powodowało odsłonięcie powierzchni skalnych, które następnie podlegały wietrzeniu mechanicznemu. Najdogodniejsze warunki do powstawania tych obiektów zachodziły w warunkach klimatu peryglacjalnego ostatniego zlodowacenia (Starkel 1960; Baumgart-Kotarba 1974; Alexandrowicz 1978). Zasadniczą rolę w tworzeniu się form skałkowych miała zróżnicowana miąższość ławic piaskowca; być może również odmienna odporność tych ławic. Zróżnicowanie to może być spowodowane na przykład mniej lub bardziej krzemionkowym spoiwem lub innym upakowaniem ziaren (Alexandrowicz 1978). Za związkiem pomiędzy uławiceniem piaskowców a zdolnością do tworzenia form skałkowych przemawia występowanie wielu grup skałkowych w wyraźnych ciągach, wzdłuż wychodni grubych ławic piaskowców magurskich. Tego typu skałki tworzone są przeważnie przez jedną (rzadziej dwie), ławice gruboziarnistego piaskowca lub zlepieńca. Obiekty powstałe w wyniku ruchów masowych występują najczęściej w obrębie skarp oraz u ich podstawy, w formie bloków ex situ. Formy skałkowe związane z tymi procesami liczne są na północnych stokach Pasma Polic, sporadycznie zaś na południowych. Największe nagromadzenie form skałkowych znajduje się w obrębie głównego grzbietu pasma pomiędzy kulminacją Polic a Okrąglicą oraz w źródłowych odcinkach 73 Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Michał Zatorski dolin położonych na tym odcinku głównego grzbietu (ryc. 2). Duża grupa form w postaci ścian skalnych, ambon i bloków usytuowana jest w obrębie rowów rozpadli-nowych na Okrąglicy (1239 m n.p.m.) oraz na znajdującym się poniżej nich osuwisku. Większość form skalnych wynosi 2-3 m, a pojedyncze dochodzą do 5 m. Ponadto występują tam liczne szczeliny inicjalne oraz jaskinie szczelinowe, w obrębie których odsłaniają się ściany skalne, które w przyszłości mogą stanowić nowe formy skałkowe (nr 1 na ryc. 2; Franczak 20i2d, 2016; Wójcik 2014; Franczak i in. 2016). Większość z znajdujących się na Okrąglicy skałek charakteryzuje się bardzo kanciastymi krawędziami, a pojedyncze ambony w rezultacie intensywnego wietrzenia mają wygładzoną powierzchnię. Duże nagromadzenie skałek (nr 2 na ryc. 2) w obrębie głównego grzbietu znajduje się na zachodnim stoku Jasnej Grapy (1241 m n.p.m.). Mają tam one formę progu skalnego o długości 40 m a ich wysokość wynosi 1-3 m. Ponadto poniżej nich, w obrębie stoku, jest jeszcze kilka skałek w formie płyt i stołów. Z kolei ok. 300 m na zachód w obrębie grzbietu Cupla (1235 m n.p.m.) występuje mur skalny Ryc. 2. Rozmieszczenie form skałkowych na obszarze Pasma Polic 74 Jaskinie i formy skałkowe długości 8 m i wysokości 3,5 m. Tworzy on kulminację grzbietu wznoszącego się kilkadziesiąt metrów ponad otaczające go z obu stron przełęcze. Poniżej tego muru, na długości 35 m rozciąga się ciąg progów przygrzbietowych o wysokości dochodzącej do 2 m (nr 3 na ryc. 2; Wójcik 2014). Około 300 m na północny wschód od kulminacji Polic (1369 m n.p.m.) wznosi się ambona wysokości 3,5 m, a obok niej - progi skalne, tworzące stopnie (nr 4 na ryc. 2; Alexandrowicz 1978; Wójcik 2014). Niewysoka 3-metrowa ambona zwana Bocianim Gniazdem (nr 5 na ryc. 2) znajduje się tuż poniżej kulminacji Cylu Hali Śmietanowej (1298 m n.p.m.), na zachodnim stoku (Franczak 20i2d). W obrębie głównego grzbietu formy skałkowe napotykamy też na południowo-zachodnim stoku góry Broski (1235 m n.p.m.), powyżej rozległego rowu grzbietowego. W obrębie tamtejszego osuwiska ściany skalne odsłaniają się także w obrębie rowów rozpadlinowych (nr. 6 na ryc. 2). Najwyższe formy skałkowe nie znajdują się jednak w obrębie głównego grzbietu Polic lecz w obrębie skarp osuwiskowych na północnych jego stokach. Tworzą one ściany skalne występujące progowo o wysokości 2-5 m, choć niektóre dochodzą do 15 m. Największe mieszczą się w obrębie osuwiska Łysina, położonego ok. 400 m na północny zachód od Przełęczy Kucałowej (1148 m n.p.m.) (nr 7 na ryc. 2) oraz na północnym stoku Jasnej Grapy (nr 8 na ryc. 2). W ich obrębie formy skałkowe tworzą progi rozciągające się na długości ok. 250 i 500 m. Wysokie ściany skalne (do 5 m) są także w północno-wschodniej części Łysiny. Ponadto duże nagromadzenia ścian i progów skalnych wysokości 2-3 m znajdują się nad Wolarką (nr 9 na ryc. 2; fot. 6) i na zachodnim stoku Mosornego Gronia (1045 m n.p.m.). Te ostatnie ściany o wysokości dochodzącej do 7 m, zwane są Borsuczymi Skałami (nr. 10 na ryc. 2). Poza głównym grzbietem Pasma Polic i znajdującymi się tam lejami źródłowymi największe nagromadzenie form skałkowych występuje w Lesie Skałki, na grzbiecie góry Jawor (865 m n.p.m.). W obrębie opadającego do doliny Rotni grzbietu na długości 280 m mamy aż 4 zgrupowania skałek wysokości Fot. 6. Ściana skalna w obrębie osuwiska na Kopistym (fot. P. Krzywda) 75 Pawel Franczak, Krzysztof Buczek, Michal Zatorski do 5 m. Większość z założonych na czołach ławic form skałkowych stanowią mury i ambony, średniej wysokości 1,5-3,5 m. Największe zgrupowanie skałek zajmuje 70 m długości. Formy te, będące najlepszym przykładem skałek powstałych w wyniku selektywnej denudacji, cechują bardzo wygładzone powierzchnie ścian i krawędzie (nr 11 na ryc. 2; Franczak 2016). Drugie duże zgrupowanie form skałkowych w dolinie Skawicy mieści się w obrębie grzbietu Paluchówka opadającego spod szczytu Polic na Przełęcz na Tokarnem (804 m n.p.m.). W obrębie skarpy głównej osuwiska rozciągającej się na wschodnim stoku tego grzbietu występują na odcinku ok. 250 m ambony, ściany, baszty i progi wysokości 2-20 m, założone w obrębie piaskowców magurskich. Poniżej nich znajdują się odsłonięcia warstw hieroglifowych o wysokości przekraczającej nawet 30 m (nr 12 na ryc. 2; Franczak 2Oi2a). Natomiast na przeciwległym stoku, w kolejnej grupie skałek znajdują się ściany skalne wysokości dochodzącej do 7 m i progi skalne wysokości 2-3 m (nr 13 na ryc. 2). Natomiast na Suchym Groniu opadającym na Skawickie Polany, powyżej Wartowskiej Drogi, na długości 260 m widoczna jest ściana skalna z ambonami wysokości 3-5 m (nr 14 na ryc. 2). W obrębie grzbietów formacje skałkowe występują także po południowej stronie Pasma Polic. Pierwszy zespół skałek, tworzący ścianę skalną z wyodrębnionymi ambonami na czołach ławic, występuje w obrębie grzbietu opadającego spod Naroża (1067 m n.p.m.) do doliny Ciśniawy. Powyżej Polany Boniorka na długości 200 m rozciągają się formy skałkowe o wysokości dochodzącej do 3,5 m (Franczak 2016). Większość z tamtejszych ambon osiąga 1,5-2 m wysokości (nr 15 na ryc. 2). Natomiast poniżej tej polany, w południowej części grzbietu, występują trzy progi morfologiczne o długości 90-120 m, w obrębie których widoczne są ściany skalne i ambony o wysokości 5-7 m. Znacznie wyższe formy skałkowe występują na grzbiecie po przeciwległej stronie doliny, gdzie poniżej Roli Flakowej rozciąga się zespół skałek w formie grzebienia skalnego. Składa się on z dwóch części, spośród których górny ma 210 m długości, a dolny 300 m. Znajdujące Fot. 7. Skałka w lesie nad Putkówką (fot. R Franczak) 76 Jaskinie i formy skałkowe się tam skałki (nr 16 na ryc. 2) osiągają wysokość przeciętnie 4-6 m, a najwyższe 12 m. W ścianach tych skałek widoczne są wyraźne ślady wietrzenia mechanicznego i elementy mikrorzeźby. Skałka w formie nawisu skalnego o wysokości 6 m znajduje się zaś w przełomowym odcinku rzeki Skawicy na wysokości przysiółka U Wiechcia (nr 17 na ryc. 2). Ponadto kilkadziesiąt metrów niżej, w zakolu tej rzeki na długości 40 m rozciągają się rozległe płyty skalne, o wysokości 4 m. Na obszarze Pasma Polic licznie są także blokowiska skalne zbudowane z bloków o średnicy 0,5-1 m - i znacznie większe o średnicy dochodzącej do kilku metrów (fot. 7). Wśród nich znajdują się przemieszczone skałki, wysokości 3-5 m. Największe zgrupowania tych form znajdują się w obrębie rowu wewnątrzosuwiskowego i spiętrzenia koluwialnego na Łysinie. Podsumowanie Większość jaskiń i form skałkowych Pasma Polic jest genetycznie związana z występowaniem ruchów masowych - tylko nieliczne z nich mają genezę erozyjno-wietrzeniową. Wszystkie te obiekty do niedawna nieznane były szerszym kręgom grotołazów, tylko o otworze Jaskini Oblica wiedzieli mieszkańcy okolicznych przysiółków. Prowadzona jednak przez ostatnie lata dokładna penetracja całego obszaru Pasma Polic, ze szczegółową inwentaryzacją jego jaskiń i form skałkowych doprowadziła do udokumentowania wszystkich znanych obiektów. Zarówno skałki jak i jaskinie bardzo wyraźnie różnią się między sobą zarówno walorami przyrodniczymi i kulturowymi. Część z nich ma po zaledwie kilka metrów długości i nie wyróżnia się cechami morfologicznymi. W innych zaś obserwowane jest zróżnicowanie form rzeźby, występuje woda, panują różne warunki mikroklimatyczne, a część z nich pełni rolę cennych siedlisk. Ponadto Jaskinia Oblica należy do największych w polskich Karpatach fliszowych. Jaskinie Pasma Polic różnią się także pod względem atrakcyjności geoturystycznej - 7 z nich posiada te wartości duże i bardzo duże. Również większość form skałkowych nie wyróżnia się rozmiarami, lecz kilka z nich może stanowić dużą atrakcję geoturystyczną, jak np. skałki w Lesie Skałki). 77 Paweł Franczak, Krzysztof Buczek, Michał Zatorski Literatura Alexandrowicz Z., 1978, Skałki piaskowcowe Zachodnich Karpat Fliszowych, Prace Geologiczne, 113,1-85. Baumgart-Kotarba M., 1974, Rozwój grzbietów górskich w Karpatach fliszowych, Prace Geograficzne, IG PAN, 106,1-136.S Franczak P., 2009, Jaskinie, [w:] J.H. Harasimczyk (red.), Królewska wieś: monografia Skawicy, Faktoria Wyrazu, Skawica-Kraków, 277-282. Franczak P., 2010, Nowe jaskinie Pasma Polic, Jaskinie 2(59), 30-31. Franczak P., 2011a, Osuwisko Łysina i jego jaskinie, Zacisk, 27,12-13. Franczak, P„ 2011b, Ryty naskalne na Okrąglicy, Wierchy, 75, 221. Franczak P., 2012a, Dwie jaskinie Działów Orawskich, Zacisk, 28,16. Franczak P., 2012b, Jaskinie Beskidu Żywieckiego, Wyd. Black Unicorn, Jastrzębie-Zdrój. Franczak P„ 2012c, Jaskinie Podbabiogórza i okolic jako obiekty turystyczne, Rocznik Babiogórski 13, 93-100. Franczak P, 2012d, Proponowane do objęcia ochrona obiekty przyrody nieożywionej Pasma Policy w Beskidzie Żywieckim, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 68, 4, 302-308. Franczak P, 2013a, Współczesne kierunki i perspektywy badawcze w speleologii na obszarze Karpat fliszowych, [w:] P. Krąż, J. Hibner, J. Koj, J. Balon (red.), Współczesne problemy i kierunki badawcze w geografii, 1, IGiGP UJ, Kraków, 49-58. Franczak P, 2013b, Zróżnicowanie jaskiń i schronisk podskalnych Karpat fliszowych pod względem morfologicznym (na przykładzie obiektów ze zlewni Skawicy), [w:] M. Jakiel (red.), Środowisko geograficzne w badaniach młodych geografów, IGiGP UJ, Kraków, 103-122. Franczak P., 2015, Historia poznania rytów naskalnych w Paśmie Babiogórskim. Zróżnicowanie typologiczne, [w:] J. Pociask-Karteczka, J. Konieczniak (red.), Wierchy Wołają, COTG PTTK, Kraków, 63-70. Franczak P„ 2016, Walory geoturystyczne Pasma Policy (Beskid Żywiecki), Rocznik Babiogórski, 27-44. Franczak P., Buczek K„ 2011, Jaskinie i schroniska skalne wśród rowów rozpadlinowych na Okrą-glicy, Zacisk, 27,10-11. Franczak P., Szura Cz., Zatorski M., 2013, Stosunki wodne w jaskiniach Polskich Karpat Fliszowych, [w:] A. Tyc, M. Gradziński (red.), Materiały 47. Sympozjum Speleologicznego, Olsztyn, 17-20.10.2013, 37-38. Franczak P., Zatorski M„ Buczek K., Gubała W.J., Górnik M., Listwan-Franczak K., Mleczek T„ Szura C., 2016, Inwentaryzacja, waloryzacja i geoochrona jaskiń w Paśmie Babiogórskim i Przedbabiogórskim, [w:] P. Franczak, P. Krąż, J. Liro, M. Liro, K. Listwan-Franczak (red.), Współczesne problemy i kierunki badawcze w geografii, 4, IGiGP UJ, Kraków, 85-116. 78 Jaskinie i formy skałkowe Franczak P., Zatorski M., Szura Cz., 2014, Water in the caves of Polish Outer (Flysch) Carpathians (Beskidy Mountains), Pseudokarst Commission Newsletter. International Union of Speleology, 24,17-24. Gubała W.J., Mleczek T., 2006, Jaskinia Oblica, Jaskinie Beskidzkie, 6, 32. Midowicz W., Nowalnicki T., 1978, W odnalezionych Izdebczyskach, Wierchy, 47, 267-273. Mleczek T., Gubała W.J., 2008, Jaskinia Oblica - nowe stanowisko nocka orzęsionego Myotis emar-ginatus (Geottroy, 1806) w polskich Karpatach, Studia Chiropterologica, 5, 57-59. Mochoń A., Urban J., 1989, Pseudokras - pseudoproblem?. Przegląd Geologiczny, 37(3), 167-168. Nowalnicki T., 1982. Znaki poszukiwaczy skarbów na Kamionku (913,6 m). Prace Babiogórskie, 4. 9-11. Pulina M., Andrejczuk W., Kras i Jaskinie. Wielka Encyklopedia Geografii Świata, Wyd. Kupisz, Poznań. Stanik K., Gubała W.J., 2008, Nietoperze Jaskini Oblica, [ w:] G. Kłys, B. Wołoszyn, E. Jagt- Yazykova, A. Kuśnierz (red.), Wpływ środowiskowych warunków na wybór tabernakulum przez nietoperze, Stowarzyszenie Społeczny Ruch Ekologiczno-Rekreacyjno Sportowy, Bytom, 81-89. Starkel L, 1960, Rozwój Karpat fliszowych w holocenie, Prace Geograficzne PAN, 22,1-282. Urban J., Margielewski W., 2013, Types of поп-karst caves in polish outer Carpathians - historical review and perspectives, [w:J M. Filippi, P. Bosak (red.), 16th International Congress of Speleology, Brno 21-28 July 2013, 3, 314-319. Urban J., Margielewski W, Żak K., Schejbal-Chwastek M„ Mleczek T., Szura Cz., Hercman H., Sujka G., 2006, The calcareous speleothems in the pseudokarst Jaskinia Słowiańska - Drwali cave. Nature Conservation, 63,119-128. Urban J., Margielewski W, Hercman H., Żak K., Zernitska V., Pawlak J., 2013, Datings of speleothems in sandstone, поп-karst caves - methodological aspects and practical application, Polish Outer Carpathians case study [w:] P. Migoń, M. Kasprzak (red.), Sandstone landscapes. Diversity, ecology and conservation, IGiRR UWr., Wroclaw, 192-201. Vitek J., 1983, Classification of Pseudokarst forms in Czechoslovakia, International Journal of Speleology, 13,1-18. Wójcik R., 2014, Zróżnicowanie rozwoju grzbietów w Karpatach fliszowych na wybranych przykładach, praca magisterska, Zakład Geomorfologii, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Zatorski M., Franczak P., Mleczek T., 2015, Geochrona i waloryzacja jaskiń Beskidu Niskiego i Bieszczadów, Roczniki Bieszczadzkie, 23, 265-285. 79 JEZIORA OSUWISKOWE Krzysztof Buczek, Paweł Franczak Wprowadzenie Ruchy masowe odgrywają bardzo ważną rolę w modelowaniu rzeźby Karpat fliszowych (Starkel 1960; Bober 1984; Kotarba 1986; Bajgier-Kowalska 2005). Przyczyniają się one bezpośrednio do zmian rzeźby terenu, bądź też wytyczają kierunek rozwoju dla dalszych procesów denudacyjnych (Starkel 1960; Ziętara 1988; Margielewski 1997). Na obszarze Karpat znaczną powierzchnię stoków zajmują zróżnicowane, różnowie-kowe formy osuwiskowe, mające zasadniczy wpływ na bio- i georóżnorodność danego obszaru (Alexandrowicz, Margielewski 2010). W wielu regionach odgrywają one dominującą rolę w transformacji rzeźby górskiej (Bober 1984; Kotarba 1986; Poprawa, Rączkowski 2003). Wśród licznych form rzeźby związanych z działalnością tych procesów, do najbardziej malowniczych należą różnego rodzaju zbiorniki wodne występujące na obszarach osuwisk (Nowalnicki 1976; Margielewski 1997, 1999). Dna zagłębień osuwiskowych często ulegają uszczelnieniu, wskutek czego wypełniają się one wodą: dochodzi wówczas do powstania zbiornika (jeziora) o charakterze wannowym (Nowalnicki 1974,1976; Margielewski 1996,1999; Buczek, Franczak 2012; Buczek 2015). Do powstania innego typu jezior osuwiskowych dochodzi w przypadku zatamowania dna doliny przez jęzor osuwiska (Costa, Schuster 1988; Alexandrowicz 1996). Jeziora osuwiskowe na skutek zarastania roślinnością hydrofilną oraz dostawy osadów mineralnych ze stoków, przekształcają się w torfowiska (zazwyczaj niskie) o złożonym charakterze zasilania (Margielewski 2014). Niewielkie zbiorniki wodne powstałe w obrębie osuwisk zwietrzelinowych, charakteryzują się znaczną dynamiką procesów zarastania (Cebulski 2013; Franczak 2014). W efekcie, na obszarze Karpat fliszowych, występuje znaczna ilość zamarłych już jezior osuwiskowych, pochodzących z różnych faz późnego Krzysztof Buczek, Paweł Franczak glacjału i holocenu (Margielewski 1996,1999). Tego typu obiekty licznie występują również na obszarze Pasma Polic. Oprócz jezior o genezie osuwiskowej, w strefie grzbietowej pasma wykształciły się pojedyncze jeziora, położone w zagłębieniach powstałych prawdopodobnie na skutek działalności procesów wietrzenia i erozji. Typy jezior osuwiskowych i ich ewolucja Do najlepiej poznanych jezior osuwiskowych należą jeziora Babiej Góry, które dawniej podejrzewano o pochodzenie polodowcowe (Sawicki 1913; Wójcik i in. 2010). Jednak wraz z ewolucją poglądów co do ich genezy stwierdzono że ich powstanie związane jest z występowaniem osuwisk (Ziętara 1964). Jak już wspomniano wyżej, osuwiska mogą w dwojaki sposób prowadzić do powstania zbiorników wodnych. Pierwszy polega na zejściu jęzora osuwiska do dna doliny potoku, zatamowaniu odpływu i w konsekwencji spiętrzeniu wód potoku i powstaniu jeziora zaporowego. Jeziora mogą także powstać w obrębie formy osuwiskowej, gdy uszczelnieniu ulegną znajdujące się w ich obrębie zagłębienia terenu: powstają wówczas jeziora wannowe (Nowalnicki 1974). Tak powstałe zbiorniki dzielą się na: jeziora podniszowe (w zagłębieniach u podnóża skarpy osuwiskowej), jeziora wypełniające zagłębienia w obrębie koluwium (interkoluwialne) oraz zbiorniki położone w osuwiskowych rowach rozpadlinowych (Alexandrowicz 1996; Margielewski 1996,1997, 2014) Zbiorniki położone w zagłębieniach powstałych bezpośrednio pod skarpami głównymi osuwisk, charakteryzują się zwykle znacznymi rozmiarami oraz głębokością. Jest to najczęściej spotykany typ jezior osuwiskowych (Margielewski 1996). Zbiorniki te, zarówno wypełnione wodą, jak i przekształcone w torfowiska, występują w niemal każdym paśmie Karpat fliszowych. Misa jeziorna tych jezior obramowana jest z jednej strony stromą skarpą, z drugiej zaś nabrzmieniem koluwialnym, który tamuje odpływ wód ze zbiornika. W Masywie Babiej Góry, większość tego typu jezior charakteryzuje się utrzymywaniem otwartego lustra wody przez kilka miesięcy w roku, a ich głębokość charakteryzuje się stosukowo niewielkimi wahaniami (Buczek, Franczak 2012). Innym typem jezior osuwiskowych są zbiorniki powstałe w zagłębieniach w obrębie koluwium. Charakteryzują się one znacznym zróżnicowaniem powierzchni i głębokości. Jednakże wiele z największych jezior osuwiskowych Karpat należy właśnie do tego typu. Głębokość tych zbiorników waha się od zaledwie kilkudziesięciu centymetrów do kilku metrów (Margielewski 1996; Buczek, Franczak 2012). W efekcie ruchów masowych, może nastąpić powstanie rowów rozpadlinowych, które w sprzyjających warunkach wypełnią się wodą. Wstępują one zarówno 82 Jeziora osuwiskowe wewnątrz osuwisk (głównie skalnych, pakietowych), jak i w strefie wierzchowinowej grzbietów górskich (tzw. podwójne grzbiety) (Nowalnicki 1974, 1976; Alexandrowicz, Alexandrowicz 1984; Alexandrowicz 1996; Margielewski 1996,1999, 2006). Dna zagłębień w obrębie których powstają jeziora, charakteryzują się niewyrównanym profilem. Jeziora osuwiskowe występujące w rowach grzbietowych, zasilane są głównie przez opady oraz topniejący śnieg i zwykle stanowią zbiorniki okresowe (Buczek, Franczak 2012). Zagłębienia wewnątrz osuwisk wypełniane przez jeziora, powstają również w rynnach marginalnych uformowanych poniżej krawędzi bocznych osuwisk (Margielewski 1996,1999). Podobnie jak wszystkie zbiorniki wody stojącej, również jeziora o genezie osuwiskowej (wannowe i zaporowe) podlegają procesom naturalnej sukcesji. Jeziora wannowe, zasilane przeważnie opadami deszczu, wodami roztopowymi oraz niewielkimi wypływami wód podziemnych, zanikają głównie na skutek zarastania i akumulacji materii organicznej wypełniającej powoli misę jeziorną oraz epizodycznej dostawy materiału mineralnego ze stoków (Margielewski 2014). Inną przyczyną ich zaniku może być odnowienie ruchów masowych na danym terenie, które mogą spowodować zarówno zniszczenie całej misy jeziornej, jak i rozszczelnienie dna zbiornika i odpływ wody (Nowalnicki 1971). W porównaniu z wannowymi jeziorami osuwiskowymi, osuwiskowe zbiorniki zaporowe podlegają bardziej intensywnym procesom niszczącym. Do zaniku tych jezior doprowadzają trzy czynniki: niszczenie wału koluwialnego blokującego odpływ wody, akumulacja aluwiów przez wpadające do nich cieki oraz procesy zarastania najpłytszych części jeziora (Kardaszewska 1968, Malarz 1993). Do zniszczenia mas osuwiskowych tamujących odpływ rzeki, może dojść zarówno w sposób gwałtowny, jaki i powolny. Pierwszy z nich następuje zwykle podczas dużych wezbrań powodziowych. W drugim przypadku ciek wypływający z jeziora powoli rozcina wał koluwialny powodując obniżenie poziomu wody w jeziorze i - w konsekwencji - jego całkowite zdrenowanie. Zapora osuwiskowa składająca się ze zróżnicowanego i słabo skonsolidowanego materiału, jest bardzo podatna na wymywanie materiału przez przesączającą się wodę (Costa, Schuster 1988). W sytuacji, gdy jezioro posiada niewielką zaporę osuwiskową, a dużą zlewnię, może nastąpić kompletne wypełnienie misy jeziornej wodą i przelanie się wód jeziora ponad zaporę osuwiskową. Doprowadza to do nasilenia erozji w obrębie zapory, a w konsekwencji zaniku jeziora (Costa, Schuster 1988). Czynnikiem istotnie zmniejszającym powierzchnię i głębokość wody w obrębie jezior zaporowych, jest akumulacja materiału w ich obrębie. Zwykle materiał ten jest deponowany przez dopływy zbiorników w postaci delt rozrastających się w kierunku tamy osuwiskowej. Proces ten postępuje aż do momentu zrównania poziomu dna jeziora z kanałem odpływowym w obrębie wału osuwiskowego (Nowalnicki 1971; 83 Krzysztof Buczek, Paweł Franczak Malarz 1993). W obrębie płytkich zatok oraz usypanych wcześniej delt jezior, dochodzi do ekspansji roślinności hydrofilnej. Powoduje ona sedymentację materii organicznej i spłycenie misy jeziornej (Kardaszewska 1968). Do zaniku jeziora zaporowego może się przyczynić również działalność człowieka np. na skutek przekopania wału osuwiskowego, w celu odprowadzenia wód jeziora (Nowalnicki 1971; Buczek, Franczak 2012; Buczek 2015). Jeziora i torfowiska osuwiskowe należą do najciekawszych form rzeźby i krajobrazu związanych z ruchami masowymi. Posiadają one wysokie walory krajobrazowe, są także siedliskami różnorodnych gatunków flory oraz ostoją różnych gatunków fauny: zarówno wodnej, jak i awifauny. Obszary osuwisk różniące się ekologicznie od obszarów przyległych, charakteryzują się mozaikowością występowania zbiorowisk roślinnych, jak również stanowią specyficzne refugia dla fauny (Margielewski 1996, 1997, 1999; Alexandrowicz, Margielewski 2010; Buczek 2015). Jeziora osuwiskowe funkcjonują w różny sposób w zależności od ich położenia w obrębie stoku, położenia i kształtu misy jeziornej, charakteru obszaru zasilania oraz od warunków atmosferycznych (sum opadów i miąższości pokrywy śnieżnej). Te zróżnicowane czynniki wpływają na charakter dostawy materiału allochtonicznego ze stoków, tempo akumulacji torfu oraz stosunki wodne tych charakterystycznych zbiorników występujących na obszarach stoków górskich i zboczy dolin, przekształcanych przez ruchy masowe (Margielewski 2006, 2014). Duży wpływ na funkcjonowanie jezior na obszarach górskich ma także działalność człowieka, która może doprowadzać do zniszczenia tych obiektów poprzez meliorację terenu, zasypanie rumoszem drzewnym czy też niszczenie ich obszarów ciężkim sprzętem budowlanym lub służącym do zwózki drewna. W skrajnych przypadkach działalność człowieka może jednak spowodować renaturalizację zbiornika, przywrócenie jego walorów krajobrazowych oraz odtworzenie warunków siedliskowych zasiedlających go uprzednio: flory i fauny wodnej (Buczek 2015). Jeziora Pasma Polic Jastrzębie Jezioro Największym z jezior osuwiskowych powstałych na obszarze Pasma Polic, jest Jastrzębie Jezioro powstałe na potoku Jastrzębie, wskutek zatamowania jego odpływu (ryc. 1). Ten zbiornik zaporowy powstał w odległości ok. 1,5 km od centrum Zawoi, na wysokości ok. 650 m n.p.m. Do jego powstania przyczyniło się osuwisko, które zeszło z prawej 84 Jeziora osuwiskowe orograficznie strony potoku, z zachodniego stoku góry Hujdy (822 m n.p.m) (ryc. 2). Obecnie, podczas średniego stanu wody w jeziorze, jego powierzchnia wynosi ok. 380 m², a głębokość wody dochodzi do 0,5 m. Zbiornik ten posiada 34 m długości i 25 m szerokości (fot. 1). W przeszłości jezioro to było znacznie większe, o czym świadczy głęboko rozcięty rygiel, którego wysokość w najniższym punkcie dochodzi do 6 m (Franczak 2012, 2013). Analiza NMT wykazała, że podczas maksymalnego wypełnienia wodą mogło ono osiągać 2 330 m² powierzchni i 118 m długości (tab. 1), na co wskazywał również Nowalnicki (1971). Obecnie największe rozmiary jezioro osiąga podczas wezbrań, gdy porośnięta krzewami i młodymi drzewami część misy jeziornej wypełnia się wodą. Wówczas w ujściowym odcinku potoku do misy jeziora, następuje nadbudowywanie delty materiałem o zróżnicowanej frakcji (od mułków po żwiry), transportowanym przez potok. Poniżej rygla tamującego odpływ wody z jeziora, uaktywnia się wtedy źródło o wydajności kilku litrów na sekundę, będące efektem infiltracji wód jeziornych. Ryc. 1. Rozmieszczenie jezior na obszarze Pasma Polic 85 Krzysztof Buczek, Pawel Franczak Ryc. 2. Zaporowe jezioro na Jastrzębim Potoku Fot. i. Jastrzębie Jezioro (fot. P. Franczak) 86 Jeziora osuwiskowe Tabela, i. Morfometria jezior Pasma Polic Powierzchnia jeziora Pierwotna powierzchnia L.p. Nazwa Typ jeziora [m2] jeziora [m2] 1. Jastrzębie Jezioro osuwiskowe; zaporowe 380 2 330 2. Grzbietowe Jeziorko wietrzeniowo - erozyjne 59 59 3. Długie Jeziorko wietrzeniowo - erozyjne 30 50 4. Zielony Stawek osuwiskowe; wannowe 35 60 5. Bukowy Stawek osuwiskowe; wannowe 70 70 6. Wilczy Stawek osuwiskowe; wannowe 100 4 660 7. Stawek osuwiskowe; wannowe - 1 420 8. Jezioro na Syhlcu osuwiskowe; zaporowe - 16 600 9. Jezioro w Psiej Dolinie osuwiskowe; zaporowe - 31 500 Ostatnio taki podziemny drenaż wód jeziornych był obserwowany w latach 2010 i 2014. Po przemieszczeniu się przez jezioro fali wezbraniowej, dochodzi do spadku mętności wód wpływających do zamarłej części jeziora, natomiast w nadal aktywnej jego części zawiesina utrzymuje się przez kilka dni. Natomiast podczas długotrwałych, głębokich niżówek jezioro w ciągu kilku dni całkowicie wysycha (m.in. w 2012 i 2013 r.). Nie zasilana wodą z potoku (który przepływa obok) sucha misa wznosi się wówczas kilkadziesiąt centymetrów powyżej poziomu wody. Grzbietowe Jeziorko Zbiornik ten o powierzchni 59 m² (tab. 1), znajduje się w obrębie głównego grzbietu Polic (ryc. 3), w bezpośrednim sąsiedztwie przełęczy między kulminacją Polic (1369 m n.p.m.), a Cylem Hali Śmietanowej (1298 m n.p.m.) na wysokości 1245 m n.p.m. (ryc. 1). Ten stosunkowo płytki zbiornik (o głębokość średniej 0,2 m), wypełnia koliste zagłębienie powstałe w obrębie rowu grzbietowego. Jeziorko to wypełnia się wodą jedynie po wiosennych roztopach oraz po intensywnych opadach deszczu. Największą głębokość zbiornik ten osiąga w południowo-zachodniej części swej misy jeziornej (0,25 m). Północno-wschodnia, płytsza część jeziora, intensywnie zarasta roślinnością hydrofilną. Do południowego brzegu misy jeziora przylega torfowisko, które okresowo zalewane jest wodą z jeziora (Franczak 2012, 2014). Misa jeziorna obiektu powstała w obrębie niemal płasko zalegających warstw piaskowca magurskiego, podścielonych warstwą łupków o niewielkiej miąższości. 87 Krzysztof Buczek, Pawel Franczak Ryc. 3. Lokalizacja Grzbietowego Jeziorka (A); plan misy jeziora (B); wypełniona misa jeziora w 2010 r. (C; fot. S. Roman) Długie Jeziorko Najwyżej położonym jeziorem Pasma Polic, jest Długie Jeziorko, które znajduje się na głównym grzbiecie Polic na wysokości 1270 m n.p.m. (ryc. 1). Zbiornik ten powstał w obrębie zagłębienia występującego na niewielkim spłaszczeniu grzbietowym. Jego geneza podobnie jak Grzbietowego Jeziorka nie jest w pełni wyjaśniona, lecz prawdopodobnie powstało ono w obrębie zagłębienia wykształconego w mniej odpornych łupkach (ryc. 4). Jest to zbiornik okresowy o powierzchni 30 m² (tab. 1). Ma on 7,5 m długości, a jego średnia szerokość wynosi 4,5 m. Średnia głębokość jeziora wynosi 0,2 m, a przy jego północnym brzegu znajduje torfowisko niskie, zalewane podczas roztopów (Franczak 2012). Zielony Stawek Zielony Stawek jest jeziorem okresowym wypełniającym zagłębienie powstałe w obrębie rozległego osuwiska zwanego Łysina, powstałego na zboczu doliny Skawicy Sołtysiej na wysokości 865 m n.p.m. (ryc. 1). Zagłębienie okresowo wypełniane wodą, występuje 88 Jeziora osuwiskowe Ryc. 4. Lokalizacja Długiego Jeziorka (A, B); plan jeziora (C); przekrój przez podłoże wokół jeziora (D) u podnóża wtórnej skarpy osuwiska. Misa jeziorna ma powierzchnię 60 m², zaś powierzchnia jeziora osiąga maksymalnie 35 m² (tab. 1). Podobnie jak u innych jezior okresowych położonych w Paśmie Polic, jego głębokość jest niewielka i wynosi ok. 0,25 m (Franczak 2010, 2012). Jednak w przeciwieństwie do tych zbiorników, woda występuje w tym jeziorze przez znaczną część roku (często do zimy, gdy jego powierzchnię pokrywa gruba tafla lodu). Bukowy Stawek Jezioro położone jest na wschodnim stoku Cyla Hali Śmietanowej (1298 m n.p.m.), w obrębie rozległego osuwiska (na wypłaszczeniach tego osuwiska występowała niegdyś część Hali Śmietanowej; ryc. 1). Znajduje się ono ok. 200 m poniżej skarpy głównej osuwiska, na wysokości 1082 m n.p.m. Jest to jezioro wannowe o genezie osuwiskowej, które zostało nieznacznie przekształcone w wyniku sztucznego spiętrzenia wód, wypływającego z niego niewielkiego potoku (fot. 2). Powierzchnia jeziora wynosi 70 m², zaś jego długość: 12 m (tab. 1). 89 Krzysztof Buczek, Paweł Franczak Fot. 2. Bukowy Stawek - drewniane podpiętrzenie wód potoku (fot. P. Krzywda) Ryc. 5. Lokalizacja Wilczego Stawku (A); zamarła część dawnego jeziora (B; fot. P. Franczak); plan misy jeziora (C) 90 Jeziora osuwiskowe Wilczy Stawek Misa niegdyś rozległego jeziora wannowego powstała w dolnej części osuwiska przekształcającego północny stok Góry Broski (1235 m n.p.m.), na wysokości 842 m n.p.m. (ryc. 1, 5). W przeszłości długość jeziora wynosiła ok. 85 m, zaś szerokość 55-60 m, natomiast jego powierzchnia wynosiła 4 660 m². Przez misę jeziorną przepływa niewielki potok. Obecnie w misie jeziornej (w znacznej części wypełnionej osadami mineralnymi i porośniętej przez las) zachowała się tafla wody o powierzchni 100 m² i głębokości ok. 0,5 m (tab. 1). Zamarłe jeziora osuwiskowe Na obszarze Pasma Polic znajdują się pozostałości kilku osuwiskowych jezior zaporowych, wypełnionych współcześnie osadami. Jeden z takich zamarłych zbiorników położony jest na potoku Syhlec, mającego swoje źródła poniżej Przełęczy Lipnickiej (1010 m n.p.m.). Do zatamowania potoku w tym miejscu dochodziło prawdopodobnie kilkukrotnie. Powstanie tamy osuwiskowej było spowodowane zejściem do dna doliny jęzorów dwóch osuwisk: z południowego grzbietu Góry Syhlec (1151 m n.p.m.) oraz spod dawnej Bieńkowskiej Polany i z tzw. Zubrzyckich Stromizn (ryc. 1). Z upływem czasu jezioro zostało w całości wypełnione osadami mineralnymi deponowanymi przez potok Syhlec. Rygiel osuwiskowy nie został jednak do tej pory rozcięty. Jego wysokość w różnych partiach doliny wynosi od 20 do 25 m. Analizy morfometryczne wskazują, że jezioro pierwotnie miało długość około 325 m, a jego powierzchnia wynosiła ok. 16 600 m² (tab. 1). Rozrastający się stożek napływowy utworzony z osadów transportowanych przez potok spowodował zmniejszenie jego długości do 155 m. Szerokość jeziora w dolnej części wynosiła ok. 80 m, natomiast w obrębie wspomnianego stożka dochodziła ona do 50 m (tab. 1). Pozostałości drugiego dużego jeziora zaporowego zachowały się w dolinie Ciśniawy, w tzw. Psiej Dolinie. Do powstania jeziora doprowadziło osuwisko, które zeszło z południowego stoku Okrąglicy (1239 m n.p.m.), sięgając jęzorem dna doliny potoku Ciśniawa (ryc. 1). W efekcie zatamowania dna doliny u zbiegu kilku krótkich potoków, powstało jezioro o długości ok. 420 m i szerokości 75-85 m. W jego północno-wschodniej części utworzył się stożek napływowy o długości ok. 50 m. Pierwotna powierzchnia jeziora wynosiła prawdopodobnie 31 500 m² (tab. 1). Na obszarze Polic znajduje się również obiekt, będący pozostałością po dużym jeziorze osuwiskowym o charakterze wannowym. Jezioro to (zwane Stawkiem) 91 Krzysztof Buczek, Paweł Franczak występowało niegdyś na północnym stoku Okrąglicy (1239 m n.p.m.) na wysokości ok. 1025 m n.p.m. Wypełniało ono rozległe zagłębienie znajdujące się na obszarze osuwiska - współcześnie można je obserwować powyżej niebieskiego szlaku turystycznego prowadzącego z Skawicy na Przełęcz Kucałową (1148 m n.p.m.; ryc. 1). Niewielki, okresowy zbiornik wodny o charakterze okresowym tworzył się w tym miejscu po intensywnych opadach i silnych roztopach jeszcze do drugiej połowy XX w. Obecnie podczas intensywnych opadów do misy wpływa z sąsiednich dróg woda, jednak nie dochodzi do jego wypełnienia. Misa dawnego jeziora mierzy ok. 40 m długości i 45 m szerokości, a powierzchnia jeziora wynosiła ok. 1 420 m² (tab. 1). Podsumowanie W Paśmie Polic zinwentaryzowano cztery jeziora osuwiskowe, spośród których Jastrzębie Jezioro jest największym w Beskidach Zachodnich funkcjonującym jeziorem zaporowym. Pozostałe zbiorniki położone, w obrębie grzbietów, należą do najwyżej położonych jezior osuwiskowych Polskich Karpat Fliszowych. Obiekty te, w przeciwieństwie do innych opisywanych w literaturze jezior położonych w strefie grzbietowej, prawdopodobnie nie powstały na skutek oddziaływania ruchów masowych. Powstanie mis jeziornych tych zbiorników może być związane z procesami wietrzenia i erozji zachodzącymi intensywnie w plejstocenie i holocenie. Podobnie jak w innych obszarach Beskidów także na obszarze Pasma Polic znajdują się liczne torfowiska osuwiskowe oraz specyficzne nazewnictwo geograficzne wskazujące na istnienie w przeszłości większej liczby jezior osuwiskowych. Jeziora osuwiskowe charakteryzują się zróżnicowanym funkcjonowaniem w ciągu roku. Funkcjonowanie to uzależnione jest od wielu czynników z pośród których najważniejszymi są: rodzaj zasilania oraz charakterystyka zlewni jezior. Uwarunkowania hydrologiczne tych obiektów, są w dalszej mierze słabo rozpoznane i wymagają szerszych badań. Zagłębienia osuwiskowe prawdopodobnie odgrywają istotną rolę retencyjną na stoku. Jeziora i torfowiska osuwiskowe stanowią specyficzne środowiska sedymentacyjne. Zbiorniki te są bardzo czułe na zmiany klimatyczne, powodujące niekiedy radykalne zmiany charakteru sedymentacji. Badania osadów wypełniających te zbiorniki pozwalają na rekonstrukcję zmian paleośrodowiska w plejstocenie i holocenie. Podmokłe zagłębienia osuwiskowe stanowią również ważne elementy zwiększające geo i bioróż-norodność stoków, tworząc siedliska życia dla specyficznej fauny i flory. 92 Jeziora osuwiskowe Literatura Alexandrowicz S. W., 1996, Holoceńskie fazy intensyfikacji ruchów osuwiskowych w Karpatach, Geologia, 22, 3, 223-263. Alexandrowicz Z., Margielewski W., 2010, Impact of mass movements on geo- and biodiversity in the Polish Outer (Flysch) Carpathians, Geomorphology, 123, 290-340. Bober L., 1984, Regiony osuwiskowe w polskich Karpatach fliszowych i ich związek z budową geologiczną regionu, Biuletyn Instytutu Geologicznego, 340, 23,115-161. Bucała A., Margielewski W, Starkel L., Buczek K., Zernitskaya V, 2014, The reflection of human activity in the sediments of Iwankowskie Lake from Subatlantic Phase (Polish Outer Carpathians). Geochronometria, 41(4), 377-391. Buczek K., 2015, Wpływ działalności człowieka na funkcjonowanie jeziora osuwiskowego, na przykładzie Pucułowskiego Stawku w Gorcach, Prace Geograficzne, 142, 41-56. Buczek K., Franczak P., 2012, Wpływ warunków geograficznych na powstanie i zróżnicowanie jezior osuwiskowych na Babiej Górze oraz w Gorcach, Wierchy, 78,169-182. Cebulski J„ 2013, Ewolucja wybranych jeziorek osuwiskowych w rejonie Szczepanowie (Pogórze Rożnowskie), [w:] P. Krąż, J. Hibner, J. Koj, J. Balon (red.), Współczesne problemy i kierunki badawcze w geografii, 1, 37-47. Costa J. E., Schuster R. L.,1988. The formation and failure of natural dams, Geological-Society of America Bulletin, 100,1054-1068. Franczak P, 2010, Zielony Stawek na Policy, Wierchy, 76, 249-250. Franczak P., 2012, Niewielkie jeziora na grzbiecie Policy, Wierchy, 78, 202-203. Franczak P., 2013, Mało znane beskidzkie jeziorka osuwiskowe, Plaj, 44,195-198. Franczak P., 2014, Problemy ochrony geostanowisk na obszarze Pasma Polic w kontekście kształtujących je procesów geomorfologicznych i działalności człowieka, [w:] Z. Mirek, A. Nikiel (red.), Ochrona przyrody w Polsce wobec współczesnych wyzwań cywilizacyjnych, KOP PAN, Kraków, 133-144. Kardaszewska E., 1968, Osuwisko w Duszatynie, Ann. UMCS B 23,1,1-26. Malarz R„ 1993, Współczesne procesy akumulacji w naturalnym zbiorniku zaporowym w dolinie Wetlinki w Bieszczadach, Studia Dokumentacji Fizjograficznej, 22,195-205. Margielewski W, 1996, Jeziorka Osuwiskowe Pasma Jaworzyny Krynickiej, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 40,15-31. Margielewski W, 1997, Ochrona jeziorek osuwiskowych w paśmie Lubania, koło Ochotnicy Górnej, Chrońmy Przyr. Ojcz., 53, 4, 85-97. Margielewski W, 1999, Formy osuwiskowe Gorczańskiego Parku Narodowego i ich rola w kształtowaniu geo- i bioróżnorodności Gorców, Chrońmy Przyr. Ojcz., 55, 5, 23-53. 93 Krzysztof Buczek, Paweł Franczak Margielewski W., 2006, Records of the Late Glacial-Holocene palaeoenvironmental chages in landslideforms and deposits of the Beskid Makowski and Beskid Wyspowy Mts. Area (Polish Outer Carpathians), Folia Quatenaria, 76,1-149. Margielewski W, 2014, Torfowiska osuwiskowe polskich Karpat fliszowych jako czuły indykator zmian paleośrodowiska późnego glacjału i holocenu, Studia Limnologica et Telmatologica 8(1), 37-55. Nowalnicki T„ 1971, Beskidzkie jeziora zaporowe, Wierchy, 40, 274-280. Nowalnicki T., 1975, Jeziora Gorców i pasma Lubania, Wierchy, 43,137-150. Nowalnicki T., 1976, Jeziorka osuwiskowe w Beskidzie Sądeckim, Wierchy, 45,182-198. Poprawa D., Rączkowska W, 2003, Osuwiska Karpat, Przegląd Geologiczny, 51(8), 685-692. Sawicki L., 1913, Krajobrazy lodowcowe Zachodniego Beskidu, Rozpr. Akad. Um., 53. Starkel L., I960, Rozwój rzeźby Karpat fliszowych w holocenie, Prace Geograficzne, 22,1-282. Wójcik A., Rączkowski W, Mrozek T., Nescieruk R, Marciniec R, Zimnal Z., 2010 - Mapa geo-logiczno-turystyczna Babiogórskiego Parku Narodowego, skala 1:13 000, PIG-PIB, Warszawa. Ziętara T„ 1988, Landslide areas in the Polish Flysch Carpatchians, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 20, 21-31. 94 WODY POWIERZCHNIOWE I PODZIEMNE Paweł Franczak, Anna Szczerbińska, Adam Kołodziej, Krzysztof Buczek, Marek Górnik, Natalia Marcinka Wprowadzenie Wody stanowią bardzo istotny element środowiska przyrodniczego. W Paśmie Polic odznaczają się one specyficznymi cechami w odróżnieniu od innych pasm Karpat fliszowych. Region ten wyróżnia się bowiem dużą retencją podziemną, wysokimi sumami opadów oraz śnieżnymi zimami. Pasmo to charakteryzuje się też gęstą sieć rzeczną, a poszczególne zlewnie cechuje duże zróżnicowanie morfometryczne (tab. i), które wynika z urozmaiconej rzeźby terenu i dużego zróżnicowania spadków. Ponadto, na omawianym obszarze występują osuwiska, których udział w powierzchni poszczególnych zlewni jest silnie zróżnicowany. Wszystkie te elementy wraz ze zróżnicowaniem opadów w poszczególnych piętrach wysokościowych powodują zróżnicowany odpływ z poszczególnych zlewni. Celem niniejszej pracy było kompleksowe przedstawienie warunków hydrologicznych Pasma Polic. W tym celu scharakteryzowano sieć rzeczną i zbiorniki wodne oraz zbadano strukturę odpływu i reżim poszczególnych cieków. Analizie poddano również termikę wód rzecznych oraz dokonano charakterystyki zjawisk lodowych. Omówiona została także jakość wód powierzchniowych. Charakterystykę struktury odpływu, wyznaczenie wezbrań i niżówek oraz analizę reżimu rzek wykonano na podstawie danych hydrologicznych IMGW-PIB z wielole-cia 1961-2010. Dane te obejmowały średnie dobowe przepływy z posterunków wodo-wskazowych na Skawie w Osielcu, Skawicy w Skawicy Dolnej i Zawoi, na Bystrzance w Bystrej i na Czarnej Orawie w Jabłonce. Wykorzystano również dane z monitoringu wód prowadzonego od 2011 r. w Babiogórskim Parku Narodowym. Analizę zlodzenia P. Franczak, A. Szczerbińska, A. Kołodziej, K. Buczek, M. Górnik, N. Marcinka rzek przeprowadzono na podstawie obserwacji zjawisk lodowych, wykonanych przez IMGW-PIB dla posterunku Osielec na Skawie w latach 1983-2012. Z kolei charakterystykę jakości wód powierzchniowych sporządzono w oparciu o dane monitoringowe prowadzone przez WIOŚ w Krakowie, w punktach na Skawie, Skawicy, Bystrzance i Zubrzycy. Wykorzystano dane z lat 2003-2015, jednak z roku na rok zmieniała się liczba punktów pomiarowych. Rozmieszczenie zbiorników wodnych, źródeł oraz terenów podmokłych ustalono na podstawie terenowych badań własnych prowadzonych w okresie 2014-2016 r. Ryc. 1. Przebieg Europejskiego Działu Wodnego na terenie Pasma Polic 96 Wody powierzchniowe i podziemne Topograficzne działy wodne Przez Pasmo Polic przebiega Europejski Dział Wodny. Biegnie on od Przełęczy Lipnickiej (1010 m n.p.m.) w kierunku północno-wschodnim po kulminację Polic (1369 m n.p.m.), po czym kieruje się na południe i przechodzi przez szczyt Czyrniec (1318 m n.p.m.), a następnie zmienia kierunek na południowo-wschodni i zmierza w stronę Pasma Podhalańskiego (ryc. 1). Większość Pasma Polic (89,9%) należy zatem do zlewiska Morza Bałtyckiego i dorzecza Skawy (cieku II rzędu). Reszta leży w obrębie zlewiska Morza Czarnego, a wody odpływają stamtąd Zubrzycą, dopływem Czarnej Orawy (ryc. 1). Do głównych cieków na tym obszarze badań należą więc: Skawa, Skawica, Bystrzanka i Zubrzyca (ryc. 2). Pierwszy bezpośrednio odwadnia wschodnie krańce pasma, jedynie w nielicznych przypadkach czyni to za pośrednictwem bardzo małych cieków. Z kolei Skawica, lewobrzeżny dopływ Skawy stanowi północną granicę badanego terenu, a jej prawobrzeżne dopływy odwadniają północne stoki Pasma Polic. Jastrzębiec Mosomy P TrybatówP. Ju&zczynka Skawica Górna Skawica UIMwP. S°"ySⁱa Talarów P. Rolnia Cadyńka Brzanów P. Bandurów P. Baranów P. Jaworzynka Byków P. Mostów P. Pański P. Rolnia Skawica-» P. Kamycki Ciśniawa nazwa zlewni dział wodny rzeka potok 2 4 km lilii Sidzinka Suchy P. Syhlec Czarny P. Skladziska P. od Śmietanowej Gtówniak Ryc. 2. Sieć rzeczna na obszarze Pasma Polic 97 P. Franczak, A. Szczerbińska, A. Kołodziej, K. Buczek, M. Górnik, N. Marcinka Z południowo-wschodniej części obszaru wody odprowadza Bystrzanka, dopływ Skawy. Niewielka południowo-zachodnia część jest zaś odwadniana przez Zubrzycę, ciek V rzędu, z dorzecza Dunaju. Badany obszar odznacza się urozmaiconą rzeźbą terenu i dużymi deniwelacjami, co powoduje, że opisany dział wodny ma wyraźny przebieg. Ciekawostkę stanowi natomiast bifurkacja powierzchniowa nie mająca jednak znaczenia bilansowego. Mianowicie, w obrębie przełęczy pomiędzy Policami (1369 m n.p.m.) a Czyrńcem (1318 m n.p.m.), przez którą przebiega Europejski Dział Wodny, znajduje się niewielkie torfowisko wysokie (zwane Świńskimi Młakami), z którego wody odpływają do dorzecza Ciśniawki ze zlewiska Morza Bałtyckiego, bądź do dorzecza Białego Potoku, należącego już do zlewisko Morza Czarnego. Sieć rzeczna Sieć rzeczna jest widocznym rezultatem procesów zachodzących w czasie i przestrzeni geograficznej (Drwal 1982). Najważniejszym ciekiem badanego obszaru jest Skawica (fot. 1), ze względu na najrozleglejszą zlewnię i największą zasobność wód. Źródłowy odcinek Skawicy jest różnie identyfikowany w literaturze. W wielu opracowaniach (Łajczak 2004; Czarnecka 2005) za początek Skawicy uznawany jest Potok Jałowiec wypływający spod Przełęczy Jałowieckiej na wysokości 1017 m n.p.m., co zresztą pokrywa się z opinią lokalnej społeczności i funkcjonującego wśród niej nazewnictwa. Jednak wśród innych badaczy występowały również odmienne poglądy na lokalizację głównego źródła Skawicy. J. Punzet (1976) jako źródłowy ciek odcinek wskazywał Potok Słonowy, wypływający ze stoków Babiej Góry, który swe źródła ma na wysokości 1400 m n.p.m., lub Potok Marków z głównym źródłem na wysokości 1130 m Fot. 1. Skawica (fot. B. Siuta) n.p.m. Uznając te cieki za źródłowe 98 KO Tabela i. Parametry morfologiczne 23 zlewni na omawianym obszarze Dopływy A [km*] I H, H„ i H5, AH [m] J [%] P [km] Lm [km] B [km] Hk H H. H głównych rzek [km] [m n.p.m] [m n.p.m] U ] [m n.p.m] [m n.p.m] Skawa 1. Juszczynka 2,66 3,93 585 389 49,8 743 499 354 11,0 9,97 3,0 0,89 0,34 0,61 2. Cadyńka 10,99 6,10 970 390 95,1 1066 656 676 16,8 18,61 5,6 1,97 0,40 0,67 3. Brzanów Potok 3,12 3,35 815 396 125,1 882 620 486 11,4 11,06 3,3 0,94 0,32 0,60 4. Badurów Potok 1,23 2,72 705 417 106,0 850 572 433 16,2 7,1 2,4 0,51 0,31 0,52 5. Baranów Potok 1,98 2,53 700 411 114,2 838 566 427 15,3 9,17 2,6 0,76 0,30 0,61 Skawica 6. Jaworzynka 2,62 7,90 1117 768 44,1 1327 983 559 18,3 8,6 2,0 1,33 0,45 0,93 7. Glówniak 2,06 1,85 1145 780 197,1 1233 1011 453 18,8 7,59 2,1 0,97 0,45 0,76 8. Potok od Hali 2,71 2,70 1205 717 180,8 1297 1000 580 19,6 8,67 2,8 0,97 0,45 0,67 Śmietanowej 9. Mosorny Potok 4,30 3,90 1085 572 131,5 1251 826 679 17,8 11,79 3,8 1.13 0,39 0,62 10. Jastrzębiec 1.81 3,05 845 533 102,3 1012 752 479 17,3 10,13 3,0 0,60 0,22 0,51 11. Skawica Górna 9,96 6,35 1310 500 127,5 1368 832 868 17,6 19,6 5,8 1,72 0,33 0,62 12. Skawica 16,60 6,45 1170 454 111,1 1366 778 912 17,5 23,17 5.9 2,84 0,39 0,79 Sołtysia 13. Rotnia 7,34 5,05 990 417 113,5 1062 649 645 16,7 17,02 4,6 1,59 0,32 0,66 Bystrzanka 14. Sidzinka 1,55 2,60 1100 823 106,5 1319 1035 496 14,6 7,51 2.6 0,61 0,35 0,55 15. Ciśniawa 4,88 8,20 1210 751 56,0 1368 1051 618 18,7 13,24 4,1 1,18 0,35 0,61 16. Potok Kamycki 5,14 4,15 1120 573 131,9 1237 870 664 17,0 13,6 4,1 1.27 0,35 0,63 17. Flakowy Potok 3,86 3,95 970 556 104,8 1115 846 559 16,0 12,7 3,9 1,00 0,30 0,58 18. Pański Potok 3,51 5,25 880 479 76,3 996 586 516 8,6 14,21 4,5 0,79 0,22 0,47 19. Mostow Potok 6,62 4,20 770 477 69,8 1017 679 540 12,1 14,96 3,7 1,81 0,37 0,80 20. Byków Potok 1,58 1,90 595 473 64,3 809 557 336 9,7 7,84 2,2 0,74 0,32 0,66 21. Wedźno 1,55 2,60 1100 823 106,5 1319 1035 496 14,6 7,51 2,6 0,61 0,35 0,55 Zubrzyca 22. Biały Potok 6,84 4,70 1180 816 77,4 1368 1090 552 16,2 15,08 4,6 1,49 0,38 0,65 23. Suchy Potok 1,20 2,25 1140 795 153,1 1319 1036 524 12,1 8,78 3,1 0,39 0,20 0,40 Objaśnienia skrótów: A - powierzchnia zlewni, L - długość cieku, Hⱼ - wysokość źródła, Hᵤ - wysokość ujścia, iw - spadek wyrównany cieku, Hₘₐ< - wysokość maksymalna zlewni, H.ᵣ - średnia wysokość zlewni, ńłł - deniwelacja terenu, J - średni spadek (nachylanie) zlewni, P - obwód zlewni, Lₘ - maksymalna długość zlewni, B - średnia szerokość zlewni, Cb - wskaźnik kolistości zlewni, Cw - wskaźnik wydłużenia zlewni. Wody powierzchniowe i podziemne P. Franczak, A. Szczerbińska, A. Kołodziej, K. Buczek, M. Górnik, N. Marcinka odcinki Skawicy, kierował się on najprawdopodobniej kryterium najwyżej położonych źródeł. Inni autorzy za początek Skawicy uznawali widły potoków Jałowiec i Marków Potok, na wysokości ok. 620 m n.p.m. (Baścik i in. 2006; Figiel i in. 2012). Skawica płynie na długości 24,6 km w kierunku północo-wschodnim, przyjmując liczne dopływy, z których do najważniejszych odwadniających Pasmo Polic należą: Jaworzynka, Mosorny Potok, Jastrzębiec, Skawica Górna, Skawica Sołtysia i Rotnia (tab. 1). Powierzchnia dorzecza Skawicy wynosi 146 km² a średni spadek koryta -28,9%o. Rzeka ta uchodzi do Skawy na jej 52 kilometrze, jako jej najzasobniejszy w wodę dopływ (ryc. 2; Punzet 1976). Południowo-wschodnia część Pasma Polic odwadniana jest przez Bystrzankę (długość 16 km, powierzchnia zlewni 79,4 km²) wraz z Ciśniawą, Sidzinką i Głazą oraz kilkoma mniejszymi ciekami. Z kolei południowo-zachodni niewielki fragment obszaru badań odwadniany jest przez Zubrzycę, rzekę o długości 14,6 km i powierzchni zlewni 50,5 km² będącą prawobrzeżnym dopływem Czarnej Orawy, w dorzeczu Dunaju (Baścik, Chełmicki 2006). Wody podziemne Pasmo Polic pod względem hydrogeologicznym leży w regionie karpackim i subregionie Karpat zewnętrznych, wg regionalizacji hydrogeologicznej Polski B. Paczyńskiego (2007). Zbudowane jest ono ze skał fliszu karpackiego, który stanowi tu główny poziom wodonośny. Ponadto, wody podziemne występują w obrębie holoceńskich aluwiów wyścielających dna dolin. Na badanym obszarze doliny są raczej wąskie, więc brak tu warunków do wykształcenia się znacznych pakietów aluwialnych. Największe powierzchnie mają one w dolinach Skawicy i Bystrzanki. Zbiornik fliszowy charakteryzuje się małą zasobnością, zbudowany jest z umiarkowanie wodonośnych piaskowców przeławiconych izolującymi łupkami ilasto-marglistymi. Utwory te cechują się tutaj bardzo silnym spękaniem, a przykryte są miąższymi pokrywami osuwiskowymi (zwłaszcza w północnej części). Uważa się, iż występowanie głębokich osuwisk przyczynia się do znacznego zwiększenia retencji na tym obszarze, powodując rzadsze występowanie głębokich niżówek, niż w innych częściach Karpat fliszowych (Łajczak 2016). Pasmo Polic położone jest w obrębie fliszowo-paleogeńskiego Głównego Zbiornika Wód Podziemnych (GZWP) nr 445 - zbiornika warstw Magura (Babia Góra). Jest to zbiornik szczelinowo-porowy wyznaczony w obrębie utworów fliszowych jednostki magurskiej, o powierzchni 763 km² i module zasobów dyspozycyjnych wynoszącym 0,36 dm³s ' km² (Małecka i in. 2007). Pasmo Polic należy też do rozległego regionu 100 Wody powierzchniowe i podziemne Jednolitej Części Wód Podziemnych (JCWPd) nr 152, o powierzchni 2611,6 km!, obejmującego m.in. Beskidy Żywiecki i Mały. Obejmuje on wody podziemne w ośrodku porowym, słabo przepuszczalnym, o średnim współczynniku filtracji w przedziale od 3 io’«-i io'³ do 1 io‘⁶-no'⁵ m/s. Poziom wodonośny cechuje się miąższością od poniżej 10 m do 20 m, oraz niekorzystnym typem izolacji (wody podziemne są tam podatne na zanieczyszczenia). Pod względem stratygraficznym jest on zbudowany z utworów czwartorzędowych, paleogeńskich i kredowych (Małecka i in. 2007). Na obszarze pasma, w wyniku przeprowadzonego w Zawoi w 1989 r. wiercenia o głębokości 5023 m, stwierdzono występowanie solanek w utworach płaszczowiny śląskiej (osadach kredy dolnej i oligocenu). Natomiast większą mineralizacją cechują się jeszcze zalegające głębiej wody w utworach dewonu i karbonu, co potwierdzają także wyniki z sąsiednich otworów wiertniczych w Lachowicach, Potrójnej i Suchej Beskidzkiej. Ich wydajność jest nieduża (i szacowana na kilka m’/h), lecz wyniki badań wód z otworu w Potrójnej wskazują, że mineralizacja tych wód wynosi aż 140 g/dm³ i oprócz tak skrajnie wysokiej mineralizacji, są to także wody termalne (Atlas... 2011; Bujakowski i in. 2017). Warunki krenologiczne W Paśmie Polic (podobnie jak w całych Karpatach fliszowych) źródła występują bardzo licznie, lecz ich wydajność w zdecydowanej większości jest bardzo mała, poniżej 0,1 dm³s¹ (fot. 2; Dynowska 1995). Szczegółowe badania P. Franczaka z lat 2014-2016 r. (nieopublikowane) w północnej części tego pasma wykazały, że udział źródeł o wydajności nieprzekraczającej 0,1 dm’s’¹ wynosi tu ok. 70%. Ponadto licznie występują źródła okresowe funkcjonujące podczas roztopów oraz po intensywnych opadach. Większość źródeł znajduje się w obrębie Fot. 2. Zimne Źródło pod Halą Kucałową (fot. P. Franczak) 101 P. Franczak, A Szczerbińska, A. Kołodziej, K. Buczek, M. Górnik, N. Marcinka Fot. 3- Źródło osuwiskowe na zachodnim stoku Cyla Hali Śmietanowej (fot. P. Franczak) Fot. 4. Źródło poniżej misy Jastrzębiego Jeziora (fot. P. Franczak) zwietrzelin pokrywających stoki oraz w terenach osuwiskowych. Występują również źródła rumoszowe, głównie w wyższych partiach pasma, tworząc tam rozległe źródliska. Natomiast najmniej jest źródeł skalnych szczelinowych -zaledwie kilkanaście. Przeprowadzone badania terenowe po północnej stronie pasma wykazały także, że prócz wymienionych najmniej wydajnych źródeł stosunkowo dużą grupę stanowiły źródła o nieco większej wydajności (o,1-0,5 dm’s'), które stanowiły ok. 20% liczby wszystkich źródeł, tak więc udział źródeł o wydajności poniżej 0,5 dm’s'¹ wynosił ok. 90% ogółu. Jest to wartość bardzo zbliżona do ustalonej podczas badań na Połoninie Wetlińskiej, gdzie odsetek takich źródeł wynosił 89,7% (Mocior i in„ 2015; Rzońca, Siwek 2016). Pozostałe ok. 10% stanowiły w Paśmie Polic źródła o stosunkowo dużej, jak na warunki beskidzkie wydajności - ponad 0,5 dm’s". Są one zlokalizowane zwłaszcza w obrębie głębokich osuwisk skalnych oraz w lejach źródliskowych położonych w podgrzbietowych partiach omawianego pasma (fot. 3, 4, 5). Trzy z nich wykazały się wydajność powyżej 5,0 dm’s'¹, w tym źródła Skawicy Górnej ponad 10,0 dm’s'¹. 102 Wody powierzchniowe i podziemne Wody źródeł na północy Pasma Polic cechowały się niedużą mineralizacją, a przewodność elektrolityczna ok. 80% z nich wynosiła poniżej 200 pScm⁻¹. W większości przypadków najniższą mineralizację wykazały źródła w wyższych partiach pasma. Wyższą mineralizację miały źródła mieszczące się w dnach głównych dolin oraz w obrębie przełęczy śródgórskich, gdzie na powierzchnię wychodzą warstwy hieroglifowe. Na osiedlu U Buby Górnego w dolinie Skawicy, stwierdzono 6 źródeł skalnych szczelinowych o małej wydajności, których wody można zaklasyfikować jako akratopegi. Ich przewodność elektrolityczna wynosiła 750-950 pScrn⁻', a mineralizacja o.53-o>59 g/dm’. W źródłach tych tworzą się pokrywy ochry o barwie pomarańczowej (fot. 6). Na badanym obszarze nie znaleziono źródeł mineralnych, natomiast dwa taki wypływy (solanki) znajdują się w zlewni Sidzinki, blisko południowej granicy pasma. Ich mineraliza cja nieznacznie przekracza 7,0 g/dm ' (Franczak 2013). Fot. 6. Osady ochry pomarańczowej w Skawicy (fot. P. Franczak) 103 P. Franczak, A. Szczerbinka, /1. Kołodziej, K. Buczek, M. Górnik, N. Marcinka Struktura odpływu Pasmo Polic, podobnie jak sąsiadujący z nim Masyw Babiej Góry, charakteryzuje się głęboko spękanym podłożem skalnym oraz występowaniem miąższych pokryw kolu-wialnych na stokach. Pokrywy te w istotny sposób wpływają na krążenie wody w obrębie tych stoków. Wody opadowe infiltrują w rozluźnione podłoże skalne, a następnie krążąc w nim przez długi czas, zasilają zasobny zbiornik wód podziemnych (Łajczak 1998,2004; Franczak i in. 2015). Odpływ w formie spływu powierzchniowego występuje na badanym obszarze bardzo rzadko i jest efektem wystąpienia opadów nawalnych. Średni wieloletni przepływ (SSQ) Skawicy z okresu 1961-2010 dla profilu Skawica wyniósł 3,38 m’s'' i był najwyższy spośród wszystkich SSQ na głównych cieków odwadniających Pasmo Polic (fot. 7; Franczak materiały niepublikowane). W latach (archiwum S. Smyraka) 1975-1996 był on nieznacznie wyższy bo kształtował się na poziomie 3,45 m’s⁻', co było wartością tylko nieznacznie niższą od SSQ na Skawie w Osielcu (3,76 mJs’'). Trzeba zaś pamiętać, że zlewnia Skawy w tym profilu jest blisko raz większa niż Skawicy. W tym samym wielole-ciu SSQ Czarnej Orawy w Jabłonce wyniósł 2,01 mJs‘, a Bystrzanki w Bystrej 1,09 m’s']. Spośród głównych subzlewni w obrębie Pasma Polic najwyższy SSQ osiąga Skawica Sołtysia (0,58 m’ s⁻'; tab. 2). Tabela 2. Średnie roczne, średnie półrocza zimowego (XI-IV) i półrocza letniego (V—X) przepływy w poszczególnych profilach wodowskazowych w wieloleciu 1975-1996 Zlewnia Wodowskaz Powierzchnia SSQ [dm3s-'l [km2] rok XI-IV V-X Skawa Osielec 244,0 3,76 4,05 3,48 Skawica Zawoja 48,6 1,35 1,27 1,44 Skawica 139,0 3,45 3,25 3,65 Bystrzanka Bystra 79,4 1,09 1,14 1,05 Czarna Orawa Jabłonka 135,0 2,01 2,28 1,75 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z IMGW-PIB. 104 Wody powierzchniowe i podziemne Odpływ z badanego obszaru wykazuje duże zróżnicowanie nie tylko pomiędzy poszczególnymi częściami pasma, lecz nawet i między sąsiednimi dolinami. W zlewniach odwadniających północne stoki Pasma Polic, w porównaniu do zlewni stoków południowych, notuje się wyższe wartości średniego rocznego odpływu jednostkowego (SSq). W zlewni Skawicy wartość tego parametru jest wyraźnie wyższa od badanych zlewni z południowej części pasma. W okresie 1961-2010 średni roczny odpływ jednostkowy zlewni Skawicy wynosił 23,1 dm’s'km“². W pozostałych zlewniach monitoring hydrologiczny rozpoczęto później, w związku z czym dysponujemy dla nich krótszymi ciągami pomiarowymi. Dla wszystkich zlewni równocześnie monitoring prowadzono jedynie w latach 1975-1996. Dla tego wielolecia odpływ jednostkowy z zlewni Skawicy w Skawicy Dolnej był o ok. 35% wyższy niż te w zlewni Bystrzanki, Skawy w Osielcu oraz Czarnej Orawy w Jabłonce. Wtedy na Skawicy w Skawicy Dolnej był nieznacznie (o 0,2 dm’s’km²) wyższy niż w okresie 1961-2010. Ponadto nieznacznie wyższy odpływ jednostkowy występował też w górnej części zlewni Skawicy w Zawoi (27,3 dm’s'km²), jednak w głównej mierze kształtowany był on tam przez odpływ z północnych stoków Masywu Babiej Góry. Odpływ jednostkowy ze zlewni Bystrzanki był w tym czasie porównywalny do notowanego ze zlewni Skawy po profil w Osielcu, i wynosił odpowiednio 14,9 i 14,6 dm’ s“‘ km“². Odpływ jednostkowy na tym samym poziomie odnotowano dla Czarnej Orawy w Jabłonce (14,8 dm’s ’ km ²; tab. 3; Franczak materiały niepublikowane). Na wysoką zasobność wód badanego obszaru wskazywali także inni autorzy, którzy wskazywali iż z północnej części pasma średni odpływ jednostkowy wynosił ok. 20-35 dm’s“¹ km“² i był wyższy, niż z części południowej, gdzie równy był ok. 15-25 dm’s“‘ km“² (Dobija 1981; Punzet 1991; Łajczak 1998,2016). Średni odpływ jednostkowy z tego obszaru jest jednak znacznie wyższy, niż w innych regionach Polski: na Pogórzach wynosi on 6-10 dm’s'km², na Wyżynach 5-10 dm’ s ' km ², a na Niżu Polskim tylko 2-4 dm’ s ' km ² (Stachy 1987). Tabela 3. Średni roczny, półrocza zimowego (XI—IV i półrocza letniego (V—X) odpływ jednostkowy w poszczególnych profilach wodowskazowych w latach 1975-1996 Zlewnia Wodowskaz Powierzchnia SSq [dm’s-'knr2] [km2] rok XI-IV V-X Skawa Osielec 244,0 14,64 16,63 12,68 Skawica Zawoja 48,6 27,30 26,15 28,42 Skawica 139,0 23,64 22,25 25,00 Bvstrzanka Bystra 79,4 14,86 15,42 14,31 Czarna Orawa Jabłonka 135,0 14,84 16,82 12,88 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z IMGW-PIB. 105 P. Franczak, A. Szczerbińska, >4. Kołodziej, K. Buczek, M. Górnik, N. Marcinka Ryc. 3. Średnie roczne oraz średnie dla półroczy zimowego (XI—IV) i letniego (V—X) odpływy jednostkowe z zlewni Skawicy w profilu Skawica Dolna w latach 1961-2014 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z IMGW-PIB. W zlewniach odwadniających poszczególne stoki występują różnice nie tylko w wielkości odpływu, lecz również w jego sezonowym zróżnicowaniu. W zlewni Skawicy np. wyższy odpływ jednostkowy występuje w półroczu letnim, natomiast w pozostałych w zimowym (tab. 3). W konsekwencji, różnice w odpływie jednostkowym pomiędzy zlewniami odwadniającymi północne a południowe stoki jeszcze bardziej się zwiększają w letnim półroczu, co wynika to najprawdopodobniej z większej retencyjności zlewni Skawicy. W Paśmie Polic obserwowane jest też wyraźne zróżnicowanie średniego odpływu jednostkowego pomiędzy zlewniami położonymi po północnej i południowej stronie głównego jego grzbietu (Pasterniak 1983; Łajczak 2016). Najniższy odpływ jednostkowy ma miejsce ze zlewni odwadniających południowo-wschodnią część pasma, gdzie dla poszczególnych zlewni wynosi on około 15-25 dm³s“‘km_², przy czym najniższą wartość odnotowano dla zlewni potoku Byków (14,3 dm’s'km⁻²), a najwyższą - w przypadku potoku Mostków (26,5 dnPs 'kirr²). Wyjątek stanowi tam zlewnia potoku Cadyń (32,3 dm³s_¹km“²). Podobnymi wartości odpływu jednostkowego charakteryzuje się południowo-zachodnia części Pasma Polic, położona w obrębie dorzecza Orawy, gdzie wynosi on od 16,9 dm³ s ¹ km⁻² (zlewnia Sylca Czarnego) do 27,1 dm³s“' km⁻² (zlewnia Suchego Potoku). Średni odpływ jednostkowy ze zlewni po północnej 106 Wody powierzchniowe i podziemne stronie głównego grzbietu Pasma Polic jest o kilka litrów wyższy i wynosi około 30-35 dm’s⁻,km⁻². W centralnej części głównego grzbietu jest on jednak znacznie większy i w zlewni Skawicy Górnej wynosi 45-55 dm³s’'km‘². Najwyższe wartości osiąga w zlewniach spod kulminacyjnych partii Polic (ryc. 4). Pasmo Polic pod względem zasobności wód w poszczególnych zlewniach wykazuje duże podobieństwo do Masywu Babiej Góry, gdzie również obserwowane jest duże zróżnicowanie zasobów w profilu wysokościowym. Wynika ono ze wzrostu opadów w wyższych piętrach wysokościowych oraz z większej retencyjności grubych pokryw koluwialnych na stokach wokół kulminacji pasma, przez co woda krąży w nich znacznie dłużej. Maksymalne wielkości średniego odpływu jednostkowego są z tego obszaru porównywalne z odnotowanymi u północnych podnóży Babiej Góry (Franczak i in. 2015; Łajczak 2016). Były jednak nieznacznie wyższe od odnotowywanych w najwyższych partiach Bieszczadów (Rzońca, Siwek 2011, 2016), oraz niższe od tych z górnych części zlewni tatrzańskich (Stachy 1987; Pociask-Karteczka i in. 2010). Ryc. 4. Średni odpływ jednostkowy z badanych subzlewni w obrębie Pasma Polic 107 P. Franczak, A. Szczerbińska, A. Kołodziej, K. Buczek, M. Górnik, N. Marcinka Niżówki i wezbrania Pasmo Polic charakteryzuje się wysokim poziomem retencji, na co wskazują bardzo wysokie wartości średniego minimalnego odpływu jednostkowego (SNq). W wie-loleciu 1975-1996 SNq zdecydowanie najniższe wartości osiągał w zlewni Skawicy, bo w profilu Skawica wyniósł 4,72 dm’s ‘km ² (w pięćdziesięcioleciu 1961-2010; 4,11 dm’s'km⁻²; tab. 4). W profilu w Zawoi SNq wynosił nawet 5,92 dm’s'km⁻². W zlewni Bystrzanki SNq w wieloleciu 1975-1996 kształtował się na poziomie 3,45 dm’s 'km’², a w zlewni Skawy w Osielcu osiągnął wartość 2,07 dm’s 'km⁻². Natomiast w zlewni Czarnej Orawy w Jabłonce średni minimalny odpływ jednostkowy był nie niższy i wynosił 1,69 dm’s⁻¹ km⁻², choć dla części zlewni Czarnej Orawy w granicach Pasma Polic wartość ta przekroczyła 3,0 dm’ s ' km⁻². W omawianym okresie niższe wartości SNq cechowały większość zlewni w półroczu zimowym, z wyjątkiem zlewni Bystrzanki, a w zlewni Czarnej Orawy nie stwierdzono większych różnic pomiędzy oboma półroczami. Średni minimalny odpływ z obszaru Pasma Polic jest znacznie wyższy od odnotowywanych w innych regionach Polski, bo na Pogórzach i Wyżynach wynosi on ok. 1-2 dm’ s ' km⁻², a na Niżu Środkowopolskim znacznie spada poniżej 1,0 dm’ s ' km⁻², lokalnie na Kujawach nawet wynosząc poniżej 0,25 dm’s ' km⁻² (Stachy 1987). Najniższe wartości NNq wystąpiły w półroczu zimowym (późną zimą w trakcie silnych mrozów), natomiast w półroczu letnim wartości minimalnego odpływu jednostkowego były nieznacznie wyższe. Minimalny odpływ jednostkowy w latach 1961-2010 ze zlewni Skawicy był znacznie wyższy niż w innych częściach Beskidów i wynosił 1,64 dm’s 'km⁻² (w 1969 r.). U północnych podnóży Pasma Polic minimalny odpływ jednostkowy nigdy nie spadał poniżej 1 dm’ s⁻' km⁻², podczas gdy w innych zlewniach podczas głębokich niżówek często osiągał wartości niższe od 0,5 dm’s ' km⁻² (fot. 8; Punzet 1975,1976; Franczak 2012). Wysokość NNq w zlewniach z północnych podnóży Tabela 4. Średni minimalny (SNq) i maksymalny (SWq) odpływ jednostkowy i minimalny (NNq) oraz maksymalny (WWq) odpływ jednostkowy Zlewnia Wodowskaz Powierzchnia Pomiary SNq NNq SWq WWq [km2] [dm’s -1 km-2] Skawa Osielec 244,0 1971-2013 1,98 0,49 443,8 1959,0 Zawoja 48,6 1971-2013 5,93 2,05 528,8 2469,1 SkdWICd Skawica 139,0 1961-2013 4,11 1,64 413,0 1226,0 Bvstrzanka Bystra 79,4 1975-1996 3,45 1,49 138,6 320,2 Czarna Orawa Jabłonka 135,0 1980-2013 1,71 0,59 391,3 832,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z IMGW-PIB. 108 Wody powierzchniowe i podziemne Fot. 8. Skawica Sołtysia u ujścia do Skawicy (fot. P. Franczak) Pasma Polic jest porównywalna do minimalnego odpływu jednostkowego występującego w zlewniach tatrzańskich oraz w sąsiednim Masywie Babiej Góry (Baścik, Pociask-Karteczka 2009; Pociask-Karteczka i in. 2010; Franczak i in. 2015). Badany obszar wyróżnia się na tle innych zlewni karpackich także pod względem występowania wezbrań, ponieważ u północnych podnóży Pasma Polic nawet podczas dużych powodzi nie pojawiają się przepływy o małym prawdopodobieństwie wystąpienia (fot. 9,10; Franczak 2015). W wieloleciu 1975-1996 najwyższą wartość średniego jednostkowego odpływu maksymalnego (SWq) odnotowano w zlewni Skawicy: w profilu Skawica było to 424,5 dm³ s_l km⁻², a w profilu w Zawoi - 513,3 dm³ s ¹ knr². Nieznacznie niższe wartości SWq osiągnął w zlewniach Skawy w Osielcu (355,1 dm³s ‘km⁻²) i w Czarnej Orawie w Jabłonce (339,1 dm³s 'km⁻²). Średni jednostkowy przepływ maksymalny Bystrzanki z badanego wielolecia był już znacznie niższy, bo wynosił 138,6 dm³ s“' km⁻². We wszystkich badanych zlewniach znacznie wyższe wartości odnotowywano podczas półroczy letnich. W półroczu zimowym wysokie przepływy maksymalne występowały znacznie rzadziej, niż w letnim i były od nich znacznie niższe. Wezbrania półrocza letniego były znacznie wyższe od wezbrań zimowych, a wysokie przepływy występowały częściej. Najwyższy odpływ jednostkowy (WWq) odnotowano w ostatnim półwieczu w zlewni górnej Skawicy w profilu w Zawoi, gdzie w 1983 r. wyniósł on 2469,1 dm³s_,knr² (Q = 120 m³s⁻'). Podczas tego wezbrania w profilu w Skawicy odpływ jednostkowy wyniósł 1226,0 dm³s_¹km², a przepływ 179 m³s_¹. 109 P. Franczak, A. Szczerbińska, A. Kołodziej, K. Buczek, M. Górnik, N. Marcinka W zlewni Skawicy duże wezbrania od połowy XX w. miały również miejsce w latach: 1958, 1960, 1970, 1972, 1991, 1996, 2010 i 2014. Na Skawie w Osielcu na tle innych wezbrań, (które w większości miały miejsce w całej zlewni górnej Skawy), wyróżniło się zdarzenie z 2001 r., bo w większości zlewni górnej i środkowej Skawy było ono największym wezbraniem w historii prowadzenia pomiarów. Odpływ jednostkowy w Osielcu wyniósł wówczas 1959,0 dmJs 'km‘!, przy przepływie 478 m'sRównież w zlewni Czarnej Orawy w profilu w Jabłonce w czasie tej powodzi wystąpił jeden z najwyższych przepływów od rozpoczęcia badań (Q = 113,0 m-s⁻¹; q = 832,1 dmJs"km’²). Natomiast w zlewni Skawicy większego wezbrania w tym czasie nie było, gdyż znalazła się ona na uboczu strefy opadowej (Franczak 2014,2015). Fot. 10. Stożek napływowy Skawicy po powodzi w 2014 r. (fot. P. Franczak) Reżim odpływu Rzeki i potoki odwadniające Pasmo Polic charakteryzują się prostym i niewyrównanym reżimem odpływu, z dwoma kulminacjami związanymi z roztopami wiosennymi oraz wyższymi opadami latem. Jednak wysokość poszczególnych kulminacji różni się w ciekach odwadniających północne i południowe stoki Polic i sąsiedniego Masywu Babiej Góry. Zwykle okres wysokich przepływów występuje od marca do kwietnia, z kulminacją na Skawie i Czarnej Orawie w marcu, podczas którego odpływ jest 1,6-1,9 razy 110 Wody powierzchniowe i podziemne Skawa [Osielec] Skawica [Zawoja] ----- Bystrzanka [Bystra] — Skawica [Skawica] ----- Czarna Orawa [Jabłonka] Ryc. 5. Reżim odpływu rzek odwadniających Pasmo Polic Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z IMGW-PIB. wyższy od średniej rocznej z wielolecia. Natomiast na pozostałych rzekach kulminacja odpływu przypada w kwietniu gdy odpływ jest 1,4-1,5 wyższy od średniej. W przypadku Skawicy kulminacja wiosenna jest tylko nieznacznie wyższa od czerwcowej, podczas której współczynnik przepływu wynosi 1,3-1,4, a pomiędzy obiema kulminacjami przepływy są wyższe od średnich rocznych. Na rzekach odwadniających południowe stoki pasma letnia kulminacja jest znacznie niższa od wiosennej. Najniższy współczynnik występuje zaś późną jesienią i zimą z minimum w październiku. Temperatura wód rzecznych Pomiary temperatury wód płynących w Paśmie Polic prowadzono dotychczas jedynie na dwóch ciekach i w krótkich okresach pomiarowych, w latach hydrologicznych 2012 i 2014. Średnia temperatura wody w pierwszym okresie badawczym, począwszy od najniżej 111 P. Franczak, A Szczerbińska, A. Kołodziej, K. Buczek, M. Górnik, N. Marcinka Tabela. 5. Wartości temperatury wody w poszczególnych miesiącach w badanych profilach w okresie od października 2011 r. do listopada 2012 r. Profile X XI XII iii IV V VI VII VIII IX X Średnia hydrometryczne Temperatura wody [°C Mosorny Potok 7,9 2,9 - 3,7 5,8 - 8,3 11,1 - 9,4 9,9 7,3 Jaworzynka I 3,3 2,4 2,1 3,7 6,1 7,2 9,8 11,8 12,9 12,6 10,3 7,0 Jaworzynka II 3,1 2,6 L6 3,0 5,7 7,3 9,3 11,3 12,6 12,1 10.1 6,8 Uwaga: nie prowadzono pomiarów w styczniu i lutym 2012 r. Ryc. 6. Zmiany temperatury wody w Mosornym Potoku oraz w profilu Jaworzynka I w okresie od marca do października 2014 r. położonego profilu, wyniosła: 7,o°C (Jaworzynka I), 7,3°C (Mosorny Potok) oraz 6,8°C (Jaworzynka II; tab. 1). W drugiej serii pomiarowej średnia temperatura wody w przekroju Jaworzynka I wyniosła 9,4°C, natomiast w Mosornym Potoku 8,9°C. We wszystkich badanych profilach najwyższą temperaturę wody notowano w lipcu oraz sierpniu. Zjawiska lodowe Zjawiska lodowe, a zwłaszcza pokrywa lodowa (fot. 11), są istotnym elementem reżimu hydrologicznego rzek górskich w Polsce. Ich zlodzenie trwa średnio od 31 dni do powyżej 70 dni (Gołek 1994), przy czym czas ten na ogół wydłuża się w kierunku wschodnim oraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza (Gołek 1994; Łajczak 1991). 112 Wody powierzchniowe i podziemne Fot. 11. Pokrywa lodowa na Skawicy w 2013 r. (fot. P. Franczak) Do charakterystyki zlodzenia cieków w Paśmie Polic wykorzystano obserwacje zjawisk lodowych, prowadzone w latach 1983-2012 przez IMGW-PIB, na posterunku wodowskazowym Osielec na Skawie. Posterunek ten słabo jednak reprezentuje zjawiska lodowe na większości cieków Pasma Polic, ponieważ leży nisko n.p.m. i reprezentuje warunki znacznie większej rzeki niż pozostałe w Paśmie Polic. Zjawiska lodowe na Skawie w przekroju Osielec cechują się znaczną dynamiką. Długość trwania zjawisk lodowych (liczba dni w sezonie zimowym, w których zaobserwowano jakiekolwiek formy lodu) w badanym wieloleciu wahała się od 7 (2007 r.) do 104 (2006 r.)> przy średniej 53 dni. W latach 1983-2012 zjawiska lodowe najwcześniej pojawiły się 6 listopada (w 1989 r.), a najpóźniej 15 stycznia (w 2012 r.). Początek zlodzenia rzek rozpoczynał się średnio w pierwszej dekadzie grudnia. Zanik zjawisk lodowych najwcześniej wystąpił 20 grudnia (w 1989 r.), natomiast najpóźniej 31 marca (w 1984 r.). Przeciętnie zlodzenie rzek kończyło się 28 lutego (tab. 6). W omawianym okresie nie stwierdzono tendencji do zmian długości trwania zjawisk lodowych (ryc. 7). 113 P. Franczak, A. Szczerbińska, A. Kołodziej, K. Buczek, M. Górnik, N. Marcinka W omawianym trzydziestoleciu pokrywa lodowa (całkowite zlodzenie Skawy) wystąpiła jedynie w ciągu 15 sezonów zimowych (ryc. 8), a najdłużej całkowite zlodzenie tej rzeki trwało w 1996 r. (54 dni). Średnio pokrywa lodowa utrzymywała się tam przez 18 dni, przy czym przeciętnie formowała się na początku stycznia, natomiast ulegała rozpadowi w połowie lutego (tab. 6). Po roku 2001 pokrywa lodowa wystąpiła jedynie pięciokrotnie (tab. 6). ------ czas trwania zjawisk lodowych -------linia trendu Ryc. 7. Czas trwania zjawisk lodowych na posterunku wodowskazowym Osielec na Skawie w latach 1983—2012 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych 1MGW-PIB. Ryc. 8. Czas trwania pokrywy lodowej na posterunku wodowskazowym Osielec na Skawie w latach 1983-2012 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych IMGW-PIB. 114 Wody powierzchniowe i podziemne Dominującą formą zlodzenia w przekroju wodowskazowym Skawy w Osielcu jest lód brzegowy, który w rozpatrywanym wieloleciu stanowił średnio 66% wszystkich zjawisk lodowych. W wieloleciu 1983-2012 nie zaobserwowano zjawisk zatorowych. Tabela. 6. Charakterystyka zlodzenia Skawy na posterunku wodowskazowym Osielec w latach 1983-2012 Zjawiska lodowe Pokrywa lodowa Czas trwania [dni] Rok data data zaniku data data zaniku zjawisk pokrywy pojawienia się pojawienia się lodowych lodowej 1983 08 XI 14 III - - 21 - 1984 14X1 31 III 14X11 27 II 92 16 1985 14X1 14 III 05 1 22 II 90 28 1986 16X1 10 III 061 08 III 78 20 1987 10X11 23 III 11 I 11 II 83 32 1988 17X11 15 III - - 10 - 1989 06X1 20 XII 08 XI 19X11 23 14 1990 27X1 13 I - - 38 - 1991 20X11 28 II 191 2511 53 21 1992 10X11 07 II - - 36 - 1993 23 XII 31 I 01 I 31 I 27 14 1994 16X1 26 II - - 34 - 1995 07 1 14 III - - 16 - 1996 22X1 30 III 30 XII 01 III 100 54 1997 09X11 21 II 31 XII 31 I 71 17 1998 13X11 12 II 26 I 05 II 24 4 1999 22 XI 26 II - 51 - 2000 21 XI 24 II 151 17 I 53 3 2001 21 XII 04 III 171 02 III 43 9 2002 07 XII 24 I 49 - 2003 07 XII 23 III 84 - 2004 11 XI 12 III 68 - 2005 12X11 18 III 75 - 2006 21 XI 24 III 241 09 II 104 14 2007 28 XII 29 I 7 - 2008 22 XII 20 II 27 - 2009 28 XII 26 II 42 - 2010 17X11 17 III 27 1 68 1 2011 29X1 05 III 68 - 2012 151 10 III 31 I 24 II 56 25 średnie 6X11 28II 7I* 1211* 53 18* Źródło: opracowanie własne na podstawie danych IMGW-PIB. * średnią wyliczono dla lat, w których wystąpiła pokrywa lodowa. 115 P Franczak, A Szczerbińska, A. Kołodziej, K. Buczek, M. Górnik, N. Marcinka Zbiorniki wodne Wody stojące na obszarze Pasma Polic występują w formie niewielkich zbiorników wodnych naturalnych i sztucznych (tab. 7). Są to: jeziora osuwiskowe, niewielkie starorzecza wykształcone w dnach dolin głównych rzek oraz sztuczne zbiorniki jak np. stawy rybne i zbiorniki przeciwpożarowe. Na opisywanym terenie zinwentaryzowano 31 takich sztucznych zbiorników wodnych i 6 niewielkich jezior. Ich liczba i struktura uległa jednak znacznej zmianie w XX w. Liczne jeszcze w II poł. XIX wieku i na początku XX wieku staw}⁷ przy młynach i tartakach wodnych oraz mieszczące się na górskich potokach tzw. „tajchy” (niewielkie zbiorniki wodne powstałe powyżej sztucznych tam, które służyły do spławiania drewna) znikły z krajobrazu Pasma Polic. Zachowały się jedynie nieliczne ich ślady w formie resztek budowli piętrzących (fot. 12), bądź zakumulowanych w nich osadów. Takie pozostałości znajdują się m.in. na Skawicy U Palucha (w Skawicy) oraz w Zawoi na osiedlu Warzechówka. Z kolei ślady klauz (zapór piętrzących wodę z urządzeniami służącymi do spustu wody) funkcjonujących przy tajchach widać jeszcze na Jaworzynce w Zawoi Policzne oraz na Mosornym Potoku. Pod koniec XX w. powstały zaś liczne nowe stawy hodowlane. Obecnie większość z nich wciąż funkcjonuje, a tylko pojedyncze zostały porzucone lub uległy zamulaniu i zarośnięciu, jak np. staw na Bubowym Potoku w Skawicy. Fot. 12. Jaz na Skawicy w Skawicy U Zemlika w I poł. XX w. (archiwum M. Gąsek) 116 Wody powierzchniowe i podziemne Tabela. 7. Sztuczne zbiorniki wodne na obszarze Pasma Polic L.p. Nazwa zbiornika Lokalizacja Powierzchnia [m2] 1. stawy hodowlane (7) Zawoja - Morgi 820, 390, 340, 430, 300,160,210 2. zbiornik do zaśnieżania tras Zawoja - Policzne 200 narciarskich 3. staw hodowlany Zawoja - Podgórze 40 4. staw hodowlany Zawoja - Koziny 70 5. zbiornik z ujęciem wody Zawoja - Podpolice 130 6. zbiornik z ujęciem wody Zawoja - dolina Jastrzębiego 50 Potoku 7. staw hodowlany Zawoja - Bubiakowa 580 8. stawy hodowlane (2) Skawica - U Palucha 65,40 9. stawy hodowlane (2) Skawica - U Buby Górnego 15,10 10. staw hodowlany Skawica - U Żurka 300 11. staw hodowlany Skawica - Limów 10 12. staw hodowlany Skawica - Rotnia 80 13. staw hodowlany Skawica - Pośrednie Młaki 280 14. staw hodowlany Skawica - U Steca 80 15. zbiornik przeciwpożarowy Skawica - U Warty 180 16. stawy hodowlane (3) Juszczyn - Bory 1100,190, 70 17. staw hodowlany Juszczyn - Zgudowa 50 18. staw hodowlany Sidzina-Kordelka 70 19. staw hodowlany Sidzina-Harenda 50 20. staw hodowlany Zubrzyca Górna - Gębaiówka 30 21. staw hodowlany Zubrzyca Górna - Ochlipów 30 Uwagi: w nawiasie podano liczbę zbiorników. Tereny podmokłe Tereny podmokłe w Paśmie Polic występują stosunkowo licznie, jednak są niewielkie. Największe obszary bagienne i torfowiskowe znajdują się na południowo-zachodnim krańcu obszaru badań, u zbiegu potoków Składziska i Solawka (Syhlec). Występują tam dwa płaty o powierzchni około 9,5 oraz 7,0 ha, położone w obrębie teras nadzale-wowych. Mniejszy obszar z torfowiskiem wysokim (o powierzchni ok. 0,10 ha), nazywany „Świńskimi Młakami”, położony jest na przełęczy bez nazwy na wysokości 1250 m n.p.m., pomiędzy Policami (1369 m n.p.m.) a Czyrńcem (1318 m n.p.m.). Młaki na badanym obszarze największe powierzchnie zajmują u podnóża stoków oraz w obrębie spłaszczeń śródstokowych, od kilku arów do 3 ha, jednak najczęściej mieszczą się w przedziale 0,5-1 ha. Najwięcej młak występuje w północnej części Pasma Polic, w pasie od Zawoi Dolnej do Skawicy Dolnej, gdzie zajmują one łącznie około 117 P. Franczak, A Szczerbińska, A. Kołodziej, K. Buczek, M. Górnik, N. Marcinka 21,0 ha. W przeszłości obszar zajmowany przez młaki był znacznie większy i wykorzystywano go jako wspólnotowe łąki kośne. Jednak, w wyniku ekspansji zabudowy w dnie doliny znaczne fragmenty tych młak zostały zdrenowane i osuszone. Drugi rejon, w którym występują liczne młaki i bagna, rozciąga się w obrębie przełęczy śródgórskich prowadzących od Zawoi Podpolice po Juszczyńskie Polany. Ponadto liczne mniejsze obszary zabagnione, o powierzchni od kilkudziesięciu do kilkuset m², występują na północnych stokach głównego grzbietu Pasma Polic, w obrębie zagłębień wewnątrzosuwiskowych. Tego typu zabagnienie istnieje także wewnątrz części misy Jastrzębiego Jeziora, która uległa wypełnieniu osadami. W Paśmie Polic, w obrębie zlewni Zubrzycy, prócz wspomnianych wcześniej torfowisk, obszary zabagnione występują w źródłowym odcinku Białego Potoku, w miejscu zwanym „Orawczańskimi Borami” oraz w źródliskach jego dopływu. Zajmują one tam około 0,10-0,50 ha, a ich łączna powierzchnia wynosi około 4 ha. W zlewni Bystrzanki nie ma większych bagien, a tamtejsze podmokłości cechują się powierzchniami rzędu kilku m². Gospodarka wodna Zasoby wodne Pasma Polic wykorzystywane są głównie przez gospodarstwa domowe. Na obszarze tym funkcjonuje bardzo duża sieć lokalnych wodociągów zasilających, od kilku do kilkudziesięciu domów (zasilane są nimi 1-2 osiedla/przysiółki). Woda pobierana jest z ujęć - wykonanych na potokach bądź bezpośrednio ze źródeł. Występują także pojedyncze przypadki, gdzie ujęcia wykonano celem dostarczenia wody większej liczbie odbiorców, jak np. na potokach Jastrzębiec (ujęcie wody dla Zawoi Centrum) i Roztoka (ujęcie dla Skawicy Sołtystwo). Do celów gospodarczych wody powierzchniowe pobiera się głównie na Jaworzynie, gdzie w okresie zimowym wykorzystywane są do śnieżenia stoku narciarskiego na Mosornym Groniu (na potoku tym wykonano zbiornik). Z Jaworzyny ujmowana jest także woda dla stawów rybnych w Zawoi Widły. Stawy rybne w Zawoi Dolne Bębny zasilane są zaś wodą z Skawicy, a w Zawoi Mosorne z Mosornego Potoku. W przypadku poboru wód do zasilania dużej liczby stawów z potoków charakteryzujących się niedużą wydajnością, istnieje w czasie niżówek możliwość zaburzenia przepływu rzeki. Podczas niżówki w 2015 r. doszło na Jaworzynie do całkowitego wysuszenia koryta potoku na odcinku ok. 150 m. Wody Skawicy wykorzystywane są też do zasilania małej elektrowni wodnej, wybudowanej w latach 80. XX w. w Skawica U Skuty. Wysokość spiętrzenia wody dla tej 118 Wody powierzchniowe i podziemne elektrowni wynosi 4 m,a moc ok. 50 kW. W przeszłości wody rzek i potoków w obrębie Pasma Polic zasilały znacznie większą liczbę młynów i tartaków, do których woda doprowadzana była młynówkami. Pozostały po nich jeszcze liczne ślady w terenie. Jakość wód powierzchniowych W obrębie Pasma Polic wody powierzchniowe charakteryzują się dobrą jakością (Rozporządzenie ... 2014). Na obszarach położonych powyżej zwartych zabudowań ludzkich kształtuje się skład chemiczny tych wód pod wpływem tylko naturalnych procesów (fot. 13). Z kolei tam, gdzie obserwuje się działalność człowieka, jakość wód powierzchniowych ulega pogorszeniu. W poszczególnych zlewniach występuje spore zróżnicowanie cech fizykochemicznych wód. Punktowo stwierdza się znaczne obniżenie ich jakości, wskutek nielegalnych zrzutów ścieków oraz „dzikich” wysypisk śmieci. Negatywny wpływ na jakość fizycznochemiczną wód potoków mają również warsztaty mechaniczne oraz małe tartaki (Malata i in. 2017). Z powodu porzucenia gospodarki rolnej nie dochodzi już do okresowego zanieczyszczania wód ściekami pochodzenia rolniczego (Pasterniak 1983). Jedynie w dolinie Skawicy, gdzie prowadzony jest wypas owiec, pojawia się lokalne zanieczyszczenie wód pochodzenia gospodarczego. Podobnie jest również w pobliżu dróg, które zimą posypywane są solą, a także tam gdzie istnieje duże zagrożenie ściekami ropopochodnymi (Nicią i in. 2010). Wody potoków odwadniających Pasmo Polic, na odcinkach zwartej zabudowy, (podobnie jak w sąsiednim Masywie Babiej Góry) charakteryzowały się obojętnym odczynem, wysokim natlenieniem, niską utlenialnością i niewysoką wartością wskaźnika BZT5 (Łajczak 2016). Stan jednolitych części wód powierzchniowych w zlewni Skawicy klasyfikowany jest w ostatnich latach jako dobry. Pod względem elementów biologicznych stan Fot. 13. Próg skalny na Mosornym Potoku (fot. P. Franczak) 119 P. Franczak, A. Szczerbińska, A. Kołodziej, K. Buczek, M. Górnik, N. Marcinka Skawicy klasyfikowany jest jako bardzo dobry (I), natomiast ze względu na elementy hydromorfologiczne i fizykochemiczne - jako dobry (II). Podobnie jest w zlewniach Bystrzanki, Skawy (na odcinku w obrębie Pasma Polic) oraz w górnym odcinku zlewni Zubrzycy (powyżej zabudowań). W dolnym odcinku - już poza obszarem Pasma Polic - Zubrzyca cechuje się złym stanem wód (Ocena stanu ... 2010, 2014; Wyniki klasyfikacji ... 2015). W zlewniach Zubrzycy oraz Bystrzanki stwierdzono w ostatnich latach eutrofizację wód, której nie zaobserwowano w zlewni Skawicy (Ocena eutrofizacji ... 2008-2010). Literatura Atlas zasobów wód i energii geotermalnej Karpat Zachodnich, 2011, Ministerstwo Środowiska, AGH, Kraków. Baścik M., Chełmicki W., 2006, Komentarz do Mapy hydrograficznej 1:50 000, arkusz M-34-76-C, Sucha Beskidzka, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, Warszawa. Baścik M., Chełmicki W., Kasina M., 2006, Komentarz do Mapy hydrograficznej 1: 50 000, arkusz M-34-88-A, Zawoja, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, Warszawa. Baścik M., Pociask-Karteczka J., 2009, Charakterystyka hydrologiczno-meteorologiczna zlewni tatrzańskich (1961-2000), [w:] Tatrzański Park Narodowy 1955-1977-2004. Długookresowe zmiany w przyrodzie i użytkowaniu obszaru TPN, Konferencja, Zakopane, 21-22 maja 2009, GIS-TPN. Bujakowski W., Barbacki A., Bielec B., Dendys M., Hołojuch G., Kasztelewicz A., Kępińska B„ Lankof L., Miecznik M., Pająk L., Skrzypczak R., Tomaszewski B., 2017, Opracowanie raportu dotyczącego wstępnej oceny występowania i możliwości wykorzystania wód i energii geotermalnej w gminie Zawoja, IGSMiE PAN, Kraków. Czarnecka H. (red.), 2005, Atlas podziału hydrograficznego. IMGW, Warszawa. Dobija A., 1981, Sezonowa zmienność odpływu w zlewni górnej Wisły (po Zawichost), Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 53, 51-112. Drwal J., 1982, Wykształcenie i organizacja sieci hydrograficznej jako podstawa oceny struktury odpływu na terenach młodogłacjałnych, Zeszyty Naukowe UG, Rozpr. i Monogr., 33. Franczak P., 2012, Przyczyny zróżnicowania zagrożenia powodziowego w zlewni górnej Skawy (na przykładzie zlewni Skawicy), Studenckie Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, 5, 38-63. Franczak P„ 2013, Źródła wód mineralnych na obszarze wschodniej części Beskidu Żywieckiego, Rocznik Babiogórski, 14,101-108. 120 Wody powierzchniowe i podziemne Franczak P., 2014, Rola wielkich wezbrań powodziowych w kształtowaniu życia ludności w zlewni górnej Skawy od XV wieku, [w:] P. Krąż (red.), Współczesne problemy i kierunki badawcze w geografii, 2, IGiGP UJ, Kraków, 117-129. Franczak P., 2015, Hydrologiczne i geomorfologiczne skutki ekstremalnego opadu w maju 2014 roku w zlewni Rybnego Potoku (Masyw Babiej Góry), Annales Universitatis Mariae Curie--Sklodowska. Sectio B, Geographia, Geologia, Mineralogia et Petrographia, 70, 2, 63-81. Franczak P., Hudyka M„ Buczek K„ Górnik M„ 2015, Zróżnicowanie przestrzenne i zmienność odpływu w zlewniach fliszowych na obszarze Masywu Babiej Góry, Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska. Sectio B, Geographia, Geologia, Mineralogia et Petrographia, 70, 1, 95-116. Figiel S., Janicka-Krzywda U., Krzywda P., Wiśniewski W.W., 2012, Beskid Żywiecki. Przewodnik, Wyd. Rewasz, Pruszków. Gołek J., 1994, Zjawiska lodowe, denudacja zlewni, [w]: Atlas Rzeczpospolitej Polskiej, Arkusz 32.4, IGIPZ PAN, PPWK im. E. Romera S.A., Warszawa. Łajczak A., 1991, Termika i zlodzenie rzek, [w:] I. Dynowska, M. Maciejewski (red.), Dorzecze górnej Wisły, 1, PWN, Warszawa-Kraków, 243-249. Łajczak A., 1998, Charakterystyka hydrograficzna, zasoby wodne, zagrożenie wód i wykonanie szczegółowej mapy hydrograficznej Babiogórskiego Parku Narodowego, [w:] Plan ochrony Babiogórskiego Parku Narodowego, Dyrekcja BgPN, Zawoja, 1-118. Łajczak A., 2004, Wody Babiej Góry, [w:] B.W. Wołoszyn, A. Jaworski, J. Szwagrzyk (red.), Babiogórski Park Narodowy. Monografia Przyrodnicza, Zawoja-Kraków, 153-177. Łajczak A., 2016, Wody Babiej Góry, Monografie Babiogórskie, Wyd. BgPN, Maków Podhalański. Malata M., Motyka J., Postawa A., 2017, Skład chemiczny wód potoków południowego stoku Masywu Babiej Góry, Prace Geograficzne, 148, 81-106. Małecka D„ Chowaniec J„ Małecki J„ 2007, Region górnej Wisły, [w:] B. Paszczyński, A. Sadurski (red.), Hydrogeologia regionalna Polski, 1, Wody słodkie, PIG, Warszawa, 108-158. Mocior E., Rzońca B„ Siwek J„ Plener J., Płaczkowska E., Dąbek N.. Jaśkowiec B., Potoniec P., Roman S., Żdziebko D., 2015, Determinant sof the dystribution of springs In the upper part of a flysch ridge in the Bieszczady Mountains in southeastern Poland, Episodes, 38,1, 21-30. Nicią P., Zadrożny P., Zamorski T., Berger R„ 2010, Właściwości gleb i wód młaki Krowiarki pod zbiorowiskiem roślinnym bagiennej olszynki górskiej (Caltho-Alnetum) w Babiogórskim Parku Narodowym, Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie, 10,1(29), 123-132. Ocena eutrofizacji rzek w jednolitych częściach wód województwa małopolskiego za okres 2008-2010, 2008-2010, http://www.krakow.pios.gov.pl/monitoring/rzeki/wyniki/ocena08_10_ eutrofizacja.pdf [odczyt: 2.03.2016]. Ocena stanu jednolitych części wód powierzchniowych monitorowanych w roku 2013 w województwie małopolskim z uwzględnieniem wyników ocen z lat 2010-2012, 2014, http://www.krakow. pios.gov.pl/monitoring/rzeki/wyniki/ocenal3.pdf [odczyt: 12.02.2016]. 121 P. Franczak, A. Szczerbińska, A. Kołodziej, K. Buczek, M. Górnik, N. Marcinka Ocena stanu/potencjału ekologicznego i stanu chemicznego oraz stanu wód jednolitych części wód powierzchniowych w województwie małopolskim w 2010 roku, 2010, http://www.krakow.pios. gov.pl/monitoring/rzeki/wyniki/ocenalO_jcw.pdf [odczyt: 3.03.2016]. Paczyński B„ 2007, Podstawy regionalizacji hydrogeologicznej, [w:] B. Paszczyński, A. Sadurski (red.), Hydrogeologia regionalna Polski, 1, Wody słodkie, PIG, Warszawa, 56-69. Pasterniak K., 1983, Wody powierzchniowe, [w:] K. Zabierowski (red.), Park Narodowy na Babiej Górze. Przyroda i człowiek, Studia Naturae, ser. B, 29, 63-78. Pociask-Karteczka J., Baścik M., Nieckarz Z., 2010, Zróżnicowanie przestrzenne i zmienność odpływu ze zlewni tatrzańskich, Nauka a zarządzanie obszarem Tatr i ich otoczeniem, 1,123-130 Punzet J., 1975, Hydrologia rzek Karpackich i jej związek z gospodarką wodną terenów górskich, Zeszyty problemowe postępów nauk przyrodniczych, 162, 255-263. Punzet J., 1976, Charakterystyka hydrologiczna rzeki Skawy i jej ważniejszych dopływów, Acta Hydrobiologia, 18, 353-381. Punzet J., 1991, Przepływy charakterystyczne, [w:] I. Dynowska, M. Maciejewski (red.), Dorzecze górnej Wisły, 1, PWN, Warszawa-Kraków, 167-215. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 22 października 2014 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych, Dz.U. 2014 poz. 1482, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServletJi-d=WDU20140001482 [odczyt: 12.02.2016]. Rzońca B., Siwek J. (red.), 2011, Hydrologia Bieszczadów. Zlewnie Sanu i Solinki powyżej Jeziora Solińskiego, Wyd. IGiGP UJ, Kraków. Rzońca B., Siwek J., 2016, Wody - warunki hydrologiczne Bieszczadzkiego Parku Narodowego, [w:[ A. Górecki, B. Zemanem (red.), Bieszczadzki Park Narodowy - 40 lat ochrony, Wyd. BPN, Ustrzyki Górne, 69-78. Stachy J. (red.), 1987, Atlas Hydrologiczny Polski, IMGW, Wyd. Geol., Warszawa. Wyniki klasyfikacji i oceny stanu jednolitych części wód powierzchniowych w województwie małopolskim w roku 2015, 2015, http://www.krakow.pios.gov.pl/monitoring/rzeki/wyniki/ocenal5. pdf [odczyt: 2.02.2016]. 122 KLIMAT Agnieszka Sulikowska, Dominika Ciaranek, Paweł Franczak Wprowadzenie Klimat Pasma Polic, podobnie jak innych obszarów górskich w Polsce, kształtowany jest przez podstawowe czynniki geograficzne: szerokość geograficzną, odległość od Morza Bałtyckiego, wysokość nad poziomem morza, pokrycie terenu, a także czynniki morfologiczne: wysokość względną łańcucha górskiego, jego długość, szerokość, kierunek przebiegu, zwartość i rozgałęzienie oraz ekspozycja stoków. Duży wpływ na warunki klimatyczne w górach, niezależnie od ich wysokości, mają także rodzaje form terenu: wypukłe (np. grzbiety), wklęsłe (np. kotliny) i wklęsło-wypukłe (np. siodła, przełęcze) (Trepińska 2002). Łańcuchy górskie modyfikują przebieg elementów klimatu również w obszarach do nich przyległych, na przykład u ich podnóży (fot. 1). W zależności od przyjętych kryteriów, Pasmo Polic można zaliczyć do różnych regionów klimatycznych. Według ogólnej regionalizacji klimatycznej Polski E. Romera (1949) analizowany obszar znajduje się w regionie klimatów górskich i podgórskich, w krainie podgórzy, pogórzy i gór Beskidu Śląskiego i Zachodniego. W świetle regionalizacji bioklimatycznej T. Kozłowskiej-Szczęsnej i in. (1997), obszar Pasma Polic został zaklasyfikowany natomiast do regionu podgórskiego i górskiego o dużym zróżnicowaniu warunków bioklimatycznych i silnej bodźcowości (VI). W celu przedstawienia warunków klimatycznych Pasma Polic wykorzystano dane ze stacji klimatologicznej wZawoi (= 49⁰ 37’ N, X= 19⁰ 31’ E, h= 670 m n.p.m.) znajdującej się w obrębie omawianego pasma górskiego, u podnóża stoków. Analizy przeprowadzono z wykorzystaniem dobowych wartości: średniej, maksymalnej i minimalnej temperatury powietrza, sum opadów atmosferycznych oraz średnich prędkości wiatru, pozyskanych z Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej - Państwowego Instytutu Badawczego. Agnieszka Sulikowska, Dominika Ciaranek, Paweł Franczak Dobowe wartości średniej temperatury powietrza pochodziły z wielolecia 1961-2015, natomiast maksymalnej i minimalnej (t , t ) z krótszego okresu (1980-2015) ze względu na brak dostępności danych od 1961 roku. Niestety brak jednorodnych serii pomiarowych pochodzących z innych, znajdujących się w sąsiedztwie Pasma Polic posterunków meteorologicznych, uniemożliwił przedstawienie warunków termicznych tego obszaru w ujęciu przestrzennym. Dobowe sumy opadów atmosferycznych oraz średnie prędkości wiatru pochodziły z wielolecia 1961-2015. W celu przedstawienia rozkładu przestrzennego opadów atmosferycznych na obszarze Pasma Polic posłużono się dobowymi sumami opadów z 9 posterunków pomiarowych (tab. 7), które działały w krótszym okresie. Dane te pozyskano z roczników opadów atmosferycznych Państwowego Instytutu Hydrologiczno Meteorologicznego z lat 1958-1975. Fot. 1. Poranne mgły w dolinie Skawicy (fot. A. Piasecki) Cyrkulacja atmosferyczna Klimat opisywanej części Karpat kształtowany jest przez masy powietrza o różnych właściwościach fizycznych. Obszar ten znajduje się w strefie cyrkulacji zachodniej, w której przeważa napływ mas powietrza z sektora zachodniego (od SW do NW). W ciągu roku podczas około 65% dni pogoda kształtowana jest pod wpływem mas powietrza polarnego morskiego (PPm). Udział mas powietrza polarnego kontynentalnego (PPk) stanowi 20% dni w roku, powietrza arktycznego (PA) 6%, a zwrotnikowego (PZ) zaledwie 3%. Na przetransformowane masy powietrza (silnie zmodyfikowane czynnikami lokalnymi) przypada 6% dni w roku (Niedźwiedź 1981). 124 Klimat Temperatura powietrza W obszarach górskich temperatura powietrza jest funkcją wysokości, ekspozycji 1 ukształtowania terenu (w warunkach danej masy powietrza). Wielkość zmiany temperatury powietrza wraz z wysokością jest także uwarunkowana zawartością pary wodnej w atmosferze, stąd wartość gradientu z reguły waha się między -0,1 do -i,o°C na 100 m wysokości. W przypadku inwersji termicznych, gdy temperatura powietrza wzrasta wraz z wysokością gradient wynosi od +0,1 do +i,o°C na 100 m. Na rozkład przestrzenny temperatury powietrza w górach decydujący wpływ ma rodzaj podłoża, którego albedo warunkuje ilość pochłanianego i odbijanego promieniowania słonecznego (Trepińska 2002). Podłoże to może być bardzo zróżnicowane: od nagich skał, przez wilgotne górskie łąki po zalesione stoki. Temperatura powietrza w górach jest silnie uzależniona od ekspozycji stoków, która warunkuje ilość docierającego do nich promieniowania słonecznego. Średnia temperatura powietrza na południowych stokach jest więc wyższa w porównaniu do tych o ekspozycji północnej. Ma to szczególnie duże znaczenie w okresie zimowym, gdy do stoków południowych dociera 2 do 3 razy więcej promieniowania słonecznego niż do północnych. Zmiany temperatury powietrza w profilu pionowym gór są przyczyną występowania pięter klimatyczno-roślinnych. Według kryteriów M. Hessa (1965) w Paśmie Polic wyróżnić można trzy piętra klimatyczne: umiarkowanie ciepłe, umiarkowanie chłodne i chłodne, które determinują występowanie odpowiednich pięter roślinnych (tab. 1). Piętro umiarkowanie ciepłe rozciąga się od den dolin po wysokość 680 m n.p.m. Charakteryzuje się ono najdłuższym w całym profilu pionowym Pasma Polic okresem wegetacyjnym (około 200 dni), dzięki czemu możliwe było zagospodarowanie tych obszarów pod uprawę. Wyżej znajduje się piętro umiarkowanie chłodne, które sięga do wysokości 1080 m n.p.m. Pierwotnie dominującą tu formacją roślinną były naturalne lasy jodłowe i bukowo-jodłowe, które na skutek działalności człowieka zostały zastąpione przez łąki i lasy świerkowe. Najwyższe partie Pasma Polic leżą w piętrze chłodnym i są porośnięte przez bory świerkowe. Tabela 1. Piętra klimatyczne i odpowiadające im piętra roślinne występujące w Paśmie Polic (Hess 1965) Piętro klimatyczne Wysokość [m n.p.m] Średnia roczna Piętro roślinne temperatura powietrza ]'C] chłodne 1400-1080 2-4 regiel górny umiarkowanie chłodne 1080-680 4-6 regiel dolny umiarkowanie ciepłe 680-260 6-8 pogórza 125 Agnieszka Sulikowska, Dominika Ciaranek, Paweł Franczak Ryc. i. Przebieg roczny średniej, maksymalnej i minimalnej temperatury powietrza w Zawoi (1980-2015) W wieloleciu 1961-2015 średnia roczna temperatura powietrza w Zawoi wyniosła 6,4°C, wahając się od 4,8 do 8,2°C. Średnia roczna temperatura w strefie szczytowej Policy oscyluje natomiast wokół 2,o°C. W przebiegu rocznym najwyższe wartości średniej, maksymalnej i minimalnej temperatury powietrza w tym rejonie najczęściej występują w lipcu, a najniższe w styczniu (ryc. 1). W badanym wieloleciu zdarzały się jednak lata, w których najcieplejszym miesiącem był sierpień lub nawet czerwiec, a najzimniejszym - luty lub grudzień. W celu bardziej szczegółowej charakterystyki warunków termicznych Pasma Polic, wyznaczono termiczne pory roku. Wyróżnienie początku i końca każdej z nich nie jest łatwe ze względu na nieregularny przebieg temperatury powietrza z dnia na dzień. Z tego względu pory roku wyznacza się na podstawie wartości średnich miesięcznych z wielolecia. W Polsce rozróżnia się najczęściej 6 termicznych pór roku, charakteryzujących się odpowiednimi zakresami temperatury (tab. 2, Kossowska-Cezak i in. 2000). Typową cechą obszarów górskich jest bardzo krótkie termiczne lato (okres ze średnią dobową temperaturą powyżej 15°C) lub całkowity jego brak. W Zawoi trwa ono średnio tylko 41 dni (tab. 2), zaczyna się dopiero na początku lipca, a kończy już w połowie sierpnia. Najdłużej trwającą porą roku jest zima (97 dni), przy czym warto zauważyć, że dni z temperaturą nieprzekraczającą progu 5,o°C (przedzimie, zima, przedwiośnie) jest w roku średnio 163, co stanowi prawię połowę dni w roku. Ze względu na spadek temperatury powietrza wraz z wysokością, w wyższych partiach Pasma Polic termiczne lato będzie jeszcze krótsze, a zima dłuższa. 126 Klimat Tabela 2. Termiczne pory roku w Zawoi (1961-2015) Pora roku Zakres t [ C] Początek Koniec Liczba dni przedwiośnie 0,0 < t < 5,0 10 III 9 IV 31 wiosna 5,0 < t < 15,0 10 IV 4 VII 86 lato t > 15,0 5 VII 14 VIII 41 jesień 5,0 < t < 15,0 15 VIII 28 X 75 przedzimie 0,0 < t < 5,0 29 X 2 XII 35 zima t<0,0 3XII 9 III 97 ----t śr ---t max ----t min Ryc. 2. Wieloletni przebieg średniej, maksymalnej i minimalnej temperatury powietrza w Zawoi (1980-2015) W wieloletnim przebiegu temperatury powietrza w Zawoi zauważa się jej wyraźny wzrost w analizowanym wieloleciu. Dotyczy to zarówno średnich (t.ᵣ), jak i maksymalnych (t ) oraz minimalnych (t ) rocznych wartości temperatury powietrza, czego odzwierciedleniem są dodatnie wartości trendu obliczonego na 30 lat. Wynoszą one odpowiednio: i,2°C (t.ᵣ), i,8°C (t ) oraz i,5°C (t ) na 30 lat (ryc. 2). Należy również zwrócić uwagę na fakt, że dwa ostatnie lata omawianego wielolecia szczególnie wyróżniają się spośród ubiegłych. W latach 2014 i 2015 średnie roczne wartości temperatury powietrza były najwyższe w całym 35-leciu (ryc. 2). W celu jeszcze bardziej szczegółowego zbadania tendencji zmian temperatury w rozpatrywanym obszarze, przedstawiono współczynniki kierunkowe trendu, obliczone na podstawie średnich miesięcznych wartości temperatury 127 Agnieszka Sulikowska, Dominika Ciaranek, Paweł Franczak Tabela 3. Tendencje zmian średnich miesięcznych wartości temperatury powietrza w Zawoi (1961-2015) Trend/50lat I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 1.8 0,7 0,8 1,2 1,7* 1,6* 2,7* 2,0* 0,4 0,4 0,7 1,8 ‘wartości istotne statystycznie na poziomie 0,05. powietrza. Wyniki przedstawione w tabeli 3 wskazują na ocieplenie we wszystkich miesiącach, przy czym wzrost temperatury powietrza jest istotny statystycznie jedynie w półroczu ciepłym, od maja do sierpnia. W grudniu i styczniu również zaznacza się sygnał zmian, jednak ze względu na dużą zmienność średniej temperatury powietrza z roku na rok w miesiącach zimowych, nie jest on istotny statystycznie. Jedną z bardzo często stosowanych charakterystyk, służącą do opisu warunków termicznych w danym miejscu, jest liczba dni z temperaturą maksymalną lub mini Tabela 4. Liczba dni i nocy charakterystycznych w Zawoi (1980-2015) Termiczne dni i noce Średnia Największa liczba charakterystyczne liczba w roku / sezonie w roku dni przymrozkowe 95,8 131 (1992) tmin < 0°C i tmax > 0°C dni mroźne 38,3 68 (1995/1996) -10°C 35°C noce cieple 4,5 12(2015) 15°C < tmin < 18°C noce bardzo ciepłe <1 3 (2013, 2015) 18°C < tmin < 20°C noce tropikalne <1 3 (1992) tmin > 20°C malną poniżej lub powyżej przyjętej wartości progowej (tzw. dni charakterystyczne; tab. 4). Posługując się kryteriami Kossowskiej-Cezak (2014) wyróżniono następujące dni charakterystyczne: przymrozkowe (tmin < o°C i tmax > o°C), mroźne (-io°C < tmax < o°C), bardzo mroźne (—2o°C < tmax < -io°C), gorące (25°C < tmax < 3O°C), upalne (3O°C < tmax < 35°C), bardzo upalne (tmax > 35°C), a także noce charakterystyczne: ciepłe (15°C< tmin <18°C), bardzo ciepłe (18°C< tmin <2O°C) i tropikalne (tmin >2O°C). Do tych bardzo często występujących w górach, zwłaszcza u podnóży stoków i w dolinach śródgórskich, należą dni przymrozkowe. W Zawoi jest średnio 96 takich dni w roku (tab. 4), a najczęściej występują one w okresie od listopada do kwietnia (z maksimum w marcu; średnio 128 Klimat 18 dni). Pierwsze przymrozki pojawiają się już w pierwszej dekadzie września, natomiast ostatnie, które mogą być bardzo niebezpieczne dla roślin uprawnych czy szkółek leśnych, nawet w drugiej dekadzie czerwca. Dni mroźne zwykle występują u podnóża Pasma Polic w okresie od listopada do marca z maksimum w styczniu (średnio n dni). W skrajnych przypadkach zdarzają się one już z końcem października i jeszcze w pierwszej połowie kwietnia. Dni bardzo mroźne występują średnio tylko dwa razy w roku, przeważnie w okresie od grudnia do lutego, choć zdarzają się pojedyncze przypadki na początku marca. W rozpatrywanym okresie w Zawoi nie wystąpił ani jeden dzień skrajnie mroźny, gdyż najniższa wartość maksymalnej temperatury powietrza jaką zmierzono na wysokości 2 m n.p.g. to -i8,i°C i zdarzyło się to dwukrotnie: 1.12.1987 oraz 23.01.2006 roku. Najniższa minimalna temperatura powietrza wyniosła natomiast -29,6°C i również została zanotowana 23.01.2006 roku. Bardzo niska temperatura powietrza w kotlinach śródgórskich w okresie zimowym jest często wynikiem występowania inwersji termicznych, czyli sytuacji w których temperatura powietrza rośnie wraz z wysokością. Inwersje w obszarach górskich szczególnie często pojawiają się zimą i w godzinach nocnych (fot. 2). Przyczyny ich powstawania to wychłodzenie radiacyjne podłoża i osiadanie zimnego powietrza, a także adwekcja cieplejszego powietrza w wyższych warstwach troposfery. Inwersje powodują akumulację zimnego powietrza w zagłębieniach terenu i tym samym są przyczyną znacznych spadków temperatury powietrza i długotrwałego utrzymywania się mrozów w dnach śródgórskich dolin i kotlin. Warto zauważyć, że sytuacjom inwersyjnym często towarzyszy bardzo niekorzystny dla zdrowia wzrost stężenia zanieczyszczeń w powietrzu. Latem w górach jest chłodniej w porównaniu do obszarów nizinnych, ale zdarzają się dni ze stosunkowo wysoką temperaturą powietrza. W położonej u podnóża Pasma Polic w Zawoi średnio w roku występuje 17 dni gorących (tab. 4). Najczęściej pojawiają się one w okresie od czerwca do sierpnia (najwięcej w lipcu; średnio 6 dni), ale czasem występują już w ostatnich dniach kwietnia i jeszcze w drugiej Fot.2. „Morze mgieł" (fot. T. Kotowicz) 129 Agnieszka Sulikowska, Dominika Ciaranek, Paweł Franczak połowie września. Dni upalne zdarzają się bardzo rzadko - przeciętnie raz w roku (tab. 4). Ich występowanie jest właściwie ograniczone do okresu czerwiec-sierpień (z maksimum w sierpniu). Dni bardzo upalne w Zawoi w rozpatrywanym okresie nie wystąpiły, a najwyższa maksymalna temperatura powietrza jaką zmierzono wynosiła 33,9°C (8.08.2013 r.). Z występowaniem dni gorących, upalnych i bardzo upalnych związane jest pojawianie się nocy ciepłych, bardzo ciepłych i tropikalnych (tab. 4). Nocy ciepłych w Zawoi jest średnio 5 rocznie (najwięcej w lipcu), natomiast noce bardzo ciepłe i tropikalne zdarzają się sporadycznie (w całym rozpatrywanym okresie było ich odpowiednio 25 i 13). Noce ciepłe mogą występować w Zawoi od kwietnia do października, jednak zdecydowanie najczęściej pojawiają się od czerwca do sierpnia (80% wszystkich przypadków). Noce bardzo cieple i tropikalne mogą występować w okresie od maja do września, ale najwięcej było ich w lipcu i sierpniu. Lata w których wystąpiła największa liczba dni i nocy charakterystycznych najczęściej cechowały się anomalnymi warunkami termicznymi. Najwięcej dni przymrozkowych w Zawoi w rozpatrywanym okresie wystąpiło w 1992 roku (tab. 4), co było skutkiem stosunkowo ciepłej zimy. Największa liczba dni mroźnych w 2010 roku, a także dni bardzo mroźnych w 1985 roku, to skutek intensywnych fal chłodu, które mały miejsce wówczas w Europie (Huynen i in. 2001; Cattiaux i in. 2010). W przypadku dni gorących, upalnych i bardzo upalnych, największą ich liczbę zaobserwowano w latach w których w Europie Środkowej, w tym w Polsce, wystąpiły intensywne fale upałów (Graczyk i in. 2016; Hoy i in. 2016). W przebiegu wieloletnim dni charakterystycznych związanych z niską temperaturą powietrza (ryc. 3) wyróżnia się półrocze chłodne (okres od października do marca) na przełomie lat 1995 i 1996, w którym podczas 71 dni maksymalna temperatura powietrza utrzymywała się poniżej o°C (68 dni mroźnych i 3 dni bardzo mroźne). Ponad 60 dni charakterystycznych z niską temperaturą powietrza wystąpiło także w sezonach: 1985/1986, 1986/1987, 2002/2003 oraz 2005/2006. W ciągu omawianych 36 lat wystąpił spadek liczby dni mroźnych (średnio o 3 takie dni na 10 lat), jednak nie był on istotny statystycznie. W przypadku dni i nocy charakterystycznych związanych z wysokimi wartościami temperatury powietrza również wyróżniają się pewne lata z dużą ich liczbą (ryc. 3). Pod względem liczby dni gorących i upalnych, a także nocy ciepłych i bardzo ciepłych rekordowy był 2015 rok (odpowiednio 35 i 8,12 i 3 dni). Inne lata w których wystąpiło łącznie ponad 30 dni gorących i upalnych to 1992, 2006, 2012. W związku z obserwowanym ociepleniem, które w Zawoi jest szczególnie intensywne w okresie od czerwca do sierpnia, w przebiegu wieloletnim można zauważyć wzrost liczby dni gorących (średnio o 4 takie dni na 10 lat), a także nocy ciepłych (średnio o 1 taką noc na 10 lat). Zmiany te są istotne statystycznie. 130 Klimat Ryc. 3. Przebieg wieloletni liczby dni i nocy charakterystycznych w Zawoi (1980-2015) W związku ze zróżnicowaniem temperatury powietrza w profilu pionowym, w wyższych partiach Pasma Polic liczba dni i nocy charakterystycznych jest inna niż u jego podnóża. Głowicki (2008), który badał zmienność liczby dni charakterystycznych w profilu pionowym w Sudetach stwierdził, że największa liczba dni z przymrozkiem występuje w dnach śródgórskich dolin, a najmniejsza w szczytowych partiach gór. Podobna zależność występuje w pionowym profilu Pasma Polic - liczba dni w których minimalna temperatura powietrza jest poniżej o°C, a temperatura maksymalna jest dodatnia jest najwięcej u jego podnóża i im wyżej tym jest ona mniejsza. Ze względu na spadek temperatury powietrza z wysokością liczba dni mroźnych i bardzo mroźnych zwiększa się w miarę wzrostu wysokości i osiąga maksimum w szczytowej części pasma. Nie oznacza to jednak, że najniższe wartości minimalnej temperatury powietrza są osiągane na szczytach. W rzeczywistości absolutne minima temperatury są notowane w dnach dolin i kotlin górskich co jest związane z występowaniem wspomnianych już inwersji 131 Agnieszka Sulikowska, Dominika Ciaranek, Paweł Franczak termicznych i powstawaniem tak zwanych „mrozowisk”. W przypadku dni i nocy charakterystycznych związanych z wysoką temperaturą powietrza, można spodziewać się, że im wyżej tym jest ich mniej, a w szczytowych partiach Pasma Polic dni upalne i bardzo upalne oraz noce ciepłe, bardzo ciepłe i tropikalne mogą nie występować wcale. Opady atmosferyczne Do podstawowych czynników sprzyjających powstawaniu opadów atmosferycznych należą: zawartość pary wodnej w powietrzu, poziom kondensacji pary wodnej i kierunek adwekcji wilgotnych mas powietrza. W górach niskich i średnich, jakimi są m.in. Beskidy (w tym Pasmo Polic), roczne sumy opadów atmosferycznych wzrastają wraz z wysokością nad poziomem morza. Rozkład przestrzenny opadów jest silnie uzależniony od rzeźby terenu i ekspozycji stoków. W górach często obserwuje się tzw. efekt cienia opadowego, czyli zmniejszone sumy opadów po zawietrznej stronie wzniesienia. Ze względu na chłodniejszy klimat w porównaniu z otaczającymi obszarami, stosunkowo duży udział opadów atmosferycznych w górach stanowią te w postaci stałej (śnieg). W Zawoi w okresie 1961-2015 średnia roczna suma opadów atmosferycznych wyniosła 1225,6 mm i w poszczególnych latach wahała się od 893,3 mm do 1796,3 mm. W przebiegu rocznym, podobnie jak na obszarze całego kraju, najwyższe średnie miesięczne sumy opadów występują latem. W okresie od maja do września przekraczają one 100 mm, a najwyższe są w czerwcu (156,9 mm; ryc. 4). W pozostałych miesiącach sumy opadów są niższe, a minimum osiągają w lutym (63,5 mm; ryc. 4). W wyższych partiach Pasma Polic roczne sumy opadów są większe niż u jego podnóży, należy jednak zauważyć, że udział opadów letnich w sumach rocznych maleje wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza (Bednorz 2014). Miesiące charakteryzujące się największymi średnimi sumami opadów atmosferycznych (maj-wrzesień) cechują się również największą ich zmiennością w poszczególnych latach na co wskazują wartości odchylenia standardowego (tab. 5). Średnie odchylenie wielkości opadu od średniej wieloletniej jest największe w lipcu (76,3 mm), a najmniejsze w kwietniu i lutym (32,2 mm i 35,4 mm; tab. 5). O dużej lub małej zmienności opadów atmosferycznych świadczą też ich najwyższe i najniższe sumy jakie zostały zaobserwowane w poszczególnych miesiącach w rozpatrywanym okresie (tab. 5). Największe miesięczne sumy opadów atmosferycznych w Zawoi w latach 1961-2015 wyniosły ponad 400 mm i wystąpiły dwukrotnie - w maju 2010 roku oraz lipcu 1970 roku (tab. 5). Tak anomalnie wysoka ilość opadu wystąpiła wtedy na znacznym 132 Klimat miesiące Ryc. 4. Średnie miesięczne sumy opadów atmosferycznych w Zawoi (1961-2015) Tabela 5. Charakterystyki miesięcznych i rocznych sum opadów atmosferycznych w Zawoi (1961-2015) Miesiąc I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Rok Średnia suma □padów 76,7 63,5 75,6 81,9 134,1 156,9 153,7 131,7 108,3 79,8 82,3 81.1 1225,6 |mm] Odchylenie standardowe 46.9 35,4 44,1 32,2 68,6 55,9 76,3 63,1 60,5 41,8 42,3 47,7 171,2 [mm] Maksimum 207,7 152,6 236,1 156,4 483,4 273,2 419,4 284,5 323,8 172,7 222,0 211,7 1796,3 [mm] (rok) (1983) (2004) (2000) (2001) (2010) (1998) (1970) (1985) (1996) (1980) (2006) (1986) (2010) Minimum 12,6 6.2 3.6 2.3 49,1 38,7 43,1 30,0 20,2 21,0 0,0 8,0 893,3 [mm] (rok) (1971) (1976) (1974) (2009) (1993) (2003) (1994) (1992, (1961) (1995) (2011) (1972) (1973) 2000) obszarze Karpat Polskich, czego skutkiem były liczne wezbrania i powodzie, katastrofalne w skutkach zwłaszcza w maju 2010 roku (Drezińska 20i2a,b; Woźniak 2013). W tym miesiącu suma opadów atmosferycznych w Zawoi stanowiła aż 360% średniej wieloletniej, natomiast w lipcu 1970 roku - 273%. Najniższe miesięczne sumy opadów atmosferycznych u podnóża Pasma Polic wyniosły mniej niż 10 mm i w rozpatrywanym okresie wystąpiły: w kwietniu 2009 roku (3% średniej wieloletniej), w marcu 1974 roku (5%), w lutym 1976 roku (10%) oraz grudniu 1972 roku (10%; tab. 5). Przypadkiem ekstremalnym był natomiast zupełny brak opadu w listopadzie 2011 roku. Tak niskie opady atmosferyczne lub ich brak były przyczyną suszy meteorologicznej, która, zwłaszcza 133 Agnieszka Sulikowska, Dominika Ciaranek, Paweł Franczak w okresie wiosennym, jest zjawiskiem bardzo niekorzystnym dla rozwoju roślinności. W Zawoi opad atmosferyczny występuje średnio podczas 185 dni w roku (51% dni). Największą średnią liczbą dni z opadem charakteryzuje się czerwiec (57% dni), maj (55%) i lipiec (54%), a najmniejszą październik (45%). W pozostałych miesiącach opad atmosferyczny występuje średnio przez 48-52% dni. Stosując klasyfikację Olechnowicz-Bobrowskiej (1970) dla obszaru Polski, wyróżniono dni z opadem: bardzo słabym (0,1-1,0 mm), słabym (1,1-5,o mm), umiarkowanym (5,1-10,0 mm), umiarkowanie silnym (10,1-20,0 mm), silnym (20,1-30,0 mm) i bardzo silnym (> 30,0 mm). W skali roku aż 60% dni w których występuje opad atmosferyczny to dni z opadem bardzo słabym (23%) i słabym (37%; ryc. 5). Opad umiarkowany stanowi 19% przypadków, a umiarkowanie silny - 14%. Silne opady występują natomiast średnio podczas 4% dni, a bardzo silne podczas 3% dni z opadem w roku. W przebiegu rocznym bardzo słabe i słabe opady atmosferyczne występują z największą częstością w okresie od grudnia do marca, a z najmniejszą w czerwcu i lipcu (ryc. 5). Opady umiarkowane najczęściej zdarzają się od kwietnia do lipca, a także w październiku i listopadzie, natomiast najrzadziej występują w sierpniu i grudniu. Dni z opadami umiarkowanie silnymi, silnymi a także bardzo silnymi najwięcej jest w okresie od maja do września (ryc. 5). Właśnie w tej części roku wystąpiła zdecydowana większość (90%) z 20 najwyższych dobowych sum opadu które wystąpiły w rozpatrywanym okresie (tab. 6). Najwyższa dobowa suma opadów została zanotowana 15 maja 2014 roku i wyniosła 138,0 mm, czyli o 4 mm więcej niż średnia suma opadów w tym miesiącu. Tak intensywny opad atmosferyczny był przyczyną jednego z największych wezbrań na tym obszarze, które z kolei spowodowało transformacje licznych koryt rzecznych w regionie Zawoi (Franczak 2015). Warto zwrócić uwagę, że spośród najwyższych sum opadów dobowych, aż 4 wystąpiły w półroczu ciepłym 2010 roku (tab. 6). Skutkiem bardzo wysokich sum opadów w tym okresie była katastrofalna powódź w Dorzeczu Górnej Wisły (Twardosz, Cebulska 2014). Bardzo wysoki opad pojawił się także 8 lipca 1997 roku. W tym dniu opady były intensywne w wielu miejscach w Karpatach Zachodnich i przyczyniły się do wystąpienia katastrofalnej „powodzi tysiąclecia” (Starkel 2011). Poza okresem maj-wrzesień wysokie dobowe sumy opadów wystąpiły w styczniu 1974 roku oraz w marcu 2000 roku (tab. 6). W przebiegu wieloletnim rocznych sum opadów atmosferycznych nie ma wyraźnej tendencji zmian, ale częstość sum wyższych od średniej wieloletniej jest większa w drugiej połowie rozpatrywanego wielolecia (ryc. 6). W okresie 1961-2015 można wyróżnić lata w których sumy opadów były bardzo wysokie lub bardzo niskie. Na tle 55-lecia dużą sumą opadów atmosferycznych wyróżnia się wspomniany wcześniej 2010 rok w którym wyniosła ona 1796,3 mm. Opady w tym roku były wyższe od normy w okresie od maja do września. W badanym wieloleciu roczna suma opadów przekroczyła 1500 mm 134 Klimat □ bardzo slaby ■ słaby ■ umiarkowany ■ umiarkowanie silny ■ silny ■ bardzo silny Ryc. 5- Średni udział liczby dni z opadem o danej wielkości w średniej liczbie dni z opadem w poszczególnych miesiącach i w roku w Zawoi(i96i-2015) jeszcze tylko dwukrotnie - w latach 1974 i 2001 (ryc. 6). Najniższa roczna suma opadów atmosferycznych wyniosła natomiast 893,3 mm i wystąpiła w 1973 roku. W tym roku sumy opadów były niższe od średniej wieloletniej podczas 10 miesięcy. Nieznacznie wyższe roczne sumy opadów atmosferycznych (ale nieprzekraczające 1000 mm) wystąpiły w latach 1993, 2003 oraz 2011. W przebiegu wieloletnim liczby dni z opadem widoczny jest spadek częstości ich występowania (ryc. 7). Najwięcej takich dni było w 1970 roku (opad wystąpił podczas 75% dni), a najmniej w latach 1982 i 2011 Tabela 6. Najwyższe dobowe sumy opadów atmosferycznych w Zawoi (1961-2015) Suma opadu Data Suma opadu Data [mm] [mm] 138,0 15.05.2014 82,3 20.08.1972 120,1 18.07.1970 76,9 8.06.1964 119,2 31.08.2010 76,8 28.07.1968 112,6 19.06.1983 75,7 23.06.2001 100,0 4.06.1998 72,3 3.06.2010 97,7 1.09.2010 68,8 8.07.1997 96,4 16.05.2010 66,0 28.06.1989 95,9 7.09.1996 66,0 23.07.2008 85,0 19.01.1974 65,9 17.09.1976 84,6 17.07.1970 65,0 9.03.2000 135 Agnieszka Sulikowska, Dominika Ciaranek, Paweł Franczak Ryc. 6. Przebieg wieloletni rocznych sum opadów atmosferycznych w Zawoi (1961-2015); linią przerywaną zaznaczono wartość średnią w rozpatrywanym okresie Ryc. 7. Przebieg wieloletni liczby dni z opadem atmosferycznym w Zawoi (1961-2015); linią przerywaną zaznaczono wartość średnią w rozpatrywanym okresie (opad zaobserwowano podczas 39% dni). Porównując rysunki 6 i 7 można stwierdzić, że wysokie roczne sumy opadów atmosferycznych, które wystąpiły podczas stosunkowo niewielkiej liczby dni (na przykład w 2010 roku) były wynikiem intensywnych opadów dobowych, a nie długotrwałych opadów o słabym natężeniu. Jak już wspomniano na początku tego rozdziału, rozkład przestrzenny rocznej sumy opadów atmosferycznych w górach jest w dużej mierze zależny od wysokości nad poziomem morza oraz ekspozycji stoków w stosunku do napływających mas powietrza. Posterunki opadowe znajdujące się na północ od głównego grzbietu Pasma Polic 136 Klimat charakteryzują się większymi rocznymi sumami opadów atmosferycznych w porównaniu do tych znajdujących się po stronie południowej, mimo, że te ostatnie w większości położone są wyżej nad poziomem morza (tab. 7). Przykładowo, roczne sumy opadów atmosferycznych w Białce i Zawoi, znajdujących się na północ od Pasma Polic są porównywalne lub wyższe od sum opadów na stacjach położonych wyżej i po południowej stronie gór (Śmietanowa, Zubrzyca Górna; tab. 7). Pasmo Polic stanowi więc barierę orograficzną dla napływających z północnego zachodu wilgotnych mas powietrza i powoduje powstanie tak zwanego efektu cienia opadowego, którego skutkiem są mniejsze sumy opadów po południowej stronie gór. Najwyższe średnie roczne, ale także maksymalne sumy opadów atmosferycznych występują jednak w wyżej położonych partiach Pasma Polic, na przykład na Przełęczy Kucałowej, gdzie znajdował się posterunek opadowy Hala Krupowa (tab. 7). Warto zwrócić uwagę na fakt, że najmniejsze i największe roczne sumy opadów atmosferycznych na poszczególnych posterunkach wystąpiły w różnych latach (tab. 7). Potwierdza to, że rozkład przestrzenny opadów atmosferycznych w górach jest bardzo zróżnicowany przestrzennie i w dużym stopniu zależny od uwarunkowań lokalnych. Tabela 7. Średnia, minimalna oraz maksymalna suma opadów atmosferycznych na wybranych posterunkach w rejonie Pasma Polic (1958-1975) Stacja Wysokość stacji Roczna suma opadów [mm] [m n.p.m.j Średnia Minimalna (rok) Maksymalna (rok) Sidzina 553 887 674(1973) 1146 (1974) Maków Podhalański 360 1001 662 (1973) 1327 (1970) Osielec 420 959 672(1959) 1209 (1974) Białka 390 1009 803(1964) 1243 (1968) Zawoja 670 1222 1018(1963) 1539 (1974) Zawoja 1 570 1198 893 (1973) 1482 (1970) Hala Krupowa 1153 1331 1067(1963) 1900(1974) Śmietanowa 785 1118 771 (1969) 1519 (1974) Zubrzyca Górna 700 956 732 (1972) 1461 (1974) Źródło: Roczniki Opady Atmosferyczne (1958-1975). 137 Agnieszka Sulikowska, Dominika Ciaranek, Paweł Franczak Wiatr W przeciwieństwie do kierunków adwekcji mas powietrza, prędkość i kierunek wiatru w przyziemnej warstwie atmosfery determinowane są rozmiarem i kierunkiem przebiegu poszczególnych dolin i pasm górskich, a także rozmieszczeniem zbiorowisk roślinnych (Trepińska 2002). W Zawoi w ciągu całego roku przeważają wiatry z południa i południowego zachodu, co szczególnie wyraźnie zaznacza się w półroczu chłodnym (ponad 30% dni tego okresu). Średnie prędkości wiatru z tych dominujących kierunków (S, SW) są też znacznie większe niż z pozostałych, a różnica ta również zaznacza się w chłodnej połowie roku. W miesiącach od listopada do kwietnia średnia prędkość wiatru z kierunku południowego wynosi 7 ms ', a z południowego zachodu niecałe 4 ms'¹ (ryc. 8). Średnie prędkości wiatru ze wszystkich pozostałych kierunków w ciągu roku wynoszą około 2 ms¹. Znaczne prędkości wiatru z sektora południowego w okresie później jesieni i zimy należy wiązać z często występującym w Karpatach wiatrem fenowym. Wiatr ten posiada charakterystyczne cechy, jest bowiem ciepły, suchy i porywisty. Powstaje, gdy strumień mas powietrza zmuszony jest do pokonania wysokiej bariery górskiej. Sytuacja taka ma miejsce, gdy na wschód od Ryc. 8. Częstość występowania kierunków wiatrów i cisz atmosferycznych [%] (A) oraz ich średnich prędkości [ms⁻¹] (B) na stacji Zawoja-Widły (1961-1970) Źródło: J. Trepińska, L. Kowanetz (2000). 138 Klimat Karpat zalega układ wysokiego ciśnienia, natomiast na zachód od nich układ niskiego ciśnienia. Południowo-zachodni lub południowy spływ mas powietrza może nastąpić jednak także w przypadku obecności bruzdy niskiego ciśnienia lub centralnie położonego niżu nad środkową Europą (Lewińska 2000-2001). W Paśmie Polic wiatr lokalny o takiej genezie nosi nazwę wiatru orawskiego, a jego średnia prędkość wynosi około 5 ms⁻'. Z jego pojawieniem się związane są nagłe odwilże, skutkujące szybkim zanikaniem pokrywy śnieżnej. Analizując średnie roczne prędkości wiatru na badanym obszarze w całym wieloleciu (1961-2015), okazuje się jednak, że przeważają te o małej prędkości, a także cisze atmosferyczne, których było w roku średnio 109, co stanowi prawie 30% (ryc. 9). Najliczniej wystąpiły one w styczniu i sierpniu, średnio przez 11 dni w każdym z tych miesięcy. W całym badanym okresie w Zawoi średnia roczna prędkość wiatru wynosiła 1,7 ms⁻¹ (ryc. 9). W przebiegu rocznym wyższe wartości notowane były w półroczu chłodnym, od jesieni do wczesnej wiosny (X—III). W niemalże każdym roku badanego wielolecia najbardziej wietrznym miesiącem był listopad, ze średnią miesięczną prędkością równą 2,2 ms ¹ (ryc. 9). Najniższe wartości zanotowano natomiast w miesiącach od czerwca do sierpnia (1,2-13 ms’¹). dni z ciszą średnia prędkość wiatru Ryc. 9. Przebieg roczny liczby dni z ciszą oraz średniej prędkości wiatru w Zawoi (1961-2015) 139 Agnieszka Sulikowska, Dominika Ciaranek, Paweł Franczak Aby dokładnie przedstawić warunki anemologiczne obszaru badań dokonano klasyfikacji prędkości wiatru w następujących przedziałach: cisze atmosferyczne (o,o-o,5 ms¹), wiatr bardzo słaby (o,6-2,9 ms¹), wiar słaby (3,0-5,9 ms¹), wiatr umiarkowany (6,0-9,9 ms¹), wiatr silny (10,0-14,9 ms '), wiatr bardzo silny ( >15 ms_j. Zdecydowanie jednak największy udział procentowy stanowiły dni z wiatrem bardzo słabym. Było ich średnio w roku 174, co stanowi 48% wszystkich dni, a ich rozkład w przebiegu rocznym był równomierny z niewielką przewagą późną wiosną i wczesnym latem (IV—VII; ryc. 10). Duża częstość występowania wiatrów bardzo słabych oraz cisz atmosferycznych należą do charakterystycznych cech obszarów dolinnych. Należy pamiętać, że w szczytowych partiach Pasma Polic częściej zaobserwować można wiatr o większej prędkości. Silny wiatr może występować tam przez 15-20% dni w roku, co potwierdzają badania prowadzone na najbliższej stacji zlokalizowanej na grzbiecie Leskowca (Niedźwiedź i in. 1985). W Zawoi jednak wiatr silny (10,0-14,9 ms¹) występuje średnio tylko przez 5 dni w roku, a wiatr bardzo silny (>15 ms⁻¹), który w Polsce zdarza się niezwykle rzadko, u podnóża Pasma Polic możne wystąpić średnio raz w roku. Wiatry silne i bardzo silne w Zawoi występują raczej w chłodnej połowie roku, najczęściej w listopadzie. ■ cisza ■ bardzo słaby słaby ■ umiarkowany ■ silny ■ bardzo silny Ryc. 10. Udział wiatrów w poszczególnych przedziałach prędkości w przebiegu rocznym w Zawoi (1961-2015) 140 Klimat Zachmurzenie W obszarach górskich stopień pokrycia nieba chmurami jest bardzo zmienny, co wynika z intensywności procesów fizycznych zachodzących w atmosferze górskiej. Głównymi czynnikami wpływającymi na zachmurzenie są: kierunek napływu wilgotnych mas powietrza, wyniesienie gór i zróżnicowanie ich wysokości, ekspozycja stoków. Istotną rolę odgrywają także właściwości podłoża, które w górach jest bardzo niejednorodne. Skutkiem tego jest występowanie lokalnych ruchów konwekcyjnych i turbulencji, co prowadzi do rozwoju chmur, często burzowych. W górach średnich zachmurzenie wzrasta wraz z wysokością, gdyż spadek temperatury powietrza sprzyja procesowi kondensacji. Średnie roczne zachmurzenie w rejonie wierzchowinowym Pasma Polic wynosi około 7 oktantów (7/8), natomiast u podnóża - około 6 oktantów (6/8). Przeciętnie w roku 2/3 nieboskłonu jest pokryte przez chmury. Dni pochmurne występują średnio co 2-3 dzień w roku, natomiast dni pogodne stanowią zaledwie 20% wszystkich dni. W przebiegu rocznym stopień pokrycia nieba chmurami rośnie w okresie od listopada do lutego, co jest związane z zwiększoną adwekcją wilgotnych mas powietrza polarnego morskiego. Spadek zachmurzenia, szczególnie w partii szczytowej, następuje wiosną, natomiast w dolinach wciąż mogą utrzymywać się niskie chmury warstwowe. Do najpogodniejszych miesięcy w roku należą wrzesień i październik (Obrębska-Starklowa 1963). Literatura Bednorz E., 2014, Opady atmosferyczne, [w:| A. Choiński, J. Pociask-Karteczka (red.), Morskie Oko - przyroda i człowiek, TPN, Zakopane, 183-195. Cattiaux J., Vautard R., Cassou C„ Yiou.P., Masson-Delmotte V., Codron E, 2010, Winter 2010 in Europe: a cold extreme in a warming climate, Geophysical Research Letters, 37, L20704, doi:10.1029/2010GL044613. Drezińska B., 2012a, Ocena rozmiaru powodzi w zlewni Górnej Wisły na tle powodzi historycznych, [w:] M. Maciejowski., M.S. Ostrojski, T. Walczukiewicz (red.), Dorzecze Wisły monografia powodzi maj czerwiec 2010, IMGW-BIP, Warszawa, 63-71. Drezińska B., 2012b, Przebieg fali powodziowej na Górnej Wiśle i jej dopływach, [w:] M. Maciejowski., M.S. Ostrojski, T. Walczukiewicz (red.), Dorzecze Wisły monografia powodzi maj czerwiec 2010, IMGW-BIP, Warszawa, 51-62. 141 Agnieszka Sulikowska, Dominika Ciaranek, Paweł Franczak Franczak P., 2015, Hydrologiczne i geomorfologiczne skutki ekstremalnego opadu w maju 2014 roku w zlewni Rybiego Potoku (Masyw Babiej Góry), Annales UMCS, Sectio B, Geographia, Geologia, Mineralogia et Petrographia 72, 2, 63-81. Głowicki B., 2008, Ekstremalne zjawiska termiczne w Sudetach w okresie współczesnych zmian klimatu, Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich, 8, 29-40. Graczyk D., Pińskwar I., Kundzewicz Z. W., Hov 0., Forland E. J„ Szwed M., Choryński A., 2016, The heat goes on - changes in indices of hot extremes in Poland, Theoretical and Applied Climatology, doi:10.1007/s00704-016-1786-x. Hess M., 1965, Piętra klimatyczne w Polskich Karpatach Zachodnich, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 11. Hoy A., Hänsel S., Skalak P., Ustrnul Z., Bochnićek O., 2016, The extreme European summer of 2015 in a long-term perspective, International Journal of Climatology, 37, 943-962. Huynen M.M., Martens P„ Schram D., Weijenberg M.P., Kunst A.E., 2001, The impact of heat waves and cold spells on mortality rates in the Dutch population, Environmental Health Perspectives, 109(5), 463-470. Kossowska-Cezak U., 2014, Zmiany wieloletnie liczby termicznych dni charakterystycznych w Warszawie (1951-2010), Prace Geograficzne, 136, 9-30. Kossowska-Cezak U., Martyn D„ Olszewski K„ Kopacz-Lembowicz M., 2000, Meteorologia i klimatologia. Pomiary, obserwacje, opracowania, PWN, Warszawa. Kozłowska-Szczęsna T, Błażejczyk K., Krawczyk B., 1997, Bioklimatologia człowieka. Metody i ich zastosowanie w badaniach bioklimatu Polski, PAN IGiPZ Warszawa. Lewińska J., 2000-2001, Wiatry halne w Polsce. Przegląd literatury i ocena wyników, Folia Geographica ser. Geographica-Physica, 31-32. Niedźwiedź T, 1981, Sytuacje synoptyczne i ich wpływ na zróżnicowanie przestrzenne wybranych elementów klimatu w dorzeczu Górnej Wisły, Rozprawy Habilitacyjne 58, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Niedźwiedź T. Orlicz M., Orliczowa J„ 1985, Wiatr w Karpatach Polskich, Dokumentacja Geograficzna, 6, IGiPZ PAN, Warszawa. Obrębska-Starklowa B., 1963, Klimat Babiej Góry, [w:] W. Szafer (red.), Babiogórski Park Narodowy, PAN, Kraków, 45-67. Olechnowicz-Bobrowska B., 1970, Częstość dni z opadem w Polsce, Prace Geograficzne IG PAN, 86,1-75. Roczniki Opady Atmosferyczne, 1958-1975, PIHM. Romer E., 1949, Regiony klimatyczne Polski, Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, ser. B., 16, Wrocław. Starkei L., 2011, Złożoność czasowa i przestrzenna opadów ekstremalnych: ich efekty geomorfologiczne i drogi przeciwdziałania, Landform Analysis, 15, 65-80. Trepińska J., 2002, Górskie klimaty, Wydawnictwo IGiGP UJ, Kraków. 142 Klimat Trepińska J., Kowanetz L, 2000, Dependence of wind direction and speed on the orography in the western part of the Beskidy Mountains, Prace Geograficzne IG UJ, 105, Kraków. Twardosz R., Cebulska M., 2014, Anomalnie wysokie miesięczne opady atmosferyczne w polskich Karpatach i na ich przedpolu (1881-2010), Prace Geograficzne, 138, 7-28. Woźniak A., 2013, Opady w 2010 roku w Karpatach Polskich na tle wielolecia 1881-2010, Prace Geograficzne, 133, 35-48. 143 GLEBY Łukasz Musielok, Mateusz Stolarczyk, Magdalena Gus Wprowadzenie Gleba stanowi naturalną, zewnętrzną część litosfery ukształtowaną w wyniku wzajemnego oddziaływania czynników i procesów glebotwórczych. Podczas kolejnych etapów tworzenia się gleby powstaje jej profil składający się z różnych poziomów genetycznych, który odzwierciedla wpływ poszczególnych elementów środowiska przyrodniczego, działalności człowieka oraz czasu, zwanych czynnikami glebotwórczymi (Bednarek i in. 2004). Gleba pełni różnorodne funkcje w środowisku przyrodniczym, spośród których wyróżnić można przede wszystkim: udział w produkcji biomasy, akumulację próchnicy, retencję wody, magazynowanie biogenów oraz stworzenie warunków eda-ficznych organizmom żywym (Bednarek i in. 2004). Gleby górskie odznaczają się szczególną morfologią i właściwościami, co wynika ze szczególnych warunków środowiskowych. Rozwój i zróżnicowanie pokrywy glebowej, a także jej specyfika w systemach górskich nawiązuje przede wszystkim do podłoża macierzystego, a także intensywności i dynamiki procesów geomorfologicznych (Drewnik 2008). Dużą rolę odgrywają również warunki klimatyczno-roślinne (Skiba 1995) oraz wodne (Uziak 1963; Adamczyk 1966). Pokrywa glebowa polskich Karpat fliszowych od dawna stanowi obiekt badań gleboznawców, którzy swą uwagę skupili przede wszystkim na obszarach chronionych (zwłaszcza na obszarach parków narodowych - Skiba i in. 2004). Pierwsze badania gleb w Karpatach fliszowych dotyczyły Masywu Babiej Góry i prowadzone były już na początku XX wieku (Łoziński 1910), a badania z lat 50. i 60. (Lazar 1954; Borowiec 1961) pozwoliły na szczegółową charakterystykę pokrywy glebowej tego obszaru (Adamczyk, Baran 1963; Adamczyk 1983). W ramach przygotowywania Łukasz Musielok, Mateusz Stolarczyk, Magdalena Gus Planu Ochrony Babiogórskiego Parku Narodowego oraz innych prac przeprowadzonych przez krakowskich gleboznawców powstały liczne opracowania gleb tego terenu (Maciaszek i in. 1987; Kowalczyk, Miechówka 2001; Miechówka i in. 2004). Wiele prac dotyczących właściwości siedliskowych oraz fizyko-chemicznych gleb powstało dla terenu Beskidu Zachodniego (Brożek 1984, 1985, 1992; Lasota 20043, 2004b; Maciaszek i in. 2009) ze szczególnym uwzględnieniem Beskidu Żywieckiego (Brożek 1984; Lasota 2004a,b; Gruba 2001, 2003, 2004). Dla Bieszczadów pierwsze opisy gleb wykonano podczas sporządzania Mapy Gleb Polski (Dobrzański 1963), a kolejne prace powstały przy okazji tworzenia Planu Ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego i dalszymi badaniami gleboznawczymi (Skiba i in. 1995; Drewnik 1996; Skiba i in. 1998, 2006, 2009; Kacprzak, Skiba 2000; Prędki 2000; Kacprzak 2003). Literatura naukowa dotycząca charakterystyki pokrywy glebowej pozostałych obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych również jest bogata. Szczegółowe opracowania wykonano między innymi dla Gorców (Adamczyk 1966; Baradziej 1978; Sikorska, Tomasiewicz 2006) oraz Beskidu Niskiego (w szczególności Magurskiego Parku Narodowego) (Adamczyk i in. 1973; Skiba i in. 19993,b, 2003; Skiba, Drewnik 2000; Gruba 2001; Skiba 2009). Karpaty fliszowe charakteryzuje mozaikowa pokrywa glebowa. Można dostrzec pewne prawidłowości, które wynikają ze zróżnicowania poszczególnych czynników glebotwórczych. Wychodnie skalne są zajmowane przez gleby inicjalne skaliste (lito-sole) oraz rumoszowe (regosole) odznaczające się płytkim profilem glebowym, złożonym z poziomów próchnicznych zalegających na słabo zwietrzałej skale (Skiba 2006). Grzbietowe partie stoków zazwyczaj zajmują rankery. Są to gleby stosunkowo płytkie, bardzo szkieletowe ze słabo zaznaczonymi poziomami genetycznymi. Charakteryzuje je dobrze wykształcony poziom nadkładowy (Skiba 2006). Największe powierzchnie zajmują tam gleby brunatne (Uziak 1963), występujące na stokach, gdzie miąższe pokrywy stokowe wytworzone ze zwietrzałych piaskowców i łupków ilastych stanowią dla tych gleb materiał macierzysty (Kacprzak 2003). W piętrze subalpejskim i reglu górnym na przepuszczalnych utworach piaszczysto-gliniastych wyróżnić można niewielkie enklawy bielic (Babia Góra), a pod zaroślami kosówki - tangel rankery, z miąższymi poziomami nadkładowymi. Mniejsze powierzchnie zajmują gleby glejowe, próchniczno-glejowe oraz gleby organiczne - torfowe i murszowe (Skiba i in. 2004), a wzdłuż cieków zalegają mady. Niestety, niewiele jest szczegółowych opracowań pokrywy glebowej terenów górskich nieobjętych granicami parków narodowych. Przykładem takiego obszaru jest właśnie Pasmo Polic, gdzie urozmaicone środowisko przyrodnicze stworzyło dogodne warunki do ukształtowania się zróżnicowanej pokrywy glebowej. Pierwsze studium glebowe na tym obszarze zostało przeprowadzone podczas charakterystyki geobotanicznej 146 Gleby (Stuchlikowa, Stuchlik 1962). Według tego opracowania gleby Pasma Polic w stokowych partiach są bardzo szkieletowe i stosunkowo płytkie, z miąższymi poziomami organicznymi i próchnicznymi, natomiast w dolnej części stoku dominują gleby gliniaste, a dna dolin zajmują gleby deluwialne i aluwialne. Niewielkie powierzchnie mają też gleby organiczne (Stuchlikowa, Stuchlik 1962). W ramach późniejszych badań geobota-nicznych, przeprowadzonych w latach 1966-1968 przez Stuchlikową (1967) i Stuchlika (1968), wykonano analizy podstawowych właściwości gleb w nawiązaniu do opisywanych zbiorowisk roślinnych. Wynikiem tych prac była charakterystyka gleb zespołów łąkowych (Stuchlikowa 1967) oraz gleb zbiorowisk leśnych i zaroślowych (Stuchlik 1968). Najczęściej występującymi tam glebami są brunatne dystroficzne i eutroficzne, z dużą zawartością części szkieletowych i z cechami oglejenia. Wyróżniono także gleby brunatne z cechami bielicowania. W dolinach rzecznych, gdzie zlokalizowane były pastwiska, występują mady, a pod górnoreglowymi borami świerkowymi - płytkie gleby bielicowe. Na obszarach młak występują gleby organiczne, zajmujące najmniejsze areały. Gleby Pasma Polic charakteryzują się kwaśnym odczynem, występowaniem miąższych poziomów próchnicznych (zawartość próchnicy waha się w przedziale 7-14%) oraz dużym udziałem części szkieletowych. Pomimo wymienionych wyżej badań glebowych z lat 60. pokrywa glebowa tego terenu nadal nie jest w pełni opisana. Autorzy niniejszej pracy mieli na celu charakterystykę pokrywy glebowej Pasma Polic w oparciu o wyżej cytowane prace Stuchlikowej i Stuchlika (1962, 1967, 1968), dane dotyczące typu gleby zawarte w opisach taksacyjnych drzewostanów (Bank Danych o Lasach), mapy glebowo-rolnicze dla obszarów nieleśnych - oraz ich własne badania, które obejmowały analizę podstawowych właściwości gleb na pięciu powierzchniach badawczych zlokalizowanych w transekcie na północnych stokach Pasma Polic - od szczytu Polic do dna doliny Skawicy. Gleby te zaklasyfikowano zgodnie z Systematyki} gleb Polski (2011) oraz World Reference Base for Soil Resources (2015). Charakterystyka wybranych gleb Profil nr 1 (fot. 1) przedstawia glebę bielicową (Podzol) występującą w szczytowych partiach Pasma Polic. Gleba ta wykształciła się tam ze zwietrzeliny piaskowca magurskiego (tab. 1) i występuje w niej dobrze rozwinięta struktura ziarnista, subangularna oraz angularna. Dodatkowo zauważalny jest poziom diagnostyczny spodic (Bhs), który charakteryzuje struktura płytkowa. Budowa profilu glebowego przedstawia się w następujący sposób: O-A-AE-E-Bhs-Bs-BC (tab. 2). Jest to gleba relatywnie płytka, w której 147 Łukasz Musielok, Mateusz Stolarczyk, Magdalena Gus Fot. 1. Profil glebowy nr i - Bielica typowa; WRB 2015: Folie Leptic Albie Podzol (Loamic, Placie) zawartość części szkieletowych na głębokości 35 cm osiąga wartość około 95%. W uziarnieniu całego opisywanego profilu gleby bielicowej dominuje glina piaszczysta, w której przeważa zawartość frakcji piasku (około 60-65%). Badana gleba ma odczyn kwaśny (pH H;O 3,5-43). Zawartość węgla (C) i azotu (N) jest najwyższa w poziomach organicznych i spada wraz z głębokością, aż do poziomu Bhs, w którym zaznacza się iluwiacja materii organicznej - zawartość C oraz N jest wyższa (w porównaniu do poziomu nadle-głego E), dochodząc do 63,28 mg C/kg dla węgla oraz 3,22 mg N/kg dla azotu (tab. 3). Badana gleba została zaklasyfikowana jako bielica typowa (SGP 2011). Posiada ona zróżnicowany poziom nadkładowy (ściółka o różnym stopniu humifikacji) i o znacznej miąższości, w których zgromadzona jest duża ilość materii organicznej. Na obszarze hal (fot. 2) porośnię- tych w większości przez zwarte płaty borówki czernicy (V< myrtillus) oraz traworośli trzcinnika leśnego i śmałka darniowego (Calamagrostis arundinacea i Deschampsia caespitosa) występują gleby brunatne (Cambisol) reprezentowane przez profil nr 2 (fot. 3). W morfologii tych gleb dominuje struktura ziarnista oraz subangularna (tab. 2). Układ poziomów glebowych jest charakterystyczny dla gleb objętych procesem brunatnienia: O-Ah-Bw-BC. Uziarnienie w częściach ziemistych jest gliniaste (glina piaszczy sta). Wartości pH mierzone w wodzie destylowanej zawierają się w przedziale od pH 4,1 (w poziomach Olf oraz Adh) do 4,6 (w poziomie BC). Zawartość węgla jest najwyższa w poziomach organicznych i osiąga wartości od 26,83 mg C/kg do 162,84 mg C/kg w poziomie Oh. Podobnie kształtuje się zawartość azotu: 2,13-11,53 mg N/kg (tab. 3). Gleba ta została zaklasyfikowana jako gleba brunatna dystroficzna typowa (SGP 2011), głównie ze względu na kwaśny odczyn. 148 Gleby Tabela i. Lokalizacja profili glebowych Profil Lokalizacja Wysokość Warunki geomorfologiczne Podłoże Roślinność [m n.p.m.] geologiczne Kopuła szczytowa Piaskowiec Las świerkowy, 1 Polic 1365 Spłaszczenie szczytowe magurski kosodrzewina, rakietnik pospolity 2 Pasionk Sidzińskle, 1150 Dolna część stoku wypukłego Piaskowiec Borówka czernica, Hala Kucałowa rozbieżnego, przełęcz magurski traworośla Północne stoki Zagłębienie u podnóża stoku Pokrzywa, żywiec 3 Okrąglicy 1025 wklęsłego zbieżnego, poniżej Deluwia gruczołowaty, traworośla, niszy osuwiskowej podrost buka i świerka Suchy Gron, przy Grzęda skalna na stoku Piaskowiec Złotowłos strojny, jodły, 4 Drodze Gibaskiej 955 prostoliniowym planarnym magurski widloząbek wioskowy, borześlad zwisły Olcha, rokietnik 5 Skawica Sołtysia 440 Terasa Aluwia pospolity, malina, żywiec gruczołowaty W zagłębieniach nisz osuwiskowych wykształciły się gleby z cechami oglejenia (Gleysol). Utwory te reprezentuje profil nr 3 (fot. 4), który cechuje się występowaniem struktury angularnej, subangularnej oraz masywnej. Wskutek dużej aktywności bio logicznej miejscami występuje struktura koprolitowa. Profil glebowy odznacza się mozaiką barw (2,5Y; 5Y; 10YR) wynikającą z obecności konkrecji żelazistych i manga nowych, powstałych na skutek reakcji redoksymorficznych. Badana gleba posiada budowę profilu Ag-ABthgi-ABthg2-2Btg. Na głębokości poniżej 25 cm widoczne jest przemieszczenie frakcji iłowej, szczególnie w kanałach po korzeniach (fot. 5). W uziarnieniu wspomnianych gleb do głębokości 70 cm dominuje frakcja pyłu, natomiast poniżej zwiększa się udział frakcji piasku. Odczyn opisywanych gleb jest kwaśny i lekko kwaśny (pH H₂O 5,4-6,o). Zawartość węgla i azotu nie przekracza odpowiednio 40 mg C/kg oraz 4 mg N/kg (tab. 3). Gleba ta została zaklasyfikowana jako gleba brunatna dystroficzna Fot. 2. Zarośla borówki czernicy oraz traworośli występujące w bezpośrednim otoczeniu profilu glebowego nr 2 (fot. M. Stolarczyk) 149 Łukasz Musielok, Mateusz Stolarczyk, Magdalena Gus Tabela 2. Morfologia analizowanych gleb Głębokość Symbol Barwa wg Munsella Struktura Układ Korzenie Cz. szkieletowe [cm] poziomu wilgotna sucha [% obj.J Profil 1. Bielica typowa (SGP 2011); WRB 2015: Folie Leptic Albie Podzol (Loamic, Placie) 14-12 Ol - - - - - 0 12-7 Of - - - P +++ 0 7-0 Oh 10YR 1.7/1 10YR 2/2 zn P +++ 0 0-8 AE 7.5YR 3/2 7.5YR 5/1 os,oa uz poj 5 8-16 E 7.5YR 4/2 7.5YR 6/2 os z poj 10 16-20 Bhs 7,5YR 2/3 7,5YR 4/3 os, dp, zn bz poj 30 20-35 Bs 7.5YR 3/4 7.5YR 6/4 zn, os bz poj 75 (35) BC - - - - brak 95 Profil 2. Gleba brunatna dystroficzna typowa (SGP 2011); WRB 2015: Dystric Leptic Cambisol (Pantoloamic, Humic) 8-0 Oli - - - p +++ 0 4-0 Oh 10YR 1.7/1 10YR3/1 zn p +++ 0 0-8 Adh 10YR 2/1 10YR4/2 os, zn z ++ 10 8-30 Bw 10YR4/3 10YR6/3 os, zn z ++ 30 30-(60) BC 10YR4/4 10YR6/4 zn, os z + 50 Profil 3. Gleba brunatna dystroficzna opadowo-glejowa (SGP 2011); WRB 2015: Dystric Gleysol (Luvic, Siltic, Colluvic, Humic) 0-25 Ag 2.5Y 3/2; 10YR 3/3 2.5Y 6/2; os, oa, zn p ++ 0 10YR6/6 25-45 ABthgl 5Y 4/2; 10YR 3/3 5Y6/3; 10YR6/6 os, m, ko p ++ 0 45-70 ABthg2 2.5Y3/3; 10YR3/3 2.5Y 6/3; m/oa p brak 0 10YR6/6 70---(90) 2Btg 2.5Y 4/3; 10YR 4/4 2.5Y 6/3; m/os, oa z brak 0 10YR6/6 Profil 4. Ranker z cechami brunatnienia (SGP 2011); WRB 2015: Dystric Leptosol (Loamic, Humic) 4-0 Oh 10YR 1.7/1 10YR 2/2 zn p ++ 0 0-5 A 10YR 3/2 10YR5/2 os, oa p ++ 5 5-10 ABw 10YR3/3 10YR6/2 zn, os p ++ 10 (10) R - - - - - - Profil 5. Mada właściwa (SGP 2011); WRB 2015: Dystric Skeletic Endogleyic Pantofluvic Fluvisol (Anoloamic, Endoarenic) 0-20 Ad 10YR 4/2 10YR6/2 os, os p +++ 10 20-50 C 10YR 4/3 10YR6/2 r, zn I +++ 50 50-80 Cgg1 2.5Y 4/3 2.5Y 6/3 zn, r I +++ 50 80-140 Cgg2 5Y4/3 5Y6/3 r, zn I + 75 Struktura: r-rozdzielnoziarnista, zn-ziarnista, os-subangularna, oa-angularna, dp-pyłkowa, m-masywna, ko-koprolitowa U kład: l-luźny, p-pulchny, uz-umiarkowanie zwięzły, z-zwięzły, bz-bardzo zwięzły, Korzenie: poj - pojedyncze korzenie, + -10-20 korzeni na 100 cm¹, ++ - 20-50 korzeni na 100 cm!, +++ - 50-200 korzeni na 100 cm! 150 Gleby Fot. 3. Gleba brunatna dystroficzna typowa; WRB 2015: Dystric Leptic Cambisol (Pantoloamic, Humic) Fot. 4. Profil glebowy nr 3 - Gleba brunatna dystrofkz-na opadowo-glejowa; WRB 2015: Dystric Gleysol (Luvic, Siltic, Colluvlc, Humic) opadowo-glejowa (SGP 2011) i odznacza się zmiennymi warunkami wodno-powietrz-nymi oraz występowaniem procesów utleniania i redukcji. Profil nr 4 (fot. 6) reprezentuje gleby słabo wykształcone występujące przeważnie na wychodniach skalnych. Gleba ta powstała na zwietrzelinie litej skały i posiada prostą budowę profilu glebowego Oh-A-ABw-R oraz strukturę ziarnistą i subangularną. Uziarnienie jest gliniaste z dominacją frakcji piasku i pyłu. W całym profilu glebowym zanotowano kwaśny odczyn (pH H₂O 3,8-4,2) (tab. 3). Największa zawartość węgla i azotu (232,88 mg C/kg i 13,09 mg N/kg) występuje w poziomie organicznym złożonym z dobrze zhumifikowanej substancji organicznej. Gleba ta została zaklasyfikowana jako ranker z cechami brunatnienia (SGP 2011). Właściwości tej gleby w największym 151 Łukasz Musielok, Mateusz Stolarczyk, Magdalena Gus Tabela 3. Skład granulometryczny i właściwości chemiczne badanych gleb 152 Gleby stopniu są uzależnione od materiału macierzystego, którym są piaskowce oraz charakterystyczna roślinność, wśród której dominują różne gatunki mchów m.in. złotowłos strojny (Polytrichastrum formosum), widłoząbek włoskowy (Dicranella heteromalla) i borze-ślad zwisły (Pohlia nutans) (tab. 2). Pomimo małej miąższości profilu glebowego widoczne są cechy procesu brunatnienia. Profil nr 5 (fot. 7) przedstawia glebę, która rozwinęła się na terasie w dolinie rzecznej i powstała na nagromadzonym materiale alu-wialnym (Flurisol) (fot. 8). Układ poziomów genetycznych tej gleby to Ad-C-Cggi-Cgg2. Gleba ta charakteryzuje się dominacją struktury ziarnistej i rozdzielnoziarnistej. Charakterystyczna jest bardzo duża zawartość korzeni roślin występujących do głębokości 80 cm. W uziar-nieniu dominuje frakcja piasku, a głównymi grupami mechanicznymi są glina piaszczysta i piasek gliniasty. Opisywana gleba ma lekko kwaśny odczyn (pH H₂O 5,5-6,1) i stosunkowo małą zawartość węgla, która jedynie w poziomie stropowym Ad przekracza wartość Fot. 6. Profil glebowy nr 4 - Ranker z cechami brunatnienia; WRB 2015: Dystric Leptosol (Loamic, Humic) Fot. 5. Nacieki ilaste w profilu nr 3 widoczne w kanałach po korzeniach na głębokości 50 cm (zaznaczone strzałką) 153 Łukasz Musielok, Mateusz Stolarczyk, Magdalena Gus Fot. 8. Osady aluwialne w dolinie Skawicy Sołtysiej (fot. M. Stolarczyk) Fot. 7. Profil glebowy nr 5 - Mada właściwa; WRB 2015: Dystric Skeletic Endogleyic Pantofluvic Fluvisol (Anoloamic, Endoarenic) 10 mg C/kg. Zawartość azotu w całym profilu glebowym wynosi poniżej 3 mg N/kg (tab. 3). Gleba ta została zaklasyfikowana jako mada właściwa (SGP 2011) i wykazuje ona słaby stopień przekształcenia przez procesy pedogeniczne. 154 Gleby Przestrzenne zróżnicowanie pokrywy glebowej W obszarze Pasma Polic przeważającym materiałem macierzystym gleb jest zwie-trzelina fliszu formacji magurskiej (Książkiewicz 1966, 1971), która wskutek rozwoju pokryw stokowych charakteryzuje się znacznym zhomogenizowaniem właściwości w porównaniu z petrologicznym zróżnicowaniem skał podłoża (Kacprzak 2003). W sytuacji gdy materiał macierzysty gleb charakteryzuje się względną jednorodnością właściwości istotnej roli w kształtowaniu przestrzennego zróżnicowania gleb w obszarach górskich nabierają inne czynniki glebotwórcze, takie jak klimat, roślinność oraz rzeźba terenu. Na załączonej mapie typologicznej gleb w skali 1:100 000 (ryc. 1) wyraźnie widzimy wpływ czynnika klimatyczno-roślinnego na piętrowe zróżnicowanie pokrywy glebowej opisywanego obszaru. W niższych położeniach na stoku przeważają gleby brunatne, w których powyżej około 900 m n.p.m. mogą zaznaczać się słabe efekty procesu bielicowania. W najwyższych częściach Pasma Polic (zazwyczaj powyżej 1100 m n.p.m.), bielicowanie jest dominującym procesem glebotwórczym, wyraźnie zaznaczającym się nawet w glebach o bardzo płytkim profilu. W dużej części Pasma Ryc. 1. Mapa gleb Pasma Polic 155 Łukasz Musielok, Mateusz Stolarczyk, Magdalena Gus Polic bardzo istotny wpływ na kształtowanie właściwości gleb mogą mieć współczesne procesy morfogenetyczne zachodzące na stokach - grawitacyjne ruchy masowe, przede wszystkim osuwanie materiału, a także efekty dawnych procesów, zwłaszcza tych z obszaru klimatu peryglacjalnego, które spowodowały formowanie się pokryw stokowych (Kacprzak 2003). Tak ukształtowane podłoże jest materiałem macierzystym głównie dla gleb brunatnych, a na niewielkich powierzchniach - również dla rankerów brunatnych i głęboko próchnicznych gleb glejowych. W dnach dolin, poza działalnością człowieka, najsilniej na środowisko glebowe oddziałują współczesne procesy flu-wialne. Na terasach występują mady. W obszarze Pasma Polic zdecydowanie dominują gleby brunatne dystroficzne typowe i brunatne eutroficzne wyługowane, które zajmują łącznie ponad 78% powierzchni regionu. Występują one od około 450 m n.p.m. do prawie 950 m n.p.m., na stokach o zróżnicowanym nachyleniu i formie. Wykształcone są one najczęściej na pokrywach stokowych oraz koluwiach osuwiskowych, a także - w niższych położeniach - na dawnych terasach rzecznych współcześnie już niezalewanych. Cechami charakterystycznymi tych gleb jest średnio głęboki profil (do głębokości około 1 m), duży udział części szkieletowych w całej miąższości oraz gliniaste uziarnienie części ziemistych, które wynika z litologii skał fliszowych. Gleby brunatne dystroficzne charakteryzują się odczynem kwaśnym w całym profilu, a eutroficzne wyługowane odczynem lekko kwaśnym, który w głębszych częściach profilu może dążyć do odczynu obojętnego. Ponadto, wskutek zachodzących w przeszłości i współcześnie ruchów masowych, które mogą powodować odmłodzenie profili glebowych (Kwinichidze, Prusinkiewicz 1952; Geertsema i in. 2009), gleby brunatne charakteryzują się relatywnie słabym zróżnicowaniem wg poziomów genetycznych. W obszarze dominacji gleb brunatnych, powyżej wysokości około 650 m n.p.m. na wychodniach litych piaskowców magurskich lokalnie występują rankery oraz towarzyszące im gleby inicjalne skaliste (litosole). Rankery te charakteryzują się bardzo płytkim profilem glebowym (często nieprzekraczającym 20 cm) i dużym udziałem okruchów skalnych w masie glebowej. W rankerach w Pasma Polic, pomimo niewielkiej głębokości profilu, zaznacza się obecność poziomu przemian pedogenicznych (Bw). Przejście między poziomem brunatnienia a litą skałą ma zazwyczaj charakter stopniowy, ale w niektórych położeniach morfologicznych może być ono ostre. W górnych i środkowych częściach stoków przekształconych przez ruchy osuwiskowe występują liczne zagłębienia bezodpływowe o niewielkich powierzchniach (zazwyczaj do 0,5 ha). Są one miejscami w których gromadzi się zazwyczaj silnie próch-niczny materiał deluwialny. Gleby kształtujące się na takim materiale okresowo charakteryzują się nadmiernym uwilgoceniem związanym z wypływami wód gruntowych lub stagnowaniem wód opadowych, co skutkuje występowaniem oglejenia. Materiał 156 Gleby deluwialny, gromadzący się w zagłębieniach, cechuje się zazwyczaj drobnoziarnistym uziarnieniem i niewielkim udziałem części szkieletowych, wskutek czego właściwości gleb w takich położeniach silnie kontrastują z glebami brunatnymi przeważającymi w ich otoczeniu. Ponadto, gleby te charakteryzują się bardzo dużą zawartością materii organicznej zakumulowanej w profilach do nawet znacznych głębokości, a jednocześnie wartością pH wyższą od gleb brunatnych dystroficznych. Istnieje trudność z określeniem pozycji systematycznej omawianych gleb zgodnie z Systematyką gleb Polski (2011), ponieważ gleby te spełniają częściowo kryteria podtypów gleb brunatnych dystroficznych opadowo-glejowych oraz gleb gruntowo-glejowych, a także gleb glejowych typowych. Zgodnie z systematyką WRB (2015) gleby te klasyfikowane są jako Dystric Gleysols (Colluvic, Humic). W wyższych partiach Pasma Polic (powyżej 900-950 m n.p.m.) na stokach Kiczorki, Polic, Czyrńca, na Okrąglicy i jej północnych stokach oraz na północnych stokach Naroża występują gleby brunatne dystroficzne z cechami bielicowania zajmujące nieco ponad 10% powierzchni opisywanego obszaru. Jest to typ przejściowy między glebami brunatnymi dystroficznymi a glebami bielicowymi. Cechą charakterystyczną takich gleb jest występowanie w stropie ich mineralnych części bardzo cienkich i często nieciągłych poziomów wymycia, o odcieniu szarym oraz (bezpośrednio pod nimi) - słabo wykształconych poziomów o cechach poziomów iluwialnych. W wielu przypadkach najbardziej wyraźną cechą świadczącą o występowaniu w tych glebach mało zintensyfikowanego bielicowania jest obecność w poziomach próchnicznych (A) jasnych, przemytych przez kwasy organiczne ziaren kwarcu. Efekty bielicowania mogą być dodatkowo maskowane dużą ilością materii organicznej w wierzchnich poziomach mineralnych, szczególnie w glebach pod traworoślami i borówczyskami na polanach (halach). Powyżej ok. 1100 m n.p.m dominują gleby bielicowe, bielice i rankery bielicowe, pokrywające łącznie około 5% powierzchni Pasma Polic. Gleby te występują w partiach przyszczytowych głównego grzbietu, od Góry Syhlec na południowym-zachodzie przez Kiczorkę i Police po Czyrniec, a także na szczycie Naroża o wysokości poniżej 1000 m n.p.m. - we wschodniej części omawianego obszaru. Cechą wyróżniającą te gleby jest występowanie w nich wyraźnych efektów procesu bielicowania - wybielonych poziomów wymycia (E) bezpośrednio pod miąższymi poziomami organicznymi oraz wyraźnych (często dwudzielnych) poziomów iluwiacji materii organicznej i półtoratlenków żelaza i glinu (Bhs i Bs). Występowanie gleb poddanych bielicowaniu w najwyższych częściach Pasma Polic jest prawdopodobnie uwarunkowane splotem czynników klima-tyczno-roślinnych oraz występowaniem tam relatywnie bardziej przepuszczalnej zwie-trzeliny, podobnie jak ma to miejsce w sąsiednim Masywie Babiej Góry (Miechówka i in. 2004). Zmieniające się wraz z wysokością warunki klimatyczne (niższa średnia 157 Łukasz Musielok, Mateusz Stolarczyk, Magdalena Gus temperatura powietrza i wyższe opady atmosferyczne) oraz występująca w najwyższych częściach Pasma Polic roślinność dostarczająca dużej ilości wolno rozkładanej biomasy (bór świerkowy z płatami kosodrzewiny i dużym udziałem mchów), łącznie powodują rozwój bardzo miąższych i zasobnych w materię organiczną poziomów nadkładowych. Są one znakomitym sorbentem zatrzymującym w powierzchniowej warstwie gleby wodę pochodzącą z opadów i z roztopów. Z kolei bardziej gruboziarniste uziarnienie gleb, wynikające z płytkiego zalegania warstw piaskowców, warunkuje przemywny charakter zwietrzeliny. W znaczący sposób sprzyja to migracji w głąb profili kompleksów organiczno-mineralnych, które tworzą się w wierzchniej części gleby. W dnach dolin Skawy, Skawicy, Bystrzanki i ich większych dopływów, na terasach rzecznych wytworzyły się mady właściwe (około 5% powierzchni Pasma Polic), charakteryzujące się przeważnie dużym udziałem otoczaków z frakcji kamienistej i żwirowej (Klasyfikacja uziarnienia PTG 2008) oraz gliniasto-piaszczystym uziarnieniem części ziemistych. Uziarnienie i udział części mineralnych i szkieletowych mad zależy przede wszystkim od często gwałtownego charakteru wezbrań letnich na ciekach przepływających przez omawiany obszar. Mady występujące u podnóży Pasma Polic cechują się niewielką zawartością materii organicznej zakumulowanej w głębszych warstwach oraz kwaśnym i lekko kwaśnym odczynem wynikającym z właściwości materiału macierzystego. Między Juszczynem a Kojszówką - w północno-wschodniej części opisywanego obszaru - na materiale o uziarnieniu relatywnie bardziej pylastym, na połogich stokach nad doliną Skawy, wykształcił się niewielki płat gleb płowych (0,3% powierzchni omawianego obszaru), co jest typowe dla większych dolin i kotlin karpackich (Skiba i Drewnik 2003). Literatura Adamczyk B., 1966, Studia nad kształtowaniem się związków pomiędzy podłożem skałnym i glebą, Cz. II. Gleby leśne wytworzone z utworów fliszowych płaszczowiny magurskiej w Gorcach, Acta Agr. et Silv„ 6, 3-48. Adamczyk B., 1983, Charakterystyka gleb Babiogórskiego Parku Narodowego, [w:] K. Zabierowski (red.), Park Narodowy na Babiej Górze, Studia Naturae, B, 29, 95-120. Adamczyk B., Baran S., 1963, Gleby Babiej Góry, [w:] W. Szafer (red.), Babiogórski Park Narodowy, Zakł. Ochr. Przyr. PAN, 21, Kraków,, 89-109. Adamczyk B., Maciaszek W., Januszek K„ 1973, Gleby gromady Szymbark i ich wartość użytkowa, Dokum. Geogr. IG PAN, 1. 158 Gleby Bank Danych o Lasach, www.bdl.lasy.gov.pl [odczyt: 10.05.2017]. Baradziej E., 1978, Wpływ koszarzenia na niektóre własności chemiczne gleby w zespole Hieracio--Nardetum strictae w Gorcach (Karpaty Zachodnie), Prace botaniczne. Bednarek R., Dziadowiec H„ Pokojska U., Prusinkiewicz Z., 2004, Badania ekologiczno-glebo-znawcze, PWN, Warszawa. Borowiec S., 1961, Charakterystyka gleb bielicowych i brunatnych kwaśnych w ważniejszych zespołach Babiogórskiego Parku Narodowego, Sylwan, 105, 3. Dobrzański B., 1963, Przydatność użytkowa gleb Karpat Fliszowych, Roczniki Gleboznawcze-Soil Science Annual, 13 (suppl.). Drewnik M., 1996, Próchnica i tempo rozkładu materii organicznej w wybranych glebach Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Roczniki Bieszczadzkie, 5,175-185. Drewnik M., 2008, Geomorfologiczne uwarunkowania rozwoju pokrywy glebowej w obszarach górskich na przykładzie Tatr, Wyd. UJ, Kraków. Geertsema M., Highland L., Vaugeouis L„ 2009, Environmental impact of landslides, [w:] K. Sassa, P. Canuti (red.), Landslides. Disaster risk reduction, Springer-Verlag Berlin Heidelberg, 589-607. Gruba P., 2001, Rozmieszczenie kompleksów żelazisto-próchnicznych w glebach brunatnych wytworzonych z piaskowców w Beskidach, Roczniki Gleboznawcze-Soil Science Annual LII Suplement, 153-157. IUSS Working Group WRB, 2015, World Reference Base for Soil Resources 2014, update 2015 International soil classification system for naming soils and creating legends for soil maps, World Soil Resources Reports No. 106, FAO, Rome. Kacprzak A., 2003, Slope covers as the soil parent material in the Western Bieszczady Mts., Roczniki Gleboznawcze-Soil Science Annual, 54 (3), 97-110. Kacprzak A., Skiba M., 2000, Uziarnienie i skład mineralny jako wskaźniki genezy utworów macierzystych gleb, Roczniki Bieszczadzkie, 9,183-195. Kowalczyk E., Miechówka A., 2001, Klasyfikacja kwaśnych gleb Babiogórskiego Parku Narodowego na podstawie profilowego rozmieszczenia różnych form żelaza, Roczniki Gleboznawcze-Soil Science Annual Suplement, 52,127-133. Książkiewicz M„ 1966, Przewodnik XXXIX zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego Babia Góra 2-5 czerwca 1966, Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa. Książkiewicz M., 1971, Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski, Arkusz Zawoja, Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa. Kwinichidze M., Prusinkiewicz Z., 1952, Kwestia gleb brunatnych, Roczniki Gleboznawcze-Soil Science Annual, 2, 47-58. Lasota J., 2004a, Gleby siedlisk leśnych Żywiecczyzny. Cz. I. Siedliska niskiego regla dolnego, Sylwan, 2, 3-10. 159 Łukasz Musielok, Mateusz Stolarczyk, Magdalena Gus Lasota J., 2004b, Gleby siedlisk leśnych Żywiecczyzny. Cz. II. Siedliska wysokich położeń regla dolnego i regla górnego, Sylwan, 3,14-20. Lazar J., 1954, Badania nad glebami pasma babiogórskiego ze szczególnym uwzględnieniem rezerwatu, Roczn. Nauk. Roln., ser. A, 70. Łoziński W, 1910, Die preiglaziale Fazies der Mechanischen Verwitterung, C.R. Intern. Congr., Stokholm. Maciaszek W., Brożek S., Januszek K., 1987, Współzależność między rzeźbą terenu a przydatnością użytkową gleb w Zachodnich Karpatach fliszowych, Zesz. Nauk. AR. w Krakowie, 215,17, 173-188. Maciaszek W., Gruba P., Lasota J., Wanic T., Zwydak M., 2009, Właściwości fizyko-chemiczne gleb drzewostanów naturalnych i monokultur świerkowych w Beskidzie Zachodnim, Sylwan, 338-345. Miechówka A., Niemyska-Łukaszuk J., Zaleski T., Mazurek R„ 2004, Gleby Babiogórskiego Parku Narodowego, [w:] B. W. Wołoszyn, A. Jaworski, J. Szwagrzyk (red.), Babiogórski Park Narodowy. Monografia przyrodnicza, Wyd. Komitet Ochrony Przyrody PAN, Babiogórski Park Narodowy, Kraków, 197-211. Polskie Towarzystwo Gleboznawcze, 2011, Systematyka gleb Polski - wydanie 5, Roczniki Glebo-znawcze-Soil Science Annual., 62 (3), 1-197. Prędki R., 2000, Ocena zniszczeń środowiska przyrodniczego Bieszczadzkiego Parku Narodowego w obrębie pieszych szlaków turystycznych, Roczniki Bieszczadzkie, 8, 343-352. Sikorska E., Tomasiewicz J., 2006, Gleby, [w:] W. Różański (red.), Gorczański Park Narodowy. 25 lat ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, Gorczański Park Narodowy, Poręba Wielka, 46-50. Skiba S., 1995, Pokrywa glebowa, [w:] J. Warszyńska (red.), Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność, Wyd. UJ, Kraków, 69-76. Skiba S., 2006, Pokrywa glebowa strefy wysokogórskiej Karpat i jej zagrożenia, Roczniki Bieszczadzkie, 14, 201-214. Skiba S., 2009, Pokrywa glebowa, [w:] A. Górecki, B. Zemanek (red.), Magurski Park Narodowy -monografia przyrodnicza, UJ, MPN, Kraków-Krempna, 44-54. Skiba S„ Drewnik M., 2000, Pokrywa glebowa Magurskiego Parku Narodowego (Karpaty-Beskid Niski), Roczniki Bieszczadzkie, 9, 183-195. Skiba S„ Drewnik M., 2003, Mapa gleb obszaru Karpat w granicach Polski, Roczniki Bieszczadzkie, 11,15-20. Skiba S., Drewnik M., Drozd J., Klimek M., Prędki R., Szmuc R., Uziak S., Melke J., Chodorowski J., Jała Z., 1995, Mapa Gleb Bieszczadzkiego Parku Narodowego, 1:10 000, UJ, BPN, PPGiK, Warszawa. Skiba S„ Drewnik M., Kacprzak A., Kołodziejczyk M., 1999b, Gleby litogeniczne Bieszczadów i Beskidu Niskiego, Roczniki Bieszczadzkie, 7, 387-396. 160 Gleby Skiba S., Drewnik M., Klimek M., 2003, Pokrywa glebowa, [w:] A. Górecki, K. Krzemień, S. Skiba, B. Zemanek (red.), Przyroda Magurskiego Parku Narodowego, UJ, MGP, Krempna-Kraków, 31-42. Skiba S„ Drewnik M„ Klimek M., Kacprzak A., Żyła M„ 2004, Pokrywa glebowa parków narodowych w polskich Karpatach, [w:] B. Izmaiłow (red.), Przyroda - Człowiek - Bóg, IGiGP UJ, 115-125. Skiba S„ Drewnik M„ Prędki R„ Szmuc R„ 1998, Gleby Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Monografie Bieszczadzkie, 2,1-86. Skiba S., Drewnik M., Szmuc R., Klimek M., Kołodziejczyk M., Zaleski T., Prędki R., Dobija J., Klimek P., Kacprzak A., 1999a, Mapa Gleb Magurskiego Parku Narodowego, 1:25 000, UJ, MPN, Kraków-Krempna. Skiba S., Szymański W., Nędzka M., Prędki R., 2009, Inicjalne gleby (Lithic Leptosols) piętra połonin w Bieszczadach i w Czarnohorze (Karpaty Wschodnie), Roczniki Bieszczadzkie, 17, 357-366. Stuchlik L., 1968, Zbiorowiska leśne i zaroślowepasma Policy w Karpatach Zachodnich, Fragmenta Floristica et Geobotánica, 4(14), 441-482. Stuchlikowa B„ 1967, Zespoły łąkowe pasma Policy w Karpatach Zachodnich, Fragmenta Floristica et Geobotánica, 13 (3), 357 - 402. Stuchlikowa, B., Stuchlik L., 1962, Geobotaniczna charakterystyka pasma Policy w Karpatach Zachodnich, Fragmenta Floristica et Geobotánica, 8 (3), 229-396. Uziak S., 1963, Geneza i klasyfikacja gleb górskich w Karpatach fliszowych, Roczniki Gleboznawcze-Soil Science Annual, 13, 56-71. 161 SZATA ROŚLINNA Jerzy B. Parusel Wprowadzenie Pozostające niejako w cieniu Babiej Góry Pasmo Polic charakteryzuje się swoistym składem flory i zbiorowisk roślinnych. Odrębność ta jest wynikiem uwarunkowań ekologicznych wzrostu i rozwoju roślin, na które mają wpływ rzeźba terenu, wysokość nad poziom morza, podłoże geologiczne i gleby oraz warunki klimatyczne, a także przeszła działalność człowieka na omawianym obszarze. Mimo bezpośredniego sąsiedztwa wysokogórskiego masywu Babiej Góry, swoistość i odrębność szaty roślinnej Pasma Polic zaznacza się wyraźnie, wzbogacając różnorodność biologiczną i krajobrazową całego Pasma Babiogórskiego. W artykule scharakteryzowano szatę roślinną Pasma Polic, na którą składają się flora i roślinność (flora to ogół gatunków roślin, a roślinność to ogół zbiorowisk roślinnych występujących na danym terenie; Matuszkiewicz 2008). Rozwój i przemiany roślinności Pasma Babiogórskiego Obserwowany dzisiaj w Paśmie Babiogórskim i na terenach sąsiednich układ piętrowy roślinności ukształtował się w okresie subatlantyckim, między 3600 a 3000 lat temu (Trela 1929; Stuchlikowa, Stuchlik 1962; Obidowicz 1990; Ralska-Jasiewiczowa 1991). Pierwotna puszcza karpacka w reglu dolnym złożona była z mieszanych lasów z udziałem jodły, buka, jawora, jesionu, klonu, olchy szarej i świerka. Jodła panowała do wysokości około 850 m n.p.m., a wyżej do 1150 m n.p.m. - buk (z wyjątkiem stoku Jerzy B. Parusel południowego Babiej Góry, gdzie gatunek ten przypuszczalnie nigdy nie dominował; świadczą o tym dane paleobotaniczne). W reglu górnym dominował świerk, a szczytowe partie Babiej Góry porastała kosodrzewina. Jednak już w tym okresie w strukturze lasów orawskich zaznaczyły się wpływy osadnictwa¹ epoki wczesnego brązu, należącego do kultury ceramiki sznurowej - lasy uległy trzebieży i prześwietleniu, zwiększał się obszar śródleśnych polan i pastwisk. W profilach pyłkowych pojawiły się ziarna pyłku zbóż oraz roślin azotolubnych, zaznaczał się także spadek udziału pyłku drzew. Był to bowiem pierwszy, tak wyraźny przejaw ingerencji człowieka w środowisko naturalne omawianego terenu i dowód jego przekształcania. Wraz z zanikiem kultury ceramiki sznurowej zanikły informacje o pobycie tu człowieka - aż do średniowiecza, gdy od północy i południa postępowała kolonizacja przedpola Pasma Babiogórskiego. Historycznie młodsze osadnictwo dotarło tutaj stosunkowo późno, gdyż region babiogórski miał dla osiedlania się człowieka niekorzystne warunki. Strome, lesiste i kamieniste stoki północne, wąskie doliny, surowy klimat i nieurodzajna gleba nie sprzyjały kolonizacji tych terenów. Również południowe stoki pasma, mimo łagodnego spadku, były trudne do zasiedlenia, z powodu rozległych i niedostępnych torfowisk. Miejsca te kolonizowała ludność wołoska, która na przełomie XIV i XV wieku zaczęła tu napływać ze wschodu (Broda 1963; Obidowicz 1990; Janicki 1996). Wołosi trudnili się karczowaniem lasów i pasterstwem, wędrując wzdłuż grzbietów karpackich w poszukiwaniu naturalnych terenów wypasowych dla owiec i bydła. Z czasem ich wędrówki pasterskie zanikły, a Wołosi odegrali istotną rolę w osadnictwie omawianych terenów. Wsiami typowo wołoskimi są w zachodniej części polskich Karpat: Koszarawa (XV w.), Jabłonka (1561), Sidzina (1562), Skawica (przed r. 1593), Zubrzyca (1605) i Zawoja (1646). W tym samym czasie powstawały też wsie zasiedlane żywiołem polskim - Juszczyn (XV w.), Osielec (1544), Białka (1564), Jordanów (XVI w.), Lipnica (1609), Chyżne (1622). Rozwój zakładanych tu wsi odbywał się kosztem puszczańskich lasów, które dostarczały budulca i żywności oraz terenów pod uprawy rolne, pastwiska i łąki. Wówczas też powstały zasadnicze zręby struktury przestrzennej użytkowania ziemi na omawianym obszarze. Proces jego wylesienia trwał jednak dziesiątki lat i odbywał się w obrębie nadanych osadnikom ról (ok. 14-17,5 ha) i zarębków (3,5 ha). Zachowanymi przykładami takiego osadnictwa na badanym terenie są role: Flakowa, Kamycko i Staszkowa na południowych stokach Polic oraz 1 Najstarsze, prehistoryczne ślady epizodycznego osadnictwa na omawianym terenie pochodzą ze schyłkowego paleolitu (Lipnica Wielka; kultura ahrenburska), a następne ślady pobytu człowieka (Przysłop, kultura ceramiki sznurowej) datowane są dopiero na neolit i początek epoki brązu (Wojterski, Parusel 1994). 164 Szata roślinna zarębki: Norczak, Sułowa Cyrhla i Zimna Dziura na północnych stokach Babiej Góry 1 Polic, które powstały w obrębie zwartych lasów i do dziś są zamieszkałe. Osadnictwo z XV-XVII w. odbywało się kosztem lasów złożonych z olchy, jesionu, jaworu, klonu, buka i jodły, które porastały dna dolin oraz niższe i łagodnie nachylone zbocza. Ocalałe w toku akcji osiedleńczej lasy były użytkowane plądrowniczo, a cięcia miały charakter przerębowy. Ich intensywność w Beskidzie Żywieckim nie przekraczała 0,5 m'/ha/rok na początku XVII wieku, a w pierwszej połowie XIX w. - około 2 m'/ha/rok. Cięcia te - przy średniej zasobności lasów puszczańskich szacowanych na około 500 m'/ha i zdolności produkcyjnej 10-12 m'/ha/rok - zdaniem leśników (Dzięciołowski 1963; Kulig 1973; Twaróg 1983) były zbyt małe, aby mogły wyraźnie naruszyć strukturę gatunkową, piętrową i biomasę pierwotnych wówczas jeszcze drzewostanów oraz przebieg procesów ekologicznych. Inaczej wpływ eksploatacji lasów, związanej z rozwojem przemysłu drzewnego w wieku XVII i XVIII na badanym terenie, oceniają botanicy. W diagramie pyłkowym z Zubrzycy Górnej, niszczenie lasów bukowych w XVII w. w okolicy Juszczyna na potrzeby huty szkła (liczne limierze wypalające drewno na węgiel drzewny i smołę - Bubak 1956) odbiło się wyraźnym obniżeniem procentowych wartości pyłku tego drzewa. Natomiast rozwijający się w XVIII wieku przemysł drzewny w Skawicy i Zawoi stał się (być może) przyczyną spadku w diagramie pyłkowym krzywej dla jodły (Stuchlikowa, Stuchlik 1962). Od połowy XVI w. lasy tzw. „państwa żywieckiego” obciążone były serwitutem na rzecz włościan: prawem poboru drewna budulcowego i opałowego oraz ściółki leśnej, a także prawem wypasu w lesie. Uprawnienia te zostały wykupione po roku 1853 w formie ekwiwalentu gruntowego przekazywanego osadom i szałaśnikom. Do dziś pozostało jedynie prawo poboru opału w lesie (Kawecki 1939; Dzięciołowski 1963; Fabiajnowski, Gądek 1983). Wydaje się, że wypas bydła i owiec w lasach wpłynął negatywnie na ich strukturę gatunkową i piętrową, zwłaszcza w miejscach intensywniej użytkowanych. Miejsc tych musiało być jednak niewiele, gdyż (zdaniem H. Zapałowicza 1880), lasy na północnym stoku Babiej Góry w II połowie XIX w. były jeszcze mało zmienione, „prawie wszędzie pierwotne”. Także W. Szafer (1963), który wizytował Zawoję w roku 1904, nadmienił, że „pierwotna przyroda Babiej Góry nie podlegała przemianom przez pasienie owiec i bydła”. Na stokach południowych Babiej Góry i Polic wypasy odbywały się w lasach, na halach i polanach śródleśnych, które Zarząd Zamków Orawskich od roku 1615 wydzierżawiał w tym celu wsiom orawskim. W pasmach Babiej Góry i Polic było dzierżawionych 534 ha hal i polan, a wypasem objął także około 140 ha przyległych lasów. W związku z wyrządzanymi szkodami, z końcem XVIII w. zabroniono wpuszczania bydła na poręby oraz wypasu kóz i grabienia ściółki w lasach (Wałach 1986). Szałaśniczy wypas kilkuset sztuk owiec i wołów na Babiej Górze i w Paśmie Polic przetrwał jednak jeszcze przez cały wiek XIX, by ostatecznie zaniknąć w pierwszej połowie XX wieku (Stuchlikowa, Stuchlik 1962; Parusel 1991). 165 Jerzy B. Parusel Zorganizowane formy gospodarki leśnej najwcześniej pojawiły się w lasach orawskich. Już w drugiej połowie XVI w. Zarząd Zamków Orawskich zaczął prowadzić wyręby lasu. Partie starodrzewu wyznaczał do wyrębu wojewoda Wołochów, który nadzorował także wycinkę i zrywkę drewna. Odnowienie lasu odbywało się wówczas na drodze samosiewu. Na przełomie XVII i XVIII w. prowadzenie gospodarki leśnej powierzono dyplomowanemu leśnikowi. Pod jego kierunkiem w latach 1775-1776 dokonano pomiarów geodezyjnych i taksacji lasu oraz jego podziału na części, które objęte zostały użytkowaniem rębnym oraz na te, gdzie dopuszczono wypas bydła. Pozyskiwanie drewna odbywało się na zrębach zupełnych o łącznej powierzchni początkowo 190 ha, a następnie - 230 ha. Zręby założone na stokach stromych odnawiano siewem, natomiast na powierzchniach łagodnie nachylonych łączono prace odnowieniowe z przejściową ich uprawą. W pierwszym roku po uporządkowaniu powierzchni zrębowej sadzono ziemniaki, a w drugim roku siano owies i żyto krzycę oraz - siewem pełnym - nasiona świerka. Na zrębach nieprzydatnych dla uprawy rolnej, do przygotowania gleby pod siew i do wgniatania nasion świerka w glebę używano owiec i bydła. Te sposoby odnowienia stosowano do roku 1860, a z przejściową uprawą rolną - nawet do 1880 roku i dłużej. Po roku 1860 zaczęto preferować odnowienie zrębów sadzeniem. Sadzonki pochodziły ze szkółek, w których wysiewano nasiona pochodzące z własnych drzewostanów. Skład gatunkowy nowo zakładanych upraw był następujący: świerk 70-80%, jodła 20-30%, liściaste (jawor, jesion, brzost) 10%; buk pojawiał się w składzie tylko z odnowienia naturalnego. Taki sposób gospodarowania obowiązywał w lasach orawskich aż do II wojny światowej. Jego efektem jest całkowita przemiana składu gatunkowego drzewostanów, w których udział świerka przekroczył 93%, jodły spadł do 3%, a gatunków liściastych (buk, jawor, olcha szara) mniej, był poniżej 1% (Wałach l.c.). Zdaniem E. Chodzickiego (1956), w ciągu 120 lat gospodarki zrębowej udział jodły na południowych zboczach Babiej Góry trzykrotnie zmalał. W roku 1879 węgierska ustawa leśna wprowadziła podział lasów na gospodarcze i ochronne - na tej podstawie Zarząd Komposesoratu Orawskiego wyodrębnił lasy ochronne na południowym stoku Babiej Góry, na wysokości 1200-1500 m n.p.m., o łącznej powierzchni 146 ha (Wałach l.c.). Od roku 1928 były one zagospodarowywane na zasadach rezerwatowych (Szafer 1963). W lasach żywieckich do końca XVIII wieku brakowało takiej zorganizowanej gospodarki leśnej. Zasadnicza zmiana nastąpiła dopiero z chwilą wprowadzenia około roku 1840 gospodarstwa zrębowego (Dzięciołowski 1963; Zabielski i in. 1969; Kulig 1973; Twaróg 1983). Na podstawie pomiarów terenowych sporządzono mapy oraz opisy drzewostanów, które podzielono na sekcje. Co roku użytkowaniu podlegała, wyłącznie rębnią zupełną, jedna sekcja. Ta forma gospodarowania przetrwała do roku 1890. Później wprowadzono podział lasu na oddziały o powierzchni 25-35 ha oraz ostępowy 166 Szata roślinna porządek cięć. Utrzymano rębnię zupełną i 100-letnią kolej rębu, a użytkowanie ograniczono do jednego zrębu o powierzchni 3 ha rocznie w ostępie. W drzewostanach położonych powyżej 1000 m n.p.m. zastosowano przerębowy sposób użytkowania i 120-let-nią kolej rębu. Zaprojektowano również użytkowanie międzyrębne, w wysokości 25% masy użytków rębnych w drzewostanach powyżej 25 lat. Intensywność cięć w okresie 1910-1919 wynosiła 3,8 m³/ha, a w następnym dziesięcioleciu była większa o prawie 9%. Odnowienie lasów odbywało się przeważnie sztucznie (sadzeniem lub siewem); wykorzystywano też zachodzące odnowienia naturalne. Z końcem XIX w. wprowadzano również obce gatunki drzew: daglezję, wejmutkę, a na początku XX w. także limbę, którą obsadzano zręby w wyższych położeniach. Zręby zupełne po wypaleniu odpadów zrębowych oddawano, podobnie jak na Orawie, pod uprawę, z sadzeniem ziemniaków w pierwszym roku i siewem owsa lub krzycy (wraz z nasionami świerka) w drugim. W drugiej połowie XIX w. obowiązywał następujący skład gatunkowy upraw: świerk 60%, jodła 20%, buk 15% i jawor 5%. Z czasem w nowo zakładanych uprawach udział jodły i gatunków liściastych uległ dalszemu zmniejszeniu. Od roku 1930 w starodrze-wiach bukowo-jodłowych, nienarażonych na działanie wiatrów wywalających las, stosowano przeważnie rębnię częściową, z odnowieniem przez samosiew górny i ewentualny podsiew jodły. W pozostałych drzewostanach i w wyższych położeniach zalecano stosowanie rębni zupełnej z układem przerywanym. Odnowienia tych zrębów dokonywano w drodze sadzenia 2-letnich świerków, bez przejściowej uprawy rolnej. Zalecano zachowanie na zrębach przyszłościowych nalotów i podrostów. Taki sposób zagospodarowania obowiązywał do końca II wojny światowej, przy czym okupant hitlerowski stosował wyłącznie zręby zupełne w niżej położonych i łatwiej dostępnych drzewostanach (Zabielski i in. 1969). W roku 1930 lasy w masywie Babiej Góry i Paśmie Polic, należące do Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, zostały podzielone na trzy obręby użytkowe (Zawoja, Maków i Sidzina) oraz dwa ochronne: Babia Góra (642,22 ha) i Police (131,24 ha). Obręb Babia Góra stał się rezerwatem w roku 1934, a na terenie obrębu Police rezerwat przyrody powstał dopiero w roku 1972. Po roku 1945 nadleśnictwa gospodarujące na badanym terenie stosowały głównie rębnie częściowe z odnowieniem sztucznym pod osłoną drzewostanu. Materiał odnowieniowy pochodził z własnych szkółek; odbywał się w tym czasie również handel nasionami i sadzonkami. Intensywność cięć rębnych i przedrębnych była dość wysoka, np. w drzewostanach przyłączonych do Babiogórskiego Parku Narodowego w roku 1997 z Nadleśnictwa Sucha wynosiła 4,88 m’/ha w okresie 1986-1997, a w drzewostanach Nadleśnictwa Nowy Targ 3,06 m’/ha w latach 1976-1997 (Szwagrzyk i in. 1999). Charakterystyka drzewostanów w lasach państwowych (nadleśnictwa: Myślenice, Nowy Targ, Sucha) projektowanych do włączenia w skład Babiogórskiego Parku Narodowego w roku 1981 przedstawiała się następująco (Parusel 1981): gatunkiem 167 Jerzy B. Parusel dominującym powierzchniowo był świerk (84,02% powierzchni), nieliczny już były buk (11,11%) i jodła (4,22%). Znikomą powierzchnię zajmowała olcha szara (0,23%), a na pozostałe gatunki (sosna, modrzew, iwa, jesion, wejmutka i limba) przypadało zaledwie 0,42% powierzchni. Przeciętna zasobność świerka wynosiła 394 m³, buka 208 m³, jodły 160 m', olchy szarej 71 m³. Drzewostany od I do III klasy wieku zajmowały 40,83% powierzchni projektowanej do przyłączenia, drzewostany w wieku 61-100 lat stanowiły 42,79%, a drzewostany ponad 100-letnie pokrywały jedynie 5,76% powierzchni leśnej. Przeciętna zasobność drzewostanów w III klasie wieku wynosiła 323 m', w IV klasie 487 m³, a w V - 508 m³. Najpospolitszym typem siedliskowym lasu był las mieszany górski, zajmujący 51,28% powierzchni leśnej. Bór mieszany górski zajmował 22,00%, las górski 19,59%, bór wysokogórski 6,97%, a ols górski zaledwie 0,16% powierzchni leśnej. Przeciętna zasobność drzewostanów na siedlisku olsu górskiego wynosiła 87 m³, na siedlisku lasu górskiego 373 m³, lasu mieszanego górskiego 405 m³, boru mieszanego górskiego 385 m³, a boru wysokogórskiego 256 m³. Przeciętna zasobność drzewostanów projektowanych do przyłączenia wynosiła 360 m³. Udział powierzchniowy drzewostanów z panującym świerkiem na siedliskach lasu górskiego, lasu mieszanego górskiego i boru mieszanego górskiego wynosił od 78,6 do 96,0%. Udział buka na tych siedliskach wynosił od 3,3 do 15,5%, a jodły - zaledwie od 0,5 do 6,4%. Wielkości te obrazowały stopień zniekształcenia potencjalnych siedlisk leśnych przez dominację świerka i przedstawiały zarazem kierunek, w jakim powinna iść przebudowa zmienionych fragmentów drzewostanów. Przed zaprowadzeniem gospodarstwa zrębowego w połowie XIX wieku średni udział gatunków w lasach regla dolnego Żywiecczyzny wynosił: jodły - 42%, świerka - 31%, buka - 27%. Drzewostany mieszane (świerkowo-bukowo-jodłowe) stanowiły 32%, lite jedliny 4%, - 23% ze współpanują-cym świerkiem i 4% - z bukiem (Twaróg 1983). Przeważały drzewostany, których wiek przekraczał niekiedy 300 lat (Kulig 1973), a ich zasobność na najlepszych siedliskach wynosiła 700-900 m', a nawet i ponad 1000 m³ (Twaróg l.c., Kulig l.c.). Charakterystyka współczesnych (stan na rok 2015²) drzewostanów Pasma Polic w lasach państwowych (Nadleśnictwa: Myślenice, Nowy Targ, Sucha) przedstawiała się następująco: gatunkiem dominującym powierzchniowo był świerk (53,17%), a następnie buk (27,83%) i jodła (17,51%). Niewielką powierzchnię zajmowały sosna (0,65%) i modrzew (0,48%). Na pozostałe gatunki (lipa, jawor, jesion, olcha czarna, sosna czarna, dąb, kasztanowiec, olcha szara, daglezja i brzoza) przypadało 0,36% powierzchni leśnej. Przeciętna zasobność świerka wynosiła 263 m³, jodły 238 m³, buka 194 m³, olchy szarej - 87 m³. W Paśmie Polic stwierdzono 23 drzewostany jodłowe ² Dane z Banku Danych Leśnych przygotowane przez mgr inż. Krzysztofa Majsterkiewicza z Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach, za co mu serdecznie dziękuję. 168 Szata roślinna i świerkowe o zasobności powyżej 500 m³ (maksymalnie do 658 m³), które zajmowały 150,89 ha powierzchni. Drzewostany od I do III klasy wieku zajmowały 33,98% powierzchni, drzewostany w wieku 61-100 lat stanowiły 31,79%, a drzewostany ponad 100-letnie pokrywały aż 34,23% powierzchni leśnej; drzewostany w wieku od 160 do 220 lat zajmowały jej 2,00%. Przeciętna zasobność drzewostanów w III klasie wieku wynosiła 153 m', w IV klasie 327 m³, a w V - 302 m³. Najpospolitszym typem siedliskowym lasu jest obecnie las mieszany górski, zajmujący 47,41% powierzchni leśnej. Las górski zajmuje 22,79%, bór mieszany górski 21,91%, bór wysokogórski 7,30%, a ols jesionowy górski i las łęgowy górski - łącznie zaledwie 0,20% powierzchni leśnej. Przeciętna zasobność drzewostanów na siedlisku lasu łęgowego górskiego wynosiła 106 m³, olsu jesionowego górskiego 369 m', lasu górskiego 196 m', lasu mieszanego górskiego 219 m³, boru mieszanego górskiego 316 m³, a boru wysokogórskiego 305 m³. Przeciętna zasobność drzewostanów wymienionych nadleśnictw wynosiła 237 m³. Udział powierzchniowy drzewostanów z panującym świerkiem na siedliskach lasu górskiego wynosił 20,06%, lasu mieszanego górskiego 44,33% i boru mieszanego górskiego 90,53%. Udział buka na tych siedliskach wynosił odpowiednio 37,61%, 38,45% i 4,43%, a jodły 36,94%, 16,79% i 5,04%. Obszary wydarte puszczy karpackiej przeznaczono pod osadnictwo i rolnictwo. Przeważała tu hodowla zwierząt, której służyła mocno rozwinięta w przeszłości gospodarka pasterska, a także uprawa użytków zielonych na paszę dla zwierząt. Uprawy zbóż i roślin okopowych w wyższych położeniach górskich nie zajmowały dużych areałów, a ich udział wzrastał w sąsiedztwie zabudowań i na płaskich dnach dolin rzecznych (Parusel 2006). Od wielu lat obserwuje się zanik gospodarki pasterskiej i hodowli zwierząt, a grunty rolne pozostają pod silną presją budownictwa mieszkaniowego i rekreacyjnego. Współczesny układ piętrowy roślinności Pasmo Polic znajduje się w zasięgu trzech pięter klimatyczno-roślinnych. Do wysokości 550-600 m n.p.m. sięga piętro pogórza, w którym zachowały się płaty lasów grądowych, a resztę zajęły osadnictwo i rolnictwo (uprawy). Powyżej, do wysokości 1140-1220 m n.p.m. w zależności od stoku, rozciąga się piętro regla dolnego, zdominowane przez roślinność leśną, głównie buczyny i jedliny. Wśród lasów można napotkać polany z roślinnością łąkową i murawową, które powstały w toku osadnictwa wołoskiego i likwidacji serwitutów. Ponad lasami regla górnego, przeciętnie od wysokości 1150 m n.p.m., rozciąga się piętro regla górnego, zdominowane przez świerczyny. Także 169 Jerzy B. Parusel i w obrębie tych lasów znajdują się polany i hale antropogenicznego pochodzenia. Na Policach nie ma piętra kosodrzewiny - rosnąca na jej szczycie kosodrzewina została tam posadzona (Parusel i985a,b). Struktura roślinności w partii szczytowej masywu wskazuje, że znajduje się ona w strefie górnej granicy lasu, która na Babiej Górze przebiega dopiero na wysokości 1390 m n.p.m. Historia i stan zbadania szaty roślinnej Badania florystyczne w Paśmie Polic zostały zapoczątkowane w drugiej połowie XIX wieku. Pierwsze dane o występowaniu szeregu gatunków roślin naczyniowych podają Rehman (1866), Janota (1872), Kolbenheyer (1872), Raciborski (1883), Berdau (1890) i Wołoszczak (1896). Najobszerniejszą pracą o florze Pasma Polic w tamtym wieku była rozprawa Zapałowicza (1880), który w dodatku do flory tego masywu wymienił 180 gatunków. W wieku XX wiedza o florze Pasma Polic wzbogaca się o dane Feketego i Blattnego (1913), Ralskiego (1931; 126 gatunków w tabelach fitosocjolo-gicznych zbiorowisk polan i hal), Zarzyckiego (1956; kilkadziesiąt gatunków ze żwirowisk Skawy i Skawicy). Podstawowym dziełem o florze Pasma Polic są publikacje Stuchlikowej i Stuchlika (1962), Stuchlikowej (1967,1972,1979) i Stuchlika (i968a,b). Dalsze dane florystyczne zawarte są w publikacjach Parusela (1984, 19853,b), Denisiuka (1985), Wilczka (1997, 1998), Bernackiego (i998a,b, 1999), Pasierbka i in. (2004) oraz Borysiak i Stachowicz (2004; dla obszaru Polic, który został włączony w roku 1997 do Babiogórskiego Parku Narodowego). Wiele danych florystycznych, zebranych w trakcie wykonywania prac magisterskich i doktorskich nie zostało dotąd opublikowanych (Bartosik 1981; Bartkowicz 1996; Holeksa i in. 1998; Pasierbek 2001; Parusel 2003; Gumieniak 2007). Flora Pasma Polic liczy 765 gatunków rodzimych i trwale zadomowionych roślin synantropijnych oraz 30 gatunków antropofitów pojawiających się efemerycznie lub dziczejących z uprawy (Stuchlikowa, Stuchlik 1962). Na szczególną uwagę zwracają gatunki górskie, których flora liczy 111 gatunków (14,5% flory). Wśród nich jest 12 gatunków alpejskich, 24 gatunki subalpejskie, 47 gatunków reglowych i 28 gatunków ogólnogórskich. W porównaniu do flory masywu Babiej Góry w granicach Babiogórskiego Parku Narodowego, która liczy 626 gatunków roślin naczyniowych (Borysiak, Stachowicz 2004), flora Polic jest bogatsza o ponad 130 gatunków. To większe bogactwo związane jest z obecnością w Paśmie Polic znacznej powierzchni piętra pogórza oraz szeregu siedlisk nie występujących na Babiej Górze. 170 Szata roślinna Flora mszaków nie została jeszcze zbadana w całości. Dotychczas ukazała się tylko publikacja na temat mchów Pasma Polic (Stebel i in. 2004). W paśmie tym wykazano 264 gatunki, czyli o 16 gatunków mniej, niż w masywie Babiej Góry (Stebel 2004). Jednakże w Paśmie Polic stwierdzono 45 gatunków i jedną odmianę mchów, które na Babiej Górze nie występują. Badania roślinności Pasma Polic rozpoczął Ralski (1931), który zajmował się zbiorowiskami polan i hal. Następnie Zarzycki (1956) opisał roślinność żwirowisk Skawy i Skawicy, a Tacik i in. (1957) opublikowali pierwsze zdjęcie fitosocjologiczne buczyny karpackiej. Gruntowne badania roślinności Pasma Polic przeprowadziła Stuchlikowa, która badała zespoły łąkowe (1967), synantropijne (1972), roślinność miedz i zadrzewień śródpolnych (1979) oraz Stuchlik, który badał zespoły leśne i zaro-ślowe (i968a), a także roślinność ziołoroślową i źródliskową (i968b). Niektóre zdjęcia fitosocjologiczne wykonane w tym masywie przez Zarzyckiego (1956), Tacika i in. (1957) oraz Stuchlika (i968a) wykorzystano w syntetycznych opracowaniach zespołów leśnych Karpat (Dzwonko 1986) i Polski (Matuszkiewicz 1976, 1977; Kozłowska i Matuszkiewicz 1993). Dalsze badania dotyczyły zbiorowisk leśnych i zaroślowych obszaru projektowanego do włączenia w skład Babiogórskiego Parku Narodowego (Parusel 1995,1996, 2003³), rezerwatu przyrody „Na Policy im. Prof. Klemensiewicza” (Holeksa i in. 1998; Pasierbek 2001; Pasierbek i in. 2004) i obszarów włączonych w skład Babiogórskiego Parku Narodowego (Parusel i in. 2004). Próby krytycznego przeglądu zbiorowisk leśnych wyróżnionych dotychczas w masywie Babiogórskim i na terenach sąsiednich dokonał autor niniejszego artykułu (Parusel 2005). W roku 2007 opublikował prace poświęcone buczynie miesiącznicowej (Parusel i Wika 2007) oraz świerczynie na torfie (Parusel 2007). Płatami zarośli kosodrzewiny na szczycie Polic zajmował się Śibik (2010), zróżnicowaniem siedliskowym olszynki bagiennej -Koczur (2011), a antropogenicznymi przemianami olszynki karpackiej - Skowronek i in. (2011). W publikowanych i niepublikowanych pracach fitosocjologicznych wykazano dotychczas w Paśmie Polic 45 zbiorowisk (w tym 35 w randze zespołu i 10 w randze zbiorowiska), przyporządkowanych do jednostek syntaksonomicznych, oraz 41 zbiorowisk (13 w randze zespołów i 28 w randze zbiorowiska), które nie zostały przyporządkowane wyższym jednostkom syntaksonomicznym (tab. 1). Wśród tych pierwszych: 14 reprezentuje zbiorowiska leśne, 4 zbiorowiska zaroślowe i 27 - zbiorowiska ¹ Na obszarze projektowanym do włączenia w skład Babiogórskiego Parku Narodowego (w granicach z 1954 roku) wykonano ponadto 181 zdjęć w zbiorowiskach nieleśnych, głównie na polanach śródleśnych, które nie zostały dotychczas opracowane. Zbiorowiska te podlegały także kartowaniu w bardzo szczegółowych skalach. 171 Jerzy B. Parusel Tabela i. Zestawienie liczby zbiorowisk roślinnych wykazanych dotychczas z Pasma Polic Klasa Liczba syntaksonów1 Liczba zdjęć Zespół Zbiorowiska Razem fitosocjologicznych2 Bidentetea tripartiti 1 1 3 Stellarietea mediae 2 2 56 Artemisietea vulgaris 1 1 3 Montio-Cardaminetea 1 (0) 1 2(1) 3(2) Phragmitetea 1 1 Molinio-Arrhenatheretea 6 3(1) 9(7) 136 (9) Scheuchzerio-Caricetea nigrae 3 3 30 (2) Oxycocco-Sphagnetea 1 1 1 Nardo-Callunetea 1 1 30 Betulo-Adenostyletea 6 5(4) 11 (10) 56 (35) Rhamno-Prunetea 1 1 16 Vaccinio-Piceetea 8(3) 3(1) 11 (4) 301 (218) Salicetea purpureae 1 1 3 Ouerco-Fagetea 12(10) 3(1) 15(11) 366 (310) Razem 43(35) 17(10) 60 (45) 1004 (576) Zbiorowiska roślinne bez określonej rangi syntaksonomicznej Stadia sukcesyjne roślinności 6 6 6 na żwirowiskach Zbiorowiska synantropijne 1 5 6 22 Zbiorowiska zrębowe 1 1 3 Zbiorowiska źródliskowe 1 1 2 Zbiorowiska łąkowe 6 5 11 9 Zbiorowiska szuwarowe 2 2 3 Zbiorowiska torfowiskowe 1 1 2 1 Zbiorowiska ziołoroślowe 1 3 4 Zbiorowiska krzewinkowe 1 1 Zbiorowiska zaroślowe 1 6(4) 7(5) 23 Zbiorowiska leśne 3(1) 3(1) 1 Razem 13 32 (28) 45(41) 68 Ogółem 56 (48) 49(38) 105 (86) 1072(576) Objaśnienia: i - w nawiasie podano zweryfikowaną I iczbę sy ntaksonów, 2 - w nawiasie podano liczbę zdjęć nieopubl i kowanych. 172 Szata roślinna nieleśne. Wśród tych drugich są: i zbiorowisko leśne, 6 zbiorowisk zaroślowych, i zbiorowisko krzewinkowe oraz 33 zbiorowiska nieleśne. Ogółem, z Pasma Polic opisano dotąd 15 zbiorowisk leśnych, 10 zaroślowych, jedno krzewinkowe oraz 60 zbiorowisk nieleśnych (w tym: jedno zbiorowisko terofitów letnich na dnie wysychających zbiorników wodnych, 6 zbiorowisk - stadiów sukcesyjnych roślinności na żwirowiskach, 2 zbiorowiska pól uprawnych, jedno zbiorowisko zrębów, 5 zbiorowisk bylin i pnączy na siedliskach ruderalnych, 3 zbiorowiska źródliskowe, 3 zbiorowiska szuwarowe, 19 zbiorowisk łąkowych i pastwiskowych, 5 zbiorowisk torfowisk mszysto-turzycowych i mszarów, jedno zbiorowisko torfowisk wysokich, jedno zbiorowisko ubogich muraw bliźniczkowych oraz 13 zbiorowisk wysokogórskich zioło-rośli i traworośli). Udokumentowano je 1072 zdjęciami fitosocjologicznymi, z których opublikowano 496. Zbiorowiska nieprzyporządkowane do znanych jednostek syntaksonomicznych wyższego rzędu wymagają krytycznej rewizji, stąd rzeczywista liczba zespołów i zbiorowisk roślinnych Pasma Polic ulegnie zmianie. Rozmieszczenie zbiorowisk roślinnych w Paśmie Polic nie jest dostatecznie poznane. Dotychczas opublikowane zostały tylko trzy mapy roślinności potencjalnej, które sporządzili Medwecka-Kornaś i in. (1978, 1981), Denisiuk (1983) oraz Celiński i Wika (Matuszkiewicz W. 1984; Matuszkiewicz W. i in. 1995)i Nie jest to ich wadą, gdzyż są to mapy rekonstrukcyjne i ma znaczenie kiedy zostały opublikowane. Mapy roślinności rzeczywistej obszarów projektowanych do włączenia w skład Babiogórskiego Parku Narodowego, które obejmują znaczną, (jednakże w większości zalesioną) część Pasma Polic, sporządził autor wstępnie dla gruntów Lasów Państwowych (Parusel 1995: skala 1:20000; Parusel 1996: skala 1:100000), a następnie w wersji cyfrowej dla całego tego obszaru (Parusel 2003: skala 1:20000) (ryc. 1). Mapa ta oraz numeryczny model terenu posłużyły do przeprowadzenia pierwszej w Karpatach analizy synchorologicznej roślinności Pasma Polic zgodnie z propozycjami Falińskiego (1990, 2001). Dla fragmentu Polic, który znajduje się w obecnych granicach Babiogórskiego Parku Narodowego, mapa roślinności rzeczywistej została sporządzona w trakcie prac nad planem ochrony parku (Szwagrzyk i in. 1999). Mapa roślinności rzeczywistej w skali 1:5000 została sporządzona także dla rezerwatu przyrody „Na Policy im. prof. Z. Klemensiewicza” (Holeksa i in. 1998). ⁴ Mapa ta jest dostępna on-line: Matuszkiewicz J. M. 2008. Potential natural vegetation of Poland (Potencjalna roślinność naturalna Polski) IGiPZ PAN, Warszawa, 2008; https://www. igipz.pan.pl/Roslinnosc-potencjalna-zgik.html. 173 Jerzy B. Parusel Ryc. i. Mapa zbiorowisk leśnych obszarów projektowanych do włączenia w skład Babiogórskiego Parku Narodowego (Parusel 2003, stan na rok 1988; zmienione) Wykaz systematyczny zbiorowisk roślinnych stwierdzonych dotychczas w Paśmie Polic Pełny wykaz systematyczny zbiorowisk leśnych dotąd opisanych z Pasma Polic zamieszczono na końcu artykułu - jako załącznik. Uwzględniono w nim pozycję systematyczną zbiorowisk, ich zmienność lokalnosiedliskową, geograficzną, piętrową i dynamiczną oraz liczbę opublikowanych zdjęć fitosocjologicznych (w nawiasach kwadratowych). Układ, systematykę i nazewnictwo przyjęto za W. Matuszkiewiczem (2008) i J. M. Matuszkiewiczem (2001) oraz za autorami regionalnych ujęć syntakso-nomicznych, co każdorazowo zaznaczano w tekście. W wykazie tym zachowano pierwotne ujęcie poszczególnych zbiorowisk każdego z autorów; niższe jednostki podano w porządku chronologicznym. Zdjęcia niepublikowane ujęto w nawiasach zwykłych. Boldem zaznaczono syntaksony wstępnie zweryfikowane, lecz nie zrewidowane. 174 Szata roślinna Przegląd i charakterystyka wybranych gatunków roślin oraz zbiorowisk roślinnych Flora naczyniowa Do najcenniejszych składników flory naczyniowej Pasma Polic należą gatunki górskie. Spośród gatunków alpejskich należy wymienić te charakterystyczne dla pięter bezleśnych Babiej Góry oraz siedlisk ubogich i wilgotnych: Festuca pieta, Gnaphalium supimim, Hieracium alpinum, Hypochoeris uniflora, Juniperus communis ssp. narta, Mutellina purpurea, Phleum alpi- num, Potentilla aurea, Solidago virga-aurea ssp. alpestris, Cerastium fontanum, Viola biflora. Wśród gatunków alpejskich jest także Thymus alpestris, na Babiej Górze niewystępująca. Do gatunków subalpejskich należą Cortusa mat-thioli (fot. i), Tozzia alpina ssp. carpatica i Aconitum firmum ssp. moravicum (fot. 2). Zarzyczka górska nie występuje na Babiej Górze, a na Policach osiąga absolutną północną granicę swego zasięgu geograficznego w Karpatach (Piękoś-Mirkowa, Łobarzewska 1984). Jej populacja liczy kilkaset osobników (Parusel 1984). Na krańcach zasięgu występują również tocja karpacka (Piękoś-Mirkowa i in. 2008) i tojad mocny morawski. Ten ostatni gatunek jest endemitem karpackim Fot. 1. Zarzyczka górska Cortusa matthioli (fot. S. Szafraniec) 175 Jerzy B. Parusel Fot. 2. Tojad mocny morawski Aconitum firmum ssp. moravi-cum (fot. J. B. Parusel) (Piękoś-Mirkowa i Mirek 2003), a jego populacja na Policach szacowana jest na od 200-250 osobników (Wańczyk 2013) do 600 (Mitka 2013). Tocja karpacka i tojad mocny morawski to gatunki chronione na podstawie Dyrektywy Siedliskowej. Wśród gatunków reglowych na uwagę zasługują gatunki endemiczne Karpat polskich: Crocus scepusiensis, występujący na halach i polanach, i Symphytum cordatum, rosnący w buczynach. Z buczynami związana jest również rzadka Lunaria rediviva. Rzadkimi gatunkami reglowymi są także: Asplénium septentrionale, Centaurea oxylepis, Chamaenerion palustre i Viola saxatilis. Niezwiązane z żadnym piętrem klimatyczno-roślinnym gatunki ogól-nogórskie reprezentują: Alchemilla obtusa, Anthriscus nitida, Cardami-nopsis halleri, Carex transsilva-nica, Aconitum firmum ssp. firmum (endemit Karpat polskich) i Cirsium erisithales. Mchy We florze mchów zwracają uwagę dwa gatunki, które w Paśmie Polic mają swe jedyne stanowiska w całych Beskidach Zachodnich. Są to Niphotrichum ericoides i Splachnum ampullaceum. Zbiorowiska roślinne Spośród zbiorowisk roślinnych dotychczas wykazanych w Paśmie Polic na szczególną uwagę zasługują zbiorowiska będące identyfikatorami fitosocjologicznymi siedlisk 176 Szata roślinna przyrodniczych chronionych przez Dyrektywę Siedliskową Unii Europejskiej. Takich zbiorowisk o znaczeniu europejskim jest 39 (45,3% wszystkich zbiorowisk). Z kamieńcami nadrzecznymi oraz brzegami rzek związane są zbiorowiska inicjalne, które Zarzycki (1956) opisał jako stadia sukcesyjne: stadium Agrostis stolonifera, stadium Agrostis stolonifera-Juncus bufonius, stadium ¡uncus bufonius, stadium Tussilago farfara i stadium Polygonum hydropiper. Następnym (fot. S. Szafraniec) stadium jest zbiorowisko Myricaria germanica-Salix incana (fot. 3), prawdopodobnie już wymarłe w dolinach Skawy i Skawicy. Z muli-stymi brzegami tych rzek związany jest zespół Polygono-Bidentetum. Antropogeniczną roślinność łąkową i murawową reprezentują zespoły łąk kośnych Arrhenatheretum elatioris i Gladiolo-Agrostietum capillaris oraz murawa bliźnicz-kowa Hieracio (vulgati)-Nardetum. Miejsca podmokłe oraz brzegi potoków, zarówno w obrębie lasów jak i gruntów rolnych, zajmuje roślinność ziołoroślowa, którą budują zespół)': Aconitetum firmi, Adenostyletum alliariae, Athyrietum alpestris, Chaerophylletum hirsuti, Fot. 4. Laski jarzębinowe Athyrio-Metum (fot. P. Franczak) Petasitetum albi i Petasitetum kablikiani oraz zbiorowiska: Aruncus silvester-Digitalis ambigua, Chaerophyllum hirsutum-Caltha palustris, Chrystanthemum rotundifolium- -Senecio subalpinus oraz zbiorowisko z Adenostyles alliariae-Cicerbita alpina i zbio rowisko z Doronicum austriacum. Kwaśnie młaki torfowisk przejściowych w Paśmie Polic pojawiają się bardzo rzadko w partiach grzbietowych, nieco częściej u podnóży 177 Jerzy B. Parusel Fot. 5. Olszy n ka bagienna Caltho laete-Alnetum (fot. S. Szafraniec) Fot. 6. Żyzna buczyna górska Dentarioglandulosae-Fogetum (fot. S. Szafraniec) stoków i są reprezentowane przez zespoły Caricetum fuscae subal-pinum i Carici canescentis-Agro-stietum caninae. Siedliska młak o odczynie zasadowym zajmowane są przez zespoły Cirsietum rivula-ris i Valeriano-Caricetum flavae, które najczęściej wykształcają się na łagodnych stokach podnóży masywu. Wśród zbiorowisk zarostowych zwracają uwagę zarośla subalpejskie związane z piętrem regla górnego: kosodrzewiny (zbiorowisko z Pinus mugo), jałowca halnego (zbiorowisko z Juniperus nana), i porzeczki skalnej (Oxalido-Ribetum petraei) oraz laski jarzębinowe (Athyrio-Sorbetum) (fot. 4). Zbiorowiska leśne o znaczeniu europejskim zajmują w Paśmie Polic dużą powierzchnię. W piętrze pogórza są to grądy Tilio cordatae--Carpinetum betuli, które osiągają tu południową granicę ich zasięgu w Karpatach. Z siedliskami nadrzecznymi i torfowiskowymi w reglu dolnym związane są zbiorowiska łęgowe (Alnetum incanae, Caltho laetae-Alnetum (fot. 5), Carici remo-tae-Fraxinetum) i świerczyny na torfie (Bazzanio-Piceetum). W wyższych położeniach regla dolnego występują buczyny żyzne (Dentario glandulosae-Fagetum) (fot. 6) i kwaśne (Luzulo luzuloidis-Fagetum) (fot. 7), jedliny (Galio-Abietetum) i bory mieszane (Abieti-Piceetum 178 Szata roślinna Fot. 7. Kwaśna buczyna górska Luzulo luzuloidis-Fagetum (fot. S. Szafraniec) Fot. 8. Dolnoreglowy bór mieszany Abieti-Piceetum (montanum) (fot. S. Szafraniec) Fot. 9. Jaworzyna karpacka Sorbo aucuparioe-Aceretum (fot. S. Szafraniec) Fot. io. Górnoreglowy bór świerkowy Plagiothecio- Piceetum (tatricum) (fot. S. Szafraniec) (montanum)) (fot. 8) oraz - na stromych, kamienistych i wilgotnych stokach - jaworzyny górskie (Aceri-Fagetum, Lunario-Aceretum, Sorbo aucupariae-Aceretum pseudo-platani) (fot. 9). W reglu górnym dominują świerczyny (Plagiothecio-Piceetum (tatricum) (fot. io), wśród których pojawiają się piaty jaworzyn, zbiorowisk zaroślowych i ziołoroślowych. 179 Jerzy B. Parusel Siedliska przyrodnicze W Paśmie Polic stwierdzono dotychczas 20 siedlisk przyrodniczych (w tym 6 siedlisk priorytetowych), które są chronione przez Dyrektywę Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dz.U. L 206 z 22.7.1992, str. 7) 1992L0043 - PL - 01.01.2007 - 005.002). Ich wykaz zawiera Tabela 2. Na podstawie tej dyrektywy ochronie podlega też 39 zbiorowisk roślinnych, będących identyfikatorami fitosocjologicznymi wymienionych siedlisk przyrodniczych. Można stwierdzić, że prawie całe Pasmo Polic zajmują chronione siedliska przyrodnicze o znaczeniu europejskim. Aktualny stan zachowania w bioregionie alpejskim większości siedlisk przyrodniczych występujących w Paśmie Polic jest niezadowalający (Ui - 13 siedlisk) lub zły (U2 - 2 siedliska), a tylko w przypadku 4 siedlisk jest on zadowalający (FV) (Tabela 2). Tabela 2. Siedliska przyrodnicze z Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej stwierdzone w Paśmie Polic i ich stan ochrony w bioregionie alpejskim Kod Ocena stanu siedliska Nazwa siedliska Identyfikator fitosocjologiczny ochrony Natura siedliska 2000 w bioregionie' stadium mietlicy rozłogowej Agrostis stolonifera U1 (2007) 3220 Pionierska roślinność na kamieńcach stadium Agrostis stolonifera-Juncus bufonius U2 (2010-2011) górskich potoków stadium Juncus bufonius U1= (2013) stadium Tussilago farfara stadium Polygonum hydropiper Zarośla wrześni na kamieńcach U1 (2007) 3230 i żwirowiskach górskich potoków Zbiorowisko: Myricaria germanica-Salix U1(2009) (Salici-Myricarietum, incana U1x (2013) część - z przewagą wrześni) Zarośla wierzby siwej na kamieńcach U1(2007) 3240 i żwirowiskach górskich potoków Zbiorowisko: Myricaria germanica-Salix U2(2010-2011) (Salici Myricarietum, część - z przewagą incana U1x (2013) wierzby) Zalewane muliste brzegi rzek 3270 z roślinnością Chenopodion Polygono-Bidentetum rubri p.p. i Bidention p.p. U1 (2006-2008) *4070 Zarośla kosodrzewiny (Pinetum mugo) Zbiorowisko: z Pinus mugo U1 (2007) FV (2013-2014) U2 (2006-2008) *6230 Górskie i niżowe murawy bliżniczkowe Hieracio (vulgati)-Nardetum U2(2007) (Nardion - piaty bogate florystycznie) U2- (2013) U2 (2013-2014) 180 Szata roślinna Kod Ocena stanu siedliska Nazwa siedliska Identyfikator fitosocjologiczny ochrony Natura siedliska 2000 w bioregionie1 Aconitetum firmi Adenostyletum alliariae Athyrietum alpestris Cbaerophylletum hirsuti Petasitetum albi Petasitetum kablikiani Ziolorośla górskie (Adenostylion Zbiorowisko Aruncus Silvester-Digitalis FV (2007) 6430 alliariae) i ziolorośla nadrzeczne ambigua FV (2010-2011) (Convolvuletalia sepium) Zbiorowisko: Chaerophyllum hirsutum-Caltha FV (2013) palustris Zbiorowisko: Chrystanthemum rotundifolium- Senecio subalpinus Zbiorowisko: z Adenostyles alliariae-Cicerbita alpina Zbiorowisko: z Doronicum austriacum U1 (2007) 6510 Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane Arrhenatheretum elatioris U1 (2009) ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) U1 (2010-2011) U1-(2013) U2(2007) 6520 Górskie łąki konietlicowe użytkowane Gladiolo-Agrostietum capillaris U1 (2009) ekstensywnie (Polygono-T risetion) U1 (2010-2011) U1-(2013) U1(2006-2008) *7110 Torfowiska wysokie z roślinnością Caricetum fuscae subalpinum U1 (2007) torfotwórczą (żywe) U1=(2013) U1(2013-2014) Torfowiska przejściowe i trzęsawiska Caricetum fuscae subalpinum U1 (2007) 7140 (przeważnie z roślinnością Carici canescentis-Agrostietum caninae U1 (2010-2011) z Scheuchzerio-Caricetea) U1-(2013) Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o Cirsietum rivularis U1 (2007) 7230 charakterze młak, turzycowisk Valeriano-Caricetum flavae U1 (2009) i mechowisk U1-(2013) FV (2007) 9110 Kwaśne buczyny (Luzulo-Fagetum) Luzulo luzuloidis-Fagetum FV (2013) U1 (2013-2014) Żyzne buczyny (Dentario glandulosae Dentario glandulosae-Fagetum FV (2007) 9130 Fagenion, Galio odorati-Fagenion) Galio-Abietetum FV (2013) U1 (2013-2014) Górskie jaworzyny zioloroślowe FV (2007) 9140 (Aceri Fagetum) Aceri-Fagetum FV (2010-2011) FV (2013) Grąd środkowoeuropejski U1 (2007) 9170 i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio cordatae-Carpinetum betuli U1+(2013) Tilio-Carpinetum) U2 (2013-2014) Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe Aceri-Fagetum FV (2006-2007) *9180 na stokach i zboczach (Tilio Lunario-Aceretum FV (2007) plathyphyllis-Acerion pseudoplatani) Sorbo aucupariae-Aceretum pseudoplatani FV (2013) FV (2013-2014) 181 Jerzy B. Parusel Kod Ocena stanu siedliska Nazwa siedliska Identyfikator fitosocjologiczny ochrony Natura siedliska 2000 w bioregionie' Bory i lasy bagienne (Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis, U1 (2006-2008) Vaccinio uliginosi-Pinetum, Pino U1 (2007) *91 DO mugo-Sphagnetum, Sphagno Bazzanio-Piceetum U1 =(2013) girgensohnii-Piceetum) U1 (2013-2014) i brzozowo-sosnowe bagienne lasy borealne Lęgi wierzbowe, topolowe, olszowe Alnetum incanae U2(2006-2008) *91E0 i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Caltho laetae-Alnetum U1(2007) Populetum albae, Alnenion glutlnoso- Carici remotae-Fraxinetum U2 = (2013) incanae) i olsy żródliskowe U1 (2013-2014) Abieti-Piceetum (montanum) FV (2007) 9410 Górskie bory świerkowe (Piceion Galio-Abietetum FV (2009) abietis, część - zbiorowiska górskie) Plagiothecio-Piceetum (tatricum) U1(2010-2011) Ul = (2013) Objaśnienia: * Siedlisko priorytetowe. Kody i nazwy siedliska za rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 6 listopada 2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz. U. z dnia 8 listopada 2013 r., poz. 1302; tekst jednolity w obwieszczeniu Ministra Środowiska z dnia 30 października 2014 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000, (Dz. U. z dnia 4 grudnia 2014 r., poz. 1713)). 1 - stan zachowania siedlisk przyrodniczych za Cierlikiem i in. (2010,2012,2014,2015), Ui - stan niezadowalający, U2 - stan zły, FV - stan właściwy, kierunek zmian: - - spadkowy, + - wzrostowy, = - stabilny. Literatura Bartkowicz L., 1996, Struktura górnoreglowych borów świerkowych w rezerwacie „Na Policy im. prof. Zenona Klemensiewicza" w Beskidzie Żywieckim, Praca magisterska wykonana w Katedrze Botaniki Leśnej i Ochrony Przyrody AR w Krakowie (maszynopis). Bartosik W., 1981, Roślinność wybranych rezerwatów województwa bielskiego, Praca magisterska wykonana w Katedrze Geobotaniki i Ochrony Przyrody UŚ w Katowicach (maszynopis). Berdau F., 1890, Flora Tatr, Pienin i Beskidu Zachodniego, Kasa im. Józefa Mianowskiego, Warszawa. Bernacki L., 1998a, Gatunki prawnie chronione z uwzględnieniem ich występowania w poszczególnych regionach fizyczno-geograficznych i na obszarach chronionych w województwie bielskim, [w:] Osobliwości przyrody województwa bielskiego, Colgraf-Press, Poznań, 15-28. 182 Szata roślinna Bernacki L., 1998b, Szczegółowa charakterystyka wybranych interesujących gatunków roślin reprezentatywnych dla województwa, [w:] Osobliwości przyrody województwa bielskiego, Colgraf--Press, Poznań, 32-67. Bernacki L, 1999, Storczykowate (Orchidaceae) zachodniej części polskich Beskidów Zachodnich i ich północnego przedgórza. Colgraf-Press, Poznań. Borysiak J„ 1986, Zespół jarzębiny Athyrio-Sorbetum ass. nova w strefie górnej granicy lasu w masywie Babiej Góry (Beskid Zachodni). Bad. Fizjogr. Pol. Zach., ser. B - Botanika, 36 (1985), 115-133. Borysiak J., Stachowicz W., 2004, Zarys flory roślin naczyniowych Babiogórskiego Parku Narodowego, [w:] B. W. Wołoszyn, A. Jaworski, J. Szwagrzyk (red.), Babiogórski Park Narodowy. Monografia przyrodnicza. Wyd. Komitet Ochrony Przyrody PAN, Babiogórski Park Narodowy, Kraków, 379-422. Broda J., 1963, Historia osadnictwa w regionie babiogórsko-pilszczańskim, [w:] W. Szafer (red.), Babiogórski Park Narodowy. Wyd. Popularnonauk. ZOP PAN, Nr 22, Kraków, 225-233. Bubak Z., 1956, O zapomnianych hutach szkła w Juszczynie, Wierchy, 25, 71-81. Celiński E, Wojterski T., 1960, Kartowanie zbiorowisk roślinnych Babiogórskiego Parku Narodowego, Spraw. PTPN, Poznań, 62, 5, 359-361. Celiński E, Wojterski T., 1978, Zespoły leśne masywu Babiej Góry, PTPN, Prace Kom. Biol., 48,1-62. Chodzicki E., 1956, Przebudowa lasów karpackich w Polsce, Sylwan, 100,10, 27-57. Cierlik G., Makomaska-Juchiewicz M., Mróz W., Perzanowska J., 2015, Monitoring siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt w latach 2013-2014, Biuletyn Monitoringu Przyrody, 14, 2,1-178, Biblioteka Monitoringu Środowiska, GIOŚ, Warszawa. Cierlik G., Makomaska-Juchiewicz M., Mróz W, Perzanowska J., Król W, 2010, Monitoring gatunków roślin i zwierząt oraz siedlisk przyrodniczych w latach 2006-2009, Biuletyn Monitoringu Przyrody, 7,1-69, Biblioteka Monitoringu Środowiska, GIOŚ, Warszawa. Cierlik G„ Makomaska-Juchiewicz M„ Mróz W., Perzanowska J„ Król W, Baran P, Zięcik A., 2012, Monitoring gatunków roślin i zwierząt oraz siedlisk przyrodniczych w latach 2010-2011, Biuletyn Monitoringu Przyrody, 10, 1-98, Biblioteka Monitoringu Środowiska, GIOŚ, Warszawa. Cierlik G., Makomaska-Juchiewicz M., Perzanowska J., Mróz W, 2014, Stan ochrony siedlisk przyrodniczych ¡gatunków w Polsce w latach 2007-2012, Biuletyn Monitoringu Przyrody, Biblioteka Monitoringu Środowiska, GIOŚ, Warszawa, 12,1-127. Denisiuk Z., 1983, Potencjalna roślinność naturalna województwa bielskiego, Folia Geographica, Series Geographica-Physica, PAN, Kraków, 15, 75-95. Denisiuk Z., 1985, Szata roślinna województwa bielskiego, Stud. Ośr. Dokument. Fizjogr. PAN, 13, 51-85. 183 Jerzy B. Parusel Dzięciołowski R., 1963, Z historii gospodarki leśnej na Babiej Górze, [w:] W. Szafer (red.), Babiogórski Park Narodowy, Wyd. Popularnonauk. ZOP PAN, Nr 22, Kraków, 235-241. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dz.U. L 206 z 22.7.1992, sir. 7) 1992L0043-PL-01.01.2007-005.002. Dzwonko Z., 1986, Klasyfikacja numeryczna zbiorowisk leśnych polskich Karpat, Fragm. Flor. Geobot., 30 (1984), 2, 93-167. Fabijanowski J., Gądek K., 1983, Lasy Babiogórskiego Parku Narodowego, [w:] Park narodowy na Babiej Górze, Człowiek i Przyroda, Opr. zbiór, pod red. K. Zabierowskiego, Studia Naturae, Ser. B - Wydawnictwa Popularnonaukowe, Zakład Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych PAN, PWN, Warszawa - Kraków, 179-196. Faliński J. B., 1990, Kartografia geobotaniczna. Cz. 2. Kartografia fitosocjologiczna, PPWK im. E. Romera, Warszawa - Wrocław. Faliński J. B., 2001, Roślinność w przestrzeni i środowisku: zasady wyrażania relacji środkami syntaksonomii i synchorologii, Prace Geogr. IGiPZ PAN, 178, 27-41. Fekete L, Blattny T., 1913, Die Verbreitung der forstlich wichtigen Baumen und Straucher im Ungarischen Staate, 11, Verl. August Joerges, Selemecbänya. Gumieniak A., 2007, Zadomawianie się wybranych grup antropofitów w pasmach jałowca i Policy, Praca doktorska wykonana pod kierunkiem prof. dr hab. K. Rostańskiego w Katedrze Botaniki Systematycznej UŚ w Katowicach (maszynopis). Holeksa J., Wilczek Z., Cybulski M., Szafraniec S., Foik G., 1998, Plan ochrony rezerwatu przyrody „Na Policy im. Z. Klemensiewicza", Nadleśnictwo Sucha, województwo małopolskie, na okres od 1.01.1999 do 31.12.2018, Katowice (maszynopis). Janicki Z., 1996, Historia Zawoi do końca XIX wieku, [w:] U. Janicka-Krzywda (red.), Monografia Zawoi, Forma, Kraków - Zawoja, 35-60. Janota E„ 1872, Dodatek do flory Białej i Żywca, Spraw. Kom. Fizjogr. AU, 6, 27, Kraków. Jaworski A., 1973, Odnowienie naturalne jodły (Abies alba Mili.) w wybranych zbiorowiskach leśnych Parków Narodowych: Tatrzańskiego, Babiogórskiego i Pienińskiego. Cz. I. Ocena odnowień pod względem ilościowym. Acta Agr. Silv., ser. Silv., 13, 23-58. Kasprowicz M., 1996, Zróżnicowanie i przekształcenia roślinności pięter reglowych masywu Babiej Góry (Karpaty Zachodnie), Idee ekologiczne, 9, Ser. Zeszyty Nr 3,1-215. Sorus, Poznań. Kawecki W, 1939, Lasy Żywiecczyzny, ich teraźniejszość i przeszłość (zarys monograficzny), Prace Roln.-Leśn. PAU, 35,1-125. Koczur A., 2011, Zróżnicowanie siedliskowe bagiennej olszyny górskiej Caltho laetae-Alnetum (Żarz. 1963) Stuchlik 1968 w Babiogórskim Parku Narodowym, Sylwan, 155, 2,112-119. Kolbenheyer K., 1872, Dodatek do flory Białej i Żywca, Z niemieckiego oryginału przełożył S. Zaręczny, Spraw. Kom. Fizjogr. AU, 6,15-26, Kraków. Kozłowska A. B„ Matuszkiewicz J. M., 1993, Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski -jaworzyny górskie, Fragm. Flor. Geobot., 38,1, 277-302. 184 Szata roślinna Kulig L., 1973, Lasy susko-ślemieńskie w połowie XIX wieku i obecnie, Sylwan, 117, 2, 79-88. Lesiński J. A., Różański W., 1986, Przyrodnicze walory zbiorowisk leśnych w dolinie Popradu, Probl. Zagosp. Ziem Górskich, 27, 87-113. Matuszkiewicz J., 1976, Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski. Cz. 3. Lasy i zarośla lęgowe, Phytocoenosis, 5,1, 3-66. Matuszkiewicz J„ 1977, Przeglądfitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski. Cz. 4. Bory świerkowe i jodłowe, Phytocoenosis, 6, 3,151-226. Matuszkiewicz J. M., 2001, Zespoły leśne Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Matuszkiewicz J. M., 2008, Potential natural vegetation of PolandfPotencjalna roślinność naturalna Polski), IGiPZ PAN, Warszawa, 2008, https://www.igipz.pan.pl/Roslinnosc-potencjalna--zgik.html [odczyt: 30.11.2016]. Matuszkiewicz W., 1984, Die Karte der potentiellen natürlichen Vegetation von Polen, Braun-Blan-quetia, 1,1-99. Matuszkiewicz W, 2008, Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Matuszkiewicz W., Faliński J. B., Kostrowicki A. S., Matuszkiewicz J. M., Olaczek R., Wojterski T., (red.), 1995, Potencjalna roślinność naturalna Polski. Mapa przeglądowa 1:300000, Arkusz 11: Wyżyna Śląska, Beskidy Zachodnie i Tatry. Matuszkiewicz W, Matuszkiewicz A., 1973, Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski. Cz. 1. Lasy bukowe, Phytocoenosis, 2, (2), 143-202. Medwecka-Kornaś A., Denisiuk Z., Dziewolski J., 1978, Map of potential natural vegetation (1:333000), [w:] T. Wojterski (red.), Guide to the Polish International Excursion 1978, International Society for Vegetation Science, UAM Poznań, ser. Biologia, 11, 246. Medwecka-Kornaś A., Denisiuk Z., Dziewolski J„ 1981, Potencjalna roślinność naturalna (1:300000), [w:] Atlas województwa bielskiego, WZK, Warszawa (barwna), 15. Mitka J., 2013, Tojad morawski Aconitum firmum subsp. moravicum (4109), Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000. Wyniki monitoringu w roku 2013, GIOŚ, Warszawa. Myczkowski S„ 1958, Ochrona i przebudowa lasów Beskidu Małego, Ochr. Przyr., 25,141-237. Obidowicz A., 1990, Polodowcowa historia szaty roślinnej i osadnictwa na Podhalu, Wierchy, 55 (1986), 141-152. Obwieszczenie Ministra Środowiska z dnia 30 października 2014 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000, (Dz. U. z dnia 4 grudnia 2014 r., poz. 1713). Parusel J. B., 1981, Wniosek o poszerzenie Babiogórskiego Parku Narodowego i utworzenie jego strefy ochronnej, Zawoja (maszynopis). 185 Jerzy B. Parusel Parusel J. B., 1984, Zarzyczka górska Cortusa matthioli w rezerwacie im. prof. Z. Klemensiewicza na Policy, Chrońmy Przyr. Ojcz., 40, 4, 82-85. Parusel J. B., 1985a, Kosodrzewina Pinus mughus w rezerwacie im. prof. Z. Klemensiewicza na Policy, Chrońmy Przyr. Ojcz., 41, 2, 60-63. Parusel J. B., 1985b, Problem pochodzenia i występowania kosodrzewiny Pinus mugo na Policy, Chrońmy Przyr. Ojcz., 41, 5, 26-31. Parusel J. B., 1991, Salicetum silesiacae ass. nova w piętrze subalpejskim Babiej Góry w Karpatach Zachodnich, Fragm. Flor. Geobot., 35,1-2, 283-293. Parusel J. B., 1995, Mapa zbiorowisk roślinnych obszarów projektowanych do przyłączenia do Babiogórskiego Parku Narodowego, [w:] Przyroda województwa bielskiego, Stan poznania, zagrożenia i ochrona, Bielsko-Biała, 18 października 1995, Streszczenia referatów i plakatów, Instytut Włókienniczy Politechniki Łódzkiej Filii w Bielsku-Białej, Wojewódzka Komisja Ochrony Przyrody w Bielsku-Białej, Wydział Ochrony Środowiska Urzędu Wojewódzkiego w Bielsku-Białej, 28. Parusel J. B., 1996, Mapa zbiorowisk roślinnych obszarów projektowanych do przyłączenia do Babiogórskiego Parku Narodowego, Zesz. Nauk. Politechniki Łódzkiej Filia w Bielsku-Białej Nr 40, Inżynieria Włókiennicza i Ochrona Środowiska, 12,169-174. Parusel J. B., 2003, Leśne zbiorowiska roślinne i ich przestrzenne rozmieszczenie na obszarach projektowanych do włączenia w skład Babiogórskiego Parku Narodowego, Praca doktorska wykonana pod kierunkiem prof, dr hab. S. Wiki w Katedrze Geobotaniki i Ochrony Przyrody UŚ w Katowicach (maszynopis). Parusel J. B., 2005, Próba krytycznego przeglądu zbiorowisk leśnych wyróżnionych dotychczas w Paśmie Babiogórskim i na terenach sąsiednich, Natura Silesiae Superioris, 8 (2004), 101-132, Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice. Parusel J. B., 2006, Szata roślinna i rys historyczny gospodarowania w lasach Babiogórskiego Parku Narodowego i na obszarach projektowanych do włączenia, Rocznik Babiogórski, 8,199-208. Parusel J. B., 2007, Zespół Bazzanio-Piceetum Br. BI. et Siss. 1939 w Beskidzie Śląskim i Paśmie Babiogórskim (Beskid Żywiecki), Natura Silesiae Superioris, 10 (2006), Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice, 45-51. Parusel J. B., Kasprowicz M., Holeksa J., 2004, Zbiorowiska leśne i zaroślowe Babiogórskiego Parku Narodowego, [w:] B. W. Wołoszyn, A. Jaworski, J. Szwagrzyk (red.), Babiogórski Park Narodowy, Monografia przyrodnicza, Wyd. Komitet Ochrony Przyrody PAN, Babiogórski Park Narodowy, Kraków, 429-475. Parusel J. B., Wika S., 2007. Searching for Dentario glandulosae-Fagetum lunarietosum sub-associ-ation at the Babia Góra Range, [w:] S. Wika, G. Woźniak (eds.), Threats, protection and transformation of vegetation of the Upper Silesia and adjacent areas, Upper Silesian Nature Heritage Centre, Katowice, 153-165. 186 Szata roślinna Pasierbek T., 2001, Szata roślinna rezerwatu „Na Policy im. prof. Z. Klemensiewicza" w Beskidzie Żywieckim, Praca magisterska wykonana w Katedrze Geobotaniki i Ochrony Przyrody UŚ w Katowicach, Katowice. Pasierbek T., Holeksa J., Wika S., Wilczek Z., 2004, Zbiorowiska leśne i zaroślowe rezerwatu „Na policy im. Prof. Z. Klemensiewicza” w Beskidzie Żywieckim, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 23,1, 37-59. Piękoś-Mirkowa H„ Łobarzewska A., 1984, Warunki występowania i biologia zarzyczki górskiej Cortusa matthioli w Polsce, Chrońmy Przyr. Ojcz., 40, 4, 25-39. Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z., 2003, Endemic taxa of vascular plants in the Polish Carpathians, Acta Soc. Bot. Pol., 72, 3, 235-242. Piękoś-Mirkowa H„ Zarzycka-Ryszka M„ Krause R., Kucharczyk S., Mitka J., Ociepa A. M., 2008, Tocja karpacka, Tozzia alpina subsp. carpatica (Wol.) Pawl. & Jasiewicz, [w:| Z. Mirek, H. Piękoś-Mirkowa H. (red.), Czerwona Księga Karpat Polskich, Rośliny naczyniowe, Instytut Botaniki im. W. Szafera i Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 307-309. Raciborski M., 1883, Przyczynek do flory roślin naczyniowych wadowickiego i myślenickiego obwodu. Spraw. Kom. Fizjogr. AU, 17, 239-243. Ralska-Jasiewiczowa M., 1991, Ewolucja szaty roślinnej, [w:) L. Starkel (red.), Geografia Polski, Środowisko przyrodnicze, PWN, Warszawa, 106-127. Ralski E., 1931, Łąki, polany i hale pasma Babiej Córy, Prace Roln.-Leśne PAU, 4,1-86, Kraków. Rehman A., 1866, O roślinności Beskidów Zachodnich, Roczn. Tow. Nauk. Krak., 33,198-223. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 listopada 2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz. U. z dnia 8 listopada 2013 r., poz. 1302). Rzepka D., 1990, Struktura kompleksu fitocenotycznego wyznaczonego zaroślami Ribes petraeum na Babiej Górze, Praca magisterska, maszynopis, Zakład Ekologii Roślin i Ochrony Środowiska, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań. Skowronek I., Babczyńska-Sendek B., Chmura D., 2011, An attempt at assessment of Alnetum incanae Liidi 1921 transformation in the Skawica river valley (The Beskid Żywiecki Mts), Acta Universitatis Lodziensis, Folia Biológica et Oecologica, 7,191-206. Stebel A., 2004, Mchy Babiej Góry, [w:] B. W. Wołoszyn, Jaworski A., Szwagrzyk J. (red.), Babiogórski Park Narodowy, Monografia przyrodnicza, Wyd. Komitet Ochrony Przyrody PAN, Babiogórski Park Narodowy, Kraków, 357-378. Stebel A., Ochyra R., Stuchlik L„ Parusel J. B., 2004, Mosses of the Polica Range (Polish Western Carpathians), Sorus SC Wydawnictwo i Drukarnia, Poznań. Stuchlik L., 1968a, Zbiorowiska leśne i zaroślowe pasma Policy w Karpatach Zachodnich, Fragm. Flor. Geobot., 14, 4, 442-484. 187 Jerzy 8. Parusel Stuchlik L., 1968b, Zbiorowiska zioloroślowe i źródliskowe pasma Policy w Karpatach Zachodnich, Fragm. Flor. Geobot., 14, 4, 485-494. Stuchlikowa B., 1967, Zespoły łąkowe pasma Policy w Karpatach Zachodnich, Fragm. Flor. Geobot., 13, 3, 357-402. Stuchlikowa B., 1972, Zespoły synantropijne pasma Policy w Karpatach Zachodnich, Fragm. Flor. Geobot., 18, 2,199-214. Stuchlikowa B., 1979, Roślinność miedz i zadrzewień śródpolnych pasma Policy w Karpatach Zachodnich, Fragm. Flor. Geobot., 25,1,113-122. Stuchlikowa B., Stuchlik L„ 1962, Geobotaniczna charakterystyka pasma Policy w Karpatach Zachodnich, Fragm. Flor. Geobot., 8, 3, 229-396. Szafer W., 1963, Historia utworzenia na Babiej Górze parku narodowego, [w:] W. Szafer (red.), Babiogórski Park Narodowy, Wyd. Popularnonauk, Kraków, 9-20. Szwagrzyk J., Holeksa J., Musiałowicz W., 1999, Projekt planu ochrony Babiogórskiego Parku Narodowego. Operat ekosystemów leśnych i nieleśnych wraz z elementami ochrony gatunkowej roślin, Kraków. Swięs F„ 1982, Charakterystyka geobotaniczna lasów Beskidu Niskiego, Analiza i synteza, UMCS, Wydz. Biol. Nauk Ziem., Lublin. Śibik J., 2010, Vyskum kosodrevinovych spoloćenstiev (Zvaz Pinion mugo) v Zapadnych Karpatoch a hercynskej oblasti - historia a sńćasny stavpoznania, Zborn. Vlastiv. Muz., Povażska Bystrica, roć. 1, 2010, 83-101. Tacik T., Zającówna M., Zarzycki K., 1957, Z zagadnień geobotanicznych Beskidu Niskiego, Acta Soc. Bot. Pol., 26 (1), 17-43. Trela J., 1929, Wahania górnej granicy lasu na Babiej Górze w świetle analizy pyłkowej, Acta Soc. Bot. Pol., 6, 2,166-186. Twaróg J., 1983, Naturalne drzewostany Beskidu Żywieckiego w XIX wieku, Sylwan, 127,1, 29-36. Walas J., 1933, Roślinność Babiej Góry, PROP, Monogr. nauk, 2, Warszawa, 1-68. Wałach S., 1986, Rys historyczno-gospodarczy lasów orawskich, Sylwan, 130, 6, 61-67. Wańczyk R., 2013, Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Na Policy PLHI20012 w województwie małopolskim, EKKOM Sp z o.o., Kraków. Wilczek Z., 1997, Szata roślinna województwa bielskiego - stan poznania, zagrożenia i ochrona, [w:] Przyroda województwa bielskiego, Colgraf-Press, Poznań, 35-138. Wilczek Z., 1998, Roślinność rezerwatów przyrody województwa bielskiego, [w:] Osobliwości przyrody województwa bielskiego, Colgraf-Press. Poznań, 92-105. Wojterski T, Parusel J. B., 1994, Babia Góra, [w:] A. Breymeyer (red.), Rezerwaty biosfery w Polsce, Polski Komitet MAB, Warszawa, 37-54. Wołoszczak E„ 1896, O roślinności karpackiej między Dunajcem a granicą śląską, Spraw. Kom. Fizjogr. PAU, 32, 2,1-45. 188 Szata roślinna Zabielski B„ Magnuski K., Ważyński B., Żólciak E., 1969, Gospodarka leśna na terenie Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 1844-1971, PTPN, Prace Kom. Nauk Roln. i Nauk Leśn., 28, 427-470. Zapalowicz H., 1880, Roślinność Babiej Góry pod względem geograficzno-botanicznym (z mapą, przekrojami i dodatkiem do flory Pilska, Policy i Makowskiej Góry), Spraw. Komis. Fizyjogr. PAU, 14, 79-251. Zarzycki K., 1956, Zarastanie żwirowisk Skawicy i Skawy, Fragm. Flor. Geobot., 2,1,111-142. Wykaz systematyczny zbiorowisk roślinnych stwierdzonych dotychczas w Paśmie Polic Klasa: Bidentetea tripartiti R. Tx„ Lohm. et Prsg 1950 Rząd: Bidentetalia tripartiti Br.-Bl. et R. Tx. 1943 Związek: Bidention tripartiti Nordh. 1940 1. Zespół: Polygono-Bidentetum (Koch 1926) Lohm. 1950 (Stuchlikowa 1972 [3]) Klasa: Stellarietea mediae R. Tx. 1950 Rząd: Centauretalia cyani R. Tx. 1950 Związek: Caucalidion lappulae R. Tx. 1950 2. Zespół: Geranio-Silenetum galłicae Kornaś (1955) 1968 (Stuchlikowa 1972 [55]) Podzespół: vicietosum Stuchlikowa 1972 (Stuchlikowa 1972 [40]) Podzespół: veronicetosum Stuchlikowa 1972 (Stuchlikowa 1972 [15]) Związek: Lolio-Linion R. Tx. 1950 3. Zespół: Spergulo-Lolietum remoti (Rothm. 1944) Kornaś (1954 n.n.) (Stuchlikowa 1972 [1]) Klasa: Artemisietea vulgaris Lohm., Prsg et R. Tx. In R. Tx. 1950 Rząd: Glechometalia hederaceae R. Tx. i R. Tx. et Brun-Hool 1975 Związek: Rumicion alpini Klika et Hadać 1944 189 Jerzy B. Parusel 4. Zespół: Rumicetum alpini Beger 1922 (Ralski 1931 [1]; Stuchlikowa 1967 [2]; Parusel 1995; Parusel 1996; Szwagrzyk i in. 1999) Klasa: Montio-Cardaminetea Br.-Bl. et R. Tx. 1943 Rząd: Montio-Cardaminetalia Pawi. 1928 Związek: Cratoneurion commutati Koch 1928 5. Zbiorowisko: mszarników źródliskowych Stuchlik 1968 (Stuchlik i968b [1]) Zespół: Cardamino-Cratoneuretum Szaf., Pawł. et Kulcz. 1926 (Holeksa i in. 1998 [(1)]; Pasierbek 2001 [(1)]) Klasa: Phragmitetea R. Tx. et Prsg 1942 Rząd: Phragmitetalia Koch 1926 Związek: Phragmition Koch 1926 6. Zespół: Equisetetum fluviatilis Steffen 1931 (Ralski 1931) Klasa: Molinio-Arrhenatheretea R. Tx. 1937 Rząd: Plantaginetalia majoris R. Tx. (1943) 1950 Związek: Polygonion avicularis Br.-Bl. 1931 ex Aich. 1933 7. Zespół: Lolio-Polygonetum arenastri Br.-Bl. 1930 em. Lohm. 1975 (Stuchlikowa 1972 [25]) Facja: z Polygonum aviculare Stuchlikowa 1972 (Stuchlikowa 1972 [9]) Facja: z Poa annua Stuchlikowa 1972 (Stuchlikowa 1972 [13]) Facja: z Juncus macer Stuchlikowa 1972 (Stuchlikowa 1972 [3]) Rząd: Molinietalia caeruleae W. Koch 1926 Związek: Calthion palustris R. Tx. 1936 em. Oberd. 1957 8. Zespół: Cirsietum rivularis Nowiński 1927 (Ralski 1931; Stuchlikowa 1967 [28]) Podzespół: alchemilletosum Stuchlikowa 1967 (Stuchlikowa 1967 [28]) 9. Zespół: Scirpetum silvatici Ralski 1931 (Ralski 1931 [1]) Zbiorowisko: ze Scirpus silvaticus Stuchlikowa 1967 (Stuchlikowa 1967 [1]) 190 Szata roślinna 10. Zbiorowisko: Caltha palustris ssp. laeta-Chaerophyllum hirsutum Holeksa i in. 1998 (Holeksa i in. 1998 [(1)]; Szwagrzyk i in. 1999, jako Caltha laeta-Chaerophyllum hirsutum) Zbiorowisko: z Chaerophyllum hirsutum-Caltha palustris ssp. laeta Pasierbek 2001 (Pasierbek 2001 [(8)]) Wariant: typowy Pasierbek 2001 (Pasierbek 2001 [(4)]) Wariant: z Equisetum sylvaticum Pasierbek 2001 (Pasierbek 2001 [(4)]) Rząd: Arrhenatheretalia Pawł. 1928 Związek: Arrhenatherion elatioris (Br.-Bl. 1925) Koch 1926 11. Zespół: Arrhenatheretum elatioris Br.-Bl. ex Scherr. 1925 (Stuchlikowa 1967 [8]) 12. Zespół: Gladiolo-Agrostietum capillaris (Br.-Bl. 1930) Pawł. et Wal. 1949 (Stuchlikowa 1967 [27]; Stuchlikowa 1979 [27]; Parusel 1995; Parusel 1996) Podzespół: typicum Stuchlikowa 1967 (Stuchlikowa 1967 [26]) Stadium po czasowej zamianie na pola orne Stuchlikowa 1967 (Stuchlikowa 1967 [4]) Facja: z Trisetum flavescens Stuchlikowa 1967 (Stuchlikowa 1967 [7]) Wariant: z Nardus stricta Stuchlikowa 1967 (Stuchlikowa 1967 [4]) Wariant: typicum Stuchlikowa 1967 (Stuchlikowa 1967 [11]) Podzespół: alpinetosum Stuchlikowa 1967 (Stuchlikowa 1967 [1]) Podzespół: trifolietosum medii subass. nova Stuchlikowa 1979 (Stuchlikowa 1979 [27]) Wariant: typicum Stuchlikowa 1979 (Stuchlikowa 1979 [19]) Wariant: intermedium (przejściowy do Frangulo-Prunetum spinosi) Stuchlikowa 1979 (Stuchlikowa 1979 [8]) Związek: Cynosurion R. Tx. 1947 191 Jerzy B. Parusel 13. Zespół: Lolio-Cynosuretum R. Tx. 1937 (Stuchlikowa 1967 [10]) Podzespół: alchemilletosum Stuchlikowa 1967 (Stuchlikowa 1967 [10]) Wariant: typowy Stuchlikowa 1967 (Stuchlikowa 1967 [10]) Klasa: Scheuchzerio-Caricetea nigrae (Nordh. 1937) R. Tx. 1937 Rząd: Caricetalia nigrae Koch 1926 em. Nordh. 1937 Związek: Caricion nigrae Koch 1926 em. Klika 1934 14. Zespół: Carici canescentis-Agrostietum caninae R. Tx. 1937 (Stuchlikowa 1967 [8]; Parusel 1995; Parusel 1996) Podzespół: philonotidetosum Stuchlikowa 1967 (Stuchlikowa 1967 [8]) 15. Zespół: Caricetum fuscae subalpinum Br.-Bl. 1915 (Holeksa i in. 1998 [(1)]; Pasierbek 2001 [(1)]) Rząd: Caricetalia davallianae Br.-Bl. 1949 Związek: Caricion davallianae Klika 1934 16. Zespół: Valeriano-Caricetum flavae Pawł. (1949 n.n.) 1960 (Stuchlikowa 1967 [20]; Parusel 1995; Parusel 1996) Klasa: Oxycocco-Sphagnetea Br.-Bl. et R. Tx. 1943 Rząd: Sphagnetalia magellanici (Pawł. 1928) Moore (1964) 1968 Związek: Sphagnion magellanici Kástner et Flóssner 1933 em. Dierss. 1975 17. Zbiorowisko: torfowiskowe (wysokotorfowiskowe) Stuchlikowa 1967 (Stuchlikowa 1967 [1]) Klasa: Nardo-Callunetea Prsg 1949 Rząd: Nardetalia Prsg 1949 Związek: Nardion Br. BI. 1926 em. Oberd. 1959 18. Zespół: Hieracio (vulgati)-Nardetum Kornaś 1955 n.n. em. Balcerk. 1984 (Ralski 1931 [4]; Stuchlikowa 1967 [26]; Parusel 1995; Parusel 1996) Odmiana: dolinna Ralski 1931 (Ralski 1931 [1]) Odmiana: górnoreglowa Ralski 1931 (Ralski 1931 [3]) Podzespół: Nardetum stricte caricetosum (też jako Nardo-Caricetum) Ralski 1931 (Ralski 1931) Typ przejściowy zespołu bliźniczki do zespołu mietlicy Nardetum strictae caricetosum Ralski 1931 (Ralski 1931 [1]) 192 Szata roślinna Wariant: niższych położeń Stuchlikowa 1967 (Stuchlikowa 1967 [19]) Wariant: wyższych położeń Stuchlikowa 1967 (Stuchlikowa 1967 [7]) Klasa: Betulo-Adenostyletea Br.-Bl. 1948 Rząd: Calamagrostietalia villosae Pawł. et all. 1928 Związek: Adenostylion alliariae Br.-Bl. 1925 19. Zespół: Athyrio-Sorbetum (Wójt. 1956; Cel. et. Wójt, i960,1961 n.n.) Borysiak (1978) 1986 (Parusel 1995; Parusel 1996; Pasierbek 2001 [(6)]; Parusel 2003 [(2)]; Pasierbek i in. 2004 [6]) Forma wysokościowa: górnoreglowa Kasprowicz 1996 Podzespół: typicum Borysiak 1986 (Parusel 2003 [(2)]) Wariant: typowy Pasierbek 2001 (Pasierbek 2001 [(2)]; Pasierbek i in. 2004 [2]) Wariant: z Vaccinium myrtillus Pasierbek 2001 (Pasierbek 2001 [(4)]; Pasierbek i in. 2004 [4]) 20. (?) Zbiorowisko Aruncus Silvester-Digitalis ambigua Stuchlik 1968 (Stuchlik 1968b [2]) 21. Zespół: Adenostyletum alliariae Pawł., Sokoł. et Wall. 1928 (Stuchlik 1968b [2]; Parusel 1995; Parusel 1996) 22. Zbiorowisko: Chrystanthemum rotundifolium-Senecio subalpinus Stuchlik 1968 (Stuchlik 1968b [2]) 23. Zespół: Aconitetum firmi Pawł., Sokoł. et Wall. 1927 (Stuchlik 1968b [4]; Parusel 1995; Parusel 1996; Holeksa i in. 1998 [(2)]; Pasierbek 2001 [(4)]) Zbiorowisko: Petasites albus Stuchlik 1968 (Stuchlik 1968b [2]) 24. Zespół: Petasitetum albi Zlatn. 1928 (Parusel 1995; Parusel 1996; Holeksa i in. 1998 [(2)]; Szwagrzyk i in. 1999; Pasierbek 2001 [(8)]) Wariant: typowy Pasierbek 2001 (Pasierbek 2001 [(2)]) Wariant: z Aconitum firmum Pasierbek 2001 (Pasierbek 2001 [(3)]) Wariant: z Cardamine amara ssp. opizii Pasierbek 2001 (Pasierbek 2001 [(3)]) 193 Jerzy B. Parusel 25. Zespół: Petasitetum kablikiani Wal. 1933 (Stuchlik 1968b [2]; Parusel 1995; Parusel 1996; Holeksa i in. 1998 [(1)]) 26. (?) Zbiorowisko: Chaerophyllum hirsutum-Caltha palustris Stuchlik 1968 (Stuchlik 1968b [1]; Parusel 1995; Parusel 1996) 27. Zespół: Athyrietum alpestris Hadać 1955 em. Mat. i960 (Pasierbek 2001 [(9)]) Wariant: typowy Pasierbek 2001 (Pasierbek 2001 [(5)]) Wariant: zubożały Pasierbek 2001 (Pasierbek 2001 [(4)]) 28. Zbiorowisko: z Adenostyles alliariae-Cicerbita alpina Pasierbek 2001 (Pasierbek 2001 [(1)]) Klasa: Rhamno-Prunetea Rivas Goday et Garb. 1961 Rząd: Prunetalia spinosae R. Tx. 1952 Związek: Pruno-Rubion fruticosi R. Tx. 1952 corr. Doing 1962 em. 29. Zespół: Frangido-Prunetum spinosi ass. nova Stuchlikowa 1979 (Stuchlikowa 1979 [16]) Klasa: Vaccinio-Piceetea Br.-Bl. 1939 Rząd: Vaccinio-Piceetalia Br.-Bl. 1939 Związek: Piceion abietis Pawł. et all. 1928 Zbiorowisko: Sorbus aucuparia Stuchlik 1968 (Stuchlik 1968a [1] )' 30. Zbiorowisko: z Pinus mugo Holeksa i in. 1998 (Holeksa i in. 1998 [(3)]) Podzwiązek: Vaccinio-Abietenion Oberd. 1962 31. Zespół: Abieti-Piceetum (montanum) Szaf., Pawł. et Kulcz. 1923 em. J. Mat. 1978 (Stuchlik 1968a [16] ; Matuszkiewicz 1977 (7 zdj. Stuchlika 1968a); Dzwonko 1986 (16 zdj. Stuchlika 1968a); Parusel 1995; Parusel 1996; Szwagrzyki in. 1999 [(18)]; Parusel 2003 [(80)]) Odmiana geograficzna: karpacka J. Matuszkiewicz 1977 [7 zdj. Stuchlika 1968a] Facja: uboga Stuchlik 1968 (Stuchlik 1968a [2]) Facja: bogatsza Stuchlik 1968 (Stuchlik 1968a [14]) Podzespół: galietosum Dzwonko 1986 postać żyzna Dzwonko 1986 194 Szata roślinna odmiana beskidzka Dzwonko 1986 (Dzwonko 1986 [14 zdj. Abieti-Piceetum montanum Stuchlika 1968a]) Podzespół: typicum Dzwonko 1986 postać uboga Dzwonko 1986 odmiana karpacka Dzwonko 1986 (Dzwonko 1986 [2 zdj. Piceetum excelsae carpaticum Stuchlika 1968a]) Wariant: z Vaccinium myrtillus Parusel 2003 (Parusel 2003 [(23)]) Wariant: z Dryopteris dilatata Parusel 2003 (Parusel 2003 [(41)]) Wariant: z Blechnum spicant Parusel 2003 (Parusel 2003 [(8)]) Wariant: z Oxalis acetosella Parusel 2003 (Parusel 2003 [(3)]) Wariant: z Calamagrostis arundinacea Parusel 2003 (Parusel 2003 [(5)]) Zespół: Galio-Piceetum J. Mat. 1977* Postać: beskidzka J. Matuszkiewicz 1977 (J. Matuszkiewicz 1977 [2 zdj. Stuchlika 1968a]) Zespół: Abietetum polonicum (Dziub. 1928) Br.-Bl. et Vlieg. 1939' (Dzwonko 1986 [1 zdj. Stuchlika 1968a]) Zespół: Vaccinio myrtilli-Abietetum (Grodz., Panc.-Kot. 1965) Św. 1974 em. Św. 1980-1982'’ (Parusel 1995; Parusel 1996) Zespół: Equiseto sylvatici-Abietetum Moor 1952⁵ (Parusel 1995; Parusel 1996) Podzwiązek: Vaccinio-Piceenion Oberd. 1957 32. Zespół: Plagiothecio-Piceetum (tatricum) (Szaf., Pawł. et Kulcz. 1923) Br.-Bl., Vlieg. et Siss. 1939 em. J. Mat. 1977 (Stuchlik 1968a [20]; J. Matuszkiewicz 1977 [1 oraz 15 zdj. Stuchlika 1968a]; Dzwonko 1986 (11 zdj. Stuchlika 1968a); Parusel 1995; Parusel 1996; Holeksa i in. 1998 [(17)]; Szwagrzyk i in. 1999 [(1)]; Pasierbek 2001 [(63)]; Parusel 2003 [(21)]; Pasierbek i in. 2004 [45]) Postać: beskidzka J. Matuszkiewicz 1977 Odmiana: beskidzka Dzwonko 1986 (11 zdj. Stuchlika 1968a) Podzespół: filicetosum Walas 1933 195 Jerzy B. Parusel (Stuchlik 1968a [6]; J. Matuszkiewicz 1977 [1 + oraz 12 zdj. Stuchlika 1968a]) Podzespół: athyrietosum alpestris Celiński, Wojterski 1978 (Szwagrzyk i in. 1999; Pasierbek 2001 [(36)]; Parusel 2003 [(5)]; Pasierbek i in. 2004 [18]); Podzespół: myrtilletosum Walas 1933 (Stuchlik 1968a [9]; Szwagrzyk i in. 1999; Pasierbek 2001 [(18)]) Podzespół: vaccinietosum myrtilli Parusel 2003 (Parusel 2003 [(5)]) Podzespół: calamagrostietosum Stuchlik 1968 (Stuchlik 1968a [5]) Podzespół: calamagrostietosum arundinacea Celiński, Wojterski 1978 (Parusel 2003 [(2)]) Podzespół: calamagrostietosum villosae Kasprowicz 1996 (Szwagrzyk i in. 1999; Pasierbek 2001 [(9)]; Parusel 2003 [(4)]; Pasierbek i in. 2004 [9]) Podzespół: typicum J. Matuszkiewicz 1977 (J. Matuszkiewicz 1977 [3 zdj. Stuchlika 1968a]; Szwagrzyk i in. 1999; Parusel 2003 [(5)]; Pasierbek i in. 2004 [18]) 33. Zespół: Bazzanio-Piceetum Br.-Bl. et Siss. 1939 (Parusel 2003 [(10)]) (Do tego zespołu należy prawdopodobnie zaliczyć płaty świerczyn, w których Stuchlik (1968a) wykonał zdjęcia nr 6 i 7, zamieszczone w tabeli Piceetum excelsae carpaticum) Podzespół: caricetosum nigrae Kasprowicz 1996 (Parusel 2003 [(4)]) Wariant z Carex echinata Parusel 2003 (Parusel 2003 [(2)]) Wariant z Vaccinium myrtillus Parusel 2003 (Parusel 2003 [(2)]) Podzespół: equisetetosum sylvaticae Kasprowicz 1996 (Parusel 2003 [(1)]) Wariant z Oxalis acetosella Parusel 2003 (Parusel 2003 [(1)]) Podzwiązek: Rhododendro-Vaccinienion Br.-Bl. 1926 Zespół: Pinetum mugo (carpaticum) Pawł. 1927 (Parusel 1995; Parusel 1996)⁶ 196 Szata roślinna Zbiorowisko: z Pinus rmigo-Vaccinium myrtillus Pasierbek 2001 (Pasierbek 2001 [(5)]) Klasa: Salicetea purpureae Moor 1958 Rząd: Salicetalia purpureae Moor 1958 Związek: Salicion eleagni Moor 1958 34. Zbiorowisko: Myricaria germanica-Salix incana K. Zarzycki 1956 (Matuszkiewicz J. 1976) (Matuszkiewicz J. 1976 [1 zdjęcie Zarzyckiego (1956) reprezentujące przejściowe stadium sukcesyjne Salix purpurea oraz 2 zdjęcia Zarzyckiego (1956) reprezentujące przejściowe stadium sukcesyjne Salix incana-Myrica ria germanica na żwirowiskach Skawy i Skawicy]) Stadium z Salix purpurea Matuszkiewicz J. 1976⁷ (Matuszkiewicz J. 1976) Stadium z Salix incana i Myricaria germanica Matuszkiewicz J. 1976 (typowa postać zbiorowiska) (Matuszkiewicz J. 1976) Klasa: Querco-Fagetea Br.-BI. et Vlieg. 1937 Rząd: Fagetalia sylvaticae Pawl, in Pawl., Sokol, et Wall. 1928 Związek: Alno-Ulmion Br.-Bl. et R. Tx. 1943 Zbiorowisko: Alnus glutinosae-Caltha palustris Stuchlik 1968⁸ (Stuchlik 1968a [2]) Zespól: Doronico austriaci-Abietetum Lesiński, Różański 1986⁹ (Szwagrzyk i in. 1999) Podzwiązek: Alnenion glutinoso-incanae Oberd. 1953 35. Zespół: Carici remotae-Fraxinetum Koch 1926 ex Faber 1936 (Parusel 2003 [(2)]) Odmiana geograficzna: zachodniokarpacka J. Matuszkiewicz 1976 Forma wysokościowa: podgórska J. Matuszkiewicz 1976 36. Zespół: Alnetum incanae Lildi 1921 (Zarzycki 1956 [2]; Stuchlik 1968a [1]; Matuszkiewicz J. 1976 [4 zdj. Stuchlika 1968a]¹⁰; Dzwonko 1986 [2 zdj. Zarzyckiego 1956]; Parusel 1995; Parusel 1996; Szwagrzyk i in. 1999 [(2)]); Parusel 2003 [(1)]) Odmiana geograficzna: zachodniokarpacka J. Matuszkiewicz 1976 [4 zdj. Stuchlika 1968a]¹⁰ Stadia sukcesyjne zespołu Stadium Alnetum incanae salicetosum Zarzycki 1956 (Zarzycki 1956) 197 Jerzy B. Parusel Stadium typowe Zarzycki 1956 (Zarzycki 1956) Stadium Alnetum incanae fraxinetosum Zarzycki 1956 (Zarzycki 1956 [2]) Alnetum incanae z Picea excela Zarzycki 1956 (Zarzycki 1956) Wariant: typowy Stuchlik 1968 (Stuchlik i968a [1 zdj. własne i 2 zdj. Zarzyckiego 1956]; Dzwonko 1986 [zdjęcie Zarzyckiego 1956]); Parusel 2003 [(1)]) Wariant: wierzbowy/typowy Dzwonko 1986 (Dzwonko 1986 [1 zdj. Zarzyckiego 1956]) 37. Zespół: Caltho laetae-Alnetum (Żarz. 1963) Stuchlik 1968 (Stuchlik i968a [5]; J. Matuszkiewicz 1976 [7 zdj. Stuchlika i968a]; Dzwonko 1986 (2 zdj. Stuchlika i968a); Parusel 1995; Parusel 1996; Szwagrzyk i in. 1999 [(1)]; Parusel 2003 [(1)]) Odmiana geograficzna: zachodniokarpacka Dzwonko 1986 Fragmenty Caltho-Alnetum Dzwonko 1986 (Dzwonko 1986 [ 2 zdj. zbiór. Alnus glutinosae-Caltha palustris Stuchlik i968a]) Związek: Carpinion betuli Isl.. 1931 em. Oberd. 1953 38. Zespół: Tilio cordatae-Carpinetum betuli Tracz. 1962 (Stuchlik i968a [4]) Związek: Fagion sylvaticae R. Tx. et Diem. 1936 Podzwiązek: Luzulo-Fagenion (Lohm. ex R. Tx. 1954) Oberd. 1957 39. Zespół: Luzulo luzuloidis-Fagetum (Du Rietz 1923) Markgr. 1932 em. Meusel 1937 (Stuchlik i968a [11]; Dzwonko 1986 (11 zdj. Stuchlika 19683); Parusel 1995; Parusel 1996; Szwagrzyk i in. 1999 [(2)]; Parusel 2003 [(56)]) Postać: zachodniokarpacka Dzwonko 1986 Wariant: typowy Myczkowski 1958 (Stuchlik 19683 [11]); Parusel 2003 [(35)]) Wariant: z Vaccinium myrtillus Dzwonko 1986 (Dzwonko 1986 [5 zdj. Stuchlika i968a]; Parusel 2003 [(4)]) Wariant: z Luzula nemorosa Dzwonko 1986 (Dzwonko 1986 [6 zdj. Stuchlika i968a]) Wariant: z Rubus hirtus Parusel 2003 (Parusel 2003 [(5)]) Wariant: z Luzula sylvatica Parusel 2003 (Parusel 2003 [(5)]) 198 Szata roślinna Wariant: z Calamagrostis arundinacea Parusel 2003 (Parusel 2003 [(2)]) Wariant: z Dryopteris dilatata Parusel 2003 (Parusel 2003 [(5)]) Podzwiązek: Galio rotundifolii-Abietenion Oberd. 1961 40. Zespół: Galio-Abietetum Wraber (1955) 1959 (Parusel 1995; Parusel 1996; Szwagrzyk i in. 1999; Parusel 2003 [(90)]) Odmiana geograficzna: karpacka Celiński, Wojterski 1978 Podzespół: fagetosum Celiński, Wojterski 1978 (Parusel 2003 [(21)]) Podzespół: typicum Celiński, Wojterski 1978 (Parusel 2003 [(62)]) Podzespół: homogynetosum Celiński, Wojterski 1978 (Szwagrzyk i in. 1999; Parusel 2003 [(1)]) Podzespół: luzuletosum pilosae Parusel 2003 (Parusel 2003 [(2)]) Podzespół: equisetetosum sylvaticae Parusel 2003 (Parusel 2003 [(4)]) Zespół: Dryopterido dilatatae-Abietetum (Stasz. 1973) Św. 1974 em. Św. 1980-1982" (Parusel 1995; Parusel 1996) Zbiorowisko: Abies alba-Oxalis acetosella (Cel. et. Wójt. 1978) J. Mat. 2001'² (J. Matuszkiewicz 2001) 41. Zbiorowisko: Dryopteris dilatata-Abies alba ass. nova Parusel 2003 (Parusel 2003 [(12)]) Wariant: z Oxalis acetosella Parusel 2003 (Parusel 2003 [(8)]) Wariant: z Petasites albus Parusel 2003 (Parusel 2003 [(1)]) Wariant: typowy Parusel 2003 (Parusel 2003 [(3)]) Podzwiązek: Dentario glandulosae-Fagenion Oberd. et Miiller 1984 42. Zespół: Dentario glandulosae-Fagetum W. Mat. 1964 ex Guzikowa et Kornaś 1969 (Tacik i in. 1957 [1]; Stuchlik 1968a [30]; Dzwonko 1986 [1 zdj. Tacika i in. 1957 oraz 30 zdj. Stuchlika 1968a]; Parusel 1995; Parusel 1996; Szwagrzyk i in. 1999 [(32)]; Parusel 2003 [(105)]) Odmiana geograficzna: zachodniokarpacka W. Matuszkiewicz, A. Matuszkiewicz 1973 199 Jerzy B. Parusel zachodniobeskidzka Dzwonko 1986 Forma wysokościowa: reglowa W. Matuszkiewicz, A. Matuszkiewicz 1973 Podzespół: abietetosum Walas 1933 (Stuchlik i968a [2]) Podzespół: allietosum Tacik, Zającówna, Zarzycki 1957 (Tacik i in. 1957 [1]; Stuchlik i968a [2]) postać: żyzna Dzwonko 1986 (Dzwonko 1986 [1 zdj. Stuchlika i968a]) Podzespół: allietosum ursini Celiński, Wojterski 1960 (Parusel 2003 [(1)]) Podzespół: typicum Celiński, Wojterski 1960 (Stuchlik 19683 [26]; Szwagrzyk i in. 1999 [(22)]; Parusel 2003 [(47)]) Wariant: żyzny Stuchlik 1968 (Stuchlik i968a [19]; Parusel 2003 [(21)]) Wariant: ubogi Stuchlik 1968 (Stuchlik i968a [7]; Parusel 2003 [(26)]) Postać: typowa Dzwonko 1986 (Dzwonko 1986 [1 zdj. Tacika i in. 1957, 29 zdj. Stuchlika i968a]) Podzespół: festucetosum silvaticae Celiński, Wojterski 1960 (Szwagrzyk i in. 1999 [(10)]; Parusel 2003 [(7)]) Wariant: ubogi Jaworski 1973 (Parusel 2003 [(2)]) Wariant: żyzny Parusel 2003 (Parusel 2003 [(5)]) Podzespół: dryopteridetosum dilatatae Parusel 2003 (Parusel 2003 [(50)]) Wariant: żyzny Parusel 2003 (Parusel 2003 [(16)]) Wariant: ubogi Parusel 2003 (Parusel 2003 [(34)]) Związek: Tilio platyphyllis-Acerion pseudoplatani Klika 1955 Podzwiązek: Lunario-Acerenion pseudoplatani (Moor 1973) Th. Muller 1992 43. Zespół: Lunario-Aceretum Griineberg et Schliit. 1957 (Parusel 2003 [(1)]) Odmiana geograficzna: zachodniokarpacka Kozłowska, J. M. Matuszkiewicz 1993 200 Szata roślinna Forma wysokościowa: reglowa Kozłowska, J. M. Matuszkiewicz 1993 Wariant: typowy Parusel 2003 (Parusel 2003 [(1)]) 44. Zespół: Sorbo aucupariae-Aceretum pseudoplatani Cel. et Wójt. (1961 n.n.) 1978 (Parusel 1995; Parusel 1996; Szwagrzyk i in. 1999; Parusel 2003 [(4)]) Odmiana geograficzna: karpacka Kozłowska, J. M. Matuszkiewicz 1993 Forma wysokościowa: dolnoreglowa Kozłowska, J. M. Matuszkiewicz 1993 (Parusel 2003 [(2)]) Forma wysokościowa: górnoreglowa Kozłowska, J. M. Matuszkiewicz 1993 (Parusel 2003 [(2)]) 45. Zespół: Aceri-Fagetum Riibel 1930 ex J. et M. Bartsch 1940 (Szwagrzyk i in. 1999; Parusel 2003 [(1)]) Podzespół: typowy Parusel 2003 (Parusel 2003 [(1)]) Zbiorowiska roślinne bez określonej rangi syntaksonomicznej Stadia sukcesyjne roślinności na żwirowiskach Stadia inicjalne: 46. stadium mietlicy rozłogowej Agrostis stolonifera Zarzycki 1956 (Zarzycki 1956) 47. stadium Agrostis stolonifera-Juncus bufonius Zarzycki 1956 (Zarzycki 1956) 48. stadium Juncus bufonius Zarzycki 1956 (Zarzycki 1956 [1]) 49. stadium Tussilago farfara Zarzycki 1956 (Zarzycki 1956 [2]) 50. stadium Polygonum hydropiper Zarzycki 1956 (Zarzycki 1956 [1]) Stadia przejściowe: stadium Salix incana-My ricaria germanica Zarzycki 1956 [2 zdjęcia zaliczone do zbiorowiska Myricaria germanica-Salix incana J. Matuszkiewicz 1976] (Zarzycki 1956 [2]) stadium Salix purpurea Zarzycki 1956 [1 zdjęcie zaliczone do zbiorowiska Myricaria germanica-Salix incana J. Matuszkiewicz 1976] (Zarzycki 1956 [1]) 201 Jerzy B. Parusel 51. stadium Petasites kablikianus Zarzycki 1956 (Zarzycki 1956 [2]) Zbiorowiska synantropijne 52. Zbiorowisko: upraw koniczyny Stuchlikowa 1972 (Stuchlikowa 1972 [5]) 53. Zbiorowisko: Urtica dioica-Galeopsis pubescens Stuchlikowa 1972 (Stuchlikowa 1972 [13]) 54. Zbiorowisko: z rzędu Onopordetalia Stuchlikowa 1972 (Stuchlikowa 1972 [3]) 55. Skupienia Sambucus ebułus Stuchlikowa 1972 (Stuchlikowa 1972 [1]) 56. Zbiorowisko: z Equisetum sylvaticum Parusel 1995 (Parusel 1995; Parusel 1996) 57. Zespół: Senecio fuchsii-Impatientetum (Szwagrzyk i in. 1999) Zbiorowiska zrębowe 58. Wykrociska i zręby leśne (zbiorowiska zrębowe) Stuchlik 1968 (Stuchlik 1968a [3]) Zbiorowiska źródliskowe 59. Zespół: Cardamino-Cratoneuretum (Parusel 1995; Parusel 1996) 60. Związek: Cardamino-Montion (Szwagrzyk i in. 1999) Zbiorowiska łąkowe 61. Agrostidetum vulgaris Ralski 1931 (Ralski 1931 [2]) 62. Festucetum pratensis Ralski 1931 (Ralski 1931 [5]) Wariant: z Cirsium rivulare Ralski 1931 (Ralski 1931 [2]) 202 Szata roślinna 63. Holceto-Leontodetum Ralski 1931 (Ralski 1931 [1]) 64. Holcetum lanati Ralski 1931 (Ralski 1931) 65. Nardo-Agrostidetum vulgaris Ralski 1931 (Ralski 1931) 66. Trisetetum flavescentis Ralski 1931 (Ralski 1931 [1]) 67. Zbiorowisko: z Deschampsia caespitosa Parusel 1995 (Parusel 1995; Parusel 1996) 68. Łąki wilgotne z rzędu Molinietalia (Szwagrzyk i in. 1999) 69. Zbiorowisko: z Cirsium oleraceum Parusel 1995 (Parusel 1995; Parusel 1996) 70. Zbiorowisko: z Filipéndula ulmaria Parusel 1995 (Parusel 1995; Parusel 1996) 71. Zbiorowisko: z Mentha longifolia Parusel 1995 (Parusel 1995; Parusel 1996) Zbiorowiska szuwarowe 72. Caricetum stellulatae Ralski 1931 (Ralski 1931) 73. Parvocaricetum Ralski 1931 (Ralski 1931 [3]) Wariant: wełnianki Ralski 1931 (Ralski 1931) Wariant: z mietlicą psią Ralski 1931 (Ralski 1931 [3]) Wariant: z tomką wonną Ralski 1931 (Ralski 1931) Zbiorowiska torfowiskowe 74. Menyanthetum trifoliatae Ralski 1931 (Ralski 1931 [1]) 75. Młaki mezo- i eutroficzne (Szwagrzyk i in. 1999) 203 Jerzy B. Parusel Zbiorowiska ziołoroślowe 76. Zespół: Chaerophylletum hirsuti Parusel 1995 (Parusel 1995; Parusel 1996) 77. Zbiorowisko: z Caltha laeta Parusel 1995 (Parusel 1995; Parusel 1996) 78. Zbiorowisko: z Doronicum austriacum Parusel 1995 (Parusel 1995; Parusel 1996) 79. Zbiorowiska trawo- i ziołoroślowe (Szwagrzyk i in. 1999) Zbiorowiska krzewinkowe 80. Borówczyska (Szwagrzyk i in. 1999) Zbiorowiska zaroślowe 81. Zbiorowisko wiklin nadrzecznych Stuchlik 1968 (Stuchlik i968a [1]) Zarośla wierzbowo-jarzębinowe Stuchlik 1968” (Stuchlik i968a [1]) Zbiorowisko Pinus mughus-Vaccinium myrtillus Stuchlik 1968 (Stuchlik i968a [1]; Pasierbek i in. 2004 [5], jako zbiorowisko Pinus mugo - Vaccinium myrtillus) 82. Zbiorowiska zadrzewień śródpolnych na usypiskach kamieni Stuchlikowa 1979 (Stuchlikowa 1979 [15]) 83. Zbiorowisko: z Juniperus nana Parusel 199; (Parusel 1995; Parusel 1996; Parusel 2003, jako zbiorowisko z Juniperus communis ssp. alpina) 84. Zespół: Oxalido-Ribetum petraei Rzepka 1990 (Parusel 2003) 85. Obszar wkraczania drzew i krzewów w borówczyska (Szwagrzyk i in. 1999) 204 Szata roślinna Zbiorowiska leśne 86. Zbiorowisko: sztuczna świerczyna na siedlisku buczyny karpackiej Stuchlik 1968 (Stuchlik 1968a [1]) Zbiorowisko Calamagrostis villosa-Picea abies Parusel 1995¹⁴ (Parusel 1995; Parusel 1996) Zbiorowisko Sphagnum sp.-Picea abies Parusel 1995¹⁵ (Parusel 1995; Parusel 1996) Przypisy: I. Zbiorowisko zaliczone przez Parusela (2003) do zespołu Sorbo aucupariae-Aceretum. 2-3. Zespół niepotwierdzony przez Parusela (2003). 4-5. Zespół włączony przez Parusela (2003) do zespołu Galio-Abieteteum. 6. Zespół po weryfikacji uznany przez Parusela (2003) za zbiorowisko z Pinus mugo. 7. Zarzycki (1956) wydziela zarośla z Salix purpura jako odrębne, przejściowe stadium sukcesyjne roślinności na żwirowiskach Skawy i Skawicy. 8. Zbiorowisko zaliczone przez Parusela (2003) do zespołu Caltho-Alnetum. 9. Zespół niepotwierdzony przez Parusela (2003). 10. Powinno być 1 zdj. Stuchlika (1968a) i 3 zdj. Zarzyckiego (1956). II. Zespół po weryfikacji uznany przez Parusela (2003) za zbiorowisko Dryopteris dilatata-Abies alba. 12. Zbiorowisko niepotwierdzone przez Parusela (2003). 13. Zbiorowisko zaliczone przez Parusela (2003) do zespołu Sorbo aucupariae-Aceretum. 14-sl5. Zbiorowiska zaliczone przez Parusela (2003) do zespołu Bazzanio-Piceetum. Objaśnienia: [ ] - liczba zdjęć fitosocjologicznych opublikowanych, ( ) - liczba zdjęć fitosocjologicznych niepublikowanych, boldem zaznaczono syntaksony zweryfikowane, zwykłą czcionką syntaksony zaliczone do innych lub powtarzające się. 205 ŚWIAT ZWIERZĄT Stanisław Szafraniec Wprowadzenie Położenie Pasma Polic, we wschodniej części Beskidu Żywieckiego, charakter elementów środowiska przyrodniczego, tworzących lokalne ekosystemy, kilkusetletnia historia osadnictwa, pojawienie się układów uzależnionych od działalności człowieka (pola uprawne, polany śródleśne, drogi, zabudowania) wpływają na warunki bytowania zwierząt na tym obszarze. Pasmo Polic obejmuje zasięgiem trzy piętra roślinności: pogórza, regla dolnego i regla górnego. Piętro pogórza, sięgające do ok. 550 m n.p.m., jest tu najbardziej zmienioną przestrzenią, gdyż lasy zachowały się w niewielu miejscach, na stokach o dużym spadku i w miejscach zabagnionych, a znaczna część roślinności tego piętra została zmieniona na pola uprawne, łąki, pastwiska oraz tereny zabudowane. Piętro regla dolnego (do 1150 m n.p.m.) w znacznej części zachowało swój leśny charakter, niemniej jednak polany śródleśne stanowią tam istotny element krajobrazu. Piętro regla górnego (do 1369 m n.p.m.) prawie w całości porośnięte jest lasami. Opisana piętrowość roślinności wpływa bezsprzecznie na możliwości występowania pewnych gatunków zwierząt, zwłaszcza bezkręgowych. Ssaki i ptaki są kręgowcami mobilnymi, które przemieszczają się na znaczne odległości, a dzięki swej stałocieplno-ści mogą opierać się zmieniającym się w czasie warunkom pogodowym. Pasmo Polic jest terenem silnie zalesionym, z fragmentami leśnymi o wysokim stopniu naturalności, stąd też gatunki leśne stanowią dominująca grupę zwierząt. Fauna masywu ma charakter typowy dla Karpat, bez gatunków endemicznych. W literaturze naukowej dotyczącej bezkręgowców omawianego pasma brak jest całościowych i monograficznych opracowań. Publikacje naukowe dotyczące bezkręgowców Pasma Polic są częścią ogólniejszych prac dotyczących Beskidu Żywieckiego Stanislaw Szafraniec czy też Babiogórskiego Parku Narodowego. Bezkręgowce tego terenu czekają w dalszym ciągu na kompleksowe opracowania faunistyczne. Wykaz publikowanych prac obejmuje doniesienia dotyczące chrząszczy: Melke i Szafraniec (2003), Szafraniec i in. (2010), Wojas i Szafraniec (2013); pluskwiaków: Bury i Mazepa (2014); prostoskrzy-dłych: Liana (2012); pająków: Wawer (2012). Literatura dotycząca poszczególnych gromad kręgowców jest zawarta w szczegółowych podrozdziałach tego artykułu. Bezkręgowce Owady Najbardziej znanymi bezkręgowcami są owady, stanowiące zresztą najliczniejszą w gatunki gromadę zwierząt na świecie. Wykorzystują one wszelkie dostępne środowiska, będąc ważnym składnikiem każdego ekosystemu dzięki wykształceniu licznych przystosowań. Z licznych gatunków owadów leśnych występujących na terenie Pasma Polic, wymienić należy te, które spełniają istotną rolę w gospodarce człowieka. Wiele z nich należy do licznego w gatunki rzędu chrząszczy. W gospodarce leśnej dużą uwagę poświęca się owadom mającym tendencje do masowego pojawu. Do tej grupy należy zaliczyć niektóre kornikowate żerujące na świerku (kornik drukarz lps typographus, drukarczyk lps amitinus, rytownik pospolity Pityogenes chalcographus). Ważnymi gatunkami, zwłaszcza w lasach o charakterze ochronnym, są organizmy saproksy-liczne. Owadami saproksylicznymi są te, które w trakcie swojego życia uzależnione są od obumierającego lub martwego drewna, albo od zasiedlających ten substrat grzybów lub innych owadów związane z rozkładającym się drewnem, z grzybami porastającymi osłabione i martwe drzewa, odgrywające ogromną rolę w obiegu materii i energii w ekosystemach. Wymienić tu należy szereg chrząszczy z następujących rodzin (dane autora niepublikowane): jelonkowate Lucanidae (Ceruchus chrysome-linus, kostrzeń Sinodendron cylindricum), bogatkowatych Buprestidae (Anthaxia helvética, A. quadripunctata, A. godeti), sprężykowate Elateridae (Ampedus balteatus, A. erythrogonus, Denticollis linearis), Lycidae (Dictyoptera aurora, Pyropterus nigro-ruber, Aplatopterus rubens, Platycis minuta, Lygistopterus sanguineus ), przekrasko-wate Cleridae (Thanasimus femoralis, T. formicarius), drwionkowate Lymexylidae (Elateroides dermestoides), obumierkowate Rhizophagidae (Rhizophagus bipustula-tus, R. dispar), wygłodkowate Endomychidae (Endomychus coccineus), śniadkowate 208 Świat zwierząt Melandryidae (Serropalpus barba-tus), ogniczkowate Pyrochroidae (Schizotus pectinicornis), kóz-kowate Cerambycidae (dyląż Prionus coriarius, ostrokrywka nieparka Oxymirus cursor, łucznik korzeniowiec Stenocorus meridia-nus, kwiatomir czteroplamy Pachyta quadrimaculata, zgrubek górski Evodinus clathratus, sichrawa górska Carilia virgínea, region płowy Pidonia lurida, zmorsznik zielony Lepturobosca virens, zmorsznik Fot. i. Biegacz urozmaicony Corobus vario/osus czerwony Corymbia rubra, zmorsz- (fot. S. Szafraniec) nik paskoczułki Paracorymbia maculicornis, zmorsznik sosnowy Anastrangalia sanguinolenta, zmorsznik jodłowy A. dubia, krępień szóstaczek Judolia sexmaculata, krępień górski Pachytodes ceramby-ciformis, baldurek pręgowany Leptura quadrifasciata, zmorsznik ciemny L. aethiops, Strangalia czarniawa Stenurella melanura, ściga brunatna Tetropium castaneum, ściga matowa T. fuscum, kłopotek czarny Spondylis buprestoides, kurtek mniejszy Molorchus minor, kurtek mały Glaphyra umbellatarum, trykoń karliczek Obrium brunneum, spuszczel domowy Hylotrupes bajulus, zagwoździk brunatny Callidium coriaceum, zagwoździk fiołkowy C. violaceum, płaskowiak zmienny Phymatodes testaceus, cioch wzorzysty Anaglyptus mysticus, biegowiec świerkowy Clytus lama, żerdzianka krawiec Monochamus sartor, żerdzianka szewc M. sutor, naśliwiec lilipucik Tetrops pra-eustus, rzemlik plamisty Saperda scalaris, dłużynka wiciokrzewowa Oberea pupillata, dłużynka dwukropkowa O. oculata)-, ryjkowcowate Curculionidae (Rhyncolus chloro-pus, Pissodes piceae, Hylobius abietis, H. excavatus, Cryptorrhynchus lapathi). Na uwagę zasługują również 8 rzadkich gatunków (dane niepublikowane autora) z rodziny biegaczowatych: biegacz urozmaicony Carabus variolosus (fot. i), biegacz fioletowy C. violaceus, biegacz gładki C. glabratus, biegacz nieregularny C. irregularis, biegacz zielonozłoty C. auronitens, biegacz pomarszczony C. intricatus, biegacz skórzasty C. coriaceus, biegacz zwężony C. convexus. Interesującym faktem było stwierdzenie w Paśmie Polic obecności paskówki tatrzańskiej Cornumutila lineata przez Wojasa i Szafrańca (2013), gatunku uważanego za relikt lasów górskich o pierwotnym charakterze. Na szczególną uwagę zasługuje sichrawa karpacka Pseudogaurotina excellens (fot. 2), rzadki i zagrożony przedstawiciel chrząszczy kózkowatych. Jej stanowiska są zlokalizowane na północnych stokach 209 Stanislaw Szafraniec Fot. 2. Sichrawa karpacka Pseudogaurotina mellens (fot. S. Szafraniec) Fot. 3. Rusałka pawik dg/o/i/o (fot. S. Szafraniec) Polic w przedziale wysokościowym 825-1325 m n.p.m. (dane własne niepublikowane). Doniesienie o kilkunastu przedstawicielach Melyridae jest zawarte w pracy Szafraniec i in. (2010). Dane o siedmiu interesujących gatunkach z rodziny kusa-kowatych Staphylinidae zawiera artykuł Melke i Szafraniec (2003). Jednym z najbardziej znanych w Polsce chrząszczy jest rohatyniec Oryctes nasicornis, charakteryzujący się dużymi rozmiarami ciała. Pierwotnie związany był on z lasami liściastymi, a obecnie znacznie rozszerzył swój zasięg, i towarzyszy człowiekowi, wykorzystując do rozwoju sterty trocin i kompostu. W oczkach wodnych sztucznego pochodzenia występują chrząszcze wodne z rodziny pływakowatych, np. pływak żółtobrzeżek Dytiscus marginalis oraz przedstawiciele pluskwiaków różnoskrzydłych - nart-niki, poruszające się po powierzchni wody. Na łąkach i zaroślach licznie występują barwne motyle. Owady te swoje barwy zawdzięczają łuskom, pokrywającym ich skrzydła. Najciekawsze z nich to: paź królowej Papilio machaon, czer-wończyk nieparek Lycaena dispar, czerwończyk płomieniec L. hippo-thoe, rusałki: admirał Vanessa ata-lanta, osetnik k cardui, pawik Aglais io (fot. 3), pokrzywnik A. urticae, ceik Polygonia c-album, kratkowiec 210 Świat zwierząt Araschnia levana, żałobnik Nymphalis antiopa, dostojka malinowiec Argynnis paphia, pokłonnik kamilla Limenitis camilla, mieniak tęczowiec Apatura iris. Wczesną wiosną jako pierwsze pojawiają się latolistek cytrynek Gonepteryx rhamni, zorzynek rzeżucho-wiec Anthocharis cardamines i rusałka żałobnik. Z grupy motyli nocnych na uwagę zasługują przedstawiciele zawisakowatych: fruczak gołąbek Macroglossum stellatarum i zmrocznik gładysz Deilephila elpenor (dane własne niepublikowane). Błonkoskrzydłe stanowią obok chrząszczy i muchówek najliczniejszy w gatunki rząd owadów. Opanowały one wiele siedlisk, wykształciły przy tym bogactwo form i wiele sposobów życia. Na szczególna uwagę zasługują błonkówki z podrzędu styli-kowców zapylające kwiaty. Ich rola ekologiczna jest nie do przecenienia. Prym wiodą tutaj pszczoły miodne Apis mellifera. Z innych przedstawicieli Apoidea watro wymienić pszczelinki Andrena sp., trzmiele Bombus sp., trzmielce Psithyrus. Trzmiele to duże owady społeczne, ich spotykane tutaj gatunki to: trzmiel ziemny B. terrestris, t. gajowy B. lucorum, t. sześciozębny B. wurfleini, t. drzewny B. hypnorum, t. leśny B. pratorum, t. pirenejski B. pyrenaeus, t. kamiennik B. lapidarium, t. rudy B. pasco-rum. Bardzo ważną rolę w ekosystemach leśnych odgrywają mrówki w tym mrówka rudnica Formica rufa, budująca okazałe mrowiska. Ciekawą biologię mają gatunki należące do rodziny gąsienicznikowatych. Pasożytują one wewnątrz larw roślinia-rek rozwijających się w drewnie. Należy tutaj pospolity zgłębiec Rhyssa persuasoria. Do podrzędu rośliniarek należą pospolite gatunki z rodziny drzewiennikowatych: drzewiennik olbrzym Urocerus gigas, trzpiennik świerkowiec Sirex juvencus, kruszel czarny Xeris spectrum. Nad rzekami oraz ich dopływami, jak również w miejscach trwale wilgotnych występuje wiele owadów, których larwy rozwijają się w wodzie. Są to ważki (łunica Pyrrhosoma nymphula, pałątka pospolita Lestes sponsa, żagnica sina Aeshna cyanea, ważka płaskobrzucha Libellula depressa, szklarnik górski Cordulegaster bidentatus), widelnice, chruściki i jętki. Kręgowce Ryby W wodach Skawy, Skawicy, Bystrzanki, Zubrzycy i ich dopływów na obszarze Pasma Polic stwierdzono pstrąga potokowego Salmo trutta m. fario, strzeblę potokową Phoxinus phoxinus, śliza Barbatula barbatula, głowacza pręgopłetwego Cottus poeci-lopus (potocznie zwany gucem), brzanę Barbus barbus, lipienia Thymallus thymallus, kiełbia Gobio gobio, płoć Rutilus rutilus, klenia Sąuelius cephalus, jelca S. leuciscus, 211 Stanisław Szafraniec świnkę Chondrostoma nasus, węgorza Anguilla anguilla oraz łososia Salmo salmo (Wajgel 1867; Stobiecki 1883; Pawłowski 1963). Płazy Płazy to jedna z najbardziej zagrożonych grup zwierząt, ze względu na zmiany siedlisk wilgotnych i zabagnionych w kierunku ich osuszania i udostępnienia gospodarce. Z grupy płazów ogoniastych najczęściej spotykaną na badanym obszarze jest salamandra plamista Salamandra salamandra, pospolicie występuje tu także traszka górska Triturus alpestris, a znacznie rzadziej traszka karpacka Trituras montandoni (fot. 4), będąca endemitem karpackim. Pospolicie występującym gatunkiem jest żaba trawna Rana temporaria i ropucha szara Bufo bufo. Kumak górski Bombina bombina jest znacznie rzadszy, bo warunkiem jego występowania są niewielkie i dobrze nasłonecznione kałuże. Dużo danych dotyczących płazów Pasma Polic zawiera praca Świerada (1988). Oprócz wspomnianych powyżej gatunków, autor wymienił wiele innych: traszkę zwyczajną Triturus vulgaris, traszkę grzebieniastą Triturus cristatus (stanowiska Juszczyn, Budowna, Bystra), grzebiuszkę ziemną Pelobatesfuscus (stanowisko Juszczyn), ropuchę zieloną Bufo viridis (stanowiska Juszczyn, Bystra, Sidzina), żabę wodną Rana esculenta (stanowiska Juszczyn, Bystra), żabę jeziorkową Rana lessonae (stanowiska Juszczyn, Bystra) oraz rzekotkę drzewną Hyla arbórea stwierdzoną w Juszczynie i Bystrej (Świerad 1988). Fot. 4- Traszka karpacka Triturus montandoni (fot. S. Szafraniec) 212 Świat zwierząt Gady Zdecydowanie najliczniejszym gatunkiem z tej grupy jest jaszczurka żyworodna Lacerta vivípara, znacznie rzadziej występuje jaszczurka zwinka L. agilis. Trzeci gatunek jaszczurki to padalec Anguis fragilia, dość rzadko obserwowany. Najpospolitszym wężem, którego możemy spotkać (zwłaszcza w pobliżu rzek górskich) jest zaskroniec zwyczajny Natrix natrix. Pospolicie występuje również żmija zygzakowata Vípera berus, stwierdzona w różnych formach barwnych. Na uwagę zasługuje stwierdzenie gniewosza plamistego Coronelía austríaca (fot. 5) w Policach na wysokości 1150 m n.p.m. (Profus, Sura 2001). Ten rzadko występujący na badanym obszarze gatunek węża obserwowany był także przez autora na stanowisku Skawica U Zemlika (445 m n.p.m., na skarpie nad brzegiem Skawicy; 27.04.2014 r.). Inne jego stanowiska stwierdzone zostały przez B. Kuligowską i M. Hudykę w Skawicy U Migasa (455 m n.p.m., na kamieńcach w korycie Skawicy; 6.07.2010 r.), przez M. Kamińskiego w Skawicy U Skuty (450 m n.p.m., wśród zabudowań; 20.08.2011 r.) i przez P. Franczaka w Zawoi Maryniacy (490 m n.p.m., na obszarze Gorących Skał; 10.07.2015 r.). Fot. 5. Gniewosz plamisty Coronelía austriaca (fot. M. Kamiński) 213 Stanislaw Szafraniec Ptaki Najliczniejszą w gatunki grupą zwierząt kręgowych, żyjących w Paśmie Polic są ptaki. Zasiedlają one różnorodne siedliska, wykorzystują również budowle ludzkie w celu żerowania lub wyprowadzania lęgów. Wynik badań Walasza i Mielczarka (1992), wskazują na występowanie na badanym obszarze ok. 100 gatunków ptaków lęgowych. Na szczególne wyróżnienie zasługuje obszerne opracowanie Wilk i in. (2016) obejmujące 37 kluczowych dla Karpat gatunków. Ptakami zimującymi na badanym obszarze zajmowali się również: Parusel i Szafraniec (1992); Walasz (2000); Kuligowska i in. (2011). Ślizowski (1991) prowadził badania ornitologiczne w rezerwacie przyrody „Na Policy”. Dane dotyczące ptaków znajdują się również w standardowych formularzach danych (SDF) dla obszaru Natura 2000 „Pasmo Policy”. Wymieniono w nim 12 gatun- ków ptaków, z czego tylko 5 stało się przedmiotem ochrony w tym obszarze: dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos, dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus (fot. 6), drozd obrożny Turdus torąuatus, sóweczka Glaucidium passerinum (fot. 7) oraz głuszec Tetrao urogallus (fot. 8). Najcenniejszym gatunkiem jest głuszec. Jest to gatunek skrajnie zagrożony wyginięciem w Polsce, poddany ochronie ścisłej oraz ochronie strefowej. Ten największy kurak Europy żywi się głównie owocami borówki czarnej, a w zimie igliwiem świerka i jodły, oraz pączkami drzew (Haber i in. 1983). Głuszec jest Fot. 6. Dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus (fot. B. Kuligowska; archiwum BgPN) ptakiem bogato ubarwionym, lecz płochliwym i trudnym do obserwacji. Podczas toków (okres godowy głuszca) jego odgłosy niosą się w wyżej wyniesionych partiach Pasma Polic. Wydawane przezeń dźwięki składają się z czterech części klapania, trelowania, korkowania i szlifowania (które trwa od 1 do 1,5 sekundy) (Haber i in. 1983), w tym czasie ptak przestaje reagować na to co się wokół niego dzieje - głuch-nie, stąd wzięła się dawna nazwa tego gatunku - „głuchoń”. W Paśmie Polic stwierdzono ponad 60 osobników, co jest największą wartością w skali kraju (Żurek, Armatys 2011; Zawadzka 2014). W górnoreglo-wym borze świerkowym oprócz 214 Świat zwierząt Fot. 7. Sóweczka Glaucidium passerinum (fot. B. Kuligowska; archiwum BgPN) głuszców bytują również: dzięcioły trójpalczaste, krzyżodzioby świerkowe Loxia curvi-rostra, drozdy obrożne, mysikróliki Regulus regulus, siwarniki Anthus spinoletta i inne. Krzyżodziób świerkowy żywi się głównie nasionami świerka, lęgi odbywa w styczniu, co jest zjawiskiem wyjątkowym wśród polskich ptaków. W lasach regla dolnego również licznie występuje wiele innych gatunków ptaków. Znaczną ich część stanowią ptaki śpiewające, między innymi: grzywacz Columba palumbus, drozd śpiewak Turdus phi-lomelos, rudzik Erithacus rubecula, kos Turdus merula, pleszka Phoenicurus phoenicu-rus, sikorka bogatka Parus major, raniuszek Aegithalos caudatus, zięba Fringilla coelebs, pierwiosnek Phylloscopus collybita, pokrzewki (Sylviidae), pokrzywnica Prunella modu-laris, strzyżyk Troglodytes troglodytes, gil Pyrrhula pyrrhula, kukułka Cuculus canorus i inne. Bytują tu również ptaki drapieżne: myszołów zwyczajny Buteo buteo, jastrząb zwyczajny Accipiter gentilis, krogulec Accipiter nisus oraz sowy, z których najpospolitszą jest puszczyk Strix aluco. Dość częsty jest jarząbek Tetrastes bonasia, przedstawiciel kuraków leśnych. Bardzo rzadko w tym piętrze leśnym obserwowany jest bocian czarny Ciconia nigra. Najbardziej charakterystycznymi ptakami regla dolnego są dzięcioły, z których najczęściej spotykane są dzięcioły: duży Dendrocopos major, zielonosiwy Picus canus, zielony Picus viridis, czarny Dryocopus martius, mały Dendrocopos minor. W strefie podszytu często występuje kowalik zwyczajny Sitta europaea oraz pełzacz 215 Stanisław Szafraniec Fot. 8. Głuszec Tetrao urogallus (fot. J. Bohdal) leśny Certhia familiaris. Na obszarze Pasma Polic występują także inne gatunki lęgowe będące na liście zainteresowań UE: włochatka Aegolius funereus, puszczyk uralski Strix uralensis, muchołówka mała Ficedula parva, muchołówka białoszyja Ficedula albicolis, W pobliżu miejsc podmokłych bytuje słonka Scolopax rusticóla. Do ziarnojadów zaliczane są czyż Spinus spinus, dzwoniec Chloris chloris, szczygieł Carduelis carduelis, grubodziób Coccothraustes coccothraustes. Kruk Corvus corax, orzechówka Nucifraga caryocatactes i sójka Garrulus glandarius należą do rodziny krukowatych, ich głosy możemy usłyszeć w czasie prawie każdej wycieczki do lasu. Obszar pól uprawnych, łąk oraz zadrzewień to miejsce bytowania skowronka polnego Alauda arvensis, kuropatwy Perdix perdix, bażanta Phasianus colchicus, sroki Pica pica, szczygła, pokląskwy Saxícola rubetra, dzierzby gąsiorka Lanius collurio i srokosza Lanius excubitor, paszkota Turdus viscivorus oraz kwiczoła Turdus pilaris. Bardzo trudno jest tu zobaczyć przepiórkę Coturnix coturnix i derkacza Crex crex, chociaż ich głosy są często słyszane nawet blisko zabudowań (dane własne niepublikowane). Ze środowiskiem wodnym rzek i ich dopływów związane są pluszcz Cinclus cinclus, zimorodek Alcedo atthis, brodziec piskliwy Actitis hypoleucos, pliszka górska Motacilla cinerea i krzyżówka Anas platyrhnchos. Pluszcz jest jedynym ptakiem śpiewającym, który potrafi pływać i nurkować. 216 Świat zwierząt W pobliżu zabudowań i w ich obrębie występują trznadel Emberiza citrinella, szpak Sturnus vulgaris, wróbel Passer domesticus, mazurek Passer montanus, kopciuszek Phoenicurus ochruros, jerzyk Apus apus, kos, pliszka siwa Motacilla alba, sierpówka Streptopelia decaocto, jaskółka oknówka Delichon urbicum, dymówka Hirundo rustica, puszczyk, kawka Corvus monedula i gawron Corvus frugilegus. W czasie przelotów na badanym obszarze można zaobserwować m.in. bociana białego Ciconia ciconia, bociana czarnego, czaplę siwą Ardea cinerea, jemiołuszkę Bombycilla garrulus. Na osobne odnotowanie zasługuje orzeł przedni Aquila chrysa-etos, który w Paśmie Polic jest gatunkiem przelotnym podobnie jak puchacz Bubo bubo. Ogromna większość przedstawionych powyżej gatunków ptaków podlega ochronie gatunkowej. Ssaki Najwięcej gatunków ssaków stwierdzono w ekosystemach leśnych. Tu najczęściej występują duże ssaki, z których najliczniejszy jest jeleń szlachetny Cervus elaphus (fot. 9). Jest to zwierzę stadne. Samice, zwane łaniami, łączą się w grupę, zwaną chmarą, a samce (byki), prowadzą zwykle samotny tryb życia. W zależności od pory Fot. 9. Jeleń szlachetny Cervus elaphus (fot. S. Szafraniec) 217 Stanislaw Szafraniec Fot. 10. Orzesznica Muscardinus ovellanarius (fot. $. Szafraniec) Fot. 11. Kolonia nocków orzęsionych Myotis emarginatus (fot. ¡.Mleczek) roku jelenie migrują - przy grubej pokrywie śnieżnej schodzą niższej, gdzie łatwiej jest im zdobyć pokarm. Ostatnio obserwuje się znaczny wzrost uszkodzeń powodowanych przez jelenie w uprawach leśnych, świadczący o wzroście jego populacji. Jeleń europejski zaliczany jest do rodziny jeleniowatych. Do rodziny tej należy również sarna Capreolus capreolus, która tylko w okresie zimowym porusza się w większych grupach. Sarna jest zwierzęciem leśnym, które chętnie wykorzystuje również łąki i pola uprawne, zasobne pod względem pokarmowym. W tych samych obszarach siedliskowych żyje dzik Sus crofa. W poszukiwaniu pokarmu ryje on ściółkę leśną (buchtuje), odnajdując nasiona buka, larwy owadów i inne drobne zwierzęta. Z lasami związane są ściśle duże ssaki drapieżne: niedźwiedź brunatny Ursus arctos, wilk Canis lupus i ryś Lynx lynx. Niedźwiedź brunatny i wilk wymagają do życia stosunkowo dużych obszarów, w których ingerencja człowieka nie jest zbyt wielka. Na omawianym terenie zwierzęta te pojawiają się regularnie. Wilk, spełniający bardzo ważną rolę w regulacji liczebności jeleniowatych, żyje w stadach, zwanych watahami. W lasach wilk jest obserwowany dość rzadko, częściej znaleźć tu możemy jego tropy i inne ślady bytowania. 218 Świat zwierzqt Najczęściej obserwowanym dużym drapieżnikiem jest ryś. Silnie przywiązany do swego areału, wymaga mniejszych przestrzeni od wilka i niedźwiedzia. Poluje na sarny, zające i inne mniejsze ssaki. Mniejszymi ssakami drapieżnymi żyjącymi w lasach, zadrzewieniach, obrzeżach pół są: borsuk Meles meles, lis Vulpes vulpes, kuna leśna Martes martes, tchórz Mustela putorius, łasica pospolita Mustela nivalis i gronostaj Mustela erminea. Do gatunków licznie występujących zaliczyć należy lisa, pozostali drapieżcy występują na omawianym obszarze nielicznie. Pola i łąki to środowisko niezbyt często obecnie spotkanego zająca szaraka Lepus capensis, dawniej bardzo licznego. Są to płochliwe ssaki będące czasami ofiarami większych drapieżników - lisów i rysi. W pobliżu zabudowań ludzkich pojawiają się tchórz, kuna domowa Martes foina, łasica pospolita, zaś wydra Lutra lutra żyje w środowisku wodnym. We wszystkich środowiskach spotkać możemy wiele gatunków drobnych ssaków, zaliczanych do gryzoni. W lesie i zadrzewieniach śródpolnych są to: wiewiórka Sciurus vulgaris, popielica Glisglis, orzesznica Muscardinus avellanarius (fot. 10), nornica ruda Clethrionomys glareolus, nornik bury Microtus agrestis, mysz leśna Apodemus flavicollis. Na polach i łąkach żyją mysz polna Apodemus agrarius i nornik zwyczajny Microtus arvalis. W pobliżu zabudowań i gospodarstw występują: mysz domowa Mus muscu-lus i szczur wędrowny Rattus norvegicus. Drobne ssaki owadożerne są reprezentowane przez bytujące głównie w lasach ryjówki: aksamitną Sorex araneus, górską S. alpinus oraz związanego z różnymi środowiskami jeża wschodniego Erinaceus roumanicus i kreta Talpa europaea. Ssakiem owadożernym jest również rzęsorek rzeczek Neomys fodiens obserwowany przez autora w rzece Skawicy, jak również w potoku Skawica Sołtysia. Aktywnie latającymi ssakami są tylko nietoperze. W Paśmie Polic obserwowano następujące ich gatunki: gacek brunatny Plecotus auritus, nocek wąsatek Myotis mysta-cinus, nocek orzęsiony Myotis emarginatus (fot. 11), nocek duży Myotis myotis (w czasie snu zimowego, czyli hibernacji, w jaskini Oblica (Gubała, Mleczek 2006; Gubała i in. 2011; Franczak i in. 2016) oraz mroczek późny Eptesicus serotinus. Wszystkie krajowe nietoperze są owadożerne, polują nocą, wykorzystując zdolność echolokacji. Uwagi ogólne i cenne gatunki zwierząt Do lat 70. XX w. w rzekach i potokach górskich Pasma Polic powszechnie wstępowały raki rzeczne Astacus astacus. Prawdopodobnie pogorszenie jakości wód spowodowało zanik tego gatunku. Zauważalne zmiany w ostatnich latach w populacjach zwierząt 219 Stanisław Szafraniec kopytnych to silny wzrost liczebności jelenia europejskiego i dzika. Od kilku lat obserwowany jest silny wzrost liczebności lisa (efekt prowadzonych akcji walki ze wścieklizną - zrzucania szczepionek). Dzięki zrównoważonemu użytkowaniu i wieloletniej ochronie Pasmo Polic zachowało w znacznej części swój naturalny, leśny charakter, stanowiąc siedliska dla bogatego świata zwierząt. Na uwagę zasługuje występowanie tutaj wielu gatunków zwierząt zagrożonych i prawnie chronionych w Polsce. Pasmo Polic jest miejscem bytowania wielkiej trójki naszych drapieżników, tj. niedźwiedzia, wilka, rysia, wymagających dużych obszarów leśnych o niewielkiej ingerencji człowieka. Część omawianego pasma stała się ważną ostoją dla zachowania europejskiego dziedzictwa przyrodniczego. Gatunkami zwierząt objętymi ochroną w ramach europejskiej sieci obszarów Natura 2000 na tym terenie są: niedźwiedź Ursus arctos, wilk Canis lupus, ryś Lynx lynx, kumak górski Bombina bombina, traszka karpacka Triturus montandoni, biegacz urozmaicony Carabus variolosus, sichrawa karpacka Pseudogaurotina excellens oraz grupa ptaków: dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos, dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus, drozd obrożny Turdus torquatus, sóweczka Glaucidium passerinum i głuszec Tetrao urogallus. Stwierdzono tutaj występowanie chrząszczy saproksylicznych, reliktów dawnej puszczy karpackiej: wynurta Ceruchus chrysomelinus i paskówki tatrzańskiej Cornumutila lineata, ich obecność potwierdza wysoki stopień naturalności lasów tego terenu. Do grupy endemitów karpackich zaliczamy: sichrawę karpacką Pseudogaurotina excellens i traszkę karpacką Triturus montandoni. Nie sposób przedstawić całość bogactwa gatunkowego zwierząt tego obszaru. Mimo niewielkiej liczby prac dotyczących poszczególnych grup taksonomicznych, można szacować, iż Pasmo Polic stanowi obszar bytowania kilku tysięcy gatunków zwierząt. Na badanym terenie nie było kompleksowych badań nad różnorodnością biologiczną. Tymczasem dane te są ważne, w kontekście funkcjonowania sieci obszarów Natura 2000 oraz innych form ochrony przyrody. Niezbędne jest więc przeprowadzenie kompleksowych badań zwierząt, zwłaszcza bezkręgowych, płazów i drobnych ssaków. Pasmo Polic jest ważną częścią głównego karpackiego korytarza ekologicznego, łączącego Babią Górę z terenami Beskidu Średniego, Gorców i Beskidu Wyspowego. Jest to niezwykle cenny i zasługujący na ochronę obszar o wysokiej i naturalnej różnorodności biologicznej. 220 Świat zwierząt Literatura Bury J„ Mazepa J„ 2014, Nowe dane o Actinonotus pulcher (Herrich-Schaeffer, ¡835) (Hemiptera: Heteroptera: Miridae) z południowej Polski, Heteroptera Poloniae - Acta Faunistica, 8(2), 23-28. Franczak P„ Zatorski M., Buczek K., Gubała W.J., Górnik M., Listwan-Franczak K., Mleczek T., Szura Cz., 2016, Inwentaryzacja, waloryzacja i geoochrona jaskiń w Paśmie Babiogórskim i Przedbabiogórskim, [w:] P. Franczak, P. Krąż, J. Liro, M. Liro, K. Listwan-Franczak (red.), Współczesne problemy i kierunki badawcze w geografii, 4, 85-116. Gubała W.J., Mleczek T., 2006, Chiropterofauna Jaskini Oblica w Beskidzie Żywieckim, |w:] M. Szelerewicz , J. Urban (red.), Materiały 40. Sympozjum Speologicznego, SSPTP im. Kopernika, Kraków, 31. Gubała W. J., Trybała M., Drożdż B., 2011, Zimowe liczenia nietoperzy w masywie Babiej Góry i Paśmie Policy w latach 2005-2011, Nietoperze, 12,1-2,13-22. Haber A., Pasławski T., Zaborowski S., 1983, Gospodarstwo łowieckie, PWN, Warszawa. Jamrozy G. 2003, Zajęczaki (Lagomorpha), drapieżne (Carnivora) i kopytne (Artiodactyla) Babiej Góry, [w:] B. W. Wołoszyn, D. Wołoszyn, W. Celary (red.), Monografia fauny Babiej Góry, Publikacje Komitetu Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 465-489. Kuligowska B., Szafraniec S., Trybała M., 2011, Zimowe liczenie ptactwa wodnego. Rocznik Babiogórski, 12,161-168. Janicka-Krzywda U. (red.), 1996, Monografia Zawoi, Kraków-Zawoja. Liana A., 2012, Materiały do poznania fauny prostoskrzydłych (Orthoptera) Beskidu Żywieckiego, Nowy Pamiętnik Fizjograficzny, 7(1-2), 7-23. Melke A., Szafraniec S„ 2003, Materiały do poznania Aleocharinae (Cołeoptera: Staphylinidae) Beskidu Zachodniego. Wiad. entomol., 21(4), 197-203. Parusel J. B., 1985, Występowanie niedźwiedzia brunatnego w pasmach Babiej Góry, Jałowca i Policy w Beskidzie Wysokim, Acta zool. cracov., 29, 53-68. Parusel J., Szafraniec S„ 1992, Rok z pluszczem. Przyroda polska, 2,11. Pawłowski J. 1963, Fauna wód babiogórskich, [w:] W. Szafer (red.) Babiogórski Park Narodowy, PWN Kraków. Profus P., Sura P., 2001, Coronella austriaca (Laurenti, 1768). Gniewosz planisty, [w:] Głowaciński Z. (red.), Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. PWRiL, 278-281. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, 1880-1914, wersja elektroniczna: http://dir.icm.edu.pl/Slownik_geograficzny/ Stobiecki S. 1883, Do rybiej fauny Babiej Góry. Spraw. Kom. Fizjogr., 15. Szafraniec S., Parusel J., 2009, Środowisko przyrodnicze wsi Skawicy, [w:] J. Harasimczyk (red.), Królewska Wieś. Monografia Skawicy, Wyd. Faktoria Wyrazu, Skawica-Kraków, 35-44. 221 Stanisław Szafraniec Szafraniec S„ Szafraniec P., Mazur M. A., 2010, Malachius scutellaris Erichson, 1840 and some other interesting species of Melyridae (Coleóptera: Cleroidea) from the Western Beskidy Mts., Naturę Journal, 43, 95-100. Ślizowski J., 1991, Bird community of a spruce forest in the upper montain forest zonę on Polica (Polish Western Carpathians), Acta zool. cracov., 34(2), 535-551. Świerad J., 1988, Płazy Karpat Polskich w ujęciu wertykalnym, Wyd. Inst. Kształtowania Nauczycieli, oddz. Doskonalenia Nauczycieli w Katowicach, Katowice. Wajgel L. 1867, Zapiski o rybach z rzeki Skawy pod Makowem, Spraw. Kom. Fizjogr., tom 1. Walasz K., Mielczarek P. (red.), 1992, Atlas ptaków lęgowych Małopolski 1985-1991, Biologia Silesiae, Wrocław. Walasz K. (red.), 2000, Atlas ptaków zimujących Małopolski, Wyd. Małopolskie Towarzystwo Ornitologiczne, Kraków. Wawer W, 2012, Uwagi o występowaniu ekspansywnego pająka Argiope bruennichi (Scop.) oraz towarzyszących pająków sieciowych w Beskidach, Nowy Pamiętnik Fizjograficzny, 7(1-2), 45-51. Wilk T., Bobrek R., Pępkowska -Król A., Neubauer G., Kosicki J. Z. (red.), 2016, Ptaki polskich Karpat - stan, zagrożenia, ochrona, Wyd. OTOP, Marki. Wojas T., Szafraniec S., 2013, Nowe stanowiska paskówki tatrzańskiej Cornumutila lineata -rzadkiego i reliktowego gatunku kózki (Coleóptera: Cerambycidae) - w Beskidach Zachodnich, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 69, 4, 345-348. Wołoszyn B. W, 2003, Płazy (Amphibia) i gady (Reptilia) masywu Babiej Góry, [w:] B. W. Wołoszyn, D. Wołoszyn, W. Celary (redj, Monografia fauny Babiej Góry, Komitet Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 409-419. Wołoszyn B. W. Postawa T., 2003, Drobne ssaki: owadożerne, nietoperze i gryzonie (Insectívora, Chiroptera, Rodentia) masywu Babiej Góry, [w:] B. W. Wołoszyn, D. Wołoszyn, W. Celary (red.), Monografia fauny Babiej Góry, Komitet Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 441-463. Woźnica K., 2007, Działalność nadleśnictw z terenu Stowarzyszenia Gmin Babiogórskich na przykładzie Nadleśnictwa Sucha, Rocznik Babiogórski, 9, 9-24. Zawadzka D., 2014, Podręcznik najlepszych praktyk ochrony głuszcza i cietrzewia, CKPŚ, Warszawa. Żurek Z., Armatys P, 2011, Występowanie głuszca Tetrao urogallus w polskich Karpatach Zachodnich - wnioski z monitoringu w latach 2005-2010 oraz końcowa ocena liczebności karpackich subpopulacji głuszca i cietrzewia, Stud. i Mat. CEPL w Rogowie, 13(27), 229-240. 222 CZŁOWIEK OSADNICTWO I UWARUNKOWANIA MIESZKANIOWE GMIN NA OBSZARZE PASMA POLIC Karolina Listwan-Franczak, Łukasz Fiedeń, Paweł Franczak Wprowadzenie Jak powszechnie wiadomo, caty łuk Karpat porastała w przeszłości zwarta Puszcza Karpacka, która rozdzielała szerokim pasem dwa regiony o gęstszym zaludnieniu. Z biegiem czasu w jej głąb zaczęli wkraczać pierwsi osadnicy (Broda 1963). Na badany obszar od północy docierały tu grupy, które brały udział w akcjach osadniczych prowadzonych przez starostów lanckorońskich. Kolonizację Orawy prowadziła natomiast węgierska rodzina Thurzonów. Ponadto, osiedlali się tu tzw. „ludzie wolni”, czyli zbiegowie, myśliwi, zbieracze ziół, a także np. osoby wytwarzające smołę oraz węgiel drzewny (Sumera 2009). Wraz z rozwojem tego zasiedlania malał zasięg Puszczy Karpackiej i coraz bardziej zbliżały się do siebie te główne żywioły osadnicze. Jednak nierównomiernie, ponieważ tempo tej kolonizacji uzależnione było od warunków naturalnych, a badany obszar był pod tym względem niekorzystny. Wznoszą się tu bowiem góry o dużym nachyleniu stoków, klimat jest surowy, gleby słabo urodzajne, a w dodatku na Orawie rozciągają się rozległe torfowiska. Wszystko to z pewnością nie zachęcało do osiedlania się na tym obszarze (Broda 1963). Osadnictwo w zlewni Skawy Osadnictwo po północnej stronie Pasma Polic najpierw pojawiło się na najbardziej dogodnych obszarach. Pierwsze osady założono już w XII i XIII wieku, na Ziemi Karolina Listwan-Franczak, Łukasz Fiedeń, Paweł Franczak Żywieckiej. Od lat 20. XIII w. istniał już Żywiec, a wokół niego powstało w tamtym stuleciu jeszcze kilka wsi, z których najstarszą była Cięcina. W zlewni Skawy w tym czasie lokowano już Wadowice i Mucharz (ryc. 1; Krzywda 2006). Badania archeologiczne Ryc. 1. Postęp osadnictwa na badanym obszarze od XIV do XVII w. Źródło: opracowanie własne na podstawie Krzywda 2006, Leśniakiewicz 2007. 226 Osadnictwo i uwarunkowania mieszkaniowe gmin na obszarze Pasma Polic wskazują jednak, że już w X-XII w. w zlewni Skawy istniały Dąbrówka, Zakrzów i Stronie a w XII—XIII w. grodzisko w Brańkówce (dzisiejszy przysiółek Zebrzydowic -które pełniło tam najprawdopodobniej funkcję strażnicy) (Leśniakiewicz 2007). Jak już zostało wspominane, najstarszą wsią w zlewni górnej Skawy był Mucharz, lokowany w 1254 r. Należał on wtedy do klasztoru norbertanek ze Zwierzyńca pod Krakowem i był najdalej na południe wysuniętą jego posiadłością. Ponadto w 1333 r. istniała książęca wieś Zembrzyce, założona najprawdopodobniej już w II połowie XIII wieku. Najstarszą osadą na północnym podnóżu Pasma Polic był Maków, który istniał już w 1378 r., choć najstarsza wzmianka o parafii makowskiej, jako ważnym ośrodku pielgrzymkowym, pochodzi z 1358 r. (Janicka-Krzywda 1996). Kilka kilometrów w dół Skawy, powstała Sucha, prawdopodobnie w 1405 r., za sprawą niejakiego Strzały, który przywilej lokacyjny otrzymał od Jana II, księcia oświęcimskiego (Noga 1998; Leśniekiewicz 2007). W zlewni górnej Skawy intensywną akcję osadniczą prowadził kolejny starosta lanckoroński, Zbigniew z Brzezia, który godność tę otrzymał za zasługi w bitwie pod Grunwaldem. Według dużego prawdopodobieństwa, w wyniku jego starań powstały Juszczyn i Kojszówka, wzmiankowane w 1443 r. w spisie miejscowości starostwa lanckorońskiego (Janicka-Krzywda 1996). Po założeniu osad w środkowym odcinku doliny Skawy nastąpił długi okres wyhamowania procesu osiedleńczego i nie powstawały nowe miejscowości. Stagnacja ta trwała ponad wiek, a jej przyczyną było wcześniejsze zasiedlenie najdogodniejszych obszarów. Trudne do zakładania wsi górskie odcinki dolin rzecznych, po północnej stronie masywu Babiej Góry i Pasma Polic, jako pierwsi zajmowali tzw. zrębnicy czyli osadnicy, którzy otrzymywali tam w użytkowanie po 24 morgi (13,5 ha) ziemi. Tamtejsze lasy należało wykarczować, tworząc tzw. zarębki, a z kilku takich osiedli powstawała nowa wieś. Pod koniec XVI w. na omawiane tereny dotarli z Bałkanów Wołosi, będący wędrownym ludem pasterskim. Zajmowali oni obszary położone w wyższych partiach dolin, ponieważ ich dna były już zajęte przez wcześniejszych osadników. Ponadto owe wyższe lokalizacje wpisywały się dobrze w wymogi gospodarki pastwiskowej, którą trudniła się ludność wołoska (Sumera 2009). W połowie XVI w. powstała Białka (zwana wówczas Białą), o której pierwsza wzmianka pochodzi z 1564 r. Sidzina (zwana pierwotnie Miłoszowem) powstała w 1563 r., a przed rokiem 1593 założone zostały jeszcze Skawica i Grzechynia. W tym okresie uformowała się także Bystra, której dokument lokacyjny nie zachował się jednak. W 1646 r. w dokumentach pojawiło się nowo osadzone Zawoje (czyli dzisiejsza Zawoja), która jednak aż do I poł. XIX w. funkcjonowała jako część Skawicy, i nazywana była „Górną Skawicą”. Dopiero w 1836 r. wyodrębniono ją jako osobną wieś (Janicka-Krzywda 1996; Sumera 2002, 2009). Proces osadniczy po północnej 227 Karolina Listwan-Franczak, Łukasz Fiedeń, Paweł Franczak stronie Pasma Polic zainicjowany przez starostwo lanckorońskie zakończył się w 1696 r. lokowaniem Lachowic (Krzywda 2006). Równolegle do opisanej wyżej akcji osadniczej, we wschodniej części Pasma Polic prace kolonizacyjne prowadzili Jordanowie z Zakliczyna. Jako pierwszy, założyli oni na tym obszarze Osielec, w 1519 r. W I połowie XVI w. lokowali Wysoką, w 1568 r. -Jordanów, a następnie Rabę Wyżną i Sieniawę (przed 1581 r.) oraz Spytkowice (1603 r.) (Krzywda 2006). Osadnictwo po orawskiej stronie Pasma Polic Po południowej stronie Pasma Polic na Orawie rozciągały się wspomniane już rozległe bagna i torfowiska nazywane, tu „puściznami”. Na te niesprzyjające tereny człowiek zapuszczał się niezwykle rzadko. Jednak najstarsze ślady jego tam bytności pochodzą już z paleolitu, co potwierdzają wykopaliska z Lipnicy Wielkiej. Pojawiały się na tym obszarze ludy wędrowne, które przebywały na Orawie sezonowo, zajmując się tam łowiectwem i zbieractwem. Na ślady działalności człowieka w neolicie natrafiono w Zubrzycy Dolnej, Jabłonce, Orawce, Podwilku i Podsarniu. Z kolei wykopaliska z Polhory wskazują na obecność człowieka z epoki brązu (Rydlewski, Valde-Nowak 1978; Kowalczyk 2002). Stałe osadnictwo na obszarze Orawy sięga XIV w. i związane jest m.in. z przebiegającymi tam wtedy szlakami handlowymi. W starożytności bowiem wiódł przez Orawę słynny „Szlak Bursztynowy”, którym przewożony był na południe Europy, przez rzymskich kupców, bursztyn znad Morza Bałtyckiego. Później pojawił się tu „Szlak Solny”, którym wożono na Węgry sól z kopalń w Bochni i Wieliczce. W związku z funkcjonowaniem tego szlaku, w 1368 r. Kazimierz Wielki ulokował w Jabłonce komorę celną. W niedalekim Twardoszynie, mieszczącym się na terytorium dzisiejszej Słowacji (12 km od granicy z Polską) istniała ona w 1265 r. (Kowalczyk 2002). Bardzo szybko zmienił się jednak transportowany towar. Szlakiem „miedzianym” przewożona była miedź z okolic Bańskiej Bystrzycy na ówczesnych Górnych Węgrzech do Mogiły pod Krakowem. Pieczę nad nim sprawowała węgierska rodzina Thurzonów, która przyczyniła się wydatnie do skolonizowania Orawy, a zwłaszcza ziem na południe od Pasma Polic i Masywu Babiej Góry. Szybka kolonizacja tych terenów możliwa była dzięki licznie przybywających na Orawę Wołochów wędrujących Karpatami oraz chłopów pańszczyźnianych, którzy uciekali z sąsiednich dóbr - głównie żywieckich. Do osiedlenia się w omawianym rejonie zachęcały ową ludność przede wszystkim wolnizny w zakładanych na prawie wołoskim wsiach. W ten sposób bardzo szybko powstały liczne osady 228 Osadnictwo i uwarunkowania mieszkaniowe gmin na obszarze Pasma Polic u południowych podnóży Pasma Polic, Babiej Góry i Pilska (Krzywda 2006). Na obecnym terytorium Polski z tego okresu pochodzą takie wsie, jak Bukowina (1566 r.), Jabłonka (1566 r.), Zubrzyca Górna (1567 r.), Podsarnie (1567 r.), Podwilk (1567 r.), Podszkle (1578 r.), Orawka (1588 r.), Piekielnik (1588 r.), Harkabuz (1593 r.), Lipnica Wielka (1606 r.), Lipnica Mała (1606 r.), Chyżne (1614 r.) oraz Zubrzyca Dolna (1614 r.) (ryc. 1; Kowalczyk 2002). Należy jednak zaznaczyć, że miejscowości lokowane wtedy bezpośrednio u podnóża południowego Pasma Polic pochodzą z drugiej fali osadniczej. Pierwsza miała tu miejsce znacznie wcześniej, o czym świadczy najstarsza mapa Górnej Orawy, pochodząca z 1550 r., na której uwieczniono takie osady jak: Rapcia, Polhora i Jabłonka (Horvath 1970). Na uprzednie istnienie tam stałego osadnictwa wskazuje także wyznaczenie w XIV w. wspomnianej już komory celnej w Jabłonce. Mało jest prawdopodobne aby została ona założona w miejscu pozbawionym osad (Kowalczyk 2002). Druga akcja osadnicza na południowych stokach Pasma Polic zakończyła się z początkiem XVII wieku. Charakter współczesnego osadnictwa Wraz z upływem czasu wsie badanego obszaru rozrastały się i ulegały przekształceniom. Współczesna zabudowa na omawianym obszarze, ma w zdecydowanej większości, funkcje mieszkalne. Stare na ogół budynki gospodarcze, w większości przypadków nie są już wykorzystywane bądź ich funkcja jest inna. Domy ze względu na ich różny wiek wykazują duże zróżnicowanie. Najstarsze i tradycyjne w swej fizjonomii są parterowe, a rzadko jednopiętrowe (fot. 1, 2). W większości domy te mają okazałą podmurówkę (fot. 3) w najstarszych wykonaną z kamienia, a w nowszych budynkach z betonu. Tworzą one zwarte skupiska na wyższych terasach lub na stokach wzniesień. Kiedyś formułowały tam one osiedli (role), które wraz Fot. 1. Budynek w Zawoi Fujacy z ok. 1910 r. (fot. P. Franczak; 2016) 229 Karolina Listwan-Franczak, Łukasz Fiedeń, Pawel Franczak Fot. 2. Budynek w Zawoi Giertudzy z ok. 1904 r. (fot. R Franczak; 2016) z powstawaniem nowych zabudowań, zostały połączone (ryc. 2). Wsie wokół Pasma Polic mają charakter łańcuchówek (fot. 4), a jedynie wysoko, w obrębie śród-górskich przełęczy, zachowały się jeszcze tzw. „zarębki”, tworzące odizolowane zgrupowania kilku bądź kilkunastu budynków (fot. 5). Zabudowania pochodzące z XIX w. i I poł. XX w. są drewniane, a rzadziej murowane. Większość budynków na badanym obszarze stanowią jednak bardziej okazałe, dwupiętrowe zabudowania z lat 70. lub 80. XX w. Czasami domy te liczą trzy piętra, a w pojedynczych przypadkach nawet cztery z niezagospodarowanym poddaszem (fot. 6). Z założenia miały w nich mieszkać rodziny wielopokoleniowe, jednak po zmianie warunków społeczno-ekonomicznych współczesnej Polski zazwyczaj zamieszkane są przez pojedyncze rodziny. Zabudowania te, powstałe w okresie powojennym (do 1990 r.), posiadają w większości wsi podobną bryłę, a różniąc się najwyżej kątem nachylenia dachu i jego stylem oraz licznymi dobudówkami. W ostatnich kilkunastu latach buduje się domy o mniejszych już gabarytach. Są one w większości jednopiętrowe, a ich bryła nie nawiązuje już do tradycyjnej architektury tej części Polski, lecz przypomina te z innych regionów kraju (fot. 7, 8). W ustronnych odcinkach bocznych dolin i na stokach, w miejscach o wysokich walorach widokowych, buduje się coraz więcej małych zabudowań letniskowych. Fot. 3. Opuszczony dom w Zawoi Zimnej Dziurze (fot. R Krzywda; 2010) 230 Osadnictwo i uwarunkowania mieszkaniowe gmin na obszarze Pasma Polic Ryc. 2. Zawoja Dolna i Skawica Górna na zdjęciu lotniczym z 1944 r. (A) i na orfofotomapie z 2015 r. (archiwum R Franczaka i CODGiK) Rozważając natężenie budownictwa w pięciu gminach w granicach Pasma Polic w okresie 2005-2015 (tab. 1) można stwierdzić, iż większość z nich należy do prężnie rozwijających się pod względem budownictwa mieszkaniowego. Najwięcej nowych mieszkań oddawano rocznie do użytku w gminie Jabłonka (58). Więcej oddano wówczas jedynie w Nowym Targu. Rocznie w gminie Jabłonka oddawano średnio 9 264 m² nowej powierzchni użytkowej. W pozostałych gminach średnia liczba ukończonych mieszkań wynosiła od 36 do 44, a tylko w gminie Bystra-Sidzina było ich tylko 17 (o średniej łącznej powierzchni 2 541 m²). W poszczególnych gminach było jednak duże zróżnicowanie tej liczby i powierzchni. Należy zwrócić uwagę, iż kilka lat wcześniej, w 2003 roku, obserwowany był znaczny wzrost liczby nowo oddanych mieszkań. 231 Karolina Listwan-Franczak, Łukasz Fiedeń, Paweł Franczak Fot. 4. Zabudowana Skawicy i Zawoi rozciągające się wzdłuż koryta Skawicy (fot. A. Piasecki; 2016) Fot. 5. Zabudowania Skawicy Suchej Góry (fot. P. Franczak; 2017) Fot. 6. Zabudowania w Zawoi Marszałki (fot. P. Franczak; 2017) Nie tylko na badanym terenie, lecz w skali całej Polski, co nie wynikało z wzrostu wielkości budownictwa mieszkaniowego, lecz z formalnego oddania do użytku mieszkań wcześniej wybudowanych (Zaniewska, Dąbkowski 2013). W tamtym roku oddano do użytku od 45 nowych budynków w gminie Maków Podhalański' do 161 w gminie Jabłonka (ryc. 3). Największe powierzchniowo nowe mieszkania powstały w ostatnim dziesięcioleciu w gminie Jabłonka (170 m²), najmniejsze zaś w gminie Jordanów (143 m²) - choć i to tak stosunkowo dużo. Należy zaznaczyć, że na badanym obszarze większość mieszkań stanowią osobne budynki, a jedynie w nielicznych przypadkach w jednym budynku znajduje się większa liczba mieszkań (czyli można odnotować brak intensywnego rozwoju budownictwa wielorodzinnego). W 2015 r. większy potencjał mieszkaniowy na badanym obszarze miała gmina Jabłonka, w której ¹ W skład gminy Maków Podhalański wchodzi miasto Maków Podhalański oraz 6 wsi: Grzechynia, Białka, Juszczyn, Kojszówka, Wieprzec i Żarnówka. W opracowaniu uwzględniono jedynie dane dla obszaru wiejskiego (dla 6 wsi) aby można było je porównać z innymi gminami badanego obszaru, w skład których nie wchodzą miasta. 232 Osadnictwo i uwarunkowania mieszkaniowe gmin na obszarze Pasma Polic -A— Jordanów (gmina wiejska) Maków Podhalański (obszar wiejski) -♦— Jabłonka ■ Bystra-Sidzina —— Zawoja Ryc. 3. Liczba nowych budynków oddanych do użytkowania w gminach badanego obszaru w latach 1998-2015 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS. na 1000 mieszkańców przypadało 297,3 mieszkania (tab. 1; ryc. 4). Była to wartość nieznacznie wyższa od średniej dla powiatu nowotarskiego, choć znacznie niższa niż w gminach miejskich tego powiatu. Z kolei spośród czterech gmin powiatu suskiego, żadna na badanym obszarze nie osiągała średniej powiatowej. Liczba mieszkań na 1000 mieszkańców wynosiła w nich od 261,0 w gminie Bystra-Sidzina do 274,3 we wsiach gminy Maków Podhalański, mniej niż średnia dla ogółu wsi w Polsce i znacznie mniej w stosunku do województwa małopolskiego (BDL GUS... 2017). Od 2005 r. w badanych gminach zanotowano jednak niewielki (do 5%) wzrost tej liczby. W omawianych pięciu gminach zaobserwowano w ostatnich latach polepszenie się standardów zasobów mieszkaniowych. Wzrosła zarówno przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania ogółem, jak Fot. 7. Zawoja Centrum ok. 1888 r. (archiwum S. Smyraka) 233 Karolina Listwan-Franczak, Łukasz Fiedeń, Paweł Franczak Fot. 8. Widok centrum Zawoi z osiedla Zające (fot. P. Krzywda; 2010) i przypadająca na jedną osobę. W 2015 r. przeciętny metraż mieszkania wynosił od 91,6 m² we wsiach gminy Jordanów do 99,3 m² w gminach Zawoja i Jabłonka (ryc. 5). Od 2005 r. wskaźniki te wzrosły w poszczególnych gminach w granicach 6-15%. Najwyższy wzrost odnotowano w gminie Zawoja, a najniższy w gminach Bystra-Sidzina i Jabłonka. Z kolei przeciętna powierzchnia użytkowa przypadająca na 1 mieszkańca równa była w 2015 r. od 24,5 m² we wsiach gminy Jordanów do 29,5 m² w gminie Jabłonka. Były to wartości znacznie wyższe niż średnie dla powiatu suskiego i nowotarskiego, jednak nie osiągały poziomu Podhala. Kolejnymi wskaźnikami dobrze opisującymi sytuację mieszkaniową wsi na obszarze Pasma Polic są: liczba izb przypadająca na jedno mieszkanie, liczba osób przypadająca na jedno mieszkanie oraz przeciętna liczba osób przypadająca na jedną izbę. Znów najlepsze warunki mieszkaniowe pod tym względem panowały w gminie Jabłonka, natomiast najgorsze - w gminie Bystra-Sidzina (tab. 1). Niepokoi fakt, że w tej drugiej gminie od 2005 r. warunki te nie polepszyły się, podczas gdy w innych gminach z roku na rok są coraz lepsze. Jednak pomimo tych pozytywnych zmian nadal są one gorsze niż średnia w Małopolsce i w Polsce. Badane gminy mają natomiast znacznie wyższą przeciętną liczbę izb na jedno mieszkanie, niż średnie dla Polski i województwa małopolskiego. W gminie Zawoja na jedno mieszkanie przypadało przeciętnie w 2015 r. -prawie 5 izb (BDL GUS ... 2017). 234 Osadnictwo i uwarunkowania mieszkaniowe gmin na obszarze Pasma Polic K liczba mieszkań na 1000 mieszkańców w 2015 r. 330.1- 355,0 305.1- 330,0 280.1- 305,0 255.1- 280,0 230.1- 255,0 ——— granice powiatów B przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę w 2015 r. 30.1- 32,0 28.1- 30,0 26.1- 28,0 24.1- 26,0 22.1- 24,0 —granice powiatów c przeciętna liczba osób na 1 mieszkanie w 2015 r. 4,21-4,60 3,81-4,20 3,41-3,80 3,01-3,40 2,61-3,00 —— granice powiatów Ryc. 4. Mieszkania w powiecie suskim i nowotarskim według gmin w 2015 r.: A) liczba mieszkań na 1000 mieszkańców; B) przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę; C) przeciętna liczba osób na 1 mieszkanie. Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS. 235 Karolina Listwan-Franczak, Łukasz Fiedeń, Paweł Franczak średnia powierzchnia mieszkań w powiecie suskim średnia powierzchnia mieszkań w powiecie nowotarskim średnia powierzchnia mieszkań w gminach na obszarze Pasma Polic średnia powierzchnia mieszkań w pozostałych gminach w powiecie suskim i nowotarskim Ryc. 5. Średnia powierzchnia mieszkań w gminach powiatu suskiego i nowotarskiego w 2015 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS. W analizowanym czasie (lata 2005-2015) budynki o przeznaczeniu niemieszkalnym (zabudowania o funkcji turystycznej, biurowej, usługowej) w badanych miejscowościach stanowiły nieduży udział nowych zabudowań. Rokrocznie w poszczególnych miejscowościach powstawało zaledwie po kilka tego typu obiektów. Kolejnym elementem analizy jest poziom dostępu do infrastruktury sieciowej oraz związanych z nią instalacji. Jednym z podstawowych elementów w tym zakresie jest dostęp do wody za pomocą sieci wodociągowej. Badane gminy w większości 236 Osadnictwo i uwarunkowania mieszkaniowe gmin na obszarze Pasma Polic Tabela 1. Podstawowe wskaźniki warunków mieszkaniowych w gminach na obszarze badań w latach 2005 i 2015 Gmina Maków Gmina Gmina Jordanów Wyszczególnienie Gmina Jabłonka Gmina Zawoja Podhalański Bystra-Sidzina (wiejska) (bez miasta) 2005 2015 2005 2015 2005 2015 2005 2015 2005 2015 Liczba budynków 5 237 2211 2 691 2 890 1 805 Liczba mieszkań 4 796 5 431 2 642 2 455 2 658 2 842 2 682 2 949 1 700 1 771 Liczba izb 20 504 24187 11 897 12211 11 453 13 187 10 834 12 778 7311 8 055 Powierzchnia użytkowa mieszkań 447 853 539 534 227 381 243 846 231 693 270 663 224139 270 272 155008 171 397 jednostka [m2] Liczba mieszkań 284,1 297,3 299,0 271,0 262,1 274,3 255,2 267,8 266,2 261,0 na 1000 mieszkańców Przeciętna liczba 3,52 3,36 3,34 3,69 3,81 3,65 3,92 3,73 3,76 3,83 osób na 1 mieszkanie Przeciętna liczba izb 4,28 4,45 4,50 4,97 4,31 4,64 4,04 4,33 4,30 4,55 w mieszkaniu Przeciętna powierzchnia użytkowa 93,4 99,3 86,1 99,3 87,2 95,2 83,6 91,6 91,2 96,8 mieszkania [m2] Przeciętna powierzchnia użytkowa 26,5 29,5 25,7 26,9 22,8 26,1 21,3 24,5 24,3 25,3 na 1 osobę [m2] Liczba izb 4,28 4,45 4,50 4,97 4,31 4,64 4,04 4,33 4,30 4,55 na 1 mieszkanie Liczba osób na 1 izbę 0,82 0,76 0,74 0,74 0,89 0,79 0,97 0,86 0,87 0,84 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS. charakteryzują się krótką siecią wodociągową, która ujmowana jest w oficjalnych statystykach i małą liczbą ludności korzystającej z niej (tab. 2; ryc. 6). Według danych GUS, w 2015 r. długość sieci wodociągowej wyniosła tu od 22,1 km (Zawoja) do 96,5 km (Jabłonka), natomiast na obszarze wiejskim gminy Maków Podhalański istniało zaledwie 1,3 km sieci wodociągowej. Z sieci tych korzystało od niewiele ponad 1/5 ludności (22%) gminy Zawoja do blisko 40% ludności w gminie Bystra-Sidzina, a tylko w gminie Maków Podhalański - niespełna 1%. Reszta mieszkańców korzystała natomiast z lokalnych sieci wodociągowych - doprowadzonych do jednego bądź kilku przysiółków -które wykonane zostały na źródłach bądź w źródłowych częściach potoków, a sieci tych nie uwzględniają dane GUS (obserwacje terenowe autorów). Jeszcze na przełomie XX i XXI w. w badanych miejscowościach sieci kanalizacyjnych prawie nie było. Dopiero w 1996 r. powstały pierwsze 22 km sieci kanalizacyjnej w gminie Jabłonka, a w gminie Zawoja funkcjonowało wówczas 6,2 km czynnej sieci kanalizacyjnej. Obecnie sieci te funkcjonują w 4 badanych gminach (brak ich w gminie Bystra-Sidzina), 237 Karolina Listwan-Franczak, Łukasz Fiedeń, Paweł Franczak Tabela. 2. Podstawowe wskaźniki dostępu do instalacji w gminach badanego obszaru w latach 2000 i 2015 Gmina Maków Gmina Bystra- Gmina Wyszczególnienie Gmina Jabłonka Gmina Zawoja Podhalański Sidzina Jordanów (obszar wiejski) (wiejska) 2000 2015 2000 2015 2000 2015 2000 2015 2000 2015 Długość sieci 103,1 323,1 6,1 8,1 0,0 38,3 0,0 0,0 0,0 29,6 kanalizacyjnej [km] Ludność korzystająca z sieci - 83,1 - 13,0 - 1,8 - 0,0 - 32,3 kanalizacyjnej [%] Długość sieci 245,1 96,5 14,0 22,1 0,0 1,3 25,3 34,5 18,0 57,3 wodociągowej [km] Ludność korzystająca z sieci - 52,8 - 25,7 - 1,0 - 46,3 - 33,2 wodociągowej [%] Ludność korzystająca - 0,1 - 0,0 - 0,1 0,0 - 13,6 z instalacji gazowej [%) Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS. jednak ich długość i odsetek obsługiwanych mieszkańców są bardzo zróżnicowane. W 2015 r. najdłuższą sieć kanalizacyjną posiadała gmina Jabłonka (323,1 km; tyle samo ile wówczas miał cały powiat suski). W gminie Jabłonka z sieci kanalizacyjnej korzystało 84,4% mieszkańców. W gminie wiejskiej Jordanów i wiejskiej części gminy Maków Podhalański sieci kanalizacyjne powstały późno. W 2015 r. liczyły odpowiednio 29,6 i 38,3 km i korzystało z nich odpowiednio 26,6% i 1,4% mieszkańców (w 2016 r. - 25%). W 2016 r. sieć objęła całość Białki, co przyczyniło się do znacznego wzrostu dostępności do niej w części wiejskiej gminy Maków Podhalański. Z kolei w gminie Zawoja długość sieci kanalizacyjnej od końca lat 90. XX w. stale wynosiła 8,1 km. Jednak w najbliższych latach sytuacja powinna się poprawić także i tam, bo gmina ta otrzymała finansowanie zewnętrzne i przygotowała odpowiedni projekt. W 2015 r. z sieci kanalizacyjnej korzystało tylko 13,0% mieszkańców Zawoi (BDL GUS ... 2017). Zabudowania nieposiadające dostępu do sieci kanalizacyjnej posiadały przydomowe szamba (opróżniane okresowo) bądź (w pojedynczych przypadkach) przydomowe oczyszczalnie ścieków. Mieszkańcy badanych 5 gmin posiadają niewielki dostęp do gazu. Z instalacji gazowych korzysta jedynie 13,6% mieszkańców gminy wiejskiej Jordanów w: Łętowni, Wysokiej i w części Naprawy (planowane jest również szybkie objęcie siecią gazową Osielca). Gaz ten wykorzystywany jest m.in. do ogrzewania mieszkań. Mieszkańcy pozostałych 4 gmin posługują się zaś gazem z butli. Zdecydowana większość ludności do celów grzewczych jako paliwo wykorzystuje węgiel. 238 Osadnictwo i uwarunkowania mieszkaniowe gmin na obszarze Pasma Polic E Jabłonka I Bystra-Sidzina I Jordanów ~L (gmina wiejska) P Zawoja I Maków Podhalański | (obszar wiejski) F 0 -i---------------i— 20 40 Ryt. 6. Wyposażenie mieszkań w instalacje w badanych gminach w 2015 r. A) ludność korzystająca z instalacji wodociągowej; B) ludność korzystająca z kanalizacji. Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS. Podsumowanie Pojawienie się osadnictwa w Paśmie Polic było ściśle związane nie tylko z uwarunkowaniami społeczno-ekonomicznymi, lecz także w bardzo istotnym wymiarze z cechami środowiska geograficznego. Zasiedlanie badanego terenu w niemałym stopniu wymagało od osadników ujarzmienia panującej na tym obszarze dzikiej przyrody. Daty lokacji wsi w północnej części Polic nawiązują wyraźnie do układu sieci dolin w zlewni Skawy oraz wysokości bezwzględnych - im bliżej rzeki tym wcześniej możliwe było zamieszkanie i użytkowanie danego terenu. Osadnictwo w południowej części rejonu Pasma Polic było dużo późniejsze i związane z napływem bałkańskich Wołochów. 239 Karolina Listwan-Franczak, Łukasz Fiedeń, Paweł Franczak Baza mieszkaniowa w gminach leżących w Paśmie Polic obecnie odstaje nieco od poziomu ogólnopolskiego i jest przestrzennie zróżnicowana. Mieszkania są tu względnie duże, lecz jest ich wyraźnie mniej niż w północnej części powiatu suskiego i wschodnie części powiatu nowotarskiego. Dodatnią cechą tutejszego mieszkalnictwa jest sukcesywna poprawa warunków mieszkaniowych i poziomu życia. Na szczególną uwagę zasługuje gmina Jabłonka, gdzie mieszkańcy mają najwięcej dużych i najmniej zaludnionych mieszkań, w większości wyposażonych w instalacje wodociągowe i kanalizacyjne. Przeciwna sytuacja występuje np. w Bystra-Sidzina gdzie, mimo dość niskiego poziomu wskaźników standardu mieszkaniowego, nie odnotowuje ich poprawy. Jest to tym bardziej niekorzystne, że gmina ta ma najwyższy przyrost naturalny na badanym obszarze. Typowym dla całego obszaru Pasma Polic jest słabe skanalizowanie obszaru i indywidualizacja unieszkodliwiania odpadów płynnych. Szans poprawy tej sytuacji należy oczekiwać w najbliższych kilku latach. Literatura Bank Danych Lokalnych, 2017, https://bdl.stat.gov.pl/BDL/start/, GUS [odczyt: 10.01.2017]. Broda J., 1963, Historia osadnictwa w regionie babiogórsko-pilszczańskim, [w:] W. Szafer (red.), Babiogórski Park Narodowy, Kraków, 225-233. Horvath P., 1970, Najstarsie mapowe zobrazenia Hornej Oravy, Vlastivedny casopis, 2. Janicka-Krzywda U. (red.), 1996, Monografia Zawoi, Wyd. Forma, Kraków. Kowalczyk E., 2002, Od orawskiej strony, [w:] D. Ptaszycka-Jackowska (red.), Światy Babiej Góry, BgPN, Zawoja, 169-205. Krzywda P., 2006, Jak kolonizowano karpacki} puszczę. Dzieje osadnictwa, [w:] S. Figiel, U. Janicka-Krzywda, P. Krzywda, W.W. Wiśniewski (red.), Beskid Żywiecki. Przewodnik, Wyd. Rewasz, Pruszków, 49-55. Leśniakiewicz M., 2007, Postępy osadnictwa w dorzeczu górnej Skawy do połowy XVI wieku, Rocznik Babiogórski, 69-82. Noga Z., 1998, W okresie przedrozbiorowym, [w:] J. Hampel, F. Kiryk (red.), Sucha Beskidzka, Wyd. Secesja, Kraków, 45-77. Rydlewski J., Valde-Nowak P„ 1978, Z najdawniejszej historii Orawy, Wierchy, 51, 200-213. Sumera K., 2002, Historia Skawicy do 1900 roku, Pod Diablikiem, Zawoja, 2. Sumera K„ 2009, Historia Skawicy do 1900 roku, [w:] J. H. Harasimczyk (red.), Królewska Wieś: monografia Skawicy, Wyd. Faktoria Wyrazu, Skawica-Kraków, 47-57. Zaniewska H., Dąbkowski N„ 2013, Budownictwo mieszkaniowe i jego standardy w Polsce w latach 1991-2011, Problemy Rozwoju Miast, 1,123-133. 240 CHARAKTERYSTYKA DEMOGRAFICZNA Joanna Nowak Pasmo Polic znajduje się w południowo-zachodniej części województwa małopolskiego, na granicy powiatów suskiego i nowotarskiego. Jest tu 9 miejscowości należących do 5 gmin (ryc. 1), wchodzących w różnym stopniu w granice omawianego regionu fizycznogeograficznego. Z powiatu suskiego są to gminy Zawoja (wsie Skawica i Zawoja) i Bystra-Sidzina (wsie Bystra i Sidzina), trzy wsie z gminy Maków Podhalański (Białka, 1 2 granica Pasma Polic granica państwowa granice województw 1 / 4 km J granice powiatów v-granice gmin granice wsi Ryc.1. Lokalizacja wsi Pasma Polic Joanna Nowak Juszczyn i Kojszówka) oraz Osielec z gminy wiejskiej Jordanów. Dziewiątą wsią jest Zubrzyca Górna z gminy Jabłonka powiatu nowotarskiego. Zachodnia granica Zawoi jest zarazem granicą między województwami małopolskim i śląskim, a bardziej na południe stanowi granicę państwową Polski i Słowacji. Granice Pasma Polic nie pokrywają się z tymi granicami administracyjnymi, z wyjątkiem odcinka na północy, gdzie rzeka Skawica oddziela wieś o tej samej nazwie oraz sąsiedni Juszczyn od Białki - i stanowi tam granicę pasma. Liczba ludności W 2015 r. omawiany obszar zamieszkiwało 28 336 osób. Najludniejszą wsią była Zawoja, której 6,5 tys. mieszkańców stanowiło aż 23% całej tej społeczności (tab. 1). Dużymi wsiami, o zaludnieniu rzędu 3-3,5 tys. osób i o zbliżonym udziale w ogólnej liczbie mieszkańców (11-12%) były: Sidzina, Bystra Podhalańska, Zubrzyca Górna (po ok. 12%) i Osielec (11%). Juszczyn, Białkę i Skawicę zamieszkiwało po ok. 2,6 tys. osób (po ok. 9% mieszkańców całego badanego obszaru). Najmniejszą pod względem liczby ludności była Kojszówka, zamieszkała przez 905 osób (3%). Analizując rozmieszczenie ludności badanych wsi w stosunku do położenia w Paśmie Polic, można stwierdzić, że miejscowości w południowej części pasma zamieszkiwało 35,2% ludności całego obszaru. Tabela 1. Liczba ludności badanego obszaru wg miejscowości w 2015 r. Powierzchnia Gęstość Udział ludności Wsie [km2] Liczba ludności zaludnienia badanego obszaru [osób/km2] [%] Białka 12 2 624 218 9,3 Bystra Podhalańska 23 3 307 143 11,7 Juszczyn 25 2 618 105 9,2 Kojszówka 10 905 90 3,2 Osielec 24 3 098 128 10,9 Sidzina 57 3 465 61 12,2 Skawica 28 2 630 94 9,3 Zawoja 101 6 482 64 22,9 Zubrzyca Górna 38 3 207 84 11,3 Łącznie badany obszar 318 28 336 89 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Urzędów Gmin. 242 Charakterystyka demograficzna Obszary górskie w Polsce charakteryzowały się średnią gęstością zaludnienia wynoszącą ok. 130 osób/km² (Soja, Zborowski 2011). Trzy miejscowości badanego obszaru miały znacznie wyższą wartość tego wskaźnika od pozostałych: Białka, w której w 2015 r. na kilometr kwadratowy przypadało 218 osób, Bystra Podhalańska - 143 osoby i Osielec - 128 osób. Średnia gęstość zaludnienia w omawianych 9 miejscowościach wynosiła 89 osób/km². Najmniejsza gęstość zaludnienia występowała wtedy w Zawoi i Sidzinie (tab. 1; ryc. 2), które są największymi pod względem powierzchni wsiach badanego obszaru. Zawoja jest uznawana również za wieś o największej powierzchni w Polsce, co przyczyniło się do niskiej gęstości zaludnienia. -------granice wsi 0 2 4 km osób/km² M > 145 M 105-145 M 95-104 ■ 65-94 CZI <65 Ryc. 2. Gęstość zaludnienia wsi badanego obszaru w 2015 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. 243 Joanna Nowak Struktura ludności Strukturę płci opisujemy m.in. poprzez współczynnik feminizacji, ukazujący relacje pomiędzy liczbą kobiet i mężczyzn. Poszczególne miejscowości badanego obszaru wykazują pod tym względem duże zróżnicowanie struktury płci. Jedyną miejscowością, w której przez cały badany okres na 100 mężczyzn przypadało więcej niż 100 kobiet była Kojszówka (ryc. 3). W 2000 r. wskaźniki feminizacji powyżej 100 występowały jedynie w Bystrej Podhalańskiej oraz Zubrzycy Górnej, a w 2015 r. w Białce. W pozostałych miejscowościach wartości te były poniżej 100, co oznaczało przewagę liczby mężczyzn w tamtejszych populacjach. Ponadto w analizowanym okresie nie było większych zmian omawianego współczynnika. W 2000 r. wartość współczynnika feminizacji dla całego badanego obszaru wyniosła 98,3, natomiast w 2015 r. - 98,5. Wartość omawianego wskaźnika w 2015 r. na badanym obszarze była niższa niż w Polsce (107), województwie małopolskim (106), a także na obszarach wiejskich (101) (BDL GUS ... 2017). Strukturę demograficzną danego społeczeństwa ukazują w formie graficznej piramidy płci i wieku, zawierające dane o udziale kobiet i mężczyzn w odpowiedniej grupie wieku w danej populacji. Sporządzone przez autorkę dla 5 badanych gmin takie ■ 2000 ■ 2015 Ryc. 3. Współczynnik feminizacji na badanym obszarze w 2000 i 2015 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędów Gmin. 244 Charakterystyka demograficzna piramidy są bardzo zbliżony do siebie kształtem, co oznacza, iż społeczeństwa zamieszkujące w tych jednostkach administracyjnych kształtują się podobnie (ryc. 4). Charakterystyczną cechą społeczeństwa polskiego jest przewaga kobiet w starszym wieku (70 lat i więcej), co wynika z dłuższego trwania życia tej płci. Zjawisko to jest obserwowane w szczególności na obszarach wiejskich w Polsce (Podstawowe informacje ... 2015). W trzech gminach - Jordanów, Maków Podhalański i Zawoja - widoczna Gmina Zawoja [%]r 5 7 Ryc. 4. Struktura płci i wieku ludności gmin badanego obszaru w 2015 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. 245 Joanna Nowak jest sytuacja charakterystyczna dla wielu społeczeństw, kiedy rodzi się więcej dzieci płci męskiej. Inaczej sytuacja przedstawia się w gminach Bystra-Sidzina i Jabłonka, gdzie niewielką nadwyżkę mają dziewczęta nad chłopcami lub panuje między nimi równowaga (ryc. 4). Taka sytuacja może wynikać z przyjętego do analizy ujęcia czasowego, możliwe również, iż jest to naturalna sytuacja wynikająca z większej liczby urodzeń dziewczynek w badanym czasie, ponieważ w późniejszych latach nadwyżki występują po stronie płci męskiej podobnie jak w pozostałych gminach. Podejście do analizy struktury społeczeństwa wg grup wieku jest wśród badaczy różnorakie. W zależności od potrzeb, analizuje się pięcioletnie przedziały wieku, tworzy się układy społeczno-ekonomiczne, a także związane z rynkiem pracy układy ekonomicznych grup wieku, produkcyjnych i nieprodukcyjnych (Holzer 1994). W badanym obszarze strukturę wieku ludności zanalizowano w podziale na ludność w wieku przedprodukcyjnym (0-18 lat), wieku produkcyjnym (dla kobiet 18-59 lat; dla mężczyzn 18-64 lata) oraz wieku poprodukcyjnym (dla kobiet 60 lat i więcej; dla mężczyzn 65 lat i więcej). Struktura ludności badanego obszaru wg ekonomicznych grup wieku była korzystna. Zdecydowanie największą grupę stanowiły osoby w wieku produkcyjnym, których udział w ogólnej liczbie zwiększył się we wszystkich badanych gminach w ciągu niemal minionej dekady. Rycina 5 prezentuje dynamikę zmian jakie zaszły w udziale Tabela 2. Liczba ludności badanych wsi i jej dynamika w latach 2000-2015 na tle powiatów i województwa Liczba ludności Dynamika liczby 2005 2015 ludności (%) 2000 2010 2000r.=100% Białka 2 484 2 550 2 580 2 624 105,64 Bystra Podhalańska 2 653 2 866 3105 3 307 124,65 Juszczyn 2 490 2 508 2 540 2 618 105,14 Kojszówka 880 890 885 905 102,84 Osielec 3 009 3 090 3113 3 098 102,96 Sidzina 2 837 3 035 3 250 3 465 122,14 Skawica 2 506 2 599 2 618 2 630 104,95 Zawoja 6 359 6 450 6 563 6 482 101,93 Zubrzyca Górna 2 876 2 962 3 029 3 207 111,51 Łącznie badany obszar 26 094 26 950 27 683 28 336 108,59 powiat nowotarski 177 409 181 587 187 925 190517 107,39 powiat suski 80 645 82 016 83 863 84 175 104,38 województwo 3 229 139 3 266 187 3 336 699 3 372 618 104,44 małopolskie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędów Gmin oraz BDL GUS. 246 Charakterystyka demograficzna Zawoja Maków Podhalański Jordanów (gm. wiejska) Bystra-Sidzina Jabłonka 2014 2005 2014 2005 2014 2005 2014 2005 2014 2005 ■ w wieku przedprodukcyjnym ■ w wieku produkcyjnym ■ w wieku poprodukcyjnym Ryc. 5. Struktura ludności według ekonomicznych grup wieku w 2005 i 2014 r. na badanym obszarze Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. ludności w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym. We wszystkich badanych wsiach w 2014 r. w porównaniu do 2005 roku zauważalny był niższy odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym. Udział ludzi starszych zwiększył się w gminach Zawoja, Maków Podhalański, Jordanów, natomiast w gminach Bystra-Sidzina i Jabłonka nieznacznie spadł. Analizując strukturę ludności badanego obszaru wg ekonomicznych grup wieku i porównując ją z danymi dla województwa małopolskiego, zauważono, że w 2014 r. struktura województwa charakteryzowała się większym udziałem ludności w wieku przedprodukcyjnym oraz mniejszym odsetkiem osób starszych. W wieku produkcyjnym proporcje są zbliżone (ryc. 6). Do bardziej wnikliwego opisu struktur wieku danego społeczeństwa służy współczynnik obciążenia demograficznego. W gminach badanego obszaru wskaźnik ten w 2014 r. oscylował wokół wartości mieszczących się w przedziale 60,6-62,6, co w porównaniu z 2005 r. ukazuje korzystną zmianę (tab. 3). 247 Joanna Nowak ■ w wieku przedprodukcyjnym ■ w wieku produkcyjnym ■ w wieku poprodukcyjnym Ryc. 6. Struktura ludności obszaru badań i województwa małopolskiego według ekonomicznych grup wieku w 2014 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Tabela 3. Wskaźnik obciążenia demograficznego gmin badanego obszaru w latach 2005 i 2014 Ludność w wieku Ludność w wieku Ludność w wieku nieprodukcyjnym poprodukcyjnym poprodukcyjnym Gmina na 100 osób na 100 osób na 100 osób w wieku produkcyjnym w wieku przedprodukcyjnym w wieku produkcyjnym 2005 2014 2005 2014 2005 2014 Bystra-Sidzina 76,4 61,2 52,7 63,1 26,4 23,7 Jabłonka 71,8 60,6 43,9 53,2 21,9 21,1 Jordanów 68,4 60,5 54.3 68,9 24,1 24,7 Maków Podhalański 67,9 62,6 68,5 95,8 27,6 30,6 Zawoja 69,1 61,9 65,5 81,1 27,3 27,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Opracowania dotyczące obciążenia demograficznego rzadko sporządza się na poziomie miejscowości, co wynika z braku tak szczegółowych danych. Z tego powodu w niniejszym opracowaniu autorka szczegółowo ujęła tylko 4 wsie badanego obszaru (tabela 4). Współczynnik obciążenia ludności w wieku produkcyjnym ludnością w wieku nieprodukcyjnym jest wysoki, jednakże wykazuje spadek 248 Charakterystyka demograficzna Tabela 4. Wskaźniki obciążenia demograficznego w Białce, Juszczynie, Kojszówce i Zubrzycy Górnej w 2000 i 2015 r. Białka Juszczyn Kojszówka Zubrzyca Górna 2000 2015 2000 2015 2000 2015 2000 2015 Współczynnik obciążenia ludności w wieku produkcyjnym ludnością 79,35 62,78 82,56 71,11 92,76 60,75 78,74 66,34 w wieku nieprodukcyjnym Współczynnik obciążenia ludności w wieku produkcyjnym ludnością 52,88 35,30 55,48 42,35 64,04 34,10 58,73 44,09 w wieku przedprodukcyjnym Współczynnik obciążenia ludności w wieku produkcyjnym ludnością 26,47 27,48 27,08 28,76 28,73 26,64 20,01 22,25 w wieku poprodukcyjnym Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Urzędów Gmin. w okresie 2000-2015. Największą wartością współczynnika charakteryzowała się w 2000 r. Kojszówka, gdzie na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało aż 92 osoby w wieku nieprodukcyjnym. Poddając analizie powyższy współczynnik warto zwrócić uwagę na pozostałe mierniki: współczynnik obciążenia ludności w wieku produkcyjnym ludnością w wieku przedprodukcyjnym oraz współczynnik obciążenia ludności w wieku produkcyjnym ludnością w wieku poprodukcyjnym. W przypadku Białki, Juszczyna, Kojszówki i Zubrzycy Górnej większą wartość osiągał ten pierwszy, co oznacza, iż społeczeństwo było młode, a liczba osób w wieku przedprodukcyjnym przewyższa liczbę osób w wieku poprodukcyjnym. Należy jednak podkreślić, iż we wszystkich miejscowościach współczynnik ten zmalał w 2015 r. w stosunku do 2000 r. Zwiększa się liczba ludności w wieku produkcyjnym, co jest zgodne zarówno z badaniami jak i prognozami sporządzonymi w 2008 roku, według których w obszarach wiejskich generowany był w latach 2006-2014 przyrost zasobów pracy, poprzez wzrost liczby osób w wieku produkcyjnym (Rosner, Stanny 2008). Dane dotyczące analizowanych miejscowości wykazują również wzrost liczby ludności w wieku poprodukcyjnym. Należy stwierdzić, że porównując ze sobą zawarte w tabeli 4 wskaźniki obciążenia demograficznego, sytuacja omawianego obszaru jest w tym zakresie korzystna. 249 Joanna Nowak Dynamika ludności W przypadku liczby ludności poza wielkością, ważna jest także dynamika jej zmian. W 9 badanych miejscowościach, w okresie 2000-2015 następowały nieznaczne wahania liczby ludności. W Zawoi i Osielcu po stałym wzroście odnotowano niewielki spadek ludności w 2015 roku względem 2010 roku. Na całym obszarze odnotowano w tym okresie wzrost liczby ludności o ponad 8%. Największy był w Bystrej Podhalańskiej - o 24%, natomiast najmniejszy w Zawoi - o niespełna 2%. Podana dynamika liczby ludności dla badanego obszaru była wyższa niż średnio w Polsce (0,5%) ponad to wyższa od wartości dla województwa małopolskiego, jak również powiatów nowotarskiego i suskiego. Na zmiany ludności wpływa głównie kilka elementów ruchu naturalnego m.in.: urodzenia, zgony, zawarcia małżeństw i rozwody. Ruch naturalny, który wraz z ruchem migracyjnym decyduje o przyroście lub ubytku ludności. Analizując dane dla 9 miejscowości Pasma Polic trzeba podkreślić, iż rozwój demograficzny społeczeństwa zamieszkującego dany obszar zależy tu w głównej mierze od poziomu urodzeń. Porównując wartości współczynnika przyrostu naturalnego za lata 2000 i 2015, zauważymy bardzo duży jego spadek, z 6,7 do i,7%o (ryc. 7). Należy dodać, iż współczynnik ten, charakteryzował się dużymi wahaniami w analizowanym okresie. Największa jego różnica wystąpiła pomiędzy latami 2006 i 2007 (odpowiednio 3,4%o oraz 5,i%o). Warto podkreślić, iż w latach 2000-2015 współczynnik przyrostu naturalnego był jednak %» Ryc. 7. Współczynnik przyrostu naturalnego na badanym obszarze w latach 2000-2015 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Urzędów Gmin. 250 Charakterystyka demograficzna dodatni dla całego obszaru, mimo zróżnicowania, jakie wystąpiło wśród omawianych 9 miejscowości Pasma Polic (tab. 5). Tylko w 4 miejscowościach (w Juszczynie, Osielcu, Sidzinie i Zubrzycy Górnej) w całym okresie utrzymał się dodatni przyrost naturalny, zaś w pozostałych 5 pojawiły się krótkotrwałe i niewielkie ubytki naturalne. Duże wahania występujące m.in. w Kojszówce (np. w 2002 r. - o%o, a 2003 r. - i5%o) były one jednak spowodowane niewielką liczbą mieszkańców. W takich przypadkach nieznaczna z punktu widzenia większych miejscowości zmiana liczby urodzeń powodowała także wahania omawianego wskaźnika. W miejscowościach o małej liczbie mieszkańców stopa przyrostu naturalnego charakteryzuje się tam dużą wrażliwością na niewielkie zmiany tej liczby. Drugim czynnikiem dynamiki ludności są migracje. Odpływ i napływ migracyjny świadczy o kryzysie lub rozwoju danego obszaru. Ważnym aspektem są również kierunki migracji. Warto zauważyć, iż znikomy udział mają migracje zagraniczne. Często ten rodzaj migracji stanowi tzw. migracje utajone ze względu na sposób rejestrowania migracji w Polsce. Statystyki nie oddają stanu rzeczywistego ze względu na odnoszenie się do danych meldunkowych. Natomiast z badanego obszaru bardzo powszechna jest od przeszło dekady migracja zarobkowa głównie do: Niemiec, Austrii, Irlandii, Wielkiej Brytanii i Norwegii. Tabela 5. Zmiany stopy przyrostu naturalnego na 1000 ludności według badanych miejscowości Pasma Polic w latach 2000-2015 2000 2001 2002 2003 ■^r 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 ’T 2015 0 0 Wsie 0 OJ CM [%] Białka 2,4 5,6 6,8 4,0 3,5 1,6 0,4 8,2 3,5 2,7 1,2 2,7 3,8 0.8 1.1 -1.1 Bystra 13,9 10,0 7,6 9,7 2.8 4,5 8,6 0,7 7,0 4,9 6,4 8,5 -1,3 1,9 3,4 4,8 Podhalańska Juszczyn 5,2 2,8 7,2 7,2 2,8 9,2 2,8 6,8 4,7 6,7 4,3 4,7 9,7 3,1 5,0 3,4 Kojszówka 5,7 0,0 0,0 15,8 5,6 -3,4 0,0 3,4 -1,1 -2,3 10,2 0,0 -1,1 5,6 5,5 -2,2 Osielec 8,3 11.2 9,2 1,0 6,5 9,4 4,5 8,7 8,0 0,6 5,8 8,9 1,9 1,3 6,7 1,0 Sidzina 5,3 4,9 5,1 1,4 3,7 4,6 9,7 2,2 4,8 5,6 4,3 5,8 6,0 4,1 0,3 4,9 Skawica 5,2 3,2 5,9 3,5 7,0 8,8 0,8 3,9 4.6 2,7 7,3 5,7 3,4 1,9 -0,4 -2,3 Zawoja 3,8 4,4 2,0 0,2 2,3 1,1 2,6 1,7 1,4 3,8 1,8 -1,2 -0,6 -0,9 1.2 -0,3 Zubrzyca 10,1 7,9 9,9 9,8 0,0 1,7 1,0 10,1 12,6 7,3 11,2 10,7 8,0 7,3 11,0 6,9 Górna Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Urzędów Gmin. 251 Joanna Nowak W 2005 roku wśród gmin badanego obszaru 3 z 5 miały dodatnie saldo migracji (Jordanów, Maków Podhalański i Zawoja). W 2014 r. była to już tylko 1 gmina (Jabłonka; ryc. 8). Oznacza to, że jest to obszar odpływu ludności, co może świadczyć o społeczno--gospodarczym kryzysie. Pisząc o kierunkach migracji, należy zwrócić uwagę na spory odsetek zameldowań z miast w gminach Maków Podhalański i Zawoja (ryc. 8). Są to w dużej mierze gminy turystyczne, atrakcyjne turystycznie dzięki znacznym walorom przyrodniczym - mogą więc być one terenem „urbanizacji turystycznej” (Dziegieć 1995; Liszewski 2006). Polega ona na przesiedlaniu się osób z miast, zmęczonych życiem w szybkim tempie i hałasie, na tereny wiejskie cechujące się spokojniejszym trybem życia w otoczeniu natury. Na terenach atrakcyjnych turystycznie częstym zjawiskiem jest również występowanie tzw. drugich domów, będących miejscem sezonowego zamieszkania lub tymczasowego pobytu w celach wypoczynkowych (Czarnecki, Heffner 2008). Problematyka tej urbanizacji jak i zjawiska drugich domów wymaga na badanym obszarze podjęcia badań, które pozwoliłyby na zidentyfikowanie tych procesów. Ostatnim elementem przedstawionej tu charakterystyki demograficznej jest struktura przyrostu rzeczywistego ludności, uwzględniająca przyrost naturalny i saldo Ryc. 8. Migracje w gminach badanego obszaru w latach 2005 i 2014 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. 252 Charakterystyka demograficzna migracji. Do wzajemnej relacji tych mierników służy m.in. klasyfikacja rozwoju demograficznego jednostek osadniczych J. W. Webba, dla lat 2000 i 2014. W pierwszym badanym przekroju czasowym wszystkie 5 gmin miało przyrost globalny dodatni typu A (Bystra-Sidzina, Jabłonka) lub B (Jordanów, Maków Podhalański, Zawoja). W typie A przyrost naturalny przewyższa straty migracyjne (wyznaczane przez ujemne saldo migracji), natomiast w typie B przeważa on nad dodatnim saldem migracji. W porównaniu z 2000 r. wszystkie gminy w 2014 r. zostały sklasyfikowane jako pozostałe typy Webba, w większości oceniane mniej pozytywnie pod względem możliwości ich rozwoju demograficznego. Dwie gminy pozostały w sektorze jednostek aktywnych o przyroście rzeczywistym: Jordanów (B) i Jabłonka (A). Niekorzystną sytuację demograficzną wykazywały pozostałe gminy. Klasyfikowane były jako typy jednostek z ubytkiem rzeczywistym wynikającym z przewagi ubytku naturalnego nad emigracją - typ F - (np. Bystra-Sidzina) bądź z przewagą emigracji nad przyrostem naturalnym - typ H - (np. Maków Podhalański, Zawoja; ryc. 9). Ryc. 9. Typy demograficznego rozwoju wg J.W. Webba dla gmin badanego obszaru w latach 2005 i 2014 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. 253 Joanna Nowak Podsumowanie Dokonując syntezy omówionych mierników demograficznych należy stwierdzić, że na poziomie miejscowości sytuacja badanego obszaru jest korzystna. We wszystkich 9 miejscowościach występuje przyrost naturalny, a także ogólny przyrost liczby ludności. Jedynie w pojedynczych latach dla pojedynczych miejscowości obserwuje się niewielkie ubytki naturalne. Autorka uwzględniając dostępność danych, dokonała jednak częściowo analizy wybranych elementów charakterystyki społeczno-demograficznej na poziomie gmin, na terenie których miejscowości Pasma Polic są położone. Odnosząc się do analizy danych statystycznych w tej skali geograficznej występuje tam mniej korzystna sytuacja. Literatura Bank Danych Lokalnych, 2017, https://bdl.stat.gov.pl/BDL/start/, GUS [odczyt: 10.01.2017] Czarnecki A., Heffner K„ 2008, „Drugie domy” a zrównoważony rozwój obszarów wiejskich, Wieś i rolnictwo, 4 (141), 29-46. Dziegieć E., 1995, Urbanizacja turystyczna terenów wiejskich, Turyzm, 5, 5-56. GraffG., 2010, Sztuka i rzemiosło, etnograficzna, [w:] U. Janicka-Krzywda (red.), Kultura Ludowa Górali Babiogórskich, Oficyna Wydawnicza „Wierchy”, Kraków, 147-164. Holzer J. Z., 1994, Demografia, PWE, Warszawa. Liszewski S., 2006, Urbanizacja turystyczna, nowa forma organizacji przestrzeni geograficznej. Urbanizacja i społeczeństwo, Akademia Pedagogiczna, Kraków, 165-177. Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2014 roku, 2015, GUS, http://stat.gov.pl/ obszary- tematyczne/ludnosc/ludnosc/podstawowe-informacje-o-rozwoju-demograficznym-polski-do-2014-roku,12,5.html [odczyt: 30.04.2017]. Rosner A., Stanny M„ 2008, Demograficzne aspekty zasobów pracy w Polsce do 2030 r., Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Polityka Społeczna 1. Soja M., Zborowski A., 2011, Zmiany rozmieszczenia ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku, [w:] M. Soja, A. Zborowski (red.), Człowiek w przestrzeni zurbanizowanej, IGiGP UJ, Kraków, 69-82. 254 KULTURA LUDOWA Katarzyna Ceklarz Wprowadzenie Pierwsze publikowane wzmianki dotyczące tradycyjnej kultury ludowej ludności zamieszkującej podnóża Pasma Polic pochodzą z XIX w. Ich autorami byli przyrodnicy, jak np. Stanisław Staszic (1755-1826), austriacki botanik Józef August Schultes (1770-1813) oraz geograf Wincenty Pol (1807-1872) i geolog Ludwig Zejszner (1805-1871), którzy na marginesach rozważań dotyczących zagadnień przyrodniczych notowali spostrzeżenia dotyczące budownictwa, sposobu i warunków życia, stroju itp. (Janicka-Krzywda 1995; Staszic 1815; Pol 1851; Zejszner 1848). W Pasmo Polic zapuszczali się także XIX-wieczni podróżnicy, którzy w swych pamiętnikach oraz publikowanych w prasie „wrażeniach z podróży”, charakteryzowali lud spotykany po drodze. Jedna z najciekawszych relacji podróżniczych z tego okresu wyszła z pod pióra Marii Steczkowskiej (1832-przed 1922), która w 1855 r. zatrzymała się w Zawoi przed wyjściem na szczyt Babiej Góry (Steczkowska 1869; Dolińska 2004). W drugiej połowie XIX w. rejon ten znalazł się także w polu zainteresowań krajoznawców, ludoznawców i etnografów. Uwagi o stroju mieszkańców doliny Skawicy spisał w 1853 r. archeolog Józef Aleksander Łepkowski (1826-1894), ich zwyczaje i obrzędy badał francuski ludoznawca Ludwig Delaveaux (1785-1870), tereny orawskie penetrował m.in. językoznawca Roman Zawiliński (1955-1932), a jedne z pierwszych wzmianek o kulturze materialnej Kliszczaków znaleźć można w anonimowym dzienniku z 1910 r. zdeponowanym w archiwum Muzeum Etnograficznego w Krakowie (Łepkowski 1857-1858; Delaveaux 1851; Zawiliński 1893; Dziennik podroży... 1910). W XX w., (a zwłaszcza po II wojnie światowej), zaczęło pojawiać się coraz więcej opracowań o charakterze etnograficznym dotyczących interesującego nas regionu, co związane było z powstaniem Katarzyna Ceklarz Muzeum Etnograficznego w Krakowie w pierwszej dekadzie XX w. oraz z powołaniem w 1926 r. Katedry Etnografii Słowian na Uniwersytecie Jagiellońskim kierowanej przez prof. Kazimierza Moszyńskiego (1887-1959), a więc stworzeniem środowiska dla ludzi zajmujących się kulturą ludową. Zasięg poszczególnych grup etnograficznych Podnóża Pasma Polic w Beskidzie Żywieckim zamieszkuje ludność góralska utożsamiana z trzema grupami etnograficznymi: Góralami Orawskimi usytuowanymi na południowych stokach tego pasma, Babiogórskimi na północnym zachodzie i Kliszczackimi na północnym wschodzie. Wszystkie trzy grupy zasiedlają rozległe tereny, których granice zbiegają się w Paśmie Polic. O ich odrębności zdecydowała przeszłość osadnicza oraz przynależność w ciągu wieków do większych jednostek administracyjnych. Różnic pomiędzy poszczególnymi grupami dopatrywano się na podstawie charakterystycznych cech kulturowych, występujących w gwarze, stroju, budownictwie, folklorze muzycznym i słownym, oraz w zwyczajach i obrzędach kultywowanych na danym terenie. Podziału tego nie należy jednak traktować sztywno, szczególnie na pograniczu jakim jest Pasmo Polic, ponieważ wymienione grupy przenikały się wzajemnie, przejmując jedne wzorce, a zatracając inne. Począwszy od drugiej połowy XIX w. aż do lat 70. XX w„ w literaturze krajoznawczej i etnograficznej spotkać można liczne dywagacje dotyczące dokładnego przebiegu owych granic, zwłaszcza podziału pomiędzy Kliszczakami a Babiogórcami, oraz etnograficznej przynależności poszczególnych wsi (m.in. Łepkowski 1858; Steczkowska 1869; Schneider 1871; Semkowicz 1939; Starek 1966). Dyskurs ten świadczy o niejednoznaczności spowodowanej z jednej strony różnicą kryteriów branych pod uwagę przez poszczególnych autorów, a z drugiej wspomnianą dyfuzją kulturową charakterystyczną dla terenów przygranicznych. Niebagatelny wpływ na kulturę regionu wywierały również miasta, jak np. Jordanów, Maków Podhalański, Sucha Beskidzka, a w przypadku Kliszczaków Myślenice i odległy Kraków, będące miejscami handlu i wymiany myśli, a także centrami wpływającymi na obowiązującą w danym czasie modę. Analizując i porównując ze sobą dostępne w dotychczasowej literaturze propozycje demarkacyjne można stwierdzić, że spośród miejscowości wcinających się w Pasmo Polic, do wsi orawskich zaliczana jest Zubrzyca Górna wraz z Zimną Dziurą (Janicka-Krzywda 2011), wsiami zamieszkiwanymi przez Kliszczaków są: dolna część Sidziny, Bystra i Osielec (Masłowiec 2015), a Górale Babiogórscy mają siedziby w dolinie Skawicy, czyli w Białce, Juszczynie, Kojszówce, Skawicy i Zawoi (Janicka-Krzywda 256 Kultura ludowa 2010). Terenem przejściowym jest zaś wspomniana już Sidzina, której górna cześć (pomimo, iż leży po wschodniej stronie Polic), bywa przez etnografów zaliczana już do Babiogórców (Janicka-Krzywda 2002). Juszczyn i Kojszówka są z kolei wsiami położonymi na styku tradycyjnych kultur Miszczaków i Babiogórców. Rolnictwo, hodowla przyzagrodowa i eksploatacja lasu Podstawą tradycyjnej gospodarki na terenie Górali Babiogórskich i Orawskich było pasterstwo o wołoskim rodowodzie¹, któremu towarzyszyło rolnictwo, eksploatacja zasobów leśnych (w tym zbieractwo i łowiectwo) oraz przyzagrodowa hodowla. By scharakteryzować tradycyjną gospodarkę, będącą istotną częścią kultury ludowej tego regionu, należy wspomnieć o stosunkach własnościowych w ostatnich kilkuset latach. Przez pierwsze dwa stulecia, od 1626 r. aż do roku uwłaszczenia chłopów (w 1848 r.) ziemia uprawna na Orawie należała do Orawskiego Komposesoratu, z siedzibą na Zamku Orawskim k. Dolnego Kubina na dzisiejszej Słowacji. Po wspomnianym uwłaszczeniu chłopi otrzymali ziemię orną w wymiarze od 4 do 12 morgów oraz udziały w lasach i pastwiskach należących do spółki urbarialnej (urbaru), przeznaczonej do wspólnego użytkowania bez prawa podziału (Długosz 2011). Oprócz wymienianych morgów użytkowano także wysoko położone polany śródleśne oraz bory orawsko--nowotarskie (o których niżej). Inaczej sytuacja przedstawiała się po północnej stronie Babiej Góry, gdzie ziemia stanowiła królewszczyznę, która po zaborach weszła w skład tzw. klucza makowskiego, odsprzedanego w 1839 r. hrabiemu Ludwikowi Filipowi Saint-Genois d’Anneacourt i jego spadkobiercom. W 1878 r. majątek ten przeszedł w ręce Habsburgów, którzy w 1924 r. przekazali Polskiej Akademii Umiejętności z Krakowa leśne tereny wchodzące w jego skład (Krzywda 2010). Na terenach Kliszczaków intensywną akcję osadniczą prowadzono od północy w XIV i XV w. Wsie leżące najbliżej Pasma Polic lokowano na prawie polskim (później przemianowanym na prawo niemieckie) i weszły w skład starostwa lanckorońskiego. Osadnicy otrzymywali tam grunt pod uprawę oraz długoletni okres wolnizny, mieli także gwarancje niezmienności ustalonych opłat czynszowych (Grabski 2015). Przygotowując ziemie pod uprawę, dokonywano karczunku lasu, stosując tzw. cerhlenie, czyli okorowywanie drzew, powodujące ich obumieranie (Setkowicz 1985). Uschnięty drzewostan podpalano uzyskując w ten sposób żyzny areał pod zasiewy, Zob. rozdział: Franczak P., Ceklarz K., Gospodarka pasterska. 257 Katarzyna Ceklarz wzbogacony użyźniającym glebę popiołem, była to tzw. gospodarka żarowa. Po kilku latach eksploatacji opuszczano wyjałowione pole, przenosząc się na nowe. System ten wymagał nie tylko sporych nakładów pracy, lecz także rozległego terenu, który w dolinach górskich był ograniczony. Z czasem rozpowszechnił się więc odmienny i wydajniejszy sposób uprawy ziemi, polegający na naprzemiennym obsiewaniu pól lub ich ugorowaniu (dwupolówka przemienno-odłogowa), a w drugiej połowie XVIII w., wraz z wprowadzeniem ziemniaków, zaczęto stosować trójpolówkę: pole ugorowane obsiewano zbożem, w kolejnym roku sadzono ziemniaki, by znów pozostawić je odłogiem na kolejny rok (Kurjakowa 2002). Mimo stosowania płodozmianu oraz nawożenia gleby obornikiem (na Orawie także torfem), a u Kliszczaków również wzbogacającym glebę w azot łubinem (sianym jako poplon), kamienista i nieurodzajna gleba wydawała niewielkie plony (Reinfuss 1970). Dodatkowy problem stanowił tzw. „głód ziemi” spowodowany pogłębiającym się rozdrobnieniem gruntów. Przeciętne gospodarstwo na omawianym terenie liczyło tylko ok. 1 ha powierzchni, nierzadko rozdzielonej na kilka odseparowanych od siebie zagonów. Uprawiano przede wszystkim owies, jęczmień, orkisz i ikrzycę (dwuletnia odmianę żyta) oraz białą rzepę zastąpioną z czasem przez ziemniaki. Na Orawie dodatkowo wysiewano sporo lnu potrzebnego do wyrobu płótna. Siew odbywał się ręcznie, przy czym siewca dobywał ziarno z płachty przewieszonej przez ramię, zwanej łoktusą. W przydomowych ogródkach uprawiano jarzyny, zwłaszcza rośliny strączkowe oraz kapustę, brukiew (kwaki), buraki i marchew, sadzono także cebulę i czosnek oraz zioła: lubczyk, miętę, koper i kminek. W okresie międzywojennym pojawiły się ogórki, a po II wojnie światowej - pomidory, sałata i selery. Blisko gospodarstw sadzono drzewa owocowe, zwłaszcza jabłonie, grusze i śliwy. Urozmaiceniem jadłospisu był także miód, pozyskiwany z dzikich leśnych barci lub ze specjalnie zakładanych pasiek. Ziemię uprawiano prymitywnymi narzędziami. Orano więc koleśnymi pługami, wyposażonymi w żelazne lemiesze, których konstrukcja zmieniała się wraz z rozwojem cywilizacyjnym wsi. Po zaoraniu pole bronowano drewnianymi bronami (typ belecz-kowy), z czasem ulepszonymi poprzez wyposażenie ich w żelazne broniki kowalskiej roboty. Zboże ścinano za pomocą sierpów (kosoków) oraz kos, a następnie pozostawiano do przeschnięcia, związane w snopki i ułożone w kopy. Później snopki te zwożono na boisko i młócono tam cepami. Len wyrywano ręcznie wraz z korzeniami i suszono w niewielkich snopkach, przygotowując do dalszej obróbki. Ziemniaki oraz inne jarzyny dwukrotnie w ciągu roku okopywano, czyszcząc z chwatów, a jesienią ręcznie je wykopywano, przy użyciu kopaczki (motyki). Bardziej skomplikowane urządzenia rolnicze, jak konne kieraty, młockarnie i wialnie zbożowe, (służące do oddzielania ziarna od plew) pojawiły się z początkiem XX w. Po II wojnie światowej rolnicy starali 258 Kultura ludowa się jeszcze bardziej zmechanizować swoje gospodarstwa, m.in. niewielkimi ciągnikami własnej konstrukcji (zwanymi capkami lub samami - nazwa od słowa: samoróbka), wykorzystywanymi do pracy na roli i przy zrywce drewna. Skadano je w przydomowych warsztatach z części pozyskanych z ciężarówek, radzieckich samochodów terenowych oraz elementów dostępnych w składach złomu. Zboże przechowywano w sąsiekach lub beczkach, ustawionych w komorze albo na strychu, aby nie miały do nich dostępu gryzonie. Inne płody rolne magazynowano w piwnicach, specjalnie, zbudowanych spichlerzach lub w prostych, ale skutecznie chroniących przed mrozem jamach (lochach) wykopanych w ziemi i przykrytych niewielkimi daszkami z gontu (Dolińska, Reinfuss-Janusz 2010). Jako paszę dla zwierząt raz lub dwa razy w roku koszono trawę, którą następnie suszono i przechowywano na strychach stajni. Siano z wyżej położonych polan składowano na miejscu w szopach (letniakach) i zwożono do wsi zimą w miarę zapotrzebowania (fot. 1). W XIX w. jako dodatkowy składnik paszy pojawiła się koniczyna (Fujak 2001). Na ternach zamieszkałych przez Górali Orawskich eksploatacja lasów do czasu uwłaszczenia chłopów kontrolowana była przez państwo orawskie. Po roku 1848 r. użytkowanie części lasów przeszło w ręce spółki chłopskiej, (wspomnianego urbaru), funkcjonującej na Orawie do dziś i skupiającego wspólników z 8 wsi: Chyżnego, Jabłonki, Lipnicy Małej i Wielkiej, Piekielnika, Podszkla oraz Zubrzycy Górnej i Dolnej. Urbarem tym zwanym dzisiaj „Wspólnotą Leśno-Urbarialną”, kieruje zarząd wybierany podczas walnego zgromadzenia udziałowców. Reszta prywatnych lasów, należących do Komposesoratu, która po I wojnie światowej znalazła się po polskiej stronie granicy, została w 1933 r. wykupiona przez państwo i włączona do nadleśnictwa z siedzibą w Nowym Targu, a po 1945 r. - do Nadleśnictwa Orawa (Omylak 2011). Użytkowanie lasów przez Babiogórców i Miszczaków zostało Fot. 1. Stary letniak (chata zamieszkiwana latem pod- ujęte w administracyjne karby, uporządkowane i kontrolowane czas sianokosów) na polanie Zimna Dziura w Zawoi (fot. P. Krzywda; 2010) 259 Katarzyna Ceklarz najpierw przez starostwo lanckorońskie i „państwo suskie” oraz prywatnych właścicieli majątków ziemskich, a po II wojnie światowej, lasy te upaństwowiono. Wyręby drzewostanu prowadzone były po pierwsze w celu poszerzenia terenów wypasowych i rolniczych, po drugie celem pozyskaniu budulca, a po trzecie dla surowca do dalszej obróbki i przetwarzania, m.in. na węgiel drzewny potrzebny w kuźni i do opalania hut żelaza oraz na smołę, dziegieć i terpentynę (Worytkiewicz 2002). Ścięte drzewa na miejscu oczyszczano z gałęzi (okrzesywano), a następnie transportowano do wsi przy pomocy koni (tzw. zrywka drewna), lub systemów wodnych zapór (klauz) i drewnianych rynien (ryz) umożliwiających spuszczanie bali spiętrzonymi potokami (Janicka-Krzywda 2007). Następnie drewno trafiało do tartaków (zwanych piłą, trakiem lub traczem), napędzanych siłą wody, gdzie przecierano je na deski przeznaczone najczęściej na handel lub do dalszej obróbki przez miejscowych rzemieślników: cieśli, stolarzy, bednarzy, kołodziejów i innych. Równolegle z tartakami budowano niewielkie gonciarnie, w których wytwarzano drewniane elementy pokrycia dachowego - gonty. Wyrabiano je przeważnie z drzewa jodłowego w dwóch wymiarach: długie na 64 cm sprzedawano najbliższym sąsiadom we wsi, a krótsze, do ok. 50 cm, wykonywano z myślą o kupcach z Krakowa, nazywano je więc krakowiokami (Mat. Ter. 1971). Dużym ośrodkiem gonciarskim były m.in. Bieńkówka, Lipnica Wielka, Maków Podhalański i Sidzina (Cieślik 2001; Dolińska, Worytkiewicz 2007). Inną formą korzystania z naturalnych zasobów leśnych było zbieractwo i łowiectwo. Pozyskane z lasu płody, jak jagody, grzyby i zioła stanowiły w przeszłości istotny element gospodarki oraz sposób na wzbogacenie i urozmaicenie jadłospisu górali. Rośliny dziko rosnące znajdowały zastosowanie w kuchni jak np. maliny (Rubus L.), orzechy laskowe (Corylus L.) i bukowe (Fagus L.), grzyby), uważane były za lekarstwo (borówki (Vaccinium L.) czyli jafery, owoce dzikiej róży (Rosa canina L.), liczne zioła jak np. dziurawiec (Hypericum L.), krwawnik (Achillea millefolium L.), rumianek (Matricaria chamomilla L.), żywokost (Symphytum officinale L.) i inne) oraz jako przedmiot handlu (Stercula 1994). Sprzedawano zwłaszcza borówki, brusznice (Vaccinium vitis-idaea L.) i grzyby, oferując je letnikom m.in. w Zawoi (Janicka-Krzywda 2008). Łowiectwo dostarczało skór i mięsa. Za pomocą różnego typu pułapek i paści, a także broni palnej, polowano na zwierzynę płową (jelenie, sarny, zające), drobne zwierzęta futerkowe (lisy, kuny, żbiki), ptaki (kwiczoły, jarząbki) oraz sporej wielkości drapieżniki (niedźwiedzie i wilki). Dziczyzna, a także pozyskane skóry stanowiły przedmiot handlu (Schneider 1871; Kosiński 1912). Nietypowe wykorzystanie runa i zasobów naturalnych funkcjonowało na Orawie, gdzie na tzw. puściznach czyli borach pozyskiwano torf, wykorzystywany jako opał na zimę oraz (po wymieszaniu z gnojowicą) jako środek użyźniający glebę. Proces eksploatacji orawskich torfowisk trwa na tym terenie nieprzerwanie od ok. 150 lat, 260 Kultura ludowa Fot. 2. Tradycyjne pozyskiwanie torfu na Orawie (fot. W. Werner, archiwum Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem) Fot. 3- Mechaniczne wydobywanie torfu przez Zakład ProdukcjiTorfowej„Bór za lasem"(fot. K. Ceklarz) przy czym już w 1881 r. wydobywano 40 tys. fur tego surowca (Hołowkiewicz, 1881; Jostowa, 1963). Współcześnie torf pozyskiwany jest tam i przetwarzany przy użyciu sprzętu mechanicznego przez Zakład Produkcji Torfowej „Bór za lasem” (fot. 2, 3; Ceklarz 2010). Oprócz pasterstwa, stanowiącego podstawę gospodarki hodowlanej, górale skupieni wokół Pasma Polic hodowali również bydło - krowy polskiej rasy czerwonej, woły, świnie, oraz drób (kury i gęsi, rzadziej kaczki i indyki), króliki i konie. Hodowla przyzagrodowa (z wyjątkiem koni) stanowiła domenę kobiet, które doiły krowy i przetwarzały pozyskane mleko, doglądały drobiu, zbierając jaja przeznaczone przede wszystkim na sprzedaż, darły gęsi puch na poduszki oraz zajmowały się pozostałym żywym inwentarzem. Krowy wypasano latem na pastwiskach w obrębie wsi, na nieużytkach i miedzach. W przeszłości bydło wypasano także na śródleśnych polanach zlecając tę pracę dziewczętom zwanym krowiarkami. Zimą bydło przetrzymywano w oborach, a nierzadko w izbach mieszkalnych (w czarnej izbie zwanej u Kliszczaków piekarnią), karmiąc je słomą, burakami, sieczką, i sianem. Świnie, kury i gęsi wypuszczano na żerowanie w obrębie danego obejścia. Na noc zwierzęta zaganiano do stajni, gdzie miały przestrzeń wydzieloną drewnianymi przegrodami. Konie, świadczące o zamożności rodziny, znajdowały się pod opieką gospodarza. Kupowano je na jarmarkach w: Jabłonce, Jordanowie, a zwłaszcza w Suchej Beskidzkiej, słynącej z handlu końmi (Długosz 2011). Wałachy traktowano przede wszystkim jako siłę pociągową używaną do prac polowych, zwózki drewna z lasu i zaprzęgu, dbając o ich stan fizyczny i prawidłowe podkucie. 261 Katarzyna Ceklarz Zajęcia pozarolnicze Niesprzyjające warunki klimatyczne w tym krótki okres wegetacji roślin (zaledwie ok. 180 dni w roku) oraz nieurodzajna, gliniasta i kamienista gleba, wydająca niewielkie plony wymuszała podjęcie dodatkowego zajęcia, jakim było rzemiosło, lub zmuszała do emigracji. Z Orawy wyruszano za pracą, przede wszystkim na południe. Na dłużej (a nierzadko i na stałe), wyjeżdżano za pracą w głąb monarchii austro-węgierskiej, a także do Niemiec oraz do Stanów Zjednoczonych (Kiłbus 1992; Kurjakova 2000). Zarobku szukano w Peszcie i Preszburgu (Bratysławie), najmując się tam do robót rolniczych (zwłaszcza do sianokosów i żniw), prac budowlanych, ciesielskich, ogrodniczych itp. Z końcem XIX w., a zwłaszcza w pierwszej połowie XX w. zaczęto wyjeżdżać do Ameryki Północnej (Kantor 1995; Kowalczyk 2002). Babiogórcy i Kliszczacy szukali zarobku, wędrując sezonowo na północ w kierunku Krakowa, gdzie najmowali się do pracy przy żniwach. Na przełomie XIX i XX w. istotnym dla gospodarczego rozwoju regionu stał się również przemyt. Ścieżki przemytnicze (tzw. tabakowe chodniki) prowadziły m.in. z Sidziny i z Zawoi przez Orawę w kierunku Węgier. Z południa na północ przemycano różne dobra w tym zwłaszcza tytoń (tabak), obuwie i spożywcze towary kolonialne, w odwrotnym kierunku szmuglowano natomiast sól, a także przeganiano konie i bydło (Łajczak 1995; Midowicz 1992). Ludność góralska pozostając na miejscu - u podnóża Pasma Polic, starała się funkcjonować na zasadzie maksymalnej samowystarczalności. Na użytek danego gospodarstwa i najbliższej rodziny podejmowano prace rzemieślnicze. Niemal każdy gazda potrafił dokonać prostych napraw sprzętu rolniczego oraz wykonać elementy stroju ulegające najszybszemu zużyciu. Wielu z tych domorosłych samouków dochodziło do specjalizacji w danej profesji i zaczynało świadczyć usługi na rzecz sąsiadów. Często łączono różne zawody i dlatego dobry stolarz z powodzeniem pracował również jako cieśla i snycerz, kołodziej trudnił się jednocześnie bednarstwem, itp. Intratną dziedziną rzemiosła i bardzo rozpowszechnioną wśród mieszkańców omawianego terenu była obróbka drewna, w tym zwłaszcza ciesielstwo i stolarstwo. Silne ośrodki ciesielskie znajdowały się m.in. w Juszczynie, Sidzinie i Skawicy. Na Orawie cieśle słynęli z wnoszenia domów z tzw. wyżką, czyli rodzajem spichlerza usytuowanego na strychu, do którego wchodziło się po drewnianych schodach lub drabinie (Reinfuss 1950). Wśród Babiogórców charakterystyczne były chałupy „na dwa końce”, czyli drewniane domy dwurodzinne, gdzie izby mieszkalne i pomieszczenia gospodarcze obu rodzin oddzielone były od siebie szeroką sienią zwaną boiskiem (Kutrzebianka 1931; Sadowska 1996). Część mieszkalną stanowiła czarna izba, wyposażona w piec, oraz biała izba, oddzielona od czarnej sienią. Domu kryto cztero- lub dwuspadowym dachem z gontu lub dranic. Okna i drzwi były niewielkie i znajdowały się w frontowej 262 Kultura ludowa ścianie domu, by zminimalizować utratę ciepła. W miejscowościach kliszczackich budowano zagrody jednobudynkowe i jednotraktowe, gdzie pod wspólnym dachem znajdowały się pomieszczenia mieszkalne (piekarnia, świetnica, komora) i gospodarcze (stajnia, boisko). Przed domem biegła wykonana z desek pogródka, stanowiąca wygodne przejście w razie niepogody. Wśród Kliszczaków, podobnie jak na Orawie występowały chałupy z wyżką budowaną nad izbą mieszkalną (Cieśla-Reinfussowa 1967). Oprócz budynków mieszkalnych i gospodarczych, u podnóża Pasma Polic funkcjonowały również drewniane zakłady przemysłu ludowego: olejarnie, folusze, młyny oraz tartaki (fot. 4). Wszystkie wymienione warsztaty miały na omawianym terenie podobną konstrukcję, przy czym folusze, młyny i tartaki wykorzystywały siłę wody, o czym wspo- Fot. 4. Młyn wodny z Sidziny z początku XX w., obecnie w Skansenie Muzeum Kultury Ludowej w Sidzinie (fot. K. Ceklarz) minął A. Schneider opisując rzekę Skawicę: Ta rzeka jest prawdziwem dobrodziejstwem opatrzności dla mieszkańców tutejszych, bo ułatwia im przemysł, do którego uciekać się musza koniecznie, aby zaspokoić potrzeby życia, w okolicy tak nieurodzajnej i niespo-sobnej do uprawy. Liczne tartaki, młyny, folusze, stosy desek i gontów, sztuki bielącego się płótna, świadczą o zapobiegliwości i pracowitość górali tutejszych (Schneider 1871). Folusze, czyli warsztaty służące do spilśniania wełnianej tkaniny i pozyskiwania sukna, budowano jako osobne i wolnostojące budynki. Woda wprawiała w ruch koło wodne, które poruszało młotami (stęporami) ukrytymi wewnątrz. Stępory te rytmicznie ubijały tkaninę, którą dodatkowo polewano gorącą wodą, stale podgrzewaną w kociołku nad ogniem. Spilśnianie jednej partii tkaniny (ok. 30 m) trwało kilkanaście godzin i powodowało jego silne sfilcowanie, pokrycie powierzchni kutnerem oraz zmniejszenie obję tości materiału wyjściowego o ok. 60% (Jost 1994). Po wypraniu i wysuszeniu gotową tkaninę używano do szycia portek i cuch. Upadek folusznictwa w XX w. przyniosło 263 Katarzyna Ceklarz pojawienie się na rynku tańszych tkanin fabrycznych. Nad brzegami rzek i potoków budowano tartaki (fraki), zakłady mechanicznej obróbki (przecierania) drewna przy wykorzystaniu siły wodnej, niekiedy parowej, a obecnie elektrycznej. Koło wodne, za pomocą systemu drewnianych przekładni wprawiało w ruch żelazne brzeszczoty w ramie trakowej oraz mechanizm przesuwający kłody na drewnianych szynach (ławicach) w kierunku pił. Dostarczony z lasu surowiec, przecierano na tramy, a te na tarcicę nadającą się do dalszej obróbki przez stolarzy. Olejarnie mieściły się zazwyczaj w drewnianych, dwudzielnych szopach. W pierwszej części znajdowały się stępy służące do rozdrabniania siemienia lnianego na miazgę, a w drugiej - prasa do wyciskania oleju (wybijać) dociskana za pomocą klinów lub śruby (Jost 1986). Olej lniany wyciskano w okresie poprzedzającym adwent i post. Stosowano go jako omastę zastępującą tłuszcz zwierzęcy oraz lekarstwo na różne dolegliwości, zewnętrzne i wewnętrzne. W krajobrazie podnóży Pasma Polic na uwagę zasługują także budowane przez wiejskich cieśli drewniane obiekty sakralne. Do najcenniejszych z nich należy kościół z Orawki pw. św. Jana Chrzciciela, z 1651 r. Z małej architektury sakralnej, wzrok przykuwają drewniane dzwonnice - smukłe kapliczki z dzwonkiem loretańskim, którego głos miał (według wyobrażeń ludowych) odganiać nadciągającą burzę i chronić zasiewy przed gradem (fot. 5). Oprócz obiektów zachowanych in situ, świadectwem kunsztu danych cieśli są pozostawione przez nich budowle zgromadzone w trzech funkcjonujących wokół Pasma Polic skansenach: w Skansenie im. Józefa Żaka w Zawoi-Markowej, w Orawskim Parku Etnograficznym w Zubrzycy Górnej oraz w Muzeum Kultury Ludowej w Sidzinie. Fot. 5. Dzwonnica loretańska z Sidziny Wielkiej Polany przeniesiona do Muzeum Kultury Ludowej w Sidzinie (fot. K. Ceklarz) 264 Kultura ludowa Kolejne profesje związane z obróbką drewna, jak kołodziejstwo, bednarstwo czy koszykarstwo reprezentowane były dość powszechnie, przy czym największy ich rozwój był we wsiach kliszczackich, jak np. Bieńkówka i Jachówka, gdzie jeszcze w okresie międzywojennym funkcjonowało po kilkanaście zakładów bednarskich. Silnym ośrodkiem bednarskim był także Maków, gdzie produkowano jodłowe klepki do beczek przeznaczonych na sól, a sprzedawanych do kopalń w Wieliczce i Bochni (Słownik Geograficzny... 1880-1914). Do transportowania i magazynowania produktów spożywczych używano także koszy wyplatanych z wikliny, a tam, gdzie jej brakowało wyrabiano je z korzeni jałowca lub świerka, oraz gałęzi brzozy lub leszczyny. Koszykarstwo silnie rozwinięte było w dorzeczu Skawy, zwłaszcza w okolicach Budzowa, gdzie do dnia dzisiejszego nadal funkcjonuje kilka firm, trudniących się wyplataniem koszy z łuby (Ceklarz 2015). Szczególnie cenioną grupą zawodową byli kowale, wytwarzający w kuźniach narzędzia potrzebne do uprawy roli i pracy w lesie oraz podkuwający konie. Na omawianym terenie surowca dostarczała kowalom huta żelaza „Maurycy” (zwana hamrami lub kuźnicami) funkcjonująca do 1863 r. (Fortuna 1978) a wytapiająca żelazo z rudy darniowej pozyskiwanej w okolicy Makowa Podhalańskiego i Suchej Beskidzkiej. Surowcem był także złom. Innym zakładem przemysłowym u podnóża Pasma Polic była huta szkła w Juszczynie, funkcjonująca do połowy XVIII w. Orawa słynęła z wyrobów płócienniczych i farbiarstwa. W XIX w. warsztaty tkackie znajdowały się niemal w każdym domu. Utkane płótno oraz wełnianą przędzę służącą do haftu, farbowano, stosując różne techniki i barwniki pochodzenia roślinnego, np. metodę batikowania polegającą, na farbowaniu tkaniny, na której odbito uprzednio ozdobny wzór za pomocą wosku, lub innej substancji izolującej od farby (Balazs 2015; Buroń 1979). Popyt na tkaniny lniane, a pod koniec XIX w. także na lniano-bawełniane wygenerował powstanie specjalnej grupy zawodowej płócienników trudniących się pośrednictwem w handlu gotowymi wyrobami, z którymi docierali w odlegle strony, nawet do Egiptu i Palestyny. Zawód płóciennika był tak intratny, że z końcem XIX w. na Górnej Orawie funkcjonowało ok. 800 handlarzy. Prosperita orawskich tkaczy, farbiarzy płótna i handlarzy zakończyła się z początkiem XX stulecia, wraz z nadejściem ery dużo tańszych wyrobów fabrycznych (Gotkiewicz 1954; Krzywda 2003; Graff 2011). Do dziś XVIII-wieczny budynek farbiarni stoi w Orawce; w przeszłości niewielka farbiar-nie funkcjonowała także w Skawicy. Z zajęć rękodzielniczych warto zwrócić uwagę na jedną z najstarszych technik ręcznego zdobienia tkaniny czyli haft. Na omawianym terenie spotkać można przykłady haftu białego używanego do wykonywania wzorów roślinnych na lnianych koszulach, rańtuchach (szalach), zapaskach i halkach, z których słynęła Białka, oraz haftu wielobarwnego, stosowanego do zdobienia gorsetów, chustek (Skawica) oraz dekorowania 265 Katarzyna Ceklarz tkanin (obrusów, bielizny pościelowej itp.) • Barwioną przędzą haftowano wzory na suknie, m. in.parzenice na męskich spodniach oraz kołnierze i przody cuch. U Kliszczaków oraz Babiogórców parzenice przypominają wielobarwne, zgeometryzowane serca, a u Górali Orawskich - potrójną, czarną pętlicę. Tradycyjne rzemiosło hafciarskie po północnej stronie Pasma Polic dało podstawę białemu haftowi makowskiemu, będącemu konglomeratem wzorów ludowych oraz zdobnictwa mieszczańskiego i dworskiego. Makowskie hafciarki zatrudniane przez żydowskich przedsiębiorców zdobiły igłą i nitką bieliznę pościelową, stołową oraz elementy stroju, trafiające za pomocą pośredników na rynek krakowski. W 1890 r. powstała w Makowie Krajowa Szkółka Hafciarska, która mimo, że wielokrotnie była przekształcana, niezmiennie największy nacisk kładła na kultywowanie tradycji hafciarskich regionu. W 1950 r. w Makowie Podhalańskim powołano Spółdzielnię Rękodzieła Ludowego i Artystycznego „Makowianka”, skupiająca kilkaset hafciarek z okolicznych miejscowości. Bez względu na uprawianą profesję góralskie poczucie symetrii sprawiało, że przedmioty codziennego użytku wykonywane przez rzemieślników z omawianego terenu cieszyły oko wyważonymi proporcjami, harmonią, a nierzadko również specjalnie wykonaną ornamentyką zdobniczą. Cieśle, stolarze, kowale starali się by ich wyroby były estetyczne, co z jednej strony świadczyło o mistrzostwie wykonawcy i zwrotnie wpływało na zbyt, a z drugiej strony - budowało prestiż właściciela, który posiadając np. starannie wykonaną uprząż dla konia, zdobywał poważanie i szacunek wśród innych. Oprócz sztuki użytkowej środkiem artystycznego wyrazu mieszkańców omawianego terenu było malarstwo i rzeźba. Obrazy na szkle kupowano u wędrownych handlarzy zwanych obraźnikami, którzy idąc z południa docierali do podnóży Pasma Polic już w XVIII w. Kupowano malowidła o tematyce sakralnej, które wieszano w izbie pod powałą (Stecki 1914-1921). Z upływem lat ich miejsce zajęły tańsze i łatwiej dostępne oleodruki przywożone jako pamiątki z pielgrzymek do miejsc kultu religijnego np. z Łętowni, Kalwarii Zebrzydowskiej i Makowa Podhalańskiego. Jednym z pierwszych rodzimych artystów z podnóża Pasma Polic wykonujących obrazy na szkle był Karol Oskwarek (1902-1967) z Jabłonki. Jego artystyczna kariera rozpoczęła się od wykonywania falsyfikatów, które w latach 30. XX w. sprzedawał kolekcjonerom dzieł sztuki ludowej jako oryginały! (Ceklarz 2013). Wśród Babiogórców do najsłynniejszych artystów nieprofesjonalnych należeli Dorota Lampart (1906-2005) i Władysław Front (1902-1982) z Zawoi (Graff 2004). Podobnie jak malarstwo, tak i dawna rzeźba koncentrowała się na tematyce sakralnej, będąc tworzona z myślą o przydrożnych kapliczkach oraz domowych ołtarzykach. Drewniane figury były niewielkie, polichromowane i przeważnie wykonywane anonimowo. Na omawianym terenie spotkać można także kamienne przydrożne kapliczki. Silnym ośrodkiem kamieniarskim był w XVIII i XIX w. warsztat 266 Kultura ludowa Fot. 6. Figura św. Jana Nepomucena z warsztatu białopo-tockiego, przy drodze z Jabłonki do Zubrzycy (fot. S. Mlekodaj) Fot. 7. Kamienna figura Chrystusa Ukrzyżowanego z 1897 r. na Przełęczy Zubrzyckiej, (fot. K. Ceklarz) białopotocki zlokalizowany niedaleko Zuberca (dziś teren Słowacji). Wykonywano w nim ustawione na postumencie, polichromowane figury świętych z piaskowca oraz kamienne krzyże spotykane przede wszystkim po orawskiej stronie Pasma Polic (fot. 6,7; Langer 1981). Kapliczki te stawiano na rozdrożach, granicach wsi oraz w miejscach uchodzących za niebezpieczne. Strój Ludność mieszkająca u podnóży Polic używała dwóch typów stroju: codziennego i odświętnego. Codzienny, służący do pracy, składał się z koszuli z grubego płótna oraz spódnicy dla kobiet, a w przypadku mężczyzn koszuli i płóciennych spodni (gaci, płócionek). Strój zakładany od święta był zróżnicowany w zależności od wieku, stanu oraz zamożności właściciela. We wszystkich trzech omawianych grupach 267 Katarzyna Ceklarz etnograficznych odnaleźć można, obok polskich elementów rdzennych, także motywy ogólnokarpackie, szczególnie w stroju męskim jak m.in. sukienne portki, wyszycia wokół przyporów, szeroki skórzany pas i cucha. Na Orawie na białą koszule mężczyźni zakładali prucnik, czyi czarną kamizelkę zapinaną na porcelanowe guziki. Sukienne portki były dobrze dopasowane do ciała, posiadały rozcięcia wzdłuż nogawek oraz dwa przypory (rozporki) zdobione pętlicami z czarnej wełny. Orawskie kobiety zakładały lniane koszule z falbanami wokół szyi, farbowane i zdobione wzorami (drukowane) spódnice zwane sukniami, przykrywane białymi zapaskami (zapaśnicami) oraz gorsety zapinane z przodu na guziki. Ramiona przykrywano chustką (łoktusą), a na nogi zakładano skórzane kierpce (fot. 8; Starek 1966). Strój męski Górali Babiogórskich składał się z lnianej koszuli i białych bukowych portek zdobionych wokół przyporów zieloną trójlistną pętlicą z czerwoną i granatową obwódką. Na koszule nakładano granatową kamizelkę oraz brunatną cuchę. Kobiety zakładały białe koszule, na które wkładały sukienne gorsety (najczęściej zielone), z wyhaftowaną kwiatową gałązką, ponadto zakładały dopasowane do figury kaftany (jadwiśki) oraz muślinowe szale, zwane rańtuchami (fot. 9; Janicka-Krzywda 2ona). Fot. 8. Para w stroju orawskim (fot. P. Krzywda) Fot. 9. Mężczyźni w tradycyjnych strojach podczas „Babiogórskiej Jesieni" (fot. K. Ceklarz) 268 Kultura ludowa W przypadku Kliszczaków, ich strój miał (według W. Pola) wpłynąć na nazwę grupy, którą uczony ten wywodził od zwężających się nogawek sukiennych spodni, tudzież od rozcięcia tych nogawek, zwanego kliszczem (fot. 10; Pol 1851; Masłowiec 2015). Przez sąsiadów Kliszczacy zwani byli gaciorzami (gaciastymi Kliszczakami) ponieważ jako jedyna grupa góralska nosili szerokie lniane spodnie, zwane gaciami nie tylko do pracy, lecz także od święta (Flizak 1956). Oprócz nich, mężczyźni zakładali długie brązowe płaszcze szyte z sukna (gunie), a od lat 30. XX w. - także sukienne baje, czyli krótkie kurtki z kieszeniami, nawiązujące krojem do mody miejskiej. Kobiety nosiły białe koszule z krezą wokół szyi oraz wyszywane koralikami i zdobione srebrną taśmą gorsety, szyte z różnorodnych tkanin, najczęściej z sukna, aksamitu lub adamaszku. Spódnice odświętne (fartuchy) szyto z farbowanego samodzielnie płótna lub popularnego druku orawskiego, a po II wojnie światowej - także z tybetu w kwiaty (Rossal 2015). Ubiór zimowy u mężczyzn i kobiet stanowiły kożuchy oraz wyprawiane na brązowo serdaki. Ramiona okrywano wełnianymi chustami, a na głowę zakładano wysoką czapkę, zwaną baranicą. Obuwie stanowiły skórzane kierpce, zimą ci których było na to stać, kupowali sukienne buty ze skórzaną podeszwą lub wysokie buty z cholewami (cholewiaki, oficerki). Dodatkiem do stroju męskiego był skórzany pas oraz fil cowy kapelusz, który na Orawie i wśród Babiogórców miał lekko podwinięte rondo i główkę otoczoną czerwonym sznurkiem. Kobiety stroiły się zakładając korale i wplatając wstążki we włosy. Na marginesie należy wspomnieć, że tradycyjny strój ludowy Górali Babiogórskich wyszedł z użycia na początku XX w., co wiązało się z rozpowszechnieniem mody miejskiej we wsiach o letniskowym charakterze, głównie Skawicy i Zawoi, oraz z postępującą ekspansją kultury podhalańskiej. Współczesny obraz ubioru babiogórskiego jest rekonstrukcją dokonaną na podstawie wyników badań terenowych i archiwalnych U. Janickiej-Krzywdy (1949-2015). Pierwsze egzemplarze odtworzonego stroju Babiogórców wykonano we wspomnianej „Makowiance” na przełomie lat 80. i 90. XX w. Fot. 10. Para w stroju kliszczackim (fot. P. Krzywda) 269 Katarzyna Ceklarz Obrzędowość rodzinna i doroczna W tradycyjnej obrzędowości mieszkańców podnóży Pasma Polic szczególnie podkreślano wydarzenia przełomowe związane z życiem rodzinnym, jak narodziny, ślub oraz pogrzeb, a także ważne momenty całorocznego cyklu wegetacyjnego, w ramach którego człowiek istniał i od którego był uzależniony. Zwyczaje i obrzędy tych górali łączyły religię katolicką, stanowiącą ich główny trzon, z elementami dawnych przedchrześcijańskich wierzeń (Janicka-Krzywda, Ceklarz 2015). W roku obrzędowym najważniejsze były dwa wydarzenia: narodziny oraz śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa, przeplatane świętami maryjnymi, a także uroczystościami związanymi z kultem świętych. Rok obrzędowy rozpoczynał adwent - czas oczekiwania na przyjście Chrystusa, w trakcie którego milkła muzyka, kobiety zakładały skromniejsze stroje w ciemnych kolorach i spędzały czas w domu na skubaniu pierza, przędzeniu itp. W tradycji ludowej szczególnym dniem w trakcie adwentu była wigilia św. Łucji (12 grudnia), pora wzmożonej działalności wiejskich czarownic (carownic, bosorek) posądzanych o odbieranie krowom mleka. By się przed nimi ustrzec, gospodynie wykonywały wiele zabiegów magicznych, m.in. okadzały bydło stojące w stajni, rysowały ząbkiem czosnku znak krzyża na drzwiach i rozsypywały mak na progu stajni. Ostatnim dniem adwentu jest wigilia Bożego Narodzenia (24 grudnia) - dzień wróżb i magicznych zabiegów mających zapewnić pomyślność w nadchodzącym roku. Wierzono, że każda czynność wykonana w tym dniu znajdzie swoje odzwierciedlenie w przyszłości dlatego starano się przestrzegać licznych zakazów i nakazów, np. nie wolno było niczego pożyczać, płakać, przeklinać itp. Wieczór wigilijny spędzano w domu przy wspólnej uroczystej wieczerzy, rozpoczynanej modlitwą i dzieleniem się opłatkiem z miodem. Boże Narodzenie (25 grudnia) było świętem rodzinnym przeznaczonym na odpoczynek. Po nim następował okres kolędowania, składania życzeń sąsiadom i znajomym. Po wsi chodziły grupy kolędnicze, złożone z przebranych chłopców. W okolicach Suchej Beskidzkiej oraz wśród Babiogórców nietypową formą kolędowania było „chodzenie z Rajem” (w okresie od św. Szczepana (26 grudnia) do Trzech Króli (6 stycznia), lub tylko w Trzech Króli) będące nawiązaniem do grzechu pierworodnego i wygnania ludzi z raju oraz „chodzenie z Dorotą”, podczas którego grupa przebierańców inscenizowała męczeństwo św. Doroty (6 luty). W innych rejonach kolędowano z kulą, gwiazdą, szopką oraz turoniem, czyli maszkarą przypominającą byka. Innym ciekawym zwyczajem, stosunkowo długo, bo do początków XX w. zachowanym u Górali Babiogórskich, był taniec na urodzaj i dobry chów, odbywający się w ostatkowy wieczór. W karczmie spotykały się mężatki, by we własnym gronie tańczyć w takt muzyki, co miało zapewnić im bogate plony i płodność wśród zwierząt hodowlanych. Wierzono, że im wyżej podskoczą w tańcu, tym wyższe zboże i len urośnie 270 Kultura ludowa im na polach. Środa Popielcowa (data ruchoma) rozpoczynała okres postu, w trakcie którego przestrzegano spożywania bezmięsnych potraw maszczonych lnianym olejem, panował zakaz muzykowania i śpiewania. Na terenie Orawy istniał zwyczaj chodzenia w Śródpościu „ze śmiertką”, rodzajem Marzanny wykonanej przez dziewczęta ze słomy i białych szmat. Kukłę tę, symbolizującą zimę, chorobę i śmierć, podpalano i topiono w rzece (Ogrodowska 2001). Ostatnim tygodniem postu był Wielki Tydzień, obchodzony szczególnie uroczyście. Rozpoczynała go Niedziela Palmowa (data ruchoma), podczas której święcono przyniesione do kościoła palmy wielkanocne (kycicki}, w formie niewielkich wiązanek wykonanych z gałązek wierzbowych. W Wielki Czwartek milkły dzwony, chłopcy palili kukłę wyobrażającą Judasza i hałasowali biegając po wsi z drewnianymi kołatkami, których głos miał odpędzać zło (fot. 11). W Wielki Piątek, dzień upamiętniający śmierć Chrystusa, zachowywano surowy post pełniąc straż przy Grobie Pańskim. W tym samym czasie wielu mieszkańców z omawianego terenu szło do nieodległej Kalwarii Zebrzydowskiej, by tam uczestniczyć w misteriach Męki Pańskiej. Dzień później święcono pokarmy wielkanocne, wśród których nie mogło zabraknąć chrzanu, chleba, jaj ani soli. Wielkanoc, podobnie jak Boże Narodzenie, była świętem rodzinnym przeznaczonym na uczestnictwo w Mszy świętej i odpoczynek. Wśród świąt wiosennych dla pasterzy z Orawy i północnych stoków Babiej Góry szczególnie ważny był dzień św. Wojciecha (23 kwietnia), po którym wyruszano z owcami na hale. Ciekawy wiosenny zwyczaj funkcjonował na Orawie, gdzie w czasie Zielonych Świątek (data ruchoma) lub w nocy z 30 kwietnia na 1 maja kawalerzy stawiali wybranym pannom moja (maja, mojke). Było to drzewko osadzone na wysokim drągu, stawiane przed domem wybranki, co w przeszłości traktowano jako zapowiedz swatów. Panna przygotowywała zaś w podzięce poczęstunek, po czym rozpoczynała się zabawę z muzyką (kapelą), zwana wygrywaniem moja (Jostowa 1986). Współcześnie Fot. 11. „Palenie Judasza" inscenizacja w wykonaniu zespołu regionalnego„Juzyna"z Zawoi (fot. P. Krzywda) 271 Katarzyna Ceklarz zwyczaj ten jest nadal praktykowany, ale zazwyczaj jako impreza folklorystyczna integrująca mieszkańców danej wsi. Podczas Zielonych Świąt (Zesłanie Ducha Świętego, data ruchoma) majono domy gałęziami modrzewia, brzozy lub buka oraz palono ogniska i pochodnie zwane na Orawie paleniem ducha (Kąś 2011), a w okolicach Jachówki rojeniem (Grochal 2015). Dziesięć dni po Zesłaniu Ducha Świętego obchodzono święto ku czci Najświętszego Sakramentu, czyli Boże Ciało (data ruchoma), uczestnicząc w tradycyjnej procesji do czterech ołtarzy. Dla górali zamieszkujących omawiany teren ważne było także zakończenie oktawy Bożego Ciała (kolejny czwartek po Bożym Ciele), kiedy święcono wianki uplecione z ziół, służące do okadzania ludzi i zwierząt w przypadku choroby lub innych dolegliwości spowodowanych czarami. Dla ochrony przed uderzeniem piorunu wieszano je nad drzwiami domu lub stajni (Stercula 1994), a w przypadku burzy - kruszono w palcach i palono w piecu. Zioła zbierano także z okazji święta św. Jana (24 czerwca), mającego szczególne znaczenie dla pasterzy oraz mieszkańców Orawki na Orawie, gdzie odbywał się odpust, zwany pasterskim lub wielkim kiermesem (Janicka-Krzywda 2011b). Wierzono, że św. Jan chrzci wodę powodując, iż można bezpiecznie kąpać się w rzekach i stawach. Z ziołolecznictwem związana jest również data 15 sierpnia - dzień Matki Boskiej Zielnej (Wniebowzięcie Matki Bożej), gdy tradycyjnie święci się bukiety z kwiatów, ziół, zbóż, owoców i warzyw. Do kościoła zanoszono całe naręcza barwinka (Vinca L), bylicy bożego drzewka (Artemisia abrotanum L.), czosnku (Allium L.), lub-czyka (Levisticum officinale), mięty (Mentha L.), piołunu (Artemisia absinthium L.), żywokostu (Symphytum officinale L.), a wśród Kliszczaków - także tzw. czarnego ziela, czyli krwiściąga lekarskiego (Sanguisorba officinalis L.), wzbogacone o wiązki cebuli, marchwi, liść kapusty, gałązkę z jabłkiem lub orzechem laskowym itp. Ich skład zależał od lokalnej tradycji, dostępności poszczególnych składników i upodobań tworzącej bukiet gospodyni. Poświęcone zioła wykorzystywano w lecznictwie ludowym oraz w zabiegach magicznych, w których traktowano je jako silny apotropeion (przedmiot chroniący przed czarami). Z końcem sierpnia we wsiach u podnóża Polic odbywały się dożynki, zwane na Orawie hołdomasem, a wśród Babiogórców i Kliszczaków - hołdonosem. W tradycji ludowej w dniu zakończenia żniw pracujący przy nich ludzie wykonywali wieniec ze zboża, zanosząc go gospodarzowi i domagając się poczęstunku oraz zabawy. Współcześnie dożynki przybrały postać imprezy folklorystycznej, podczas której poszczególne organizacje, jak Koła Gospodyń Wiejskich i zespoły regionalne wiją duże wieńce na specjalnych konstrukcjach i zanoszą je w uroczystych procesjach do kościoła. Po poświęceniu następuje druga, mniej oficjalna cześć dożynek w formie zabawy tanecznej. Jesienią, we wsiach Kliszczackich odbywa się także grana tuka, czyli kopanie ziemniaków (wykopki) przy muzyce. Tukę organizował gospodarz, wynajmując i opłacając kapelę, by w ten 272 Kultura ludowa sposób zachęcić ludzi do pracy w polu. Muzykanci dbali o dobry nastrój przy pracy. W wesołej atmosferze sprawdzali, czy w ziemi nie pozostał przypadkiem chociaż jeden ziemniak, a jeśli tak było, to odgrywali dla niego marsza żałobnego, co miało przynieść wstyd kopaczowi, który niesolidnie pracował. Podobnie czynili, jeśli w koszyku znalazł się zgniły ziemniak (Grochal 2015). Ten stary i zapomniany już zwyczaj reaktywował w 2007 r. regionalista Andrzej Słonina z Bogdanówki. Rok obrzędowy kończył się jesienią. Pasterze w dniu św. Michała (29 września) zaczynali wracać do wsi, gdzie od tej pory mogli wypasać stado na wszystkich polach i łąkach, w myśl przysłowia: po świętym Michale można paść i po powale (Jabłoński 1986). W listopadzie wspominano przodków, odwiedzając groby zmarłych przystrajane wieńcami z cetyny i kwiatami z papieru oraz uczestnicząc we Mszy świętej. Wiara w wędrówkę dusz zmarłych przychodzących w pierwszych dniach listopada na ziemie była traktowana poważnie. Duchom pozostawiano na noc poczęstunek w formie chleba, soli i wody, ponadto panowało przekonanie, że zmarli uczestniczą w specjalnej mszy, odprawianej w nocy przez jednego z nieżyjących księży. Folklor muzyczny i słowny Orawski i babiogórski folklor muzyczny zdominowany był przez wątki pasterskie spotykane w całych Karpatach. Dawne tradycje muzyczne zauważyć można m.in. w popularnych do dziś i chętnie śpiewanych przyśpiewkach. Do muzyki omawianego regionu przenikały wpływy węgierskie, podhalańskie, żywieckie oraz krakowskie. Tradycyjna kapela (muzyka) składała się z skrzypiec - prymu i sekundu, oraz basów, zdarzało się, że muzykowano także na dudach (gajdach) i heligonkach. Na Orawie dodatkowo wykorzystywano rogi pasterskie, trombity, piszczałki i dzwonki (fot. 12; Kowalczyk 2003). Muzyce tej towarzyszył taniec. Na Orawie najpopularniejsze były węgierskie czardasze, polki i walce, Kliszczacy oprócz polek wykonywali również śtajerki i krakowiaki, a także niektóre tańce podhalańskie, jak np. drobny. Taniec Babiogórców zdradza wpływy krakowskie i żywieckie. Przeważają w nim walce i polki, ale na szczególną uwagę zasługuje hajduk - męski taniec orężny, wykonywany z rombanicami (ciupagami). Folklor słowny mieszkańców podnóża Pasma Polic zdominowany jest przez wątki pasterskie i zbójnickie, a także legendy związane z Babią Górą oraz duchami i demonami jak boginki, płanetniki, topielce czy strzygi. Współcześnie tradycje muzyczne omawianego regionu kultywują liczne zespoły regionalne i kapele, prezentujące swoje umiejętności podczas plenerowych imprez folklorystycznych oraz okolicznościowych uroczystości. Na Orawie tradycje gry na 273 Katarzyna Ceklarz Fot. 12. Instrumenty pasterskie z terenu Orawy (fot. P. Krzywda) instrumentach pasterskich kultywuje Andrzej Haniaczyk, założyciel i instruktor zespołu „Małe Podhale” funkcjonującego w Jabłonce od 1953 r. W Zubrzycy Górnej przyśpiewki i tańce orawskie ma w repertuarze zespół „Skalniok”, a w Zubrzycy Dolnej dwie kapele: „Hajduki” i „Iskierecki”. Po drugiej stronie Pasma Polic, w dolinie Skawicy najbardziej znanymi zespołami regionalnymi są „Juzyna” z Zawoi, „Zbójnik” ze Skawicy oraz „Zbyrcok” z Juszczyna. W Sidzinie od 1999 r. działa dziecięcy zespół „Holnik” utworzony przy tamtejszym oddziale Związku Podhalan, a w Bystrej - Zespół Tańca Ludowego i regionalna kapela góralska. Repertuar wymienionych zespołów podziwiać można m.in. podczas „Babiogórskiej Jesieni” kilkudniowej imprezy folklorystycznej odbywającej się co roku w Zawoi, „Święta Borówki” organizowanego przez Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej, oraz festynu „Świętojańskie Zwyki” w Orawce. Folklor słowny prezentowany jest podczas licznych przeglądów recytatorskich, posiadów i konkursów kolędniczych, na których duży nacisk kładziony jest na podtrzymywanie i propagowanie lokalnej gwary. Literatura Balazs K., 2015, O płóciennictwie na Górnej Orawie, [w:] M. Kiereś (red.) Orawskie farbiarstwo i plóciennictwo, Zubrzyca Górna, 74-100. Buroń J., 1979, Wyrób płótna na Orawie, Rocznik Podhalański, 201-202. Ceklarz K. 2010, Świat torfu, Gazeta Górska, 6(71), 14-17. Ceklarz K., 2012, Babcyne korole. Z etnografii południowej polski, COTG PTTK, Kraków. 274 Kultura ludowa Ceklarz K., 2013, Oryginał czy kopia? Malarstwo na szkle Karola Oskwarka z Jabłonki, Rocznik Babiogórski, 14, 61-70. Ceklarz K., 2015, Rzemiosło i sztuka, [w:] K. Ceklarz, J. Masłowiec (red.), Kultura ludowa Górali Kliszczackich, COTG PTTK, Kraków, 193-242. Cieśla-Reinfussowa Z., 1967, Chałupa z wyżką w Myślenickim, Polska Sztuka Ludowa, 20,113-118. Cieślik M„ 2001, Ziemia tokarska - zarys dziejów. Tokarnia. Delaveaux L„ 1581, Górale Beskidowi zachodniego pasma Karpat. Rys etnograficzny zwyczajów i obyczajów włościan okolic Żywca, Kraków. Długosz M„ 2011, Rolnictwo i hodowla przyzagrodowa, [w:] U. Janicka-Krzywda (red.), Kultura ludowa Górali Orawskich, COTG PTTK, Kraków, 75-88. Dolińska M., 2004, Babiogórskie peregrynacje Marii Steczkowskiej, Rocznik Babiogórski, 6, 133-146. Dolińska M„ Reinfuss-Janusz T, 2010, Rolnictwo i hodowla przyzagrodowa, [w:] U. Janicka--Krzywda (red.), Kultura ludowa Górali Babiogórskich, COTG PTTK, Kraków, 37-46. Dolińska M., Worytkiewicz P., 2007, Rzemiosła drzewne w rejonie Babiej Góry, Rocznik Babiogórski, 9, 33-43. Dziennik podróży etnograficznej między Kliszczaków w 1910 roku w poszukiwaniach za odzieniem ludowem, Archiwum Muzeum Etnograficznego im. S. Udzieli w Krakowie, L. inw. I/4494/rkp. Flizak S., 1956, Strój Zagórzan, „Atlas Polskich Strojów Ludowych”, 5, Małopolska, 6, Wrocław. Fortuna M., 1978, Maków Podhalański pod panowaniem austriackim, [w:] L. Mroczka (red.), Sześć wieków Makowa Podhalańskiego, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa, 55-68. Fujak K., 2001, Kształtowanie otoczenia budynków u północnych podnóży Babiej Góry, Rocznik Babiogórski, 3, 57-58. Gotkiewicz M., 1954, O płóciennikach na Górnej Orawie, Lud, 41, 627-630. Grabski M. 2015, Budownictwo drewniane, [w:] K. Ceklarz, J. Masłowiec (red.), Kultura ludowa Górali Kliszczackich, COTG PTTK, Kraków, 145-170. Graff G., 2004, Władysław Front - nieprofesjonalny artysta malarz ze Stryszawy (kolekcja obrazów w Muzeum Etnograficznym w Krakowie), Rocznik Babiogórski, 10,127-132. Graff G., 2011, Rzemiosło i sztuka ludowa, [w:] U. Janicka-Krzywda (red.), Kultura ludowa Górali Orawskich, COTG PTTK, Kraków, 173-204. Grochal A., Obrzędy doroczne, [w:] K. Ceklarz, J. Masłowiec (red.), Kultura ludowa Górali Kliszczackich, COTG PTTK, Kraków, 313-372. Harasimczyk J. H. (red.), Królewska wieś. Monografia Skawicy, Faktoria Wyrazu, Skawica-Kraków. Hołowkiewicz E., 1881, Dolina Nowotarska i jej torfowiska, Przewodnik Naukowy i Literacki, Warszawa. Jabłoński P., 1986, Z Orawy w świat, Zagadnienia z kultury Podhala, Spiszą i Orawy, 3, Muzeum Tatrzańskie, Zakopane, 23-42. 275 Katarzyna Ceklarz Janicka-Krzywda U., 1995, Babiogórskie peregrynacje Józefa Auguta Schultesa w 1806 roku, Hale i Dziedziny, 1-2(53-54), 11. Janicka-Krzywda U. (red.), 1996, Monografia Zawoi, Forma, Kraków-Zawoja. Janicka-Krzywda U., 2002, Dziedzictwo kulturowe Babiogórców, [w:] D. Ptaszycka-Jackowska (red.), Światy Babiej Góry, Babiogórski Park Narodowy, Zawoja, 209-229. Janicka-Krzywda U., 2007, Tradycyjna eksploatacja drewna w rejonie Babiej Góry, Rocznik Babiogórski, 9, 45-56. Janicka-Krzywda U., 2007a, Folklor słowny Górnej Orawy, Rocznik Orawski, 6-7,129-143. Janicka-Krzywda U., 2008, Rośliny dziko rosnące zbierane w okolicach Babiej Góry, [w:] Ł. Łuczaj (red.), Dzikie rośliny jadalne - zapomniany potencjał przyrody. Mat. konf. Przemyśl-Bolestra-szyce 13 września 2007 r., Bolestraszyce, 151-159. Janicka-Krzywda U., 2010, Górale Babiogórscy jako grupa etnograficzna, [w:] U. Janicka-Krzywda (red.), Kultura ludowa Górali Babiogórskich, COTG PTTK, Kraków, 23-36. Janicka-Krzywda U., 2011, Górale Orawscy jako grupa etnograficzna, [w:] U. Janicka-Krzywda (red.), Kultura ludowa Górali Orawskich, COTG PTTK, Kraków, 41-44. Janicka-Krzywda U., 2011a, Strój, [w:] U. Janicka-Krzywda (red.), Kultura ludowa Górali Orawskich, COTG PTTK, Kraków, 41-44. Janicka-Krzywda U., 2011b, Obrzędy doroczne, [w:] U. Janicka-Krzywda (red.), Kultura ludowa Górali Orawskich, COTG PTTK, Kraków, 269-302. Janicka-Krzywda U., Ceklarz K., 2015, Czary góralskie. Magia Podtatrza i Beskidów zachodnich, Tatrzański Park Narodowy, Zakopane. Jankowska B., 1997, Drewniane dzwonniczki do odganiania chmur burzowych, Rocznik Podhalański, 7,185-202. Jost H., 1986, O olejarniach na Podtatrzu, Spiszu i Orawie, Zagadnienia z kultury Podhala, Spiszą i Orawy, 3, Muzeum Tatrzańskie, Zakopane, 59-66. Jost H., 1994, O foluszach na Podhalu, Rocznik Podhalański, Zakopane, 6, 61-79. Jostowa W., 1963, Materiały do zagadnień gospodarki chłopskiej w „borach" orawskich, Lud, 2, 503-554. Jostowa W., 1986, Zwyczaje doroczne ludności polskiej Orawy, Zagadnienia z kultury Podhala, Spiszą i Orawy, 3, Muzeum Tatrzańskie, Zakopane, 44-58. Juszczyn: monografia, 2012, Wydawnictwo „Buk”, Juszczyn. Kamocki J., 1984, Z etnografii Karpat polskich. Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa-Kraków. Kantor J., 1919-1920, Pieśń i muzyka ludowa Orawy, Podhala i Spiszą, Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego, 37,190-205. Kantor R., 1995, Migracje mieszkańców Orawy i ich wpływ na gospodarkę i kulturę regionu, [w:] C. Robotycki (red.), Spotkania orawskie. Materiały z sesji naukowych z lat 1987-1990, Zubrzyca Górna, 25-36. Kąś J„ 2011, Słownik gwary orawskiej, tom P-Ź, Kraków, 20. 276 Kultura ludowa Kiełbus A., 1992, Tak żyło się w beskidzkiej wsi Trzebuni między wojnami, Pcim. Kosiński W., 1912, Łowienie kwiczołów w górach koła Makowa, rkps, kart: 4, Archiwum Muzeum Etnograficznego im. S. Udzieli w Krakowie, nr inw. 1/20. Kowalczyk E., 2002, Od orawskiej strony, [w:] D. Ptaszycka-Jackowska (red.), Światy Babiej Góry, Babiogórski Park Narodowy, Zawoja, 169-205. Kowalczyk M., 2003, Muzyka Orawy, Rocznik Babiogórski, 5,19-31. Krzywda P., 2003, Wokół Babiej Góry. Przewodnik samochodowy. Stowarzyszenie Gmin Babiogórskich, Kraków-Zawoja. Krzywda P., 2010, Charakterystyka geograficzno-historyczna obszaru zamieszkiwanego przez Górali Babiogórskich, [w:] U. Janicka-Krzywda (red.), Kultura ludowa Górali Babiogórskich, COTG PTTK, Kraków, 7-22. Kurjakova E„ 2000, Migracje ludności na polsko-słowackim pograniczu. Wspólne elementy kulturowego dziedzictwa, Rocznik Babiogórski, 2,141-149. Kurjakova E., 2002, Życie gospodarcze w orawskich wsiach pod Babia Górą do początku XX wieku, Rocznik Babiogórski, 4,101-110. Kutrzebianka A., 1931, Budownictwo ludowe w Zawoi, Kraków. Langer J., 1981, Rzeźba kamienna na Orawie, Polska Sztuka Ludowa, 1, 45-53. Lewandowska B., 2011, Folklor muzyczny, [w:] U. Janicka-Krzywda (red.), Kultura ludowa Górali Babiogórskich, COTG PTTK, Kraków, 347-366. Lewandowska B., Kaś J., 2010, Wesele orawskie dawniej i dziś, Wrocław. Leśniak K„ 2006, Ocalić od zapomnienia. Dzieje Sidziny 1563-2006, Kraków. Łajczak A., Matka Niepogod, [w:] U. Janicka-Krzywda, A. Łajczak (red.), Babiogórskie ścieżki, Colgraf-Press, Poznań, 98-205. Łepkowski J., 1858, Babia Góra i jej okolice, „Kalendarz Krakowski”, Kraków, 15-16. Masłowiec J„ 2015 Górale Kliszczaccy jako grupa etnograficzna, [w:] K. Ceklarz, J. Masłowiec (red.), Kultura ludowa Górali Kliszczackich, COTG PTTK, Kraków, 53-80. Materiały terenowe pow. Sucha z 1971 r., mps, archiwum autorki. Midowcz W. (red.), 1992, Mała encyklopedia Babiej Góry, Rewasz, Pruszków, 88-89. Ogrodowska B., 2001, Zwyczaje, obrzędy i tradycje w Polsce, Verbinym, Warszawa. Omylak J„ 2011, Gospodarka leśna, [w:] U. Janicka-Krzywda (red.), Kultura ludowa Górali Orawskich, COTG PTTK, Kraków, 89-102. Parnowska E., Mydlarz J. (red.), 1995, Ocalmy od zapomnienia, 1, Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Makowskiej, Warszawa-Rembertów. Pilch J„ 2012, Przeszłość jabłonki z punktu widzenia etnograficznego, [w:| B. Zgama, R. Kowalczyk (red.), Jabłonka - stolica polskiej Orawy. Historia i współczesność, Nowy Targ-Jabłonka, 303-320. Pol W., 1815, Rzut oka na północne stoki Karpat, Warszawa, 123-124. Reinfuss R„ 1950, Orawski dom z wyżką, Polska Sztuka Ludowa, 1-2, 36-40. Reinfuss R., 1970, Rolnictwo, [w:] R. Reinfuss (red.), Monografia powiatu myślenickiego, 2,85-114. 277 Katarzyna Ceklarz Rossal E., 2015, Strój, |w:] K. Ceklarz, J. Masłowiec (red.), Kultura ludowa Górali Kliszczackich, COTG PTTK, Kraków, 243-266. Sadowska E. J. 1996, Tradycyjne budownictwo ludowe Górski Babiogórskich, [w:] U. Janicka --Krzywda (red.) Monografia Zawoi, Forma, Kraków-Zawoja, 173-189. Schneider A., 1871, Encyklopedya do krajoznawstwa Galicyi pod względem historycznym, statystycznym, topograficznym, orograficznym, etnograficznym, handlowym, przemysłowym, etc., 1, Lwów, 93-105. Semkowicz W., 1939, Materiały źródłowe do dziejów osadnictwa Górnej Orawy, Zakopane. Setkowicz J., 1985, Cerhle babiogórskie. Prace Babiogórskie, 1, 33-35. Słownik geograficzny Królestw Polskiego i innych krajów słowiańskich, 1880-1914, 5, 930 . Starek E, 1966, Strój orawski, [w:] Atlas Polskich Strojów Ludowych, 5., Małopolska, 11, Wrocław. Staszic S., 1815, O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski, Warszawa. Stecki K., 1914-1921, Ludowe obrazy nwa szkle z okolic podtatrzańskich. Rocznik Podhalański, 1,189-218. Steczkowska M., 1869, Wycieczka na Babią Górę, Tygodnik Ilustrowany, 2, 3, 75, 282-283. Stercula E., 1994, Zioła iecznicze używane przez lud w jabłonce na Orawie, Rocznik Podhalański, 6,143-148. Sułka L. (red.), 2000, Ocalmy od zapomnienia, 2, Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Makowskiej, Maków Podhalański. Trajdos T., 2003, Twórczość Stanisława Wyrtla (Orawa, Zubrzyca Górna), Studia etnologiczne i antropologiczne, 7,159-169. Worytkiewicz P., 2002, Smolarstwo i węglarstwo, Kalendarz Stowarzyszenia Gmin Babiogórskich za rok 2003, Kraków, 66. Zawiliński R., 1893, Przyczynek do etnografii górali na Węgrzech, Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 17,1-13. Zejszner L., 1848, Podróże po Beskidach czyli opisanie części gór Karpackich zawartych między źródłami Wisły i Sanu, odbitka z „Biblioteki Warszawskiej”. 278 GOSPODARKA PASTERSKA Paweł Franczak, Katarzyna Ceklarz Wprowadzenie Pasmo Polic charakteryzuje się długą i bogatą historią, związaną m.in. z rozwojem na jego obszarze pasterstwa i wolarstwa. Obie te formy gospodarowania funkcjonowały tam przez kilka stuleci, poczynając od XVI w. i przyczyniały się do ukształtowania dzisiejszego krajobrazu pasma. Choć liczne polany pasterskie zostały zalesione bądź uległy naturalnej sukcesji, to nadal wiele z nich przetrwało a inne zostały zasiedlone na stałe. Z rozwojem pasterstwa na tym obszarze związana jest także nazwa całego pasma, która oznacza „półki na sery”¹. Pomimo długiej i bogatej historii rozwoju pasterstwa na omawianym obszarze, w latach 80. XX w. doszło do jego zaniku. Zaprzestanie gospodarowania na dawnych halach i polanach spowodowało, że zaczęły one zarastać, bądź były w planowany sposób zalesiane. W 2009 r. na omawianym obszarze reaktywowano wypas owiec; początkowo nie na dawnych halach wypasowych znajdujących się w większości w wyższych partiach pasma, lecz prowadzono go w dolinie Skawicy, na obszarze nieużytkowanych już pól. Natomiast w 2016 r. na Hali Kucałowej wybudowano nową bacówkę i reaktywowano wypas owiec na halach Krupowej i Kucałowej. Od tąd Pasmo Polic ma dwa ośrodki wypasowe, prowadzone przez baców pochodzących z Podhala. Zobacz rozdział: Franczak P., Toponimy Pasma Polic. Paweł Franczak, Katarzyna Ceklarz Zarys historii zasiedlania Karpat przez ludność wołoską Gospodarka pasterska prowadzona była w Karpatach przez ludność wołoską, co do przybycia której na ten teren istnieją dwie sprzeczne teorie. Według starszej z nich, która narodziła się w XIX w., ludność wołoską stanowią zromanizowane grupy Daków i Traków, które zamieszkiwały obszar obecnej Rumunii. Jednak po opuszczeniu go w 271 r. przez Rzymian, rozpoczęły się tam najazdy Gotów i Alamanów, w wyniku czego Wołosi wycofali się stamtąd i schronili w Karpatach Południowych. Następnie powędrowali przez górskie obszary na Bałkany oraz wzdłuż łuku Karpat ku północy, aż po polskie Karpaty Zachodnie (Dobrowolski 1930; Kłapyta 2013). Obecnie dominuje jednak druga teoria, wg której Wołosi są autochtoniczną grupą ludności zamieszkującą dawniej Bałkany, która po wkroczeniu tam Rzymian uległa długotrwałej romanizacji. Ludność ta trudniła się pierwotnie, rolnictwem jednak po zajęciu tych terenów w VI i VII w. przez Słowian wyparta została na obszary górskie, gdzie zajęła się pasterstwem (Kłapyta 2014). Z czasem Wołosi zasymilowali się z Słowianami i Awarami a podczas wędrówek ludów przemieszczali się na północ Karpat (Kłapyta 2014). Pierwsze wzmianki o ich pobycie w Transylwanii pochodzą z początku XIII w. Od XIV w. zamieszkiwała ludność wołoska Zakarpacie, gdzie zmieszała się z ludnością ruską z Rusi Halickiej. Następnie dokonała kolonizacji północno-wschodniej Słowacji, a w XVI w. dotarła do Karpat Zachodnich. Wówczas na obszarze ówczesnego starostwa lanckorońskiego powstały, m.in. Jachówka, Bieńkówka, Trzebunia oraz największa wieś w polskich Karpat - Zawoja. Pod Babią Górę ludność wołoska dotarła pod koniec XVI w. i na obszarze dzisiejszej Zawoi, która stanowiła obszar wypasowy Skawicy (nazywany wówczas Górną Skawicą) zakładała swe osiedla (Broda 1963; Kłapyta 2014). Po południowej stronie Pasma Babiogórskiego na Orawie ludność wołoska znalazła się najprawdopodobniej już w XV w. i stopniowo zajmowała coraz wyżej położone obszary (Jostowa 1972). W XVII i XVIII w. gospodarka pasterska i szałaśnicza osiągnęła na obszarze Pasma Babiogórskiego największy rozwój. Objęła swym zasięgiem także górne partie Pasma Polic, powyżej granicy stałego osadnictwa, które mieściło się w dnach dolin otaczających ze wszystkich stron zwarty masyw górski. W początkowej fazie rozwoju osadnictwa i wypasu na obszarze pasma prowadzony on także był w obrębie śródgórskich przełęczy, tworzących wąski pas pomiędzy głównym grzbietem Polic, a położonymi na północ od niego Groniami. Jednak, wraz z postępem osadnictwa, które zaczęło wkraczać także w wyższe partie omawianego pasma, obszar gdzie mieściły się liczne polany zajęty został pod stałe osiedla oraz towarzyszące im pola i łąki kośne. W zwartych dotychczas powierzchniach leśnych wykarczowano polany i hale, na których wypasano duże stada owiec i bydła, a pozostałą część wykorzystywano 280 Gospodarka pasterska do wytwarzania siana, które miało wystarczyć zwierzętom na długie miesiące zimowe. Jednak przez cały ten okres największe stada owiec wypasane były w lasach (Grabski 2010). Pasterstwo na obszarze Pasma Polic Rozwój gospodarki pasterskiej Pasmo Polic należało w okresie intensywnego rozwoju pasterstwa w Karpatach, do obszarów na których znajdowało się wiele polan pasterskich. Najprawdopodobniej pierwsze polany założone zostały na południowych stokach Pasma Polic już pod koniec XVI w., na co wskazują liczne dokumenty Zamku Orawskiego (Jostowa 1972). Z początku XVII w. pochodzą pierwsze zapiski dotyczące nadania przez Jerzego Thurzona hal i polan będących własnością Państwa Orawskiego poszczególnym wsiom orawskim. Na południowych stokach Pasma Polic prawo wypasu otrzymały w 1615 r. wsie: Piekielnik, Kulich (późniejsza Orawka), Podwilk i Podszkle (nazywana pierwotnie Bukowiną-Podszkle; Jostowa 1972). Wsie te otrzymały hale wypasowe w ciągu zaledwie kilkudziesięciu lat od ich założenia. Z początku XVII w. nie ma informacji o halach pasterskich na północnej stronie głównego grzbietu pasma, jednak z pewnością także i w dolinie Skawicy już w ciągu kilku- lub kilkunastu lat od założenia wsi powstawały takie polany wypasowe. Najstarsze informacje na temat hal pasterskich Pasma Polic dotyczą Hali Piekielnickiej, zwanej pierwotnie „Halą Polica”. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1606 r., a dotyczy wysokości opłat za jej użytkowanie (Kavuljak 1955; Jostowa 1972). W 1615 r. została ona przydzielona przez żupana orawskiego, palatyna Węgier Jerzego Thurzona, wsi Piekielnik, dla której służyła jako tereny wypasowe aż do połowy XIX w. Właśnie od nazwy tej wsi hala przybrała późniejszą nazwę - Hala Piekielnicka. Hala Polica znajdowała się w obrębie grzbietu na odcinku od dna doliny Białego Potoku - na wysokości ok. 900 m n.p.m. aż po kulminację Wyżniego Syhlca (1121 m n.p.m.). Przez cały okres użytkowania należała do wsi Piekielnik, lecz jej obszar wypasowy wielokrotnie wydzierżawiano. Jak wykazała W. Jostowa (1972) w 1684 r. wieś zastawiła polanę wypasową Wojciechowi Wilczkowi, a w 1692 r. odebrała od niego zastaw za wpłacenie pieniędzy pochodzących od Tomka Sikory z Zubrzycy Górnej, który w zamian mógł na niej gospodarować. W 1738 r. wypasano na tej polanie 252 owce, natomiast w latach 60. XVIII w. prowadzono na niej wypas wołów (82 w 1760 r.; 150 w 1766 r.). W tym samym czasie (w 1762 r.) wieś otrzymała 281 Paweł Franczak, Katarzyna Ceklarz zezwolenia na osadzenie w dolnej części polany, na tzw. Polholkach, komornika. Pod koniec XVIII w. w jednym budynku mieszkali Ignacy i Wojciech Kowalczykowie, a w 1837 r. w gospodarstwie komorniczym zamieszkiwało już 16 osób. W tym okresie powierzchnia hali obejmowała 32 ha powierzchni wypasowej, 5 ha ziemi ornej i 259 ha powierzchni wypasowej w lasach. Składała się ona wówczas z 4 części zwanych: Pólko, Górna Polana, Horniak i Dolna Polana. W 1856 r. zaprzestano jednak gospodarki pasterskiej i następnego roku przystąpiono do zalesienia hali (Jostowa 1972). Drugą halą na południowych stokach Pasma Polic, założoną w podobnym okresie co Hala Polica, a którą również zaprzestano użytkować już w XIX w., była Hala Roztoka. Mieściła się ona w źródłowym odcinku Białego Potoku, na południowych stokach Polic na wysokości od około 1100 m n.p.m. sięgając aż po grzbiet pasma wraz z kulminacją Polic (Metryka józefińska ... 1787). Tamtejszy szałas stanowił własność sołtysa Orawki, i do XIX w. hala ta użytkowana była przez tę wieś. W 1738 r. wypasano na niej 245 owiec, a w latach 60. XVIII w. podobnie jak na Hali Polica - woły (109 w 1760 r.; 131 w 1766 r.). W 1829 r. powierzchnia tego pastwiska zajmowała 88 ha oraz 106 ha obszaru wypasowego w lesie. Hala Roztoka składała się wówczas z 5 części, zwanych: Wielka Polica, Pod Miechową Skałą, Okruhlica, Na Skale i Długa Małka. Nazwy te funkcjonują nadal, a ich lokalizacja świadczy, że w okresie największego rozwoju szałasu pasterskiego na hali powierzchnia bezleśna sięgała po szczyt Polic. Po raz ostatni hala dzierżawiona była przez Orawkę w 1877 r. a następnie została zalesiona (Jostowa 1972). Obie przedstawione wyżej hale zalesiono jeszcze przed końcem XIX w., zatem mieszczące się tam szałasy pasterskie nie funkcjonowały, gdy w latach 20. XX w. przeprowadzono szczegółowe badania pasterstwa w Beskidach. Pozostały po nich jedynie ślady w postaci małych polan śródleśnych oraz widocznych różnic w drzewostanie w porównaniu z sąsiednim kilkusetletnim lasem. Z przełomu XVIII i XIX w. pochodzą też pierwsze pełne informacje dotyczące hal na północnych stokach Pasma Polic. W szczytowym okresie rozwoju gospodarki pasterskiej na tym obszarze, w samej tylko Zawoi znajdowało się w 1816 r. aż 120 polan (Janicka-Krzywda 2013). W 1784 r. mieszkańcy Skawicy i Zawoi posiadali 627 owiec -i w obu tych wsiach hodowano wówczas 228 wołów i aż 784 krów (Josyfinśka metryka ... Skawica 1784). Jak podano w wyżej cytowanej metryce większość należała do mieszkańców tzw. Polan, czyli dzisiejszej Górnej Zawoi oraz Skawicy Suchej Góry (tab. 1). Wypas owiec należących do wsi Skawica prowadzony był wspólnie z Juszczynem na Hali Kucałowej (ryc. 1; fot. 1) oraz na Hali Salowej mieszczącej się na grzbiecie i północnym stoku Polic (tuż przy granicy z Zawoją) (Josyfinśka metryka ... Skawica 1784). Owce zawojan wypasane były na licznych polanach rozrzuconych na otaczających tę wieś pasmach górskich, w tym także na Hali Śmietanowej, mieszczącej się na stoku Cylu. Z kolei wypas wołów i krów odbywał się na licznych niżej położonych polanach. Hala 282 Gospodarka pasterska Tabela i. Inwentarz żywy gospodarzy Skawicy i Zawoi w 1784 r. Konie Woły Krowy Owce Świnie Skawica 9 56 219 104 19 Zawoja 8 50 153 169 5 Polany 7 122 412 354 15 Uwagi: W inwentarzu, wymieniono 81 gospodarzy Zawoi (z dzisiejszej Zawoi Dolnej i Zawoi Centrum; po przysiółek Burdele). W Skawicy wymieniono 153 gospodarzy. Jako Polaniarzy uznano 395 gospodarzy pozostałej części Zawoi oraz Skawicy Suchej Góry. Źródło: Josyfnśka metryka... Skawica 1784. Ryc. 1. Hala Krupowa i Hala Kucałowa na tzw. drugim zdjęciu wojskowym z poł. XIX w. Źródło: mapire.eu Kucałowa łączyła się wówczas z rozległą Halą Krupową, na której gospodarowali mieszkańcy Sidziny. W szczycie rozwoju pasterstwa powierzchnia wypasowa obu hal sięgała do 77 ha. W tym okresie mieszkańcy Sidziny prowadzili też wypas na południowo--wschodnim stoku Czyrńca, na 6 ha zarośniętej dziś Hali Czarnej. Funkcjonowały także liczne mniejsze polany wypasowe m.in. Polana Broski, która należała do mieszkańców 283 Paweł Franczak, Katarzyna Ceklarz Zawoi i Polana Malinowe, na której wypas prowadzili bacowie z Sidziny. Wypas z pewnością prowadzony był także na innych polanach, jak np. Budowna, należąca do Szymona Czarnego ze Skawicy, który posiadał w 1784 r. aż 100 owiec - najwięcej spośród wszystkich właścicieli owiec w dolinie Skawicy (Josyfinśka metryka... Skawica 1784). Fot. 1. Hala Kucałowa (fot. P. Franczak; 2017) Upadek gospodarki pasterskiej Od II połowy XIX w. rozpoczął się na obszarze całych Karpat powolny upadek gospodarki pasterskiej (Grabski 2010). Jak podaje W. Kubijowicz (1937), w Paśmie Polic w 1870 r. były zaledwie trzy użytkowane hale pasterskie, a w 1914 r. pozostała z nich zaledwie jedna. Z kolei po zakończeniu I wojny światowej na tym obszarze miały funkcjonować dwie hale, które działały jeszcze w 1925 r., w czasie badań W. Kubijowicza (1937). W 1870 r. na otaczających dolinę Skawicy pasmach górskich istniało łącznie 17 szałasów (7 na północnych stokach Babiej Góry; 7 w Paśmie Jałowieckim; 3 w Paśmie Polic). Natomiast na południowych stokach Babiej Góry było 5 hal (Kubijowicz 1937). Dane te wskazywały na postępujący od II poł. XIX w. powolny upadek pasterstwa. W latach 1870-1925 liczba hal w Paśmie Babiogórskim, Jałowieckim i Grupie Mędralowej zmniejszyła się z 22 do 12 (Kubijowicz 1937). Przedstawione powyżej dane W. Kubijowicza (1937) cytowane są nadal w licznych pracach dotyczących gospodarki pasterskiej na obszarze Babiogórszczyzny (Grabski 2010). Pomimo opisywanego przez tego autora od II poł. XIX w. wyraźnego spadku liczby hal, w Paśmie Polic było ich więcej niż podawał W. Kubijowicz (1937). Autor ten błędnie zaliczył do hal babiogórskich dwie, które faktycznie znajdowały się na południowych stokach omawianego pasma. W swej pracy pt Życie pasterskie w Beskidach Magurskich z 1937 r. podał on, iż na obszarze Pasma Polic w 1925 r. znajdowały się 2 hale pasterskie. Natomiast w zamieszczonych na końcu swego opracowania tabelach, wymienił w Grupie Babiogórskiej z nazwy 12 czynnych hal, wśród których znajdowały 284 Gospodarka pasterska się hale: Śmietanowa, Krupowa, Kucałowa (u Kubijowicza - Kuczałowa), Czernica i Syhlec. Autor wymienił w tabeli 5 hal w granicach Pasma Polic, z których dwie ostatnie w tekście błędnie zostały zaliczone do hal na południowym stoku Babiej Góry. Także w kończącym to opracowanie zestawieniu wkradł się błąd ponieważ halom Czernica i Syhlec zostały przypisane błędne charakterystyki (odwrócone). Błąd ten wyniknął najprawdopodobniej z faktu, że Czyrniec (1328 m n.p.m.) nazywany był wtedy i nadal jest przez miejscową ludność także Syhlcem. Poprawną lokalizację Hali Syhlec na południowym stoku Syhlca dał natomiast na załączonej do swego opracowania mapie o roślinności Babiej Góry H. Zapałowicz (1880). W tym miejscu należy jednak przypomnieć że w latach 70. XIX w. miały jeszcze funkcjonować hale: Roztoka i Piekielnicka, czego W. Kubijowicz (1937) nie stwierdził. Wskazuje to, że w latach 70. XIX w., gdy zarzucono gospodarkę pasterską na części hal, w niektórych latach jeszcze prowadzono wypas, a podczas innych lat nie były one użytkowane. W tym miejscu należy bliżej przyjrzeć się halom Czernica i Syhlec. Pierwsza z nich (która w dokumentach pojawia się także jako Polana Bukowińskich oraz Hala Czernic lub Czyrniec) wykarczowana została na południowym stoku Czyrńca na przełomie XVI i XVII w., na co wskazuje informacja, że przed rokiem 1615 gospodarowała tam rodzina Moniaków z Zubrzycy Górnej. Tego roku, decyzją żupana orawskiego Jerzego Thurzona, halę tą przydzielono wsi Bukowina. Równocześnie Hala Syhlec przydzielona został wsi Podwilk (Jostowa 1972; Trajdos 2007). Od 1625 r. na Hali Czernica, prócz owiec z wsi Bukowina wypasano także 450 owiec rodziny Moniaków (Trajdos 2007). Taka sytuacja prowadziła do konfliktu pomiędzy Moniakami i nobilitowaną w 1674 r. rodziną sołtysią Bukowińskich, którzy zostali nowymi właścicielami tej hali. W 1676 r. w rezultacie narastającego konfliktu Bukowińscy i Wilczkowie (nobilitowana rodzina sołtysia wsi Podwilk) najechali zbrojnie Hale: Czernica, Polica i Syhlec, przepędzając bacę ze stadem owiec należącym do rodziny Moniaków. Konflikt ten zażegnał dopiero wyrok sądu z 1677 r., na mocy którego hala Czernica została oddana rodzinie Bukowińskich, a Hala Syhlec - rodzinie Wilczków. Zgodnie z postanowieniami tego wyroku Moniakowie mogli swobodnie wypasać jedynie 50 owiec na obu tych halach. Wyrok ten nie zakończył jednak konfliktu, ponieważ spór trwał nadal, a kolejny wyrok z 1714 r. zezwolił Moniakom na korzystanie z połowy Hali Czernica i jednej czwartej Hali Syhlec. W tym samym czasie na obu halach powstały gospodarstwa komornicze oraz nowe polany, utworzone wskutek wypalania lasu. Dzierżawione one były na wypas chłopom z Zubrzycy Górnej (Jostowa 1972; Trajdos 2007). W latach 30. XIX w. na Polanie Syhlec wypasano (w zależności od roku) 220-300 owiec (Jostowa 1972). W 1866 r. część lasu na Czyrńcu wraz z halą zakupiona została przez urban Zubrzycy Dolnej i od tego czasu w wyniku karczowania lasu swoje polany wypasowe na obszarze Pasma Polic miała także tamta wieś (Jostowa 1972). 285 Paweł Franczak, Katarzyna Ceklarz W1900 r. na północnych stokach Pasma Babiogórskiego (według K. Dobrowolskiego 1960) wypasano 554 owiec, natomiast w 1904 r. około 600 (Grabski 2010). W tym samym czasie w Ochotnicy, wsi o podobnej powierzchni co Zawoja wypasano aż 4 222 owce (Dobrowolski 1960). W następnych kilku latach liczba wypasanych w Paśmie Babiogórskim owiec jeszcze spadła i tuż przed wybuchem I wojny światowej było ich tam 200-300 sztuk (Ralski 1931). Wypas prowadzony był w ostatnich dwóch szałasach, które funkcjonowały na Hali Śmietanowej (w Paśmie Polic) i na Czarnej Hali (w Masywie Babiej Góry; Grabski 2010). Natomiast na południowych stokach wypas prowadzony był na halach: Syhlec i Czernica - łącznie było tam 270 owiec i 100 wołów (Kubijowicz 1937). Stopniowy zanik gospodarki pasterskiej w tym okresie wynikał z kilku zmian, które zaszły w tym okresie na badanym obszarze jak i w całej Europie. Według R. Kostucha (1983), jedną z nich było zatrudnianie się miejscowej ludności w innych dziedzinach poza rolnictwem i pasterstwem, które w trudnym górskim obszarze było bardzo mało efektywne. Na niedaleko położonym Górnym Śląsku rozwijał się zaś przemysł, gdzie zatrudnienie znajdowali mieszkańcy także badanego obszaru, natomiast inni emigrowali na stałe bądź do pracy (na dłuższy okres) nawet do USA lub zachodniej Europy (Kantor 1995). Jednak głównym powodem upadku pasterstwa był wykup serwitutów przez wielką własność, który rozpoczął się w latach 80. XIX w. z chwilą rozpoczęcia przez nią intensywnego gospodarowania w lasach (Ralski 1931) i wyprowadzania zakazu prowadzenia tam wypasu (Kostuch 1983). Nie bez znaczenia był także spadek popytu na produkty pasterskie, wynikający z sprowadzania po konkurencyjnej cenie wełny z zagranicy (Ralski 1931). Małe polany nie dawały odpowiednio dużego areału do wypasu owiec, a w lasach było to zabronione - choć niemal wszystkie hale pozostały w rękach prywatnych właścicieli, pochodzących z pobliskich wsi. Dlatego większość hal zamieniono na łąki sianokośne, na których wypasano jedynie pojedyncze owce. Na większą skalę wypas kontynuowano jedynie na dużych halach, które posiadały także pewien areał leśny, gdzie wypas mógł być nadal prowadzony. W latach 20. i 30. XX w. taki wypas prowadzony był m.in. na Hali Śmietanowej (Ralski 1931; ryc. 2; fot. 2-5). W 1920 r. polanę Dziwnówkę zakupił urbar w Zubrzycy Górnej i przez krótki czas prowadził tam gospodarkę pasterską (Jostowa 1972). Niewielka lecz krótkotrwała odbudowa gospodarki pasterskiej nastąpiła w całych Karpatach po I wojnie światowej. Wymusiła ją trudna powojenna sytuacja ludności, która zmuszona została aby stać się jak najbardziej samowystarczalną. Tą krótkotrwałą odbudowę pasterstwa wspomógł także wyraźny wzrost cen wełny. W Paśmie Babiogórskim liczba wypasanych owiec powróciła do stanu z końca XIX w. W 1922 r. na halach: Śmietanowej i Czarnej wypasano łącznie 590 owiec, a w dwa lata później - 620, zaś w 1925 r. w 5 szałasach wypasanych było 930 owiec i 100 wołów. Największe 286 Gospodarka pasterska Ryc. 2. Zdjęcie lotnicze Hali Śmietanowej z 1944 r. Źródło: archiwum P. Franczaka. gospodarstwo pasterskie znajdowało się na Hali Śmetanowej położonej na grzbiecie Pasma Polic, gdzie 5 pasterzy wypasało 420 owiec. Z kolei najmniej owiec było na Hali Kucałowej należącej do mieszkańców Skawicy i Juszczyna, gdzie trzech pasterzy wypasało 110 owiec. Jedyny szałas wolarski znajdował się na Hali Syhlec, gdzie wypasano około 100 wołów (Kubijowicz 1937). Jednakże wprowadzona w następnych latach polityka wielkiej własności, skoncentrowana na intensyfikacji gospodarki leśnej oraz zmiana w funkcjonowaniu miejscowej ludności przyczyniły się do niemal całkowitego upadku pasterstwa na obszarze Babiogórszczyzny. Ponadto, Polaka Akademia Umiejętności jako nowy właściciel babiogórskich lasów wprowadziła rygorystyczny zakaz wypasu w lasach (Janicka-Krzywda 2013). W 1961 r. po raz ostatni użytkowana była Polana Syhlec (Jostowa 1972). W latach 50. i 60. tak jak na początku XX w. funkcjonowały jedynie dwie hale: Śmietanowa i Czarna (Semkowicz 1968; Grabski 2010). Pod koniec tego 20-lecia zaprzestano jednak wypasu na Hali Czarnej, a do początku lat 80. niewielki wypas (około 150 owiec) utrzymał się tylko na zarastającej już Hali Śmietanowej oraz na halach Krupowej i Kucałowej (Kostuch 1983). Wówczas zaprzestano wypasu także na tych halach i po kilku wiekach 287 Pawet Franczak, Katarzyna Ceklarz Fot. 2. Hala Śmietanowa widziana z Zawoi (archiwum fotopolska.eu; 1964) Fot. 3. Widok na Halę Śmietanową z Sokolicy (1367 m n.p.m.) w latach 20 - 30. XX w. (archiwum BgPN) Fot. 4. Hala Śmietanowa w latach 80. XX w. (fot. P. Krzywda) Fot. 5. Przy szałasie na Hali Śmietanowej w latach 50. XX w. (fot. Z. Janicki; archiwum P. Krzywdy) stałej obecności pasterstwa w Paśmie Polic zanikła działalność pasterska na jego obszarze. W Paśmie Babiogórskim od początku lat 80. wypas prowadzono jedynie na Hali Barankowej, gdzie pod koniec XX w. wypasano 300 owiec (Franczak 2015). Na skutek zaprzestania wypasu, na licznych polanach zaczęła postępować w szybkim tempie sukcesja leśna, która doprowadziła do całkowitego zarośnięcia wielu polan. Inne poddano planowanym zalesieniom. Obecnie z krajobrazu zniknęła już większość dawnych polan i hal pasterskich na obszarze Pasma Polic, a spośród tych, które się zachowały większość pierwotnej powierzchni zachowały jedynie Hale Krupowa i Kucałowa (fot. 6). Do niedawna tak wyglądała też Polana Broski, jednak w ostatnich latach bardzo intensywnie zarosła, w rezultacie nasadzeń i naturalnej sukcesji leśnej (Franczak 2015). Niemal całkowicie już zarosły m.in. Hala Śmietanowa i Polana Putkówka. Na pierwszej 288 Gospodarka pasterska Fot. 6. Panorama Tatr z Hali Krupowej (fot. A. Dyrcz; 2015) przeprowadzono w latach 80. XX w. nasadzenia, a druga podlegała naturalnej sukcesji leśnej. Całkowicie zarosły i zniknęły z krajobrazu m.in. Polany Piekielnicka i Solnisko. Powrót gospodarki pasterskiej W 2009 r. w Pasmo Polic powrócił wypas owiec w wyniku rozpoczęcia wypasu w Skawicy - w dnie doliny Skawicy, na zarastających dawnych polach uprawnych, nie-użytkowanych od początku XXI w. (fot. 7). Bacówkę wybudowano w dolinie Skawicy Sołtysiej przy drodze do Suchej Góry (fot. 8). Z tego miejsca wypas prowadzony jest pomiędzy zabudowaniami wsi a granicą lasu, na szerokości około 600-1000 m (od doliny Rotni, po potok Latkowski odgraniczający Skawicę od Zawoi). W 2009 r. wypasanych tam było 500 owiec. Podczas kolejnych dwóch sezonów liczba wypasanych owiec wzrosła do 700 sztuk. Z kolei w latach 2012-2013 ponownie wypasano około 500 sztuk owiec. Od roku 2014 nowy baca wypasa tu około 650 owiec. W 2016 r. wypas rozpoczęto też na halach Krupowej i Kucałowej, gdzie podczas pierwszego sezonu wypasano 100 owiec. 289 Paweł Franczak, Katarzyna Ceklarz Fot. 7. Wypas owiec w Skawicy (fot. P. Krzywda; 2016) Fot. 8. Bacówka w Skawicy (fot. P. Krzywda; 2016) Tradycje pasterskie Wśród zwierząt hodowlanych przeważały cekle podhalańskie, choć wypasano także czarne i siwe polskie owce górskie. Sezonowy (sprowadzający się do kilku letnich miesięcy) wypas owiec zaczynał się z końcem kwietnia, a kończył jesienią, najczęściej we wrześniu. Rozpoczęcie i zakończenie wypasu wiązało się z uroczystym redykiem (wiosną przypadał on w dniu św. Wojciecha - 23 kwietnia, a jesienią w dniu św. Michała, 29 września), podczas którego żegnano rodzinną wieś oraz podejmowano wiele zabiegów magicznych, mających zapewnić pasterzom i zwierzętom pomyślność na hali oraz przysporzyć dóbr materialnych, w postaci paszy dla owiec oraz sera i mleka. W zespole pasterzy najważniejszą osoba był baca czyli kierownik wypasu odpowiedzialny za powierzone mu zwierzęta, oddane mu w użytkowanie hale i polany śródleśne oraz za współpracowników (juhasów i honielników). Głównym jego zadaniem było przetwarzanie mleka w oparciu o własny zestaw naczyń pasterskich (Janicka-Krzywda 2010), w połączeniu z ochroną mienia przed potencjalnymi zagrożeniami, również o charakterze nadprzyrodzonym, jak m.in. złe siły i czary (Ceklarz 2014). Bazę i zarazem centrum dowodzenia wypasu stanowił szałas (koliba, buda), będący mieszkaniem pasterzy oraz miejscem wytwarzania sera z pozyskanego mleka. Był to niewielki budynek wzniesiony na zrąb z cztero- lub dwuspadowym dachem krytym dranicami, ewentualnie gontem. Wewnątrz, zazwyczaj tuż przy wejściu, znajdowała się watra, czyli stale podtrzymywane ognisko, nad którym podgrzewano mleko zlewane do miedzianego kotła. W dymie powstałym z watry wędzono sery ułożone na specjalnych półkach, zwanych policami lub poleniami. W głębi szałasu, za wykonaną z drewna przegrodą, było oddzielne pomieszczenie będące m.in. rolę magazynem dla gotowego nabiału. 290 Gospodarka pasterska Juhasi doili owce dwa lub trzy razy dziennie (w zależności od mleczności zwierząt, uwarunkowanej dostępnością paszy), zaganiając je na ten czas do przenośnej zagrody (koszaru), w której zamykano zwierzęta również na noc. Uzyskane mleko było przecedzane, by oczyścić je z ewentualnych ciał obcych (trawy, sierści zwierząt itp.) i brudu, a następne zlewane do jednego naczynia - drewnianej puciery. Przystępując do wyrobu serów, zwanych oscypkami mleko podgrzewano, nad ogniskiem, dodawano do niego podpuszczkę (klag), powodujące jego ścinanie i wytworzenie masy serowej. Powstałe gródki sera baca odcedzał za pomocą lnianej płachty (grudzionki) i poddawał dalszej obróbce - dzielił na odpowiednie porcje, formował ich kształty, utrwalając je poprzez zanurzenie w gorącej wodzie, moczył w gęstym roztworze soli (rosolił) i wędził nad ogniskiem, co powodowało zakonserwowanie. Innym rodzajem mlecznego produktu był bundz (sfermentowany owczy ser), z którego po zmieleniu i posoleniu, wyrabiano bryndze. Ser, a także żentyca (serwatka), spożywana na słodko lub na kwaśno stanowiła podstawowe pożywienie pasterzy, uzupełniane czasem o pożywienie dostarczane ze wsi, jak ziemniaki czy chleb. Cenionym pożywieniem była zwłaszcza górna, tłusta warstwa żentycy zwana hurdą. Tę skromną dietę uzupełniano roślinami jadalnymi znajdowanymi na polanach i w lasach (Janicka-Krzywda 2008). Kilkumiesięczna praca na hali z dala od wsi wymagała od pasterzy silnego charakteru, odwagi i zaradności. Wymuszała odpowiednie przygotowanie zarówno od strony posiadanej wiedzy dotyczącej hodowli, umiejętności organizacyjnych i zestawu odpowiednich sprzętów potrzebnych na co dzień do pracy, jak i znajomości ziołolecznictwa i sposobów odczyniania uroków. Magia pasterska, szeroko omawiana w licznych tekstach autorstwa Urszuli Janickiej-Krzywdy, stanowiła zespół wierzeń i praktyk opartych na przekonaniu o istnieniu sił nadprzyrodzonych mogących człowiekowi szkodzić lub pomagać (Janicka-Krzywda, Ceklarz 2014). Przejawiała się ona poprzez liczne zabiegi, głównie zakazy i nakazy dotyczące wykonywania poszczególnych czynności pasterskich. Wierzono, że od ich ścisłego przestrzegania zależy pomyślność na hali, zdrowie, a niekiedy nawet i życie pasterzy oraz powierzonego im stada. Podsumowanie Czynne obecnie szałasy pasterskie w Paśmie Polic znajduje się w Skawicy przy drodze prowadzącej na Suchą Górę na tzw. Pośredniej Młace oraz na Hali Kucałowej, z której wypas prowadzony jest także na sąsiedniej Hali Krupowej. Jednak w przeszłości na obszarze całego pasma było znacznie więcej zabudowań związanych z pasterstwem i gospodarką prowadzoną na odległych od wsi polanach. Ich pozostałości przetrwały 291 Pawef Franczak, Katarzyna Ceklarz Fot. 9. Letniak na Błędnej w Zawoi (fot. P. Krzywda) Fot. 10. Letniak na Polanie Banaśka (fot. P. Franczak; 2011) Fot. 11. Kamienny szałas na Hali Śmietanowej w okresie międzywojennym; dziś zachowane są po nim jedynie pozostałości murów w lesie (archiwum P. Krzywdy) do dnia dzisiejszego. Dobrze zachowane letniaki wznoszą się na Polanie na Biedzie, Polanie Patorecznej (Markotnej) (wszystkie w Skawicy), w Zimnej Dziurze, Polanie Kossakówka, Polanie Błędna (fot. 9) (wszystkie w Zawoi), Polanie Banaśka (fot. 10), Polanie Kostuśka (wszystkie w Sidzinie). Ruiny dawnych zabudowań pasterskich znajdują się na Polanie Matyjostkowej (w Bystrej) oraz Polanie Sudorowej (w Skawicy) oraz na Hali Śmietanowej (fot. 11). Nie ma już natomiast śladów dawnych zabudowaniach pasterskich m.in. na Polanie Broski ani na Polanie Słonecznej na Śmietarniaku. Literatura Broda J„ 1963, Historia osadnictwa w rejonie babiogórsko-pilszczańskim, [w:| W. Szafer (red.), Babiogórski Park Narodowy, Wyd. BgPN, Kraków, 228-230. Ceklarz K., 2014, Karpaccy magowie. „Instytucja" magów i czarowników wywodząca się z pasterskich tradycji Karpat, [w:] U. Janicka-Krzywda (red.), Kultura pasterska tuku Karpat i jej oddziaływanie na kulturę Babiogórców, BCK, Kraków-Zawoja, 37-54 . 292 Gospodarka pasterska Dobrowolski K., 1930, Migracje wołoskie na ziemiach polskich, [w:] Pamiętniki l Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, Kraków, 135-152. Fitak E, 2002, Pasterstwo na południowych stokach Babiej Góry, Roczniki Babiogórskie, 4, 45-55. Franczak P., 2015, Polana Broski, Rocznik Babiogórski, 16,143-144. Grabski M., 2009, Szałasy, letniaki i budy ..., Pod Diablakiem, 4, 28-33. Graff G., 2011, Pasterstwo i gospodarka hodowlana, [w:] U. Janicka-Krzywda (red.), Kultura ludowa Górali Orawskich, Wyd. COTG PTTK, Kraków, 103-112. Janicka-Krzywda U., 2008, Rośliny dzikorosnące zbierane w okolicach Babiej Góry, [w:] Ł. Łuczaj (red.), Dzikie rośliny jadalne - zapomniany potencjał?, Bolestraszyce, 151-159. Janicka-Krzywda U., 2010, Tradycje pasterskie, [w:] U. Janicka-Krzywda (red.), Kultura ludowa Górali Babiogórskich, Wyd. COTG PTTK, Kraków, 67-96. Janicka-Krzywda U., Ceklarz K., 2014, Góralskie czary. Magia Podtatrza i Beskidów Zachodnich, TPN, Zakopane. Janicka-Krzywda U., 2013, Wprowadzenie, [w:] U. Janicka-Krzywda (red.), Kultura pasterska w rejonie Babiej Góry, Kraków-Zawoja, 9-17. Jostowa W., 1972, Pasterstwo na Polskiej Orawie, Zakład Narodowy im. Osolińskich, Wrocław--Warszawa-Kraków-Gdańsk. Josyfinśka metryka. Cyrkuł myslenyćkyj, s. Skawica, 1784, CDIAUL, sygn: F. 19, op. VIII, spr. 110, p. 1, ark. 194-208. KJapyta P., 2013, Wołosi: nomadzi Bałkanów, [w:] M. Kiereś (red.), Pasterstwo w Karpatach: tradycja a współczesność: szkice, Centrum UNEP/GRID, Grafikon, Wadowice, 29-39. KJapyta P., 2014, Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie historyczno-geograficznym, [w:] U. Janicka-Krzywda (red.), Kultura pasterska luku Karpat i jej oddziaływanie na kulturę Babiogórców, BCK, Kraków-Zawoja, 9-26. Kostuch R., 1983, Rolnictwo i pasterstwo w rejonie Babiogórskim, [w:] K. Zabierowski (red.), Park Narodowy na Babiej Górze. Przyroda i człowiek, Warszawa-Kraków, 197-209. Kubijowicz W., 1937, Życie pasterskie w Beskidach Magurskich, Kraków. Ralski E., 1931, Łąki, polany i hale pasma Babiej Góry, PAU Prace Rolniczo-Leśne, 4, Kraków. Setkowicz J., 1968, Ostatnia koliba pasterska na Cyrhli czatożańskiej, Wierchy, 37, 276-279. Szkolnik W, 1904, O Zawoi, Pamiętniki Towarzystwa Tatrzańskiego, 25, 44-57. Zapałowicz H., 1880, Roślinność Babiej Góry pod względem geograficzno-botanicznym, Sprawozdania Komisji Fizjograficznej, 14. 293 TOPONIMY PASMA POLIC Paweł Franczak Wprowadzenie Pasmo Polic stanowi granicę pomiędzy trzema grupami etnograficznymi: Babiogórcami, Orawianami i Kliszczakami'. Ponadto przebiegała tędy granica państwowa pomiędzy dawnym Królestwem Polskim a Górną Orawą, wchodzącą do 1918 r. w skład Węgier (Sobczyński 1986). Takie położenie wpłynęło dwojako na rozwój nazw geograficznych na obszarze omawianego pasma. Z jednej strony jego przygraniczne położenie sprawiało, że nie tworzono na jego obszarze dużej liczby nazw o znaczeniu ponadregionalnym, z drugiej zaś strony zamieszkiwanie tego obszaru przez różne grupy etnograficzne wpłynęło na znaczne zróżnicowanie funkcjonujących tam nazw. Nazwy w obrębie Pasma Polic tworzyły różne grupy ludzi i charakteryzowały się niejednakowym zasięgiem ich używania. Niektóre nazwy znane były w obrębie prawie całego regionu, zwłaszcza dotyczące miejscowości (np. Zawoja, Juszczyn). Innymi posługiwano się jedynie w granicach tych miejscowości, głównie w przypadku nazw części wsi, przysiółków, osiedli oraz niektórych szczytów (np. Policzne, Zawodzie, Oblak). Istnieją też nazwy znane jedynie mieszkańcom pojedynczych przysiółków lub rodzin (np. W Borach, Siekiera, U Głębokiej Ulicy). Zob. rozdział: Ceklarz K., Kultura ludowa. Paweł Franczak Oronimy - nazwy szczytów górskich, grzbietów i przełęczy Pasmo górskie górujące nad dolinami Skawicy, Bystrzanki i Zubrzycy przez wieki nazywane było przez zamieszkującą te doliny ludność - Policami, co potwierdził B. Gustawowicz (1886). W swym artykule napisał, że „tak szczyt, jak grzbiet zowie lud tamtejszy Policami, stąd nazwa jako Police, a to dlatego że są dwojakie Police, mianowicie: Police zawojskie i Police skawickie”. Najstarsza dotychczas znana wzmianka dotycząca nazwy tego szczytu pochodzi z dokumentu z 1519 r., w którym Zygmunt Stary (1467-1548) zezwolił Mikołajowi Jordanowi z Zakliczyna (1467-1521), kasztelanowi wojnickiemu i właścicielowi Bystrej, na lokację na surowym korzeniu jednej lub kilku wsi koło potoków Mały Osielec i Wielki Osielec. W dokumencie tym podany jest przebieg granicy właśnie wierzchołkiem Polic pomiędzy wsiami starostwa lanckoroń-skiego a wsiami należącymi do Jordana (Metryka Koronna 33 k. 645, za Słownik histo-ryczno-geograficzny ... 1980). Natomiast „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” (1887) błędnie podał, jakoby alternatywną nazwą dla Polic była Palica. Nazwa „Police” określająca główny grzbiet pasma pojawiła się także w tzw. metryce józefińskiej pochodzącej z końca XVIII w. Współcześnie w literaturze turystycznej i krajoznawczej powszechnie funkcjonuje nazwa „Pasmo Policy”. Biorąc pod uwagę przesłanki historyczne i informacje od mieszkańców regionu, jest to niewłaściwa nazwa. Etymologiczne znaczenie tej nazwy wiąże się z „policami”, czyli półkami, na których bacowie przechowywali sery (Figiel i in. 2012). Wskazuje to, że w chwili kształtowania się tej nazwy, na badanym obszarze rozwijało się pasterstwo. Na taką genezę tej nazwy wskazuje także fakt, że do określenia nazwy jednej z kulminacji (1298 m n.p.m.) w głównym grzbiecie pasma używano nazwy Na Półkach (Kiczorka) (Mapa topograficzna ... 1980). Kulminacja ta mieściła się w obrębie dawnej Hali Śmietanowej, więc związek tej nazwy z pasterstwem jest oczywisty (Mapa topograficzna Królestwa Galicji... 1779-1783; Metryka józefińska ... 1787). Nazwa „police” ma jednak znacznie szerszy zasięg, a jej używanie nie ogranicza się jedynie do nazwy omawianego tu pasma. Wywodzi się ona z języków słowiańskich, a do dziś (m.in. w języku chorwackim i słoweńskim), półka określana jest jako „polica”, natomiast w czeskim i słowackim jako „police” (Tłumacz... 2016). Warto dodać, że na dawnych mapach w obrębie głównego grzbietu Pasma Polic pojawiała się Mała Polica (Mapa topograficzna Królestwa Galicji... 1779) odnosząca się do szczytu na zachodnim skraju rozległej wówczas Hali Krupowej (ryc. 1). Współcześnie nazywa się ona - Jasna Góra (1241 m n.p.m.). W pierwszych stuleciach rozwoju osadnictwa na badanym terenie dla zamieszkującej górskie miejscowości ludności bardzo duże znaczenie miały obszary, gdzie mogli gospodarować. Z tego powodu nadawali oni nazwy poszczególnym polanom, rolom 296 Toponimy Pasma Polic i gruntom rolnym. Nazywali także części lasów, w których gospodarowali. Natomiast szczyty górskie nie pełniły funkcji gospodarczych i nie znajdowały się w kręgu ich zainteresowań. Z tego powodu na mapie Miega {Mapa topograficzna Królestwa Galicji ... 1779) na obszarze Pasma Polic, prócz wspomnianych już nazw Polica i Mała Polica były tylko trzy inne oro-nimy. Na mapie tej widnieje więc Zadnia Góra (oryginalna pisownia: Zadenya Gura), dla której wcześniej stosowano nazwę Naroże (1067 m n.p.m.), użytą po raz pierwszy we wspomnianym akcie lokacji Osielca z 1519 r. {Metryka Koronna 33 k. 645, za Słownik historyczno-geogra-ficzny ... 1980). Z kolei później -w „Metryce józefińskiej” z 1787 r. pojawiła się Góra Naroże, której nazwa wywodzi się z ówczesnego podziału katastralnego, ponieważ na szczycie tej góry zbiegają się granice trzech wsi: Skawicy, Juszczyna i Sidziny, a w zbiegu tym umieszczono kopce narożne. Z tego też powodu już na tzw. drugim zdjęciu wojskowym (1806-1869) widnieje nazwa „na Rozę”. Pozostałe dwa oronimy, które umieszczono na mapie Miega to: Zoliesse Vrch oznaczający szczyt Gawron (755 m n.p.m.) i Wissa Gura, która odnosi się do Łysej Góry (618 m n.p.m.). Drugi z tych szczytów później krótko zwano także Szatanią Górą {Drugie zdjęcie wojskowe 1806-1869). Tak mała liczba oronimów na mapie Miega nie oznacza, że inne szczyty nie miały jeszcze nazw. Pojawiają się one m.in. w protokołach opisowych granic poszczególnych wsi zamieszczonych w Metryce józefińskiej z końca XVIII w., gdzie w obrębie głównego grzbietu pasma wymieniono m.in. nazwy takich szczytów jak: Okrąglica (1239 m n.p.m.), Cyl (1298 m n.p.m.), Sylec (1151 m n.p.m.), Główniak (1093 m n.p.m.) i Kopisty (1049 m n.p.m.) {Protokół Zawoyski 1787; Protokół Wsi Skawica 1787). Ryc. 1. Fragment metryki józefińskiej wsi Skawica z 1787 r. Źródło: archiwum P. Franczaka za zgodą CDIAUL. 297 Paweł Franczak Jednym z najstarszych funkcjonujących na obszarze Pasma Polic oronimów jest nazwa wyraźnie zaznaczającego się w jego krajobrazie szczytu Czyrniec (1328 m n.p.m.). Jest to jedna z czterech nazw pojawiających się w akcie lokacyjnym Osielca z 1519 r. Jednak do czasów współczesnych jego pierwotna nazwa uległa licznym zniekształceniom. W akcie lokacyjnym widnieje on jako Czyrnycza, czyli Czyrnica (Metryka Koronna 33 k. 645, za Słownik historyczno-geograficzny... 1980; ryc. 2). Z czasem szczyt ten zaczął być także nazywany Syhlcem, do czego przyczyniło się błędne przeniesienie na niego nazwy ze znajdującego się w obrębie głównego grzbietu Pasma Polic szczytu o tej samej nazwie - Sylec (1151 m n.p.m.). Do określenia tego szczytu używano także nazwa Wierch Skoruśna (skorus i skorusa w gwarze góralskiej oznacza jarzębinę). Natomiast ostatnim oronimem pojawiającym się w Metryce Koronnej z 1519 r. jest Beskid (oryginalnie w dokumencie: Beskyd), który miał się znajdować pomiędzy Narożem a Policami. Lokalizacja nazwy tej nie została jednak dotychczas zidentyfikowana, lecz najprawdopodobniej odnosiła się do grzbietu prowadzącego między Okrąglicą i Urwanicą (Metryka Koronna 33 k. 645, za Słownik historyczno-geograficzny... 1980). Słowo „beskid”, będące najprawdopodobniej pochodzenia wołoskiego oznacza grzbiet, przełęcz, halę lub pastwisko położone w głębi gór, z dala od stałych osiedli (Figiel i in. 2012). Wszystkie te warunki spełnia lokalizacja wspomnianego grzbietu. Z upływem czasu pojawiały się kolejne nazwy szczytów oraz grzbietów górskich, jednak dla większości z nich brakuje zapisków, od kiedy były używane. Nazwy te nie są przypadkowe, ponieważ odnoszą się zwykle do charakterystycznych cech danego Ryc. 2. Fragment mapy Królestwa Węgier z 1869-1887 r. Źródło: mapiere.eu obiektu, do nazwiska właściciela terenu, na którym jest położony, do prowadzonych na jego stokach czynności i do jego lokalizacji względem innego charakterystycznego obiektu. W taki też sposób powstały nazwy Okrąglicy (1239 m n.p.m.) oraz Oblaka (pierwotnie: Obłok; 871 m n.p.m.), które wskazują na obły wygląd obu gór. Podobnego rodowodu są nazwy Magura i Magurka, będące pochodzenia wołoskiego i oznaczające górę o kopulastym kształcie (Figiel i in. 2012). Na rzeźbę terenu wskazują także nazwy Kiczora lub Kiczorka (1012 m n.p.m.), oznaczające zbocze 298 Toponimy Pasma Polic lub szczyt, natomiast Grapa lub Groń (782 m n.p.m.) znaczyły u Wołochów znacznie niższy i łagodniejszy grzbiet górski bądź niewielki pagórek. Inną i często występującą nazwą w Paśmie Polic, a związaną z charakterystyczną rzeźbą terenu jest Hyrb (497 m n.p.m.), którego nazwa wiąże się z obecnością bardzo stromych grzbietów. Innymi oronimami, które odzwierciedlają warunki panujące na danym obszarze są wspomniane już Sylec i Syhlec, oznaczające miejsce wilgotne oraz Suchy Groń, którego nazwa wiąże się najprawdopodobniej z występowaniem na jego obszarze obumarłego lasu lub z miejscem pozbawionym cieków i wypływów wód (Figiel i in. 2012). Bez wątpienia do tej grupy obiektów zalicza się także Łysa Góra (618 m n.p.m.) górująca nad Osielcem. Popularną wśród oronimów grupę stanowią obiekty, które zawdzięczają swą nazwę właścicielom danego terenu. W taki sposób powstała nazwa Piekielnickiej Góry (1121 m n.p.m.), na stokach której rozciągała się hala, należąca do mieszkańców wsi Piekielnik na Orawie. Podobnie powstały nazwy Przełęczy Kucałowej (1148 m n.p.m.), od nazwiska Kucała, Sarnowej Góry (512 m n.p.m.) - od nazwiska Sarna oraz Zgudowego Gronia (857 m n.p.m.) - od nazwiska Zguda. Z kolei oronim Śmietarniak (pierwotnie: Śmietarniok; 765 m n.p.m.) wziął najprawdopodobniej swą nazwę od rozciągającej się dawnej na jego stokach skawickiej polany Śmietanowej {Kataster galicyjski... 1875-1899), której nazwa pochodziła od nazwiska Śmietana. Nazwa Burdelowa Góra (762 m n.p.m.) pochodzi od nazwiska Burdel. Warto dodać, że słowo „burdel” oznacza zagrodę dla owiec (Franczak 2016). Wołoski rodowód ma także nazwa Mosornego Gronia (1045 m n.p.m.), którego pierwszy człon oznacza czerpak wykonany z kawałka drewna (mosór). Natomiast występowanie na szczycie góry w południowo-zachodniej części Pasma Polic kopców granicznych przyczyniło się do nadania jej nazwy Kopisty (1039 m n.p.m.). Hydron i my - nazwy cieków, jezior i źródeł Ważną grupę funkcjonujących na obszarze Pasma Polic nazw stanowią hydronimy. Pojawiły się one licznie już pod koniec XVIII w., na mapie Miega. Dzisiejszą Skawicę uważano wówczas za górny odcinek Skawy (Midowicz 1993; Franczak 2012). Obecna Skawica opisana jest na tej mapie jako Skawa (ryc. 3). Podobnie zresztą jak w metryce józefińskiej. Traktowanie Skawicy jako głównego cieku wynikało najprawdopodobniej z faktu iż zazwyczaj prowadziła ona znacznie więcej wody niż ciek odwadniający górną części obecnej zlewni Skawy. Jednakże w tych samych dokumentach dotyczących wsi znajdujących się w górnym biegu dzisiejszej Skawy, pojawia się także nazwa Skawa. Z kolei na wykonanym pół wieku później drugim zdjęciu wojskowym, nazwy 299 Pawel Franczak Ryc. 3. Zawoja na metryce józefińskiej z 1779-1783 r. Źródło: mapiere.eu obu cieków są zgodne z dzisiejszym nazewnictwem. Jednak Skawica nie jest prawdopodobnie pierwotną nazwą tego cieku, bowiem w początkach osadnictwa u północnych podnóży Pasma Polic rzekę tę nazywano Białą. Nazwa ta pojawiła się już w pierwszej połowie XVII w., w przywileju królewskim dla sołtysiej rodziny Derców ze Skawicy (z 1644 r.). W opisie założonej pod koniec XVI w. wsi zamieszczona jest informacja o jej położeniu nad Białą (Najstarsze dokumenty ... 2009). Wówczas, gdy lokowana była Skawica, w dolinie Skawicy istniała jedynie w jej ujściowym odcinku wieś Biała (dzisiejsza Białka), której nazwa pochodziła od rzeki, której wody na tym odcinku intensywnie się pieniły. Co ciekawe, na obszarze dzisiejszej Białki prócz głównej części wsi zwanej Białą, wyod rębniano dawniej część zwaną „Zabielną”. Nazwa ta pojawiła się m.in. na pochodzącej z przełomu XVIII i XIX w. tzw. mapie Liesganiga w skali 1: 288 000 oraz powtórzona jest przez W. Pola w jego dziele w 1851 r. pt. „Rzut oka na północne stoki Karpat”, gdzie podaje miejscowości zamieszkałe według niego przez Górali Babiogórskich. Wśród 40 wymienionych przez W. Pola miejscowości znalazło się także kilka oddzielnych części wsi, jak np. Wełcza i Wilczna w Zawoi. Jak zauważył S. Udziela (1918-1919), W. Pol oparł swój opis terenu na wspomnianej wyżej mapie Königreich Galizien und Londomerien herausgegeben im Jahre 1790 von Liesganig, gdzie znalazły się powyższe nazwy. Na taką pierwotną nazwę rzeki wskazuje także fakt, że jeszcze w II poł. XX w. mieszkańcy Skawicy nazywali białczan „zabielanami”, a należący do nich fragment lasów wspólnotowych na stokach Oblaka (871 m n.p.m.) w Skawicy, nadal nazywany jest Lasem Zabielskim. Według mieszkańców Skawicy, zamieszkiwali oni obszar po drugiej stronie rzeki Białej. Skawica jest zatem rzeką, której nazwa w ciągu kilku wieków zmieniała się od Białej, przez Skawę po dzisiejszą Skawicę. Na mapach i w dokumentach pochodzących z połowy XIX w. na obszarze pasma występują nazwy potoków, które do dnia dzisiejszego zachowały się w formie niezmienionej, jak np. Syhlec, Ciśniawa Woda i Jaworzyna. Ten ostatni jeszcze pod koniec 300 Toponimy Pasma Polic XVIII w. nazywany był Policznówką, gdyż płynął od przysiółka Policzne {Mapa topograficzna Królestwa Galicji... 1779-1783). Nieznacznej modyfikacji uległa nazwa potoku Jastrzębiec, który pierwotnie nazywano Jastrzębim Potokiem, a którego nazwa związana była z polaną Jastrzębie Niżne, położoną w przeszłości nad ujściowym odcinkiem tego potoku, gdzie dziś stoi kościół parafialny w Zawoi Centrum {Aka Konsystorza Krakowskiego syg. APA - 351, za Aneks ... 1996). Całkowitej zmianie uległa natomiast nazwa potoku Roztoka uchodzącego do Skawicy Sołtysiej poniżej przysiółka Oblica. Ciek ten nosił w przeszłości nazwę Cylowego Potoku. W taki sam sposób określano także dolny odcinek Skawicy Sołtysiej {Mapa topograficzna Królestwa Galicji ... 1779-1783; Kataster galicyjski ... 1875-1899). Z upływem czasu zanikła także pierwotna nazwa Mosornego Potoku, nazywanego Zbujecznikiem a później Mosorczykiem {Mapa topograficzna Królestwa Galicji ... 1779-1783; Mosorne ... 2016) oraz Flakowego Potoku, nazywanego wcześniej potokiem Tyrnawa. Z kolei Mostów Potok spływający spod Przełęczy Malinowe (850 m n.p.m.) nazywany był dawnej potokiem Grunicznik, ponieważ jego korytem przebiega granica między Bystrą i Sidziną. Niewielkiej zmianie uległa także nazwa potoku Cadyńka, nazywanego Czadnim Potokiem (w górnym odcinku jako potok Cader). Z kolei nazwa Bubiaków Potok, obecnie jest jedynie zamienną nazwą Skawicy Górnej {Mapa topograficzna Królestwa Galicji... 1779—1783). Dodatkowo nazwę tą zniekształcono na Babiaków Potok {Słownik geograficzny ... 1887). Na obszarze Pasma Polic znajdują sie jednak także potoki, które w przeszłości posiadały swe nazwy, a dziś są bezimienne. Do tego grona zalicza się m.in. potok przepływający przez osiedle Masówka w Zawoi Podpolice, nazywany w przeszłości Wilczym Potokiem, oraz spływający z głównego grzbietu Polic potok Skalisty, którym biegnie granica pomiędzy Skawicą a Zawoją {Protokół Zawoyski 1787; Protokół Wsi Skawica 1787). Dotychczas nie wyjaśniono pochodzenia nazwy Rotni - jednego z największych potoków w obrębie Pasma Polic oraz mieszczącego się u jego ujścia osiedla o tej samej nazwie. Pewnych przesłanek dostarcza drugie zdjęcie wojskowe z 1806-1869 r., na którym pojawia się Polnia Bach. Być może kartograf austriacki popełnił błąd i zamiast Rotnia podpisał potok jako Polnia, na co wskazują zapiski zamieszczone w „Metryce józefińskiej”, gdzie nazwa Rotnia pojawia się kilkakrotnie. Jednak nazwa potoku jako Polnia ma w tym przypadku jasne wytłumaczenie ponieważ potok ten spływa z Juszczyńskich Polan i Skawickich Polan. Nazwa potoku w takiej formie mogła zatem wskazywać na miejsce, z którego potok płynie. Ponadto przez dziesięciolecia wzdłuż jego koryta prowadził trakt drogowy do mieszczących się w obrębie Polan domów. Być może kartograf zapisał wcześniejszą nazwę tego potoku. Bardzo podobne brzmienie do dzisiejszej nazwy potoku ma także słowo „rolnia”, co wskazywałoby na ewentualny rolniczy sposób zagospodarowania tej doliny (Franczak 2013). Jednak, z drugiej 301 Paweł Franczak strony pomimo iż w państwowym rejestrze nazw geograficznych prowadzonym przez CODGiK (2016) nie pojawia się nigdzie indziej taka nazwa, to w obrębie Skawicy funkcjonowała przed laty nazwa Rotnia na określenie pola rolnego mieszczącego się U Sitarza u zbiegu dwóch potoków bez nazwy. Do cieków, których nazwy związane są z cechami cieku bądź jego koryta należą m.in. potok Głęboki, którego nazwa wynika z bardzo silnie wciętego koryta biegnącego niemal spod samego szczytu Polic. Do tej samej grupy zalicza się potok Roztoka, którego nazwa oznacza ciek charakteryzujący się posiadaniem w źródłowej części zlewni gęstej sieci dopływów, tworzących przez to bardzo wilgotny obszar w dnie doliny. Z charakterem koryta związane są także nazwy Skawy i Skawicy, które pochodzą od „ska-nia” czyli kręcenia się koryta rzeki (Staszewski 1968). Natomiast nazwa rzeki Sidziny według ludowych podań wywodzi się od osady zwanej Nad Siciną (mieścić się miała nad jeziorem z sitowiem; Figiel i in. 2012). Inny pogląd na temat pochodzenia nazwy tego cieku związany jest ze znajdującymi się w górne części zlewni słonymi źródłami. Trzeba zaznaczyć, że ze względu na intensywne zagospodarowanie, większość nazw cieków dawnego starostwa lanckorońskiego posiada nazwy związane etymologicznie z osiedlami ludzkimi. Jest to kilkadziesiąt nazw pochodzących od nazwisk, jak np.: Trybałowy Potok, Baranów Potok i Brzanów Potok. Nazwy te nadawane już były po zagospodarowaniu ich otoczenia. Jednak w początkowym etapie osadnictwa nazwy osiedli pochodziły od cieków. Natomiast po orawskiej stronie Pasma Polic - ze względu na gęsto porastający ten obszar las - większość cieków nosi nazwy związane z ich charakterystycznymi cechami. Przez ten niewielki obszar przepływają m.in. Biały Potok, Czarny Potok oraz Suchy Potok (Majtan, Rymut 1985). Nieliczną grupę hydronimów tworzą nazwy źródeł. Przykładem jest źródło Zimna Woda leżące na północnym stoku Okrąglicy tuż poniżej Hali Kucałowej. Nieco większą grupę stanowią nazwy zbiorników wodnych. Przed laty funkcjonowała nazwa Stawek, określająca niewielkie jezioro osuwiskowe leżące przy niebieskim szlaku turystyczny prowadzącym z Skawicy na Przełęcz Kucałową. Dziś jednak jezioro już nie istnieje, także i nazwa obiektu nie jest używana. Z kolei na przełęczy pomiędzy Policami a Czyrńcem znajduje się niewielkie torfowisko wysokie nazywane od pokoleń -Świńskimi Młakami. Większość niewielkich obiektów hydrograficznych do niedawna nie posiadało nazw własnych. Niektóre pojawiły się w ciągu ostatniego półwiecza. Współcześnie utworzonym hydronimem jest Jastrzębie Jeziorko, nazwa wprowadzona przez T. Nowalnickiego w 1971 r. Na początku XXI w. nazwano niewielkie zbiorniki wodne: Zielony Stawek, Grzbietowy Stawek i Długi Stawek (Franczak 20i2b). 302 Toponimy Pasma Polic Oj kon i my - nazwy wsi, ról, zagród, osiedli i przysiółków Ojkonimy stanowią najliczniejszą grupę toponimów w Paśmie Polic. W Karpatach wiele nazw pochodzi od nazwisk ich właścicieli bądź zasadźców, jednak na rozpatrywanym obszarze pochodzenie ojkonimów jest inne. Większość z nich wiąże się z cechami cieków, bądź otoczenia, nad którymi zostały założone. Białka położona u ujścia Skawicy do Skawy posiada swą nazwę przeniesioną od pierwszego określenia rzeki Skawicy jako Biała. Także wieś Skawica posiada nazwę od przepływającego przez nią cieku, która wywodzi się od „skania”, czyli krętego biegu (Staszewski 1968). Natomiast położona najwyżej w dolinie Skawicy Zawoja wywodzi nazwę od dako-rumuńskiego słowa „zawoi”, oznaczającego podmokły las nad urwistym zakolem rzeki (Janicka-Krzywda 1996). Zawoja przez bardzo długi czas związana była z Skawicą, z której dopiero później się wyodrębniła i początkowo nazywana była Górną Skawicą. Natomiast w dokumencie opisującym granice obu wsi Skawica widnieje jako Stara Skawica (Troll 2015). Nazwy wsi położonych w dolinie Bystrzanki związane są także z cechami hydrologicznymi tego obszaru. Bystra Podhalańska, która jeszcze do końca 2015 r. posiadała tylko pierwszy człon swej nazwy, wzięła go od przepływającego bystro przez dolinę cieku, natomiast Sidzina - od słonych źródeł. Jednak nazwa ta nie jest pierwotna ponieważ w chwili założenia nazywana była Miłoszowem, ze względu na las Miłoszów (Leśniak 2006). Z kolei jedyna orawska wieś Pasma Polic, tj. Zubrzyca Górna wzięła nazwę od rosnącej w dolinie trawy Zubrzycy, którą miały spożywać żyjące tu przed wiekami żubry. Według innych autorów taka nazwa wsi może nawet pochodzić bezpośrednio od żubrów, choć ich przebywania na tym obszarze nikt nie potwierdził. W XVII w. Zubrzycę Górną wraz Zubrzycą Dolną określano jako „Inferior Zubrica” (Zgama, Kowalczyk 2012). Dość złożoną etymologię mają nazwy najstarszych wsi Pasma Polic. Juszczyn, którego lokacja datowana jest na 1410 r. swoją nazwę wywodzi prawdopodobnie od nazwy leszczyny, której zarośla licznie występowały nad brzegami Skawy. Według drugiej teorii (choć mniej prawdopodobnej) nazwa pochodzi od zniekształconej nazwy ryby, tj. leszcza (Figiel i in. 2012). Nazwa tej wsi była różnie zapisywana w dokumentach: Juszczyn (w 1443 r.), Juszczyn (1446), Juschczyn (1446), Jvszczin (1511) czy Juszczyn (1522) (Słownik historyczno-geograficzny ... 1980). Nazwa wsi Osielec nie jest w pełni wyjaśniona. Wskazywane jest pochodzenie tej nazwy od osiedlania się. Pierwsze nazywać się miały Osiedlcem, a z czasem nazwa ta uległa przekształceniu (Figiel i in. 2012). Należy dodać, że w dokumencie z 1519 r. zezwalającym Mikołajowi Jordanowi na lokowanie nowych wsi, była wzmianka o sąsiedztwie dwóch potoków, o nazwach Mały Osielec i Wielki Osielec (Metryka Koronna 33 k. 645, za Słownik historyczno-geograficzny ... 1980). Nazwa wsi byłaby zatem przeniesiona z nazwy potoków. Spośród 303 Pawel Franczak wszystkich wsi wokół Pasma Polic jedynie Kojszówka, mająca XV-wieczny rodowód, posiada nazwę od jej zasadźcy. Jest to nazwa dzierżawcza od imienia Kojs. Znacznie liczniejszą grupę ojkonimów stanowią nazwy przysiółków, ról i osie- dli których kształtowanie nazw przebiegało w Ryc. 4. Fragment katastru galicyjskiego dla wsi Skawica z 1875-1899 r. Źródło: Archiwum Narodowe w Krakowie KWad. 29/1465/318. Ryc. 5. Skawica Sucha Góra na II zdjęciu wojskowym z 1861-1864 r. Źródło: mapiere.eu różnoraki sposób. Większość z nich wywodzi się od nazwisk ich pierwszych właścicieli. W taki też sposób powstały: U Palucha, U Franczaka, Pająki, Gawły, Trybały i wiele innych. W przypadku jednak, gdy nowy osadnik wywodził się z innego kręgu kulturowego, nowe nazwy wiązały się z jego etnicznym rodowodem. W taki sposób powstały przysiółki: U Orawców, U Rusina i Mazury. Drugą bardzo liczną grupę stanowią nazwy osiedli i przysiółków, związane z sąsiedztwem dawnych polan jak np.: Na Patoręcznej, Budowna i Oblica. Inne nazwy wywodzą się od dawnych zawodów bądź funkcji, które pełnili zamieszkujący daną rolę mieszkańcy np. Marszałki (marszałek - przedstawiciel wsi) lub Sołtystwo, U Sołtysa (sołtys - zasadźca nowo lokowanej wsi, a później jej przedstawiciel; ryc. 4). Nazwy osiedli związane są także z formami aktywności gospodarczej pełnionymi dawniej. W taki sposób powstały np.: Huta, Hucisko, Limierzyska oraz Sitarskie Hucisko - przysiółki (ryc. 5), które powstały w miejscach gdzie w przeszłości mieściły się huty szkła. W Zawoi nad brzegiem Skawicy zlokalizowany jest Diabli Młyn, którego nazwa wywodzi się od 304 Toponimy Pasma Polic mieszczącego się w tym miejscu w przeszłości młyna. Nazwy przysiółków: Koszary, Koszorek oraz Solnisko, pochodzą od prowadzonej tam wcześniej gospodarki pasterskiej. Bardzo liczna grupa ojkonimów wskazuje sposób powstania danej osady np. Rąbaniska. Inne ojkonimy są związane z położeniem osiedla, jak np.: Podpolice, Podgórze, Przysłop, Brzeg, Gronik i Za Groniem. Liczną grupę stanowią także przysiółki, których nazwy wskazują na panujące w miejscu ich lokalizacji specyficzne warunki np.: Zimna Dziura, Snozy oraz Zimna Woda. W ostatnich kilkudziesięciu latach zaczęły się pojawiać nowe nazwy pozbawione historycznego znaczenia jak np. Zielone Osiedle, Centrum lub Słoneczny Stok (w Zawoi). Mikrotoponimy - nazwy pół, lasów i uroczysk Mikrotoponimy stanowią najliczniejszą grupę nazw każdej wsi. Odnoszą się one do pól, części lasów, niewielkich zagajników i innych miejsc. Ich liczba w obrębie pojedynczych przysiółków wynosi od kilkunastu do nawet kilkudziesięciu, jednak zależy to od cech danego przysiółka lub osiedla. Jeśli składał się on ze stosunkowo jednolitych obszarów, liczba tych toponimów jest nieduża. Jednak w przypadku dużej mozaikowości krajobrazu i dużego rozdrobnienia gruntów może być ona znacznie wyższa. Nazwy są natomiast bardzo zróżnicowane a ich etymologia - podobnie jak w przypadku innych typów toponimów -wywodzi się ze zróżnicowanych czynników. Największą liczbą i ich zróżnicowaniem cechują się nazwy pól, wśród których wyróżnić można m.in.: Nowiny, Sznury, Pięciolatka, Krótkie Zogonki, Kliny, Wymiana i Nad Miedzą. Do nazw polan należą m.in.: Polana Kubinka, Polanka na Biedzie i Putkówka (ryc. 6). Nazwy obszarów leśnych wskazują zazwyczaj na ich właścicieli np.: Pański Las, Las Malikówka i Las Piekielnicki. Ryc. 6. Fragment operatu katastru galicyjskiego dla Skawicy z 1844 r. Źródło: Archiwum Narodowe w Krakowie K.Wad. 256. 305 Paweł Franczak Jednak bardzo popularne są także nazwy wskazujące na specyficzne cechy danego lasu np.: Las Skałki lub Las Kamieniec. W obrębie przysiółków występują nazwy charakterystycznych miejsc jak np.: U Lipki, Na Sadzie lub U Krzyża. Nazwy własne posiadają także wyróżniające się formy rzeźby, jak np. osuwisko Łysina, czy też rozległe blokowisko skalne Skalniki. Indywidualne nazwy nadano także charakterystycznym częściom dolin jak np. Bogate Doliny lub W Żłobie. Nazwy posiadają także obiekty geomorfologiczne, jak np. wodospady (Wodospad Lajkonik, Roztoczańskie Kaskady) i jaskinie (Jaskinia Oblica, Grota Baczyńskiego). Te ostatnie nazwy zostały wprowadzone niedawno, w wyniku ich odkrycia (Franczak 20i2a; Franczak i in. 2014). Odonimy - nazwy ciągów komunikacyjnych Odoimy Pasma Polic stanowią najmniej liczną grupę toponimów - jest ich zaledwie kilka. Należą do nich Dolny Rajsztag, Środkowy Rajsztag i Górny Rajsztag, zlokalizowane na północnych stokach Polic oraz Górny Płaj biegnący poniżej grzbietu Mosornego Gronia. Wzdłuż koryta Głębokiego Potoku prowadzi Droga Aresztańska, budowana podczas zaborów. W Zawoi przebiega Droga Stokowa z Morgów przez zachodni stok Mosornego Gronia aż po Policzne. Prowadzi ona do Szosy Karpackiej, biegnącej doliną Skawicy na Przełęcz Lipnicką. Z kolei w Sidzinie doliną Zakulawski prowadzi Droga Kopana. Ciekawą etymologią odznacza się Tabakowy Chodnik, którego nazwa wiąże się z przemytem tabaku organizowanego przez dawną granicę państwową. Prowadził on ze Skawicy do Zubrzycy Górnej, przez Police i Czyrniec. Na obszarze Pasma Polic istnieją także ciągi komunikacyjne o mniejszym znaczeniu, lecz o ciekawych nazwach, jak np. Droga Gibaska i Wartowska Droga. Podsumowanie Nazwy Pasma Polic reprezentują wielkie bogactwo, ponieważ stanowią zapis dawnego krajobrazu tego obszaru, oraz historii i życia dawnych mieszkańców. Największą grupę stanowią w tym mikrotoponimy, odnoszące się do poszczególnych pól, części lasu czy uroczysk. Jednak ze względu na bardzo duże rozproszenie zabudowy także ojkonimy są tu bardzo powszechne. Dodatkowo, etymologia nazw wsi tego obszaru jest inna niż w większości przypadków w Polsce, ponieważ pochodzą one od cieków lub ich otoczenia, nie zaś od nazwisk ich właścicieli, bądź zasadźców. Natomiast od nazwisk 306 Toponimy Pasma Polic zazwyczaj biorą swą nazwę przysiółki, role i osiedla. Na obszarze omawianego pasma nie brak także nazw szczytów górskich, jednak jest ich wielokrotnie mniej od mikroto-ponimów i ojkonimów, a nieliczne są także odonimy. Na koniec należy jeszcze zwrócić uwagę iż na mapach i w dokumentach historycznych zapisana została tylko część z funkcjonujących przez pokolenia nazw geograficznych tego obszaru. Większość z nich funkcjonowała natomiast tylko w przekazie ustnym, a wraz ze zmianą stylu życia mieszkańców i zaprzestaniem ich przekazu pomiędzy pokoleniami tysiące nazw uległo z czasem zapomnieniu. Literatura Akta Konsystorza Generalnego Krakowskiego, Archiwum Archidiecezji Krakowskiej, syg. APA - 351. Aneks - Fragment dokumentu z 1757 roku z akt Konsystorza Krakowskiego, dotyczący zobowiązań mieszkańców Zawoi, [w:] U. Janicka-Krzywda (red.), Monografia Zawoi, Wyd. Forma, Zawoja-Kraków, 119-120. Drugie zdjęcie wojskowe (1806-1869), http://mapire.eu/en/map/secondsurvey/ [odczyt: 10.10.2015]. Figiel S., Janicka-Krzywda U., Krzywda P., Wiśniewski W.W., 2012, Beskid Żywiecki. Przewodnik, Wyd. Rewasz, Pruszków. Franczak P., 2012a, Jaskinie Beskidu Żywieckiego, Wyd. Black Unicorn, Jastrzebie-Zdrój. Franczak P., 2012b, Mało znane beskidzkie jeziorka osuwiskowe, Płaj, 44,195-198. Franczak P., 2012c, Słownik nazw geograficznych doliny Skawicy, Wyd. IGiGP UJ, Kraków. Franczak P, 2013, Ewidencja obiektów geograficznych Skawicy zawarta w aktach katastru galicyjskiego z 1844 roku, Pod Diablakiem, 23(3), 28-29. Franczak P, 2016, Miejscowe nazwy geograficzne w Zawoi: Burdele czy Za Wodą? Rozważania nad etymologią nazwy przysiółka. Pod Diablikiem, 26, 3, 29-31. Franczak P., Buczek K., Fornal A., 2014, Kaskady potoku Roztoka jako godna ochrony atrakcja geo-turystyczna Pasma Policy (Karpaty zewnętrzne), Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 70(2), 99-106. Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779-1783,1.1, arkusze 1-30, Wyd. Antykwa, Kraków. Gustawowicz B., 1896, Pomiary barometryczne w paśmie babiogórskim i przyległych północnych działach górskich, Sprawozdanie Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejętności w Krakowie, 31, 63-118. Janicka-Krzywda U. (red.), 1996, Monografia Zawoi, Wyd. Forma, Zawoja. Josyfinśka metryka. Cyrkuł myslenyćkyj, s. Zawoja, 1787, CDIAUL, sygn: F. 19, op. VIII, spr. 110, p. 1, ark. 393-439. Kataster galicyjski... Skawica, 1875-1899, Archiwum Narodowe w Krakowie, Zespół: 29/280/0, seria: 24.1 Kataster Wadowice - mapy, jednostka: 3641. 307 Paweł Franczak Königreich Galizien und Londomerien herausgegeben im Jahre 1790 von Liesgarig. Nach den vorzüglichsten neuern Hulfsquellen vermehrt und verbessert nov K.K. Oest. Gneralquartiemeister-staben im Jahre 1824. Majtän M., Rymut K., 1985, Hydronimia dorzecza Orawy, PAN, Warszawa. Mapa topograficzna 1:10 000, 1980, wersja elektroniczna: http://mapy.geoportal.gov.pl/ [odczyt: 20.10.2015]. Mapa topograficzna Królestwa Galicji i Lodomerii z lat 1779-1783, Orginalaufnahme des Königreiches Galizien und Lodomerien, I zdjęcie wojskowe tzw. Mapa Miega, http://mapire.eu/en/ map/firstsurvey/ [odczyt: 15.10.2015]. Metryka Koronna, Archiwum Akt Dawnych w Warszawie, MK 33 k. 645. Midowicz W. (red.), 1992, Mała encyklopedia babiogórska, Wyd. Rewasz, Pruszków, 111. Mosorne, 2016, Pod Diablakiem, 26(1), 8-9. Najstarsze dokumenty, w których wymieniona jest Skawica, 2009, [w:] J. H. Harasimczyk (red.), Królewska wieś: monografia Skawicy, Wyd. Faktoria Wyrazu, Skawica-Kraków, 433-447. Nowalnicki T., 1971, Beskidzkie jeziora zaporowe, Wierchy, 40, 274-280. Państwowym rejestrze nazw geograficznych, 2016, CODGiK. Pol W., 1851, Rzut oka na północne stoki Karpat, [w:] Dzieła, Wyd. Drukarnia Czasu, Kraków, 96-116. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, 1880-1914, wersja elektroniczna: http://dir.icm.edu.pl/Slownik_geograficzny/ [odczyt: 20.10.2015]. Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, edycja elektroniczna, 2016, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/ [odczyt: 20.10.2015]. Sobczyński M., 1986, Kształtowanie się karpackich granic Polski (w X-XX w.), Wyd. Zarząd Wojewódzki PTTK. Regionalna pracowania krajoznawcza, Łódź. Staszewski J., 1968, Mały słownik: pochodzenie i znaczenie nazw geograficznych, Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa. Tłumacz Google, 2016, https://translate.google.pl/?hl=pl [odczyt: 20.10.2015]. Troll M., 2015, Działo się w Zawoi w roku Pańskim 1787, Rocznik Babiogórski, 16,145-151. Udziela S., 1918-1919, Etnograficzne ugrupowanie i rozgraniczenie rodów Górali polskich, Przegląd Geograficzny, 1, 80-91. Wpis do księgi królewskiej z 1744 r. potwierdzający przywilej Michała Zebrzydowskiego dla Marcina Derca z 1643 r. Zgama B., Kowalczyk R. (red.), 2012, Jabłonka - stolica polskiej Orawy. Historia i współczesność, Wyd. Orawskie centrum Kultury w Jabłonce, Nowy Targ-Jabłonka. 308 ARCHITEKTURA PASMA POLIC NA TLE KARPAT POLSKICH Dariusz Kronowski Wprowadzenie Południowa Polska cechuje się wysokimi walorami środowiska przyrodniczego oraz kultury materialnej. Stanowią one ważny potencjał rozwojowy dla kształtowania odpowiednich funkcji turystycznych. Wykorzystanie wspomnianych zasobów w skali planistycznej stanowi istotny czynnik nowych rozwiązań i podstaw rozwojowych dla pasm górskich. Współczesny masowy rozwój ruchu rekreacyjnego stymulowany jest przemianami w zakresie rozwiązań społecznych i przestrzennych wspieranych przez ewolucję gospodarczą. Te przeobrażenia aktywizują obszary o znaczeniu zarówno kulturowym oraz rekreacyjnym i wytyczają nową drogę ich dalszej transpozycji. Konsekwencją tych przemian jest większe wykorzystanie walorów środowiska naturalnego dla rozwoju funkcji wypoczynkowo-rekreacyjnej, a także wytyczającej nowe kierunki w badaniach związanych z historią. Bogactwo urbanistyczne i przyrodnicze karpackich wsi, a także kultura góralska tworzą interesujące regiony wypoczynkowe. Wspomniane tereny mają duże rezerwy dla rozwoju turystyki, jednak ich zasoby powiązane z kulturą są wykorzystywane w niewielkim stopniu. Jednym z głównych zadań, które należy wdrożyć w omawianym rejonie jest zachowanie pełnej spójności wartości rekreacyjnych i takich form korzystania z dóbr naturalnych, które nie będą kolidowały z krajobrazem i jego naturalnym parytetem. Ważną rolę w kształtowaniu miast i wsi położonych w rejonach górskich w kontekście turystyki i zachowania krajobrazu powinni pełnić eksperci, formując tezy i opracowania dotyczące różnych skal oraz tworzenia baz danych, obejmujących zarówno tkankę historyczną, jak i współczesną. Istotnym są tu również studia terenowe oraz Dariusz Kronowski wykorzystanie ich wyłącznie w praktyce, a także metody tworzenia oceny całościowej określonego obszaru. Metody nieskalarne - tradycyjnie używane przez architektów i planistów są wystarczającym źródłem informacji. Jednak czasem konieczna jest ocena uzyskiwana poprzez analizę cech skalarnych (Bóhm 1994). Zabudowa regionalna Budownictwo pasterskie Pasma Polic było samorodną twórczością budowlaną. „Budarze” często samoucy, przekazywali umiejętności kolejnym pokoleniom, niczym twórcy średniowiecznych i renesansowych katedr i kościołów. Osiągnięcia konstrukcyjne o wysokim artyzmie i stylistyce twórczej, kształtowały się zgodnie z warunkami klimatycznymi, dostępnymi materiałami budowlanymi (były to kamień i drewno), tworząc sztukę budowlaną regionu Babiogórszczyzny i Orawy, czyli architekturę regionalną. Podstawową cechą budownictwa w rejonie Pasma Polic była konsekwentna logika etapów realizacyjnych, a jednocześnie doskonałe dopasowanie formy do funkcji. Zgodność z materiałem sprawiała, że zabudowa ta doskonale wpisywała się w krajobraz (fot. 1,2). Charakterystyczne cechy budownictwa regionalnego widoczne były również w detalu. Precyzję i estetykę obiektów uzyskiwano dzięki chropowatej fakturze kamie- Fot. 1. Zabudowania z początku XX w. w Skawicy (fot. P. Krzywda; 2002) nia, rytmice gontów, wycinanym detalom, deskowaniom i wykańczaniu szczytów dachów oraz nierzadko malowanym ornamentom ścian. Obiekty wymagające rzetelnego zaprojektowania oraz wpisana w tkankę urbanistyczną danej miejscowości powierzano tzw. mistrzom cechów budowlanych. Projektowali oni kościoły (fot. 3), bożnice, dwory i karczmy wyróżniające się wysokim poziomem technicznym i artystycznym. Należy zwrócić uwagę na fakt, że oddziaływanie tych profesjonalnych rzemieślników na stylistykę budownictwa wsi na obszarze Pasma Polic jest 310 Architektura Pasma Polic na tle Karpat polskich bezsprzeczne, a odróżnienie twórczości zawodowej od wernakularnej -niełatwe (Tłoczek 1958). W okresie zaborów tzw. „styl zakopiański” propagowany przez Stanisława Witkiewicza uważany był za przejaw patriotyzmu. Niepoprawnie jednak uznano go za godny do reprezentowania stylu narodowego i wprowadzono formy podhalańskie w regionach o odmiennych warunkach klimatycznych i kulturze, a nawet do tkanki urbanistycznej dużych miast. Obecnie dążymy do zachowania cech kultury i tradycji specyficznych dla danego obszaru -jest to nurt określany mianem „regionalizmu”. Regionalizm obecnie jest kierunkiem programowo-twórczym, który powinien być zauważany i rozpowszechniany w nawiązaniu do tradycji miejsca, gdzie dany obiekt jest projektowany z uwzględnieniem przemian wartości w architekturze współczesnej. Projektanci współcześnie nie posiadają jednak dostatecznej wiedzy na temat cech polskiej architektury regionalnej, a literatura na ten temat jest skąpa i trudno dostępna. Dlatego popełniane są liczne błędy sprawiające, że architektura współczesna w Beskidach i na Podhalu odchodzi od tradycji regionu, wprowadzając tam formy kulturowo obce. Fot. 3. Kościół parafialny pw. $w. Klemensa w Zawoi (fot. BCK w Zawoi; 2015) Fot. 2. Chata z dzwonnicą loretańską w Zubrzycy Górnej Zimnej Dziurze (fot. P. Krzywda) 311 Dariusz Kronowski Europejska „moda na regionalizm” przenikająca do Polski sprawia, że nieznajomość własnych tradycji architektonicznych i urbanistycznych skutkuje realizacjami zapożyczonymi z Tyrolu, Szwecji i Bawarii - np. budynkami o nadmiernych spadkach dachów i asymetrycznych szczytach, bez charakterystycznego odcięcia ściany od bryły dachu na wysokości stropu poddasza. Sprzeciw budzi również wprowadzanie w krajobraz wsi form typowych raczej dla miast. Widzimy to m.in. w Zawoi, w architekturze obiektów użyteczności publicznej oraz centrach usługowych. Jednak przykładem właściwego przejścia stylu regionalnego w tzw. neoregionalizm są wspaniałe realizacje XX w. oraz współczesne. Pomimo dużej kubatury narzuconej funkcją, architektura XXI w. często wraca do estetyki i tradycji wprowadzając właściwe proporcje, zgodnie z krajobrazem i starą zabudową. Stoki Pasma Polic, obecnie porośnięte lasem wykorzystywane są do turystyki narciarskiej i pieszej. W okresie XIX-wiecznego przeludnienia Galicji podobnie jak inne pasma górskie Beskidów, Pasmo Polic na znacznym obszarze było pozbawione lasu. Zabudowa góralskich wsi, stodół i bacówek wspinała się wysoko na stoki gór. Większość lasów karczowano pod uprawy, gdzie zaczęła gospodarka rolna, która była podstawą utrzymania miejscowej ludności. U podnóży uprawiano pola, gorsze tereny i wyżej położone wykorzystywano do wypasu owiec i bydła. Na polanach i halach górskich kształtowano zabudowę szałasową mającą charakter sezonowy. Proste szałasy sochowe o konstrukcji węgłowej z dachami przyzbowymi lub dwuspadowymi przebudowywano w większe kompleksy bacówek i zespołów budynków mieszkalnych, co powodowało dalsze pomniejszanie naturalnych terenów krajobrazowych (Śmiałowski 1959). Obecnie uprawę przeniesiono na niżej położone stoki, zaprzestano również wypasu na polanach. Zabudowa mieszkalna rozwija się także na niższych obszarach kształtując tam (w mniej lub bardziej udany sposób) współczesne układy urbanistyczne. Odchodzi się od tradycyjnego budownictwa charakterystycznego dla rejonu - „architektury bez architektów” (wernakularnej) kształtowanej na potrzeby zabudowy rekreacyjnej w wyższych partiach gór jak np. tymczasowe altany lub szałasy noclegowe. Tereny wcześniej wykarczowane, teraz zarastają lasem, a część tamtejszej niskiej zabudowy niszczeje, jak miało to miejsce w latach 60. XX w. w rejonie Tatr po utworzeniu TPN (Szafer 1961). Nawet zespoły zniszczonej zabudowy szałasowej tworzą jednak malownicze formy, stając się inspiracją dla artystów oraz architektów poszukujących nowych trendów również we współczesnej architekturze. Poezja i tajemnica tego typu rejonów tworzą ciekawe zestawienia dla nowych form. Dawne szałasy oprócz piękna immanentnego i niejako wewnętrznego, są cudem piękna kontekstu krajobrazowego - harmonijności z otaczającą naturą. Obserwując szczęśliwie zachowane szałasy w Beskidach widać wręcz identyczne proporcje i kąty 312 Architektura Pasma Polic na tle Karpat polskich nachylenia brył stworzonych przez naturę i kulturę, mimo że te ostatnie były projektowane wyłącznie z pobudek praktycznych, a nie estetycznych'. Szałasy oglądane z daleka wpisują się organicznie w krajobraz. Jeśli udało się im uniknąć bezsensownej zagłady, pozostają, jako świadkowie pozornie sielankowej, ale niełatwej dla górali epoki pasterstwa i jako ślady najznakomitszej być może architektury bez architektów¹ ². Architektura i turystyka Masyw Babiej Góry wraz z Pasmem Polic, po rejonie Tatr, należy do najlepiej zagospodarowanych turystycznie rejonów Karpat. Najatrakcyjniejsze miejsca są połączone gęstą siecią dróg oraz szlaków turystycznych (Jakubowski, Szewczyk 2013). Jedynym schroniskiem w Paśmie Polic jest Schronisko PTTK na Hali Krupowej (1152 m n.p.m.; Figiel, Krzywda 2006). Usytuowane wbrew swej nazwie - na polanie Sidzińskie Pasionki, przylegającej do Hali Kucałowej. Pierwsze schronisko wybudowane w 1935 r. nosiło nazwę „Pod Policą”. Jednak jesienią 1944 r. Niemcy spalili schronisko. Po II wojnie światowej podjęto jego odbudowę, którą zakończono w 1955 roku, a następnie w latach 1980-1990 XX w. zostało przebudowane przybierając dzisiejszy wygląd (Figiel, Krzywda 2006). Budynek posiada charakterystyczną dla rejonu Podtatrza architekturę (fot. 4). Ściany schroniska wykonano z belek poziomych, wiązanych na węgłach „na zamek” tak, że belki jednej ściany są przesunięte w pionie o połowę swojej długości w stosunku do drugiej ściany przyległej jest to system zwany „ścianą węgłową”. Konstrukcję tę charakteryzuje wytrzymałość na nacisk wiatru. Poszczególne belki są wzajemnie powiązane ze sobą od dołu do góry zgodnie z faktyczną kolejnością realizacji ściany (Śmiałowski 1959)- Belki schroniska ułożono na „peckach” czyli (wg gwary góralskiej) na kamieniach. Dwa pierwsze elementy ściany to belka progowa i belka przeciwległa zwana „pierwsze drzewo”, które stanowią pierwsze elementy poprzecznych ścian schroniska. Początki takiego budowania, można odnaleźć już u Witruwiusza (2004). Stromy ¹ Znakomitym znawcą estetyki architektury góralskiej, i wielkim miłośnikiem szałasów tatrzańskich, był Włodzimierz Gruszczyński (1906-1973), profesor WA PK, czołowy przedstawiciel krakowskiej szkoły architektury regionalnej i architektury w krajobrazie. Inf. od p. prof. W. Kosińskiego - w czasie konsultacji. ² Aluzja do książki-albumu Bernarda Rudofskyego nt. architektury samorodnej, wernakułar-nej. Por. B. Rudofsky, Architecture without Architects, Museum of Modern Art, New York 1966. 313 Dariusz Kronowski Fot. 4. Schronisko PTTK na Hali Krupowej (fot. J. Morajko; 2016) dach przyzbowy, konstrukcji zabezpieczającej przed podrywającym działaniem wiatru oraz wygodnym odprowadzaniem wody opadowej i śniegu z powierzchni pokryto tzw. „dranicami” (Tłoczek 1980) czyli deskami „dartymi” pozyskiwanymi z bezsęcznych pni drzew iglastych (m.in. świerka oraz jodły) oraz tradycyjnym gontem drewnianym. Technika pokrywania dachu dranicami była rozpowszechniana przede wszystkim na Podhalu i jest wytworem miejscowych budarzy. Zaletą tego typu dachów jest lekkość, prostota i trwałość pokrywania dużych połaci pod ostrym kątem lub w pionie. Innym znanym systemem pokrywania budynków górskich jest gont drewniany, tworzący często kompozycję ze wspomnianymi dranicami. Gont drewniany wykonuje się z drewna drzew iglastych przez promieniste rozklinowanie pnia. Układa się go w gęstym łace-niu lub deskowaniu. Gont jest wykorzystywany na małych powierzchniach o zmiennym kącie nachylenia (Kronowski 2014). Fot. 5. Letniak na polanie Kasakówka w Zawoi (fot. P. Krzywda; 2002) W kształtowaniu zabudowy górskiej wyróżnić należy wpływ opadów na kształtowanie formy architektonicznej dachu, w tym przypadku omawianego w obiekcie schroniska. Duże ilości opadów atmosferycznych w środowisku górskim, wymaga wyraźnych nachyleń połaci dachowej. Jest to jedno z podstawowych założeń jeżeli chodzi o kształtowanie dachów wiszących. Dawne szałasy góralskie posiadały silny okap dochodzący z partii szczytowej do 2 lub 2,5 m. Są to zależności formalne, które w kierunkach analizy i rozumowania niniejszego 314 Architektura Pasma Polic na tle Karpat polskich zagadnienia są istotne do podkreślenia, jako jeden z ważniejszych czynników oraz elementów kształtujących charakter architektury górskiej (fot. 5; Skoczek 1961). Wsie i małe miasta w górskim krajobrazie W Paśmie Polic kształtuje się nie tylko zabudowa regionalna i szałasowa. W regionie formują się również ciekawe układy ruralistyczne małych i dużych wsi wpisanych w krajobraz górski. Górskie wsie Beskidu Żywickiego składają się zwykle z licznych przysiółków rozrzuconych w dolinach i na stokach, np. na Orawie dominuje zabudowa zwarta mająca charakter jedno lub dwustronnie lokowanej ulicówki, z dominującym kościołem. Domy zwrócone są tam najczęściej szczytem do drogi i ten tradycyjny układ jest nadal zachowywany, tak jak we współczesnej architekturze. Na większości obszaru Pasma Polic dominował typ zagrody jednobudynkowej z częścią gospodarczą. Spotykana była również forma zabudowy wielobudynkowej o nieregularnym układzie. Górali Babiogórskich charakteryzowała zabudowa dwurodzinna tzw. „na dwa końce’’(fot. 6). W tego typu budynkach obszerna sień oddzielała część gospodarczą od mieszkalnej. Budownictwo przemysłowe reprezentowały młyny wodne, folusze' i tartaki (fot. 7). Należy zwrócić uwagę na przydrożne kaplice i kapliczki oraz figury pochodzące z warsztatu Białopotockich z Białego Potoku obsługujących całe Podtatrze. Szczególne miejsce zajmują tzw. dzwonnice loretańskie, zachowane m.in. w Zawoi i Zubrzycy Górnej. Tradycyjne budownictwo regionalne należy już do rzadkości. Wiele tradycyjnych budynków zostało przebudowanych, a jedynie nieliczne zachowały oryginalny charakter. Z dawnym budownictwem Fot. 6. Tradycyjne budownictwo regionalne, zabudowa dwurodzinna tzw. „na dwa końce" w Juszczynie (Archiwum Ilustrowanego Kuriera Codziennego, zbiory NAC; 1933) ■' Folusz - warsztat przemysłowy zajmujący się obróbką sukna, Tłoczek I., op.cit. 315 Dariusz Kronowski Fot. 7. Dawny tartak wodny w Skawicy (fot. P. Franczak; 2017) Fot. 8. Tradycyjne zabudowania w skansenie w Zubrzycy Górnej (fot. P. Krzywda; 2010) można się zapoznać m.in. w Muzeum Orawskiego Parku Etnograficznego w Zubrzycy Górnej (fot. 8) oraz w małych placówkach muzealnych w Sidzinie Bińkówce i Zawoi Markowej. Do interesujących obiektów architektury drewnianej należą kościół pw. Św. Klemensa w Zawoi oraz wznoszący się naprzeciwko niego, wybudowany na początku XX w. tzw. Dworzec Babiogórski (fot. 9). Miejscowości w Paśmie Polic wytyczają z reguły duże wsie jak m.in. wspomniana Zawoja, będąca jedną z lepiej rozwijających się miejscowości tego regionu. Zawoja jest miejscowością zlokalizowaną u północnego podnóża Babiej Góry (1725 m n.p.m.), w dolinie Skawicy oraz na stokach pasm górskich Beskidu Żywieckiego i Beskidu Średniego (Makowskiego). Jak większość miejscowości tego regionu, pełni ona funkcje letniskowe i turystyczne. Znajdują się tu liczne hotele, pensjonaty i kwatery prywatne o bardzo zróżnicowanej architekturze (fot. 10-13). W Zawoi mieści się siedziba Babiogórskiego Parku Narodowego. Należy zwrócić uwagę na fakt, że miejscowość jest największą wsią w Polsce i jedną z najdłuż- szych (walczy o ten prym gorczańską Ochotnicą) - liczy 18 km. Miejscowość ta dzieli się na 6 sołectw i wraz ze Skawicą tworzy gminę. Obie te wsie powstały w wyniku ekspansji osadniczej w pierwotnej puszczy karpackiej. Pierwsze wzmianki o Skawicy pochodzą z roku 1593. Przez długi okres Zawoja i Skawica były traktowane jako jedna wieś nazywana Skawicą. Należały wtedy do starostwa lanckorońskiego i pozostały we wlada- 316 Architektura Pasma Polic na tle Karpat polskich Fot. 9- Budynek Dworca Babiogórskiego w Zawoi (fot. P. Franczak; 2017) Fot. 10. Dom wczasowy Diablak w Zawoi (fot. D. Dyrcz; 2014) Fot. 11. Hotel Jawor w Zawoi (fot. P. Franczak; 2015) Fot. 12. Kwatery prywatne w Zawoi (fot. D. Dyrcz; 2014) niu kolejnych dzierżawców. W 1847 r. administracyjne oddzielono Zawoję, choć formalnie do rozdzielenie obu wsi miało miejsce w 1787 r. (Troll 2015). Współcześnie aktywizacja gospodarcza rejonów wypoczynkowych niesie określone skutki przestrzenne, wykorzystujące korzyści ekonomiczne. Jednak powoduje ona również niekorzystne przeinwestowania i zagrożenie dla środowiska naturalnego (Kosiński 2009). Jednym z głównych problemów wsi Pasma Polic jest postępujące rozproszenie Fot. 13. Kwatery prywatne w Zawoi (fot. D. Dyrcz; 2014) 317 Dariusz Kronowski zabudowy. Wobec ich lokalizacji u podnóży górskich wzniesień, nowe inwestycje powinny być kształtowane w sposób nie ingerujący w naturalny krajobraz. W związku z podjętymi założeniami zabudowa powinna mieć ściśle wyznaczony obszar, uwzględniający właściwe proporcje nowych założeń odpowiednich dla charakteru przestrzennego. Istotny tutaj jest racjonalny przebieg dróg, służących rozprowadzeniu ruchu turystycznego w wybranych strefach. Analiza kształtu przestrzennego wsi Pasma Polic ujawnia zaś często brak poszanowania tych wartości przestrzennych. Dowolne budownictwo powstałe w latach 70. i 80. XX w. zniszczyło przestrzenny ład górskich wsi przez nadmiar form niewspół-grających z tradycyjną zabudową (fot. 14, 15). Agresywne kilkupiętrowe budynki, choć nawiązujące, lecz nie powtarzające wzorców tradycyjnego piękna architektury góralskiej, rozsadziły swoją skalą skromną i zgrzebną architekturę drewnianą, wprowadzając chaos w krajobraz wsi Pasma Polic. Naturalne strefowanie Fot. 14. Domy mieszkalne z lat 70-80. XX w. sąsiadujące z zabudowaniami z początku XX w. (fot. P. Franczak; 2016) Fot. 15. Zabudowania w centrum Skawicy (fot. A. Piasecki; 2017) zostało zakłócone, wprowadzono też standardowy typ budynków jednorodzinnych powszechnie powielany. Pozbawiło to wsie naturalnej harmonii i tożsamości. Negatywnie wpływające na naturalną formę tych wsi są różne rekreacyjno-wypoczynkowych, wielkoprzestrzenne obiekty handlowe m.in. w Białce i Zawoi. Obiekty te wprowadzają dyshar-monię w strukturze zabudowy oraz konflikty emocjonalno-funkcjo-nalne wśród mieszkańców. Granice architektury obejmują również strefy poza zespołami budynków, mieszcząc się w różnych skalach, od niewielkich założeń urbanistycznych do wielkich założeń przestrzennych, jak miasto czy 318 Architektura Pasma Polic na tle Karpat polskich region. Ruralistyka jest szczególnym i wyjątkowym obszarem działań, ponieważ obejmuje możliwość pracy w większej skali. W należytym formowaniu wsi górskich, należy uwzględnić nie tylko planowanie, lecz także badanie i prowadzenie studiów w celu dalszego rozwoju takiego obszaru jak Pasma Polic, wyjątkowego pod względem turystycznym i urbanistycznym, włączając do tych przekształceń przedstawicieli innych dyscyplin. Ważną dziedziną jest także architektura krajobrazu - sztuka, której najważniejszą funkcją jest tworzenie i ochrona piękna w otoczeniu siedzib ludzkich oraz szerzej w naturalnej scenerii krajobrazu (Chmielewski 2010). Krajobraz górski można postrzegać na dwa sposoby, jako byt materialny, odwzorowanie środowiska jawiące się w oczach jako konkretny widok, oraz w skali ponad percepcyjnej jako niematerialny byt odnoszący się do wartości przestrzeni jako pewnej wypadkowej (np. krajobraz Pasma Polic) zbudowany w świadomości obserwatora na podstawie poznanych konkretnych widoków i doświadczeń (Zieliński 2014). Pojęcie krajobrazu kształtuje opinię o przestrzeni Pasma Polic w świadomości mieszkańców oraz przyjezdnych. Konflikty i pozytywne rozwiązania przestrzenne Rozwoj osadnictwa na terenach górskich powoduje tam nasilenie wielu ujemnych zjawisk. Niezbędne jest kształtowanie świadomości współczesnego człowieka w prawidłowym kreowaniu przestrzeni, a także ochronie dóbr kulturowych i odpowiedniej rewitalizacji walorów historycznych miejsca (fot. 16). Można tego dokonać poprzez odpowiednie działania władz i wpływ na świadomy wypoczynek społeczeństwa. Działania takie powinny objąć kreowanie form przestrzennych będących bazą wypoczynkową, a także adaptacja obiektów już istniejących lub niszczejących. Jednak inwestycje na rzecz tego typu obiektów nie w pełni zaspokajają wymagania powszechnego odbiorcy. Jest to wynikiem braku oczywistej koordynacji pomiędzy inwestorami, a włodarzami danej miejscowości, a co za tym idzie wadliwym wykorzystaniu możliwości przestrzennych obszarów podgórskich w Polsce (Gzell 1981). Właściwa aranżacja przestrzeni oraz wpisywanie ich w istniejącą zabudowę, będzie możliwe jedynie wówczas gdy zostaną wdrożone odpowiednie metody planistyczne. Należy opracowywać odpowiednie plany zagospodarowania przestrzennego nie tylko Pasma Polic bo problem ten dotyczy bowiem wszystkich terenów podgórskich i górskich w Polsce. Obecna zabudowa jest rozrzucona i odczuwa się wyraźną i ostrą dysharmonię. Podstawowymi elementami tworzenia planu przestrzeni podgórskiej powinny być elementy środowiska naturalnego i krajobrazowego obejmującego obszar oraz otoczenie z uwzględnieniem związków pomiędzy nimi. 319 Dariusz Kronowski Fot. 16. Dom Pracy Twórczej PAN w Zawoi; 60.-70. XX w. (archiwum fotopolska.eu) Podstawową formą rozwoju dużych wsi Karpackich (jak np. Zawoi) jest zabudowa rekreacyjna. Jest to podstawowy czynnik ewolucji takich miejscowości, nie mających obecnie innych możliwości. Niegdyś wsie górskie funkcjonowały w oparciu o wypas lub huty szkła, obecnie podstawową funkcją jest tam turystka. Nowych możliwości nie daje również postępująca modernizacja przestrzeni wiejskich. Obecnie usługi stały się główną siłą kreowania czynników miastotwórczych dając dobre wyniki. Wsie Pasma Polic, wraz z obsza- rami mieszkalnymi wyżej położonymi, z świadczącymi usługi turystyczne daje się zidentyfikować w całościowym sensie urbanistycznym, a podstawą są czytelne elementy kształtujące te układy. W poszczególnych miejscowościach widoczne są dominanty krystalizujące całość założenia. Grupy zabudowy nie konkurują z przyrodą i krajobrazem. Daje to możliwości loko wania nowych inwestycji na terenach nadających się do zabudowy i posiadających funkcje zabudowy o podobnych funkcjach. Miejscowości położone wokół Pasma Polic posiadają odpowiednią fizjonomię dla kierunku rozważań, pozwalającego na łączenie organizacji przestrzeni oraz ich realizacji. Analizując przestrzeń przyrodniczą Pasma Polic można przyjąć tezę, że kształtowanie takich obszarów podgórskich i górskich w oparciu o formy zabudowy turystycznej jest uzasadnione i ma swoje podłoże we współczesnym zapotrzebowaniu na rekreację. Najważniejszy w modelowaniu obszaru jest czytelny element wiążący i krystalizujący cały układ. Formy dominujące historyczne ale współgrające z formami współczesnymi powinny tworzyć zasadę jednorodności w skali urbanistycznej. Ważnym przy tym jest aby rozwiązania architektoniczne nie konkurowały ze środowiskiem naturalnym. Nowe inwestycje powinny stanowić całość i kształtować plan miejscowości podgórskich, jako kompozycję elementów zatwierdzonych przez odpowiednich planistów. Kształt miejscowości oraz jej zabudowa, a także lokalizacja wyznacza kształt jego mieszkańców oraz ich zachowania (Gzell 2009). W każdym z etapów rozwoju ważne jest odświeżanie przestrzeni zurbanizowanej i adoptowanie jej do nowego rodzaju pokoleń poprzez stwarzanie atrakcyjnych warunków życia 320 Architektura Pasma Polic na tle Karpat polskich i pracy. Jest to element ściśle związany z podnoszeniem kwalifikacji, wykształcenia oraz rozpowszechnienia nowych wzorców życia z podnoszeniem zamożności włącznie. Podnoszenie kultury mieszkańców i rozwijanie świadomości ich miejsca (genius loci) sprawia, że użytkownicy mogą funkcjonować w unikalnej przestrzeni i że jego przyszłością jest ich rozwój osobisty. Zatem można stwierdzić, że istotnym w rozwoju urbanistyki górskiej jest wdrażanie nowych elementów w sferze nie tylko urbanistycznej, ale również w sferze działań społecznych. Wspomniane elementy można zauważyć w Paśmie Polic poprzez wdrażanie ekspansji turystycznej z jednoczesnym poszanowaniem krajobrazu. W pracach analizujących koncepcje zagospodarowania przestrzennego ziem górskich należy zwrócić uwagę na fakt, że jest to obszar o dużym nasileniu ruchu budowlanego, a jednocześnie stanowi szczególny układ dla rozwoju Polski. Rozwiązaniem tej problematyki jest sterowanie ekspansją budowlaną, a także planowanie inwestycji komunikacyjnych. Inwestycje te zasługują na uwagę ze względu na duże znaczenie dla dalszego rozwoju regionu. Istotne są korekty w zakresie przepisów oraz możliwości wdrażania nowych technologii projektowania. Umożliwia to racjonalną poprawę powiązań planowania przestrzennego oraz form w strategii rozwoju Pasma Polic, a także całego rejonu Babiogórszczyzny i Orawy. Wsie tamtejsze dysponują interesującymi walorami formotwórczymi środowiska, z punku widzenia potrzeb przede wszystkim dla rekreacji. Obecnie zarówno zabudowa jak i urządzenia rekreacyjne tego regionu są odnawiane oraz adoptowane do nowych celów, dzięki funduszom unijnym i cieszą się ponownym dużym zainteresowaniem mieszkańców, spowodowanym reformami społecznymi. Zachowane tam zabytki oraz bogactwo przyrody, skłania do dalszego rozwoju turystyki dla wybrednego odbiorcy z dużych miast. Pojawienie się w miejscowościach górskich obiektów handlowych o dużej kubaturze wprowadza dysonans w tkance i skali zabudowy oraz dezintegrację przestrzenną widoczną w centrach tych wsi i na liniach komunikacyjnych. Należy zwrócić uwagę na fakt, że w przypadku niewłaściwej lokalizacji inwestycje turystyki mogą spowodować niekorzystne przemiany w przestrzeni kulturowej. System zagospodarowania terenów jest wynikiem możliwości finansowych inwestorów z wyłączeniem ochrony krajobrazu. Efekty złego planowania są niekiedy już widoczne w terenach o wybitnych walorach krajobrazowych i w eksponowanych miejscach. Dodatkowo krajobraz górski zagrożony jest na degradację przez nadmierne nagromadzenie, często nieestetycznych nośników reklam zewnętrznych, które bardzo powszechnie występują w miejscowościach pełniących funkcje turystyczne (Listwan-Franczak, Franczak 2015; Listwan-Franczak 2016). 321 Dariusz Kronowski Planowanie w rejonach podgórskich i górskich powinno odznaczać się wysoce idealistycznym i kreatywnym myśleniem o przyszłości, której istotną kwestią jest dobrze zaaranżowana przestrzeń dla rejonów górskich, ale jednocześnie doskonałej organizacji wewnętrznej i ponadczasowej architekturze, która stanowi świadectwo epok rozwoju historii, kultury i sztuki, współgrając z otaczającym krajobrazem. Literatura Bogusz W., 1996, Projektowanie architektoniczne i budownictwo regionalne, Wydawnictwa szkolne i pedagogiczne, Warszawa. Bóhm A., 1994, Architektura Krajobrazu jej początki o rozwój, Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki, Kraków. Chmielewski J. M., 2010, Teoria urbanistyki w projektowaniu i planowaniu miast, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa. Figiel S„ Janicka-Krzywda U., Krzywda P., Wiśniewski W.W., 2012, Beskid Żywiecki, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Pruszków. Gzell S., 1981, Miasteczko w krajobrazie podgórskim, PWN, Warszawa. Jakubowski R., Szewczyk R., 2013, Są takie miejsca - Schroniska górskie w Polsce, Sport i Turystyka - Muza SA, Warszawa. Kosiński W., 2009, Aktywizacja turystyczna małych miast, Monografia 269, Politechnika Krakowska, Kraków. Kronowski D., 2014, Kształtowanie formy architektonicznej w krajobrazie górskim - zagadnienia wybrane, rozprawa doktorska, Repozytorium Politechniki Krakowskiej, Kraków. Listwan-Franczak K., Franczak P., 2015, Problematyka reklamy zewnętrznej na obszarach cennych przyrodniczo, przykład otoczenia Tatr, Prace Geograficzne, 142, 57-75. Listwan-Franczak K., 2016, Reklama zewnętrzna wzdłuż dróg dojazdowych do karpackich parków narodowych, Problemy Ekologii Krajobrazu, 41, 95-106. Rudofsky B., 1966, Architecture without Architects, Museum of Modern Art, New York. Skoczek A., 1961, O niektórych parametrach architektonicznych kształtowania dachów wiszących w środowisku Podhala, maszynopis niepublikowany, Kraków. Szafer T.P., 1961, Tatrzańskie szałasy pasterskie, Instytut Historii Urbanistyki i Architektury, Warszawa. Śmiałowski R., 1959, Architektura i budownictwo pasterskie w Tatrach Polskich, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Kraków. Tłoczek I., 1958, Polskie budownictwo drewniane. Arkady, Warszawa. Tłoczek I., 1980, Polskie budownictwo drewniane, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa. 322 Architektura Pasma Polic na tle Karpat polskich Troll M., 2015, Działo się w Zawoi w roku Pańskim 1787, Rocznik Babiogórski, 16,145-151. Witruwiusz, 2004, O architekturze ksiąg dziesięć, księga II, rozdział I, Prószyński i S-ka, Warszawa. Zieliński M., 2014, W stronę piękna przestrzeni miasta - refleksje architektoniczno-krajobrazowe. Teka Komisji Urbanistyki i Architektury o/PAN w Krakowie, Tom XLII, Kraków. Zuziak Z. K., 2009, Wizje Podhala. Ze studiów nad koncepcjami rozwoju przestrzennego regionu, Architektura, Czasopismo Techniczne, 2A-2009,10,106, 28. 323 PLANOWANIE PRZESTRZENNE NA OBSZARZE GMIN PASMA POLIC Karolina Listwan-Franczak, Łukasz Fiedeń Wprowadzenie Kształtowanie polityki przestrzennej na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, zgodnie z Ustawę z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, zostało powierzone zarówno organom administracji rządowej, jak i organom samorządu terytorialnego. Dlatego też większość planów przestrzennych poprzedzona jest opracowaniem adekwatnej w danym przypadku polityki i strategii (Bóhm 2016). Na najwyższym szczeblu systemu planowania przestrzennego w Polsce znajduje się Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, która rejestruje stan istniejący oraz określa kierunki i cele strategiczne w gospodarowaniu przestrzenią. Zgodnie z wytycznymi KPZK, opracowywana jest przez samorząd województwa Strategia Rozwoju Województwa. W kompetencji samorządu województwa w zakresie polityki przestrzennej pozostaje także opracowanie Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa. Najniższym szczeblem w hierarchii planowania przestrzennego pozostaje planowanie przestrzenne w gminie, obejmujące sporządzanie obligatoryjnego studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz fakultatywnych miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Zgodnie z zasadą subsydiarności polityka przestrzenna, w najszerszym zakresie i w sposób najbardziej szczegółowy, realizowana jest przez samorząd gminy. Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym mówi wprost, iż „Kształtowanie i prowadzenie polityki przestrzennej na terenie gminy, w tym uchwalanie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego [...] należy do zadań własnych gminy”. Dostrzegając rosnącą rolę gospodarki przestrzennej i planowania przestrzennego Karolina Listwan-Franczak, Łukasz Fiedeń w życiu społeczno-gospodarczym, autorzy niniejszego rozdziału, dokonali analizy ilościowej i jakościowej prac planistycznych w gminach Pasma Polic (gm. Bystra-Sidzina, Jabłonka, Jordanów, Maków Podhalański oraz Zawoja) w celu dokonania charakterystyki polityki przestrzennej na badanym obszarze. Opracowanie bazuje na danych statystycznych z Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego oraz przeglądzie aktów planistycznych, obowiązujących w gminach, stanowiących studium przypadku. Główne narzędzia kształtowania polityki przestrzennej w gminach Pasma Polic Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym przewiduje istnienie dwóch głównych narzędzi kształtowania polityki przestrzennej w gminie. Są to: studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. Oba te akty planowania przestrzennego w systemie planistycznym zaliczane są do aktów planowania ogólnego. Ustawodawca przewidział obok nich instytucję decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, która ma charakter indywidualnej decyzji administracyjnej. Te trzy instrumenty prawne, stanowią główne narzędzia, za pomocą których gmina prowadzi politykę przestrzenną. Również w gminach Pasma Polic planowanie przestrzenne i zagospodarowanie przestrzeni, opiera się na tych trzech środkach prawnych. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy sporządzane jest od 1994 r. obowiązkowo i obejmuje cały obszar administracyjny gminy. Ustalenia w nim zawarte są wiążące przy opracowywaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Niemniej jednak studium nie jest aktem prawa miejscowego, a jedynie aktem kierownictwa wewnętrznego. Przekłada się to, na sytuację, w której studium nie może być podstawą do wydania decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, a jego zapisy są wiążące jedynie dla autorów planów miejscowych. Treść studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego dzieli się na dwie części: uwarunkowań i kierunków. Uwarunkowania związane są ze stanem istniejącym i dotyczą diagnozy aktualnej sytuacji społeczno-gospodarczej gminy. Kierunki określają orientację rozwoju przestrzennego i zasady polityki przestrzennej. Każda z gmin Pasma Polic posiada obecnie obowiązujące studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Jest to zgodne z ogólnopolskim stanem prac planistycznych - w końcu 2010 r., podobnie jak w poprzednich latach, 326 Planowanie przestrzenne na obszarze gmin Pasma Polic niemal wszystkie gminy w Polsce posiadały aktualne studia gminne (Śleszyński 2012). Na jakość planowania przestrzennego w gminie przekłada się nie tylko sam fakt posiadania studium, ale także jego aktualność. Zgodnie ze stanem na rok 2010, 1665 gmin posiadało studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz dokument nie był w trakcie zmiany, 786 gmin posiadało ten dokument i był on w trakcie zmiany, 13 gmin nie posiadało tego aktu planistycznego, ale było w trakcie jego sporządzania, a jedynie 15 gmin nie posiadało studium i nie trwały prace nad jego opracowaniem (Śleszyński 2012). W gminach Pasma Polic najbardziej aktualne studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego posiada gmina Zawoja oraz gmina Maków Podhalański. Obydwa studia datowane są na rok 2015, przy czym w gminie Zawoja aktualizacja nastąpiła w stosunku do studium z 2012 r., a w gminie Maków Podhalański w stosunku do studium z 2011 r. Gmina Jabłonka uchwaliła studium w 2014 r., dokonując tym samym aktualizacji studium z 2009 r. Gmina Bystra-Sidzina w 2010 roku dokonała aktualizacji studium z 2000 r. Gmina Jordanów (wiejska) uchwałę o przyjęciu studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego podjęła w 2014 r. i do tej pory nie dokonała uaktualnienia tego dokumentu planistycznego. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, w przeciwieństwie do studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, stanowi akt prawa miejscowego i zawiera przepisy powszechnie obowiązujące na danym terenie, będące podstawą wydawania decyzji administracyjnych. Dokument ten określa przeznaczenie, warunki zagospodarowania i zabudowy terenu, a także rozmieszczenie inwestycji celu publicznego. Ponadto w planie miejscowym dokonuje się również zmiany przeznaczenia gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne (fot. 1, 2). Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego musi zawierać się w granicach administracyjnych gminy i może obejmować tylko część jej obszaru. Na terenie gminy może zatem obowiązywać więcej planów miejscowych, ich granice jednak nie mogą się na siebie nakładać. Należy mieć jednak na uwadze fakt, iż plan miejscowy nie jest aktem obligatoryjnym (w przeciwieństwie do studium). W Polsce w 2010 r. plany miejscowe posiadały 2249 gminy, czyli ponad 90%. Ponadto 378 gmin posiadało tylko jedne plan, 537 gminy - od 2 do 5, 791 gmin - od 6 do 20, 498 gmin - od 21 do 100 oraz 45 gmin -101 i więcej (Śleszyński 2012). Na analizowanym obszarze występują miejscowości, w których miejscowy plan pokrywa cały obszar oraz miejscowości, dla których uchwalono plany miejscowe, obejmujące ich fragmenty (ryc. 1). Do tej pierwszej kategorii zalicza się Zawoja, Sidzina, Bystra Podhalańska, gdzie pokrycie miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego jest 100%. Skawica posiada plan miejscowy opracowany dla całego obszaru zurbanizowanego (z opracowania wyłączono obszary zalesione). Natomiast Osielec posiada plan miejscowy dla całej wsi z wyłączeniem kamieniołomu. 327 Karolina Listwan-Franczak, Łukasz Fiedeń Fot. i. Dolina Skawicy Sołtysiej w 2008 r. (fot. M. Gąsek) Fot. 2. Zabudowa doliny Skawicy Sołtysiej po zmianie przeznaczenia terenu w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego (fot. P. Franczak; 2016) Pozostałe wsie posiadają plany miejscowe dla pojedynczych działek lub zgrupowań działek (ryc. 1). Instrumentem pomocniczym w planowaniu przestrzennym jest decyzja o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, która wydawana jest w celu umożliwienia zabudowy i zagospodarowania terenu, dla którego nie obowiązuje miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym wyróżnia dwa rodzaje decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu: decyzje o lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz decyzje o warunkach zabudowy (dla inwestycji innych niż cel publiczny). Jak podaje P. Śleszyński i współpracownicy (2012) liczba pozytywnych decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu utrzymuje się na stałym poziomie - poniżej 200 tys. rocznie. Decyzje o warunkach zabudowy stanowią ponad 85% i dotyczą głównie zabudowy jednorodzinnej. W gminach w których występuje duże pokrycie obszarów miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego, liczba wydawanych decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu jest niewielka i stanowi wyjątek od planowania i zagospodarowania przestrzennego na mocy obowiązujących miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Taka sytuacja dotyczy gmin Pasma Polic, które stosunkowo w dużej mierze pokryte są tymi aktami planistycznymi. 328 Planowanie przestrzenne na obszarze gmin Pasma Polic Ryc. i. Występowanie obowiązujących miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego na obszarze gmin Pasma Polic Charakterystyka planowania przestrzennego na obszarze gmin Pasma Polic Analiza dokumentów planistycznych, obowiązujących na obszarach omawianych gmin pozwoliła na sporządzenie ogólnej charakterystyki przyjętej dla nich polityki przestrzennej (ryc. 2). Wyznaczone w tych dokumentach typy zagospodarowania terenu zwektoryzowano w oprogramowaniu ArcMap, grupując je w 11 kategorii według przyjętego klucza (tab. 1). Większość omawianego obszaru została w dokumentach planistycznych przeznaczona pod zieleń leśną (ok. 64%; ryc. 3A). Takie przeznaczenie przewidziano jednak głównie dla miejsc porośniętych już przez lasy, które zajmują głównie stoki o dużym 329 Karolina Listwan-Franczak, Łukasz Fiedeń Ryc. 2. Przeznaczenie terenu gmin Pasma Polic w studiach uwarunkowań i kierunkach zagospodarowania przestrzennego Źródło: opracowanie własne na podstawie studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin. nachyleniu. Na pozostałym obszarze Pasma Polic największy udział stanowią tereny przeznaczone na cele rolnicze (ok 17%; ryc. 2). Trzeba tu jednak zaznaczyć iż większość tych terenów obecnie jest porzucona rolniczo i występują tam nieużytki. Jedynie 13,8% powierzchni pasma przeznaczono pod zainwestowanie, z czego ponad 75% stanowią tereny zabudowy mieszkaniowej (ryc. 3B). Obszary o funkcji mieszkaniowej wyznaczono przede wszystkim w dnach głównych dolin (Skawy, Skawicy i Bystrzanki). Ponadto mniejsze zgrupowania rozproszonej zabudowy wyznaczono na wyżej położonym obszarze w obrębie pasa przełęczy rozciągającego się od Zawoi Podpolice przez Skawicę Suchą Górę po Juszczyńskie Polany (na wysokości ok. 600-800 m n.p.m.). Z kolei po południowej stronie głównego grzbietu Polic wysoko położone obszary przeznaczone pod zabudowę mieszkaniową wyznaczono na już stosunkowo intensywnie zabudowanym obszarze rozciągającym się od Przełęczy Zubrzyckiej przez Sidzinę Wielką Polanę po osiedle Jarominy w Sidzinie. W tym miejscu należy zaznaczyć iż w dokumentach 330 Planowanie przestrzenne na obszarze gmin Pasma Polic Tab. i. Kategorie przeznaczenia terenów w dokumentach planistycznych dla poszczególnych gmin Kategoria Typy przeznaczenia terenów w gminach przeznaczenia Bystra-Sidzina Jabłonka Jordanów Maków Podh. Zawoja terenów M M, oprócz MU strefa osadnicza MN, RM M, oprócz MU; M, oprócz MU; mieszkaniowe RM, TL ZR MU tereny mieszkaniowo- MU zabudowy MN MU MU uslugowe mieszkaniowo- usługowej U U, oprócz US tereny usług, U, UP U, oprócz US U, oprócz UT usługowe oprócz UT UT US UT US US UT sportu i rekreacji P P P P P przemysłowe R strefa rolnicze R gospodarki R R ZR rolnej Z strefa 0 dużym Z, oprócz ZL zieleń niebę- Z, oprócz ZL znaczeniu ZN, ZC i ZZL ZC, ZN, ZU dąca lasami ekologicznym ZL ZL lasy ZL ZL, ZZL ZL zieleń leśna rzeki, tereny urządzeń WP gospodarki tereny wód wody wodnej, rzeki WS rzeki powierzchnio- powierzchniowe projektowane wych, zbiorniki retencyjne KDGP, drogi klasy KS,droga K wybrane drogi wybrane drogi KDZ, KDL, GP, G, Z, linia wojewódzka, komunikacyjne kolej KK kolejowa drogi powiatowe IT infrastruktura E, K, O,T,W E, W techniczna planistycznych opracowanych dla obszaru gminy Bystra-Sidzina zmieniono przeznaczenie większości spośród wysoko położonych osiedli (dziś w większości opuszczonych). Polana Malinowe z mieszczącymi się na niej zabudowaniami osiedla Malinowo (na wysokości ok. 830 m n.p.m.) oraz sąsiadujące z nim osiedle Jasionka przeznaczone 331 Karolina Listwan-Franczak, Łukasz Fiedeń Ryc. 3. Udział przeznaczenia terenów badanych gmin (A) i udział przeznaczenia terenów nieleśnych badanych gmin (B) w studiach uwarunkowań i kierunkach zagospodarowania przestrzennego zostały pod zalesienie. Z kolei grunty Roli Flakowa i osiedla Na Policach przeznaczono w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego Sidziny do zagospodarowania jako użytki rolnicze. Podobnie zaplanowano zagospodarowanie rozległej niegdyś Roli Staszkowej, jednak w jej obrębie zaplanowano przeznaczenie pojedynczych działek pod zabudowę mieszkaniową (na wysokości ok. 835 m n.p.m.). Natomiast najwyżej położone obszary o przeznaczeniu pod zabudowę jednorodzinną i zagrodową wyznaczono w Sidzinie Wielkiej Polanie (max. ok. 935 m n.p.m.). 332 Planowanie przestrzenne na obszarze gmin Pasma Polic Tereny o przeznaczeniu usługowym i mieszkaniowo-usługowym zdecydowanie największy udział stanowią w Białce (8,4%). W Osielcu zajmują one 5,5%, natomiast w pozostałych wsiach stanowią znikomy udział. Podobnie sytuacja kształtuje się w przypadku terenów przemysłowych, których w Białce wyznaczono 2,1% powierzchni wsi. W pozostałych wsiach stanowią one od 0,2 do 0,9%, bądź w ogóle ich nie wyznaczono (tab. 2). W dokumentach planistycznych większości gmin badanego obszaru wysoko położone hale pasterskie i polany przeznaczone zostały pod zalesienie bądź do użytkowania jako obszary zieleni (ryc. 2). W tym miejscu należy zaznaczyć o występującej w pojedynczych przypadkach niezgodności przeznaczenia dawnych hal pasterskich w stosunku do aktualnego użytkowania. W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Zawoja obszar dawnej Hali Śmietanowej przeznaczono pod tereny zieleni nieurządzonej (polany), podczas gdy obecnie jej obszar porasta zwarty, kilkudziesięcioletni las. Natomiast położona na sąsiednim grzbiecie bardzo widokowa Polana Broski przeznaczona została pod zalesienie. Stosunkowo duży obszar zieleni nieleśnej wyznaczony został w dokumentach planistycznych gmin w części północnej badanego obszaru, gdzie w miejscowościach gminy Maków Podhalański stanowi od 12,5 do 30,6% (ryc. 2; tab. 2). Najbardziej rolniczą część badanego obszaru stanowi teren miejscowości Bystra Podhalańska i Sidzina. W miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego dla każdej z nich wyznaczono odpowiednio 23,7 i 23,5% terenów o takim przeznaczeniu. Ponadto na tereny rolnicze przeznaczono 22,3% spośród całej powierzchni Kojszówki. W pozostałych wsiach udział tego typu przeznaczenia powierzchni wynosi od 6,5% w Białce do 18,2% w Skawicy (tab. 2). Planowanie przestrzenne w obszarach chronionych Badany obszar stanowi niezwykle cenny obszar pod względem przyrodniczym, dlatego też utworzono tu liczne formy ochrony przyrody. Najwyższą formą ochrony ustanowioną na tym obszarze jest park narodowy. Północno-zachodnia część Pasma Polic włączona została do Babiogórskiego Parku Narodowego, a cały ten obszar w 100% pokryty jest lasami i takie jego przeznaczenie zapisane zostało w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Zawoja. Jak wykazał J. Solon (2012) Babiogórski Park Narodowy jako jeden z nielicznych znajduje się na obszarze gmin, które posiadają niemalże pełne pokrycie miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego. Na omawianym obszarze pasma są dwa rezerwaty przyrody (leśny „Na Policy” oraz krajobrazowy „Na Policy im. prof. Zenona Klemensiewicza”) oraz otulina rezerwatu 333 Tab. 2. Przeznaczenie obszaru wsi badanego obszaru w studiach uwarunkowań i kierunkach zagospodarowania przestrzennego 334 Białka Bystra Grzechynia Juszczyn Kojszówka Osielec Sidzina Skawica Wieprzec Zawoja Zubrzyca Podhalańska Górna Powierzchnia [ha| M 156,1 398,2 317,3 220,4 98,3 146,6 564,4 235,8 52,9 1003,5 347,2 MU 55,9 25,6 8,0 51,5 26,3 126,0 21,5 14,5 6,1 43,8 12,5 u 45,0 11,3 2,1 2,5 5,8 7,2 10,1 5,5 0,4 57,2 35,0 UT 3,8 19,7 7,3 10,6 10,1 53,4 69,7 2,3 56,9 9,0 p 24,9 20,9 3,9 4,5 4,3 23,5 5,0 18,9 R 77,9 548,4 241,1 392,1 217,6 292,7 1344,3 509,3 1580,8 535,8 Z 236,9 19,9 360,4 315,1 129,0 78,9 6,2 26,5 139,2 83,8 146,1 ZL 568,9 1228,3 874,5 1487,1 464,4 1677,0 3662,8 1956,9 250,1 7147,7 2665,6 WP 12,5 15,1 2,3 7,7 7,1 7,6 16,7 6,8 0,1 27,2 6,3 K 19,1 26,1 13,2 26,8 14,8 34,3 12,8 20,5 5,9 54,1 18,7 Udział [%] M 13,0 17,2 17,4 8,8 10,1 6,0 9,8 8.5 11,6 10,0 9,2 MU 4,7 1,1 0.4 2.0 2,7 5.2 0,4 0.5 1.3 0.4 0,3 U 3,7 0.5 0,1 0,1 0,6 0,3 0.2 0,2 0,1 0.6 0,9 UT 0,3 0.9 0,4 0,4 1.0 2,2 1,2 0,1 0.6 0,2 p 2,1 0,9 0.2 0.5 0.2 0.4 0.2 0,2 R 6.5 23,7 13,2 15.6 22,3 12.1 23.5 18,3 15,7 14,2 Z 19.7 0,9 19.7 12.5 13,2 3,3 0.1 1,0 30,6 0,8 3,9 ZL 47.3 53,1 47,9 59,1 47,5 69,1 63,9 70,3 55,0 71,0 70,6 WP 1,0 0,7 0,1 0,3 0,7 0.3 0,3 0.2 0,3 0,2 K 1,7 1,1 0,7 1,1 1.5 1.4 0,2 0,7 1.3 0,5 0,5 Karolina Listwan-Franczak, Łukasz Fiedeń Źródło: opracowanie własne na podstawie studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin Uwagi: M - tereny mieszkaniowe, MU - tereny mieszkaniowo-usługowe, U - tereny usługowe, UT - tereny sportu i rekreacji, P - tereny przemysłowe, R - tereny rolnicze, Z - tereny zielone, ZL - tereny lasów, WP - tereny wód powierzchniowych, K - tereny komunikacji Planowanie przestrzenne na obszarze gmin Pasma Polic „Bembeńskie”. W studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin są to tereny leśne. Na analizowanym obszarze wyznaczono dwa Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk Natura 2000: „Na Policy” i „Ostoja Babiogórska”. W SUiKZP ten pierwszy w całości przeznaczono pod zieleń leśną, a w drugim dopuszczono działalność rolniczą na trzech niewielkich fragmentach obszaru. Na analizowanym obszarze wyznaczono dwa Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków Natura 2000: „Pasmo Policy” i „Babia Góra”. Ich granice nawiązują do granic SOO, jednak OSO są większe. W SUiKZP są to niemal w całości tereny leśne, z wyjątkiem kilku niewielkich zgrupowań terenów rolniczych. Warto zaznaczyć, że tereny przeznaczone pod zainwestowanie w południowej części Zawoi opierają się o granice obszarów OSO. W skali całego kraju jedynie 97 gmin charakteryzuje się pokryciem ich obszaru w co najmniej 80% przez obszary Natura 2000. Powierzchnia kolejnych 221 gmin zajęta jest przez te obszary w 40-80 %, a 625 gmin - 10-40% (Solon 2012). W tej ostatniej grupie znajduje się gmina Zawoja, w której obszary Natura 2000 zajmują ok. 29% jej powierzchni oraz gmina Jabłonka, w której zajmują one ok. 13% jej powierzchni. Ponadto na badanym terenie obszary Natura 2000 występują na terenie gminy Bystra-Sidzina, w której zajmują niespełna 5% jej powierzchni. Wnioski i rekomendacje Gminy Pasma Polic stanowią cenny zasób przyrodniczo-krajobrazowy. Z tego względu prowadzona na ich obszarze polityka przestrzenna powinna charakteryzować się szczególną dbałością o sprostanie wymaganiom ładu przestrzennego, w tym urbanistyki i architektury, zachowanie walorów architektonicznych i krajobrazowych oraz zagwarantowanie ochrony środowiska, w tym gospodarowania wodami i ochrony gruntów rolnych i leśnych, o czym wprost mówi Ustawa z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Obecny stan prac planistycznych na obszarze gmin Pasma Polic uznać należy za dobry, ze względu na aktualność opracowań planistycznych oraz pokrycie znacznych terenów miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego. Ogranicza to praktykę wydawania indywidualnych decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. To z kolei, zapewnia możliwość prowadzenia spójnej i kompleksowej polityki przestrzennej. Negatywnym zjawiskiem obserwowanym na badanym obszarze jest intensyfikacja zjawiska rozpraszania zabudowy. Spowodowana ona jest wyznaczaniem w dokumentach 335 Karolina Listwan-Franczak, Łukasz Fiedeń planistycznych coraz większych powierzchni przeznaczonych pod zabudowę zlokalizowanych w trudno dostępnych komunikacyjnie obszarach, ze względu na występujące tam wysokie walory krajobrazowe. Przyczynia się to do wysokich kosztów dostarczenia do tak zlokalizowanych zabudowań mediów oraz wysokich kosztów gospodarki komunalnej. Budowa zabudowań w odległych lokalizacjach wydłuża także czas dojazdu do pracy oraz dowozu dzieci i młodzieży do szkół. Istotne jest to, iż gminy Pasma Polic charakteryzują się występowaniem, na ich obszarze, licznych form ochrony przyrody - zarówno obszarowej, jak i indywidualnej. Wymaga to dodatkowej staranności przy opracowywaniu aktów planistycznych, tak aby zostały one w sposób właściwy w nich uwzględnione i objęte dodatkową prawną ochroną w postaci zapisów studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Analizowane gminy odpowiadają na te wymagania o czym świadczy fakt, iż Babiogórski Park Narodowy jako jeden z nielicznych znajduje się na obszarze gmin, które posiadają niemalże pełne pokrycie miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego. Ze względu na fakt, iż analizowany obszar szczyci się wysokimi walorami krajobrazowymi postulowane jest wykorzystanie instrumentów prawnych służących ich ochronie. Zasadne wydaje się rozważenie uchwalenia na obszarze gmin Pasma Polic uchwał o zasadach i warunkach sytuowania obiektów małej architektury, tablic reklamowych i urządzeń reklamowych oraz ogrodzeń, podejmowanych na mocy ustawy z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu (tzw. uchwały krajobrazowej). Uchwalenie tych aktów prawa miejscowego wzmocniłoby ochronę krajobrazu oraz pozytywnie wpłynęło na zachowanie ładu przestrzennego i jakości przestrzeni publicznej. Literatura Bank Danych Lokalnych, Główny Urząd Statystyczny, https://bdl.stat.gov.pl/BDL/start [odczyt: 15.04.2017]. Bóhm A., 2016, O czynniku kompozycji w planowaniu przestrzennym, Wyd. Politechnika Krakowska, Kraków. Solon J„ 2012, Obszary cenne przyrodniczo, [w:] P. Śleszyński, T. Komornicki, J. Solon, M. Więckowski, Planowanie przestrzenne w gminach, IGiGP PAN, Sedno Wydawnictwo Akademickie, Warszawa, 143-163. 336 Planowanie przestrzenne na obszarze gmin Pasma Polic Śleszyński P., 2012, Stan prac planistycznych w kraju, [w:] P. Śleszyński, T. Komornicki, J. Solon, M. Więckowski, Planowanie przestrzenne w gminach, IGiGP PAN, Sedno Wydawnictwo Akademickie, Warszawa, 11-57. Śleszyński P„ Komornicki T., Solon J., Więckowski M., 2012, Planowanie przestrzenne w gminach, IGiGP PAN, Sedno Wydawnictwo Akademickie, Warszawa. Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 27 marca 2003 r„ Dz.U. 2003 nr 80 poz. 717. 337 SYSTEM TRANSPORTOWY WSI W PAŚMIE POLIC Łukasz Fiedeń Wprowadzenie Konieczność przemieszczania się z jednych miejsc do drugich jest nieodłącznym elementem życia większości ludzi. Wielu twierdzi, że dzisiejszy świat, dzięki rozwojowi różnego rodzaju środków transportu umożliwiających szybsze przemieszczanie się, stał się niejako „mniejszy” od tego, po którym chodzili ich dziadkowie, czy pradziadkowie. Wspomniane przemieszczenia osób i towarów realizowane są przy pomocy odpowiednich pojazdów oraz różnego rodzaju infrastruktury, w stosownym otoczeniu instytu-cyjnym. W niniejszym tekście autor omówił zagadnienia związane z liniową i punktową infrastrukturą drogową i kolejową oraz transportem zbiorowym, występującymi i funkcjonującymi na obszarze wsi położonych w Paśmie Polic. Obszar objęty badaniem obejmował bowiem 8 wsi w województwie małopolskim: Zawoję i Skawicę (gm. Zawoja), Białkę i Juszczyn (gm. Maków Podhalański), Osielec (gm. wiejska Jordanów), Bystrą Podhalańską i Sidzinę (gm. Bystra-Sidzina) wszystkie położone w powiecie suskim; oraz Zubrzycę Górną (gm. Jabłonka) z powiatu nowotarskiego. Metody badań Rozważania dotyczące infrastruktury transportowej oparte zostały o analizę mapy topograficznej, ortofotomapy lotniczej, informacji otrzymanych z Urzędów Gmin w: Zawoi, Makowie Podhalańskim, Jordanowie, Bystrej i Jabłonce, ze Starostw Powiatowych w Suchej Beskidzkiej i Nowym Targu, z Zarządu Dróg Wojewódzkich w Krakowie Łukasz Fiedeń (przebieg dróg, lokalizacja przystanków autobusowych, stacji paliw, ośrodków szkolenia kierowców, stacji kontroli pojazdów). Informacje o lokalizacji wybranych obiektów usługowych zostały pozyskane z CEIDG z zastosowaniem zasady: brane pod uwagę są jedynie te działające firmy, których główna działalność gospodarcza (główny PKD) jest adekwatny do danej kategorii obiektów (np. 45.11.Z: Sprzedaż hurtowa i detaliczna samochodów osobowych i furgonetek - firmy sprzedające samochody). Analizę połączeń w publicznym transporcie zbiorowym wykonał autor w oparciu o rozkłady jazdy autobusów udostępnione przez dwa Starostwa Powiatowe oraz Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, uzupełnione w pojedynczych przypadkach o źródła internetowe, a także kolejowe rozkłady jazdy PKP PLK. Brano pod uwagę połączenie wykonywane w zwykły dzień powszedni (dzień roboczy, nauki szkolnej, poza okresem świątecznym) - 6 kwietnia. Przed utworzeniem bazy danych o połączeniach, wytypowano przystanki, dla których dane te postanowiono zbierać. Na podstawie zasięgu obszarów zabudowanych wg BDOO wyznaczono - w zależności od wielkości wsi - 1-6 podobszarów o różnym położeniu w sieci transportowej. Następnie wyznaczono ich centroidy i, zgodnie z zasadą najkrótszej drogi w linii prostej, wyznaczono przystanki, dla których zbierano dane (łącznie 18 par). Pod uwagę brane były informacje: o liczbie bezpośrednich kursów do centrum gminy (z wyjątkiem przystanków Bystra Urząd Gminy oraz Zawoja Centrum), do miasta powiatowego, do wojewódzkiego Krakowa oraz do innych, nie-wymienionych wcześniej miast, w dzień powszedni, ze szczególnym uwzględnieniem kursów docierających do danego miejsca w godzinach 4⁰⁰- 5”, 6⁰⁰-7⁵⁹ i 8°°-9w (poranny szczyt komunikacyjny - Guzik i in. 2010; Guzik 2012), oraz o liczbie par kursów na poszczególnych odcinkach sieci drogowej i kolejowej w dzień powszedni. Ponadto, dla obszarów zabudowanych wyznaczono czas dostępu do transportu publicznego w godzinach 6oo-7⁵⁹. Wskaźnik ten wyraża sumę czasu dojścia pieszego do przystanku z założeniem prędkości chodu człowieka równej 4 km/h (Guzik 2003) oraz czasu oczekiwania na środek transportu, liczonego jako połowa regularności jego kursowania, lecz nie więcej niż 10 min (Olszewski i in. 2013). Przyjęto, że regularność kursowania pojazdów jest identyczna na wszystkich przystankach w wyznaczonych podobszarach. Infrastruktura transportowa Przez obszar wsi Białka, Juszczyn, Osielec i Bystra przebiega droga krajowa nr 28 (10,3 km): Zator - Wadowice - Rabka-Zdrój - Limanowa - Nowy Sącz - Gorlice -Jasło - Krosno - Sanok - Kuźmina - Bircza - Przemyśl - Medyka, krzyżująca się 340 System transportowy wsi w Paśmie Polic w województwie małopolskim z drogami krajowymi nr: 7 (Żukowo - Gdańsk - Elbląg -Ostróda - Olsztynek - Płońsk - Warszawa - Janki - Grójec - Radom - Kielce - Kraków -Rabka-Zdrój - Chyżne), 44 (Gliwice - Mikołów - Tychy - Oświęcim - Zator -Skawina - Kraków), 52 (Bielsko-Biała - Kęty - Wadowice - Głogoczów), 75 (Kraków -Niepołomice - Brzesko - Nowy Sącz - Krzyżówka - Tylicz - Muszynka). Przez Białkę, Skawicę, Zawoję i Zubrzycę Górną poprowadzono drogę wojewódzką nr 957 (34,4 km): Białka - Zawoja - Jabłonka - Czarny Dunajec - Nowy Targ, która krzyżuje się z drogami krajowymi nr: 7 oraz 47 (Rabka-Zdrój - Nowy Targ - Zakopane) i 49 (Nowy Targ -Czarna Góra - Jurgów). Powyższe informacje dały autorowi podstawę do stwierdzenia, że sieć głównych dróg na omawianym obszarze zapewnia dostęp do wielu ważnych (z punktu widzenia zaspokajania ludzkich potrzeb) miejsc, w skali lokalnej, regionalnej i krajowej. Sieć w/w dróg uzupełnia 12 dróg powiatowych, o łącznej długości 75,3 km: - 1677K: Zubrzyca Górna - Sidzina - Bystra - Osielec (22,5 km), - 1683K: Jordanów - Toporzysko - Sidzina (1,1 km), - 1684K: Jordanów - Mąkacz - Bystra (2,5 km), - 1687K: Skomielna Czarna - Wieprzec (0,6 km), - 1690K: Maków Podhalański - Grzechynia - Zawoja (2,5 km), - 1691K: Skawica - Warty - Juszczyn (14,2 km), - 1692K: Zawoja - Podpolice - Sucha Góra (7,6 km), - 1693K: Zawoja - Markowa (3,5 km), - 1694K: Jeleśnia - Koszarawa - Zawoja (6,9 km), - 1695K: Zawoja - Przysłop - Stryszawa (3,3 km), - 1709K: Sidzina - Sidzina Górna (3,1 km), - 1718K: Skawica Rotnia - Juszczyn (5,7 km). Gęstość dróg krajowych, wojewódzkich i powiatowych kształtuje się na omawianym obszarze na poziomie 0,39 km/km² i jest wyraźnie zróżnicowana, będąc wyższą w części północno-zachodniej (Zawoja, Skawica, Białka, Juszczyn) i niższa w części południowo-wschodniej. W tym drugim obszarze leży Sidzina - jedyna z 8 wsi, przez którą nie przebiega żadna droga krajowa, ani wojewódzka (ryc. 1). Oprócz wspomnianych wcześniej elementów transportowej infrastruktury liniowej, w każdej wsi występują drogi gminne. Z uwagi na ich dużą liczbę, nie zostały przedstawione na rycinie 1, a informacje na ich temat ograniczono do liczby dróg w poszczególnych wsiach: w Zubrzycy Górnej jest ich 199, w Sidzinie - 176, w Zawoi -106, w Bystrej -89, w Skawicy - 46, w Osielcu - 39, zaś w Juszczynie tylko 7, a w Białce - 3. Liczby te są bardzo zróżnicowane: więcej dróg gminnych jest we wsiach południowych, a mniej w północnych. Uwzględniając ograniczenia prędkości na drogach, wyznaczono czas, w jakim można najszybciej dojechać z każdej wsi do miasta powiatowego. Dla każdej miejscowości 341 Łukasz Fiedeń droga krajowa -----droga wojewódzka -----drogi powiatowe I | linia kolejowa -----granice wsi H przystanki autobusowe □ przystanki kolejowe • firmy sprzedające samochody warsztaty samochodowe O stacje paliw ■ oórodki szkolenia kierowców 0 2 4 km I i i _ _1__I___________ Ryc. i. Rozmieszczenie elementów infrastruktury drogowej i kolejowej we wsiach w Paśmie Polic (z wyjątkiem Sidziny i Zubrzycy Górnej) czas ten nie przekraczał 30 minut. Aby dotrzeć do Suchej Beskidzkiej z Sidziny i do Nowego Targu z Zubrzycy Górnej należy poświęcić na to 30-40 minut. Przez Białkę, Juszczyn, Osielec i Bystrą przebiega ponad 11-kilometrowy odcinek zelektryfikowanej, jednotorowej linii kolejowej nr 98 (Sucha Beskidzka - Chabówka). Pociągi pasażerskie, towarowe i szynobusy mogą się na niej poruszać z maksymalną prędkością 90 km/h. Pociągi osobowe realizują na niej kursy relacji Kraków - Zakopane oraz pośredniej: Sucha Beskidzka - Zakopane. Na omawianym obszarze istnieje 97 par przystanków autobusowych (więc prawie 200 pojedynczych przystanków). Wszystkie one zlokalizowane są przy drogach krajowych, wojewódzkich i powiatowych (ryc. 1), a co szczególnie istotne, ich rozmieszczenie pozwala na piesze dojście do przystanku z niemal całego obszaru zabudowanego w czasie krótszym niż 15 minut, a w zdecydowanej większości - do 10 minut. Oznacza to, iż stworzono dogodne warunki do zaspokajania potrzeb mieszkańców w zakresie transportu publicznego (Olszewski i in. 2013). Aż 30 par przystanków znajduje się w największej tu wsi - Zawoi, 15 w Juszczynie, po 11 w Bystrej i Skawicy, 10 w Sidzinie, 9 w Osielcu, 6 w Zubrzycy Górnej i 5 w najmniejszej z badanych wsi - Białce. Dostęp do transportu zbiorowego umożliwiają również 3 pary przystanków kolejowych położonych wzdłuż linii 98: w Juszczynie, Osielcu i Bystrej. 342 System transportowy wsi w Paśmie Polic Oprócz elementów wcześniej wymienionych, warto zwrócić uwagę na innego rodzaju transportową infrastrukturę punktową. Na potrzeby niniejszego opracowania przeanalizowano rozmieszczenie firm sprzedających samochody, warsztatów samochodowych, stacji paliw, ośrodków szkolenia kierowców, stacji kontroli pojazdów i stacji paliw działających w polickich wsiach (ryc. i). Nie dziwi, iż znajdują się one w pobliżu głównych dróg - dotyczy to przede wszystkim firm sprzedających samochody i częściowo warsztatów samochodowych. Taka lokalizacja przy odpowiedniej reklamie zapewnia zwiększony popyt na oferowane usługi. Część warsztatów samochodowych znajduje się jednak w mniej „atrakcyjnych” miejscach, co wiązać należy z istniejącym lokalnym rynkiem i zaspokajaniem potrzeb nie tylko przejezdnych, lecz także i mieszkańców. Przy głównych drogach działają również stacje paliw - jedna w Białce przy drodze krajowej, a druga w Zawoi, przy drodze wojewódzkiej. W omawianych wsiach funkcjonuje pięć ośrodków szkolenia kierowców: dwa w Skawicy i po jednym w Bystrej, Sidzinie i Białce. To dość dużo, biorąc pod uwagę sąsiedztwo miast: Suchej Beskidzkiej i Makowa Podhalańskiego, gdzie zwykle oferowane są takie usługi. Pewnym wyjaśnieniem tego zjawiska może być uruchomienie pod koniec 2014 r. w pobliskim Nowym Targu oddziału Małopolskiego Ośrodka Ruchu Drogowego w Nowym Sączu. Umożliwienie przystępowania do egzaminów bliżej miejsca zamieszkania bez wątpienia zachęciło mieszkańców do podwyższania swoich kwalifikacji, a co za tym idzie zwiększyło popyt na usługi związane ze szkoleniem kierowców. Jedyna na obszarze omawianych wsi stacja kontroli pojazdów znajduje się w Białce przy drodze krajowej (z uwagi na dużą liczbę innych elementów infrastruktury drogowej w tym miejscu, nie zaznaczono jej na ryc. 1). To właśnie północna część Białki jest miejscem, gdzie znajdują się w niedalekiej od siebie odległości wszystkie omawiane w niniejszym tekście elementy punktowe infrastruktury transportowej. Bez wątpienia wpłynęło na to położenie przy wspomnianej drodze, a także sąsiedztwo Makowa Podhalańskiego i Suchej Beskidzkiej (rynki zbytu). Transport publiczny Zgodnie z Ustawą o publicznym transporcie zbiorowym (2010) publiczny transport zbiorowy to powszechnie dostępny regularny przewóz osób wykonywany w określonych odstępach czasu i po określonej linii komunikacyjnej, liniach komunikacyjnych lub sieci komunikacyjnej. W zależności od przebiegu danej linii, zezwolenie na wykonywanie przewozów wydaje wójt, burmistrz lub prezydent miasta, starosta, marszałek województwa lub zarząd związku jednostek samorządu terytorialnego (Ustawa ... 2010). 343 Łukasz Fiedeń Informacje przedstawione poniżej oparte zostały w głównej mierze o dane przekazane przez wymienione wyżej organy. Jednym z elementów oceny jakości komunikacji zbiorowej jest czas dostępu do danego środka transportu. Składa się na niego czas dojścia oraz oczekiwania na auto-bus/pociąg (Olszewki i in. 2013). Analizy dotyczące tego zagadnienia autor wykonał dla obszarów zabudowanych w polickich wsiach (ryc. 2), uwzględniając połączenia w transporcie drogowym do stolicy powiatu w dzień powszedni w godzinach 6oo-7⁵⁹. Zdecydowana większość obszaru wsi znalazła się w izochronie 15 minut. Oznacza to, że większość mieszkańców poświęca mniej niż 15 minut na dojście na przystanek autobusowy i oczekiwanie na wybrany środek transportu. Należy podkreślić, że wartość ta uznawana jest za akceptowaną w gęsto zaludnionych obszarach miejskich (Olszewski i in. 2013). Na obszarach wiejskich należy ją więc traktować jako bardzo dobrą. W zasięgu izochrony 25 minut (ocena dobra) mieści się większa część obszarów zabudowanych w Osielcu i duża część tychże w Zubrzycy Górnej i Bystrej. Według P. Olszewskiego i in. (2013), maksymalny czas dostępu na obszarach wiejskich nie powinien przekraczać niż 30 minut (ocena dostateczna). Poza tą izochroną znajduje się tylko niewielka część obszarów zabudowanych w Osielcu, Zawoi, Sidzinie, Skawicy i Zubrzycy Górnej. Wymienione tereny w Osielcu są od pewnego czasu zupełnie pozbawione dostępu do transportu publicznego (rezygnacja przewoźnika). Południowe fragmenty Zawoi, Skawicy i Sidziny stanowią niewielkie skupiska zabudowy, oddalone od centrów wsi i wobec znikomego popytu, połączenia komunikacyjne w tamte rejony nie są realizowane. Komentarza wymaga wyznaczenie terenów poza izochroną 30 minut na obszarach, gdzie funkcjonuje regularna komunikacja zbiorowa w Zawoi i Sidzinie. W przedstawionej analizie brano pod uwagę wyłącznie połączenia do miasta powiatowego (jako ośrodka usługowego) w dzień powszedni w godzinach porannego szczytu komunikacyjnego. Z wymienionych miejsc (również tych o małej gęstości zaludnienia) takie połączenia istnieją, lecz jest ich bardzo mało i są wykonywane w innych godzinach. W związku z powyższym, czas dostępu do publicznego transportu zbiorowego w Paśmie Polic należy uznać za dobry, a nawet bardzo dobry, z zastrzeżeniem o konieczności wprowadzania nowych połączeń w północno-wschodniej części Osielca. Kolejne bardzo obrazowe informacje na temat transportu zbiorowego dotyczą liczby kursów autobusów w dzień powszedni na poszczególnych odcinkach dróg publicznych (ryc. 2). Największe natężenie tego ruchu występuje na odcinku Białka - Zawoja Policzne. Ponad 50 par kursów dziennie oznacza, że w obie strony kursuje tam ponad 100 autobusów. Odcinek ten jest jednak wewnętrznie bardzo zróżnicowany. I tak, na odcinku drogi krajowej, jeździ łącznie ponad 260 autobusów, natomiast na drodze wojewódzkiej od Białki do Zawoi (przystanek Zawoja Wełcza), wykonywanych jest od 190 do 194 kursów w obie strony. Powyższe informacje mówią nie tyle o mnogości 344 System transportowy wsi w Paśmie Polic Ryc. 2. Izochrony czasu dostępu do przystanków autobusowych i liczba par kursów na poszczególnych odcinkach sieci drogowej dostępnych połączeń w różnych kierunkach (omówiono to dalej), lecz o bardzo dobrym wewnętrznym skomunikowaniu zachodniej części omawianego obszaru. Innymi fragmentami sieci drogowej, po których wykonywanych jest wiele kursów, są odcinki: droga krajowa od Białki do przystanku Osielec Szkoła, droga powiatowa 1684K w Bystrej i droga powiatowa 1709K w Sidzinie. Około 55 kursów w obie strony to również bardzo duża liczba, zapewniająca częstotliwość kursowania dostosowaną do zróżnicowanych potrzeb mieszkańców. Zdecydowanie niższa, lecz przy odpowiednim rozłożeniu w ciągu dnia częstotliwość kursowania jest zapewniona na odcinkach, po których jest wykonywanych od 6 do 25 par kursów: Zawoja Widły - Zawoja Markowa, Osielec Szkoła - Bystra Mąkacz (droga krajowa), centrum Sidziny - centrum Bystrej, od Sidziny (przystanek Przybysie) w kierunku wschodnim oraz we wschodniej części Zubrzycy Górnej. Pojedyncze kursy wykonywane są na drogach: prowadzących z Zawoi na zachód i północny zachód, łączącej Osielec z Bystrą, z Wielkiej Polany do centrum Sidziny, zachodniej części drogi wojewódzkiej w Zubrzycy Górnej i po drodze 1691K w Juszczynie. Jedna para kursów dziennie dociera w rejon kościoła w Juszczynie, remizy OSP w Skawicy i łączy Sidzinę z Jordanowem. Warto wspomnieć, że na omawianym terenie istnieją trzy obszary, do których, mimo istniejącej infrastruktury przystankowej, nie docierają żadne regularne kursy: 345 Łukasz Fiedeń północno-wschodnia część Osielca, rejon przystanku Zawoja Krowiarki i droga powiatowa 1692K. Kwestie transportu publicznego w Osielcu omówiono wcześniej. W rejon przełęczy Krowiarki autobusy dojeżdżają tylko w miesiącach letnich - w związku z tym nie uwzględniono ich w analizie. Jest to obszar o funkcji turystycznej, nie zaś mieszkaniowej i nie wymaga regularnej komunikacji. Po drodze 1692K również nie kursują żadne autobusy, mimo istnienia tam zabudowy. Wydaje się, że dla zapewnienia dojazdu dla tamtejszych mieszkańców, powinna być wykonywana minimum jedna para kursów dziennie. Główne przewozy pasażerskie na obszarze Pasma Polic odbywają się: z Zawoi na północ, a z Sidziny na NE oraz na NWE po drodze krajowej. Największym obszarem problemowym jest NE część Osielca, gdzie nie docierają żadne pojazdy komunikacji zbiorowej. Ostatni element analizy systemu transportu zbiorowego w Paśmie Polic stanowi prześledzenie kierunków, w które bezpośrednio docierają autobusy rozpoczynające swoje trasy na tym obszarze. Główny nacisk został w tej kwestii położony na dojazd do centrum gminy, powiatu i województwa, a także do innych miast Polski. Jak już wcześniej wyjaśniono, obszar zabudowany w polickich wsiach podzielono na pewne rejony, dla których wykonywane były analizy (ryc. 3). Naturalnie występuje silna korelacja pomiędzy liczbą kursów z wybranych przystanków a liczbą kursów po danym odcinku drogi publicznej. Najwięcej autobusów w wybranych kierunkach odjeżdża z północnej części Białki (380) i rejonu przystanków Zawoja Śmietany (380), Skawica Centrum (365) i Zawoja Mosorne (361), z czego w pierwszym przypadku po 33% stanowią połączenia do stolicy gminy i powiatu, natomiast w pozostałych ponad 40% przypada na połączenia do innych miast. Można odczytać tę zależność błędnie i stwierdzić, że duża część autobusów jadących z Zawoi nie przejeżdża przez Białkę, stąd tak duży udział połączeń do „innych” miast. Należy więc wyjaśnić, że w przypadku Zawoi i Skawicy kursy do stolicy gminy są kursami do przystanku Zawoja Centrum, a z Białki do Makowa Podhalańskiego. I właśnie ten fakt tak wyraźnie wpływa na strukturę połączeń. Najmniejszą liczbę kursów zanotowano na przystankach: Skawica Warty Pętla (jeden do miasta powiatowego), Juszczyn Kościół (jeden do miasta powiatowego i 2 do wsi gminnej), Juszczyn Salowa (odpowiednio 2 i 3) oraz Zawoja Kolędówka (2 do miasta powiatowego, 2 do centrum gminy i 2 do „innych” miast - Makowa Podhalańskiego). W analizie uwzględniony powinien być również przystanek Osielec Janikowa, jednak w tym miejscu transport publiczny nie funkcjonuje. Wyjaśnić tu należy, dlaczego w strukturze kursów dla przystanków Zawoja Centrum oraz Bystra Urząd Gminy nie ma kursów do stolicy gminy. W wymienionych wsiach mieszczą się siedziby władz gmin: Zawoja oraz Bystra-Sidzina i w związku z tym uznano, iż mieszkańcy tych rejonów mogą dotrzeć do tych urzędów gmin pieszo. 346 System transportowy wsi w Paśmie Polic Ryt. 3. Liczba kursów w poszczególnych kierunkach z wybranych przystanków autobusowych Najwięcej autobusów z omawianego obszaru odjeżdża do Suchej Beskidzkiej (przez Maków Podhalański), popularnymi relacjami są również: Kraków (przez Sułkowice) i Jordanów. Z Pasma Polic można również bezpośrednio dotrzeć autobusem do: Katowic (przez Wadowice, Andrychów, Kęty, Oświęcim. Bieruń, Imielin i Mysłowice) i Bielska-Białej (przez Żywiec) oraz pociągiem do Krakowa (przez Kalwarię Zebrzydowską i Skawinę) i Zakopanego (przez Rabkę-Zdrój i Nowy Targ). Z Sidziny i Zubrzycy Górnej nie można jednak bezpośrednio dojechać transportem zbiorowym do Krakowa (możliwości dojazdu z przesiadką nie były przedmiotem niniejszej analizy). W podobnej sytuacji są mieszkańcy peryferyjnych obszarów Zawoi (przystanek Kolędówka), Skawicy (Warty Pętla) i Juszczyna (Kościół i Salowa). Oprócz licznych połączeń autobusowych, na linii kolejowej 98 po pięć razy w każdą stronę w dzień powszedni kursują pociągi do Krakowa i Zakopanego. Dosyć gęsto zaludniony obszar Pasma Polic jest więc dobrze skomunikowany z ważnymi z punktu widzenia mieszkańca i turysty ośrodkami miejskimi w województwie małopolskim, a w szczególności z Krakowem (ponad 30 kursów dziennie). Istnieją tu jednak obszary, gdzie oferta przewozowa powinna być uzupełniona. Należy jednak przypuszczać, że ten cel nie zostanie osiągnięty zgodnie z zasadami wolnego rynku. W przyszłości konieczna będzie bardziej dokładna analiza sensowności organizacji publicznego transportu zbiorowego w takich obszarach, jak np. NE część wsi Osielec. 347 Łukasz Fiedeń Pozytywne wnioski, jakie wyciągnąć można na podstawie przedstawionych wyżej analiz należy skorygować o wspomniany już wcześniej czynnik, przez który sytuacja komunikacyjna wsi może się w niedalekiej przyszłości zmienić. Na badanym obszarze dużą rolę odgrywają bowiem przewozy realizowane mikrobusami. Usługi te realizowane są bez żadnego wsparcia publicznego. Tak ścisłe powiązanie transportu publicznego z ekonomią wolnego rynku może powodować czasowe lub stałe wykluczenie pewnych obszarów z obsługi transportowej (przykład Osielca). Dlatego też wyniki przeprowadzonych badań należy interpretować z ostrożnością i świadomością ich tymczasowości. Podsumowanie Omawiany w artykule system transportowy opiera się głównie na sieci dróg otaczających Pasmo Polic. Obiektom infrastruktury liniowej towarzyszą liczne obiekty punktowe, zaspokajające potrzeby mieszkańców i osób przyjezdnych. Bardzo dobrze ukształtowany został na tym obszarze system publicznego transportu zbiorowego, co szczególnie widoczne jest w jego częściach zachodniej i północnej. Bardzo duża liczba połączeń autobusowych ogranicza do minimum wykluczenie transportowe mieszkańców, a także stanowi duże ułatwienie dla turystów odwiedzających ten niewątpliwie atrakcyjny obszar. Zmiany zaistniałe w ostatnich latach nie wpłynęły negatywnie na dostępność transportu publicznego. Do każdej wsi dojeżdżają autobusy, a częstotliwość ich jazdy w obszarach gęściej zaludnionych jest porównywalna z występującą w strefie podmiejskiej dużych aglomeracji. Literatura Guzik R., 2003, Przestrzenna dostępność szkolnictwa ponadpodstawowego, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków. Guzik R. i in., 2010, Dostępność komunikacyjna i powiązania miast oraz delimitacja obszarów funkcjonalnych, [w:] Domański B„ Noworól A. (red.), Małopolskie miasta - funkcje, potencjał i trendy rozwojowe, Departament Polityki Regionalnej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego, Kraków, 88-134. Guzik R. (red.), 2012, Czynniki i ograniczenia rozwoju miast województwa pomorskiego w świetle relacji przestrzennych i dostępności komunikacyjnej, Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego, Gdańsk. 348 System transportowy wsi w Paśmie Polic Olszewski P. Dybicz T., Śleszyński P., 2013, Proponowane miary dostępności czasowej w transporcie publicznym, Przegląd Komunikacyjny, 12,10-17. Ustawa z dnia 16 grudnia 2010 r. o publicznym transporcie zbiorowym (tekst jednolity na podstawie: Dz. U. z 2015 r. poz. 1440,1753,1890,1893) Źródła danych Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej, https://prod.ceidg.gov.pl/ceidg/ ceidg.public.ui/search.aspx [odczyt: 27.06.2016]. Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej, BDOO, http://www.codgik. gov.pl/index.php/darmowe-dane/bdo250gis.html [odczyt: 06.06.2016]. Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej, PRG, http://www.codgik.gov. pl/index.php/darmowe-dane/prg.html [odczyt: 06.06.2016]. Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad (GDDKiA), 2014, Wykaz dróg krajowych, https:// www.gddkia.gov.pl/userfiles/articles/s/siec-drog-krajowych-w-polsce_6848/Wykaz%20 po%20zarzadzeniu%20nr%2062%20z%2022%20grudnia%202014.pdf [odczyt: 06.06.2016]. PKP Polskie Linie Kolejowe S.A., http://mapa.plk-sa.pl/ [odczyt: 06.06.2016]. Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, http://bip.malopolska.pl/umwm/Article/ id,256914.html [odczyt: 06.06.2016]. Zarząd Dróg Wojewódzkich w Krakowie, https://dl5.pl/mapa.html [odczyt: 27.06.2016]. 349 ROZWOJ SIECI SZLAKÓW PIESZYCH W PAŚMIE POLIC¹ Piotr Krzywda Pierwsi turyści nie mieli do dyspozycji znakowanych szlaków ani map turystycznych, wędrowali więc po górach ścieżkami wydeptanymi przez pasterzy, kłusowników, zbieraczy ziół czy poszukiwaczy skarbów. Sami w obcy teren raczej się nie zapuszczali, najczęściej najmując znających okolicę „przewodników”, ludzi którym mogli zaufać. Zazwyczaj byli nimi właśnie owi pasterze i kłusownicy, którzy z czasem stali się przewodnikami turystycznymi w dzisiejszym rozumieniu, tj. osobami zawodowo prowadzącymi turystów. Jednak usługi przewodnickie zawsze były kosztowne, stąd powstała potrzeba udostępniania gór poprzez różnorodne inwestycje, takie jak wytyczanie i budowa ścieżek turystycznych oraz wznoszenie schronów (zwano je wówczas altanami) i schronisk, pierwotnie niezagospodarowanych (samoobsługowych)¹ ². Przygotowywanie i znakowanie ścieżek--szlaków służyło także m.in. ochronie przyrody, bezpieczeństwu turystów oraz poznawaniu kraju (funkcje szlaku: ekologiczna, zapewnienia bezpieczeństwa i krajoznawcza)’. ¹ Artykuł jest pierwszą próbą szerszego omówienia dziejów szlaków pieszych w Paśmie Polic, opartą na materiałach publikowanych (w tym na dawnych mapach turystycznych) oraz archiwaliach (sprawozdania PTT, kartoteki szlaków utrzymywanych przez oddziały PTTK w Nowym Targu, Suchej Beskidzkiej i Rabce-Zdroju). Nieco informacji na ten temat, w sposób wybiórczy i mało precyzyjny, podał Andrzej Matuszczyk w przewodniku Beskid Żywiecki. Pasmo Polic (Warszawa-Kraków 1989), w rozdziale Z historii zagospodarowania turystycznego, s. 15-17. Niestety, braki źródłowe nie pozwalają na pełne odtworzenie niektórych faktów, np. dotyczących dokładnego przebiegu najstarszych szlaków czy zmian w systemie ich znakowania (przechodzenie z systemu dwupaskowego na trójpaskowy). Za pomoc w poszukiwaniach archiwalnych i bibliotecznych autor dziękuje następującym osobom: panom Jerzemu Kapłonowi i Wiesławowi Wójcikowi oraz paniom Beacie Sęp i Małgorzacie Szczepańskiej z Centralnego Ośrodka Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, pani Annie Różyczce - prezesowi Oddziału PTTK „Gorce” w Nowym Targu, pani Marii Skrbeńskiej i panu Andrzejowi Danelowi z Oddziału PTTK Ziemi Babiogórskiej w Suchej Beskidzkiej oraz pani Stanisławie Ceklarz z Oddziału PTTK w Rabce-Zdroju. ² Kresek Z., 2002, Z historii znakowania szlaków górskich, Gazeta Górska, nr 2(39), s. 2. ’ Stasiak A., Śledzińska J., Włodarczyk B. (red.), 2014, Szlaki turystyczne od pomysłu do realizacji, Wyd. PTTK „Kraj”, Warszawa - Łódź, s. 174-182. Piotr Krzywda Budowa ścieżek turystycznych najczęściej polegała na zasypywaniu odcinków bagnistych, układaniu głazów, stawianiu kładek i mostków, a w przypadku terenów skalnych na poszerzaniu perci i wznoszeniu z kamieni kopczyków orientacyjnych. Z czasem na ścieżkach zaczęto umieszczać dodatkowe elementy orientacyjne w postaci drogowskazów oraz znaków malowanych farbą na drzewach i kamieniach. W polskich górach jako pierwsze zajęło się tym Towarzystwo Tatrzańskie (TT), pierwsza polska organizacja turystyczna, założona w 1873 roku-¹. Niedługo potem do malowania szlaków przystąpił niemiecki Beskidenverein (BV - Towarzystwo Beskidzkie), założony w 1893 roku, działający m.in. w polskiej części Beskidów Zachodnich⁵. Pierwsze znaki turystyczne miały postać pojedynczego czerwonego paska malowanego farbą wykonaną z naturalnego cynobru⁶. Była to farba droga, za to bardzo trwała. Tańszy i gorszy od niej był cynober syntetyczny. Dla podniesienia trwałości znaków zalecano, aby pierwsze malowanie wykonywać przy pomocy cynobru syntetycznego, a po roku na tym podkładzie umieszczać znaki z cynobru naturalnego⁷ *. Po pewnym czasie, dla lepszej widoczności znaku, do czerwonego paska zaczęto dodawać pasek w kolorze białym. Tak powstał system znaków dwupaskowych, zasadniczo jednak do wybuchu I wojny światowej przeważały znaki jednopaskowe". Dwa paski, biały (biel cynkowa) i kolorowy, upowszechniły się w okresie międzywojennym, przy czym obok znaków czerwonych wprowadzono niebieskie (ultramaryna mieszana z bielą), ⁵ Organizacja powstała pod nazwą Galicyjskie TT, w 1874 roku zmieniła nazwę na TT, a w 1920 roku na Polskie TT. W grudniu 1950 roku z połączenia PTT i Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (zał. 1906) powstało Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (PTTK). ⁵ Beskidenverein (Beskiden-Verein, Beskiden Verein) powstał we Frydku na Morawach (ob. czes. Frydek-Mistek) i objął swoją działalnością teren Beskidów - od Łysej Góry w Beskidzie Śląsko-Morawskim (czes. Łysa hora) po Babią Górę w Beskidzie Żywieckim. Była to pierwsza organizacja działająca na terenie obecnych polskich Beskidów, bowiem PTT - mimo, że założone 20 lat wcześniej - do 1905 roku ograniczało swoją działalność do Tatr i leżących na dzisiejszej Ukrainie Beskidów Wschodnich. Najsilniejszą sekcją BV, czynną m.in. w Beskidzie Śląskim i masywie Babiej Góry, była sekcja z Bielska i Białej (Sektion Bielitz-Biala), która w 1893 roku wyznakowała pierwsze szlaki w polskich Beskidach Zachodnich - na Błatnią, Klimczok i Szyndzielnię w Beskidzie Śląskim. ⁶ Cynober - czerwony minerał, siarczek rtęci (HgS). ⁷ Zalecenie takie znalazło się w pierwszej instrukcji znakowania szlaków opracowanej w 1924 roku przez działaczy PTT z Nowego Sącza Feliksa Rapfa (1891-1972) i Witolda Mileskiego (1904-1940), w 1930 roku zatwierdzonej dla oddziałów PTT znakujących w Beskidach Zachodnich, a w 1935 roku przyjętej w całym PTT. Patrz: Sprawozdanie Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego z działalności za czas od 1 marca 1930 do 31 marca 1931 r., Wierchy, 1931, t. 9, s. VII (na s. VII-IX cała instrukcja); Krygowski W., 1988, Dzieje Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, Warszawa - Kraków, s. 38; Stasiak A., 2006, Produkt turystyczny -szlak, Turystyka i Hotelarstwo, 10, s. 10. " Krygowski W, 1988, Dzieje Polskiego Towarzystwa..., s. 33. 352 Rozwój sieci szlaków pieszych w Paśmie Polic zielone (cynober zielony) i żółte (odcień baltimore)’. Kolejny system malowania znaków turystycznych - kolorowy pasek pomiędzy dwoma białymi - przyjęty został w BV w 1897 roku a formalnie zatwierdzony w 1899 roku* ¹⁰ * ¹² ¹³ *. Na Babiej Górze BV zaczęło go stosować dopiero w 1905 roku, tj. od czasu otwarcia własnego schroniska pod szczytem Diablaka". Z czasem system ten przejęło PTT. W rejonie Babiej Góry od 1926 roku wprowadzał go Władysław Midowicz (1907-1993), ówczesny delegat „dla robót w górach” Oddziału Babiogórskiego PTT'². To właśnie ten system przyjęto we wspomnianej wcześniej (przyp. 7) instrukcji znakowania (ryc. 1). Zapisano w niej także, że całkowite przejście z systemu dwupaskowego na trójpaskowy ma nastąpić do roku 1938. Wtedy też zaproponowano, aby zamiast określenia „znaczenie farbą” używać terminu „znakowanie”, który stosowany jest do dnia dzisiejszego. Warto wspomnieć, że w 1931 roku Ministerstwo Robót Publicznych w uznaniu zasług PTT dla stworzenia systemu szlaków turystycznych powierzyło mu nadzór nad całą ich siecią w polskich Karpatach'³. W następnych latach PTT udoskonalało instrukcję znakowania szlaków, publikując kolejne jej wersje w roku 1935 oraz po wojnie, w roku 1948H. Rok wcześniej (29.10.1947) instrukcję tę zatwierdziło Ministerstwo Komunikacji jako powszechnie obowiązująca. Z niewielkimi zmianami i ulepszeniami obowiązuje ona do dziś, a polski system znakowania uchodzi za jeden z najlepszych i jest wzorem dla innych krajów¹⁵ *. Pierwszy na ziemiach polskich (w granicach sprzed drugiej wojny światowej) znakowany szlak turystyczny'⁶ powstał ponad 130 lat temu, w roku 1884, w Beskidach Wschodnich, w Paśmie Czarnohory. Wiódł on trasą Krasny Łuh - Howerla - Pop Iwan - ’ Sprawozdanie Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego z działalności za czas od 1 marca 1930 do 31 marca 1931 r., Wierchy, 1931, t. 9, s. VIII. ¹⁰ Informacja z muzealnej ekspozycji Ośrodka Kultury Turystyki Górskiej ZG PTTK na Markowych Szczawinach. " Midowicz W. (red.), 1992, Mala Encyklopedia Babiogórska, Wyd. Rewasz, Pruszków, hasło Znakowane szlaki turystyczne, [W. Midowicz] wm, s. 102. ¹² Midowicz W., 1986, Dzieje szlaków i schronisk babiogórskich, [w:] J. Sroka (red.), Gdy do tej Babiej Góry przyjdziesz..., Wyd. PTTK, Bielsko-Biała - Sucha Beskidzka, t. 2, s. 74. " Kapłon J„ 2010, Co dalej ze szlakami turystycznymi ?, Gazeta Górska, nr 6(71), s. 5. ¹³ Krygowski W., 1988, Dzieje Polskiego Towarzystwa .... s. 85. ¹⁵ Kresek Z., 2002, Z historii znakowania ..., s. 2. ¹⁶ Warto wspomnieć, że powstanie pierwszych znakowanych szlaków turystycznych w Europie (a więc i w świecie) przypada na początek XIX wieku i wiązane jest z Niemcami (Alpy) oraz Austro-Węgrami (Alpy, Karpaty). Pierwotne szlaki malowane były przez właścicieli górskich schronisk i gospód jako oznaczenia dojścia do tych obiektów. Patrz: Stasiak A., Śledzińska J., Włodarczyk B. (red.), 2014, Szlaki turystyczne od pomysłu do realizacji, Wyd. PTTK „Kraj”, Warszawa - Łódź, s. 61. 353 Piotr Krzywda Ryc. i. Okładki instrukcji znakarskich z 1935 i 1948 roku (archiwum COTG PTTK). Repr. P. Krzywda Gropa - Szybene - Zełene, a wytyczył go Leopold Wajgel¹⁷ z Oddziału Czarnohorskiego TT. Nie był to jednak szlak malowany farbą, lecz oznaczony za pomocą drogowskazów¹⁸. ¹⁷ L. Wajgel (1842-1906) - także Waigel, Weigel, Wajgiel, Wajgl. Z zamiłowania zoolog (arach-nolog), był jednym z pierwszych członków Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejętności. Prace przyrodnicze ogłaszał m.in. w czasopiśmie „Przyrodnik”, którego był współwydawcą (lata 1871-1872). W czasie pobytu w Kołomyi rozwinął szeroką działalność społeczną i turystyczną w tym mieście i na obszarze Czarnohory. Był jednym z głównych założycieli (1878) i najaktywniejszych działaczy Oddziału Czarnohorskiego TT (wiceprezes w latach 1878-1887), stąd zwano go Królem Czarnohory. Pisywał m.in. w „Pamiętniku Towarzystwa Tatrzańskiego”, ale także w czasopiśmie „Turysta”, które wydawał w Kołomyi w 1883 roku. Był honorowym obywatelem tego miasta. ” L. Wajglowi pomagał przewodnik z Żabiego (ob. ukr. Werchowyna), Ormianin - Jakub Manugiewicz. Na całej trasie ustawiono 56 drogowskazów a na szczytach Czarnohory tablice z ich nazwami w językach polskim i ukraińskim. W literaturze turystycznej data powstania tego pierwszego szlaku bywa przesuwana o cztery lata wcześniej, co jest błędem. Patrz: Wajgel L„ 1885, Przewodnik na Czarnohorę i w góry Pokuckie, Lwów, s. 7 (przypis), 45, 47; Oddział Czarnohorski PTT. Sprawozdanie z czynności zarządu za r. 1884, Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego, 1885, t. 10, s. XXXVIII; Stasiak A., Śledzińska J., Włodarczyk B. (red.), 2014, Szlaki turystyczne od pomysłu do realizacji, Wyd. PTTK „Kraj”, Warszawa - Łódź, s. 12-13. 354 Rozwój sieci szlaków pieszych w Paśmie Polic Natomiast najstarsza trasa turystyczna znakowana farbą, jaka powstała na dzisiejszych ziemiach polskich, to szlak wytyczony w Tatrach w 1887 roku. Został on wyznakowany pojedynczymi cynobrowymi (czerwonymi) paskami, prowadził z Jaszczurówki przez Waksmundzką Polanę do Wodogrzmotów Mickiewicza i schroniska TT w Roztoce, a stąd do Morskiego Oka. Jego twórcą był Walery Eljasz-Radzikowski (1840-1905)”. Pasmo Polic, jako położone w sąsiedztwie o wiele atrakcyjniejszego masywu Babiej Góry, w zasadzie do lat 20. ubiegłego wieku pozostawało poza zainteresowaniem turystów, toteż nie wytyczano tu szlaków. Burzliwy rozwój turystyki odbywał się za to na Babiej Górze, dodatkowo stymulowany rywalizacją pomiędzy Sekcją Bielsko-Bialską niemieckiego BV a Oddziałem Babiogórskim PTT¹⁹ ²⁰ ²¹. Tam właśnie, a nie w Paśmie Polic, obie te organizacje intensywnie znakowały szlaki i budowały schroniska²'. Warto wspomnieć o dwóch zdarzeniach, które miały wówczas miejsce w Zawoi, u północnych podnóży Pasma Polic. Jednym z nich było uruchomienie w 1905 roku w centrum wsi, nieopodal kościoła, stacji turystycznej TT. Została ona ulokowana w tzw. Dworcu Babiogórskim, nowym piętrowym domu (istnieje do dziś), postawionym przez Edwarda Wolskiego z Krakowa, który osiadł tutaj otwierając sklep, jadłodajnię oraz pokoje gościnne. E. Wolski, obok H. Zapałowicza, był jednym z członków założycieli Oddziału Babiogórskiego TT, toteż nic dziwnego, że rok później pomógł mu w wyznakowaniu szlaku turystycznego z centrum Zawoi przez Magurkę (Pasmo Jałowieckie) do Suchej (od 1964 roku Sucha Beskidzka). Był to pierwszy polski szlak turystyczny w Beskidach Zachodnich, istniejący do dzisiaj, wówczas wyznakowany jednym czerwonym paskiem. ¹⁹ Midowicz W., Z historii znakowania szlaków w Tatrach Polskich, „Biblioteczka Turysty Górskiego”, t. 14, Warszawa - Kraków 1986, s. 4; Radwańska-Paryska Z., Paryski W.H., Wielka Encyklopedia Tatrzańska, Poronin 1995, hasło Eljasz-Radzikowski Walery, s. 254. ²¹¹ Oddział powstał w 1905 roku w Makowie (od 1934 roku Maków Podhalański) jako jednostka terenowa Towarzystwa Tatrzańskiego (TT). Inicjatorem założenia Oddziału był Hugon Zapałowicz (1852-1917), doktor prawa, major-audytor c.k. armii, botanik, badacz Karpat, prekursor turystyki babiogórskiej i twórca schroniska na Markowych Szczawinach. Oddział Babiogórski w Makowie (w latach 1906-1908 faktyczną jego siedzibą była Zawoja, gdzie mieszkał H. Zapałowicz), a od 1910 roku w Żywcu, był pierwszą polską organizacją turystyczną w Beskidach Zachodnich. Oddział ten istnieje do dziś (nadal z siedzibą w Żywcu), aktualnie w ramach PTTK. ²¹ Sekcja Bielsko-Bialska BV w 1894 roku wyznakowała pierwszy szlak turystyczny na Babią Górę ze wsi Półgóry (słów. Polhora - od 1948 roku Oravska Polhora), wówczas biegnący w całości przez teren Węgier (ob. Słowacja), a w 1905 roku wybudowała schronisko pod szczytem Diablaka (dziś nie istnieje). Rok później Oddział Babiogórski PTT postawił schronisko na polanie Markowe Szczawiny i rozpoczął znakowanie własnych szlaków. Dzieje zagospodarowania turystycznego masywu Babiej Góry oraz rywalizacji PTT z BV, w tym dzieje tzw. wojny na pędzle, są dobrze poznane i opisane. Zob. m.in.: literatura na końcu artykułu. 355 Piotr Krzywda Pierwsze szlaki turystyczne, których przebieg można wiązać z Pasmem Polic, powstały na styku tegoż pasma z masywem Babiej Góry i prowadziły na Lipnicką Przełęcz (Krowiarki)²². Znakował je najpierw BV - Sekcja Bielsko-Bialska, a następnie PTT - Oddział Babiogórski. Wytyczano je w celu uprzystępnienia Babiej Góry, a nie Pasma Polic. Tak więc Lipnicka Przełęcz była pierwotnie etapem na trasie w głąb masywu babiogórskiego, o tyle ważnym, że dopiero ponad 70 lat później poprowadzono tamtędy asfaltową drogę z Zawoi na Orawę²³. Te pierwsze szlaki wiodły, jak wspomniano, pograniczem Pasma Polic i masywu babiogórskiego, tj. wzdłuż biegu dwóch potoków: Jaworzynki po stronie północnej (zawojskiej) i Syhlca po stronie południowej (orawskiej). Najstarszy szlak powstał w tym rejonie w 1896 roku, a wyznakowany został pojedynczym zielonym paskiem (później biało-zielonym w systemie dwupaskowym)²⁴ przez czterech członków BV, wśród których był znany bielski działacz Wilhelm Schlesinger i pocztmistrz z orawskiej Półgóry Lajos Klein. Szlak ten prowadził wiejską drogą z Zawoi Wideł do Zawoi Policznego, a następnie ścieżką zwaną Orawskim Chodnikiem do Górnego Płaju Policzniańskiego (na wschód od Mokrego Stawu). Tu, kilkaset metrów na zachód od Lipnickiej Przełęczy, skręcał na zachód i docierał do polany Markowe Szczawiny. Trasa ta niemal w całości wiodła wówczas lewym (orograficznie) brzegiem Jaworzynki i nie wchodziła na polanę Krowiarki, czyli praktycznie omijała Pasmo Polic²⁵. W 1914 roku BV dokonał częściowej zmiany tej trasy oraz przemalował ją na kolor niebieski, nadal w systemie dwupaskowym. Zmiana była dość istotna, bowiem z Zawoi Policznego szlak przerzucono na prawy (orograficznie) brzeg Jaworzynki, na płaj Policzne - Krowiarki, którego górny odcinek zachował się do dzisiaj w postaci tzw. Starej Drogi. W ten sposób ów fragment szlaku znalazł się w granicach Pasma ²² Dawniej Lipnickie Siodło. Obecnie najczęściej używana jest nazwa Krowiarki pochodząca od polany leżącej na tej przełęczy. ²³ Asfaltowa droga z Zawoi do Zubrzycy na Orawie zbudowana została w latach 1968-1969 jako odcinek tzw. Szosy Karpackiej, czyli strategicznej arterii transkarpackiej, która miała przebiegać wzdłuż granicy Polski. Pierwotnie przez Lipnicką Przełęcz wiodła z Zawoi na Orawę ścieżka zwana Orawskim Chodnikiem, a później leśna droga, której górny odcinek zachował się i nosi nazwę Starej Drogi. ²⁴ Poprawne datowanie i właściwa informacja o systemie znakowania znajduje się w: Midowicz W. (red.), 1992, Mała Encyklopedia Babiogórska, Wyd. Rewasz, Pruszków, hasło Znakowane szlaki turystyczne, [W. Midowicz] wm, s. 101 i 102. Ten sam autor w innych publikacjach podaje błędną datę - rok 1894, oraz błędną informację o znakach dwupaskowych: Midowicz W., 1974, Babia Góra, Karpaty, z. 2, s. 79; Midowicz W., 1979, Szlaki Babiej Góry, Wyd. PTTK, Warszawa-Kraków, s. 12. ²⁵ Przebieg Orawskiego Chodnika patrz: mapa Babia Góra, oprać. Tomasz Nowalnicki, stanowiąca załącznik dwóch publikacji: Midowicz W., 1974, Babia Góra, Karpaty, z. 2; Midowicz W., 1979, Szlaki Babiej Góry, Wyd. PTTK, Warszawa - Kraków. 356 Rozwój sieci szlaków pieszych w Paśmie Polic Polic i tak biegnie do dziś. Po drugiej wojnie światowej cały szlak ponownie wyznakował Władysław Midowicz, delegat „dla robót w górach” Oddziału Babiogórskiego PTT w Żywcu, zachowując kolor niebieski. Wkrótce został przeznakowany w systemie trójpaskowym i w takiej postaci istnieje do dziś, choć na początku lat 90. XX wieku zlikwidowano biegnący szosą odcinek Zawoja Widły - Zawoja Policzne²⁶. Drugim szlakiem pogranicza Pasma Polic i masywu Babiej Góry był powstały niemal 30 lat później, w roku 1925, szlak z Lipnicy Małej (dawniej Lipnica Górna) na Lipnicką Przełęcz. Pierwotnie wyznakowano go jako niebiesko-biały, ale już w następnym roku został przemalowany na żółty, prawdopodobnie już w systemie trójpaskowym, czym również zajął się W. Midowicz²⁷. Szlak ten biegł przez Halę Śmietanową (zubrzycką), prawym (orograficznie) brzegiem potoku Syhlec, czyli już poza Pasmem Polic. Z czasem stał się odcinkiem trasy łączącej Babią Górę z Tatrami (przez Jabłonkę, Chochołów, Dzianisz, Gubałówkę i Zakopane). Został skasowany prawdopodobnie w 1975 roku²". Trzecim i ostatnim szlakiem na granicy Pasma Polic i Babiej Góry jest szlak zielony, który na Lipnicką Przełęcz poprowadzono od sołtysiego dworu Moniaków z Zubrzycy Górnej²⁹ *. Wyznakował go w 1936 roku Oddział PTT w Jordanowie i odtąd, wraz z odcinkiem Zubrzyca Górna - przełęcz Nad Wąwozem (Wąwóz), stanowił połączenie ze szlakiem żółtym (dziś niebieskim), biegnącym głównym grzbietem Pasma Podhalańskiego’⁰. Prowadzi prawym (orograficznie) brzegiem Syhlca, czyli po stronie masywu Babiej Góry. Jest to fragment długiego, starego szlaku po raz pierwszy wyznakowanego w 1930 roku przez Oddział PTT w Rabce, również w kolorze zielonym. Będzie o nim mowa niżej. ²⁶ W zamian za to w pierwszych latach XXI wieku przedłużono tę trasę z Zawoi Policznego podnóżami Babiej Góry aż do Zawoi Czatoży. ²⁷ Midowicz W. (red.), 1992, Mata Encyklopedia Babiogórska, Wyd. Rewasz, Pruszków, hasło Znakowane szlaki turystyczne, [Midowicz W.] wm, s. 102; Z prac Komisji dla robót w górach Oddziału Babiogórskiego P.T.T. w ubiegłym sezonie, 1925, Przegląd Turystyczny, nr 3-4, s. 25; [Midowicz W.[ „Q”, 1983, Z Babiogórskiego Raptularza. Wiosna 1926, Informator Babiogórski Markowe Szczawiny. “ Matuszczyk A., 1975, Zmiany w górskich szlakach turystycznych. Gościniec, nr 8(74), s. 21. Znajduje się tutaj informacja, że szlak został przyjęty do kasacji w 1975 roku. ²⁹ W tym czasie nie istniało jeszcze Muzeum - Orawski Park Etnograficzny, które otwarto dopiero w 1955 roku. Wcześniej, w 1937 roku, doszło do przekazania dworu Moniaków na rzecz skarbu państwa. Patrz: Figiel S., Janicka-Krzywda U., Krzywda P., Wiśniewski W.W., 2012, Beskid Żywiecki. Przewodnik, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Pruszków, s. 476-477. Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie za okres od l.IV.I936 do 31. III. 1937 r. oraz finansowe za rok 1936, Kraków 1937, s. 22. 357 Piotr Krzywda Fot. 1. Drogowskaz na Cylu Hali Śmietanowej (1298 m n.p.m.; fot. A. Nowak; 2015) Pierwszy szlak turystyczny prowadzący w głąb Pasma Polic powstał w czerwcu 1927 roku³¹. Wyznakował go w systemie trój-paskowym, w kolorze czerwonym, Józef Merta³², ówczesny delegat Oddziału Babiogórskiego PTT „dla robót w górach”, wspólnie z Kazimierzem Kotlarczykiem i Jerzym Wańczyckim. Szlak ten stanowił kolejny odcinek Głównego Szlaku Karpackiego (dziś Główny Szlak Beskidzki - GSB)³³ * i wiódł głównym grzbietem Pasma Polic, z Lipnickiej Przełęczy przez Police (fot. 1) i Cupel (wówczas zwany też Bystrą lub Bystrzakiem) do Osielca. W grudniu 1927 roku założony został Oddział PTT w Rabce (od 1999 roku Rabka-Zdrój), który w 1928 roku rozpoczął działalność na przydzielonym mu terenie Beskidu Wyspowego ³¹ [Midowicz W.] „Q”, 1983, Z babiogórskiego raptularza. Rok 1927, Informator Babiogórski Markowe Szczawiny. ³² J. Merta (1908-1974) - filozof i pedagog, działacz PTT i PTTK, ratownik górski i współzałożyciel Grupy Beskidzkiej GOPR, taternik, przewodnik tatrzański i beskidzki, w latach 1927-1931 znakował szlaki w Beskidach Zachodnich: od Soły po Skawę. Po wojnie kierował przebudową schronisk PTTK w Beskidzie Śląskim. ³³ Myśl utworzenia tego rodzaju szlaku rzucił w 1923 roku Kazimierz Sosnowski (1875-1954), geograf, autor pomnikowego „Przewodnika po Beskidzie Zachodnim - od Krynicy po Wisłę łącznie z Pieninami i terenami narciarskimi” (1914), inicjator powstania kilku schronisk górskich PTT, m.in. na Hali Krupowej. W masywie Babiej Góry ideę GSB realizował w latach 1925-1926 Władysław Midowicz, geograf i meteorolog, w latach 1932-1937 gospodarz schroniska PTT na Markowych Szczawinach, autor przewodników górskich i artykułów krajoznawczych. Prace znakarskie ukończono w 1929 roku. W ten sposób powstał najdłuższy szlak w polskich górach, który liczy ok. 496 km (z tego w Paśmie Polic ok. 23 km), łącząc Ustroń w Beskidzie Śląskim z Wołosatem w Bieszczadach. W latach 1935-1939 obecny GSB nosił imię Józefa Piłsudskiego, a aktualnie nosi imię Kazimierza Sosnowskiego. 358 Rozwój sieci szlaków pieszych w Paśmie Polic i Gorców, na zachodzie sięgającym po „gościniec” Lubień - Krzeszów - Chabówka i linię kolejową Chabówka - Przełęcz Sieniawska³⁴. Jak się wkrótce okazało Oddział wyszedł z działalnością poza tę granicę i dotarł na zachód aż do Pasma Polic. Już w 1929 roku rabczańscy działacze PTT Stanisław Dunin-Borkowski³⁵, Jerzy Czoponowski³⁶ i prof. Grochal (nauczyciel gimnazjalny) wyznakowali tutaj trasę z Bystrej do grzbietu Pasma Polic, która na Cuplu (wówczas zwanym Bystrą) łączyła się z obecnym GSB. Trasa ta stanowiła fragment długodystansowego szlaku łączącego Turbacz z Babią Górą przez Rabkę, Skawę, Jordanów i Bystrą. Dzięki niej „została usunięta przerwa w głównym szlaku, istniejąca między Osielcem a Rabką”³⁷. Szlak wykonano systemem dwupaskowym - paskiem czerwonym i białym. Niedługo potem, w roku 1932, doszło do przeznakowania tego odcinka w systemie trójpaskowym, co oznaczało pełne włączenie w ciąg GSB. Jednocześnie odcinek Osielec - Cupel (Bystra) przemalowano na kolor zielony (szlak istnieje do dzisiaj). Prace te wykonał Oddział Babiogórski PTT w Żywcu³", w ten sposób wypierając stąd Oddział Rabczański. W roku 1930 wyżej wymienieni działacze Oddziału PTT w Rabce wyznakowali w omawianym rejonie jeszcze jeden szlak. Biegł on z przystanku PKP w Bystrej przez Sidzinę na Lipnicką Przełęcz, pograniczem Pasma Polic i Pasma Orawsko-Podhalańskiego³⁹. Wymalowany został w kolorze zielono-białym, systemem dwupaskowym. W materiałach źródłowych brak bliższych informacji na temat jego przebiegu, ale jest niemal pewne, że chodzi tu o szlak zielony, który po opuszczeniu Górnej Sidziny przecinał Pasmo Podhalańskie na przełęczy Nad Wąwozem a następnie przez Zubrzycę Górną (koło dworu Moniaków) prowadził na Lipnicką Przełęcz. Odcinek tego szlaku z przełęczy Nad Wąwozem na Przełęcz Lipnicką istnieje do dziś, a ponownie został wyznakowany w roku 1936 przez Oddział PTTK w Jordanowie, o czym była mowa wyżej. Sprawozdanie Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego z działalności za czas od 1 marca 1928 do 28 lutego 1929 roku, 1929, Wierchy, t. 7, s. III. S. Dunin-Borkowski (1901-1939) - pedagog i przyrodnik, współzałożyciel Muzeum im. Władysława Orkana w Rabce, autor przewodnika Rabka Zdrój i okolica... (Rabka 1933), projektant schroniska na Luboniu Wielkim oraz twórca atrakcyjnego szlaku żółtego z Rabki Zarytego na Luboń Wielki, który nazwano jego imieniem (Perć Borkowskiego). ³⁶ J. Czoponowski (1891-1970) - prawnik i dziennikarz, współzałożyciel Oddziału PTT w Rabce, propagator idei regionalnego muzeum im. W. Orkana w Rabce, dla którego zebrał wiele eksponatów, inicjator i twórca dwóch schronisk: na Luboniu Wielkim (Beskid Wyspowy) i na Starych Wierchach (Gorce), znakarz szlaków. ³⁷ Sprawozdania oddziałów, kół i sekcyj Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego z działalności za rok 1929,1930, Wierchy, t. 8, s. LIX. ³⁸ Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie za okres od 1.IV.1932 r. do 2.IV.1933 r„ Kraków 1933, s. 32. ³⁹ Sprawozdanie Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego z działalności za czas od 1 marca 1930 do 31 marca 1931 r„ Kraków 1931, s. XX-XXI. 359 Piotr Krzywda Natomiast jego odcinek początkowy - z Bystrej na przełęcz Nad Wąwozem - uległ kasacji, prawdopodobnie w latach 50. XX wieku. Zlikwidowano wówczas zarówno biegnący drogą odcinek z Bystrej do Sidziny Górnej, jak i ten z Sidziny Górnej na przełęcz Nad Wąwozem, przy czym, co ciekawe, trasa Sidzina Górna - przełęcz Nad Wąwozem była jeszcze znakowana „dziko” w latach 80. XX wieku'”’. W grudniu 1932 roku powstał kolejny Oddział PTT, tym razem w Jordanowie'”. Już w następnym roku objął on gospodarowanie w całym Paśmie Polic (od Jordanowa po Suchą). W tymże roku (1933) w hotelu Natana Feita w Jordanowie, tutejszego działacza PTT, Oddział uruchomił stację noclegową⁴⁰ ⁴¹ ⁴², a ponadto wyznakował nowy szlak, którego odcinek końcowy wkraczał na teren Pasma Polic i docierał na jego najwyższy szczyt. Był to szlak dwupaskowy, biało-żółty, który z Jordanowa biegł przez Toporzysko, Górę Ludwiki i Sidzinkę Małą na przełęcz Pod Beskidami, położoną w głównym grzbiecie Pasma Podhalańskiego (ten odcinek istnieje do dziś), a dalej grzbietem tego pasma aż na Police (dziś prowadzi tędy szlak niebieski, o czym niżej). Znakarzami byli jordanowscy działacze PTT - dr Stanisław Spławiński (adwokat) i T. Kubica⁴’. Rosnący ruch turystyczny spowodował, że w 1935 roku Oddział PTT w Jordanowie, przy współpracy Oddziału PTTK w Łodzi, wybudował małe schronisko na Hali Krupowej (w rzeczywistości na Sidzińskich Pasionkach), wówczas zwane Na Policy lub Pod Policą. Wyposażone i oddane do użytku w 1936 roku, w roku 1944 zostało spalone przez Niemców, a w 1955 odbudowane⁴⁴. Do dziś jest to jedyny w Paśmie Polic górski obiekt noclegowy. Jego położenie w centrum Pasma i przy GSB sprawia, że jest licznie odwiedzany przez turystów. ⁴⁰ W Centralnym Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie (CATG PTTK) zachowało się pismo z dnia 12 lipca 1988 roku, skierowane przez Komisję Turystyki Górskiej ZG PTTK do Zarządu Oddziału PTTK „Gorce” w Nowym Targu, ówczesnego gospodarza tego terenu (poza obszarem Pasma Polic), nakazujące likwidację owego „dzikiego” znakowania na koszt Oddziału. Z dalszej korespondencji wynika, że Oddział Nowotarski odmówił wykonania likwidacji, ponieważ nie był autorem „dzikiego” szlaku, a podejrzenia o to autorstwo skierował pod adresem Oddziału PTTK w Rabce. W efekcie sprawcy nie ustalono, a nielegalne znakowanie przetrwało do początku XXI wieku. Patrz: CATG PTTK, Materiały KTG ZG PTTK, segregator nr 26 -Oddział Nowy Targ. ⁴¹ Polskie Towarzystwo Tatrzański w r. 1932/33,1933, Wierchy, t. 11, s. 215. ⁴² Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie za okres od 3.1V.1933 r. do 31.III.1934 r. oraz finansowe za rok 1933, Kraków 1934, s. 21, 48. ⁴³ Tamże, s. 24. ⁴⁴ Dziejom tego schroniska poświęcony jest obszerny artykuł Jerzego Kapłona zamieszczony w niniejszym tomie: Kapłon J., Schronisko PTTK na Hali Krupowej. Skróconą wersję historii schroniska ten sam autor opublikował w odrębnym wydawnictwie: Kapłon J., 2016, Hala Krupowa. Schronisko PTTK im. Kazimierza Sosnowskiego, Wyd. COTG PTTK, Kraków. 360 Rozwój sieci szlaków pieszych w Paśmie Polic Budowa schroniska na Hali Krupowej stworzyła konieczność wytyczenia doń szlaków dojściowych, bowiem do tej pory w pobliżu, przez Kucałową Przełęcz, przebiegała tylko jedna trasa znakowana - GSB. Pierwszy szlak doprowadzający do nowego obiektu i wyznakowany wyłącznie z myślą o nim powstał jeszcze w czasie trwania prac budowlanych, czyli w roku 1935. Był to szlak dwupaskowy biało-niebieski, oczywiście wymalowany przez inwestora prowadzącego budowę schroniska, czyli Oddział PTT w Jordanowie. Wiódł on z przystanku kolejowego w Bystrej (ówczesnego najbliższego punktu komunikacji publicznej) przez Sidzinę i Psią Dolinę⁴⁵. Po wojnie kolor tego szlaku zmieniono na zielony, w 1959 roku odcinek biegnący przez Psią Dolinę przesunięto na zachód, na grzbiet Kordelki, a stąd poprowadzono go przez właściwą Halę Krupową (tak biegnie do dziś). Wkrótce potem, w 1961 roku, skasowano odcinek Bystra -Sidzina Dąb, a po roku 2000 zlikwidowano jeszcze odcinek Sidzina Dąb - Sidzina Dom Dziecka⁴⁶. O tych zmianach będzie jeszcze mowa później. Kolejne szlaki Oddział PTT w Jordanowie wyznakował w następnych latach. Wspólnie z poprzednimi stworzyły one sieć umożliwiającą wielokierunkowy dostęp do schroniska. I tak, w roku 1936 powstał długodystansowy szlak biało-niebieski Przełęcz Sieniawska - Przełęcz Spytkowicka - Przełęcz Zubrzycka - Police (z Polic na Przełęcz Kucałową sprowadza GSB), poprowadzony głównym grzbietem Pasma Podhalańskiego⁴⁷ (istnieje do dziś). Na odcinku biegnącym przez Pasmo Podhalańskie towarzyszył on wyznakowanemu w 1932 roku szlakowi biało-żółtemu z Jordanowa. Najprawdopodobniej również w 1936 roku wytyczono szlak biało-zielony z centrum Zawoi do schroniska⁴⁸ (istnieje do dziś). Następny szlak na Halę Krupową wyznakowano w kolorze biało-żóltym w 1937 roku. Biegł on z Makowa Podhalańskiego przez Białkę, Juszczyn i osiedle Kaczmarczyki (istnieje do dziś, ale po wojnie skasowano biegnący szosą odcinek Maków Podhalański - Juszczyn). W tymże roku PTT uznało, że odtąd prace znakarskie powinny się skupić na konserwacji istniejącej sieci szlaków turystycznych. Rozpoczęto również tworzenie katalogu szlaków turystycznych⁴⁹. ⁴⁵ Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie za okres od 1.IV.1935 r. do 31.III.1936 r. oraz finansowe za rok 1935, Kraków 1936, s. 21. ⁴⁶ Arkusz ewidencyjny górskiego szlaku turystycznego Sidzina - Hala Krupowa (szlak zielony), Archiwum Oddziału PTTK w Rabce. ⁴⁷ Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie za okres od 1.IV.1936 do 31.HL1937 r. oraz finansowe za rok 1936, Kraków 1937, s. 22. ⁴⁸ Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie za okres od 1.IV.1937 do 31.XH.1937 r. oraz finansowe za rok 1937, Kraków 1938, s. 25. Ze sprawozdania wynika, że w 1937 roku szlak został odnowiony, co pozwala przypuszczać, że wyznakowany został rok wcześniej (zgodnie z zasadą PTT, że pierwsza konserwacja szlaku ma następować w rok po jego wymalowaniu). ⁴⁹ Tamże, s. 23. 361 Piotr Krzywda Jest całkiem prawdopodobne, że w 1938 roku w Paśmie Polic powstał jeszcze jeden szlak, choć nie ma o nim mowy w sprawozdaniu PTT za rok 1938⁵⁰. Podstawę do takiego przypuszczenia dają sprawozdania z dwóch wyjazdów terenowych, które w lipcu 1938 roku odbył Witold Mileski - kierownik Centralnego Biura PTT w Krakowie w latach 1930-1939. W obu sprawozdaniach podaje on informację o planowanym wytyczeniu przez Oddział Jordanowski szlaku czarnego, z Zawoi (od tartaku i willi PAU) przez Zimną Dziurę, Mosorny Groń i Halę Śmietanową na szczyt Kiczorki, gdzie ma się on łączyć z GSB. Pisze też, że trasa będzie wyznakowana „w tych dniach” a o aprobatę Zarządu Głównego PTT (Komisji Zachodniobeskidzkiej) Oddział poprosi „ex post”⁵¹. Jeśliby ten szlak rzeczywiście powstał, to byłby poprzednikiem obecnego szlaku żółtego, wyznakowanego w 1958 roku, który obecnie ma początek na przystanku autobusowym w Zawoi Podryżowanej (wcześniej w Zawoi „Lajkonik”)⁵². Ciekawostkę stanowi informacja zawarta w drugim sprawozdaniu W. Mileskiego, dotycząca zagospodarowania Lipnickiej Przełęczy (polany Krowiarki), gdzie znajdował się ważny węzeł szlaków (GSB, szlak niebieski do Zawoi i na Markowe Szczawiny, żółty do Lipnicy Małej i zielony do Moniakówki w Zubrzycy Górnej): „Na Krowiarkach niejaki Kozina ze Zawoi wystawił kiosk i zamierza wybudować schronisko prywatne. Kiosk jest okropną budą i stoi tuż przy wypalikowanej trasie przyszłej drogi karpackiej. Początek budowy schroniska jest już widoczny, jednak z polecenia władz pierwotny budynek został rozrzucony i tylko fundamenty i materiał drzewny świadczą o zamiarach wymienionego”⁵³. Jak widać pomysł budowy schroniska na Lipnickiej Przełęczy nie był nowy, ale „władze” nakazały budynek rozebrać. Aktualnie, po prawie 70. latach od inicjatywy „niejakiego Koziny”, budowę schroniska prowadzi najbliższa rodzina Józefa Omylaka, byłego dyrektora Babiogórskiego Parku Narodowego (BgPN), który w grudniu 2015 roku, w związku z tą inwestycją został odwołany ze stanowiska przez ministra ochrony środowiska. Powstające schronisko zlokalizowane jest w otulinie Parku, tuż przy jego granicy. ⁵⁰ Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie za okres odl 11938 do 31XII1938 r. oraz finansowe za rok 1938, Kraków 1939. ⁵¹ Szlaki turystyczne (1923-1950), Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, sygn. PTT 11.01: Sprawozdanie z wyjazdu do Jordanowa i w teren gospodarki Oddz. Jordanowskiego P.T.T. w dniach 19-21. VII.1938 r., s. 3-4, k. 120-121; Sprawozdanie z wyjazdu w tereny babiogórskie (obszary gospodarki Oddziałów P.T.T. w Żywcu i Jordanowie) w dniach 24, 25, 26 i 27.VII.1938 r., s. 5., k. 130. ⁵² Zgodnie z informacjami we wspomnianych sprawozdaniach, nowy szlak czarny miał się zaczynać przy tartaku PAU (dziś należy do Spółki MAKPOL), poniżej Zawoi Wideł. ⁵³ Szlaki turystyczne (1923-1950), Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, sygn. PTT 11.01, Sprawozdanie z wyjazdu w tereny babiogórskie (obszary gospodarki Oddziałów P.T.T. w Żywcu i Jordanowie) w dniach 24, 25, 26 i 27.VJI.1938 r., s. 4., k. 129. 362 Rozwój sieci szlaków pieszych w Paśmie Polic □ granica pasma * szczyty === szlaki )( przełęcze qqq początek inuystmmici n szlaku Ryc. 2. Sieć znakowanych szlaków turystycznych PTTK wg stanu na rok 1939 - do wybuchu drugiej wojny światowej Źródło: opracował W. Jucha. Trudno powiedzieć, czy jakieś znakowane trasy przybyły w Paśmie Polic w roku 1939, choć wydaje się to mało prawdopodobne (ryc. 2)⁵-¹. Godzi się podkreślić, że znakowanie szlaków w okresie międzywojennym nie ograniczało się wyłącznie do malowania znaków. Prócz tego ustawiano tablice i drogowskazy turystyczne, podobnie jak czyni się to dzisiaj. Powstała w tym okresie sieć szlaków stworzyła podstawę dla sieci powojennej, współczesnej. Warto wspomnieć, że w latach 30. okresu międzywojennego PTT prowadziło także tzw. znakowanie zimowe, dla narciarzy. Były to odrębne szlaki narciarskie, albo narciarskie warianty tras letnich, znakowane na ich niektórych odcinkach. W Paśmie Polic * Trudność wynika stąd, że Zarząd Główny PTT otrzymywał sprawozdania oddziałów corocznie późną jesienią, czemu w roku 1939 przeszkodził wybuch drugiej wojny światowej. Patrz: Polskie Towarzystwo Tatrzańskie w latach 1939-1947,1947, Wierchy, 1.17, s. 111. 363 Piotr Krzywda taki wariant narciarski posiadał odcinek GSB Cupel - Bystra. Szlaki te znakowano wówczas barwnymi krzyżami”. Druga wojna światowa zadała poważne straty turystyce górskiej. W Beskidach, na wschód od Babiej Góry, zniszczone zostały wszystkie schroniska, spalone przez Niemców w latach 1943-1944 jako bazy polskiego ruchu oporu⁵⁵ ⁵⁶. W Paśmie Polic ten los spotkał schronisko na Hali Krupowej. Prócz tego zatarciu uległy długo nieodna-wiane szlaki turystyczne. Po wojnie, już w roku 1945, odrodziły się niektóre oddziały PTT, w tym istniejące w sąsiedztwie Pasma Polic oddziały w Nowym Targu, Rabce i Żywcu⁵⁷. Niestety, nie reaktywował swojej działalności Oddział PTT w Jordanowie. W maju 1946 roku w Krakowie odbył się IV Ogólnopolski Kongres Turystyczny, na którym wśród głównych kierunków rozwoju turystyki wymieniono odbudowę schronisk i sieci szlaków⁵⁸. Na „pierwszy ogień” poszły szlaki w Tatrach, których odnawianie PTT rozpoczęło w tym samym roku dzięki dotacji z Ministerstwa Komunikacji⁵⁹. Do zadań priorytetowych należała też rekonstrukcja GSB, w Paśmie Polic dokonana w 1948 roku⁶⁰. W tym samym roku wydano drukiem unowocześnioną instrukcję znakowania, o czym była już mowa wyżej. Niestety, brak informacji na temat prac znakarskich prowadzonych w Paśmie Polic w latach 1948-1950, czyli w okresie sprzed połączenia PTT i PTK w PTTK, poza wspomnianym odnowieniem GSB. Sprawozdania roczne PTT z tego czasu zawierają bowiem tylko ogólnikowe stwierdzenia o znakowaniu po zniszczeniach wojny (1948)⁶¹, znakowaniu „rejonu gór na wschód od Babiej Góry po Pieniny” (1949)⁶² oraz o tym, że „nacisk położono na wyznakowanie nowych szlaków w okolicach podgórskich w zasięgu Krakowa” (1950)⁶³. Od czasu powstania PTTK w 1950 roku, znakowaniem szlaków w Paśmie Polic zajął się Oddział PTTK w Krakowie, pod opiekę którego oddany został rozległy obszar ⁵⁵ Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie za okres od 1.IV.1936 do 31.111.1937 r. oraz finansowe za rok 1936, Kraków 1937, s. 21-22, 39, 45. ⁵⁶ Polskie Towarzystwo Tatrzańskie w latach 1939-1947,1947, Wierchy, 1.17, s. 114. ⁵⁷ Tamże, s. 115. ⁵⁸ IV Kongres Turystyczny, Kraków 1946, Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, sygn. PTT 11.04.15. ⁵⁹ Szlaki turystyczne (1923-1950), Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, sygn. PTT 11.01. ⁶⁰ Sprawozdanie Zarządu Głównego PTT z działalności w roku 1948, spisane dn. 11 .IV. 1949 r., Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, sygn. PTT 2.02.06. ⁶¹ Tamże. ⁶² Sprawozdanie PTT za rok 1949 i 1950, mps, Centralna Biblioteka Górska PTTK w Krakowie, sygn. 1787, s. 8. ⁶⁵ Tamże, s. 26. 364 Rozwój sieci szlaków pieszych w Paśmie Polic Ryc. 3. Przykład kartoteki szlaku Oddziału PTTK w Suchej Beskidzkiej: szlak Cupel - Hala Krupowa (archiwum COTG PTTK). Repr. P. Krzywda górski od Babiej Góry po Gorce i Beskid Wyspowy⁰⁴. Przydzieliła go Oddziałowi Krakowskiemu Komisja Turystyki Górskiej Zarządu Głównego PTTK w Krakowie⁶’, do zadań której należy m.in. nadzór nad górskimi szlakami turystycznymi (ryc. 3). Brak materiałów źródłowych nie pozwala stwierdzić, kiedy dokładnie Oddział rozpoczął prace znakarskie w Paśmie Polic⁶⁴ ⁶⁵ ⁶⁴ ⁶⁵ ⁶⁶. Niewątpliwie nastąpiło to na początku lat 50., ⁶⁴ Krygowski W., 1952, Znakowanie górskich szlaków turystycznych w 1952 r., Wierchy, t. 21, s. 258. ⁶⁵ Kresek Z., Szymonowicz K., Twaróg J.B., Twaróg Z., 1999, Zarys działalności Oddziału Krakowskiego PTTK w latach 1951-1999, [w:] 80 lat Oddziału Krakowskiego PTTK, Wyd. PTTK Oddział Krakowski, Kraków, s. 52. ⁶⁶ Podstawowym źródłem pozwalającym na rekonstruowanie historii prac znakarskich w górach po drugiej wojnie światowej są „Arkusze ewidencyjne górskich szlaków turystycznych”, skrótowo zwane kartotekami szlaków. Są one przechowywane w dokumentacji znakujących oddziałów PTTK. Kartoteki te, za okres od lat powojennych do lat 80. XX wieku odtworzył, na podstawie kartotek wcześniejszych (niezachowanych), Andrzej Matuszczyk, znany działacz PTTK i autor wielu przewodników górskich. Następnie zostały one przekazane do oddziałów PTTK znakujących w górach i odtąd prace znakarskie samodzielnie rejestrują w nich oddziały. Kartoteki zawierają następujące informacje: przebieg i kolor szlaku, długość w kilometrach, deniwelacje i czas przejścia, ilość ustawionych drogowskazów, dostępność dla narciarzy, krótki 365 Piotr Krzywda kiedy skupiono się na rekonstruowaniu szlaków z okresu międzywojennego. Według Władysława Krygowskiego, w roku 1952 odtworzono dwa szlaki z roku 1936: zielony z centrum Zawoi na Halę Krupową oraz zielony z przełęczy Nad Wąwozem (W. Krygowski podaje błędnie, że z przełęczy Beskidy, ostatnio zwanej Pod Beskidami) przez Zubrzycę Górną (Moniakówka) na Lipnicką Przełęcz⁶⁷. Ze wspomnień Marka Eminowicza⁶⁸ wynika, że prace znakarskie na tych trasach prowadził on sam oraz Stanisław Rehman. O ile w przypadku pierwszego szlaku jest to całkiem prawdopodobne (w kartotece tego szlaku pierwszy wpis mówi o renowacji w roku 1955, tj. po trzech latach od wyznakowania), o tyle w przypadku drugiego szlaku pojawiają się wątpliwości, gdyż w kartotece widnieje wpis, że został on wyznakowany przez Edwarda Moskałę⁶⁹ * w 1954 roku. Ponieważ kartotekę należy traktować jako źródło, wypada przyjąć, że M. Eminowicza pamięć zawiodła. Zapewne w podobnym czasie (1952 ?) doszło do odnowienia szlaku żółtego z Lipnicy Małej na Lipnicką Przełęcz, skasowanego przez Oddział PTTK w Nowym Targu prawdopodobnie w 1975 roku, o czym była już mowa wcześniej. Wymienieni wyżej znakarze: M. Eminowicz i S. Rehman mniej więcej w tym samym okresie (1952 ?) zajmowali się konserwacją GSB na odcinku Lipnicka Przełęcz - Police⁷“. Być może, że również w roku 1952 szlak zielony z Zawoi na Halę Krupową przedłużono do Sidziny i Bystrej, gdyż pierwszy wpis w kartotece tego szlaku również pochodzi z 1955 roku i mówi o konserwacji istniejącego już znakowania. Przypomnijmy, że odcinek Bystra - Sidzina - Hala Krupowa po raz pierwszy wyznakowano w 1935 roku w kolorze niebieskim, a zmiana koloru na zielony nastąpiła właśnie po wojnie, celem utrzymania ciągłości znakowania od punktu wyjścia w Zawoi. Szlak ten trzykrotnie był modyfikowany, o czym też była mowa wcześniej. W 1959 roku zmieniono jego przebieg w podejściu na Halę Krupową z Sidziny: pierwotnie biegł on przez Psią Dolinę (tamtędy wyznakowano szlak czarny z przystanku PKS Sidzina Wielka Polana), a wówczas poprowadzono go grzbietem Kordelki. Druga zmiana nastąpiła w 1961 opis wraz z przekrojem podłużnym, daty wyznakowania i konserwacji (rok, czasem także miesiąc), nazwiska znakarzy i osób dokonujących odbioru prac. Niestety, powstanie najstarszych powojennych szlaków, przypadające na pierwszą połowę lat 50. w większości nie jest w kartotekach udokumentowane, gdyż pierwsze wpisy zaczynają się od informacji o konserwacji szlaku. Zob. ryc. 3. ⁶⁷ Krygowski W., 1952, Znakowanie górskich szlak..., s. 259. ⁶⁸ Eminowicz M., 2007, Trzej przyjaciele, Gazeta Górska, nr 1-2(58-59), s. 6. M. Eminowicz (1933-2013) był uwielbianym przez młodzież nauczycielem historii w V Liceum Ogólnokształcącym w Krakowie, społecznikiem (PTTK, harcerstwo), podróżnikiem. ⁶⁹ E. Moskała (1925-1995) - od 1946 roku członek PTT, potem PTTK. Jeden z pierwszych znakarzy po drugiej wojnie światowej, fotografik, autor licznych panoram górskich i monografii schronisk, twórca jedenastu górskich ośrodków muzealnych PTTK, inicjator i budowniczy dwunastu tzw. bacówek turystyki kwalifikowanej PTTK (małych schronisk), inicjator i współzałożyciel Centralnego Ośrodka Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, twórca działającej tam Oficyny Wydawniczej „Wierchy”, założyciel i pierwszy redaktor „Gazety Górskiej”. ⁷¹¹ Tamże, s. 6. 366 Rozwój sieci szlaków pieszych w Paśmie Polic roku, gdy skasowano odcinek Bystra - Sidzina Dąb, a trzecia po roku 2000, kiedy Oddział PTTK w Rabce zlikwidował odcinek Sidzina Dąb - Sidzina Dom Dziecka. Na początku lat 50. zrekonstruowano także trzy inne szlaki: niebieski z Zawoi Wideł na Lipnicką Przełęcz o rodowodzie sięgającym czasów BV (1896), zielony z Osielca na Cupel, który w 1927 roku stanowił fragment GSB, oraz żółty z Juszczyna na Halę Krupową (bez odcinka Maków Podhalański - Juszczyn), po raz pierwszy wyznakowany w 1937 roku. Szlaki te były konserwowane w roku 1956 (dwa pierwsze) i w czerwcu 1957 roku (informacje z kartotek), z czego wynika, że musiały być wyznakowane kilka lat wcześniej. Nieco później, prawdopodobnie w roku 1955, nastąpiła rekonstrukcja szlaku niebieskiego Przełęcz Sieniawska - Police, biegnącego głównym grzbietem Pasma Podhalańskiego. Wynika to z kartoteki tego szlaku, gdzie pierwszy wpis informuje o konserwacji w październiku 1958 roku, dokonanej przez Andrzeja Kowala⁷'. Z przedstawionych wyżej informacji wynika, że do połowy lat 50. XX wieku cała przedwojenna sieć znakowanych szlaków turystycznych w Paśmie Polic została odtworzona. W tym okresie prawie nie wytyczano nowych szlaków. Ewentualnym wyjątkiem może być jedynie wspomniane przedłużenie szlaku zielonego z Hali Krupowej do Sidziny i Bystrej. W 1955 roku Krakowski Oddział PTTK odbudował spalone przez Niemców schronisko na Hali Krupowej. W związku z tą odbudową w tym samym roku powstał tutaj nowy szlak dojściowy, w kolorze niebieskim, prowadzący ze Skawicy Górnej przez przysiółek Sucha Góra. Wyznakował go znany działacz turystyki górskiej - Józef Szlachetka⁷¹ ⁷². W bieżącym roku (2017) szlak ten przeznakowano na odcinku biegnącym przez teren przysiółka - z zarośniętej ścieżki i bocznych dróżek przerzucono go na drogę asfaltową. W następnych latach w Paśmie Polic powstały jeszcze cztery szlaki, z których pierwsze trzy wyznakował w latach 50. i 60. XX wieku Krakowski Oddział PTTK. W roku 1958 powrócono do przedwojennego pomysłu wytyczenia widokowej trasy z Zawoi przez Mosorny Groń na Cyl Hali Śmietanowej (Kiczorka), która prawdopodobnie została wyznakowana w kolorze czarnym jeszcze w 1938 roku (o czym była mowa wyżej). Trasa ta projektowana była m.in. z myślą o wykorzystaniu zimowym. O ile szlak ⁷¹ A. Kowal „Puchat” (1933-1977) - teletechnik, ratownik GOPR, przewodnik beskidzki, strażnik ochrony przyrody, znakarz, członek Komisji Turystyki Górskiej ZG PTTK oraz innych organizacji służących górom. ⁷² J. Szlachetka, ps. Wrak (1914-2009) - w czasie wojny członek ZWZ i AK. Brał udział w nieudanym zamachu na gubernatora Hansa Franka. Po wojnie więzień UB, skazany na karę śmierci, zamienioną potem na dożywotnie więzienie, zwolniony na początku lat 50. Narciarz, taternik, przewodnik tatrzański i beskidzki, w latach 1952-1955 kierownik zespołu znakarzy Krakowskiego Oddziału PTTK. Był współzałożycielem Koła Przewodników Tatrzańskich w Krakowie i działaczem Polskiego Klubu Ekologicznego w Krakowie. 367 Piotr Krzywda przedwojenny miał się zaczynać (?) w Zawoi Wilcznej, w rejonie tartaku i willi PAU, to punkt wyjścia szlaku powojennego, wymalowanego w kolorze żółtym, ulokowano na przystanku PKS Zawoja Lajkonik, w pobliżu Domu Wczasowego „Lajkonik” (obecnie hotel „Lajkonik”). Szlak ten wyznakował wspominany już E. Moskała. Po zerwaniu mostu na Jaworzynce (lata 80. XX wieku) punkt wyjścia szlaku został przesunięty o jeden przystanek autobusowy niżej - do Zawoi Podryżowanej (Podryzowanej), gdzie wybudowano drewnianą kładkę przez rzekę. Trudności stwarza ustalenie daty powstania czarnego szlaku, który z przystanku autobusowego Sidzina Wielka Polana (przystanek ten znajduje się de facto w osiedlu Ciśniawa, podczas gdy osiedle Wielka Polana leży wyżej, na przełęczy między Czyrńcem a Kiełkiem) prowadzi dolnym skrajem Psiej Doliny do schroniska na Hali Krupowej. Wiadomo, że do roku 1959 biegł tędy szlak zielony, przerzucony wówczas na wschód, na grzbiet Kordelki. Wtedy jednak nie zastąpiono tego odcinka szlakiem czarnym, takiego szlaku nie ma jeszcze nawet na mapie Państwowego Przedsiębiorstwa Wydawnictw Kartograficznych „Pasmo Babiogórskie i Jałowieckie” z 1965 roku⁷³. Natomiast w kartotece tego szlaku pierwszy wpis dotyczy roku 1972 i mówi o wykonaniu pełnej konserwacji. Oznacza to, że szlak mógł powstać w roku 1969 lub nawet w roku 1966, gdyż konserwacje wykonywano wówczas regularnie co trzy lata. W lipcu 1969 roku powstał długi szlak niebieski z Kojszówki (przystanek PKS) przez przełęcz Malinowe do Sidziny i dalej przez Toporzysko i Górę Ludwiki do przystanku PKP w Skawie. Znakowali go wspólnie działacze Krakowskiego Oddziału PTTK: Andrzej Fasiński⁷⁴ i Bolesław Wołoszyn. Następny szlak, jak dotąd ostatni, powstał dopiero na przełomie XX i XXI stulecia, o czym będzie mowa niżej. Warto wspomnieć, że od lat 60. do 80. XX wieku w PTTK trwała akcja likwidacji szlaków, które znalazły się na świeżo wyasfaltowanych drogach, a przez to utraciły zainteresowanie turystów pieszych. Kasowano także odcinki o wspólnym, więc zbędnym przebiegu. W Paśmie Polic z obu tych powodów w 1975 roku (?) skasowano szlak żółty z Lipnicy Małej na Lipnicką Przełęcz (odcinek asfaltowy przez Lipnicę i odcinek ⁷³ Pasmo Babiogórskie i Jałowieckie, mapa 1:75 000, Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa 1965. Mapa wydaje się być wiarygodna, gdyż jej treść turystyczna została opracowana na podstawie materiałów wybitnego działacza i pracownika PTT, a potem PTTK - Władysława Krygowskiego (1906-1998), prawnika, znawcy polskich Karpat, autora znanych przewodników górskich. W. Krygowski pełnił wysokie funkcje, zarówno w PTT (sekretarz i wiceprezes), jak i w PTTK (wiceprezes, przewodniczący Komisji Turystyki Górskiej Zarządu Głównego). ⁷⁴ A. Fasiński (1943-2006) - geolog, ratownik górski od 1966 roku, współautor czterotomowego Poradnika ratownika GOPR (Kraków 1983-1984), wieloletni działacz Komisji Turystyki Górskiej Oddziału Krakowskiego PTTK, znakarz szlaków górskich w latach 1968-1975. 368 Rozwój sieci szlaków pieszych w Paśmie Polic wspólny ze szlakiem zielonym z Zubrzycy Górnej wiodący przez Zubrzycką Halę Śmietanową), a wcześniej, w roku 1961, zlikwidowano drogowy odcinek szlaku zielonego Sidzina Dąb - Bystra (po roku 2000 także odcinek Sidzina Dąb - Sidzina Dom Dziecka/osiedle Binkówka). Wśród znakarzy Krakowskiego Oddziału PTTK działających na terenie Pasma Polic, obok wspomnianych dotychczas, wymienić trzeba wielu innych, a mianowicie: K. Gawendę, Andrzeja Kowala, Tadeusza Króla, Alfreda Lastawicę⁷⁵, Zofię Mikulec, Jana Piotrowicza, Teofila Stachnika⁷⁶, Zbigniewa Twaroga⁷⁷ i Czesława Wolnego. Warto także wspomnieć, że każdy szlak po zakończeniu znakowania czy konserwacji podlega tzw. odbiorowi, czyli sprawdzeniu wykonanych robót przez innego znakarza. Krakowski Oddział PTTK gospodarował w Paśmie Polic do roku 1976 włącznie (ryc. 4). Rok wcześniej doszło w Polsce do zmiany podziału administracyjnego kraju, co spowodowało, że Pasmo Polic, dotychczas w całości leżące na terenie województwa krakowskiego, teraz znalazło się w obrębie dwóch województw: bielsko-bialskiego i nowosądeckiego, z granicą na głównym grzbiecie Pasma. Ta zmiana wymusiła na PTTK dostosowanie własnych struktur organizacyjnych do nowych warunków funkcjonowania. W efekcie od 1977 roku znakowanie szlaków w Paśmie Polic przejęły trzy oddziały PTTK: w Rabce (reaktywowany w 1946 roku jako Oddział PTT), w Nowym Targu (Oddział „Gorce”; reaktywowany w 1956 roku) oraz Oddział „Ziemi Babiogórskiej” w Suchej Beskidzkiej założony w 1955 roku (w 1979 roku przyjął imię prof. dr. Walerego Goetla). Podział terytorium znakowania pomiędzy oddziałami ustalono tak, że największa część Pasma, z największą ilością szlaków, przypadła Oddziałowi w Suchej Beskidzkiej. Jest to północno--zachodnia część Pasma, pomiędzy dolinami Jaworzynki i Skawicy a głównym grzbietem Pasma, ściślej mówiąc sięgająca po trasę GSB, czyli po linię Lipnicka Przełęcz - Bystra k. Jordanowa. W tym podziale znakowanie GSB również zostało przypisane Oddziałowi Suskiemu. Natomiast Oddział Rabczański otrzymał teren południowo-wschodniej części Pasma, tj. od linii Police - Bystra po dolinę Zakzulawki (lewy dopływ Sidziny), Sidziny i Bystrzanki. Najmniejszy, południowo-zachodni fragment Pasma przypadł Oddziałowi Nowotarskiemu. Był to skrawek terenu na południe od szczytu Polic (szlak niebieski Przełęcz Zubrzycka/Ignatówka - Police) i Lipnickiej Przełęczy (szlak zielony Moniakówka/ skansen w Zubrzycy Górnej - Lipnicka Przełęcz). Z tego skrawka od 2003 roku ⁷⁵ A. Lastawica w latach 1946-1957 był gospodarzem schroniska PTT/PTTK na Hali Lipowskiej i jednocześnie na Hali Rysianka (do 1955), a w latach 1958-1966 gospodarował w schronisku PTTK na Przechybie. ⁷⁶ T. Stachnik w latach 1963-1964 prowadził schronisko PTTK na Markowych Szczawinach. ⁷⁷ Z. Twaróg (ur. 1924) - wybitny krajoznawca i działacz PTTK, prezes Krakowskiego Oddziału PTTK w latach 1983-1992. 369 Piotr Krzywda □ granica pasma a szczyty === szlaki nazw« szczytu )( przełęcze QOO początek nazwa miejscowości q szlaku Ryc. 4. Sieć znakowanych szlaków turystycznych PTTK wg stanu na rok 1976 - do zakończenia działalności Oddziału Krakowskiego PTTK w Paśmie Polic Źródło: opracował W. Jucha. Oddział w Nowym Targu utracił jeszcze szlak zielony Moniakówka - Lipnicka Przełęcz, biegnący przez teren Babiogórskiego Parku Narodowego (BgPN), bowiem w tym czasie Park przejął od PTTK administrowanie szlakami, wraz z finansowaniem prac znakar-skich, z jednoczesnym powierzeniem konserwacji znaków Oddziałowi PTTK w Suchej Beskidzkiej⁷". Przekazanie konserwacji szlaku Moniakówka - Lipnicka Przełęcz Oddziałowi PTTK w Suchej Beskidzkiej wynikało stąd, że BgPN chciał współpracować wyłącznie z jednym partnerem. Tu wybór był oczywisty, bowiem Oddział Suski znakował niemal wszystkie szlaki w BgPN, natomiast Oddział Nowotarski jedynie fragmenty dwóch szlaków⁷’. * * ⁷⁸ Odbyło się to na mocy porozumienia PTTK - BgPN z listopada 2002 roku. Patrz: Gajewski J.W., Staffa M., 2003, Sprawozdanie z działalności Komisji Turystyki Górskiej Zarządu Głównego PTTK za rok 2002, Wierchy, t. 68, s. 337. ⁷⁹ Drugim szlakiem utraconym w tym czasie przez Oddział w Nowym Targu na rzecz Oddziału w Suchej Beskidzkiej był fragment szlaku zielonego z Jabłonki na szczyt Babiej Góry, a konkretnie jego odcinek babiogórski: Stańcowa - Babia Góra (poza Pasmem Polic). Informacje na ten temat przekazał działacz Oddziału PTTK w Suchej Beskidzkiej - Andrzej Danel. 370 Rozwój sieci szlaków pieszych w Paśmie Polic Od 1977 roku po dzień dzisiejszy wymienione Oddziały zajmowały się niemal wyłącznie konserwacją istniejących szlaków, z jednym wyjątkiem. Wyjątkiem tym jest utworzenie nowego szlaku niebieskiego, który prowadzi z Zawoi Mosornego w rejon szczytu Kiczorki (Cylu Hali Śmietanowej). Szlak ten powstawał „na raty”, na przełomie XX i XXI wieku, a inicjatorami jego wytyczenia były Gmina Zawoja i Oddział PTTK w Suchej Beskidzkiej. Pierwszy, krótki odcinek tej trasy (przełęcz między Kiczorkami - Kiczorka) wyznakowano we wrześniu 1997 roku jako połączenie szlaku zielonego Zawoja - Przełęcz Kucałowa ze szlakiem żółtym Zawoja Podryżowana - Kiczorka. Połączenie to znajdowało się wówczas na stoku zarastającej Hali Śmietanowej, skąd na wierzchołek Kiczorki (Cyl Hali Śmietanowej) wchodziło się wspólnie ze szlakiem żółtym. Później szlak niebieski na tym podwójnie znakowanym podejściu skasowano i skierowano go w dół, w stronę Mosornego Gronia, zatem również ze szlakiem żółtym, skąd już samodzielnie sprowadzał do wodospadu na Mosornym Potoku i do Zawoi Mosornego. Zmiana ta miała miejsce w czerwcu 2002 roku i wiązała się z chęcią udostępnienia wodospadu na Mosornym Potoku. Jego udostępnienie wymagało jednak dodatkowo zbudowania drewnianych poręczy i schodków sprowadzających do doliny Mosornego Potoku. Całą tę trasę wytyczył i wyznakował Oddział PTTK w Suchej Beskidzkiej, przy pomocy doświadczonych znakarzy z Zawoi: Michała Bartyzela (rok 1997) i Tomasza Mazura (rok 2002). Dodajmy, że w maju 2016 roku (fot. 2) T. Mazur dokonał drobnej korekty trasy, a mianowicie przeznakował odcinek łącznikowy od szlaku zielonego do żółtego, przerzucając go niżej, na wygodną drogę trawersową dobiegającą do tzw. Linii. Wspominając nazwiska znakarzy pracujących w Paśmie Polic w latach 1977-2016 wymienić należy wiele osób. W Oddziale PTTK „Ziemi Babiogórskiej” w Suchej Beskidzkiej, oprócz już wspomnianych, są to m.in.: Janusz Chwałek, Zyta i Michał Kmietkowie, Roman Kubas, Rudolf Marek, Zbigniew Piłat, Jacek Pyka, Adam, Maciej i Robert Sarlej, Maria Skrbeńska⁸⁰, Jerzy Świerz. W Oddziale PTTK w Rabce na uwagę zasługują przede wszystkim: Elfryda Trybowska⁸¹ oraz znakarze z rodziny Porzyckich: ⁸¹¹ M. Skrbeńska (ur. 1928), od 1946 roku w PTT, potem w PTTK; działacz Oddziału PTTK w Suchej Beskidzkiej od dnia jego powstania w 1955 roku, przewodnik beskidzki i znakarz szlaków turystycznych, zasłużona dla rozwoju sieci znakowanych szlaków turystycznych w regionie suskim. ⁸¹ E. Trybowska (1913-2007) - honorowa obywatelka Rabki, w okresie okupacji członek ZWZ i AK; zasłużona działaczka turystyczna, najpierw w PTT, potem w PTTK; współzałożycielka Oddziału PTTK w Rabce, jego sekretarz a potem przez ponad 50 lat wiceprezes; współzałożycielka Grupy Rabczańskiej (ob. Podhalańskiej) GOPR; autorka opracowań i artykułów poświęconych Rabce, Gorcom i Beskidowi Wyspowemu; przewodnik beskidzki i znakarz szlaków turystycznych. 371 Piotr Krzywda Fot. 2. Andrzej Danel (z lewej) i Tomasz Mazur podczas mocowania drogowskazów na przełęczy między Kiczorkami (fot. P. Krzywda; 2016) Jan Porzycki junior z synami Andrzejem i Maciejem⁸². W Oddziale PTTK „Gorce” w Nowym Targu szczególne zasługi dla znakowania szlaków mieli bracia Witold i Lucjan Pustówka⁸³, a obecnie syn Witolda - Olgierd. Aktualnie łączna długość znakowanych szlaków PTTK liczy w Paśmie Polic około 100 kilometrów (ryc. 5). Są one na ogół w dobrym stanie, aczkolwiek z roku na rok maleje ich atrakcyjność widokowa. Dzieje się tak wskutek zarastania dawnych polan wypasowych i niedawnych zrębów powia-trołomowych (np. na zachodnich stokach Polic). Spektakularnym miejscem, które utraciło swoją widokową atrakcyjność jest wierzchołek Kiczorki (Hala Śmietanowa) na tra sie GSB. Można by ją tam przywrócić, poprzez wycięcie podrastających świerków lub budowę platformy widokowej. Warto by także rozważyć doprowadzenie ślepego odgałęzienia GSB na polanę Broski (300 metrów starą drogą), z której roztacza się wyjątkowy widok na północne żleby Babiej Góry. Również i w tym przypadku potrzebne byłoby powstrzymanie zarastania polany, której fragment przetrwał jeszcze ⁸² Wszyscy wychowani zostali na wzorcach Jana Porzyckiego seniora (1906-1990), zasłużonego rabczańskiego lekarza i wielkiego miłośnika gór, także znakarza szlaków, który do tej pracy wciągnął żonę, synów i wnuków. ⁸³ W. Pustówka (1922-1995) - w czasie okupacji uczestnik ruchu oporu, z wykształcenia leśnik, pracownik Tatrzańskiego Parku Narodowego. Jeden z inicjatorów budowy schroniska „Koliba” na Łapsowej Polanie (Gorce). Działacz PTTK, Związku Podhalan i Klubu Inteligencji Katolickiej. Był kierownikiem zespołu znakarzy w Nowotarskim Oddziale PTTK. L. Pustówka (1926-2001) - w czasie okupacji uczestnik ruchu oporu, nauczyciel wychowania fizycznego w Rabce i Nowym Targu, od 1958 roku ratownik górski. Z ramienia PTTK nadzorował budowę trzeciego z kolei schroniska pod Turbaczem oraz uczestniczył w zakładaniu stacji GOPR na Długiej Polanie. 372 Rozwój sieci szlaków pieszych w Paśmie Polic Ryc. 5. Sieć znakowanych szlaków turystycznych PTTK wg stanu na rok 2016 Źródło: opracował W. Jucha. w górnej części. W przeciwnym razie przejście GSB na odcinku od Bystrej po Lipnicką Przełęcz (za wyjątkiem Kucałowej Hali) odbywać się będzie praktycznie bez widoków, a jest to trasa długości ponad 24 km. Czy taka wędrówka ma krajoznawczy sens? Można by także zapytać o sens wędrówki szlakiem niebieskim z Zawoi Policznego na Lipnicką Przełęcz, skoro ponad połowa tej trasy (ponad 3 km) biegnie asfaltową szosą. Może warto podjąć negocjacje z BgPN o przywrócenie przedwojennego przebiegu tego szlaku tzw. Orawskim Chodnikiem lub po prostu odcinek szosowy zlikwidować. Na koniec warto zauważyć, że aktualnie w Polsce nie ma regulacji prawnych określających zasady gospodarowania siecią szlaków turystycznych. Oprócz PTTK szlaki znakują także inne podmioty (niektóre parki narodowe, gminy, małe stowarzyszenia, schroniska, szkoły, nawet osoby prywatne), często nieprofesjonalnie i w sposób nietrwały (brak renowacji). Bywa, że szlaki znikają wraz z instytucją, która je stworzyła⁸⁴. W tej sytuacji rola ⁸⁴ Kapłon J„ 2010, Co dalej ze szlakami turystycznymi?Gazeta Górska, 6(71), s. 4-9. 373 Piotr Krzywda PTTK jest tutaj kluczowa - w skali całego kraju Towarzystwo utrzymuje sieć szlaków o długości mniej więcej 68 tys. km, z czego w górach około n tys. km"⁵. Literatura Dunin-Borkowski S., 1933, Rabka-Zdrój i okolica, Wyd. Handel i Usługi ATK, Rabka. Eminowicz M., 2007, Trzej przyjaciele. Gazeta Górska, 1-2(58-59). Figiel S., Janicka-Krzywda U., Krzywda P., Wiśniewski W.W., 2012, Beskid Żywiecki. Przewodnik, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Pruszków. Gajewski J.W., Staffa M., 2003, Sprawozdanie z działalności Komisji Turystyki Górskiej Zarządu Głównego PTTK za rok 2002, Wierchy, 68. Kapłon J., 2010, Co dalej ze szlakami turystycznymi ?, Gazeta Górska, 6 (71). Kapłon J., 2016, Hala Krupowa. Schronisko PTTK im. Kazimierza Sosnowskiego, Wyd. COTG PTTK, Kraków. Kresek Z., 2002, Z historii znakowania szlaków górskich, Gazeta Górska, 2(39). Kresek Z, Szymonowicz K„ Twaróg J.B., Twaróg Z., 1999, Zarys działalności Oddziału Krakowskiego PTTK w latach 1951-1999, [w:] 80 lat Oddziału Krakowskiego PTTK, Wyd. PTTK Oddział Krakowski, Kraków. Krygowski W., 1952, Znakowanie górskich szlaków turystycznych w 1952 r., Wierchy, 21. Krygowski W., 1988, Dzieje Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, Warszawa - Kraków. Matuszczyk A., 1975, Zmiany w górskich szlakach turystycznych, Gościniec, 8(74). Midowicz W., 1974, Babia Góra, Karpaty, 2. Midowicz W., 1979, Szlaki Babiej Góry, Wyd. PTTK, Warszawa-Kraków. Midowicz W., 1983, Z Babiogórskiego Raptularza. Wiosna 1926, Informator Babiogórski Markowe Szczawiny, 1983 (wiosna). Midowicz W, 1983, Z babiogórskiego raptularza. Rok 1927, Informator Babiogórski Markowe Szczawiny, 1983 (jesień). Midowicz W, 1986, Dzieje szlaków i schronisk babiogórskich, [w:] J. Sroka (red.), Gdy do tej Babiej Góry przyjdziesz..., Wyd. PTTK, Bielsko-Biała - Sucha Beskidzka, 2. Midowicz W, 1986, Z historii znakowania szlaków w Tatrach Polskich, Biblioteczka Turysty Górskiego, Warszawa-Kraków. Midowicz W. (red.), 1992, Mała Encyklopedia Babiogórska, Wyd. Rewasz, Pruszków. Tamże. 374 Rozwój sieci szlaków pieszych w Paśmie Polic Oddział Czarnohorski PTT. Sprawozdanie z czynności zarządu za r. 1884, Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego, 1885,10, XXXVIII. Polskie Towarzystwo Tatrzański w r. 1932/33,1933, Wierchy, 11. Polskie Towarzystwo Tatrzańskie w latach 1939-1947,1947, Wierchy, 17. Radwańska-Paryska Z., Paryski W.H., 1995, Wielka Encyklopedia Tatrzańska, Poronin. Sprawozdanie Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego z działalności za czas od 1 marca 1928 do 28 lutego 1929 roku, 1929, Wierchy, 7, III. Sprawozdania oddziałów, kół i sekcyj Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego z działalności za rok 1929,1930, Wierchy, 8, LIX. Sprawozdanie Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego z działalności za czas od 1 marca 1930 do 31 marca 1931 r., 1931, Wierchy, 9, VII. Stasiak A., 2006, Produkt turystyczny - szlak, Turystyka i Hotelarstwo, 10. Stasiak A., Śledzińska J„ Włodarczyk B. (red.), 2014, Szlaki turystyczne od pomysłu do realizacji, Wyd. PTTK „Kraj”, Warszawa - Łódź. Wajgel L., 1885, Przewodnik na Czarnohorę i w góry Pokuckie, Lwów. Z prac Komisji dla robót w górach Oddziału Babiogórskiego P.T.T. w ubiegłym sezonie, 1925, Przegląd Turystyczny, 3-4. Materiały archiwalne IV Kongres Turystyczny, Kraków 1946, Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, sygn. PTT 11.04.15. Arkusze ewidencyjne górskich szlaków turystycznych (tzw. kartoteki) z obszaru Pasma Polic przechowywane w dokumentacji Oddziałów PTTK w Nowym Targu, Rabce i Suchej Beskidzkiej. Pismo z dnia 12 lipca 1988 roku, skierowane przez Komisję Turystyki Górskiej ZG PTTK do Zarządu Oddziału PTTK „Gorce” w Nowym Targu, Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, Materiały KTG ZG PTTK, segregator nr 26 - Oddział Nowy Targ, brak sygn. Sprawozdanie PTT za rok 1949 i 1950, mps, Centralna Biblioteka Górska PTTK w Krakowie, sygn. 1787. Sprawozdanie Zarządu Głównego, oddziałów, kół i sekcyj Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie z działalności Towarzystwa za czas od 1 marca 1930 do 31 marca 1931 r., Kraków 1931, Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, brak sygn. Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie za okres odl.IV.1932 r. do 2.IV.1933 r., Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, brak sygn. Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie za okres od 3.IV.1933 r. do 31.III.1934 r. oraz finansowe za rok 1933, Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, brak sygn. 375 Piotr Krzywda SprawozdaniezdziałalnościPolskiegoTowarzystwaTatrzańskiegowKrakowiezaokresodl.IV.1935r. do 31.III.1936 r. oraz finansowe za rok 1935, Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, brak sygn. Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie za okres od 1.IV.1936 do 31.III.1937 r. oraz finansowe za rok 1936, Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, brak sygn. Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie za okres odl.IV.1937 do 31.XII.1937 r. oraz finansowe za rok 1937, Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, brak sygn. Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie za okres od 111938 do 31 XII1938 r. oraz finansowe za rok 1938, Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, brak sygn. Sprawozdanie Zarządu Głównego PTT z działalności w roku 1948, spisane dn. 11.IV.1949 r., Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, sygn. PTT 2.02.06. Sprawozdanie z wyjazdu do Jordanowa i w teren gospodarki Oddz. Jordanowskiego P.T.T. w dniach 19-21.VII.1938 r., Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, brak sygn. Sprawozdanie z wyjazdu w tereny babiogórskie (obszary gospodarki Oddziałów P.T.T. w Żywcu i Jordanowie) w dniach 24, 25, 26 i 27.VII.1938 r.. Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, brak sygn. Szlaki turystyczne (1923-1950), Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, sygn. PTT 11.01. Opracowania kartograficzne Pasmo Babiogórskie i Jałowieckie, mapa 1:75 000, Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, 1965, Warszawa. 376 STAN OBECNY I MOŻLIWOŚCI ROZWOJU TURYSTYKI Aneta Pawłowska-Legwand, Łukasz Matoga Wprowadzenie Beskidy mają długie tradycje w zakresie turystyki letniskowej i nadal są one miejscem rozwoju różnych form turystyki aktywnej i poznawczej, dla których podstawą są walory środowiska przyrodniczego i dziedzictwa kulturowego. Dla wielu gmin beskidzkich turystyka jest jednym z głównych kierunków rozwoju społeczno-gospodarczego. Przykładem obszaru, który posiada duży potencjał turystyczny jest Pasmo Polic stanowiące północno-wschodnie przedłużenie Masywu Babiogórskiego. W artykule autorzy omówili stan obecny i możliwości rozwoju turystyki w Paśmie Polic. Zasięg przestrzenny opracowania obejmował 5 gmin położonych w całości lub częściowo w Paśmie Polic, tj. Bystrą-Sidzinę, Jabłonkę, Jordanów (gminę wiejską), Maków Podhalański i Zawoję. W analizie tej szczególną uwagę zwrócono na te części gmin, które znajdują się w granicach fizycznogeograficznych Pasma Polic¹. Jednak, z uwagi na charakter działań inwestycyjnych oraz promocyjnych, które są prowadzone na poziomie lokalnym i regionalnym we współpracy samorządu terytorialnego i branży turystycznej, w artykule odwołano się w niektórych przypadkach również do pozostałych miejscowości tych gmin, traktując je jako tło. Do realizacji celów pracy wykorzystano różne źródła informacji. Przeprowadzono kwerendę materiałów źródłowych obejmujących dane z Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) i Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (GDOŚ) oraz zestawienia Narodowego Instytutu Dziedzictwa ¹ Gminy Bystra-Sidzina oraz Zawoja leżą w całości w Paśmie Polic (i liczą one po 2 wsie), a z 4 pozostałych gmin, w Paśmie Polic znajdują się Zubrzyca Górna (gmina Jabłonka), Osielec (gmina Jordanów) oraz Białka, Juszczyn i Kojszówka (gmina Maków Podhalański). Aneta Pawłowska-Legwand, Łukasz Matoga (NID) i ewidencje zabytków prowadzone przez urzędy gmin. Kwerendę tę uzupełniono o Lokalne Strategie Rozwoju przyjęte do realizacji przez gminy należące do Lokalnych Grup Działania (LGD): Podbabiogórze (w Paśmie Polic: Bystra-Sidzina, Jordanów, Maków Podhalański, Zawoja) oraz Przyjazna Dolina Raby i Czarnej Orawy (w Paśmie Polic: Jabłonka). Szczegółowa analiza stanu zagospodarowania turystycznego i ruchu turystycznego dotyczyła lat 2015-2016. Zasoby przyrodnicze i kulturowe, jakimi dysponują gminy położone w Paśmie Polic umożliwiają rozwój różnych form turystyki. Są to przede wszystkim górska turystyka piesza, turystyka kulturowa oraz agroturystyka. Atrakcyjność turystyczną Pasma Polic podnosi sąsiedztwo Babiogórskiego Parku Narodowego z Babią Górą (1725 m n.p.m.), najwyższym szczytem Beskidów. Szlaki piesze Pasma Polic są rzadziej uczęszczane niż te na Babią Górę (Jordanek 2004; Pawlusiński i in. 2008; Roman i in. 2013), dlatego stanowią alternatywę dla turystów poszukujących ciekawych i mniej zatłoczonych tras do swych wędrówek. Podobną rolę dla narciarzy pełnią stacje i trasy narciarskie w Zawoi, które rozszerzają ofertę uprawiania sportów zimowych w województwie małopolskim (Jordanek 2004; Krzesiwo 2014). Możliwością rozwoju turystyki w Paśmie Polic jest również geoturystyka (Franczak 2012, 2013, 20i6b). Charakterystyczne dla tego obszaru budowa geologiczna oraz formy ukształtowania terenu, z uwagi na ich dobry stan zachowania oraz relatywnie łatwą dostępność, mogą być wykorzystane w edukacji przyrodniczej (Franczak 2012), a odpowiednie ich zagospodarowanie może uzupełnić lokalną ofertę turystyczną w przyszłości (Franczak 2016). Istotne znaczenie dla rozwoju turystyki w Paśmie Polic ma dziedzictwo kulturowe tego obszaru. Turyści poznają je podczas zwiedzania zabytków i muzeów, udziału w warsztatach tematycznych organizowanych w skansenach, pracowniach twórców ludowych oraz w gospodarstwach agroturystycznych, w których goście mogą też zaangażować się w codzienne prace gospodarzy (Miraj 2007). Oprócz tego, dzięki oddolnym inicjatywom, takim jak geocaching i questing, turyści mogą zwiedzać Pasmo Polic w sposób niekonwencjonalny. Jednakże, ze względu na konieczność ochrony środowiska naturalnego i dziedzictwa kulturowego, w planowaniu rozwoju turystyki na tym obszarze powinny zostać uwzględnione założenia turystyki zrównoważonej. 378 Stan obecny i możliwości rozwoju turystyki Walory turystyczne Walory przyrodnicze Walory przyrodnicze Pasma Polic są związane przede wszystkim z gatunkami miejscowej flory i fauny, a także z charakterystycznym krajobrazem, na który składają się pasma górskie z piętrami roślinnymi, oraz złożoną budową geologiczną i formami ukształtowania terenu (fot. i). Obszar ten wyróżnia się dość niskim stopniem przekształcenia środowiska naturalnego oraz korzystnymi warunkami klimatycznymi. W latach 40. XX w. w Makowie Podhalańskim, ze względu na właściwości tamtejszego mikroklimatu, utworzono kompleks leczniczo-sanatoryjny². Najcenniejsze fragmenty środowiska przyrodniczego objęto ochroną prawną (tab. 1). Południowo-zachodnia część Pasma Polic znajduje się bowiem w obrębie Babiogórskiego Parku Narodowego, który UNESCO zaliczyło do Światowych Rezerwatów Biosfery. Utworzono tu dwa rezerwaty przyrody: „Rezerwat na Policy im. prof. Zenona Klemensiewicza” (58,7 ha) oraz „Na Policy” (13,2 ha), które należą Fot. 1. Panorama Skawicy Suchej Góry i górujących nad nią szczytów z wiatrowału pod Policami (fot. A. Dyrcz) ² Obecnie znajduje się tu zakład opieki długoterminowej. 379 Aneta Pawłowska-Legwand, Łukasz Matoga Tabela i. Wybrane walory przyrodnicze w gminach Pasma Polic Nazwa gminy Walory przyrodnicze - rezerwat przyrody „Na Policy" - obszary objęte siecią Natura 2000 „Pasmo Policy", „Na Policy" Bystra-Sidzina - Południowomałopolski Obszar Chronionego Krajobrazu - pomniki przyrody w Bystrej Podhalańskiej, Sidzinie - źródło solankowe w Sidzinie - rezerwat przyrody „Rezerwat na Policy im. prof. Zenona Klemensiewicza" - Południowomałopolski Obszar Chronionego Krajobrazu Jabłonka - obszar objęty siecią Natura 2000 „Pasmo Policy“ - źródła mineralne i akratopegi w Zubrzycy Górnej - fragment Babiogórskiego Parku Narodowego - Południowomałopolski Obszar Chronionego Krajobrazu Jordanów - pomniki przyrody w Osielcu - kamieniołom w Osielcu Maków - pomniki przyrody w Juszczynie Podhalański - formy skałkowe w Lesie Skałki - rezerwat przyrody „Rezerwat na Policy im. prof. Zenona Klemensiewicza" - obszary objęte siecią Natura 2000 „Pasmo Polic", „Na Policy" - pomniki przyrody, m.in. w Zawoi Centrum, Policznem, Wilcznej -zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Dolina Skawicy" - Park Czarnego Daniela w Zawoi Podpolicach - dolina rzeki Skawicy „Gorące Skały" w Zawoi Goły ni - Roztoczańskie Kaskady (8,5) - wodospad na Mosornym Potoku (8 m) Zawoja - wodospad Lajkonik na Jaworzynie (3,5 m) - przełom Skawicy na granicy Skawicy i Białki - stożek napływowy Skawicy - dolina Skawicy Sołtysiej -Jaskinia Oblica (436 m) - rowy rozpadlinowe wraz z jaskiniami na Okrąglicy - odsłonięcie warstw hieroglifowych na Paluchówce w Skawicy - przełęcz górska Na Tokarnem w Skawicy - fragment Babiogórskiego Parku Narodowego - Ogród Roślin Babiogórskich przy Ośrodku Edukacyjnym Babiogórskiego Parku Narodowego Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Centralnego Rejestru Form Przyrody oraz publikacji: Janicka-Krzywda (1996), Leśniak (2007), Harasimczyk (2009), Franczak (2012,2013,2016). również do sieci obszarów Natura 2000’. W rezerwatach tych podlega ochronie wysokogórski bór świerkowy charakterystyczny dla piętra roślinnego regla górnego. W pierwszym z nich występuje zarzyczka górska (bylina rosnąca w niewielu stanowiskach poza Pasmem Polic) i sichrawa karpacka (endemiczny gatunek chrząszcza). ¹ Zob. rozdział: Hudyka M., Obszary i obiekty objęte prawni} ochroną przyrody. 380 Stan obecny i możliwości rozwoju turystyki Fot. 2. Dąb w Sidzinie (fot. P. Krzywda) Fot. 3. Wodospad na Mosornym Potoku (fot. P. Franczak) Z kolei przedmiotem ochrony na obszarach sieci Natura 2000 są siedliska rzadkich gatunków sów i dzięciołów (Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków „Pasmo Policy”) oraz stanowiska zagrożonych gatunków roślin, takich jak parzydło leśne, goryczka toje-ściowa, widłak wroniec oraz limba (Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk „Na Policy”). Ze względu na zróżnicowane ekosystemy, fragmenty Pasma Polic na terenie gmin Bystra-Sidzina, Jabłonka i Jordanów zostały objęte Południowomałopolskim Obszarem Chronionego Krajobrazu. W gminach Bystra-Sidzina i Zawoja znajdują się liczne drzewa-pomniki przyrody, jak np. dęby (Adam, Ewa i Abraham w Sidzinie, Syryusz w Bystrej Podhalańskiej; fot. 2), lipy i kasztanowce (w Sidzinie) oraz limby, wiązy górskie i modrzewie (w Bystrej Podhalańskiej). Natomiast w skład zespołu przyrodniczo--krajobrazowego „Dolina Skawicy” wchodzą obszary leśne i osadnicze gminy Zawoja. Cennym zasobem dla turystyki w Paśmie Polic są elementy przyrody nieożywionej związane z budową geologiczną i ukształtowaniem terenu (tab. 1). Przykładami są wodospady na Mosornym Potoku (fot. 3) i Jaworzynie oraz Roztoczańskie Kaskady, Jaskinia Oblica, największa w Beskidzie Żywieckim, oraz przełom Skawicy, która to rzeka w sezonie letnim pełni również funkcję wypoczynkowo-rekreacyjną-’-* ⁵. ¹ Zob. rozdział: Zatorski M. i in., Rzeźba terenu i jej współczesne przemiany. ⁵ Zob. rozdział: Franczak P. i in., jaskinie i formy skałkowe. 381 Aneta Pawlowska-Legwand, Łukasz Matoga Walory kulturowe Dziedzictwo kulturowe Pasma Polic wiąże się z jego różnorodnością etnograficzną. Obszar ten zamieszkują aż 3 grupy etnograficzne: Górale Babiogórscy (Białka, Juszczyn, Skawica, Zawoja, Sidzina Górna), Kliszczacy (Bystra, Kojszówka, Osielec, Sidzina Dolna) i Orawiacy (Zubrzyca Górna)⁶ (Figiel i in. 2012). Ich historia oraz dziedzictwo kulturowe są chronione i prezentowane w skansenach oraz w izbach regionalnych. W poszczególnych gminach znajdują się zabytki architektury świeckiej i sakralnej (kilka z nich uwzględniono na trasach tematycznych szlaków kulturowych), a także organizowane są cykliczne imprezy plenerowe, poświęcone nemu folklorowi. kultywują tradycje rzemieślnicze, rękodzielnicze i rolnicze. Tradycyjne zabudowania mieszkalne i gospodarcze zachowały się tylko w wyżej położonych przysiółkach, podobnie jak zabudowania pasterskie na niektórych halach. Zabytki tradycyjnego budownictwa chronione są w 3 skansenach: w Zubrzycy Górnej, Sidzinie (fot. 4) i Zawoi Markowej (tab. 2). W Bystrej Podhalańskiej znajduje się zaś park dworski z aleją lipową, który był częścią założenia dworskiego z XIX w. należącego do Bolesława Syryusza Wilkoszewskiego⁷. Paśmie Polic są: drewniany kościół lokal- Mieszkańcy Fot. 4. Skansen w Sidzinie (archiwum GOKPiT Bystra-Sidzina) Cennymi zabytkami architektury sakralnej w św. Klemensa z XVIII w. w Zawoi Centrum oraz neoklasycystyczne kościoły z XIX w. w Osielcu i Sidzinie. Pierwszy z nich zbudowano na planie krzyża łacińskiego w nawiązaniu do stylu niemieckiego i szwajcarskiego w budownictwie sakralnym. Wnętrze tej świątyni zdobią drewniane ołtarze i bogata polichromia figuralno-ornamentalna z 1930 r. (Janicka-Krzywda 1996). Natomiast kościoły w Sidzinie i Osielcu utrzymane są ⁶ Zob. rozdział: Ceklarz K„ Kultura ludowa. ⁷ Dwór został zdemontowany w 2006 r. ze względu na zły stan techniczny budynku (Leśniak 2007). 382 Stan obecny i możliwości rozwoju turystyki Tabela 2. Wybrane walory kulturowe w gminach Pasma Polic Nazwa gminy Walory kulturowe - park dworski z aleją lipową w Bystrej Podhalańskiej - kościół św. Mikołaja, cmentarz kościelny, ogrodzenie ze stacjami Drogi Krzyżowej, otoczenie Bystra-Sidzina z drzewostanem w Sidzinie - Muzeum Kultury Ludowej w Sidzinie - krzyże przydrożne w Sidzinice pochodzące z warsztatu bialopotockiego - Muzeum Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej Jabłonka - dzwonnica loretańska w Zubrzycy Górnej - zagrody gospodarskie w Zubrzycy Górnej Jordanów - kościół św. Filipa i Jakuba i plebania w Osielcu - budynek stacji kolejowej w Osielcu Maków - kaplice, kapliczki, figury i krzyże przydrożne w Bialce, Juszczynie, Kojszówce Podhalański - cmentarz choleryczny w Bialce - izba regionalna w budynku szkoły podstawowej w Kojszówce - kościół św. Klemensa w Zawoi Centrum - kościół św. Józefa Robotnika i klasztor karmelitów bosych w Zawoi Zakamieniu - Ośrodek Edukacyjny Babiogórskiego Parku Narodowego w Zawoi Barańcowej - Skansen PTTK im Józefa Żaka w Zawoi Markowej - budynek Zarządu Lasów w Zawoi Widłach - Wille Polskiej Akademii Umiejętności w Zawoi Widłach - Dworzec Babiogórski w Zawoi Centrum - budynki mieszkalne i gospodarcze w Zawoi Czatoży, Markowej, Przyslopiu i w Skawicy - dzwonnica loretańska w Zawoi Czatoży Zawoja - kaplice, kapliczki, figury i krzyże przydrożne, m.in. w Zawoi Bartyzelach, Gawłach, Giertugach, Mosornem, Policznem, Wełczy - izby regionalne w szkołach podstawowych w Zawoi Przyslopiu i Goły ni - izba pamięci Jana Pawła II w Zawoi Wilcznej - umocnienia z II wojny światowej w Zawoi Białce i Wełczy - pomniki w Zawoi Centrum, Widłach, Skawicy oraz na Policach i Przełęczy Krowiarki - kościół Matki Bożej Częstochowskiej w Skawicy - replika Bazyliki św. Piotra w Watykanie w Skawicy - cmentarz choleryczny w Skawicy - budynek dawnego sklepu żydowskiego w Skawicy - formy skałkowe z rytami naskalnymi z okresu II wojny światowej w Skawicy Suchej Górze Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa, gminnych ewidencji zabytków oraz publikacji: Janicka-Krzywda (1996), Leśniak (2007), Harasimczyk (2009), Zgama, Kowalczyk (2012), Franczak (2014,20i6a). w tzw. stylu józefińskim. W ołtarzu bocznym kościoła w Sidzinie jest obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem (Sidzińskiej Madonny), otoczony kultem przez mieszkańców. Obiekt ten pełni więc funkcję sanktuarium o zasięgu lokalnym (Leśniak 2007). Z kolei w kościele w Osielcu umieszczono relikwie św. Stanisława Biskupa i Męczennika. Zabytkowe obiekty sakralne znajdują się również w miejscowościach położonych poza Pasmem Polic, np. barokowy kościół św. Jana Chrzciciela w Orawce (z XVII w.) był pierwszą parafialną 383 Aneta Pawlowska-Legwand, Łukasz Matoga Fot. 5. Zbójnicka Kapliczka w Zawoi Policzne (fot. P. Krzywda) świątynią rzymskokatolicką w polskiej części Orawy. W miejscowości tej zachował się też murowany budynek dawnej farbiarni płócien z XVIII w., cenny przykład orawskiej architektury przemysłowej (Zgama, Kowalczyk 2012; Franczak i in. 2015). Charakterystycznym elementem krajobrazu kulturowego Pasma Polic jest tzw. mała architektura sakralna - czyli kaplice i kapliczki, figury i krzyże przydrożne oraz dzwonnice loretańskie. W ramach projektu kierowanego przez Muzeum Miejskie w Suchej Beskidzkiej zinwentaryzowano ponad 400 tego typu obiektów w powiecie suskim, w tym 75 w Paśmie Polic. Szczególnie cenne są kapliczka domkowa (tzw. zbójnicka) w Zawoi Policznem z dachem krytym gontem, hełmem i latarnią (fot. 5), kapliczka Matki Boskiej AK na Hali Malinowe oraz kaplica Matki Bożej Opiekunki Turystów na Okrąglicy (fot. 6; Janicka-Krzywda 1996; Leśniak 2007; Krzywda 2009; Sumera 2009). W poszczególnych miejscowościach Pasma Polic znajdują się pomniki i obeliski upamiętniające osoby i wydarzenia ważne dla historii regionu. Botaników, którzy działali na rzecz ochrony przyrody Fot. 6. Kaplica Matki Bożej Opiekunki Turystów na Okrąglicy (fot. A. Dyrcz) 384 Stan obecny i możliwości rozwoju turystyki Babiej Góry: prof. Władysława Szafera (inicjatora utworzenia Babiogórskiego Parku Narodowego) i dr Hugona Zapałowicza (założyciela Oddziału Babiogórskiego Towarzystwa Tatrzańskiego) upamiętnia pomnik w Zawoi Widłach. W Zawoi Centrum przed domem Franciszka H. Siły-Nowickiego umieszczono obelisk upamiętniający tego młodopolskiego poetę, taternika i pomysłodawcę budowy Orlej Perci oraz ufundowano pomnik ku pamięci mieszkańców Ziemi Babiogórskiej Zawoi i Skawicy, którzy zginęli w czasie II wojny światowej (Janicka-Krzywda 1996). Z kolei na Policach znajduje się pomnik Pamięci Ofiar Katastrofy Samolotu AN-24 PLL LOT z 1969 r., a na Przełęczy Krowiarki - obelisk ku czci św. Jana Pawła II oraz symboliczny grób prof. Zygmunta Klemensiewicza (językoznawcy), który zginął w tej katastrofie (Janicka-Krzywda 1996; Makoś 2009). Dostępność komunikacyjna i zagospodarowanie turystyczne Dostępność komunikacyjna jest jednym z podstawowych warunków korzystania z atrakcji turystycznych na danym obszarze. Ważnymi obszarami emisji ruchu turystycznego w Paśmie Polic są Kraków i Katowice wraz z sąsiednimi miastami konur-bacji górnośląskiej. Istotne znaczenie dla rozwoju ruchu turystycznego w Paśmie Polic mają komunikacja samochodowa indywidualna oraz sieć połączeń autobusowych. Przebiegają tędy dwie drogi krajowe: DK7 z Gdańska do Chyżnego i do granicy polsko-słowackiej oraz DK28 z Wadowic do Przemyśla. Sieć dróg krajowych uzupełniają drogi wojewódzkie, powiatowe i gminne, które umożliwiają dojazd do najważniejszych miejscowości turystycznych. Transport zbiorowy zapewniany jest przez prywatnych przewoźników, którzy obsługują połączenia z aglomeracjami i miastami powiatowymi. Przez powiat suski przebiega linia kolejowa relacji Kraków-Sucha Beskidzka-Zakopane, ze stacjami w Makowie Podhalańskim, Juszczynie, Kojszówce, Osielcu, Bystrej Podhalańskiej i Jordanowie". Barierami dla rozwoju turystyki są jednak niewystarczająca infrastruktura komunikacyjna oraz mała liczba regularnych połączeń transportu zbiorowego, które utrudniają przemieszczanie się pomiędzy poszczególnymi miejscowościami Pasma Polic, szczególnie w jego południowej części. Zagospodarowanie turystyczne Pasma Polic jest rozmieszczone nierównomiernie. Najlepiej rozwiniętą bazą noclegową dysponuje gmina Zawoja, podczas gdy ⁸ Zob. rozdział: Fiedeń Ł., System transportowy wsi w Paśmie Polic. 385 Aneta Pawłowska-Legwand, Łukasz Matoga w pozostałych gminach znajdują się tylko pojedyncze obiekty tego typu. Według danych GUS z 2015 r., w 5 badanych gminach funkcjonowało 27 obiektów noclegowych, w większości o charakterze całorocznym (85%; tab. 3). Dokładniejszych danych na temat bazy noclegowej dostarczają ewidencje prowadzone przez LGD: Podbabiogórze i Przyjazna Dolina Raby i Czarnej Orawy. Według tych ewidencji, w gminach Pasma Polic znajdowały się 184 obiekty z ponad 5 tys. miejsc noclegowych (tab. 4). Były to zarówno obiekty hotelarstwa tradycyjnego (hotele, motele, pensjonaty), jak i inne obiekty o charakterze parahotelarskim (ośrodki wczasowe, schroniska, kempingi itp.). Różnice w danych na temat struktury ilościowej i jakościowej bazy noclegowej wynikają z metodologii stosowanej przez GUS w prowadzeniu statystyki publicznej, która uwzględnia tylko obiekty dysponujące 10 co najmniej miejscami noclegowymi. Oferta lokalnych obiektów noclegowych jest zróżnicowana pod względem zakresu i standardu usług (tab. 4). W strukturze bazy noclegowej dominują gospodarstwa agroturystyczne i kwatery prywatne. Na obszarach wiejskich i górskich mają one zresztą istotne znaczenie w obsłudze przyjazdowego ruchu turystycznego. W 2016 r. usługi noclegowe świadczyły tu 73 gospodarstwa agroturystyczne i 61 pokoi gościnnych, które skupiały łącznie ok. 40% wszystkich miejsc noclegowych. Drugą pod względem wielkości grupą obiektów noclegowych były ośrodki wczasowe (16) i szkoleniowo-wypoczynkowe (8), nastawione są na obsługę turystyki długopobytowej, a ich oferta jest zbliżona do usług świadczonych w hotelach. Najmniej liczne są tu obiekty hotelarstwa tradycyjnego, ze zróżnicowaną ofertą pakietów pobytowych i zapleczem rekreacyjnym i konferencyjnym. Na Sidzińskich Pasionkach znajduje się Schronisko Tabela 3. Baza noclegowa i ruch turystyczny w gminach w Paśmie Polic w 2015 r. według danych GUS Korzystające Udzielone noclegi Średni czas Gminy Obiekty Miejsca z noclegów osoby (liczba osób) pobytu noclegowe noclegowe ogółem w tym ogółem w tym z ogółem (dni) z zagranicy zagranicy Bystra-Sidzina 2 109 1 487 - 1 648 - 1,1 Jabłonka 4 324 2 726 559 7 253 618 2,7 Jordanów 1 50 376 - 810 - 2,2 Maków Podhalański 5 203 2 942 353 6 782 685 2,3 Zawoja 15 702 16 233 292 54 708 571 3,4 Ogółem 27 1 388 23 764 1 204 71 201 1 874 2,3 Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. 386 Stan obecny i możliwości rozwoju turystyki Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego (PTTK) „Na Hali Krupowej”, które ma istotne znaczenie dla uczestników górskiej turystyki pieszej. Oprócz tego, w Zawoi Opacznem działa schronisko prywatne. Omawiając kwestię bazy noclegowej, należy wymienić także ośrodki rekolekcyjne w Bystrej Podhalańskiej i Zawoi, z których korzystają osoby podróżujące w celach religijnych oraz dzieci i młodzież w ramach turystyki szkolnej. Baza żywieniowa na omawianym obszarze jest stosunkowo słabo rozwinięta. Ogółem działa tu 39 obiektów gastronomicznych, przede wszystkim restauracje, pizzerie, puby i bary szybkiej obsługi, z czego najwięcej w gminach Zawoja (14 obiektów) i Maków Podhalański (15 obiektów). Cechami charakterystycznymi tych obiektów (co dotyczy szczególnie restauracji i karczm w Zawoi) są architektura, wystrój wnętrz oraz potrawy nawiązujące do tradycji regionalnych. Bazę tę uzupełniają usługi Tabela 4. Struktura bazy noclegowej w gminach w Paśmie Polic w 2016 r. według ewidencji LGD Gminy Rodzaj obiektu noclegowego Bystra- Jabłonka Jordanów Maków Zawoja Ogółem Sidzina Podh. Hotele 0 - 1 - 4 5 m 48 184 232 Motele 0 - - - 1 1 m 28 28 Ośrodki wczasowe 0 2 2 - 12 16 m 165 240 881 1 286 Ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe 0 - 2 6 8 i kolonijne m z z 99 408 507 Kwatery prywatne (pokoje gościnne) 0 2 10 - 1 48 61 m 39 215 11 606 871 Gospodarstwa agroturystyczne 0 3 18 6 1 45 73 m 31 281 103 6 658 1 079 Schroniska 0 1 - - 1 2 m 48 35 83 Schroniska młodzieżowe 0 - - 1 1 m 50 50 Kempingi i pola biwakowe 0 2 1 1 2 6 m 72 36 50 50 208 Pozostałe obiekty (zespoły domków 0 1 - 1 1 8 11 letniskowych, ośrodki rehabilitacyjne, m 100 45 48 296 489 jeździeckie, domy rekolekcyjne itp.) 0 9 33 8 7 127 184 Ogółem m 383 856 184 242 3168 4 833 Objaśnienia: o - liczba obiektów noclegowych, m - liczba miejsc noclegowych. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ewidencji LGD Podbabiogórze oraz Przyjazna Dolina Raby i Czarnej Orawy. 387 Aneta Pawłowska-Legwand, Łukasz Matoga żywieniowe oferowane w hotelach, gospodarstwach agroturystycznych i schroniskach. W niektórych obiektach noclegowych goście mają możliwość przygotowania posiłków we własnym zakresie w udostępnionej im kuchni lub aneksie kuchennym. W każdej z 5 gmin znajduje się infrastruktura sportowo-rekreacyjna, przy czym najbardziej rozbudowaną bazą tego rodzaju dysponuje gmina Zawoja. Znajdują się tu m.in. hala widowiskowo-sportowa, dwa stadiony sportowe, strzelnica, skate park, wypożyczalnie rowerów, skuterów i quadów. Ponadto, w sezonie letnim udostępniane są tam plaża nad rzeką Skawicą, a w zimą lodowisko oraz wyciągi i trasy narciarskie na Mosornym Groniu oraz w Zawoi Czatoży. Natomiast w Bystrej Podhalańskiej oraz w Sidzinie wybudowano muszle koncertowe, gdzie odbywają się imprezy plenerowe. W Zubrzycy Górnej znajduje się kompleks rekreacyjno-wypoczynkowy „Wypasiona Dolina” z kolejką tyrolską, kąpieliskiem i polem paintballowym. Ważnym elementem zagospodarowania turystycznego w Paśmie Polic są szlaki turystyczne i tematyczne szlaki kulturowe, omówione szerzej w kolejnych podrozdziałach. Zasadnicze znaczenie dla rozwoju turystyki ma dostęp do informacji turystycznej. Oprócz drukowanych przewodników oraz map, turyści mogą korzystać z punktów informacji turystycznej oraz różnorodnych materiałów promocyjnych przygotowanych przez samorządy lokalne, gestorów bazy turystycznej oraz lokalne stowarzyszenia. Rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnych umożliwia tworzenie nowych źródeł informacji turystycznej. Samorząd terytorialny aktywnie działa na rzecz rozwoju systemu informacji turystycznej. LGD Podbabiogórze utworzyła Podbabiogórskie Punkty Informacji Turystycznej, które obejmują terenowe biura, portal internetowy oraz „Wirtualną ścieżkę przez Podbabiogórze”. W Paśmie Polic punkty informacji turystycznej znajdują się w Bystrej Podhalańskiej, Sidzinie i Zawoi Centrum przy urzędach gmin i ośrodkach kultury. Użytkownicy „Wirtualnej ścieżki przez Podbabiogórze” mają dostęp do mapy atrakcji turystycznych, w tym mapy obiektów wchodzących w skład Ekomuzeum Babia Góra, wyszukiwarki szlaków turystycznych oraz wirtualnych spacerów z panoramami krajobrazowymi. Natomiast powiat suski i Zdruźenie Babia Hora zrealizowały wspólnie projekt „Infokiosk Babiogórski”. Utworzono sieć infokiosków i portal internetowy (VisitPowiatSuski.pl) z informacją turystyczną w trzech wersjach językowych: polskim, angielskim i słowackim. Zwiedzając Pasmo Polic można skorzystać z infokiosków w Bystrej Podhalańskiej, Osielcu i Zawoi Centrum, a także m.in. w Makowie Podhalańskim i Suchej Beskidzkiej. Ponadto, dla gmin Bystra-Sidzina, Jabłonka, Maków Podhalański i Zawoja dostępna jest aplikacja mobilna utworzona przez Stowarzyszenie Gmin Babiogórskich (SGB). Oprócz informacji turystycznej, użytkownicy mogą korzystać z funkcji wytyczania tras przy użyciu geolokalizacji. Aplikacje mobilne oraz portale internetowe zostały utworzone również dla szlaków turystycznych PTTK 388 Stan obecny i możliwości rozwoju turystyki oraz tematycznych szlaków kulturowych. Z inicjatywy lub we współpracy z LGD Stowarzyszenie Rozwoju Orawy powstały 3 portale internetowe z informacją turystyczną: Orawski Portal Turystyczny, Odkryj Orawę i Smak na Produkt. Poznawanie dziedzictwa kulturowego Pasma Polic w przestrzeni internetowej umożliwiają wirtualne muzea i wirtualne spacery. Przykładem jest portal internetowy Wirtualne Muzea Małopolski, w którym udostępniono (w formie fotografii 2D i 3D) wybrane eksponaty z Orawskiego Parku Etnograficznego w Zubrzycy Górnej, takie jak stroje ludowe i sprzęty domowe. Panoramiczne fotografie lokalnych krajobrazów, wnętrz i otoczenia skansenów oraz obiektów sakralnych zamieszczono w wirtualnym spacerze po powiecie suskim. Na stronie internetowej Muzeum Miejskiego w Suchej Beskidzkiej jest dostępny Elektroniczny Rejestr Kapliczek z dokumentacją fotograficzną oraz opisami obiektów małej architektury sakralnej z powiatu suskiego. Ruch turystyczny Wielkość ruchu turystycznego określono na podstawie danych GUS dotyczących wykorzystania obiektów noclegowych w poszczególnych gminach Pasma Polic. Należy jednak podkreślić, że dane te nie dotyczą obiektów posiadających mniej niż 10 miejsc noclegowych ani turystów korzystających z noclegów u rodziny i znajomych, właścicieli drugich domów oraz odwiedzających te obszary gości jednodniowych, którzy nie korzystają z lokalnej bazy noclegowej. Podane tu liczby przyjazdów turystycznych są więc niepełne i najwyżej szacunkowe. Według tych danych, w 2015 r. gminy położone w Paśmie Polic odwiedziło blisko 24 tys. turystów, którym udzielono ok. 71 tys. noclegów (tab. 3). Byli to głównie Polacy, z udziałem co roku na poziomie ok. 95%. Goście z zagranicy (nieco ponad 1 tys. osób) najliczniej przybywali ze Słowacji, Niemiec i Węgier. Warto w tym miejscu przytoczyć dane dotyczące liczby sprzedanych biletów wstępu do Babiogórskiego Parku Narodowego od marca do listopada 2014 r. Park ten odwiedziło w tym czasie blisko 77 tys. osób. Z kolei 7 muzeów i oddziałów muzealnych w powiecie suskim zwiedziło ok. 227 tys. osób, z czego najwięcej było w Muzeum Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej (ok. 22 tys.). Dane te pozwalają stwierdzić, że ruch turystyczny w Paśmie Polic przewyższa liczbę turystów, którzy według GUS korzystali tu z usług noclegowych. 389 Aneta Pawłowska-Legwand, Łukasz Matoga Kierunki rozwoju turystyki w Paśmie Polic Szlaki turystyczne piesze, rowerowe i konne Pasmo Polic posiada duży potencjał dla rozwoju turystyki kwalifikowanej, w tym pieszej, rowerowej i konnej. PTTK wytyczyło tu kilka szlaków pieszych o różnym poziomie trudności (tab. 5). Przez Pasmo Polic przebiega część Głównego Szlaku Beskidzkiego, od Przełęczy Kucałowej przez Okrąglicę, Naroże, Przełęcz Malinową i wieś Bystrą Podhalańską w kierunku Jordanowa’. Lokalne szlaki łączą miejsca interesujące pod względem przyrodniczym i historycznym oraz atrakcyjne krajobrazowo, biegnąc m.in. przez szczyty, hale, polany i przełęcze z widokami na Pasmo Polic, Babią Górę i Pasmo Jałowca - jak np. szlaki z Sidziny na Przełęcz Kucałową (1148 m n.p.m.) i Police (1369 m n.p.m.J. Na Sidzińskich Pasionkach znajduje się Schronisko PTTK „Na Hali Krupowej”, które zbudowano w 1955 r. na miejscu wcześniejszego, zniszczonego w czasie II wojny światowej'“. Szlaki turystyczne PTTK są też częścią Małopolskiego Szlaku Papieskiego im. Jana Pawła II, który został utworzony przez Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK w 2003 r. Szlak ten przebiega od Kalwarii Zebrzydowskiej do Starego Sącza, a jego łączna długość (wraz z trasami bocznymi, tzw. wariantami) wynosi ok. 620 km. W Paśmie Polic na jego trasie znajdują się m.in. Zawoja Czatoża, Policzne i Widły, Przełęcz Kucałowa, Police, Cyl Hali Śmietanowej, Przełęcz Lipnicka i Hala Śmietanowa. W Skawicy ma też początek Szlak Ks. Kardynała Karola Wojtyły, upamiętniający górską wędrówkę późniejszego św. Jana Pawła II przed konklawe w 1978 r. Szlak ten obejmuje Schronisko PTTK „Na Hali Krupowej”, Police i Przełęcz Lipnicką. Ciekawym jest też Szlak Ciszy i Zadumania (Szlak Kapliczek) z Pasma Jałowca do Pasma Leskowca, powstały z inicjatywy Babiogórskiego Stowarzyszenia „Zielona Linia”. Trasę jego wytyczono głównie na terenie gminy Stryszawa, w nawiązaniu do układu szlaków PTTK, ma on jednak początek przy klasztorze karmelitów bosych w Zawoi Zakamieniu i obejmuje charakterystyczne dla tego obszaru elementy krajobrazu kulturowego. W powiecie suskim wyznaczono kilkadziesiąt szlaków rowerowych o zróżnicowanym poziomie trudności. Część z nich przebiega przez Pasmo Polic, często przez wyżej położone części gmin. Przykładami są szlak zielony (łatwy) z Lipnicy Małej na Halę Śmietanową, szlak niebieski (średniej trudności) z Rajsztagu do Zubrzycy Górnej i Muzeum Orawski Park Etnograficzny oraz szlak czerwony (trudny) z Zubrzycy ’ Zob. rozdział: Krzywda P., Dzieje znakowania szlaków pieszych w Paśmie Polic. ¹¹¹ Zob. rozdział: Kapłon J., Schronisko PTTK na Hali Krupowej. 390 Stan obecny i możliwości rozwoju turystyki Tabela 5. Szlaki piesze PTTK w Paśmie Polic Przebieg szlaku Czas przejścia [h] Przełęcz Lipnicka - Kiczorka - Police - Hala Krupowa 2.45 Zawoja Podryżowana - Zimna Dziura - Mosorny Groń - Kiczorka - Zawoja Mosorne 4.00 Juszczyn - Jawor - Hala Krupowa - Sucha Góra - Skawica 5.45 Osielec - Gawron - Cupel - Burdelowa Góra - Kojszówka 4.30 Jordanów - Bystra - Cupel - Przełęcz Malinowe - Okrąg lica - Hala Krupowa 5.00 Sidzina Dąb - Sidzina Dom Dziecka - Polana Malinowe - Hala Krupowa - Sidzina Dąb 6.30 Sidzina Wielka Polana - Hala Krupowa - Police - Czyrniec - Przełęcz Zubrzycka - 3.30 Sidzina Wielka Polana Zubrzyca Górna Ochlipów - Przełęcz pod Czyrńcem - Hala Krupowa - Police - Kiczorka 4.45 -Zubrzyca Górna Ochlipów Źródło: Figiel i in, (2012). Górnej do Podwilka. W nawiązaniu do układu dróg asfaltowych, wyznaczono 3 pętle rowerowe: „Małą Pętlę” (35 km) i „Średnią Pętlę” (45 km), na których trasie znajduje się Zubrzyca Górna, „Do źródeł Czarnej Orawy” (35 km) oraz jeszcze 2 pętle obejmujące również słowacką część Orawy: „Pętlę Górnoorawską” (120 km) i „Wielką Pętlę Orawską” (200 km). W 2017 r. rozpoczęto realizacje nowych tras rowerowych prowadzących z Zawoi do Oravskiej Polhory, spośród których ok. 13 km powstanie na stokach Mosornego Gronia (fot. 7). Fot. 7. Kolarstwo górskie na stokach Mosornego Gronia (fot.Ł. Sowiński) Przez Pasmo Polic przebiegają też szlaki konne. Jednym z nich jest ćoo-kilome-trowy Transbeskidzki Szlak Konny PTTK wytyczony od Brennej w Beskidzie Śląskim do Wołosatego w Bieszczadach. Z jego 24 etapów, 3 znajdują się w Paśmie Polic: od Korbielowa do Zawoi (III etap), od Zawoi do Zubrzycy Górnej (IV) m.in. przez Przełęcz Krowiarki oraz od Zubrzycy Górnej do Bukowiny Tatrzańskiej (V). Na trasie tej znajdują się ośrodki jazdy konnej z gospodarstwami agroturystycznymi w Toporzysku, 391 Aneta Pawłowska-Legwand, Łukasz Matoga Zawoi Centrum oraz w Zubrzycy Górnej. Poza szlakiem transbeskidzkim, Pasmo Polic można przemierzać również innymi szlakami konnymi, utworzonymi z inicjatywy lokalnych ośrodków jeździeckich. Łącznie mają one długość 200 km i obejmują 15 odcinków, a wytyczono je w 4 gminach: Bystra-Sidzina (Bystra Podhalańska, Sidzina), Jordanów (Toporzysko, Wysoka), Maków Podhalański (Juszczyn, Białka, Grzechynia, Maków Podhalański, Żarnówka) i Zawoja (Zawoja, Skawica). Tematyczne szlaki kulturowe Miejscowości położone w Paśmie Polic uwzględniono też na trasach tematycznych szlaków kulturowych. Szlaki takie przyczyniają się do promowania lokalnych atrakcji turystycznych oraz popularyzowania szeroko rozumianego dziedzictwa kulturowego, jak również agroturystyki, turystyki rodzinnej i aktywnej. Przykładem jest Szlak Architektury Drewnianej, który łączy najcenniejsze zabytki architektury świeckiej i sakralnej. Na jego trasie znajdują się wspomniany wcześniej kościół św. Klemensa w Zawoi Centrum, 3 skanseny (w Zubrzycy Górnej, Sidzinie i Zawoi Markowej) oraz dwa cenne kościoły z Orawy (św. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza w Łętowni oraz św. Jana Chrzciciela w Orawce). Przez gminy Pasma Polic przebiega także międzynarodowy rowerowy Bursztynowy Szlak Greenways. Wytyczono go w Polsce, na Słowacji i Węgrzech w nawiązaniu do przebiegu trasy, którą transportowano bursztyn znad Morza Bałtyckiego na południe Europy, w czasach Cesarstwa Rzymskiego. Główną jego trasę rozszerzono o lokalne pętle tematyczne. Na trasie Greenways znajdują się więc Muzeum Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej, Centrum Edukacji Ekologicznej w Zawoi Przysłopiu (Szkoła Edukacji Środowiskowej na Bursztynowym Szlaku) oraz hale i lokalne bacówki. Warto zaznaczyć tu, że tematyczne szlaki kulturowe nie zawsze mają formę liniowego produktu turystycznego wytyczonego w terenie. Niektóre z nich stanowią bowiem swego rodzaju zbiór obiektów o wspólnym motywie przewodnim lub propozycję wycieczki krajoznawczej, które omówiono w materiałach promocyjnych. Przykładem na to jest Szlak Rzemiosła Małopolski, nawiązujący do tradycji regionalnych, który łączy pracownie twórców rękodzieła ludowego. Na szlaku tym znajdują się pracownie artystów z Bystrej Podhalańskiej, Małej Sidzinki, Zawoi Centrum i Przysłopia oraz z Zubrzycy Górnej, skanseny w Sidzinie i Zubrzycy Górnej oraz izba regionalna w Zawoi Gołyni, a także gospodarstwa agroturystyczne i karczmy regionalne. Organizator szlaku przygotował ofertę wycieczek z przewodnikiem, które obejmują zwiedzanie, spotkania z twórcami oraz udział w warsztatach tematycznych. Do turystyki kulinarnej nawiązuje z kolei Małopolska Trasa Smakoszy, na której znajdują się dwie karczmy z Pasma Polic: w Zawoi Policznem oraz na Osieleckiej Górze, 392 Stan obecny i możliwości rozwoju turystyki gdzie dania, muzyka oraz stroje pracowników obsługi nawiązują do tradycji regionalnych. Z inicjatywy LGD Podbabiogórze oraz Leader Granslandet z południowej Szwecji opracowano katalog promocyjny Szlaku Lokalnego Produktu, którego celem jest popularyzowanie działalności lokalnych artystów, skansenów oraz gospodarstw agroturystycznych i ekologicznych. Pasmo Polic reprezentowane jest przez pracownie i galerie twórców ludowych z Bystrej Podhalańskiej, Sidziny, Białki, Zawoi Bielasów, Wilcznej i Przysłopia, gospodarstwa pasieczne z Sidziny i Skawicy oraz schronisko w Zawoi Opacznem. Przez gminę Zawoja przebiegają również fragmenty ścieżek edukacyjnych utworzonych przez Babiogórski Park Narodowy. Oferta instytucji kultury Poznawanie dziedzictwa kulturowego i środowiska przyrodniczego ułatwiają lokalne instytucje kultury oraz centra edukacyjne. W Paśmie Polic działają trzy skanseny: w Sidzinie, Zubrzycy Górnej i Zawoi Markowej, a także Ośrodek Edukacyjny Babiogórskiego Parku Narodowego w Zawoi Barańcowej, Centrum Górskie „Korona Ziemi” w Zawoi Morgi" oraz kilka izb regionalnych. Znajdują się w nich stałe i czasowe ekspozycje oraz wielotematyczna oferta zajęć edukacyjnych i popularnonaukowych skierowana, do różnych grup odbiorców. Zabytki architektury i budownictwa Orawy znajdują się w dwóch skansenach: Muzeum Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej oraz Muzeum Kultury Ludowej w Sidzinie. Ekspozycje te obejmują zabudowę mieszkalną i gospodarczą z XVII-XX w. należącą do rodzin szlacheckich i chłopskich. Natomiast Skansen PTTK im. Józefa Żaka w Zawoi Markowej prezentuje tradycyjne budownictwo Babiogórców z XVIII i XIX w. Na tzw. muzealnych ścieżkach edukacyjnych skansenu w Zubrzycy Górnej przybliżane są zwiedzającym tradycje rzemieślnicze, rękodzielnicze oraz kulinarne, związane z kulturą ludową i tradycyjną gospodarką - jak np. malowanie na szkle, bibułkarstwo, obróbka lnu i pieczenie chleba. Zajęcia te prowadzone są przez instruktorów oraz lokalnych artystów i mają charakter interaktywny. W sezonie letnim, organizowane jest tu cykliczne „Święto Borówki”, którego program obejmuje m.in. koncerty i widowiska, pokazy rękodzieła, strojów ludowych i przygotowania potraw regionalnych oraz konkursy. Również w Muzeum Kultury Ludowej w Sidzinie można wziąć udział w warsztatach tradycyjnego rzemiosła. Z kolei na wystawach w budynku " Eksponaty oraz makiety z Centrum Górskiego „Korona Ziemi” zostały przeniesione do Śląskiego Wesołego Miasteczka „Legendia” w Chorzowie na okres od kwietnia do października 2017 r. W miesiącach letnich 2017 r. przy „Koronie Ziemi” będzie udostępniony Park Linowy „Las Przygód”. 393 Aneta Pawłowska-Legwand, Łukasz Matoga Dyrekcji Babiogórskiego Parku Narodowego prezentowane są zagadnienia przyrodnicze oraz etnograficzne. W nowoczesnym, multimedialnym ośrodku edukacyjnym Centrum Górskiego „Korona Ziemi” w Zawoi Markowej utworzono wystawę obejmującą makiety szczytów górskich: Korony Ziemi i Babiej Góry. Zwiedzający mogli tam skorzystać z tradycyjnej usługi przewodnickiej, a także z ekranów dotykowych i tabletów, za pomocą których odczytywali informacje (w tym fotografie i filmy) o eksponatach, przesyłane tu przez nadajniki działające w technologii iBeacon. W „Koronie Ziemi” odbywały się spotkania z podróżnikami, himalaistami i alpinistami. Jest tu także Park Linowy „Las Przygód”. W nawiązaniu do idei muzeum rozproszonego, LGD Podbabiogórze utworzyła Ekomuzeum Babia Góra. Ekomuzeum umożliwia zwiedzanie oraz poznawanie tradycji i kultury podczas dni otwartych, warsztatów tematycznych i spotkań z artystami, rzemieślnikami oraz gospodarzami. Obejmuje ono 56 miejsc z powiatu suskiego, charakterystycznych dla tego regionu. Są to nie tylko zabytki architektury sakralnej i świeckiej, muzea oraz miejsca związane z wydarzeniami historycznymi i cenne przyrodniczo, lecz także gospodarstwa agroturystyczne i pracownie twórców ludowych. W Paśmie Polic w Ekomuzeum Babia Góra znajdują się izba regionalna w Kojszówce, skanseny w Zawoi Markowej i Zubrzycy Górnej oraz Zagroda Edukacyjna „Pasieka Leśna” w Sidzinie. Dziedzictwo kulturowe Pasma Polic jest popularyzowane w czasie imprez plenerowych o tematyce folklorystycznej. Wydarzeniami o wieloletniej tradycji są wspomniane wcześniej „Święto Borówki” oraz Festiwal Karpacki „Babiogórska Jesień”, organizowany od 1985 r., w nawiązaniu do jesiennego redyku. Cyklicznymi imprezami są także Przegląd Orkiestr Dętych „Echo” w Jordanowie oraz Tydzień Kultury Beskidzkiej w Makowie Podhalańskim. Przez cały rok w poszczególnych gminach są organizowane takie święta, jak dożynki, dni gminy oraz imprezy okolicznościowe w sezonie letnim i zimowym, którym towarzyszą wydarzenia kulturalne i sportowe. Kultywowaniu lokalnego folkloru sprzyja działalność zespołów ludowych. Przykładami są Babiogórcy, Juzyna i Zawojanki, których członkowie występują podczas imprez kulturalnych, nie tylko lokalnych i krajowych, ale również zagranicznych. Jako przykład dobrych praktyk marketingowych można podać utworzenie Karty Babiogórskiej „Strzał w 10-tkę”, z której turyści mogli korzystać w 2015 r. Była to akcja promocyjna obejmująca zniżki na bilety wstępu do wybranych atrakcji turystycznych regionu: Centrum Górskiego „Korona Ziemi”, Muzeum Orawski Park Etnograficzny, Babiogórskiego Parku Narodowego, Kolei Linowej Mosorny Groń oraz do kompleksu rekreacyjno-wypoczynkowego „Wypasiona Dolina”. 394 Stan obecny i możliwości rozwoju turystyki Narciarstwo zjazdowe i biegowe Pasmo Polic jest dogodnym miejscem dla rozwoju sportów zimowych (fot. 8), jak np. narciarstwa zjazdowego. Na Mosornym Groniu w Zawoi w sezonie zimowym 2003/2004 uruchomiono ośrodek narciarski (fot. 9), który dysponuje wyciągiem krzesełkowym (ą-osobowym), o przepustowości 2400 osób/h, bazą noclegową i gastronomiczną oraz wypożyczalnią sprzętu. Na stoku wytyczono trasę czerwoną (1420 m), oświetloną, sztucznie naśnieżaną i ratrakowaną. Trasy narciarskie z wyciągami orczykowymi (o długości 150-400 m) znajdują się również Zawoi Czatoży. Od kilku lat rozwija się oferta szkół narciarskich i snowboardowych. Przez Pasmo Polic, na terenie gmin Zawoja i Jabłonka przebiegają trasy narciarstwa biegowego, m.in. przez Rajsztag i Zubrzycę Górną, oraz trasy rakietowe w Zawoi i Bystrej-Sidzinie, m.in. przez Halę Krupową, Police oraz Halę Śmietanową. Na obszarze Pasma Polic odbywają się także zawody skitourowe (fot. 10). Fot. 8. Wycieczka narciarska służb leśnych PAU na Przełęcz Lipnicką (archiwum P. Krzywda; 1926-1939) Fot. 9. Ośrodek Turystyczno-Narciarski Mosorny Gron w Zawoi (fot. Ł. Sowiński) Fot. 10. Zawody skitourowe w Zawoi (fot. J. Noga) 395 Aneta Pawlowska-Legwand, Łukasz Matoga Geocaching i questing Geocaching jest rodzajem gry terenowej, której celem jest poszukiwanie ukrytych w terenie skrzynek na podstawie współrzędnych geograficznych i odbiornika systemu nawigacji satelitarnej (GPS). Według serwisu internetowego Geocaching Polska, na terenie 5 gmin Pasma Polic znajduje się ok. 50 skrzynek, przede wszystkim w Zawoi i Jabłonce, m.in. na terenie skansenu w Zawoi Markowej, piwniczek w Zawoi Czatoży oraz przy wodospadzie na Mosornym Potoku, a także przy szlakach pieszych PTTK. Geocaching jest więc jedną z alternatywnych form zwiedzania poza utartymi szlakami turystycznymi. Podobnym rozwiązaniem jest questing. Szlaków questingowych nie wyznacza się w terenie, a odnalezienie miejsc i obiektów, które one łączą, jest możliwe na podstawie schematycznych map i wierszowanych zagadek. Liczba szlaków questingowych w Polsce systematycznie rośnie, co przyczynia się do rozszerzenia oferty dla turystyki rodzinnej oraz dzieci i młodzieży. W rozwój szlaków questingowych włącza się lokalna społeczność. Uczniowie ze szkoły podstawowej w Zawoi opracowali projekt 3-godzin-nego szlaku „Przysłopskie skarby natury i kultury” w ramach udziału w programie edukacyjnym Europejskiego Funduszu Rozwoju Wsi Polskiej. Szlakami questingowymi można zwiedzać również Skawicę, gdzie trasa o nazwie „Chodnik zbójnicki Józefa Baczyńskiego” prowadzi doliną Sołtysiej Skawicy do Jaskini Oblica, oraz Juszczyn „Szlakiem ważnych ludzi”. Turystyka przyrodnicza Cechy środowiska przyrodniczego Pasma Polic, takie jak budowa geologiczna oraz ukształtowanie terenu sprzyjają rozwojowi geoturystyki. Atrakcyjnymi geostanowi-skami w Paśmie Polic są wodospad na Mosornym Potoku, dolina („Gorące Skały”) i przełom rzeki Skawicy oraz Jaskinia Oblica (tab. 1). Ponadto, w Paśmie Polic znajdują się ostoje rzadkich gatunków sów i dzięciołów (białogrzbietego i trójpalczastego). Chronione są one w Obszarze Specjalnej Ochrony Ptaków „Pasmo Policy”. W tym kontekście można mówić o potencjale dla rozwoju turystyki ornitologicznej, zarówno indywidualnej, jak organizowanej przez towarzystwa ornitologiczne oraz organizacje ekologiczne. Zmiany w ofercie gospodarstw agroturystycznych i hoteli Dynamicznie rozwijającym się elementem bazy noclegowej w Paśmie Polic, zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym, są gospodarstwa agroturystyczne, 396 Stan obecny i możliwości rozwoju turystyki których liczba w minionym 10-leciu podwoiła się. W 2016 r. 11 gospodarstw agroturystycznych miało certyfikat Polskiej Federacji Turystyki Wiejskiej „Gospodarstwa Gościnne”. Znajdują się one w gminach Jabłonka i Zawoja. Część z nich ma charakter ekologiczny i specjalizuje się w wytwarzaniu tradycyjnych produktów spożywczych, które są wykorzystywane w żywieniu gości. Ponadto, turyści podczas pobytu mają możliwość uczestniczenia w warsztatach rękodzieła i spotkaniach z lokalnymi twórcami, a także w życiu gospodarstwa rolnego. Oferta tych gospodarstw jest dostosowana do potrzeb wypoczynku rodzinnego oraz dzieci i młodzieży, poprzez organizowanie im czasu wolnego oraz udostępnianie infrastruktury sportowo-rekreacyjnej. Oprócz przynależności do wspomnianych wcześniej „Gospodarstw Gościnnych”, właściciele gospodarstw agroturystycznych współpracują na poziomie lokalnym, w celu promowania wypoczynku na obszarach wiejskich, czego przykładem jest Małopolskie Stowarzyszenie Promocji Agroturystyki „Podbabiogórze” w Suchej Beskidzkiej. Nowym kierunkiem inwestycyjnym w Paśmie Polic są hotele spa, łączące usługi noclegowe z odnową biologiczną oraz aktywną rekreacją. Zakres tych usług jest szeroki i na wysokim poziomie. W 2016 r. w Zawoi działały dwa takie hotele, z kompleksową ofertą usług relaksacyjnych i kosmetycznych, ze zróżnicowaną ofertą pakietów pobytowych, całorocznych i sezonowych, skierowaną do różnych grup klientów, np. rodzin z dziećmi i seniorów. Zakończenie Pasmo Polic dysponuje potencjałem dla rozwoju różnorodnych form turystyki, a zwłaszcza tych, które wykorzystują naturalne walory środowiska przyrodniczego (fot. 11). Duże znaczenie mają także walory kulturowe, wśród których znajdują się zabytki architektury i budownictwa zgromadzone w skansenach oraz zachowany lokalny folklor, tradycyjna kultura i sztuka ludowa. Aktualnie oferta turystyczna tego obszaru koncentruje się na turystyce górskiej pieszej, turystyce kulturowej i agroturystyce. Od kilku lat coraz większą rolę odgrywa turystyka kwalifikowana związana z uprawianiem jeździectwa, narciarstwa oraz jazdą na rowerze. Perspektywicznymi, ale jednak jeszcze niszowymi, kierunkami rozwoju turystyki są geoturystyka i turystyka ornitologiczna, jak również geocaching i questing. Wykorzystanie zasobów przyrodniczych regionu, np. poprzez zagospodarowanie geostanowisk, może przyczynić się do utworzenia markowego produktu turystycznego Pasma Polic. Gminy leżące w Paśmie Polic nie są w stanie konkurować z ośrodkami turystycznymi Podhala, lecz mogą one stanowić ciekawą alternatywę dla turystów, którzy poszukują 397 Aneta Pawlowska-Legwand, Łukasz Matoga Fot. 11. Wschód słońca widziany z Hali Kucałowej (fot. A. Dyrcz) możliwości wypoczynku i aktywnej rekreacji poza tak popularnymi ośrodkami. Należy tu zaznaczyć, że samorząd terytorialny, we współpracy z lokalnymi stowarzyszeniami i gestorami bazy turystycznej oraz instytucjami kultury, zrealizował liczne projekty na rzecz rozwoju turystyki. Współpraca z partnerami po stronie słowackiej stwarza możliwości wykorzystania atutu, jakim jest przygraniczne położenie tego regionu, co może przyczynić się do rozwoju turystyki transgranicznej. Przy odpowiednim zagospodarowaniu (zwłaszcza pod względem jakościowym), zasoby turystyczne Pasma Polic mogą stać się podstawą kompleksowej, całorocznej oferty spędzania czasu wolnego. Działania te powinny koncentrować się zarówno na rozszerzaniu dotychczasowej oferty turystycznej, jak i wykorzystaniu nowych szans, czego przykładami są rosnące zainteresowanie turystyką rowerową, geocachingiem i geoturystyką. Konieczne są zintegrowane działania w zakresie komunikacji marketingowej oraz informacji turystycznej, które przyczynią się do budowania wizerunku Pasma Polic jako atrakcyjnego beskidzkiego ośrodka turystycznego oraz promowania jego produktów turystycznych i oferty spędzania czasu wolnego. 398 Stan obecny i możliwości rozwoju turystyki Literatura Bank Danych Lokalnych, Główny Urząd Statystyczny, https://bdl.stat.gov.pl [odczyt: 5.08.2016]. Figiel S., Janicka-Krzywda U., Krzywda P., Wiśniewski W. W., 2012, Beskid Żywiecki. Przewodnik, Oficyna Wydawnicza Rewasz, Piastów. Franczak R, 2012, Proponowane do objęcia ochrona obiekty przyrody nieożywionej Pasma Policy w Beskidzie Żywieckim, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 68, 4, 302-308. Franczak R, 2013, Wybrane walory geoturystyczne obszaru rozciągającego się wokół Babiej Góry, Rocznik Babiogórski, 14, 83-99. Franczak P., 2014, Waloryzacja potencjału turystyczno-kulturowego Suchej Beskidzkiej i powiatu suskiego, Turystyka Kulturowa, 4, 62-77. Franczak P., 2016a, Historia poznania rytów naskalnych w Paśmie Babiogórskim. Zróżnicowanie typologiczne, [w:] J. Konieczniak, J. Pociask-Karteczka (red.), Wierchy Wołają, COTG PTTK, Kraków, 65-72. Franczak R, 2016b, Walory geoturystyczne Pasma Policy (Beskid Żywiecki), Rocznik Babiogórski, 27-44. Franczak R, Listwan K„ Mikos von Rohrscheidt A., 2015, Raport z analizy potencjału turystyczno-kulturowego powiatu nowotarskiego. Turystyka Kulturowa, 3, 86-104. Harasimczyk J. H. (red.), 2009, Królewska Wieś: Monografia Skawicy, Wyd. Faktoria Wyrazu, Skawica- Kraków. Janicka-Krzywda U. (red.), 1996, Monografia Zawoi, Wyd. FORMA, Kraków-Zawoja. Jordanek K„ 2004, Walory turystyczno-rekreacyjne Babiej Góry, Rocznik Babiogórski, 6, 25-35. Krzesiwo K., 2014, Rozwój i funkcjonowanie stacji narciarskich w polskich Karpatach, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Krzywda R, 2009, Szlakiem ks. kardynała Karola Wojtyły ze Skawicy na Przełęcz Krowiarki, [w:| J. H. Harasimczyk (red.), Królewska Wieś: Monografia Skawicy, Wyd. Faktoria Wyrazu, Skawica-Kraków, 263-267. Leśniak K., 2007, Ocalić od zapomnienia. Dzieje Sidziny 1563-2006, Wyd. Wspólna Sprawa, Kraków. Makoś K., 2009, Katastrofa lotnicza na Policy, [w:] J. H. Harasimczyk (red.), Królewska Wieś: Monografia Skawicy, Wyd. Faktoria Wyrazu, Skawica-Kraków, 129-132. Miraj K., 2007, Agroturystyka w gminie jabłonka na Orawie, [w:] W. Kurek, R. Faracik (red.), Studia nad turystyką. Prace geograficzne i regionalne. Geograficzne, społeczne i ekonomiczne aspekty turystyki, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 169-178. Pawlusiński R., Mika M„ Faracik R., 2008, Plan rozwoju i zarządzania turystyką w regionie Babiej Góry, Stowarzyszenie Przyjaciół Babiej Góry, Kraków. 399 Aneta Pawłowska-Legwand, Łukasz Matoga Rejestr zabytków nieruchomych województwa małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy, 2016, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa. Roman S., Peek B., Rechciński M., 2013, Zagospodarowanie turystyczne pasma Policy, Rocznik Babiogórski, 14,109-119. Strategia rozwoju Gminy Jabłonka na lata 2015-2025, 2015, opracowanie na zlecenie Urzędu Gminy Jabłonka, Murzasichle-Jabłonka. Strategia rozwoju lokalnego kierowanego przez Społeczność Stowarzyszenia LGD Podbabiogórze na lata 2014-2020, 2016, Opracowanie na zlecenie Lokalnej Grupy Działania Podbabiogórze, Sucha Beskidzka. Strategia rozwoju lokalnego kierowanego przez Społeczność Stowarzyszenia LGD Przyjazna Dolina Raby i Czarnej Orawy na lata 2014-2020, 2014, Opracowanie na zlecenie Lokalnej Grupy Działania Przyjazna Dolina Raby i Czarnej Orawy, Sucha Beskidzka. Strategia zrównoważonego rozwoju Gminy Zawoja na lata 2005-2025, 2005, Opracowanie na zlecenie Urzędu Gminy Zawoja, Katowice. Sumera K., 2009, Historia Skawicy do 1900 roku, [w:] J. H. Harasimczyk (red.), Królewska Wieś: Monografia Skawicy, Wyd. Faktoria Wyrazu, Skawica-Kraków, 47-57. Zgama R., Kowalczyk B., 2012, Jabłonka - stolica polskie Orawy: historia i współczesność, Orawskie Centrum Kultury w Jabłonce, Jabłonka. 400 SCHRONISKO PTTK NA HALI KRUPOWEJ Jerzy Kapłon Schronisko PTTK im. Kazimierza Sosnowskiego na polanie Sidzińskie Pasionki (powszechnie i tradycyjnie, choć błędnie, określane jako zlokalizowane na Hali Krupowej; fot. i) jest jedynym tego rodzaju obiektem w Paśmie Polic będącym wysuniętą najbardziej na wschód częścią Beskidu Żywieckiego. Już od II połowy XIX w. powstałe w 1873 r- Towarzystwo Tatrzańskie (TT) i jego kresowe oddziały - stanisławowski, czarnohorski w Kołomyi i lwowski, starały się zagospodarowywać Karpaty na potrzeby turystów, znakując szlaki turystyczne i budując schroniska. W tej wstępnej fazie dziejów Towarzystwa, jego główny wysiłek skierowany Fot. 1. Schronisko PTTK na Hali Krupowej (fot. E. Ogrodowicz; 2016) Jerzy Kapłon był na Tatry i Czarnohorę. Dopiero na początku XX w., częściowo z powodu rozwinięcia intensywnej działalności przez niemieckie stowarzyszenie turystyczne Beskidenverein (powstałe w 1893 r.), w Beskidach Śląskim i Żywieckim, baczniejszą uwagę zwrócono na Beskidy Zachodnie. Zaczęły w nich gospodarować oddziały Towarzystwa Tatrzańskiego, - najpierw Babiogórski w Żywcu (1905 r.), później „Beskid” w Nowym Sączu (początkowo jako osobne stowarzyszenie w 1906 r., a od 1907 jako Oddział TT). Po I wojnie światowej Towarzystwo Tatrzańskie przyjmując nazwę Polskie Towarzystwo Tatrzańskie (PTT) rozpoczęło kompleksowe zagospodarowywanie tego regionu. Temat ten podjął w swoim artykule na łamach „Przeglądu Sportowego” w 1923 r., (przedrukowanym następnie w II tomie „Wierchów” za rok 1924), Kazimierz Sosnowski¹, proponując w nim kierunki rozwoju turystyki i zagospodarowania turystycznego w Beskidach Zachodnich. Główną rolę w zagospodarowaniu turystycznym tego obszaru gór miały pełnić oddziały terenowe PTT, które powinny podzielić między siebie tereny górskie i zadbać o określone ich partie. Wspomniał również, (co szczególnie ważne) o konieczności podjęcia takich działań zwłaszcza na terenie Beskidów Śląskiego i Żywieckiego, by (przeciwstawiając się działalności oddziałów Beskidenverein) - nadać tam turystyce polski charakter. Podkreśla nie tylko znaczenie szlaków turystycznych, lecz i konieczność budowy schronisk turystycznych, które tak powinny być lokowane, by dać turyście możliwość wędrowania i noclegu w schronisku odległym o dzień marszu. We wspomnianym artykule Sosnowski (1924) - jako pierwszy - poruszył też sprawę wytyczenia jednego głównego szlaku, wiodącego przez najbardziej atrakcyjne tereny gór i zaproponował jego przebieg w zachodniej części Beskidów. Idea ta w przyszłości miała zostać zrealizowana pod nazwą Głównego Szlaku Karpackiego (jego przebieg na obszarze Karpat Wschodnich został zaprojektowany przez Mieczysława Orłowicza; Stolfa 1928). Lata 30. XX w. przyniosły intensywną budowę schronisk przez Polskie Towarzystwo Tatrzańskie. Dążące do uzyskania samodzielności oddziały tego Towarzystwa (uzyskały ją w pełni po reformie statutowej w 1935 r.; Kapłon 1998) starały się o środki finansowe, często współpracując ze sobą, i budowały kolejne schroniska górskie. O konieczności budowy schroniska pod Policami wspomniał w swoim opracowaniu o kierunkach budowy schronisk górskich z 1923 r„ Walery Goetel, który, będąc przewodniczącym Komisji PTT dla robót w Tatrach, po odzyskaniu niepodległości starał się ' Kazimierz Sosnowski (1875-1954) - wybitny działacz turystyczny Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, autor Przewodnika po Beskidzie Zachodnim od Krynicy po Wisłę łącznie z Pieninami i terenami narciarskimi wydanego staraniem Oddziału Towarzystwa Tatrzańskiego w Nowym Sączu w 1914 r. i wielokrotnie wznawianego. 402 Schronisko PTTK na Hali Krupowej koordynować wysiłki Towarzystwa zmierzające do rozwoju polskiej turystyki górskiej² * *. Jednym z głównych zadań stawianych przed powstałym w 1933 r. Oddziałem PTT w Jordanowie, prócz znakowania szlaków turystycznych, było właśnie wybudowanie schroniska w Paśmie Polic. W dniu 21 czerwca 1933 r., podczas obrad I Podkomisji Zachodniobeskidzkiej PTT w Dziedzicach, przedstawiciele tego Oddziału poinformowali, że uzyskali parcelę pod budowę schroniska - jako darowiznę. Komisja zwróciła się do Zarządu Głównego PTT z prośbą o zainteresowanie sprawą tej inwestycji tych oddziałów PTT, które byłyby skłonne wesprzeć inwestycje schroniskowe w górach, jak np. Oddział PTT w Łodzi'. Widocznie schronisko w tym regionie było niezbędne, bowiem działania zmierzające do jego budowy podejmowane były wielokrotnie i przez różne instytucje np. podczas konferencji w sprawach turystyki w dniu 29 czerwca 1933 r. w Warszawie, w Państwowym Urzędzie Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, w obecności gen. Tadeusza Kasprzyckiego, (ówczesnego 1 wiceministra spraw wojskowych) oraz Władysława Ziętkiewicza, znanego taternika i narciarza - późniejszego wicedyrektora PUWFiPW, a także bohatera kampanii wrześniowej i wojny niemiecko-francuskiej w 1940 r., oraz przedstawicieli licznych stowarzyszeń, ustalono główne kierunki inwestowania w różnorodnych aspektach zagospodarowania turystycznego gór. Ustalono wówczas (Podkomisja III), że konieczna jest budowa schroniska w Paśmie PolicF Podczas zjazdu zorganizowanego przez Ministerstwo Komunikacji w Jaremczu (8 i 9 czerwca 1934 r.) po raz kolejny uznano za niezbędną budowę tego obiektu noclegowego, celem połączenia Babiej Góry w jednym ciągu wycieczkowym ze stacjami na linii kolejowej Chabówka -Sucha Beskidzka⁵. Działania te wsparł Zarząd Główny PTT, o czym poinformowała I Zachodnia Podkomisja Zachodniobeskidzkiej Komisji PTT, w protokole z posiedzenia z 19 czerwca 1934 r., odbytego w lokalu Górnośląskiego Oddziału PTT w Katowicach. Postanowiono wtedy (zgodnie z sugestią ZG PTT z dnia 3 czerwca 1934 r.), że budowa tego schroniska zostanie wsparta dotacją 2000 zł. Ustalono ² Goetel W., Ogólny projekt kolejności budowy nowych schronisk i przebudowy starych schronisk PTT w Tatrach i Karpatach począwszy od 1923 roku, m-pis, zbiory Centralnego Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie (dalej określane jako CATG), sygn. PTT 11.05.03 Komisja Tatrzańska (1921-1939). ' Protokół z posiedzenia I Podkomisji Zachodniobeskidzkiej PTT, które odbyło się 21 czerwca 1933 r., CATG, sygn. PTT 11.05.02 Komisja Zachodniobeskidzka (1926-1939). ¹ Protokół z Konferencji Turystycznej w dniu 29 czerwca 1933 r. w Warszawie w Państwowym Urzędzie VTF. i P. W, zbiory autora. ⁵ Protokół i uchwały Zjazdu pt. „Rozwój turystyki, uzdrowisk i letnisk w Karpatach Polskich" odbytego na zaproszenie Ministerstwa Komunikacji w Jaremczu 8 i 9 czerwca 1935 r„ Warszawa, 1934, s. 48. 403 Jerzy Kapłon także, że schronisko będzie budowane wspólnymi siłami Oddziałów PTT w Łodzi i Jordanowie⁶. Informację na temat współdziałania Zarządu Głównego, Oddziału Łódzkiego oraz Jordanowskiego PTT podał „Przegląd Turystyczny” PTT w lipcowym numerze z 1934 r. Schronisko PTT na Policy ma zacząć się budować latem bieżącego roku przez Oddział Jordanowski PTT przy pomocy Zarządu Głównego PTT i Oddziału Łódzkiego. Oddział Łódzki PTT stworzył w 1935 roku z dobrowolnych wpłat swoich członków Fundusz Schroniskowy w celu wspomagania budowy i modernizacji schronisk górskich. Parcelę morgową na Hali Krupowej ofiarowała bezinteresownie gmina góralska Sidzina, co zostało zatwierdzone przez Starostwo Powiatu w Myślenicach⁷ ⁸ ⁹ ¹⁰ ¹¹. Uchwałę o darowiźnie gruntu pod budowę schroniska podjęła Rada Gminy Sidzina 11 maja 1933 r.", lub 12 maja 1933 r.’ W akcie darowizny, noszącym datę 6 kwietnia 1934^'°, stwierdzono, że była ona przeznaczona na rzecz Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego jako całości, z zaznaczeniem w księgach wieczystych (pgr. 1 kat. 17120/7 ks. gr. gm. kat. Sidzina") nieodpłatnego prawa użytkowania na rzecz Oddziału PTT w Jordanowie. W dniu 5 kwietnia 1934 r. Oddział PTT w Jordanowie podjął na swoim walnym zjeździe uchwałę, w której złożył podziękowania Radzie Gminy Sidzina za odstąpienie parceli w Paśmie Polic w celu wybudowania na niej schroniska¹² *. „Przegląd Turystyczny” PTT w październikowym numerze z 1934 r. doniósł o stanie prac związanych z rozpoczęciem budowy. Schronisko na Policy w grupie Babiej Góry powstanie dopiero z wiosną przyszłego roku. [...] 14 października br. odbyła się na Policy komisja budowlana, która zadecydowała ostatecznie o planach i wyborze miejsca. ⁶ Protokół z posiedzenia I Podkomisji Zachodniobeskidzkiej PTT, które odbyło się 19 czerwca 1934 r., CATG, sygn. PTT 11.05.02 Komisja Zachodniobeskidzka (1926-1939). ⁷ Schronisko P.T.T. na Policy, 1934, Przegląd Turystyczny, 3, 2(9), s. 14. ⁸ Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie za okres od 3 IV. 1933 do 31. III. 1934 r. oraz finansowe za 1933 r., Kraków 1934, s. 48. ⁹ Zaświadczenie hipoteczne. Sekcja Sekretariatu dla spraw wieczystych Sądu Powiatowego w Suchej Beskidzkiej z dnia 22 marca 1960 r. Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. ¹⁰ Ibidem. ¹¹ Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie za okres od 1IV. 1934 do 31. III. 1935 r. oraz finansowe za 1934 r., Kraków, 1935, s. 49. ¹² Podziękowanie za darowiznę z 5 kwietnia 1934 roku Radzie Gminy Sidzina. Materiały archi- walne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. 404 Schronisko PTTK na Hali Krupowej Komisja pod przewodnictwem prof. K. Sosnowskiego ustaliła, że grunt darowany Towarzystwu przez gminę Sidzina jest odpowiedni pod budowę schroniska, gdyż leży w połowie drogi od stacji w Osielcu do schroniska na Babiej Górze, znajduje się na polesisku w oddaleniu ok. 200 m od głównego szlaku, z którego budynek będzie widoczny; w pobliżu niego znajduje się teren źródłowy, który po ujęciu odpowiednim zdoła zaopatrywać schronisko w dostateczną ilość wody. [...] Gmina Sidzina okazała godne uznania zrozumienie dla interesów turystyki i własnego rozwoju letniskowego, gdyż ofiarowała nie tylko bezinteresownie parcelę, ale też na obszernej swej posiadłości pozwoliła obrać Towarzystwu dowolne miejsce do budowy najdogodniejsze¹³. W trakcie spotkania wspomnianej Komisji odbyły się negocjacje przedstawicieli Oddziału w Jordanowie i Oddziału w Łodzi w sprawie powołania spółki prawa handlowego, która miała zająć się budową i eksploatacją schroniska. Ustalono, że projekt umowy spółki przygotują przedstawiciele Oddziału PTT w Łodzi. Został on przedstawiony Oddziałowi w Jordanowie pod koniec października i nie spotkał się z pełną akceptacją. Nowy projekt z 20 grudnia 1934 r. znowu spotkał się z negatywną oceną, wyrażoną pismem z dnia 26 stycznia 1936 r. W Centralnym Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie znajdujemy ciekawą opinię prawną nieznanego prawnika. Prócz oceny nieprzytoczonej umowy spółki wyraża on ogólne wątpliwości, co do możliwości komercyjnego traktowania takiej inwestycji. Stwierdza, że generalnie inwestowanie w budowę schronisk górskich nie jest dobrą lokatą kapitału, a biorąc pod uwagę konieczność naliczania amortyzacji ich eksploatacja jest deficytowa. Budowa schronisk przez PTT powinna mieć na uwadze rozwój ruchu turystycznego, a planując przedsięwzięcie, należy rozważać nie tyle koszt inwestycji, ile możliwości ponoszenia kosztów późniejszej eksploatacji. Gospodarka turystyczna PTT nie może zatem opierać się na zasadach komercyjnych, przez co budowa spółki prawa handlowego już w samych swoich założeniach nie miała szans na powodzenie¹,¹. Sprawa budowy schroniska została poruszona ponownie jako priorytetowa dla obsługi Głównego Szlaku Karpackiego, na zjeździe w sprawach gospodarki turystycznej w Karpatach, odbywającym się w Wiśle w dniach 10-11 maja 1935 r. Zwrócono się wtedy do Ministerstwa Komunikacji o subwencję w wysokości 10 000 zł, wobec spodziewanego kosztu budowy schroniska w wysokości 35 000 zł* ¹⁵. Współpraca z Oddziałem Łódzkim PTT nie układała się dobrze (Walne Zgromadzenie członków tego oddziału w dniu Schronisko P.T.T. na Policy, 1934, Przegląd Turystyczny, 3, 3(10), s. 13. N Opinia prawna w sprawie umowy spółki. CATG sygn. 2.2.11.4 Schronisko na Hali Krupowej. ¹⁵ Materiały ze zjazdu w Wiśle w sprawach gospodarki turystycznej w Karpatach w dniach 10-11 maja 1935 r., materiał w zbiorach autora. 405 Jerzy Kapłon 31 marca 1935 r. postanowiło o niewchodzeniu w spółkę z Oddziałem w Jordanowie) i od wczesnej wiosny 1935 r. Oddział Jordanowski rozpoczął zwózkę materiałów na Halę Krupową. Stan surowy budowy został zrealizowany 12 października 1935 r. i dnia 16 grudnia 1935 r. zostało uruchomione nowe schronisko tego Oddziału PTT na Policach. Ta ważna placówka noclegowa położona na Głównym Szlaku Karpackim PTT (wówczas im. Marszałka J. Piłsudskiego), stanęła tuż pod głównym grzbietem pasma Babiogórskiego, pod szczytem Polic, z widokiem ku Orawie, Podhalu i Tatrom. Drewniany budynek zbudowany został według wzorcowych planów schroniskowych, udzielonych przez Wydział Turystyki Ministerstwa Komunikacji (fot. 2-5)"’. Fot. 2. Budowa schroniska (fot. archiwum W. A. Wójcika; 1935) Fot. 3. Budowa schroniska (fot. archiwum COTG PTTK Kraków; 1935) Fot. 4. Budowa schroniska Fot. 5. Budowa schroniska (fot. archiwum COTG PTTK Kraków; 1935) * (fot. archiwum W. A. Wójcika; 1935) ¹⁶ Nowe schronisko Pol. Tow. Tatrzańskiego na Policy, 1936, Turysta w Polsce, 2,1-2, s. 28. 406 Schronisko PTTK na Hali Krupowej Według innego źródła, parterowy i drewniany budynek schroniska został wykończony i oddany do użytku turystom dopiero wiosną 1936 r. Był tam jeden pokój noclegowy z 16 łóżkami, jadalnia, umywalnia, kuchnia i sień¹⁷ *. Latem tegoż roku rozpoczęto przyjmowanie turystów. W 1937 r. budynek schroniska nieco przebudowano poprzez dobudowanie dwóch pokoi na poddaszu¹". W dniach 15-17 maja 1937 r. obiekt ten odwiedził Witold Mileski (sekretarz Zachodniobeskidzkiej Komisji Międzyoddziałowej i kierownik Centralnego Biura PTT w Krakowie). Bardzo pozytywnie ocenił gospodarzy, którzy życzliwi dla turystów, dbali o czystą pościel i dobre wyżywienie. Wobec trudnych warunków lokalowych, spali w kuchni, co jego zdaniem mogło być zakwestionowane przez służby sanitarne. Koszt noclegu dla członków PTT wynosił 1,3 zł¹⁹. W roku 1938 Oddział całkowicie wykończył ww. nowe dwa pokoje i jeden z nich umeblował²⁰, ale z tego powodu zadłużył się na kwotę 1000 zł, o czym poinformowali jego przedstawiciele na spotkaniu I Podkomisji Zachodniobeskidzkiej PTT w dniu 5 kwietnia 1938 r. Podkomisja - po wysłuchaniu sprawozdania z wizyty w schronisku wygłoszonego przez Wiktora Fucika (sekretarz zarządu Oddziału Babiogórskiego PTT) i Witolda Mileskiego postanowiła, że wesprze Oddział i przeznaczy na pokrycie części długu 400 zł²¹. Schronisko w tym czasie miało 26 miejsc noclegowych (16 na łóżkach i 10 na siennikach)²². Witold Mileski odwiedził schronisko i pobliski teren także i w 1938 r. Podczas pierwszego pobytu w dniach (19-21 lipca) zauważył, że schronisko jest bardzo źle promowane przez Oddział w Jordanowie i prowadzone przez, jak nazwał „idealistę” Kazimierza Knysza, nie przynosi żadnych dochodów, wobec czego - Oddział musi doń dopłacać, co było przyczyną pobierania opłaty za wstęp także od turystów, którzy tu nie nocowali. Według zapisów w ewidencji noclegów autor w tabeli 1 przedstawił następujące dane o noclegach w tym nowym schronisku w latach 1937-1938: ¹⁷ Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie za okres od 1IV. 1935 do 31. III. 1936 r. oraz finansowe za rok 1935, Kraków, 1936, s. 58. Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie za okres od 1IV. 1937 do 31. XII. 1937 r. oraz finansowe za rok 1937, Kraków, 1938, s. 69. ¹⁹ Sprawozdanie Witolda Mileskiego z wyjazdu w tereny babiogórskie (obszary gospodarki Oddziałów PTT w Żywcu i Jordanowie) w dniach 15-17 maja 1937 r„ CATG, sygn. PTT. 11.01 Szlaki turystyczne. ²¹¹ Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie za okres od 1. I. 1938 do 31. XII. 1938 r. oraz finansowe za rok 1938, Kraków, 1939, s. 22. ²¹ Protokół z posiedzenia I Podkomisji Zachodniobeskidzkiej PTT, CATG, sygn. PTT 11.05.02 Komisja Zachodniobeskidzka (1926-1939). ²² Informacyjny kalendarz narciarski PZN na sezon 1938-1939. Rok XI, Kraków, 1938, s. 240. 407 Jerzy Kapłon Tabela. 1. Liczba udzielonych noclegów w schronisku na Hali Krupowej od listopada 1937 do lipca 1938 r. Okres Liczba udzielonych noclegów listopad 1937 r. 0 noclegów grudzień 1937 r. 17 osób, 30 noclegów 1 stycznia 1938 r. - 21 kwietnia 1938 r. ok. 55 noclegów maj 1938 r. 1 wycieczka 10 osób i 2 turystów indywidualnych 1 czerwca 1938 r. - 20 lipca 1938 r. 36 noclegów Wobec takiego stanu rzeczy gospodarz obiektu nosił się z zamiarem jego opuszczenia, a Oddział, który nie miał koncepcji dalszego gospodarowania zamierzał udostępniać go sezonowo²’. Ciekawie przedstawia się stan techniczny schroniska opisany w sprawozdaniu Witolda Mileskiego z drugiego wyjazdu w tereny babiogórskie (obszary gospodarki Oddziałów PTT w Żywcu i Jordanowie) w dniach 24-27 lipca 1938 r. W trakcie tej kontroli W. Mileski nocował m.in. w schronisku pod Policami. Wspomina, że brat gospodarza schroniska - Zbigniew Knysz, będący jednocześnie znakarzem szlaków turystycznych, nie otrzymał wytycznych do znakowania, co uniemożliwiło mu podjęcie pracy zgodnie z przyjętym przez Podkomisję programem. W schronisku, - wg W. Mileskiego - należy wykonać pewne inwestycji i zakupy. Zauważył, że w umywalni (a właściwie pomieszczeniu, gdzie były miski do mycia) brakuje lustra, a brudną wodę po umyciu należało wylewać przez okno. Zwraca uwagę, że należy uszczelnić okna na poddaszu, które, choć pomysłowo umieszczone w połaci dachowej, w czasie deszczu przeciekały, oraz wybudować w obu górnych pokojach piece, by umożliwić ich wykorzystywanie także zimą. Ciekawa jest też informacja, że mimo przywiezienia do schroniska słomy, nie przygotowano sienników, ani nie wyposażono w meble dużego pokoju na piętrze, przez co nie można go należycie wykorzystywać²³ ²⁴. Nienajlepszy więc był stan tego obiektu w trzy lata po oddaniu go do użytku. Na początku II wojny światowej opuszczone schronisko tylko sporadycznie wykorzystywane było przez żołnierzy Grenzschutzu (niemieckiej Straży Granicznej), którzy w 1941 r. urządzili w nim stały posterunek. W październiku 1943 r. strażnica ta stała się ²³ Sprawozdanie Witolda Mileskiego z wyjazdu w tereny babiogórskie (obszary gospodarki Oddziałów PTT w Żywcu i Jordanowie) w dniach 19-21 lipca 1938 r„ CATG, sygn. PTT. 11.01 Szlaki turystyczne. ²⁴ Sprawozdanie Witolda Mileskiego z wyjazdu w dniach 24-27 lipca 1938 r., CATG, sygn. PTT. 11.01 Szlaki turystyczne. 408 Schronisko PTTK na Hali Krupowej celem ataku partyzantów, po czym posterunek zlikwidowano i schronisko objął w dzierżawę Eugeniusz Glatman. Podczas wojny Pasmo Polic było miejscem pobytu licznych zgrupowań oddziałów partyzanckich, polskich i radzieckich. Od lata 1944 r., w miarę przybliżania się frontu, wzrastała ich aktywność. Najznaczniejszym z nich był oddział „Harnaś” - zalążek I batalionu 3. Pułku Strzelców Podhalańskich AK pod dowództwem ppor. Henryka Gallasa - „Hańczy”. Prócz tego były tam również oddziały: „Chełm” -oddział Armii Krajowej pod dowództwem Tadeusza Mazurkiewicza ps. Boruta, „Huta Podgórze” - Legionu Śląskiego, pod dowództwem kpt. „Szarego”, oraz „Awangarda” -partyzantki radzieckiej pod dowództwem kpt. „Jefremowa”. Latem i jesienią 1944 r. oddział kapitana „Szarego” przeprowadził wiele udanych akcji: likwidowano patrole niemieckiej i słowackiej straży granicznej i atakowano linie kolejowe. Taka koncentracja licznych oddziałów partyzanckich w okolicach Polic i ich aktywność nie uszła uwadze okupantów. Dodatkowo, Hala Krupowa była miejscem przyjmowania zrzutów lotniczych z zaopatrzeniem dla partyzantów. Po 7 października 1944 r., kiedy to jednostki AK z oddziałów „Chełm” i „Harnaś” zaatakowały niemiecki posterunek strzegący mostu w Kojszówce, Niemcy postanowili spacyfikować partyzanckie bazy w Paśmie Polic (Mianowski 1987). Od 12 października rozpoczęła się koncentracja wojsk niemieckich, a 13 października ok. 3000 żołnierzy Wehrmachtu i innych formacji hitlerowskich wyruszyło wszelkimi możliwymi drogami dojściowymi w okolice Pasma Polic. Dysponowali oni nie tylko wsparciem artylerii i lekkich czołgów, mieli bowiem również do dyspozycji samoloty zwiadowcze, wobec czego 500-osobowe zgrupowanie partyzantów, których rolą nie było przecież prowadzenie otwartej walki z Niemcami, wycofało się z trudem w stronę słowackiej granicy, a 14 października siły niemieckie dotarły do niebronionego schroniska, które zostało spalone. Niemcy podczas przeszukania okolic schroniska, schwytali dwóch kilkunastoletnich chłopców, oskarżyli ich o powiązania z partyzantami i zamordowali w obecności ich rodzin (Mianowski 1987). Niezbyt długi okres posługi dla turystów górskich schroniska na Hali Krupowej zakończył się więc tragicznie. Była to kolejna ofiara wojny i walki o niepodległość narodu polskiego. Po zakończeniu wojny powróciła sprawa schroniska na Hali Krupowej. O konieczności jego odbudowy wspomniano już podczas Zjazdu w Sprawie Turystyki Górskiej w Zakopanem w dniach od 28 lutego do 2 marca 1947 r.²⁵ Myśl o budowie własnego schroniska kiełkowała także wśród działaczy Oddziału Krakowskiego PTTK od początku lat pięćdziesiątych. Kiedy 11 października 1953 r. Oddział PTTK „Beskid” ²⁵ Wniosek nr 22 w sprawie odbudowy schronisk. Protokół Zjazdu w Sprawie Turystyki Górskiej w Zakopanem w dniach od 28 lutego do 2 marca 1947 r, s. 124, materiał w zbiorach autora. 409 Jerzy Kapłon z Nowego Sącza uroczyście otworzył schron turystyczny na Hali Łabowskiej, obecni na tej uroczystości delegaci Oddziału Krakowskiego PTTK w składzie: Janusz Czyszczonik (ówczesny wiceprezes Zarządu Oddziału), Stanisław Rehman i Zbigniew Kresek oraz uczestnicy rajdu a wśród nich Jacek K. Rutkowski, Magda Gautier, Monika Syrżiste i Bogdan Syrżiste jako jedna z drużyn rajdowych, zachwycili się ideą budowy własnego obiektu w górach (zwłaszcza, że nieco wcześniej Oddział w Nowym Sączu oddał do dyspozycji turystów schron na Przehybie). Postanowiono, że Oddział Krakowski PTTK rozpocznie starania o budowę schroniska. Od 1952 r. był on gospodarzem szlaków turystycznych w rejonie Babiej Góry i Polic i dlatego w tej okolicy pragnął właśnie zbudować obiekt turystyczny. Idea ta już w 1953 r. zaczęła nabierać realnych kształtów. Powołano Oddziałową Komisję Schroniskową pod przewodnictwem niezwykle doświadczonego Bohdana Małachowskiego (Moskała 1969). Autorem projektu wykonanego nieodpłatnie był Jacek K. Rutkowski (wówczas dwudziestoletni student II roku Wydziału Mechanicznego Politechniki Krakowskiej), który - jak wspomina już w czerwcu 1950 r. zachwycił się lokalizacją spalonego przez Niemców schroniska na Hali Krupowej (w tym czasie były tam jeszcze fragmenty murów i piwniczka we wschodniej części; Rutkowski bd). Do podania o zgodę na lokalizację schroniska należało dostarczyć szczegółowy i ogólny plan sytuacyjny, który na potrzeby Oddziału sporządzili inż. Zygmunt Miecznikowski i Aleksandra Kozik z krakowskiego „Miastoprojektu”. W dniu 10 maja 1954 r. uzyskano zgodę Wojewódzkiej Komisji Planowania Gospodarczego, czyli tzw. lokalizację ogólną na budowę schronu turystycznego o wielkości 269 m’ i 26 miejscach noclegowych, na fundamentach po spalonym schronisku²⁶. Ilość niezbędnej dokumentacji była niezwykła. Z datą 18 sierpnia 1954 r. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie, Wydział Architektoniczno-Budowalny w Krakowie wydał zgodę na wstępną lokalizację na podstawie dokumentacji przygotowanej przez Jacka K. Rutkowskiego, z koniecznością uzyskania decyzji o lokalizacji ostatecznej po przedstawieniu projektu²⁷ ²⁸. V Walny Zjazd Oddziału Krakowskiego PTTK w dniu 26 czerwca 1955 r. podjął decyzję o budowie schronu na Hali Krupowej²". Powielany „Komunikat” Oddziału informował jego członków, iż: ²⁶ Zaświadczenie lokalizacyjne Nr 233/54 Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie Wojewódzkiej Komisji Planowania Gospodarczego. Pismo z dnia 10 maja 1954r. Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. ²⁷ Zaświadczenie lokalizacyjne nr 322/54/W z dnia 18 sierpnia 1954 r. Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. ²⁸ „Komunikat Zarządu Oddziału”, nr 2/56, z dnia 9 stycznia 1956 r. Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. 410 Schronisko PTTK na Hali Krupowej [... ] zarząd wszczął starania nad jak najszybszym odbudowaniem schroniska im. prof. Kazimierza Sosnowskiego na Hali Krupowej w Beskidzie Wysokim, uruchamiając budowę w oparciu o posiadany zakupiony materiał. Zarząd oddziału zwrócił się do Komitetu dla Spraw Turystyki i innych instytucji o pomoc finansową. W przypadku pomyślnych wyników o pomoc zewnętrzną obok stałych wpływów ze strony członków, schronisko winno zostać w sierpniu oddane do użytku²’. O postępie prac mówił inny komunikat: Ze składek członków naszego Oddziału, wnoszonych na ten cel od roku, a również ofiar składanych przy różnych okazjach, Oddział sfinansował zakup drzewa, zwózkę do tartaku i gonciarni, dokonano przetarcia drzewa i sporządzenia gontów oraz zmagazynowano w Skawicy u podnóża gór całość materiałów. ... W tej chwili odbywa się składanie elementów na placu tymczasowej budowy i następnie wywózka w góry (ponad 1200 m) a więc mniej więcej wysokość tatrzańskich Kalatówek. W tym samym „Komunikacie” wystosowano apel do członków Oddziału: W najbliższym czasie Zarząd Oddziału ogłosi apel: jedziemy do Skawicy i na własnych ramionach i w plecakach wniesiemy potrzebne materiały, jak kafle, cegły, sprzęty - na górę³“. Schron budowany był pod nadzorem autora projektu, Jacka K. Rutkowskiego, przez brygadę ciesielską Wincentego Ficka ze Skawicy. Projekt techniczny został wykonany w trzech fazach: wstępna związana była z uzyskanie pozwolenia na budowę, druga obejmowała rysunki wykonawcze zasadniczej fazy budowy (w tym dokumentację generatora wietrznego), a końcowa faza dotyczyła rysunków wykonawczych werandy (Rutkowski bd). Zbigniew Kresek, ówczesny Sekretarz Zarządu Oddziału tak wspomina ten czas: [...] budowa schronu była dziełem zbiorowym, ale największą zasługę poniósł w tym dziele Janusz Grzybowski, prezes Zarządu Oddziału IV kadencji (1955-1956). Projekt i niezbędne uzgodnienia dokonane zostały przez Zarząd Oddziału III kadencji (prezes Tadeusz Śliwiński, wiceprezes Stanisław Rehman, sekretarz Zbigniew Kresek), ale decyzja o budowie, podpisanie umowy z wykonawcą i finalizacja budowy to dzieło Zarządu IV. kadencji pod przewodnictwem ²⁹ Ibidem, nr 11/55, z dnia 9 lipca 1955 r. Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. Ibidem, nr 12/55, z dnia 23 lipca 1955 r. Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. 411 Jerzy Kapłon Janusza Grzybowskiego. Trzeba było niemałej odwagi, aby w latach kwitnącej biurokracji i monopolu państwowego na wszelkie prace budowlane zdecydować się na budowę systemem takim, jak budowano przed wojną schroniska PTT (umowa o dzieło z indywidualnym, o zgrozo prywatnym cieślą). Do tego umowa zawarta jeszcze przed formalną decyzją o dofinansowaniu ze środków państwowych. Stroną organizacyjną budowy zajmował się Włodzimierz Zemanek - sekretarz Zarządu Oddziału. Umowę o wykonanie schroniska podpisano na przełomie czerwca i lipca 1955 r. Schronisko zostało wstępnie złożone na polanie Harenda w górnym końcu doliny potoku Skawicy Sołtysiej. Gajówką wówczas zarządzał leśniczy Stanisław Golec, który zezwolił na montaż obiektu na tym terenie (Rutkowski bd). Dzięki dużemu zaangażowaniu wielu członków Oddziału, budowa dobiegła końca i 9 października 1955 r. nastąpiło otwarcie schroniska, któremu nadano imię Kazimierza Sosnowskiego (fot. 6-8). W dniu otwarcia schroniska odbył się I Zlot Turystów na Hali Krupowej Fot. 6. Budowa nowego schroniska - pierwsze płazy (fot. J. K. Rutkowski; 1955) Fot. 8. Narożnik południowo-wschodni odbudowywanego schroniska (fot. J. K. Rutkowski; 1955) Fot. 7. Pierwsza faza odbudowy schroniska (fot. J. K. Rutkowski; 1955) 412 Schronisko PTTK na Hali Krupowej z udziałem 420 osób. Od tego czasu jest on organizowany corocznie jako tradycyjna impreza Oddziału Krakowskiego PTTK. O otwarciu schroniska zawiadomił członków oddziału „Komunikat” 19/55 : W dniu 9. X. 1955 odbyło się otwarcie naszego schronu na Hali Krupowej. Przemówienie z okazji otwarcia wygłosił przewodniczący (Janusz Grzybowski uzupełnienie autora) Zarządu Oddziału, podając historię schronu i dziękując władzom za okazaną pomoc i wykonawcom za ich pracę. Imieniem ZG PTTK przemówił kol. W. Krygowski z Krakowa oraz imieniem Zarządu Okręgu kol. Wiceprzewodniczący A. Alberti (Kresek 1973). Przedstawiciele Oddziału PTTK w Nowym Sączu, gratulując sukcesu i uzyskania przez Oddział PTTK w Krakowie własnego obiektu w górach, przekazali pamiątkową ciupagę, Koło PTTK nr 10 przy „Miastoprojekcie” w Krakowie - księgę pamiątkową a Koło nr 36 komplet naczyń aluminiowych (Kresek 1973). Koszty budowy schroniska na dzień 30 grudnia 1955 r. wyniosły: - materiały 24 973,03 zł - wynagrodzenie za pracę 54 138,40 zł - transport i wywóz materiałów 43 501,54 zł - przejazdy, ubezpieczenia 4 461,85 zł Razem 127 074,82 zł Obejmowały one koszt budowy budynku schroniska, elektrowni wiatrowej, drewutni, sanitariatów i stylowej studni (fot. 9-12). Źródła finansowania inwestycji były następujące: - dotacja Komitetu ds. Turystyki w Warszawie 40 000,00 zł - wpłaty członków Oddziału Krakowskiego PTTK 32 000,00 zł - środki Oddziału Krakowskiego PTTK 55 074,82 zł Razem 127 074,82 zł •” W 1957 r. podjęto decyzję o dobudowaniu do schroniska werandy. W1958 r. gospodarzem schroniska został Bronisław Moc. Oddział Krakowski, mający wieloletnią tradycję w prowadzeniu schronisk górskich (Roztoka, Morskie Oko!), dbał o schronisko na Hali Krupowej. Było ono traktowane jako wspólne dobro wszystkich turystów górskich. W marcu 1958 r. rozpoczęto dobudowę wspomnianej werandy. W latach 1958/62'² dobudowano kuchnię, pokój kierownika, z części jadalni wydzie- ¹¹ „Komunikat Zarządu Oddziału Krakowskiego”, nr 2/56, z dnia 9 stycznia 1956 r. Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. ¹² Pismo z dnia 23 września 1966 r. do Biura Ekonomiczno-Finansowego Zarządu Okręgu PTTK w Krakowie, znak ORT-1-2/1680/66, CATG, Zbiór Edwarda Moskały, sygn. EMIII/58. 413 Jerzy Kapłon Fot. 9- Studnia przy schronisku (fot. J. K. Rutkowski; 1956) Fot. 10. Odbudowane schronisko (fot. E. Moskała; archiwum A. i J. Kapłonów; 1956) Fot. 11. Budowa „Werandy" (fot. J. K. Rutkowski; 1958) Fot. 12. Schronisko w 1958 r. (fot. J. K. Rutkowski) łono recepcję wraz z bufetem, dobudowano kuchnię turystyczną i spiżarnię. Nad dobudowaną kuchnią i pokojem kierownika wykonano pokój noclegowy 2-osobowy”. Po rozbudowie w 1960 r. obiekt miał 35 miejsc noclegowych (Kronika wybranych ... 1973). W1960 r. Oddział Krakowski rozpoczął starania o zmianie wpisu w księgach wieczystych i przeniesienie prawa własności schroniska z Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego na Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze na podstawie złożonych 12 września tegoż roku dokumentów w Sądzie Powiatowym w Suchej Beskidzkiej, w tym dokumentujących prawo PTTK do majątku PTT, jako kontynuatora prawnego działalności tego stowarzyszenia. W1962 r., po formalnym zakończeniu etapu prac, uzyskano zmianę ” Notatka Adama Jonaka, CATG, sygn. 2.2.11.4 Schronisko na Hali Krupowej. 414 Schronisko PTTK na Hali Krupowej wpisu właściciela w karcie nieruchomości z Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego na Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze Oddział w Krakowie³⁴. W roku 1963 wykonano mur oporowy nad schroniskiem, co zapobiegło osuwaniu się nań skarpy. W 1967 r. schronisko otrzymało agregat prądotwórczy 2 kW EP2-3 z wytwórni w Piechowicach i instalację elektryczną, w 1968 - linię telefoniczną (nr Skawica 8; pierwszą rozmowę telefoniczną przeprowadzono z biurem Oddziału Krakowskiego PTTK 27 lipca 1968 r.) a w 1969 r. - stylowe meble wg wzorów sidziń-skich i wyposażenie zaplecza gospodarczego (kuchni, spiżarni i magazynów). Koszt tej modernizacji wyniósł ok. 250 000 zł i pokryty został ze środków Wojewódzkiego Funduszu Turystyki i Wypoczynku. W 1968 r. na Hali Krupowej uruchomiono narciarski wyciąg zaczepowy (Kresek 1973)¹⁵. W dniu 11 sierpnia 1971 r. Państwowy Powiatowy Inspektor Sanitarny dla powiatu Sucha Beskidzka zarządził postanowieniem PSE.I- 443/178/71 wiele działań niezbędnych do zrealizowania w schronisku - m.in. o charakterze inwestycyjnym, zmierzających do polepszenia stanu sanitarnego obiektu’⁶. Mimo że ich zakres przekraczał ówczesne możliwości finansowe Oddziału, to 30 września 1971 r. rozpoczęto proces inwestycyjny, zlecając Biuru Studiów i Projektów Budownictwa Wiejskiego w Krakowie dokumentację realizacji inwestycji obejmującą także działania zmierzające do polepszenia bezpieczeństwa przeciwpożarowego obiektu³⁷. Stan budynku i jego infrastrukturę przedstawia opinia w sprawie wartości obiektu, (autorstwa Wiesława Kolińskiego, biegłego w sprawach szacowania budynków) przygotowana przezeń na podstawie umowy z dnia 15 marca 1972 r. Wedle niej w skład nieruchomości wchodziły wówczas: - budynek schroniska z 1955 r., częściowo podpiwniczony, o typie, (jak określono w opinii) „willowym”, parterowym, z mieszkalnym poddaszem i dwuspadowym dachem o nachyleniu 6o⁰, pokrytym gontem. Budynek posiadał 7 pomieszczeń, w tym dwa mieszkalne na poddaszu i miał kubaturę 535 m³, a z przybudówkami, częściowo włączonymi w jego kubaturę (wejście do budynku schroniska, przedsionek kuchni) 552 m³; ³⁴ Postanowienie Sądu Powiatowego w Suchej Beskidzkiej z dnia 6 czerwca 1962 r. Dz.Kw.157/60, Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. ³⁵ Kresek Z., 1973, Zarys działalności Oddziału Krakowskiego Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego w latach 1951-1973, [w:] B. Balickiej-Androsz, A. Łączyńskiego, K. Szymonowicz (red.), Oddział Krakowski PTTK 1873-1973, Kraków. ³⁶ Zarządzenie Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego dla powiatu Sucha Beskidzka PSE.I- 443/178/71 z dnia 11 sierpnia 1971 r. Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. ³⁷ Zlecenia opracowania dokumentacji inwestycyjnej przez Biuro Studiów i Projektów Budownictwa Wiejskiego w Krakowie z dnia 30 września 1971 r. Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. 415 Jerzy Kapłon - pomieszczenie na agregat prądotwórczy wybudowane w 1968 r., o powierzchni 14,4 m² i kubaturze 36 m’; - szopa wybudowana w 1965 r., o powierzchni 20,4 m²i kubaturze 61 m’; - ustępy wybudowane w 1965 r., o powierzchni 8,6 m² i kubaturze 20 m'; - śmietnik wybudowany w 1968 r.; - mur oporowy z kamienia łamanego wybudowany w 1963 r., o wymiarach (11,2-16,8 m) x 1,2 m i powierzchni zabudowy 33,6 m². Wartość obiektu wg tego szacunku wynosiła przed amortyzacją 718 654 zł, a wartość umorzenia 69 853 zł (fot. 13)”. W 1973 r. rozebrano drewnianą, wdzięczną naziemną obudowę studni, wraz z kołowrotem, poniżej schroniska”. Uchwałą ZG PTTK z dnia 13 września 1972 r. powołano centralną instytucję zarządzającą majątkiem - Zrzeszenie Gospodarki Turystycznej PTTK oraz lokalne zakłady jako samodzielne przedsiębiorstwa - Okręgowe Zespoły Gospodarki Turystycznej PTTK* ³⁹ ⁴⁰. Zmiany w Polsce spowodowane odmienną polityką inwestycyjną ekipy Edwarda Gierka, spowodowały też zmianę polityki gospodarczej PTTK. Oddziały PTTK utraciły możliwość prowadzenia samodzielnej działalności gospodarczej⁴'. Z dniem 1 stycznia 1974 r., w wyniku niekorzystnych dla samodzielności oddziałów PTTK i możliwości prowadzenia przez nie swobodnej gospodarki majątkiem zmian w prawodawstwie, schronisko wraz z wyposażeniem zostało przekazane (na podstawie umowy o nieodpłatnej dzierżawie) ówczesnemu OZGT PTTK w Krakowie⁴². Niewątpliwie duży wpływ na to miał także i ówczesny stan techniczny obiektu i konieczność dokonania niezbędnych, kosztownych nakładów inwestycyjnych. Po ponad dwudziestu latach starań najpierw o budowę, a później o jak najlepszą eksploatację pobliskiego schroniska, Oddział Krakowski PTTK został pozbawiony bezpośredniego wpływu na działalność obiektu, a jego eksploatacją zaczęły zajmować się przedsiębiorstwa PTTK. Mimo to, Oddział był nadal informowany o poczynaniach inwestycyjnych, a także o taką działalność zabiegał. Co więcej, w archiwum Oddziału znajdujemy dokumenty wskazujące, że jeszcze w 1986 r. to właśnie Oddział ubezpieczał ” Opinia w sprawie wartości obiektu PTTK położonego na Hali Krupowej koło Sidziny. CATG sygn. 2.2.11.4 Schronisko na Hali Krupowej. ³⁹ Informacja nt. schroniska. Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. ⁴⁰ Uchwała ZG PTTK z dnia 13 września 1972 r. ⁴¹ Zarządzenie Ministra Finansów z dnia 22 lutego 1973 r. BS-5/404/2/73. Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. ⁴² Umowa dzierżawy zawarta 1 stycznia 1974 r. pomiędzy Oddziałem Krakowskim PTTK a Okręgowym Zespołem Gospodarki Turystycznej PTTK w Krakowie. Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. 416 Schronisko PTTK na Hali Krupowej obiekt, który wówczas był w jego księgach inwentarzowych'¹', a także starał się o środki finansowe na konieczne remonty i inwestycje⁴¹ * * ⁴⁴. Dodać należy, że podczas kontroli działalności obiektu przeprowadzonej w dniach 17-18 lutego 1987 r. przez pracownika Zespołu Rewizji ds. Gospodarczych Zarządu Głównego PTTK (instytucji nadzorującej gospodarkę PTTK w obiektach, niezbędnej w ówczesnych realiach prawno-ekonomicznych) w OZGT PTTK w Nowym Sączu ustalono, że obiekt nadal jest własnością Oddziału Krakowskiego PTTK⁴⁵. Fot. 13 Schronisko w 1973 r. (fot. E. Moskała; Archiwum A. i J. Kapłonów) W dniu 8 listopada 1975 r. Oddział PTTK w Krakowie, wykonując uchwałę Prezydium ZG PTTK z dnia 26 października 1975 r. o zmianie zakresu terytorialnego gospodarowania OZGT PTTK, zwrócił się do dyrekcji Zrzeszenia Gospodarki Turystycznej PTTK w Warszawie o przeniesienie dzierżawy schroniska do Okręgowego Zespołu Gospodarki Turystycznej PTTK w Nowym Sączu⁴⁶. 13 kwietnia 1977 r. Państwowe Przedsiębiorstwo Projektowo - Wykonawcze Obiektów Kultury Fizycznej i Turystyki POLSPORT Biuro Projektów w Koszalinie Samodzielna Pracownia Projektowa nr 5 w Opolu otrzymało zlecenie na opracowanie koncepcji architektoniczno-urbanistycznej rozbudowy schroniska na Hali Krupowej ⁴¹ Pismo Oddziału Krakowskiego PTTK do OZGT PTTK w Nowym Targu z dnia 15 grud- nia 1986 r. w sprawie ubezpieczenia schroniska. Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. ⁴⁴ Pismo Oddziału Krakowskiego PTTK do Komisji Turystyki Górskiej ZG PTTK z dnia 20 czerwca 1988 r. w sprawie środków na sfinansowanie remontów i inwestycji w schronisku na Hali Krupowej. Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. ⁴⁵ Protokół kontroli z rewizji problemowej dot. planowanego remontu schroniska PTTK na Hali Krupowej z 3 marca 1987 r. CATG, Zbiór Edwarda Moskały, sygn. EMI1I/58. ⁴⁶ Pismo Zarządu Oddziału PTTK w Krakowie do dyrekcji Zrzeszenia Gospodarki Turystycznej PTTK w Warszawie z dnia 8 listopada 1975 r. Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. 417 Jerzy Kapłon z następującymi wytycznymi: 130 m² nowej powierzchni użytkowej, 29 miejsc noclegowych i 60 miejsc gastronomicznych. Stosowną dokumentację opracował mgr inż. architekt Andrzej Krzyżański i stała się ona podstawą realizacji późniejszej inwestycji. Według tej dokumentacji, po rozbudowie obiekt miał mieć 300 m² powierzchni użytkowej, w tym 88,44 m² powierzchni noclegowej i 56,25 m² gastronomicznej, co miało zapewnić 30 miejsc noclegowych i 60 gastronomicznych. Tak zmodernizowane schronisko miało spełniać wymogi bezpieczeństwa p.poż. oraz sanitarne⁴⁷. Z dniem 9 września 1983 r. obiekt został wyłączony z pełnej eksploatacji, z powodu złego stanu technicznego, została też rozwiązana umowa z dotychczasowym najemcą Robertem Nalepą. Przeszło pół roku później, 13 kwietnia 1984 r. Oddział OZGT w Nowym Targu jako dysponent obiektu, podpisał umowę z Janem Zyzańskim, będąc dozorcą schroniska został zobowiązany do udzielania noclegów turystom w sytuacjach awaryjnych, a także do wydawania wrzątku⁴". Wykorzystując czy raczej może nadużywając zawarte w tej umowie prerogatywy, prowadził on działalność polegająca głównie na udzielaniu noclegów, wszakże sposób jej prowadzenia budził zastrzeżenia. W dniach 24 i 25 lutego 1987 r. schronisko wizytowali rewidenci wspomnianej instytucji kontrolnej PTTK - Zespołu Rewizji ds. Gospodarczych i spostrzegli, nocując w opuszczonym przez gospodarza, a częściowo udostępnionym obiekcie, że brak w nim czynnej instalacji elektrycznej i nie jest opalane, w związku z czym wraz z trójką turystów w wychłodzonym pokoju gościnnym musieli korzystać z oświetlenia za pomocą świec i wspólnie z turystami rozpalili w piecu⁴⁹. Był to ciekawy sposób udostępniania obiektu, dzisiaj być może atrakcyjny, ale w zupełności nie przystający do ówczesnego sposobu uprawiania turystyki i zasad prowadzenia schronisk. Ciekawe jest zestawienie wpływów z prowadzenia obiektu oraz jego kosztów eksploatacyjnych, które przedstawiono w tabeli 2 w owych latach kształtowały się następująco⁵⁰: Wydawać się mogło, że ten sposób funkcjonowania obiektu i stałe dopłacanie do jego eksploatacji powinny budzić niepokój. Tymczasem, jak zaznaczono w protokole pokontrolnym, w poprzednich latach przy pełnej działalności obiektu, także ponoszono straty (w wysokości 2-3 min zł rocznie) i z tego powodu (również mając na ⁴⁷ Egzemplarz dokumentacji koncepcji architektoniczno-urbanistycznej rozbudowy schroniska na Hali Krupowej. CATG, sygn. 2.2.11.4. ⁴" Protokół kontroli z rewizji problemowej dot. planowanego remontu schroniska PTTK na Hali Krupowej z 3 marca 1987 r. CATG, Zbiór Edwarda Moskały, sygn. EMIII/58. ⁴⁹ Protokół kontroli z rewizji problemowej dot. planowanego remontu schroniska PTTK na Hali Krupowej z 24 i 25 lutego 1987 r. CATG, Zbiór Edwarda Moskały, sygn. EMIII/58. ⁵⁰ Protokół kontroli z rewizji problemowej dot. planowanego remontu schroniska PTTK na Hali Krupowej z 3 marca 1987 r. CATG Zbiór Edwarda Moskały, sygn. EMIII/58. 418 Schronisko PTTK na Hali Krupowej uwadze tradycyjne w owym czasie trudności z zakupem materiałów budowlanych, brak firm mogących realizować zlecenia na prace budowlane oraz ogólnopaństwowe zahamowanie procesów inwestycyjnych), zdaniem kontrolującego Tadeusza Chalcarza, nie chciano remontować schroniska ani włą- Tabela. 2. Zestawienie wpływów i kosztów funkcjonowania schroniska PTTK na Hali Krupowej w latach 1984-1986 Rok Wpływy Koszty [w tys. złotych] 1984 108 279 1985 148 267 1986 159 418 czać go ponownie do eksploatacji. I choć dzisiaj trudno to zrozumieć, to w gospodarce tzw. „planowanej” do takich paradoksów częstokroć dochodziło⁵'. Projekt rozbudowy obiektu został opracowany przez inż. architekta Jana Dziubasa z Nowego Targu i gotowa w 1985 r. dokumentacja po jej modyfikacji w 1987 r. - stała się podstawą kolejnej modernizacji schroniska⁵¹ ⁵². W dniu 6 kwietnia 1988 r. schronisko zostało przekazane do rozbudowy firmie Edwarda Kaczmarczyka ze Skawicy, która w tymże roku dobudowała nową część budynku od strony zachodniej. W okresie od sierpnia 1987 r. do czerwca 1988 r. wykonano wymianę gontu na dachu od południowej strony budynku, wbudowano dwa okna w połać dachową i podniesiono dach, z przeróbką pokoi na poddaszu, zrobiono nowy dach na pomieszczeniu, w którym znajdował się agregat, wykonano podpiwniczenia oraz ławy betonowe i mury dla nowopowstającej części schroniska⁵¹. W 1989 r. PTTK, na skutek starań podjętych przez jego Oddział Krakowski, wsparło działalność inwestycyjną w schronisku kwotą 10 min złotych (przed denominacją)⁵*¹, pochodzącą ze środków centralnych, (z tzw. Funduszu Schronisk Górskich, będącego w dyspozycji Komisji Turystyki Górskiej ZG PTTK). W latach 1990-1992 wykonano nową więźbę dachową oraz ujęcie wody i oczyszczalnię ścieków. Z dniem 15 lipca 1992 r. schronisko po remoncie zostało oddane do eksploatacji⁵⁵. Od 1993 r. na podstawie ⁵¹ Protokół kontroli z rewizji problemowej dot. planowanego remontu schroniska PTTK na Hali Krupowej z 3 marca 1987 r. CATG, Zbiór Edwarda Moskały, sygn. EM 111/58. ⁵² Informacja nt. ważniejszych wydarzeń w historii schroniska. Archiwum Spółki z. oo. Schroniska i Hotele PTTK „Karpaty” w Nowym Sączu. Teczka 26 Schronisko PTTK na Hali Krupowej. ⁵¹ Protokół kontroli z rewizji problemowej dot. planowanego remontu schroniska PTTK na Hali Krupowej z 27 czerwca 1988 r. Archiwum Spółki z. oo. Schroniska i Hotele PTTK „Karpaty” w Nowym Sączu. Teczka 26 Schronisko PTTK na Hali Krupowej. ⁵¹ Pismo KTG ZG PTTK do Oddziału Krakowskiego PTTK z dnia 18 stycznia 1989 r. Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. ⁵⁵ Hala Krupowa - krótka historia remontu. Archiwum Spółki z. oo. Schroniska i Hotele PTTK „Karpaty” w Nowym Sączu. Teczka 26 Schronisko PTTK na Hali Krupowej. 419 Jerzy Kapłon umowy użyczenia z Zarządem Głównym PTTK z dnia 30 maja 1993 r. obiektem zarządza Spółka Schroniska i Hotele PTTK „Karpaty”, z siedzibą w Nowym Sączu, która doprowadziła do podłączenia go w październiku 2001 r. do sieci energetycznej, poprzez ułożenie kabla energetycznego o długości 1 km. Spółka ta od 1995 r. prowadziła działania zmierzające do sprostowania błędnego zapisu w rejestrze gruntowym, nie kwestionując faktu, że to Oddział PTTK w Krakowie jest właścicielem hipotecznym działki nr 117120/7, a więc nieleżącej bezpośrednio pod schroniskiem. Ten błąd powodował, że schronisko nie było na całej powierzchni zabudowy posadowione na wskazanej działce będącej przedmiotem darowizny w roku 1934⁵⁶. W dniu 27 marca 1997 r. Zarząd Główny PTTK udzielił pełnomocnictwa prezesowi zarządu Spółki „Karpaty” do prowadzenia spraw mających na celu przejęcie użytkowania wieczystego dzia łki zabudowanej schroniskiem oraz prawa własności budynku⁵⁷. W 1997 r. nowo wybrany zarząd Oddziału Krakowskiego PTTK rozpoczął starania o odzyskanie zarządu nad schroniskiem⁵⁸. Dnia 22 września 2000 r. Sąd Rejonowy w Nowym Targu wydał wyrok, w którego sentencji (zgodnie z wolą Oddziału) - ustalono stan faktyczny i dokonano zmiany w księgach wieczystych oraz ewidencji działek. Oddział zatem stał się formalnym właścicielem gruntu pod schroniskiem, zgodnie z wolą darczyńców z 1933 r.⁵⁹ Działania Oddziału przed Sądem prowadzone były za wiedzą i zgodą przedstawicieli Urzędu Gminy Sidzina i Zarządu Lasów Uprawnionych współwłaścicieli działek w tym rejonie i w związku z tym wyrok nie był przez nich kwestionowany. W dniu 4 lipca 2001 r. zarząd Oddziału Krakowskiego PTTK podjął uchwałę o wniesieniu aportem schroniska nieruchomości zabudowanej składającej się z działki i obiektu za udziały w Spółce „Karpaty”, a Zarząd Główny PTTK podjął kroki prawne zmierzające do uwłaszczenia się na nieruchomości poprzez uzyskanie prawa wieczystego użytkowania gruntu i prawa własności do obiektu (fot. 14-15)⁶⁰. ⁵⁶ Pismo Spółki „Karpaty” do Oddziału Krakowskiego PTTK z dnia Tl maja 1997 r. Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. ~ Pełnomocnictwo z dnia 27 marca 1996. Archiwum Spółki z. 00. Schroniska i Hotele PTTK „Karpaty” w Nowym Sączu. Teczka 26 Schronisko PTTK na Hali Krupowej. ⁵⁸ Pismo Oddziału Krakowskiego PTTK do ZG PTTK z dnia 10 czerwca 1997 r. w sprawie uznania Oddziału Krakowskiego PTTK za właściciela schroniska PTTK na Hali Krupowej. Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. ⁵⁹ Wyrok Sądu Rejonowego w Nowym Targu z dnia 22 września 2000 r. Archiwum Spółki z. 00. Schroniska i Hotele PTTK „Karpaty” w Nowym Sączu. Teczka 26 Schronisko PTTK na Hali Krupowej. “ Korespondencja z Kancelarią Prawną „Labę & Partnerzy” w Krakowie. Archiwum Spółki z. 00. Schroniska i Hotele PTTK Karpaty w Nowym Sączu. Teczka 26 Schronisko PTTK na Hali Krupowej. 420 Schronisko PTTK na Hali Krupowej Fot. 14 Schronisko w 2003 r. (fot. U. Ormicka) W 2003 r. Oddział Krakowski PTTK podpisał ugodę z Zarządem Głównym PTTK, w wyniku której uznane zostały prawa Oddziału do obiektu, który zobowiązał się do przekazania schroniska w aport do Spółki „Karpaty” w zamian za udziały. Dzień 5 lutego 2003 r. - to kolejna ważna data w historii obiektu. W tym dniu, na podstawie wspomnianej uchwały Zarządu Oddziału Krakowskiego PTTK i zgromadzenia wspólników Spółki Schroniska i Hotele PTTK „Karpaty” z siedzibą w Nowym Sączu, schronisko zostało aportem wniesione do Spółki i stało się jej własnością, Oddział Krakowski z kolei stał się właścicielem udziałów w ww. Spółce⁶'. W roku 2012 schronisko otrzymało nowe pokrycie dachu (blacha gontopodobna Corona), bardzo dobrze dobranym materiałem z wieloletnią gwarancją i nieod-działywującym negatywnie na estetyczny wizerunek obiektu. W roku 2013 w ramach projektu „Zielone Schroniska” (projektu modernizacji schronisk górskich PTTK, dofinansowanego przez Unię Europejską w ramach Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013, realizowanego dla PTTK przez Spółkę „Karpaty”) zagospodarowano otoczenie schroniska, a w obiekcie wykonano suszarnię odzieży i sprzętu dla turystów, zmodernizowano gospodarkę odpadami oraz zamontowano kolektory słoneczne. Aktualnie obiekt posiada 38 miejsc noclegowych, w tym dwa pokoje 2-osobowe z łazienką (jeden z toaletą), dwa 4-osobowe i dwa wieloosobowe - bez wygód. Fot. 15 Schroniska w 2005 r. (fot. E. Ogrodowicz) ⁶¹ Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. 421 Jerzy Kapłon Tabela 3. Gospodarze schroniska po jego odbudowie L.p. Gospodarze obiektu Początek Koniec Uwagi 1 Stanislaw Golec październik 1955 marzec 1956 dozorca 2 Alfred Lastawica marzec 1956 październik 1957 3 Józef Obrizków listopad 1957 grudzień 1957 wg E. Moskały do marca 1958 4 Bronislaw Moc styczeń 1958 31 grudnia 1963 wg E. Moskały od marca 1958 5 Wiesław Szafrański listopad 1963 listopad 1964 6 Maria Koniówkowa listopad 1964 31 marca 1965 dozorca 7 Stanislaw Bodnarowski 1 kwietnia 1965 9 luty 1966 8 Wojciech Stonawski luty 1966 listopad 1973 9 Barbara Zygiel listopad 1973 1978 10 Robert Nalepa styczeń 1978 grudzień 1983 11 Jan Zyzański 13 kwietnia 1984 17 kwietnia 1988 12 Wojciech Stonawski maj 1987 kwiecień 1991 13 Eugeniusz Ogrodowicz kwiecień 1991 nadal Źródło: Pismo do Biura Ekonomiczno-Finansowego... 1966; Moskała 1969; Okresy gospodarowanie... 1987. Literatura Kapłon J., 1998, Przemiany organizacyjne w Towarzystwie Tatrzańskim i Polskim Towarzystwie Tatrzańskim, [w:j 125 lat TT-PTT-PTTK. Geneza i rozwój turystyki górskiej na ziemiach polskich - refleksje rocznicowe. Materiały z sympozjum, Kraków. Kresek Z., 1973, Zarys działalności Oddziału Krakowskiego Polskiego Towarzystwa Turystyczno--Krajoznawczego w latach 1951-1973, [w:] B. Balickiej-Andrasz, A. Łączyńskiego, K. Szymono-wicz (red.), Oddział Krakowski PTTK 1873-1973, Kraków. Mianowski T. 1987, Schroniska górskie w Karpatach Polskich w latach 1939-1945, Kraków, 18(52-53), 105-108. Moskała E„ 1969, Historia schroniska na Hali Krupowej. Wydano z okazji XV Zlotu Turystów na Hali Krupowej, Kraków. Nowe schronisko Pol. Tow. Tatrzańskiego na Policy, 1936, Turysta w Polsce, 2(1-2). Schronisko na Policy, Przegląd Turystyczny, 1934, 3(10). Schronisko P.T.T. na Policy, 1934, Przegląd Turystyczny, 2(9). Sosnowski K., 1924, Turystyka polska a Beskidy Zachodnie, Wierchy, 2, 226-234. Stolfa E., 1928, Zarys działalności Zarządu Głównego od 1 października 1927 do 30 sierpnia 1928 r., Wierchy, 6. 422 Schronisko PTTK na Hali Krupowej Materiały archiwalne Egzemplarz dokumentacji koncepcji architektoniczno-urbanistycznej rozbudowy schroniska na Hali Krupowej, Zbiory Centralnego Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, sygn. 2.2.11.4 Schronisko na Hali Krupowej. Goetel W., Ogólny projekt kolejności budowy nowych schronisk i przebudowy starych schronisk PTT w Tatrach i Karpatach począwszy od 1923 roku, Zbiory Centralnego Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, sygn. PTT 11.05.03 Komisja Tatrzańska (1921-1939). Hala Krupowa - krótka historia remontu, Archiwum Spółki z. oo. Schroniska i Hotele PTTK „Karpaty” w Nowym Sączu, Teczka 26 Schronisko PTTK na Hali Krupowej. Informacja nt. ważniejszych wydarzeń w historii schroniska. Archiwum Spółki z. oo. Schroniska i Hotele PTTK „Karpaty" w Nowym Sączu, Archiwum Spółki z. oo. Schroniska i Hotele PTTK „Karpaty” w Nowym Sączu, Teczka 26 Schronisko PTTK na Hali Krupowej. Informacyjny kalendarz narciarski PZN na sezon 1938-1939, Kraków 1938. Komunikat Zarządu Oddziału Krakowskiego nr 2/56, z dnia 9 stycznia 1956 r.. Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Komunikat Zarządu Oddziału nr 12/55, z dnia 23 lipca 1955 r.. Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Komunikat Zarządu Oddziału nr 2/56, z dnia 9 stycznia 1956 r., Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Korespondencja z Kancelarią Prawną „Labę & Partnerzy” w Krakowie, Archiwum Spółki z. oo. Schroniska i Hotele PTTK Karpaty w Nowym Sączu. Teczka 26 Schronisko PTTK na Hali Krupowej. Kronika wybranych wydarzeń z działalności Oddziału Krakowskiego PTTK w latach 1951-1973, |w:] B. Balickiej-Andrasz, A. Łączyńskiego, K. Szymonowicz (red.), Oddział Krakowski PTTK 1873-1973, Kraków. Materiały ze zjazdu w Wiśle w sprawach gospodarki turystycznej w Karpatach w dniach 10-11 maja 1935 r., Zbiory autora. Notatka Adama Jonaka, Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK Kraków, sygn. 2.2.11.4 Schronisko na Hali Krupowej. Okresy gospodarowanie podano na podstawie: opracowania złożonego przez Adama Jonaka, za wyjątkiem dodatkowo sprecyzowanych; protokół kontroli z rewizji problemowej dot. planowanego remontu schroniska PTTK na Hali Krupowej z 3 marca 1987 r., Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK Kraków, Zbiór Edwarda Moskały sygn. EMIII/58. Opinia prawna w sprawie umowy spółki, Zbiory Centralnego Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, sygn. 2.2.11.4 Schronisko na Hali Krupowej. Opinia w sprawie wartości obiektu PTTK położonego na Hali Krupowej koło Sidziny, Zbiory Centralnego Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, sygn. 2.2.11.4 Schronisko na Hali Krupowej. 423 Jerzy Kapłon Pełnomocnictwo z dnia 27 marca 1996, Archiwum Spółki z. oo. Schroniska i Hotele PTTK „Karpaty” w Nowym Sączu. Teczka 26 Schronisko PTTK na Hali Krupowej. Pismo KTG ZG PTTK do Oddziału Krakowskiego PTTK z dnia 18 stycznia 1989 r., Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK, Teczka Schronisko na Hali Krupowej. Pismo Oddziału Krakowskiego PTTK do Komisji Turystyki Górskiej ZG PTTK z dnia 20 czerwca 1988 r. w sprawie środków na sfinansowanie remontów i inwestycji w schronisku na Hali Krupowej, Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK, Teczka Schronisko na Hali Krupowej. Pismo Oddziału Krakowskiego PTTK do OZGT PTTK w Nowym Targu z dnia 15 grudnia 1986 r. w sprawie ubezpieczenia schroniska, Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK, Teczka Schronisko na Hali Krupowej. Pismo Oddziału Krakowskiego PTTK do ZG PTTK z dnia 10 czerwca 1997 r. w sprawie uznania Oddziału Krakowskiego PTTK za właściciela schroniska PTTK na Hali Krupowej, Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK, Teczka Schronisko na Hali Krupowej. Pismo Spółki „Karpaty" do Oddziału Krakowskiego PTTK z dnia 27 maja 1997 r„ Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK, Teczka Schronisko na Hali Krupowej. Pismo z dnia 23 września 1966 r. do Biura Ekonomiczno-Finansowego Zarządu Okręgu PTTK w Krakowie, znak ORT-I-2/1680/66, Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK Kraków, Zbiór Edwarda Moskały, sygn. EMIII/58. Pismo z dnia 23 września 1966 r. do Biura Ekonomiczno-Finansowego Zarządu Okręgu PTTK w Krakowie, znak ORT-I-2/1680/66, Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK Kraków, Zbiór Edwarda Moskały, Zbiór Edwarda Moskały, sygn. EMIII/58. Pismo Zarządu Oddziału PTTK w Krakowie do dyrekcji Zrzeszenia Gospodarki Turystycznej PTTK w Warszawie z dnia 8 listopada 1975 r., Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK, Teczka Schronisko na Hali Krupowej. Podziękowanie za darowiznę z 5 kwietnia 1934 roku Radzie Gminy Sidzina. Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. Postanowienie Sądu Powiatowego w Suchej Beskidzkiej z dnia 6 czerwca 1962 r., Dz.Kw.157/60, Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. Protokół i uchwały Zjazdu pt. „Rozwój turystyki, uzdrowisk i letnisk w Karpatach Polskich" odbytego na zaproszenie Ministerstwa Komunikacji w Jaremczu 8 i 9 czerwca 1935 roku. Warszawa. Protokół kontroli z rewizji problemowej dot. planowanego remontu schroniska PTTK na Hali Krupowej z 24 i 25 lutego 1987 r., Zbiory Centralnego Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, Zbiór Edwarda Moskały, sygn. EMIII/58. Protokół kontroli z rewizji problemowej dot. planowanego remontu schroniska PTTK na Hali Krupowej z 27 czerwca 1988 r., Archiwum Spółki z. oo. Schroniska i Hotele PTTK „Karpaty” w Nowym Sączu, Teczka 26 Schronisko PTTK na Hali Krupowej. 424 Schronisko PTTK na Hali Krupowej Protokół kontroli z rewizji problemowej dot. planowanego remontu schroniska PTTK na Hali Krupowej z 3 marca 1987 r„ Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK Kraków, Zbiór Edwarda Moskały, sygn. EMIII/58. Protokół z Konferencji Turystycznej w dniu 29 czerwca 1933 r. w Warszawie w Państwowym Urzędzie W'.F i P. W., Zbiory autora. Protokół z posiedzenia I Podkomisji Zachodniobeskidzkiej PTT, które odbył się 21 czerwca ¡933 r., Zbiory Centralnego Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, sygn. PTT 11.05.02 Komisja Zachodniobeskidzka (1926-1939). Protokół z posiedzenia I Podkomisji Zachodniobeskidzkiej PTT, które odbyło się 19 czerwca 1934 r„ Zbiory Centralnego Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, sygn. PTT 11.05.02 Komisja Zachodniobeskidzka (1926-1939). Protokół z posiedzenia I Podkomisji Zachodniobeskidzkiej PTT, Zbiory Centralnego Archiwum Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, sygn. PTT 11.05.02 Komisja Zachodniobeskidzka (1926-1939). Rutkowski J. K„ Materiały do historii schroniska na Hali Krupowej, Zbiory autora. Sprawozdanie Witolda Mileskiego z wyjazdu w tereny babiogórskie (obszary gospodarki Oddziałów PTT w Żywcu i Jordanowie) w dniach 15-17 maja 1937 r., Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK Kraków , sygn. PTT. 11.01 Szlaki turystyczne. Sprawozdanie Witolda Mileskiego z wyjazdu w tereny babiogórskie (obszary gospodarki Oddziałów PTT w Żywcu i Jordanowie) w dniach 19-21 lipca 1938 r., Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK Kraków, sygn. PTT. 11.01 Szlaki turystyczne. Sprawozdanie Witolda Mileskiego z wyjazdu w dniach 24, 25, 26 i 27 lipca 1938 r., Centralne Archiwum Turystyki Górskiej PTTK Kraków, sygn. PTT. 11.01 Szlaki turystyczne. Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie za okres od 1 IV. 1934 do 31. III. 1935 r. oraz finansowe za 1934 r., 1935, Kraków. Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie za okres od 1 IV. 1935 do 31. III. 1936 r. oraz finansowe za rok 1935,1936, Kraków. Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie za okres od I IV. 1937 do 31. XII. 1937 r. oraz finansowe za rok 1937,1938, Kraków. Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie za okres od 1. I. 1938 do 31. XII. 1938 r. oraz finansowe za rok 1938,1939, Kraków. Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie za okres od 3 IV. 1933 do 31. III. 1934 r. oraz finansowe za 1933 r., 1934, Kraków. Uchwala ZG PTTK z dnia 13 września 1972 r. Umowa dzierżawy zawarta 1 stycznia 1974 r. pomiędzy Oddziałem Krakowskim PTTK a Okręgowym Zespołem Obiektów Turystycznych PTTK w Krakowie, Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK, Teczka Schronisko na Hali Krupowej. 425 Jerzy Kapłon Wniosek nr 22 w sprawie odbudowy schronisk. Protokół Zjazdu w Sprawie Turystyki Górskiej w Zakopanem w dniach 28 lutego do 2 marca 1947 r., 124, Zbiory autora. Wyrok Sądu Rejonowego w Nowym Targu z dnia 22 września 2000 r., Archiwum Spółki z. oo. Schroniska i Hotele PTTK „Karpaty” w Nowym Sączu, Teczka 26 Schronisko PTTK na Hali Krupowej. Zarządzenie Ministra Finansów z dnia 22 lutego 1973 r. BS-5/404/2/73, Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK, Teczka Schronisko na Hali Krupowej. Zarządzenie Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego dla powiatu Sucha Beskidzka PSE.I- 443/178/71 z dnia 11 sierpnia 1971 r., Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. Zaświadczenie hipoteczne. Sekcja Sekretariatu dla spraw wieczystych Sądu Powiatowego w Suchej Beskidzkiej z dnia 22 marca 1960 r. Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. Zaświadczenie lokalizacyjne Nr 233/54 Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie Wojewódzkiej Komisji Planowania Gospodarczego. Pismo z dnia 10 maja 1954r. Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK, Teczka Schronisko na Hali Krupowej. Zaświadczenie lokalizacyjne nr 322/54/W z dnia 18 sierpnia 1954 r„ Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK, Teczka Schronisko na Hali Krupowej. Zlecenia opracowania dokumentacji inwestycyjnej przez Biuro Studiów i Projektów Budownictwa Wiejskiego w Krakowie z dnia 30 września 1971 r., Materiały archiwalne Oddziału Krakowskiego PTTK. Teczka Schronisko na Hali Krupowej. 426 OSTATNI LOT„TANGO-FOKSTROT" - KATASTROFA LOTNICZA POD SZCZYTEM POLIC Karolina Listwan-Franczak Pasmo Polic - urokliwe i malownicze, kryje w sobie niewyjaśnione po dziś dzień przyczyny katastrofy lotniczej. To na północnym stoku Polic w dniu 2 kwietnia 1969 r. tragicznie zakończył swój lot samolot AN-24 PLL „Lot” relacji Warszawa-Kraków, rejs nr LO165, który uderzając blisko sto metrów poniżej szczytu Polic, spowodował śmierć wszystkich osób znajdujących się na pokładzie - 47 pasażerów i 6 członków załogi. Katastrofa lotnicza w Policach ze względu na fakt, iż nigdy nie została, w sposób jednoznaczny, wyjaśniona do dzisiaj budzi spekulacje, zarówno specjalistów, jak i okolicznych mieszkańców, co do jej przyczyn, przebiegu i odpowiedzialności. Ze względu na wiele hipotez oraz wątpliwości, które wiążą się z tą tragedią, autorka oparła poniższy tekst na kilku materiałach źródłowych: J. Pałosza (1994), P. Semczuka (2010), A. Bazylczuka (2014) i materiale filmowym wyprodukowanym przez TVP „Czarny serial „Antonow 24”. Tragiczny lot 165" oraz wywiadach przeprowadzonych z mieszkańcami Skawicy, Białki oraz Zawoi. Przebieg katastrofy Samolot SP-LTF (Sierra-Papa-Lima-Tango-Fokstrot), w komunikacji radiowej nazywany „Tango-Fokstrot”, wystartował z lotniska Warszawa-Okęcie o godz. 15:20. Za sterami samolotu zasiadł doświadczony kapitan Czesław Doliński oraz II pilot - Janusz Grześczyk, który uprawnienia pilota AN-24 uzyskał 13 dni wcześniej. Lot miał trwać 39 minut i zakończyć się na lotnisku Kraków-Balice. Na trasie przelotu samolotu znajdowały się cztery radiolatarnie: Przysucha, którą samolot minął na wysokości 3900 m, Karolina Listwan-Franczak Jędrzejów, znajdująca się 8-10 minut lotu od Krakowa-Balic, tzw. radiolatarnia dalsza, znajdująca się 4 km przed początkiem pasa startowego w Balicach, którą samolot powinien minąć schodząc do wysokości 1200 m, a następnie 600 m oraz radiolatarnia bliższa - 1 km przed początkiem pasa. Należy nadmienić, że z chwilą minięcia Jędrzejowa samolot powinien przejść spod Kontroli Obszaru Warszawa-Okęcie pod Kontrolę Obszaru Kraków-Balice. „Tango-Fokstrot” planowo minął tylko radiolatarnię Przysucha o godz. 15:37. Na dalszym etapie lotu doszło do serii pomyłek popełnionych zarówno przez załogę samolotu, jak i obsługę naziemną. Około godz. 15:49 samolot powinien zameldować się kontroli lotniska Balice, mijając radiolatarnię Jędrzejów. Tak się jednak nie stało. Zaniepokojona obsługa radaru zbliżania w Balicach skontaktowała się z Kontrolą Obszaru Warszawa, zgłaszając, że nie ma łączności z samolotem. Według specjalistów wtedy poważny błąd popełnia asystentka kontrolera Obszaru Warszawa, która poinformowała, że samolot miał opóźnienie, mimo że nie miała z nim kontaktu od 13 minut. Asystentka przekazała, że „Tango-Foks ma wiatr w nos i nie będzie...’’. W ten sposób utwierdza kontrolę Balic w przekonaniu, że samolot jest opóźniony. O godz. 15:54 i 15:56 „Tango-Fokstrot” połączył się z Kontrolą Obszaru Warszawa-Okęcie, podając trzy różne czasy przelotu nad Jędrzejowem: 15:49,15:52 i 15:55. Po tych sprzecznych meldunkach podanych z samolotu nastąpiły kolejne pomyłki. O godz. 15:56 drugi pilot Janusz Grześczyk połączył się z kontrolą Balic i poinformował, że za 3-4 minuty będą nad radiolatarnią na (końcowym) podejściu do pasa w Balicach. Zarówno załoga samolotu, jak i kontrolerzy lotu nie zwrócili uwagi na sprzeczności i fakt, że w momencie składania tego meldunku samolot znajdował się już nad Balicami. W konsekwencji, kiedy o 16:08 radarzysta w Balicach wydał ostatnie polecenie: „Tango Fokstrot skręć w prawo, kurs sto dziesięć stopni i schodzicie do sześciuset metrów" w celu rozpoczęcia podchodzenia do lądowania, odpowiedzi już nie było. Według przekazu, chwilę później w Balicach zadzwonił telefon. Milicja pytała, czy coś wiedzą, bo właśnie zawiadomiono ich, że niedaleko Zawoi Fot. 1. Zachowany statecznik pionowy samolotu AN-24 PLL „Lot" po katastrofie w Paśmie Polic w 1969 r. (archiwum IPN) w Skawicy, o północny stok Polic rozbił się samolot (fot. 1, 2). Nie 428 Ostatni lot „TANGO-FOKSTROT" - katastrofa lotnicza pod szczytem Polic było już wątpliwości, że to Tango-Fokstrot. Samolot uderzył w kopułę szczytową Polic na wysokości ok. 1280 m n.p.m. (ok. 90 m poniżej szczytu) przy prędkości 360 km/h w 47 minucie lotu. Pierwszymi osobami, które dotarły na miejsce katastrofy byli okoliczni mieszkańcy, którym ukazał się makabryczny widok rozbitego samolotu i porozrzucanych ludzkich szczątków. Jak podają materiały źródłowe, pierwsi ratownicy pojawili się około godz. 20:00. Akcję ratowniczą prowadziło wojsko i milicja przy wspar Fot. 2. Elementy rozbitego samolotu AN-24 PLL „Lot" w Policach (archiwum IPN) ciu GOPR-u. Przekaz ten odbiega jednak od relacji okolicznych mieszkańców, którzy twierdzą, iż służby ratownicze na miejscu katastrofy pojawiły się dopiero następnego dnia. Przyczyną były złe warunki atmosferyczne - panująca tego dnia śnieżyca oraz zalegająca gruba pokrywa śnieżna (ponad 1 m w miejscu katastrofy). Odnaleźć można także relacje, mówiące o tym, że w rejonie katastrofy niemal natychmiast pojawiły się milicja i wojsko, a nie dopuszczono tam pierwszej grupy ratowników. Pozwolono im działać dopiero, gdy się okazało, że mundurowi nie są przygotowani do pracy w terenie pokrytym grubą warstwą śniegu. GOPR-owcy pomogli zwieźć zmasakrowane i porozrywane ciała. Na miejscu katastrofy znaleziono tzw. barospidograf, rejestrujący szybkość i wysokość lotu. Badania laboratoryjne wykazały jednak, że brakuje ok. 2,5 m taśmy rejestratora, odpowiadającej ok. 20 ostatnim minutom lotu. Brakującego fragmentu nigdy nie odnaleziono, ani nie ustalono w jakich okolicznościach zaginął. Prawdopodobnie jego odnalezienie wniosłoby wiele do jednoznacznego wyjaśnienia przyczyn katastrofy. Hipotezy dotyczące przyczyn katastrofy Hipotez dotyczących przyczyn katastrofy samolotu „Tango-Fokstrot” jest wiele. Spośród nich najczęściej rozważanymi jest porwanie samolotu oraz próba ucieczki załogi samolotu do Europy Zachodniej. Pojawiają się także teorie, mówiące o eksplozji bomby na 429 Karolina Listwan-Franczak pokładzie samolotu, czy też jego zestrzeleniu. Jednak najbardziej prawdopodobnym powodem katastrofy, był błąd ludzki oraz zawodny sprzęt. Dwie pierwsze hipotezy na początku śledztwa były bardzo poważnie brane pod uwagę, co wynikało z sytuacji politycznej w Polsce. Służba Bezpieczeństwa analizowała możliwość celowego działania pilotów, bądź działania pod presją porywaczy, w celu ucieczki przez Czechosłowację do Wiednia. Świadczyć o tym miało nastawienie jednego z urządzeń pokładowych na radiolatarnię lotniska w Wiedniu. Stosunkowo szybko odrzucono hipotezę o porwaniu samolotu, argumentując to faktem, iż na pokładzie nie było nikogo, kto mógł tego dokonać oraz, że nic nie wskazuje na to, że sami piloci chcieli uciec z Polski. Oficjalny komunikat władz dotyczący przyczyn katastrofy samolotu An-24 SP-LTF wskazuje na: błędy działania załogi statku oraz obsługi naziemnej, naruszenie przepisów prawa lotniczego oraz wadliwe działanie systemu kierowania ruchem lotniczym. Według ekspertów, badających katastrofy lotnicze, komunikat ten jest bardzo lakoniczny i nie wyjaśnia, w sposób wyczerpujący, przyczyn katastrofy samolotu „Tango-Fokstrot” oraz nie uwzględnia wielu czynników, które do tej katastrofy mogły się przyczynić. Czynniki te dzielą się na te natury ludzkiej, techniczne oraz błędy ówczesnego systemu. Podczas przeprowadzonego śledztwa pominięto kwestię zdrowia pilotów oraz ich sytuację rodzinną, zwłaszcza kapitana samolotu - Czesława Dolińskiego. Tymczasem uskarżał się on na problemy kardiologiczne, które ignorowano. Podczas sekcji zwłok kapitana znaleziono starą bliznę pozawałową i świeży zawał w dolnej ścianie serca. Pilot w dniu katastrofy skarżył się na silne bóle w klatce piersiowej. Śledczy, a w wcześniej także przełożeni, zignorowali również stan zdrowia psychicznego kapitana Dolińskiego, który zmierzył się z poważanym załamaniem nerwowym i nerwicą, spowodowanymi rozbiciem samolotu w 1960 r., na którym zwykle latał i śmiercią całej załogi, którą stanowili jego koledzy. Ze względu na stan zdrowia chciał on przejść do służby naziemnej, jednak nie uczynił tego ze względu na ciążę żony, która zagrożona wymagała dodatkowych środków finansowych. W związku z czym kapitan zaczął ukrywać objawy choroby i ukończył kurs języka angielskiego, aby latać poza granice Polski (i więcej zarabiać). W dniu katastrofy pozostawił w domu chorą żonę z 10-dniową córką oraz chorego na anginę syna. Błędy, które załoga samolotu prawdopodobnie popełniła mogły także wynikać z nie-doświadczenia załogi. Załoga, która leciała, była załogą dyżurną i oprócz kapitana Dolińskiego, nikt z niej nie mógł pochwalić się dużym doświadczeniem. Niektórzy badacze katastrofy mówią o tym, iż tuż po stracie samolotu główny pilot poczuł się źle. Jednak załoga zamiast poinformować o tym obsługę naziemną, próbowała zataić złe samopoczucie Dolińskiego. Prawdopodobnie on sam zakazał informować o tym, ratując się paleniem papierosów. Tym samym atak serca nasilił się. Doliński jednak nie utracił przytomności i do końca sterował samolotem, bojąc się przekazać prowadzenie 430 Ostatni lot„TANGO-FOKSTROT" - katastrofa lotnicza pod szczytem Polic samolotu niedoświadczonemu Grześczykowi. Pojawia się też hipoteza, że to właśnie Grześczyk przejął nawigację samolotu, stąd pojawiły się błędne komunikaty o jego położeniu. Zwolennicy tej hipotezy wprost twierdzą, że głównym winowajcą był kapitan Czesław Doliński. Zataił on chorobę serca, która w decydującym momencie doprowadziła do zawału. Reszta załogi miała go ratować, a samolot pozostawiony sam sobie leciał w nieokreślonym kierunku. Część hipotez badawczych pomija jednak aspekt stanu zdrowia głównego pilota samolotu An-24 SP-LTF i doświadczenia załogi, przychylając się do twierdzenia, iż winny katastrofy był zły stan urządzeń technicznych oraz nieprofesjonalne działanie radarzystów. Potwierdzają to wyniki badań komisji, powołanej w celu wyjaśnienia przyczyn katastrofy, przez ministra komunikacji Piotra Lewińskiego. Komisja ta stwierdziła, iż stan zdrowia głównego pilota nie miał wpływu na przebieg lotu. Według niej piloci zwyczajnie się zgubili. Nie mając pojęcia, gdzie są, zaufali obsłudze radaru i wykonywali wszystkie polecenia. Winna była także kontrola obszaru w Warszawie i Krakowie. Pojawiają się głosy, że w momencie przelotu samolotu „Tango-Fokstrot” nie działała radiolatarnia w Jędrzejowie. Eksperci wskazują też na błędne wykorzystanie na lotnisku w Balicach radaru DECCA. Część źródeł wskazuje, że radar ten, zgodnie ze specyfikacją producenta, był przeznaczony wyłącznie do stosowania na lotniskach położonych na terenie płaskim. Był natomiast całkowicie nieprzydatny w Krakowie. Uwagę tę zignorowała obsługa lotniska w Balicach, która od czasu do czasu „nieoficjalnie” uruchamiała radar i próbowała z niego korzystać. Radarzyści w Balicach 2 kwietnia 1969 r. samowolnie uruchomili radar, za pomocą którego starali się naprowadzać samolot An-24 SP-LTF. Twierdzili oni, że widzieli na radarze „Tango-Fokstrot” i zgodnie z jego położeniem nawigowali załogę samolotu. Jednak komisja badająca przyczyny katastrofy jednoznacznie stwierdziła, iż kropka, którą obserwowali na ekranie radarzyści, nie była naprowadzanym samolotem. Piloci wykonywali manewry zgodnie z poleceniami załogi naziemnej. Doprowadziło to, do tragedii. Pojawia się w tym miejscu pytanie dlaczego piloci nie meldowali o sytuacji na pokładzie i nie przyznali się do tego, że nie są pewni położenia samolotu? Prawdopodobnie wpływ na to miał czynnik psychologiczny i restrykcyjne przepisy prawa. Według nich spóźnienie się na kolejny punkt kontrolny powodowało wszczęcie specjalnej procedury wyjaśniającej , a nawet możliwość zawieszenia w czynnościach pilota. Piloci, bojąc się dotkliwej kary woleli nie przyznać się do błędu, przypuszczając, że przed Balicami będą przechwyceni przez radar i wtedy ustalą swą pozycję. Czynników, które mogły zaważyć na losach samolotu „Tango-Fokstrot” i życiu jego załogi i pasażerów jest wiele. Dziś, blisko 50 lat po tragicznym locie 165, pozostaje dużo pytań bez odpowiedzi. Te główne to: dlaczego zostają podane błędne czasy przelotu nad radiolatarniami?, dokąd naprawdę leciał Antonow 24? i co stało się z zapisem ostatnich 431 Karolina Listwan-Franczak 20 minut lotu? Wydaje się, że katastrofa samolotu „Tango-Fokstrot” była wynikiem zbiegu wielu niefortunnych czynników. Niefortunna okazała się także sytuacja polityczna, w której przyszło wyjaśniać jej powody. Jak podkreśla J. Pałosz (1994), niektórym instytucjom badającym przyczyny wypadku bardziej zależało na zagmatwaniu sprawy niż jej wyjaśnieniu. Widać było dwa zwalczające się „lobby” - obsługi naziemnej i pilotów. Sytuację komplikowały działania Piotra Lewińskiego, który w momencie wypadku był ministrem komunikacji, a którego syn zginął w katastrofie. Podejmował on działania we własnym zakresie, negując ustalenia Głównej Komisji Badania Wypadków Lotniczych. Z kolei władzom partyjnym zależało na takim wyjaśnieniu przyczyn katastrofy, które nie rzucałoby złego światła na działania Państwa. Tymczasem część uchybień wynikała ze zwykłego bałaganiarstwa, oszczędności, które spowodowały kupienie radaru, który co najwyżej mógł potwierdzić położenie samolotu, ale nie był zdolny go ustalić, absurdalnych przepisów prawnych, które skłoniły załogę samolotu do przekłamywania danych odnośnie położenia samolotu, złego wyszkolenia operatorów radaru oraz wadliwego systemu kontroli zdrowia pilotów. Prokuratura postawiła zarzuty nieumyślnego spowodowania katastrofy trzem kontrolerom lotów z Balic. Jednak w czerwcu 1970 r. postępowanie wobec kontrolerów umorzono na podstawie amnestii, jaką uchwalono z okazji 25-lecia manifestu PKWN. Ofiary katastrofy lotniczej w Policach Ofiary katastrofy zostały upamiętnione w pięciu miejscach na obszarze Pasma Polic: w formie pomnika na szczycie Polic, przypominającego kształtem statecznik pionowy samolotu An-24 SP-LTF z tablicą z nazwiskami ofiar katastrofy (fot. 3, 4); metalowym krzyżem w pobliżu szczytu Polic wykonanym z metalowych elementów rozbitego samolotu (fot. 5); drewnianym krzyżem zlokalizowanym tuż poniżej miejsca katastrofy; symbolicznym grobem prof. Zenona Klemensiewicza na Przełęczy Lipnickiej oraz na tablicy umieszczonej wewnątrz kaplicy Matki Bożej Opiekunki Turystów na Okrąglicy. Wśród 53 ofiar katastrofy znajdowali się m.in. polski językoznawca profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Zenon Klemensiewicz (jego imieniem nazwano rezerwat przyrody na Policach oraz Szkołę Podstawową nr 1 w Skawicy), jego asystentka Irena Tetelowska, były minister lasów Stanisław Tkaczow, czternastoletni syn ministra komunikacji Piotra Lewińskiego - Stanisław (traktowany jako VIP), duchowny Kościoła Polskokatolickiego Antoni Naumczyk z rodziną, a także pilot szybowcowy i pilot PLL LOT Zbigniew Rawicz, który leciał w roli pasażera. 432 Ostatni lot „TANGO-FOKSTROT" - katastrofa lotnicza pod szczytem Polic Fot. 3. Pomnik pamięci ofiar katastrofy na szczycie Polic (fot. R. Koprowski) Fot. 4- Lista ofiar katastrofy samolotu AN-24 PLL „Lot" umieszczona na pomniku na szczycie Polic (fot. R. Koprowski) Fot. 5. Krzyż z elementami rozbitego samolotu AN-24 PLL„Lot"(fot.P. Franczak) 433 Karolina Listwan-Franczak Zakończenie Pasmo Polic jest niemym świadkiem tragedii samolotu „Tango-Fokstrot”. Niestety ta jedna z największych katastrof lotniczych w Polsce do dziś osnuta jest aurą tajemniczości i wiążę się z szeregiem pytań i wątpliwości. Skłania jednak do refleksji, iż ludzkie słabości - zaniedbania i niechęć przyznania się do błędu zaważyły na śmierci 53 osób. Jedyna dokumentacja dotycząca katastrofy lotniczej w Policach znajduje się w archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Wieliczce. Składa się na nią trzydzieści tomów akt, zawierających kilka tysięcy stron. Odnaleźć można na nich stenogramy rozmów pilotów, opinie ekspertów w zakresie kryminalistyki, notatkę o nieprawidłowościach w PLL LOT, a także dokumentację medyczną kapitana Czesława Dolińskiego. Ponadto do akt dołączono dokumenty samolotu, książki lotów i licencje pilotów. Materiał zawiera także dokumentację fotograficzną, filmy z miejsca katastrofy oraz drobne rzeczy, które przetrwały wypadek. Literatura Bazylczuk A., 2014, Upadek z przestworzy, Magazyn NPM, 3, 22-25. Czarny serial „Antonow 24". Tragiczny lot 165, materiał filmowy, TVP, 2000-2001. Pałosz J., 1994, Tragedia pod Zawoją. Historia ostatniego rejsu samolotu SPLTF, Pod Diablakiem, 11-16. Semczuk P., 2010, Katastrofy PRL: Katastrofa An-24 pod Zawoją, Newsweek, 10-15. Semczuk P„ 2011, Zatajone katastrofy PRL, Ringier Axel Springer Polska, Warszawa. 434 PRZYRODA-CZŁOWIEK STRUKTURA POKRYCIA TERENU Witold Jucha Wprowadzenie Pokrycie terenu jest wypadkową wielu czynników. Do naturalnych elementów należą budowa geologiczna, ukształtowanie a także klimat, warunkujące sieć hydrograficzną oraz pierwotną szatę roślinną. W drugiej kolejności należy wymienić różne aspekty historycznego i współczesnego oddziaływania człowieka: karczowanie lasów, działalność rolniczą i pasterską, zmiany w sieci wodnej, pozyskiwanie surowców naturalnych, wreszcie zagospodarowanie pod kątem komunikacji i urbanizacji. Obiekty przyrodnicze oraz użytkowanie terenu wspólnie tworzą ciągły obraz pokrycia terenu. Jego ciągłość wyraża się w tym, że każdemu terenowi można przypisać jakąś klasę pokrycia. Studia nad pokryciem terenu można prowadzić na wiele sposobów. Część autorów skupia się na określeniu jednego, najbardziej aktualnego stanu jego struktury (Bielecka, Ciołkosz 2004; Kunz 2008; Jucha, Kroczak 2014), dokonywane są także analizy zmian pokrycia z użyciem analizy porównawczej danych z dwóch lub więcej okresów/źró-deł (Grudowska 2015; Jucha 2016). W każdym przypadku ocenie podlegają struktura i zróżnicowanie przestrzenne (Bielecka, Ciołkosz 2004; Grudowska 2015), charakterystyka na tle innych obszarów (Kozak 2005; Kunz 2008), a z kwestii technicznych analizowana jest dostępność i jakość źródeł oraz metody klasyfikacji (Civco 1993; Jucha, Kroczak 2014). Obecnie standardem w tego typu badaniach stało się wykorzystanie środowiska systemów informacji geograficznej (GIS) jako nośnika bazy danych oraz narzędzia badawczego. Pokrycie terenu jest również jednym z czynników wykorzystywanych w wielu modelach i analizach przestrzennych w GIS. Witold Jucha Celem niniejszego tekstu jest przybliżenie charakterystyki pokrycia terenu w Paśmie Polic. Jest to północno-wschodni wycinek Beskidu Żywieckiego, znajdującego się w polskich Karpatach Zewnętrznych. Postawiony wyżej cel osiągnięto poprzez stworzenie bazy danych na podstawie najbardziej aktualnej dostępnej ortofotomapy Polski, którą następnie poddano obróbce z użyciem narzędzi GIS. Ponieważ terenem badań była grupa górska, odniesiono się w analizie do następujących parametrów: powierzchni wydzieleń na tle Karpat polskich oraz zmiany udziałów poszczególnych typów pokrycia terenu wraz ze wzrostem wysokości n.p.m. Materiały i metody Podstawowym materiałem badawczym były arkusze ortofotomapy Polski pochodzącej z lat 2012-2015, udostępnionej dla Zbiorów Kartograficznych IG UP w Krakowie. W badaniu wykorzystano także cyfrowy model wysokościowy pochodzący z misji SRTM, pobrany ze strony Global Land Cover Facility (http://www.landcover.org/). Dane o pokryciu terenu pozyskano z ortofotomapy za pomocą ręcznej wektoryzacji. Wprowadzono przy tym podział na pięć klas pokrycia: lasy, tereny rolnicze (zaliczono do nich uprawy, łąki i pastwiska, odłogi), tereny wód powierzchniowych, obejścia przy terenach z zabudową mieszkaniową, tereny przemysłowe. Z terenów obejść oraz terenów przemysłowych wydzielono dodatkowo budynki oraz zabudowania gospodarcze i przemysłowe. Z utworzonej warstwy GIS wygenerowano mapę pokrycia terenu w Paśmie Polic oraz diagram kołowy przedstawiający udziały poszczególnych klas pokrycia w powierzchni pasma. Następnie na podstawie cyfrowego modelu wysokościowego wygenerowano mapę hipsometryczną, na której w przedziałach co 50 m analogicznie zbadano udział przyjętych wydzieleń pokrycia terenu. Wyniki przedstawiono w formie skumulowanego wykresu zależności między powierzchnią danej klasy a wysokością n.p.m. Wyniki Pasmo Polic jako jednostka jest w znacznej części zalesione (ryc. 1), lasy zajmują w nim prawie 3/4 powierzchni (ryc. 2). Wśród pozostałych klas największą powierzchnię mają tereny rolnicze - ponad 20%. Około 4% zajmuje wydzielenie obejścia, którym objęto tereny sadów i ogródków przydomowych oraz place i linie komunikacyjne wewnątrz 438 Struktura pokrycia terenu Ryc.i. Mapa pokrycia terenu w Paśmie Polic Ryc.2. Struktura pokrycia terenu w Paśmie Polic 439 Witold Jucha miejscowości. Pozostałe klasy mają około 2% udziału w powierzchni pasma, w tym 1,5% zajmują budynki (fot. 1). Jest to również najbardziej rozczłonkowana klasa, zawierająca łącznie 4394 obiekty. Każdy z nich jest osobnym budynkiem. Obszary górskie w Polsce charakteryzują się dużym udziałem lasów, które są dla nich naturalną roślinnością klimaksową. Obecne średnie zalesienie Karpat wynosi około 50% (Kozak 2005; Kozak i in. 2006). Równocześnie obserwowane jest duże zróżnicowanie przestrzenne jego rozmieszczenia - wylesione są zazwyczaj dna dolin i kotlin śródgórskich (tereny rolnicze i zabudowa) oraz wierzchowiny (pozostałość po działalności pasterskiej). Jeśli Karpaty będą analizowane w podziale na pasma górskie, to w każdym paśmie wartość lesistości będzie wysoka. Zastosowanie innego rodzaju podziałów (np. na zlewnie, powiaty lub gminy) spowoduje obniżenie tego wskaźnika. Pokrycie terenu i udział poszczególnych klas w Paśmie Polic jest zdeterminowane sposobem wydzielenia tej jednostki z obszaru Karpat. Pasmo Polic jako obszar badań został wydzielony w taki sposób, że w części środkowej analizowanego poligonu znalazł się pokryty w znacznej części przez las grzbiet pasma. Wylesione oraz zagospodarowane rolniczo i pod zabudowę dna dolin znalazły się przy granicach tego terenu. Ponadto połowa powierzchni każdej granicznej doliny została przydzielona do pasm sąsiednich. Stąd wynika m.in. duży udział lasów w powierzchni pasma. Znaczne zalesienie pasma jest również wynikiem zaniechania na tym obszarze tradycyjnej gospodarki pasterskiej w XX wieku, skutkiem czego nastąpił zanik wielu polan śródleśnych i grzbietowych, m.in. Hali Śmietanowej (Kozak i in. 2006; Franczak, Jucha Fot. 1. Pasowy układ struktury pokrycia terenu w dolinie Skawicy (fot. A. Piasecki; 2017) 2017). Doszło również do obniżenia granicy rolno-leśnej w wyniku porzucenia przed kilkunastoma laty tradycyjnej gospodarki rolnej (fot. 2,3). Równocześnie powierzchnia i kondycja lasów dynamicznie się zmienia - na obszarze gmin otaczających Pasmo Polic funkcjonuje wiele zakładów pozyskania i przetwórstwa drewna. Zmiany w drzewostanie są także efektem zdarzeń naturalnych (głównie wiatrołomów i wiatrowałów). Na wykresie zależności pomiędzy wysokością a skumulowaną powierzchnią danej klasy (ryc. 3) 440 Struktura pokrycia terenu widoczna jest wyraźna zależność pokazująca, że lasy znajdują się na terenach o wyższej wysokości n.p.m. względem pozostałych klas. Jest to zwykle wartość większa o około 200-250 m. Do terenów rolniczych należą wylesione dna dolin - na rycinie 2 uwidaczniają się one w sposób szczególnie wyraźny w dolinie Skawicy (fot. 4, 5) oraz Bystrzanki. Na obszarze pasma wciąż obecnych jest także wiele polan, które często są częściami dawnych znacznie większych powierzchni bezleśnych. Największy powierzchniowo obszar tego typu znajduje się w części południowej i jest jednocześnie śladem wiatrołomu oraz wyrębu lasu. Oprócz tego pomiędzy północną stroną głównego grzbietu Pasma Polic a niższym od niego grzbietem północnym pasma znajduje się wylesiony pas polan wraz zabudowaniami kilku przysiółków miejscowości Skawica, Zawoja i Juszczyn (ryc. 1). Stosunkowo najmniejszym udziałem zarówno terenów zagospodarowanych rolniczo, jak i zabudowanych w stosunku do powierzchni lasów cechuje się południowa część pasma, leżąca na terenie gminy Jabłonka. Tereny rolnicze poniżej granicy lasów sięgają do wysokości około 800 m n.p.m., a połowa ich areału leży poniżej 550 m n.p.m. (ryc. 3; fot. 6). Tereny bezleśne (polany) na Fot. 2. Sukcesja leśna na obszarze porzuconych pól uprawnych w Skawicy (fot. P. Franczak; 2016) Fot. 3. Żniwa na ostatnich uprawianych polach w Skawicy (fot. M. Gąsek; 2014) 441 Witold Jucha lasy tereny rolnicze rzeki i zbiorniki obejścia tereny przemysłowe budynki Ryc.3- Wykres zależności między skumulowaną powierzchnią danej klasy pokrycia terenu a wysokością n.p.m. Fot. 4. Panorama Pasma Polic w latach 30.XX w. z Makowskiej Góry (archiwum NAC) wysokości powyżej 1000 m n.p.m. zajmują około 10% powierzchni tej klasy ogółem. Niski udział klasy wody powierzchniowe jest spowodowany przez kilka czynników. Pierwszym jest brak dużych naturalnych zbiorników wodnych na terenie pasma. Istniejące na terenie gminy Zawoja zbiorniki sztuczne są związane z gospodarką rybną (stawy). Ponadto do tej klasy zostały przypisane osadniki z gminnej oczyszczalni ścieków. Resztę udziału tej klasy w powierzchni pasma dopełniają fragmenty powierzchni wody w korytach rzek Skawy i Skawicy na granicy przyjętego poligonu badawczego. Areał tej klasy w całości znajduje się poniżej wysokości 600 m n.p.m. 442 Struktura pokrycia terenu Łącznie około 8,5% powierzchni pasma stanowią tereny zabudowy mieszkalnej i przemysłowej. Zabudowa miejscowości w Karpatach jest zlokalizowana głównie w niższych partiach dolin (do 700 m n.p.m.). Na mapie pokrycia terenu (ryc. 1) klasa ta posiada charakterystyczny wydłużony kształt naśladujący przebieg doliny rzecznej. W przypadku Pasma Polic jedynym wyjątkiem od tej reguły jest wspomniany wcześniej pas składający się z pól uprawnych i przysiółków wsi Skawica znajdujący się na północ od głównego grzbietu pasma, zajmujący niecałe 3% łącznej powierzchni terenów zabudowanych. Wielkość samego pasma jako szczegółowego wydzielenia w Beskidzie Żywieckim oraz sposób wytyczenia granic spowodowały, że żadna z wymienionych gmin nie znajduje się w całości w jego obrębie (granice gmin są poprowadzone w Karpatach najczęściej wzdłuż grzbietów, a nie dolin rzecznych). W związku z tym także zabudowa miejscowości na terenie badań koncentruje się wzdłuż granic pasma Fot. 5. Panorama Pasma Polic w 2016 r. z Makowskiej Góry (fot. P. Gigoń) Fot. 6. Porzucone pola uprawne w Skawicy (fot. P. Franczak; 2016) oraz wzdłuż sieci wodnej obszaru. Jedynie zabudowa miejscowości Juszczyn w gmi nie Maków Podhalański znajduje się w całości na terenie pasma. Drugą miejscowością, która znajduje się w znacznej części na obszarze Pasma Polic jest Skawica w gminie Zawoja, która poza kilkoma przysiółkami jest zlokalizowana na wschodnim brzegu rzeki o tej samej nazwie. Obie znajdują się w części północno-zachodniej obszaru badań. Widoczna w północno-zachodniej części zabudowa należy do wsi Zawoja i Skawica. Zabudowa w części północnej w kształcie zbliżonym do półksiężyca należy do wsi 443 Witold Jucha Juszczyn, natomiast w części wschodniej zlokalizowane są fragmenty wsi Osielec, Bystra i Sidzina koło Jordanowa, które znajdują się na zachód od rzeki Skawy. Największym powierzchniowo, silnie przekształconym terenem przemysłu wydobywczego na terenie Pasma Polic jest kamieniołom we wsi Osielec (gmina Jordanów), znajdujący się we wschodniej części poligonu badawczego (ryc. i). Jego powierzchnia wynosi 30 ha (50% łącznego areału obszarów zindustrializowanych w paśmie). Pozostałe to tereny rozproszonych zakładów przemysłowych znajdujących się w miejscowościach leżących na obszarze pasma. Podsumowanie Pasmo Polic jest obszarem o bardzo dużym udziale powierzchni lasów, które obecnie zajmują prawie 75% jego powierzchni. Na mapie pokrycia terenu widoczna jest granica rolno-leśna, przebiegająca na wysokości 650-800 m n.p.m. Wylesione pozo-stają niższe partie dolin Skawicy i Bystrzanki, na terenie pasma znajduje się ponadto wiele polan śródleśnych o niewielkiej powierzchni jednostkowej, które wraz z odłogowanymi polami podlegają sukcesywnemu zarastaniu (fot. 7, 8). Łączna powierzchnia terenów, którym przypisano użytkowanie rolnicze wynosiła ponad 20%. Pozostałe 5% zajmowały tereny zajęte przez zabudowę wraz z obejściami oraz tereny przemysłowe, w tym kamieniołomy. Tereny zajmowane przez wody powierzchniowe w Paśmie Polic stanowiły około 0,5%, obejmując jedynie niewielkie sztuczne zbiorniki (brak na terenie pasma większych zbiorników naturalnych). Fot. 7. Przysiółek Limów w Skawicy w 2003 r. (fot. P. Listwan) Fot. 8. Przysiółek Limów w Skawicy w 2017 r. (fot. P. Franczak) 444 Struktura pokrycia terenu Literatura Bielecka E., Ciołkosz A., 2004, Mapa pokrycia terenu w Polsce w skali 1:1000 000jako wynik wizualizacji bazy danych CLC-2000, Polski Przegląd Kartograficzny, 36, 4, 274-287. Civco D.L., 1993, Artifical neural networks for land-cover classification and mapping, [w:] International Journal of Geographical Information System, 17, 2,173-186. Franczak P„ Jucha W., 2017, Proces zaniku Hali Śmietanowej w Paśmie Polic, [w:] VI Konferencja naukowa GIS w nauce, Olsztyn, 8-10.06.2017, mat. konferencyjne. Grudowska P, 2015, Zmiany w strukturze zagospodarowania obszarów okolic Dulowej w latach 1998-2014, Prace Studenckiego Koła Naukowego Geografów, 4, 49-61. Jucha W., Kroczak R., 2014, Porównanie danych o użytkowaniu terenu z programu CORINE Land Cover z danymi uzyskanymi z ortofotomap, [w:] E. Kaczmarska, P. Raźniak (red.): Społeczno--ekonomiczne i przestrzenne przemiany struktur regionalnych, Wyd. KAFM, Kraków, 2,123-136. Jucha W., 2016, Zmiany przestrzenne środowisk podmokłych w Kotlinie Sandomierskiej w XIX i XX wieku i ocena możliwości ich renaturyzacji, maszynopis rozprawy doktorskiej, UP, Kraków. Kozak J., 2005, Zmiany powierzchni lasów w Karpatach polskich na tle innych gór świata, Wyd. UJ, Kraków. Kozak J., Estreguil Ch., Troll M., 2006, Forest cover changes in the northern Carpathians in the 20th century: a slow transition, Journal of Land Use Science, 2, 2,127-146. Kunz M., 2008, Pokrycie terenu jako kryterium zróżnicowania struktury krajobrazu wybranych obszarów chronionych Pomorza, Archiwum Fotogranetrii, Kartografii i Teledetekcji, 18a, 313-321. 445 ANTROPOGENICZNE FORMY RZEZBY Michał Zatorski Wprowadzenie Antropogeniczne formy rzeźby występują powierzchniowo lub punktowo tworząc pewne układy geometryczne nawiązujące do aktywności gospodarczej człowieka. Powstają na wskutek niszczącej, budującej lub przeobrażającej działalności ludzi zamieszkującej dany obszar geograficzno-historyczny. W przeszłości większość dolin była zagospodarowana, a stoki górskie i wierzchowiny zajmowały pastwiska, polany kośne oraz grunty orne (Krzywda 2012). Ponadto od Babiej Góry przez Przełęcz Lipnicką (1010 m n.p.m.) i Police (1369 m n.p.m.) przebiegała do 1918 r. historyczna granica polsko - węgierska, a w latach 1939-1945 granica Słowacji z niemiecką Generalną Gubernią (fot. 1; Eberhardt 2004). W początkach zasiedlania tej części Karpat zmiany struktury użytkowania ziemi polegały na sukcesywnym wylesianiu celem pozyskiwania przestrzeni dla osadnictwa i działalności rolniczej. Po zakończeniu głównego procesu osadniczego w XVII w. rozpoczął się kolejny, związany z rozwojem osiedli i miejscowości, który potrwał aż do lat 30. XX w. Notowany na przełomie XIX i XX w. gwałtowny przyrost liczby ludności doprowadził do zagęszczenia zabudowy, a także przekształcenia krajobrazu naturalnego. Spłaszczenia grzbietowe i stokowe zostały wówczas zajęte na potrzeby gospodarki rolnej. Część pól uprawiano, a te gorsze były pastwiskami dla dużych wtedy stad owiec i bydła. Na polanach i halach górskich zakładano również niewielkie osiedla i przysiółki. Od intensywności gospodarki rolnej zależała bezpośrednio liczba i rodzaj antropogenicznych form rzeźby, dlatego w badaniach antropogenicznych form rzeźby istotnego znaczenia nabiera na tym obszarze lokalna toponimia określająca funkcje danych obszarów górskich. W Paśmie Polic określenia takie jak m.in. Rola Staszkowa, Michał Zatorski Rola Kamycka, Polana Broski, Polana Putkówka, Hala Krupowa, Hala Śmietanowa są efektem gospodarczego przeznaczenia tych obszarów jako gruntów ornych, polan Kośnych lub hal pasterskich (Karkoszka, Kostuch 1970; Ciuruś 1982). Do antropogenicznych form rzeźby występujących w Paśmie Polic można zaliczyć: drogi, kopce kamienne, podmurówki, studnie, urządzenia do spiętrzania wody, mostki, przepusty, kamienne wzmocnienia. Jednak są one nierównomiernie rozmieszczone, a miejsca ich koncentracji uwarunkowane są najczęściej czynnikami geomorfologicznymi (ekspozycją, nachyleniem stoków, intensywnością procesów erozyjnych), hydrologicznymi, a także geologicznymi (Starkel 1972). Najpowszechniejszy podział antropogenicznych form rzeźby oparty jest na kryterium kształtu form względem powierzchni terenu (Klimaszewski 1978). Formy wklęsłe to te utworzone na wskutek niszczącej działalności człowieka np. kopalnie odkrywkowe, kamieniołomy, ziemianki, sztolnie i inne wyrobiska górnicze, a także wcięcia, wykopy, podcięcia drogowe, leje po bombach, zapadliska kopalniane oraz niecki z osiadania. Formy wypukłe utworzone są z kolei na wskutek budującej działalności człowieka i należą do nich m.in. kurhany, mogiły, kopce kamienne, wały, grodziska, nasypy drogowe i kolejowe, hałdy i zwały kopalniane. Oddzielną grupę stanowią te antropogeniczne form rzeźby, które powstały w wyniku niwelacji danego obszaru np. terasy rolne i budowlane. Na obszarze Pasma Polic jest wiele przykładów form rzeźby, które można sklasyfikować według kryteriów morfometrycznych, jednak tego typu klasyfikacje nie wyjaśniają ich genezy. W zaproponowanej poniżej charakterystyce posłużono się głównie kryterium funkcjonalnym, nie zaś morfologią tych form. Stosowano ją już w Beskidzie Niskim (Margielewski i in. 2013; Zatorski, Franczak 2016), gdyż ułatwia ona określenie genezy danej formy w świetle uwarunkowań historycznych. Na potrzeby tego opracowania zmodyfikowano ją i uzupełniono wyróżniając pięć kategorii antropogenicznych form rzeźby, związanych z: 1) zabudową mieszkalną i gospodarczą; 2) kultem religijnym; 3) gospodarką rolno-leśną i eksploatacją surowców skalnych; 4) działaniami militarnymi (w tym walkami partyzanckimi); 5) rozwojem turystyki. Georóżnorodność antropogenicznych form rzeźby Omawiane w tym rozdziale antropogeniczne formy rzeźby Pasma Polic stanowią ważny element jego krajobrazu, bo w przeciwieństwie do regionów południo-wschod-niej Polski (Beskid Niski, Bieszczady, Pogórze Przemyskie) ich stan zachowania jest 448 Antropogeniczne formy rzeźby lepszy. Wynika to z ciągłości pokoleniowej, której nie przerwały akcje przesiedleńcze, a ziemia mogła pozostać w rękach gospodarzy do dziś. W Paśmie Polic niewiele jest jednak form antropogenicznych związanych z dawną zabudową mieszkalną oraz kultem religijnym z XIX i początku XX w. ponieważ ich miejsce zajmowała niemal od razu współczesna zabudowa. Pojedyncze obiekty z tego okresu zlokalizowane są głównie w rejonie dawnych przysiółków oraz osiedli na stokach Pasma Polic np. Roli Flakowej (fot. 2), Roli Staszkowej, Malinowem (w Sidzinie), Sudorowej, Pato-ręcznej (w Skawicy), Zimnej Dziurze, Kiczorce, Koszorku (w Zawoi). W każdej wsi znajduje się ponadto wiele kapliczek przydrożnych pochodzących z XIX i XX w. (Kapliczki ... 2016), które można zaliczyć do specyficznych form rzeźby ze względu na wykorzystanie kamiennych cokołów lub lokalnych surowców skalnych. Pojedyncze z nich pochodzą ze słynnego warsztatu kamieniarskiego w Białym Potoku na słowackiej Orawie, należą do nich obiekty znajdujące się m.in. w osiedlu Makówka w Sidzinie oraz na cmentarzu parafialnym w Zubrzycy Górnej (fot. 3). Wśród innych ciekawych obiektów, które można zaliczyć do tej specyficznej grupy form Fot. 1. Słupki graniczne wykorzystane do budowy chatki pracowników leśnych Pod Polką (Leśnictwo Sidzina) między Policami a Czyrńcem (fot. P. Krzywda; 2013) Fot. 2. Opuszczona chata na Roli Flakowej w Sidzinie (fot. P. Franczak; 2012) 449 Michał Zatorski Fot. 3. Kamienna figura pochodząca z warsztatu białopotoc-kiego w Sidzinie (fot. P. Krzywda) rzeźby należy wymienić również m.in. figurę Chrystusa Upadającego pod Krzyżem w Sidzinie, kapliczkę trójkondygnacyjną na Sołtystwie, Okrągłą Kapliczkę na Kotówce, kamienny krzyż na roli Gizowej w Bystrej Podhalańskiej, kapliczkę na Przełęczy Zubrzyckiej, Zbójnicką Kapliczkę w Zawoi oraz tzw. kapliczki domkowe w Skawicy na Sołtystwie i na Koninie. Ponadto w pobliżu współczesnej zabudowy mieszkalnej zachowały się również ślady po historycznej zabudowie gospodarczej: hutach szkła (osiedle Hucisko w Skawicy; osiedle Huta w Juszczynie) oraz młynówkach, których rolą było zaopatrzenie w wodę młynów i tartaków (m.in. U Łatki w Zawoi, na Sołtystwie oraz U Wiechcia w Skawicy). Na Przysłopie w Juszczyńskich Polanach w XVII w. znajdowały się również mielerze do wypalania węgla drzew- nego i smoły (Krzywda 2012). Były to stosy drewna, zwykle gorszej jakości technicznej ułożone w kształcie kopuł, a następnie przykryte gliną, ziemią lub darnią. W procesie suchej destylacji powstawał w ten sposób węgiel drzewny. Na kopułę drewna układano niekiedy także warstwę żywicznej sośniny, wówczas mielerz bywał zarazem smolarnią (Marszałek 2003). Pozostałością po takiej działalności są niewielkie obszary z wyjało wionym fragmentem ziemi. Tego typu obiekty mieściły się z pewnością w Na Węglami w Skawicy Suchej Górze (obecnie znajduje się w tym miejscu pole biwakowe Nadleśnictwa Sucha Beskidzka). Innymi elementami związanymi z zabudową są rozproszone szałasy pasterskie, które nieraz przyjmowały postać sezonowych osiedli dla pasterzy, a nawet ich rodzin. Wśród takich obiektów antropogenicznych wymienić należy więc ślady po: mieszkalnych zagrodach jednobudynkowych (kamienne podmurówki, paleniska, klepiska, niekiedy fragmenty pieców i piwnic) i budynkach gospodarczych (kamienne podmurówki po stodołach i spichlerzach). Pozostałości takiego kamiennego szałasu znajdują się w lesie, na obszarze dawnej Hali Śmietanowej (fot. 3). Zazwyczaj pasterze nie 450 Antropogeniczne formy rzeźby przeprowadzali niwelacji terenu lecz dostosowywali się do lokalnych warunków naturalnych (np. Hala Krupowa, Hala Śmietanowa). W rejonie zabudowy pasterskiej nader często lokalizowano urządzenia gromadzące lub spiętrzające wodę (Janicka-Krzywda 2010). Brak studni w bezpośrednim sąsiedztwie hal wypasowych wynikał z niekorzystnych warunków hydrogeologicznych. Poniżej Hali Kucałowej, na północnych stokach Okrąglicy (1239 m n.p.m.), w pobliżu Polany Broski oraz Na Budownej zinwentaryzowano natomiast ocembrowane źródła. Zdarzało się także, że w rejonie szałasów wykonywano małe rowy melioracyjne lub konstruowano drewniane rynny, którymi doprowadzano wodę z potoków lub bezpośrednio ze źródeł np. na Polanie Broski. Formy rzeźby związane z gospodarką rolno-leśną i eksploatacją surowców skalnych stanowią największą grupę obiektów antropogenicznych w obrębie Pasma Polic. Formy te powstałe w rezultacie dawnej i współczesnej aktywności gospodarczej, mają bardzo różną wielkość i koncentrację - od zespołów taras rolnych (ryc. 1) po pojedyncze pola uprawne, od sieci kopców kamiennych (nawiązujących niekiedy geometrycznie do granic własności) po pojedyncze kopce, lub wały kamienne (fot. 5). Szczególnie wyraźne ślady gospodarki rolno-leśnej są w rejonie dawnych zabudowań pasterskich. Ryc. 1. Terasy rolne na stokach góry Czarnawa w Osielcu Źródło: geoportal.gov.pl 451 Michał Zatorski Fot. 4- Ruiny kamiennego szałasu pasterskiego na dawnej Hali Śmietanowej (fot. R Krzywda) W przeszłości w ich otoczeniu powstawały polany kośne i grunty orne, z czasem nawet zmieniano pierwotną funkcję wypasową na kośną, jak np. Polana Broski. Również zarębek Zimna Dziura w Zawoi pełnił kilka funkcji, począwszy od polany wyrębowej aż po letnią halę wypasową i łąkę kośną, którym towarzyszyła stała zabudowa tzw. letniak (porzucony pod koniec XX w.) (Krzywda 2012). Według danych katastralnych z połowy XIX w. oraz map WIG z 1934 r., w strukturze użytkowania tego obszaru największy udział miały jednak pastwiska. W efekcie przeludnienia miejscowości w XIX i XX w. doszło do dużego rozdrobnienia gruntów. Mniejsze i węższe parcele powodowały powstawanie granicznych miedz śródpolnych oraz zajmowanie nowych, trudniej dostępnych miejsc pod uprawy, co w zwiększało powierzchnię obszarów sterasowanych. Dominują one przede wszystkim w niżej położonych częściach Pasma Polic i obejmują głównie dolną część ich stoków, powyżej strefy zabudowy. Tworzeniu wąskich parceli gruntowych sprzyjał też łanowy układ pól, który wraz z przyrostem liczby ludności i dziedziczeniem ziemi prowadził do rozdrobnienia oraz tworzenia obszarów trudnych do zagospodarowania. Najlepiej widoczne miedze i terasy rolne są na obszarach pozbawionych współcześnie zwartej pokrywy roślinnej, jak np. na północnych stokach Groni (782 m n.p.m.) powyżej zabudowań Skawicy. Niekiedygospodarzedawnemiedzeobsadzalidrzewamilubulegały one naturalnej sukcesji roślinnej. Ich wysokość wynosi 0,5-1 m, choć miejscami dochodzi nawet do 1,5 m. Krawędzie teras i miedz polnych niekiedy wzmacniano kamiennymi wałami. Takie formy o funkcji granicznej zinwentaryzowano na stokach Chromówki (566 m n.p.m.). Podobne wały kamienne budowano również bardzo często w obrębie wcięć drogowych, ponieważ ograniczały ich poszerzanie, pełniąc rolę murków oporowych. Wielkość okruchów tworzących te kopce i wały kamienne jest bardzo zróżnicowana (10-40 cm średnicy). Kopce kamienne zbudowane z mniejszych lub mniej odpornych na wietrzenie okruchów skalnych szybko zanikają w krajobrazie, na skutek rozmycia i zadarnienia. Natomiast te spośród nich, które wykonane są z dużych okruchów skalnych wyraźniej 452 Antropogeniczne formy rzeźby zachowują się w terenie (Kania 2012). To właśnie kopce i wały kamienne obok teras rolnych należą do najpowszechniejszych form antropogenicznych występujących w Paśmie Polic. Pokrywają one równomiernie zarówno grzbiety jak i stoki tego pasma, brak ich jedynie w trudno dostępnych obszarach źródliskowych i wąskich dolinach rzecznych. Najwięcej kopców kamiennych jest na północnych stokach Śmietarniaka (765 m n.p.m.), a największe z nich sięgają 2,5-3 m> choć przeciętna ich wysokość wynosi 1-1,5 m (ryc- 2). Niekiedy kopce tworzą dość regularny układ, związany z dawną gospodarką rolną i granicami pól poszczególnych gospodarzy (dolina Skawicy). Kopce kamienne o funkcji granicznej wznoszono także w lasach chłopskich, jako punkty odniesienia. Kolejną antropogeniczną formą terenu związaną z przedwojennym i współczesnym zagospodarowywaniem Pasma Polic są drogi polne i leśne. Szczególną rolę tranzytową w obrębie badanego pasma tworzyły tzw. dolny i górny płaj. Względem spadku stoku obie te drogi trawersują Pasmo Polic i biegnąc na wysokości 900-1000 m i 1150-1200 m n.p.m. Niektóre odcinki dróg są nadal intensywnie użytkowane i pełnią ważną rolę morfogene-tyczną, te z kolei które nie są współcześnie wykorzystywane gospodarczo powoli zanikają, a ich morfodynamika spada. W wielu przypadkach zauważono ukierunkowanie Ryc. 2. Kopce kamienne na Polanie na Biedzie w Skawicy Źródło: geoportal.gov.pl 453 Michał Zatorski Fot. 5. Kopce kamienne na Polanie na Biedzie w Skawicy (fot. P. Franczak) Fot. 6. Rozcięcie erozyjne drogi leśnej (fot. P. Franczak) spływu wód opadowych i roztopowych spowodowane przebiegiem dróg leśnych. Zwykle dotyczy to tzw. szlaków zrywkowych, związanych z wywozem ściętego drzewa z lasu. Powstają wówczas tzw. ryzy zrywkowe, czyli formy powstałe w wyniku rozcinania pokryw stokowych przez koła pojazdów i wleczone za nimi po ziemi grube pnie (fot. 6). Szlaki te łącząc się w szerokie obniżenia o dużym znaczeniu morfodynamicznym - kanalizują spływ wód opadowych, a niekiedy drenują nawet wody gruntowe. Największą koncentrację dróg tego typu zinwentaryzowano na południowo-wschodnich stokach Urwanicy (1118 m n.p.m.) i Naroża (1067 m n.p.m.), powyżej doliny Bystrzanki. Drogi tego typu zwykle zorientowane są zgodnie z nachyleniem stoku, co jak dowiodły badania w innych częściach Karpat prowadzi do nasilenia procesów erozyjnych, pogłębienia rozciąć drogowych, lub nawet ich przekształcenia w głębokie holwegi (Gorczyca, Krzemień 2010; Kania 2012; Gorczyca i in. 2016). W Skawicy w obrębie zarastających pól uprawnych należących do osiedli U Buby Górnego i U Ficków Górnych głębokość holwegów dochodzi nawet do 3,5 m (fot. 7). Celem ułatwienia przejazdu pojazdom mechanicznym, wciosy drogowe współcześnie są także sztucznie poszerzane lub wykonuje 454 Antropogeniczne formy rzeźby się nowe drogi obok nich (ryc. 3). Przykładem jest tu droga prowadząca powyżej zabudowań U Buby Górnego. Starym drogom leśnym (poniżej górnej granicy lasu) towarzyszą także elementy dawnej infrastruktury, np. kamienne nasypy, przepusty lub mostki (na niektórych fragmentach Dolnego Płaju poniżej Łysiny). W ciągu kilku stuleci drogi te ulegały pogłębieniu, natomiast ograniczenie intensywności gospodarki rolnej na początku XXI w. wpłynęło na ich zadarnienie. Straciły one wówczas swoją pierwotną funkcję, spadło też ich znaczenie morfodynamiczne (zanik procesów rozcinania erozyjnego), jednak sprzyjają one koncentracji spływu wód podczas intensywnych opadów deszczu. Za antropogeniczne formy rzeźby należy również uznać wyrobiska nadrzeczne żwirów oraz różnej wielkości kamieniołomy piaskowców magurskich. Największy tego typu obiekt znajduje się w Osielcu na stokach Łysej Góry (618 m n.p.m.); terasy poeksploatacyjne przekraczają tam 35 m wysokości, a hałda poeksploatacyjna na skraju kamieniołomu nad rzeką Skawą ma powyżej 20 m wysokości. W Zawoi znajduje się również kilka mniejszych obiektów poeksploatacyjnych, związanych z budową drogi nr 957 np. w dolinie Skawicy Górnej (odsłonięcie poeksploatacyjne, pryzmy głazów) Ryc. 3. Rozcięcia drogowe na grzbiecie Kamionki w Osielcu Źródło: geoportal.gov.pl 455 Michal Zatorski i w przysiółku Dolne Bębny (odsłonięcie poeksploatacyjne). Do historycznych miejsc eksploatacji można zaliczyć najprawdopodobniej również rowy rozpadlinowe na Okrąglicy (1239 m n.p.m.), gdzie nad otworem największej z mieszczących się tam jaskiń (Systemem RI w Okrąglicy) zinwetaryzowano ryty naskalne przedstawiające narzędzia górnicze oraz inne pomocnicze symbole, najprawdopodobniej ułatwiające penetrowanie korytarzy jaskiniowych w celach eksploatacyjnych (Franczak 2011, 20i6a). Petroglify przedstawiające atrybuty górnicze lub nawet samych górników są dowodem na poszukiwanie wartościowych surowców skalnych w rejonie Pasma Polic (Nowalnicki 1982). Podobne miejsca zinwentaryzowano w sąsiednim masywie Babiej Góry (Midowicz, Nowalnicki 1978; Łajczak 1995; Franczak 2oióa). Kolejnym rodzajem antropogenicznych form terenu Pasma Polic są pozostałości po działaniach militarnych. Wśród form tego typu dominują obiekty związane z działalnością wojenną np. okopy, ziemianki, mogiły leśne, pozostałości po pogorzeliskach, a także ryty naskalne przedstawiające fakty, lub symbole historyczne. Obiekty takie z II wojny światowej znaleziono m.in. na południowych stromych stokach Główniaka (1093 m n.p.m.). Zachowały się tam fragmenty okopów z II wojny światowej obecnie stosunkowo płytkie i porośnięte lasem, jako niewielkie podłużne zagłębienia. W obrębie Pasma Polic zinwentaryzowano jeszcze kilka miejsc świadczących o walkach z tego okresu, m.in. w dolinie Głębokiego Potoku (północne stoki Pasma Polic), na stokach Niżnego Syhlca (1093 m n.p.m.), a także Cupla (887 m n.p.m.) nad Osielcem (Krzywda 2012). Część z tych obiektów swoim kształtem przypomina dawne stanowiska artyleryjskie lub ziemianki. Wśród rytów naskalnych Pasma Polic można również znaleźć takie, których treść dotyczy działalności militarnej. Petroglify tego typu przedstawiają zwykle symbole o charakterze patriotycznym, propagandowym, a także zapiski kronikarskie (Franczak 2oi6a). Najwięcej rytów naskalnych tego typu znaleziono na bloku skalnym w rejonie Skawicy Suchej Góry. Nawiązują one do wydarzeń historycznych z przeszłości Polski, a ich wybór i emocjonalny sposób zapisu wskazuje bezpośrednio na lata II wojny światowej lub krótko po niej (walki z partyzantami Armii Krajowej). Wśród tych petroglifów są sformułowania: „Niech żyje Polska”, „NAPAD NIEMCÓW / NA POLSKĘ i.IX /1939 r. / KAPITULACYJA / NIEMIEC 8.V.i₉4₅ r.”, „ZWYCIĘSTWO NIGDY NIEZAPOMNIMY”, „GRUNWALD - 1410 - Berlin - 1945”, „R. 1945 OBALIŁ / NIEMCY / HITLEROWSKIE”, „Monte Casino 17.I.1944 do 19.¥.1944” (fot. 8; Franczak 20i6a). Autor tych rytów wykonał także kilka symboli, m.in. równoramienny krzyż, datę 1947 i gałązkę oliwną (symbol męczeństwa) oraz tzw. „Kotwicę Walczącą” (symbol Polski Walczącej - nadziei na odzyskanie niepodległości; Franczak 20i6a). W innym miejscu, lecz również w obrębie Suchej Góry, na jednej ze skałek jest napis nawiązujący do wydarzeń z Powstania Warszawskiego (Franczak 20i6a,b). Pasmo Polic wielokrotnie dawało schronienie żołnierzom, partyzantom, a także mieszkańcom okolicznych 456 Antropogeniczne formy rzeźby Ryc. 4. Trasa narciarska na Mosornym Graniu (A) oraz Policzne w Zawoi przed budową stacji narciarskiej (B) i po jej wybudowaniu (C) Źródło: geoportal.gov.pl; fot. P. Krzywda miejscowości, w czasie tragicznych pacyfikacji podczas II wojny światowej. Niektóre spośród wsi i przysiółków zostały wtedy niemal doszczętnie zniszczone, a pogorzeliska w krótkim czasie pokryła darń i gęsty las. Przykładem mogą być przysiółki Sidziny zniszczone przez niemieckich żołnierzy w październiku 1944 roku. W osiedlu Malinowe spalono wówczas wszystkie zabudowania, a po wojnie tylko jedna rodzina odbudowała swoje gospodarstwo (Bafia 2009; Krzywda 2012). Pozostałe w wielu miejscach zgliszcza, przysypane warstwą ziemi są niejednokrotnie jedynym świadectwem istnienia zabudowy i życia ludzi na tym terenie. Wśród antropogenicznych form terenu związanych z działaniami militarnymi należy także wymienić mogiły przypominające kopce zimne, np. miejsce pochówku partyzantów z okresu II wojny światowej na grzbiecie Kapelówka (727 m n.p.m.), a także mogiły żołnierzy radzieckich w dolinie Głębokiego 457 Michal Zatorski Fot. 7. Holwegi w Skawicy (fot. P. Franczak) Fot. 8. Ryty naskalne z okresu II wojny światowej Na Zalesiu w Skawicy (fot. P. Franczak) Potoku w Skawicy. Poniżej szczytu Wyżniego Syhlca (Góra Piekielnicka; 1122 m n.p.m.) w rejonie Polany Broski, stoi również usypany kopiec kamienny - miejsce śmierci kobiety z Ochlipowa, która zamarzła wracając z Zawoi (ostatecznie pochowano ją jednak na cmentarzu w Zubrzycy; Krzywda 2012). Innym obiektem związanym z pochówkiem zmarłych w oddaleniu od osad ludzkich jest cmentarz choleryczny z lat 1847-1848, na tzw. Hyrbie w Skawicy (Franczak, Listwan 2014). Pasmo Polic jako tereny wypoczynkowo-turystyczne zaczęło być doceniane dopiero w okresie międzywojennym, choć największe natężenie ruchu turystycznego stwierdzono tu dopiero w latach 80. XX w. Nowe formy związane z rozwojem turystyki były dotychczas pomijane w charakterystyce antropogenicznych form rzeźby lub przedstawiane w kategoriach antropopresji. Do tego typu zmian morfologii stoku jak i krajobrazu należy zaliczyć z pewnością przygotowanie tras zjazdowych i budowę wyciągu narciarskiego na Mosorny Groń (1045 m n.p.m.) w Zawoi (ryc. 4). Rozwojowi turystyki w latach 80. XX w., jak i obecnie towarzyszą również akty wandalizmu, trwale zapisane w krajobrazie. W rejonie Juszczyna oraz Suchej Góry wyryte są na skałach znaleziono m.in. podpisy, inicjały oraz daty po pobycie turystów (umieszczone niekiedy wśród tekstów o charakterze patriotycznym; Franczak 20i6a). 458 Antropogeniczne formy rzeźby Podsumowanie Dominantą Pasma Polic są antropogeniczne formy rzeźby związane z kulturą pasterską. Dzięki bogatej przeszłości historycznej i zachowanej ciągłości pokoleniowej obszar tego pasma, stanowi jeden z najbardziej cennych przykładów pasterskiego krajobrazu kulturowego. Początkowo gospodarka ograniczała się jedynie do karczowania lasów, spasania poszycia leśnego, utrzymywania pastwisk, a także zakładania osiedli. Z czasem jednak pojawiły się nowe rodzaje aktywności gospodarczej człowieka m.in. budownictwo, uprawa ról, regularne koszenie pól, eksploatacja górnicza, hutnictwo, hydroener-getyka (Janicka-Krzywda 2010). Do intensywności gospodarki w Paśmie Polic nawiązuje lokalna toponimia. Na halach użytkowanych bardzo często jako „dobro wspólne” (Janicka-Krzywda 2010), powstawały liczne zabudowania pasterskie oraz związane z nimi elementy krajobrazu urozmaicające rzeźbę do których zaliczyć należy m.in. pozostałości szałasów, palenisk, podmurówek, klepisk. Jednak najbardziej powszechnymi antropogenicznymi formami terenu Pasma Polic są kopce i wały kamienne oraz drogi, którymi pasterze przemieszczali się w zależności od pory roku i warunków pogodowych (Janicka-Krzywda 2010). Do wyznaczenia obszarów tej dawnej aktywności gospodarczej pomocne są archiwalne materiały kartograficzne (przedwojenne mapy WIG z 1934) oraz mapy katastralne z połowy XIX w. W wyniku zaniku gospodarki pasterskiej w latach 80. XX w. nastąpiła zmiana użytkowania gruntów w Karpatach (Jaguś, Twardy 2004; Lach 2005; Jaguś i in. 2006), która spowodowała m.in. znaczne zmniejszenie intensywności procesów stokowych i ograniczyło dostawę rumowiska do koryt rzecznych w Karpatach (Lach 2005). Wiele dróg polnych i leśnych, a także miedz i teras rolnych przestało spełniać swoją funkcję, a roślinność, która wkroczyła na stoki ustabilizowała je, hamując procesy denudacji, spowalniając obieg wody, a także erozję gleb (Izmaiłow i in. 2009; Gorczyca, Krzemień 2010). Ograniczanie działalności rolniczej związane z niekorzystnymi uwarunkowaniami ekonomicznymi (zbyt wysokimi kosztami produkcji, zmniejszeniem zapotrzebowania na produkty takie, jak mięso, mleko, skóry itp.), poskutkowała w końcu XX w. ukierunkowaniu gospodarki na łąkowo-pastwiskową. Działalność rolnicza wraz ze spadkiem pogłowia zwierząt, gospodarskich ulegała sukcesywnemu ograniczeniu do prac pielęgnacyjnych i zbiorów paszy z użytków zielonych, a znaczna część tych użytków jest zupełnie niewykorzystywana, podlegając procesom wtórnej sukcesji (Kostuch, Jagła 1978; Janicka-Krzywda 2010). Recesja upraw ornych, przyniosła ekspansję ugorów i odłogów, na których postępuje samozadarnienie (Twardy i in. 2002). Las stopniowo wkracza na dawne użytki zielone, a intensywny proces ich zarastania doprowadził już do obniżenia granicy rolno-leśnej, nawet o ok. 200 m (Galarowski, Kostuch 1965; Bodziarczyk i in. 1992). Dzisiejsze pola napotykamy już tylko na niżej położonych 459 Michal Zatorski stokach, nie ma wypasu na wysoko położonych halach, opustoszały wyżej położone osiedla ludzkie i szałasy pasterskie, przeznaczane niekiedy na cele turystyczne. Niekoszone i niewypasane łąki oraz pastwiska stopniowo zajmują lasy (Karkoszka, Kostuch 1970; Ciuruś 1982). Renaturalizacja krajobrazu spowodowana zmianami użytkowania ziemi (odejściem od ekstensywnego wypasu bydła i owiec na górskich halach oraz od koszenia pól; Kostuch, Jagła 1978), spowodowała już nieodwracalne zmiany polegające na zaniku wielu antropogenicznych form rzeźby. Dlatego właśnie tak ważne staje się uporządkowanie dotychczasowego stanu wiedzy na ich temat, gdyż są one śladem kultury pasterskiej ważnej w tworzeniu antropogenicznej georóżnorodności Pasma Polic. Wybitnie antropogeniczny rys rzeźby w postaci układu kamiennych kopców, miedz i teras rolnych podkreślających dawny łanowy układ pól i rozdrobnienie działek w obrębie tego pasma, jako efekt wieloletniej działalności człowieka, jest bezsprzecznie ważnym elementem historii regionu, wpływającym również na różnorodność siedlisk przyrodniczych. Literatura Bafia J., 2009, Miejsca upamiętniające wydarzenia z okresu drugiej wojny światowej, [w:] J. H. Harasimczyk (red.), Królewska Wieś: monografia Skawicy, Wyd. Faktoria Wyrazu, Skawica-Kraków, 283-284. Bodziarczyk J., Kucharzyk S., Różański W., 1992, Wtórna sukcesja roślinności leśnej na opuszczonych polanach kośnych w PPN, Pieniny - Przyroda i Człowiek, 2, 25-41. Ciuruś J., 1982, Owczarstwo górskie województwa nowosądeckiego, [w:] A. Nowak, S. Kołodziejski, T. Szczepanek (red.), Problemy rolniczo-leśne województwa nowosądeckiego, Podhalańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Nowy Targ-Zakopane, 133-147. Eberhardt P., 2004, Polska i jej granice. Z historii polskiej geografii i politycznej, Wyd. Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej, Lublin. Franczak P., 2011, Ryty naskalne na Okrąglicy, Wierchy, 75, 221-222. Franczak P, 2016a, Historia poznania rytów naskalnych w Paśmie Babiogórskim. Zróżnicowanie typologiczne, [w:] J. Konieczniak, J. Pociask-Karteczka (red.), Wierchy Wołają, COTG PTTK, Kraków, 65-72. Franczak P, 2016b, Ryty naskalne Pod Mraźnicą w Skawicy Suchej Górze (Pasmo Polic), Wierchy, 80,195-196. Franczak P, Listwan K., 2014, Cmentarze choleryczne na Podbabiogórzu jako świadkowie dziewiętnastowiecznych epidemii chorób zakaźnych, Prace Babiogórskie 15,15-28. 460 Antropogeniczne formy rzeźby Galarowski T., Kostuch R„ 1965, Próba analizy przebiegu granicy rolno-leśnej na Pogórzu i w Beskidach Zachodnich, Zeszyty Komitetu Zagospodarowania Ziem Górskich PAN, 9,165-192. Gorczyca E., Krzemień K., 2010, Rola drogi ścieżek turystycznych w modelowaniu rzeźby gór strefy umiarkowanej, Roczniki Bieszczadzkie, 18, 228-242. Gorczyca E„ Krzemień K., Sobucki M., 2016, Wpływ antropopresji na przekształcanie rzeźby w górnej części doliny Wisłoki, [w:] J. Święchowicz, A. Michno (red.), Wybrane zagadnienia geomorfologii eołicznej. Monografia dedykowana dr hab. Bogdanie Izmaiłow w 44. rocznicę pracy naukowej, IGiGP UJ, Kraków, 367-391. Izmaiłow B., Krzemień K., Sobiecki K., 2009, Rzeźba i jej współczesne przemiany, | w:] A. Górecki, B. Zemanek (red.), Magurski Park Narodowy - Monografia Przyrodnicza, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Krempna-Kraków, 23-43. Jaguś A., Kulpa R., Rzętala M., 2006, Zmiany użytkowania terenu i wód powierzchniowych w Pieninach, Pieniny - Przyroda i Człowiek, 9,143-155. Jaguś A., Twardy S., 2004, Wpływ częstości koszenia łąki górskiej na cechy ilościowo-jakościowe runi oraz odciek wody z profilu glebowego, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 50,91-100. Janicka-Krzywda U., 2010, Tradycje pasterskie, [w:] U. Janicka-Krzywda (red.), Kultura ludowa Górali Babiogórskich, COTG PTTK, Kraków, 67-96. Kania Z., 2012, Formy antropogeniczne w rzeźbie terenu i ich naturalne przekształcenia na zachodnim stoku Lubogoszczy, praca magisterska, Zakład Gegrafii Fizycznej UP, Kraków. Kapliczki, 2016, Muzeum Miejskie Suchej Beskidzkiej, http://www.muzeum.sucha-beskidzka.pl/ kapliczki/ [odczyt: 10.09.2016]. Karkoszka W., Kostuch R., 1970, Gospodarowanie na łąkach i pastwiskach górskich. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa. Klimaszewski M., 1978, Geomorfologia, Wyd. PWN, Warszawa, 947-958. Kostuch R., Jagła S., 1978, Sukcesja roślinna na odłogowanych gruntach ornych stanowiących tereny wypasowe w jaworkach. Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 19, 91-111. Krzywda P., 2012, Pasmo Policy, [w:] S. Figiel, U. Janicka-Krzywda, P. Krzywda, W.W. Wiśniewski (red.), Beskid Żywiecki. Przewodnik, Oficyna wydawnicza „Rewasz”, Pruszków, 295-317. Lach J., 2005, Zmiany granicy rolno-leśnej w Beskidzie Niskim i jej wpływ na współczesne procesy geomorfologiczne, [w:] A. Kotarba, Z. Rączkowska (red.), Wybrane problemy geomorfologii Karpat fliszowych, 19-22 września 2005 r., VII Zjazd Geomorfologów Polskich, Kraków, 101-108. Łajczak A., 1995, Matka Niepogod, [w:] U. Janicka-Krzywda, A. Łajczak (red.), Babiogórskie ścieżki, Wyd. Colgraf-Press, Poznań, 98-205. Margielewski, W., Urban, J., Buczek, K„ Fornal A., Franczak, P., Zatorski M., 2013, Elementy rzeźby istotne dla dziedzictwa geologicznego, [w:] J. Urban, W. Margielewski (red.), Plan Ochrony Magurskiego Parku Narodowego. Ochrona przyrody nieożywionej i gleb. Operat szczegółowy, IOP PAN, Kraków, 73-132. 461 Michał Zatorski Marszałek E., 2003, Z karpackich lasów, Oficyna wydawnicza „ALPA”, Krosno, 25-32, 91-106. Midowicz W., Nowalnicki T., 1978, W odnalezionych Izdebczyskach, Wierchy, 47, 267-273. Nowalnicki T., 1982, Znaki poszukiwaczy skarbów na Kamionka (913,6 m), Prace Babiogórskie, 4, 9-11. Starkel L„ 1972, Charakterystyka rzeźby Polskich Karpat i jej znaczenie dla gospodarki ludzkiej, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 10, 75-150. Zatorski M., Franczak P., 2016, Antropogeniczne formy rzeźby na terenie Magurskiego Parku Narodowego (Zewnętrzne Karpaty fliszowe, Beskid Niski), Prace Geograficzne, 144, 69-89. 462 ZAGROŻENIA NATURALNE NA OBSZARZE PASMA POLIC IW JEGO BEZPOŚREDNIM SĄSIEDZTWIE Paweł Franczak, Karol Witkowski Wprowadzenie Zagrożenia naturalne wynikają z interakcji czynnika przyrodniczego i społeczno--ekonomicznego, gdy naturalne procesy przyrodnicze działają niszcząco na człowieka i wszelkie przejawy jego działalności (Changnon i in. 2000). Według Z. W. Kundzewicza i P. Matczaka (2010), wystąpienie tych niszczących procesów naturalnych na terenach niezainwestowanych, nie stanowi zagrożenia naturalnego. Zdarzenia takie należy wówczas traktować jako element funkcjonowania środowiska przyrodniczego, gdyż w miejscu zniszczonego ekosystemu może rozwinąć się inny. W Paśmie Polic nie ma już miejsc niezagospodarowanych. Dna dolin rzecznych zostały gęsto zabudowane, grunty orne i pastwiska dotarły do wyższych partii zboczy, a stoki górskie porośnięte są lasem kontrolowanym przez Nadleśnictwo. Intensyfikacja ekstremalnych zjawisk pogodowych powoduje wzrost zagrożenia procesami naturalnymi (Kundzewicz, Tryjanowski 2008). W Paśmie Polic największe zagrożenie stanowią obecnie powodzie, susze, osuwiska oraz zjawiska meteorologiczne, takie jak silny wiatr, grad lub śnieg, któremu często towarzyszą silne mrozy. Według Z.W. Kundzewicza i P. Matczaka (2010), wszystkie te zagrożenia, powodujące wydarzenia ekstremalne, są związane z klimatem, a więc pochodzenie ich jest naturalne. Celem autorów opracowania była kompleksowa prezentacja zagrożeń naturalnych na obszarze Pasma Polic i w jego sąsiedztwie. Szczególnie zwrócili oni uwagę na: powodzie, susze, silne wiatry i ruch masowe. Charakterystykę występowania powodzi przedstawiono w podziale na zlewnie górnej Skawy i Czarnej Orawy. Pracę oparto Paweł Franczak, Karol Witkowski na wynikach badań autorów oraz materiałach pochodzących z literatury, archiwaliów i informacji niepublikowanych. Wykorzystano również dane z IMGW-PIB. Analizę występowania powodzi i susz przeprowadzono na podstawie rocznych przepływów maksymalnych (WQ) i rocznych przepływów minimalnych (NQ) dla posterunków wodowskazowych usytuowanych na Skawie w Jordanowie, Osielcu i Suchej Beskidzkiej, Skawicy w Zawoi i Skawicy Dolnej, Czarnej Orawie w Jabłonce (za okres 1961-2016). Za lata 1930-1960, dla w/w posterunków wodowskazowych, pobrano najwyższe stany wody w roku (WW) i najniższe (NW). W przypadku prowadzenia przez krótszy czas tych pomiarów, skorzystano z najdłuższych dostępnych ciągów pomiarowych. Wykorzystano również dane opadowe ze stacji meteorologicznych i opadowych w Zawoi, Makowie Podhalańskim, Osielcu, Leskowcu i Jabłonce, oraz archiwalne dane z stacji opadowych w Sidzinie i na Hali Krupowej. Analizę rozwoju powierzchni powiatrołomowych i powiatrowalowych na badanym obszarze opracowano na podstawie prac magisterskich G. Kozińskiego (2000) i P. Zięby (2003) oraz własnych materiałów autorów. Zagrożenia naturalne spowodowane przez ruchy masowe przeanalizowano na podstawie danych Systemu Osłony Przeciwosuwiskowej Kraju, Państwowego Instytutu Geologicznego-PIB. Zagrożenie powodziowe O skali zagrożenia powodziowego na badanym obszarze decydują głównie przepływy generowane przez Skawę oraz jej dwa główne dopływy: Skawicę i Bystrzankę. Występujące na nich wysokie kulminacyjne stany wody wywołane długotrwającymi opadami rozlewnymi, stanowią główne zagrożenie dla ludności zamieszkującej nad tymi rzekami. Jednak istotnym zagrożeniem są tu także powodzie błyskawiczne wywołane intensywnymi i krótkotrwałymi (trwającymi od kilkunastu minut do kilku godzin) opadami deszczu (Parczewski 1960). Opady takie, obejmując swym zasięgiem niewielkie obszary, zazwyczaj poniżej 100 km², a w 50% przypadków nie przekracza on 25 km² (Lenart 1993; Bryndal 2010, 2014), powodują wezbrania w zlewniach o powierzchni z reguły poniżej 40 km² (Bryndal 2008). Oznacza to, iż opad powodujący powódź błyskawiczną może wystąpić nie na obszarze całego Pasma Polic, lecz tylko w kilku jego małych zlewniach. Przykładem na to było zdarzenie z lipca 2016 r., gdy wysoka fala wezbraniowa uformowała się na Skawicy Sołtysiej i kilku mniejszych potokach, a na innych nie odnotowano żadnej reakcji. 464 Zagrożenia naturalne na obszarze Pasma Polic i w jego bezpośrednim sąsiedztwie Powodzie w zlewni górnej Skawy Pierwszą z XIX-wiecznych powodzi, o której zachowały się informacje z badanego terenu było wielkie wezbranie w 1809 r., podczas którego zalana została dolina Skawy, od Osielca po Maków Podhalański. Skawa wezbrała tak, że (jak podają kronikarze) niemożliwy był przejazd dnem jej doliny, a przemieszczające się w tym czasie doliną Skawy wojska austriackie omijały powstałe rozlewiska drogami przez Żarnówkę i Wieprzec (Szewczuk 1939; Mydlarz 2010). Już cztery lata później (w 1813 r.) wystąpiła jeszcze większa katastrofalna powódź. Powstałe w jej wyniku straty w całym dorzeczu Wisły były tak ogromne, że uznano ją później za „powódź tysiąclecia” (Franczak 2014C). Zamieszczone w pracy J. Szewczuka (1939) zapiski wspominają, że tak wielkiej powodzi mieszkańcy od stu lat nie pamiętali. Skawa miała tak wezbrać, iż porywała całe budynki wraz z otaczającym je gruntem. Powódź z 1813 r. odcisnęła tak duże piętno na mieszkańcach badanego obszaru, że w Skawicy zachowały się o niej legendy (Franczak 20133). Powodzie pogłębiały zubożenie miejscowej ludności, zwłaszcza od końca lat 30. XIX w., z największym nasileniem w drugiej połowie lat 40., gdy były jedną z przyczyn wystąpienia epidemii, która zdziesiątkowała miejscową ludność. W tym okresie powodzie powtarzały się niemal co roku. W 1843 r. wysoka fala powodziowa pojawiła się w lutym - co jest tu niespotykane (Franczak 20i4a,b). Znacznie jednak groźniejszą była powódź, z lipca 1844 r., do wystąpienia której przyczyniły się rozlewne opady deszczu, trwające niemal cztery tygodnie. Uformowała się wówczas długa fala powodziowa trwająca przez dziesięć dni. Ówcześni kronikarze zapisali, że wezbrane wody nie tylko niszczyły uprawy na polach, lecz zdzierały także wierzchnią warstwę gleby (Kamiński 1844; Szewczuk 1939). Gdy kolejna wielka powódź wystąpiła w 1845 r., władze austriackie wydały odezwę do mieszkańców Galicji, z prośbą o pomoc dla powodzian, zamieszkałych nad Sanem, Wisłoką, Białą, Dunajcem i Wisłą (Mydlarz 2010). W dokumencie tym nie wymieniono Skawy, jednak i na niej powódź był katastrofalna, o czym napisał w kronice parafialnej Suchej ks. K. Ciesielski. Zanotował on, że tego roku wystąpiły wylewy rzek, a podczas żniw panowała ciągła słota i wystąpiła, zaraza ziemniaczana przyczyniająca się do wielkiego głodu w okolicznych wsiach (Hampel, Kiryka 1998). Na Skawie uformowały się wtedy aż trzy fale powodziowe - pierwsza na wiosnę a 2 kolejne - w lipcu i sierpniu (Kamiński 1845; Franczak 20i4a,b). Ta seria powodzi oraz trwający głód i zły stan zdrowia ludności przyczyniły się do wybuchu w Galicji epidemii cholery i tyfusu, który w latach 1847-1858 spowodował śmierć ok. 30% ludności. W samym tylko powiecie wadowickim zmarło wówczas 94 tys. osób (Sumera 2009). 465 Paweł Franczak, Karol Witkowski Wielkie powodzie występowały na badanym obszarze także w drugiej połowie XIX w. Powódź w lipcu 1867 r. wyrządziła duże straty w rolnictwie i przyczyniła się do zniszczenia wielu odcinków rzecznych brzegów (Mydlarz 2010). Z kolei w czerwcu 1884 r. zalane zostały Maków i Sucha (Wylewy 1884). Ostatnie w XIX w. wezbranie na górnej Skawie miało miejsce w 1894 r., gdy wody Skawy zniszczyły jaz arcyksią-żęcy w Makowie, który służył do spławiania drewna opałowego z Zawoi przez Skawicę i Skawę (Mydlarz 2010). Również wiek XX obfitował w liczne powodzie, które wyrządziły wiele strat na badanym obszarze. W wyniku powodzi z 1903 r., w dolinie Skawy utworzyły się rozległe rozlewiska. Kolejna duża powódź wystąpiła w 1925 r., jednak (podobnie jak w 1903 r.) na omawianym obszarze jej przebieg był stosunkowo spokojny (Malarz 2002). Dwie wielkie powodzie wystąpiły na tym obszarze w latach 30. XX w. Pierwsza z nich wystąpiła we wrześniu 1931 r. (co nie jest często spotykaną sytuacją) - wskutek wysokich opadów deszczu, od 1 września, z maksymalnym natężeniem 23 i 24 września (dobowe sumy opadowe przekroczyły 100 mm). Suma opadu za wrzesień przekroczyła 700 mm. Kulminacja fali powodziowej wystąpiła 25 września (Franczak 20143), osiągając na Skawie w Suchej najwyższy dotąd odnotowany stan wody w tej rzece. Jeszcze większa powódź wystąpiła w lipcu 1934 r. Opady rozlewne rozpoczęły się 11 lipca, a nasiliły -14 lipca. W Białce, dobowa suma opadu 16 lipca wyniosła 165 mm (Rocznik meteorologiczny 1934; Franczak 20i2a). Podczas tej powodzi zerwane zostały liczne mosty m.in. łączące Białkę oraz Grzechynię z Makowem Podhalańskim, a w samym mieście zalany został rynek (Mydlarz 2010). Kolejne powodzie w zlewni górnej Skawy miały miejsce w latach 1940 i 1948, jednak niewiele informacji zachowało się o nich (Mydlarz 2010). W II połowie XX w. kolejna wielka powódź wystąpiła w czerwcu 1958 r., a przyczyniły się do niej rozlewne opady, na które nałożyły się opady nawalne. Dobowe sumy opadów przekroczyły 100 mm, a maksymalne ich wartości odnotowano na północnych stokach Babiej Góry i Pasma Polic (Rocznik meteorologiczny 1958). Bardzo silnie wezbrała wówczas Skawica (Rocznik hydrologiczny 1958). Natomiast w 1959 r. wystąpiło lokalne lecz wielkie wezbranie, które objęło zasięgiem głównie zlewnię Bystrzanki. W Bystrej przepływ osiągnął wtedy najwyższą wartość w historii - 150 m³s_¹ (Rocznik hydrologiczny 1959; Franczak 2Oi2a). Z kolei w trzeciej dekadzie lipca 1960 r., kolejna powódź objęła swym zasięgiem całą zlewnię górnej Skawy (Mydlarz 2010; Franczak 2Oi2a). W latach 60. XX wieku większe wezbrania pojawiały się także w latach 1962 i 1965, jednak nie spowodowały one dużych strat materialnych (Franczak 20i2a). Natomiast w lipcu 1970 r. na górnej Skawie miała miejsce kolejna katastrofalna powódź, do wystąpienia której przyczyniły się obfite opady deszczu, trwające od 17 do 19 lipca, poprzedzone niewielkimi opadami deszczu, które zmniejszyły poziom retencji w zlewni (Mycielska, Michalczewski 1972) - co przypominało sytuację z roku 466 Zagrożenia naturalne na obszarze Pasma Polic i w jego bezpośrednim sąsiedztwie 1934 (Punzet, Trylska-Siekańska 1972). Na obszarze Pasma Polic najwyższe dobowe sumy opadów odnotowano na Hali Krupowej - 172,4 mm (na nieodległym Leskowcu -234,4 mm), wysokie były też w dolinach, np. w Sidzinie wyniosły 165,9 mm (Mycielska, Michalczewski 1972; Malarz 2002; Osuch 1991). Zalane wówczas zostały dna wszystkich dolin wokół Pasma Polic. Ostatnia jak dotąd katastrofalna powódź, która objęła swoim zasięgiem całą zlewnię górnej Skawy, wystąpiła w trzeciej dekadzie 1972 r. Wezbranie to doprowadziło do licznych przekształceń koryt rzecznych, a także do uruchomienia licznych osuwisk (Malarz 2002; Mydlarz 2010). Następne zdarzenia powodziowe w większości przypadków obejmowały tylko fragmenty zlewni. Np. w nocy z 19 na 20 czerwca 1983 r. nad Pasmem Polic i masywem Babiej Góry wystąpiły gwałtowne opady, które spowodowały powódź w zlewni Skawicy. Przepływ tej rzeki w Zawoi wyniósł 120 m' s ‘, a w Skawicy Dolnej - 179 m's_', co wciąż stanowi najwyższe wartości w historii prowadzenia tam pomiarów (Baścik i in. 2006; Franczak 20i2a; Łajczak 2016). Z koryt wystąpiły również dopływy Skawicy przyczyniając się do powstania strat powodziowych m.in. w Zawoi Centrum (wylał tam Jastrzębiec) oraz w Skawicy Suchej Górze (wylew Skawicy Sołtysiej; Franczak 20i2a). Podobne zdarzenia miały miejsce w sierpniu 1991 i sierpniu 1992 r., gdy lokalne centra gwałtownych opadów znalazły się we wschodniej części Pasma Polic. W pierwszym przypadku największe zniszczenia stwierdzono w Grzechyni oraz w dolinie Skawicy, a w drugim - na Juszczyńskich Polanach oraz w Skawicy, gdzie z koryt wystąpiły Rotnia, Skawica Sołtysia oraz potok bez nazwy przepływający przez przysiółek U Buby Górnego (Franczak 20i2a). Ostatnia XX-wieczna powódź wystąpiła na badanym obszarze w 1996 r., gdy wezbrała większość rzek w zlewni Skawy, natomiast tzw. „powódź tysiąclecia” z 1997 r. w zlewni Skawy zaznaczyła się jedynie w jej dolnym biegu (Franczak 20i2a). Wiek XXI rozpoczął się od katastrofalnej powodzi w lipcu 2001 r. Od 21 lipca występowały intensywne opady, z maksimum 25 lipca. Największe natężenie opadu odnotowano nad Makowską Górą, u podnóża której w Makowie Podhalańskim spadło ok. 150 mm opadu w ciągu zaledwie trzech godzin. Największa w historii prowadzenia pomiarów powódź wystąpiła wóczas w zlewni górnej Skawy. Wyjątek stanowiła zlewnia Skawicy, gdzie w jej górnej części odnotowano jedynie duże wezbranie, a tylko w dolnym biegu nastąpiło znaczne przemodelowanie łożyska tej rzeki (fot. 1). Następnym rokiem powodziowym był 2010, gdy na badanym obszarze odnotowano aż trzy fale powodziowe, a rok ten należał do najbardziej wilgotnych w historii prowadzenia pomiarów. Pierwsza fala powodziowa wystąpiła w maju, druga na początku czerwca (gdy poziom wody nie powrócił jeszcze do stanu sprzed uformowania pierwszej fali), a trzecia na przełomie sierpnia i września (Franczak 20i2a). 467 Paweł Franczak, Karol Witkowski Fot. i. Koryto Skawicy w Biatce po powodzi w 2001 r. (archiwum P. Franczaka) Fot. 2. Powódź błyskawiczna w lipcu 2016 r. na Skawicy Sołtysiej (fot. T. Wala) Kolejna powódź na badanym obszarze odnotowana została w maju 2014 r„ gdy podczas trwających kilka dni opadów w Zawoi zarejestrowano najwyższą dobową sumę opadów (138,0 mm) od czasu rozpoczęcia pomiarów. Powódź ta spowodowała znaczne przemodelowanie koryt górskich potoków (Franczak, Listwan-Franczak 2015; Łajczak 2016; Franczak 2017). Następna powódź błyskawiczna wystąpiła w zlewni górnej Skawy 28 lipca 2016 r., w wyniku gwałtownych opadów w dolnej części zlewni Skawicy (fot. 2). Do największych strat materialnych i przeobrażeń koryt doszło w zlewni Skawicy Sołtysiej oraz w kilku mniejszych zlewniach górnej części zlewni Skawicy. Było to zdarzenie o bardzo lokalnym zasięgu. Podobne z pewnością wielokrotnie występowały na badanym obszarze w przeszłości, lecz nigdzie ich nie odnotowano. Powodzie w zlewni Czarnej Orawy W zlewni Czarnej Orawy jedyny posterunek wodowskazowy działa, od połowy XX wieku w Jabłonce, więc mamy znacznie mniej informacji o występujących tu powodziach w porównaniu ze zlewnią górnej Skawy. Jednak w ciągu przeszło 60 lat zarejestrowano kilka dużych zdarzeń powodziowych. Pierwszy bardzo wysoki wzrost przepływu Czarnej Orawy odnotowano w lipcu 1949 r., gdy stan wody w rzece osiągnął 355 cm, a przepływ - ok. 105 m’s'. Natomiast najwyższy w historii stan wody w Jabłonce zanotowano w styczniu 1953 r., 405 cm, a kulminację fali powodziowej oszacowano na ok. 145 m's ’. Nigdy już później na Czarnej 468 Zagrożenia naturalne na obszarze Pasma Polic i w jego bezpośrednim sąsiedztwie Orawie nie było tak wysokiego przepływu, jednak wielokrotnie miały tam miejsce wezbrania. Podczas powodzi w kwietniu 1958 r. przepływ Czarnej Orawy oszacowano na ok. 100 m’s", a w kwietniu 1964 r. uformowała się druga z najwyższych fal powodziowych (stan 392 cm przy przepływie 131 m’s’). W grudniu 1967 r. wskutek zatoru lodowego stan wody Czarnej Orawy wyniósł 332 cm, a rozlewająca się woda zalała okoliczne zabudowania. W 1970 r. wystąpiły na Czarnej Orawie dwa wezbrania: kulminacja niższej fali miała miejsce 24 marca, natomiast wyższej 19 lipca, przy przepływie 115 m's⁻' (Rocznik hydrologiczny 1970; Baścik, Chełmicki 2006). Podczas powodzi w sierpniu 1972 r. przepływ Czarnej Orawy wyniósł 86,3 m's_l, a w maju 1987 r„ osiągnął 92,6 m’ s~'. Ponadto w sierpniu 1985 r. fala kulminacyjna osiągnęła 75,8 liPs’¹. Jedną z wyższych kulminacji odnotowano w Jabłonce podczas powodzi we wrześniu 1996 r„ z przepływem wynoszącym 112 m’s', natomiast w 1997 roku, podczas „powodzi tysiąclecia” Czarna Orawa osiągnęła 97,8 m’ s". Natomiast w marcu 2000 r. wystąpiła powódź roztopowa, podczas której maksymalny przepływ Czarnej Orawy wyniósł 103 m’s_¹ (Baścik, Chełmicki 2006). W XXI w., pierwszy duży wylew wód Czarnej Orawy (podobnie jak na Skawie) wystąpił podczas powodzi w lipcu 2001 r. W Jabłonce rzeka wezbrała wówczas do 113 m's⁻' (Baścik, Chełmicki 2006). Początek XXI stulecia przyniósł częste występowanie Czarnej Orawy z koryta, ponieważ już w sierpniu 2002 r. kulminacja fali powodziowej wyniosła 78,4 m's_l, a we wrześniu 2007 r„ 83,8 m’s'' (Krzaklewski 2008). Jeszcze większa powódź na Czarnej Orawie wystąpiła we wrześniu 2010 r„ trzecia tego roku -najwyższa - fala powodziowa osiągnęła 108 m’s⁻'. W maju 2014 r. kulminacja fali powodziowej wyniosła 112 młs''. Podczas wszystkich powodzi występujących w ostatnim czasie zalewane były tereny w bezpośrednim sąsiedztwie koryta Czarnej Orawy, podtopione były tam także zabudowania. Maksymalne przepływy roczne występujące na Czarnej Orawie miały nieco inny przebieg niż na Skawicy (ryc. 1). Znacznie częściej maksymalne przepływy roczne pojawiały się w półroczu zimowym (fot. 3), o wysokości nie ustępującej niekiedy wezbraniom letnim. Największa powódź na Czarnej Orawie miała miejsce w styczniu. Natomiast na Skawicy wzbrania Fot. 3. Powódź zatorowa na Zubrzycy (fot. T. Sowiński) 469 Paweł Franczak, Karol Witkowski A [m’s’1 Ryc. 1. Przepływy maksymalne roczne (WQ) w okresie 1961-2015 na Skawicy w Skawicy (A) i Czarnej Orawie w Jabłonce (B) półrocza zimowego były znacznie mniejsze od odnotowywanych w półroczu letnim. Większość dużych powodzi na Czarnej Orawie od początku XX w. charakteryzowała się przepływem maksymalnym rzędu ok. 100-115 m's ', choć podczas największej odnotowanej tam powodzi (w 1953 r.) przepływ maksymalny osiągnął niemalże 150 m³s_¹. Na Skawicy przepływy maksymalne były nieco wyższe niż na Czarnej 470 Zagrożenia naturalne na obszarze Pasma Polic i w jego bezpośrednim sąsiedztwie Orawie i wynosiły ok. 120-160 m³ s“‘, a podczas największej powodzi (w 1983 r.) - prawie 180 m' s Należy jednak zaznaczyć, że często podczas powodzi błyskawicznych przepływ maksymalny na głównych ciekach był niewysoki, natomiast bardzo duże wartości osiągał w małych zlewniach - tak było np. w latach 1991,1992 i 2016 r. Zagrożenie suszą Susze należą do zjawisk przyrodniczych, które okresowo pojawiają się w Polsce. Przyczyniają się one do zaburzeń w prawidłowym funkcjonowaniu środowiska przyrodniczego oraz oddziałują na funkcjonowanie człowieka, co na obszarach górskich przejawia się głównie w utrudnionym dostępie do wody. Występowanie niewielkich sum opadów podczas okresów z wysoką temperaturą powietrza prowadzi do wystąpienia suszy atmosferycznej, a ta w razie dalszego braku opadów, przechodzi w suszę glebową. Utrzymujący się później brak opadów przyczynia się do wystąpienia suszy hydrologicznej objawiającej się obniżeniem poziomu wód podziemnych, zmniejszeniem wydajności lub całkowitym wysychaniem źródeł, obniżeniem przepływu w rzekach, a w przypadku mniejszych potoków - wyschnięciem ich. Na obszarze Pasma Polic wielokrotnie występowały susze. Pierwsze źródła wzmiankują o wystąpieniu tego zjawiska na obszarze Żywiecczyzny i Podbabiogórza w 1580 i 1584 r. (informują o wysychaniu studni i źródeł; Komoniecki 2005). Zdarzało się, że lata z suszą nie występowały pojedynczo lecz seriami. Szczegółowy opis przebiegu susz dał A. Komoniecki (2005) w „Dziejopisie Żywieckim” z lat 1718-1719, wspominając o wyschniętych studniach i rzekach oraz o stratach gospodarczych, w tym hodowlanych. W XVIII w. susze zdarzały się jeszcze w latach: 1726-1727, 1759, 1772-1776,1782, 1786,1780 i 1800 (Szewczuk 1939) - występowały więc bardzo często. Na początku XIX stulecia zdarzyły się susze w latach 1807 i 1811 (Szewczuk 1939; Hampel, Kiryka 1998). Jednak jak zapisał w kronice parafialnej Suchej tamtejszy proboszcz, największa susza wystąpiła w 1834 r. (Szewczuk 1939). Kolejne lata z niedoborem wody na badanym obszarze miały miejsce w okresie 1872-1876 i w latach 90. XIX w. (Szewczuk 1939). Z kolei w XX w. susze odnotowywano w latach: 1951,1963,1969,1973,1983,1984, 1985,1987,1988,1992,1993 i 1994, a później w latach: 2003,2006, 2011,2012 i 2015. Bardzo duża koncentracja tych zjawisk miała więc miejsce w latach 80. i 90. XX w. Podczas najgłębszych niżówek, ubiegłego półwiecza, wiele potoków wyschło (fot. 4), a przepływ w rzekach i większych potokach znacznie się obniżył. Poszczególne cieki reagowały jednak odmiennie na przedłużające się okresy z deficytem opadów. Występowały bowiem sytuacje, gdy w jednej ze zlewni była ekstremalnie głęboka 471 Pawel Franczak, Karol Witkowski niżówka, a w pozostałych minimalny roczny przepływ niewiele odbiegał od średniej wieloletniej. Na Skawicy, rzece o najdłuższym ciągu pomiarowym na badanym obszarze, najgłębszą niżówkę odnotowano w styczniu 1969 r„ gdy przepływ wyniósł 0,24 m’s". Jednak nawet podczas niej odpływ jednostkowy nie spadł poniżej 1 dm’s⁻l km ² (q . = 1,64 dm’s⁻'-km⁻²). Podczas innych, podobnie głębokich niżówek, z najniższym przepływem w lutym 1963 r. i grudniu 2012 r. odpływ jednostkowy wynosił 1,76 dm's'km⁻². Ostatnie z tych zdarzeń (konsekwencja długotrwałej suszy), które miało tu miejsce 5 lat temu, odnotowano na wszystkich posterunkach na badanym obszarze - lecz najniższe przepływy wystąpiły w różnych terminach. W Zawoi na Skawicy i w Osielcu na Skawie było to w lutym 2012 r., a w Jabłonce na Czarnej Orawie - wcześniej - w listopadzie 2011 r. Najgłębsze niżówki na poszczególnych rzekach różniły się także głębokością, a odnotowany minimalny odpływ jednostkowy wyniósł od ok. 0,5 dm’s'km⁻² w zlewni Skawy i Czarnej Orawy do ok. 2,0 dm’s⁻‘km⁻² w zlewni górnej Skawicy. Fot.4. Wyschnięte koryto Jaworzyny w 2015 r. (fot. P. Franczak) Zagrożenie silnymi wiatrami Silny wiatr należy do zjawisk bardzo niekorzystnych, ponieważ przyczynia się do wystąpienia dużych strat w środowisku przyrodniczym - podobnie jak w infrastrukturze technicznej i zabudowaniach. Równocześnie negatywnie może oddziaływać na człowieka. W górach bowiem silny wiatr fenowy o prędkości powyżej 8 m s⁻¹ powodujący nagłe zmiany ciśnienia - jest bodźcem negatywnie wpływającym na samopoczucie ludzi, zwłaszcza chorych (Kozłowska-Szczęsna 2004). Z drugiej jednak strony, wiatr taki przyczynia się do szybkiego wzrostu temperatury, powodując zimą wystąpienie roztopów. 472 Zagrożenia naturalne na obszarze Pasma Polic i w jego bezpośrednim sąsiedztwie Obszar Pasma Polic wielokrotnie nawiedzany był przez bardzo silne wiatry, powodujące w lasach porastających większość pasma wiatrołomy i wiatrowały'. Na obszarach zurbanizowanych wiatr łamał pojedyncze drzewa, uszkadzał dachy budynków i elementy infrastruktury technicznej (zwłaszcza elektrycznej). Obecnie największe ślady pozostawione przez taki silny wiatr mamy na południowych i wschodnich stokach Polic (1369 m n.p.m.) i Czyrńca (1328 m n.p.m.). Pierwszy wiatrołom, o wystąpieniu którego na badanym terenie dostępne są szczegółowe informację powstał pod szczytem Polic, podczas tzw. „halnego stulecia” w 1968 r. Z biegiem czasu wyrwa w drzewostanie na południowych stokach, zabliźniła się, jednak podczas kolejnych podobnych zdarzeń powstawały mniejsze powierzchnie powiatrołomowe¹ ². Powstawanie rozległych wyłomów w zwartym drzewostanie rozpoczęło się tu od przełomu lat 70. i 80. XX w., gdy nastąpiło bardzo duże osłabienie świerków zanieczyszczeniami przemysłowymi napływającymi z zachodu. Dodatkowo w tym samym okresie drzewa na południowych stokach Polic zostały osłabione przez szkodniki - zasnuję świerkową, wskaźnicę modrzewiankę i zasnuję wysokogórską (Capecki 1994; fot. 5), a wystąpienie śniegołomów, wiatrołomów i okiści przyczyniało się do powstawania tam nowych wyłomów (Piech 1998; Koziński 2000). Gdy w 1978 r. powalonych zostało ok. 10 ha drzewostanu (Franczak 20i2b, 20130), powstały pierwsze duże powierzchnie zrębowe (Koziński 2000), które pod koniec lat 80. zajmowały już spore powierzchnie na stokach Polic i Czyrńca (por. fotografię w pracy Kozińskiego, 2000). W lutym 1987 r. powstał wiatrołom w szczytowych partiach Czyrńca (Franczak 20i2b), a w 1992 r. istniały już rozległe powierzchnie bezleśne o powierzchni 48,8 ha (Koziński 2000), z największą na południowo-wschodnim stoku Polic. Kolejne duże powierzchnie Fot. 5. Uschnięte świerki pod szczytem Polic (fot. A. Dyrcz) ¹ Podczas powstaniu wiatrołomu dochodzi do złamania drzew, a w przypadku wiatrowału - do powalenia drzew wraz z korzeniami. ² Informacja od leśniczego w Sidzinie. 473 Paweł Franczak, Karol Witkowski powiatrołomowe znajdowały się na szczycie i wschodnim stoku Czyrńca oraz w obrębie przełęczy pomiędzy Czyrńcem a Policami. Bardzo silne rozrastanie się powierzchni powiatrołomowych nastąpiło tam w latach 1995-1997. Powiększyły się istniejące już powierzchnie bezleśne i powstały nowe. W 1995 r., w wyniku prac leśnych, powstały rozległe zręby w podszczytowych partiach Czyrńca o ekspozycji południowej i zachodniej, które następnie znacznie się poszerzyły w wyniku działania silnego wiatru. Jak zauważył Koziński (2000), powstanie takich dużych zrębów przyczyniło się do rozwoju wiatrołomów po drugiej stronie grzbietu, na stokach północnych i południowych. Wraz z powstawaniem coraz wyżej położonych powierzchni wylesionych, deforestacja nasilała się. W listopadzie 1997 r. pod szczytem Polic doszło do powalenia drzewostanu w wieku 140-200 lat, który wcześniej już poważnie uszkodziła gradacja szkodników. Powstała wówczas nowa i długa granica lasu, wzdłuż której dochodziło do szybkiego rozrastania się powierzchni powiatrołomowej (Koziński 2000; Zięba 2003). W okresie niemal dwóch dekad (1981-1996), ściana lasu przemieściła się w górę stoku o ok. 150 m, a tylko w ciągu dwóch kolejnych lat (od listopad 1997-1999) - o kolejne 100 m. Pod koniec 1997 r. powierzchnia wiatrołomów wynosiła już 77,3 ha (Koziński 2000). Do powstania tak rozległych powierzchni bezleśnych prócz znacznego osłabienia drzewostanów przyczyniła się orografía terenu. Silne wiatry południowe, napotykały na barierę Polic i Czyrńca - tworzyły się tam wówczas wiatry odbite i zawirowania powietrza pomiędzy oboma szczytami, powodując łamanie bądź powalenie drzew (Koziński 2000). Dodatkowo, duże nachylenia stoków i płytkie gleby sprzyjały wywracaniu się świerków, posiadających płytkie i osłabione systemy korzeniowe (Koziński 2000; Zięba 2003). Tezę tę potwierdzają wyniki P. Zięby (2003), który zauważył, że w 2002 r. połowę powstałych powierzchni bezleśnych stanowiły wiatrowały. Powstanie rozległych wiatrołomów i wiatrowałów na południowych stokach Polic i Czyrńca (a w mniejszym stopniu na północnym stoku Polic) nie stanowiło bynajmniej końca degradacji powierzchni leśnej na tym obszarze (ryc. 2). Do 2002 r. powierzchnie bezleśne powiększyły się o dalsze ponad 2 ha (Zięba 2003). W listopadzie 2004 r. doszło do całkowitego przekształcenia krajobrazu w dolinie Zakulawki i na południowo-wschodnim stoku Czyrńca, gdyż 19 listopada nad Karpatami wystąpił silny północny wiatr typu bora (Balon, Maciejowski 2005; Grocholski 2005). W godzinach 15:00-18:00 osiągnął on największą prędkość, która w wyniku katabatycznego opadania mas powietrza jeszcze wzrosła. W Tatrach prędkość tego wiatru wzrosła z 47 ms⁻' (170 km/h) w obrębie grani (pomiar na Łomnicy) do 64 ms⁻¹ (230 km/h) przy górnej granicy lasu (Koreń 2005). Na obszarze Pasma Polic prędkość wiatru w porywach była znacznie mniejsza. W zachodniej części Beskidów wiatr wiał ze średnią prędkością 36 m s’¹ (130 km/h), lecz po „przeciśnięciu się” przez Przełęcz Kucałową (1148 m n.p.m.) w wyniku przyśpieszenia jego prędkość mogła 474 Zagrożenia naturalne na obszarze Pasma Polic i w jego bezpośrednim sąsiedztwie O 0.1 02 0.4 0.6 0.8 Ryc. 2. Zmiany powierzchni zajętych przez wiatrołomy i wiatrowały na stokach Polic i Czyrńca w okresie 2002-2015. być znacznie większa. Na badanym obszarze powstał więc wiatrował o powierzchni 260 ha, a na dalszych ok. 250 ha doszło do licznych złamań i powaleń drzew (Franczak 2oi2b). Według szacunków Nadleśnictwa Myślenice, powalonych zostało wówczas ok. 8 500 m’ drewna. W ostatnich latach wiatrołomy i wiatrowały są zalesiane. Jednak wiatrołom spod szczytu Polic nadal rozszerza się ku północnemu-zachodowi, w kierunku grzbietu (fot. 6). Do znacznego wzrostu jego powierzchni doszło w grudniu 2013 r. i maju 2014 r., gdy prócz wiatrołomów pod szczytem Polic i Czyrńca do licznego powalenia drzew 475 Pawel Franczak, Karol Witkowski Fot. 6. Wiatrołom na stoku Czyrńca z2004 r. (fot. P. Rymarczyk) doszło też pomiędzy Policami a Cylem Hali Śmietanowej (1298 m n.p.m.). W 2004 r. powalony został także las na północnym stoku Główniaka (1093 m n.p.m.). Tak silny wiatr może również powodować straty materialne. W grudniu 2013 r. halny zerwał poszycie z dachu hali sportowej w Skawicy i uszkodził dachy dwóch domów w Zawoi i Skawicy Suchej Górze'. Natomiast w listopadzie 2014 r. w Skawicy silny wiatr uszkodzi, dach na jednym z domów-¹. Fot. 7. Panorama na Babią Górę z wiatrołomu pod szczytem Polic (fot. A. Dyrcz) ’ Wichury nad gminą Zawoja, http://sucha24.pl/alarmowy-112/item/313-mocny-wiatr-uszkodzil-dom-w-skawicy-sucha-gora [odczyt: 10.05.2016]. ' Niszczycielski halny. Będzie wiało do czwartku, http://sucha24.pl/alarmowy-112/item/1217-niszczycielski-halny-bedzie-wialo-do-czwartku (odczyt: 10.05.2016]. 476 Zagrożenia naturalne na obszarze Pasma Polic i w jego bezpośrednim sąsiedztwie Zagrożenie ruchami masowymi Do zagrożeń naturalnych, na obszarze Pasma Polic należą także ruchy masowe. Pasmo to zalicza się do obszarów o największym udziale osuwisk w skali całych Karpat. W większości są to jednak głębokie skalne osuwiska, obecnie niewykazujące aktywności, z jednak straty materialne mogą wyrządzać płytkie osuwiska okresowo uaktywniające się. Większość aktywnych stale bądź okresowo osuwisk stanowią niewielkie powierzchniowo formy, mieszczące się w obrębie większych i starszych. Największe aktywne osuwisko znajduje się na południowo-wschodnim stoku Polic, tuż poniżej szczytu. Osuwisko to, o powierzchni ok. 39 ha, znajduje się w źródłowym odcinku potoku Zakulawka. W jego sąsiedztwie na północno-wschodnim stoku Czyrńca jest drugie i nieco mniejsze aktywne osuwisko (tylko jego dolna część wykazuje okresowo aktywność). W dolinie Zakulawki oraz na południowych stokach Czyrńca znajduje się najwięcej okresowo aktywnych osuwisk na obszarze całego Pasma Polic - bo aż 12. Drugie duże skupisko takich osuwisk stwierdzono we wschodniej części pasma. Tylko w granicach administracyjnych Osielca zinwentaryzowano 8 takich form. Są to jednak znacznie mniejsze powierzchniowo obiekty, od tych z doliny Zakulawki. Okresową aktywnością cechują się także pojedyncze formy na zboczu nad brzegiem Skawicy w Białce oraz małe osuwiska w Zawoi, Skawicy i Juszczynie (System ... 2016). Dwa małe osuwiska powstały w 2010 r. w Skawicy, w przysiółkach Koszary i Limów. Dla Pasma Polic w czasie opracowywania przez PIG-PIB Systemu Osłony Przeciwosuwiskowej (2016) wyznaczono kilka dużych obszarów, na których mogą powstać następne osuwiska. Mieszczą się one w obrębie głównych dolin rzek w Juszczynie oraz w Kojszówce i Skawicy. Ponadto w wyższych partiach pasma trzy takie miejsca stwierdzono pod szczytem Polic (w leju źródłowym Skawicy Górnej), w dolinie Rotni oraz na Skawickich Polanach. Inne zagrożenia naturalne Na obszarze Pasma Polic największe zagrożenie ze strony klęsk żywiołowych związane jest z brakiem bądź nadmiarem wody, gdy występują długotrwałe susze, bądź gwałtowne powodzie. Bardzo duże zagrożenie stanowi tu również silny wiatr, przyczyniający się do powstania znacznych strat gospodarczych, zwłaszcza na obszarach leśnych. Nie są to jednak jedyne zagrożenia naturalne, które występują na badanym obszarze. Do innych należą też gradobicia. Burza z dużymi gradzinami może spowodować 477 Pawel Franczak, Karol Witkowski Fot. 8. Śniegołom pod Przełęczą Lipnicką w październiku 2016 r. (fot. T. Sowiński) szkody w mieniu prywatnym (m.in. uszkodzenie karoserii samochodów), i w rolnictwie, w tym zwłaszcza w przydomowych sadach. W ostatnich latach takie zdarzenia miały tu miejsce w sierpniu 2011 r. i czerwcu 2016 r. Sporą uciążliwością dla funkcjonowania ludności i gospodarki są mroźne zimy z temperaturą minimalną poniżej -3O"C. Największe zagrożenie wywołane siarczystymi mrozami występuje zwłaszcza u południowych podnóży Pasma Polic w Zubrzycy Górnej, gdzie temperatura minimalna bywa o kilkanaście stopni Celsjusza niższa niż w Zawoi. Wieś ta znajduje się w obrębie zastoiska zimnego powietrza, tworzącego się przy sprzyjających warunkach w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej. Ponadto na badanym obszarze tworzą się lokalne mrozowiska, w których temperatura minimalna może być nawet o kilka stopni niższa, niż w okolicy. Obecnie znacznie mniejsze zagrożenie niż w przeszłości stanowią obfite opady śniegu. Podczas dawnych śnieżnych zim w obrębie dolin miąższość pokrywy śnieżnej przekraczała 1 m, a w wyższych partiach Pasma Polic we wklęsłych formach rzeźby terenu sięgała kilku metrów. Podczas najbardziej śnieżnej zimy ostatniego półwiecza (w styczniu 1976 r.), w górnych odcinkach głównych dolin Pasma Polic maksymalna miąższość pokrywy śnieżnej dochodziła prawie do 2 m (w Zawoi na posterunku IMGW zmierzono 178 cm). Według A. Łajczaka (2004, 2016) przy schronisku PTTK na Markowych Szczawinach pokrywa śnieżna sięgała wysokości dachu schroniska (mierzyła więc ok. 4 m grubości). Jednak intensywne opady śniegu nadal stanowią zagrożenie, zwłaszcza w jesieni. Gdy drzewa nie zrzuciły jeszcze liści, dochodzi do ich połamania. W październiku 2016 r., intensywne opady śniegu spowodowały powalenie wielu drzew wzdłuż drogi na Przełęcz Lipnicką (1010 m n.p.m.) - przez dwa dni trasa ta łącząca Zawoję z Zubrzycą Górną pozostawała nieprzejezdna (fot. 8). 478 Zagrożenia naturalne na obszarze Pasma Polic i w jego bezpośrednim sąsiedztwie Literatura Balon J., Maciejowski W., 2005, Wpływ huraganowego wiatru z dnia 19 listopada 2004 na krajobraz południowego skłonu Tatr, Problemy Ekologii Krajobrazu, 17, 92-100. Baścik M., Chełmicki W., 2006, Komentarz do Mapy Hydrograficznej w skali 1:50 000, M-34-88-C Jabłonka, Główny Geodeta Kraju, Warszawa. Baścik M., Chełmicki W., Kasina M., 2006, Komentarz do Mapy Hydrograficznej w skali 1:50 000, M-34-88-A Zawoja, Główny Geodeta Kraju, Warszawa. Bryndal T., 2008, Parametry zlewni, w których wystąpiły lokalne powodzie, Annales UMCS, Sectio B, Geographia, Geologia, Mineralogia et Petrogtaphia, 63,177-200. Bryndal T., 2010, Parametry hydrologiczne wezbrań spowodowanych krótkotrwałymi intensywnymi opadami deszczu w Polsce, Annales UMCS, Sectio B, Geographia, Geologia, Mineralogia et Petrogtaphia, 65, 43-71. Bryndal T., 2014, Identyfikacja małych zlewni podatnych na formowanie gwałtownych wezbrań w Karpatach Polskich, Prace Monograficzne UP, 690, Wyd. Naukowe uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków. Capecki Z., 1994, Rejony zdrowotności lasów zachodniej części Karpat, Prace Instytutu Badawczego Leśnictwa, 778/782, 61-125. Changnon S.A., Pielke R.A., Changnon D. et al. 2000, Human factors explain the increased losses from weather and climate extremes, Bulletin of the American Meteorological Society, 81,437-442. Franczak P, 2012a, Zagrożenie powodziowe w zlewni górnej Skawy, praca magisterska, Zakład Hydrologii, IGiGP UJ, Kraków. Franczak P., 2012b, Wiatrołomy i wiatrowały na obszarze Podbabiogórza, Rocznik Babiogórski, 13,77-86. Franczak R, 2013a, Pamięć o katastrofalnych powodziach zapisana w lokalnych legendach, Plaj, 47,179-184. Franczak p., 2013b, Wpływ silnego wiatru na zmianę krajobrazu i rzeźbę terenu na przykładzie wiatrołomów z południowych stoków Pasma Policy (Beskid Żywiecki), Zarządzanie Ochroną Przyrody w Lasach, 7, 273-285. Franczak P„ 2014a, Ekstremalne zdarzenia meteorologiczne i hydrologiczne na obszarze Podbabiogórza i Żywiecczyzny w okresie od XVI do pierwszej dekady XXI wieku, Rocznik Babiogórski, 15, 83-96. Franczak R, 2014b, Rola wielkich wezbrań powodziowych w kształtowaniu życia ludności w zlewni górnej Skawy od XV wieku, [w:] P. Krąż (red.), Współczesne problemy i kierunki badawcze w geografii, 2, IGiGP UJ, Kraków, 117-129. Franczak P., 2014c, W dwa wieki po wielkiej powodzi: wspomnienie powodzi na Wiśle w 1813 roku, Aura, 2 (2014), 4-6. 479 Paweł Franczak, Karol Witkowski Franczak P., 2017, Rola katastrofalnych wezbrań w kształtowaniu morfologii koryt w małych zlewniach górskich, na przykładzie zdarzenia z maja 2014 r. w zlewni górnej Skawicy, Leśne Prace Badawcze, 78(1), 28-38. Franczak P., Listwan-Franczak K., 2015, Zmiany geomorfologiczne i krajobrazowe zachodzące w małych zlewniach górskich pod wpływem katastrofalnych wezbrań i ich trwałość w krajobrazie, Problemy Ekologii Krajobrazu, 39, 33-44. Grocholski M„ 2005, Huragan w Tatrach Słowackich, Tatry, 11(1), 8-9. Hampel J., Kiryka F. (red.), 1998, Sucha Beskidzka, Wyd. Secesja, Sucha Beskidzka. Kamiński J.N., 1844, Nowiny, Gazeta lwowska, 90, 593-594. Kamiński J.N., 1845, Nowiny, Gazeta lwowska, 99, 632-634. Komoniecki A., 2005, Chronografia albo Dziejopis Żywiecki, Towarzystwo Miłośników Ziemi Żywieckiej, Żywiec. Koreń M., 2005, Potęga przyrody. Tatry, 11(1), 10. Koziński G„ 2000, Degradacja lasów w Paśmie Policy w Beskidzie Żywieckim, praca magisterska w archiwum Zakładu GISKiT, IGiGP UJ, Kraków. Kozłowska-Szczęsna T., Krawczyk B., Kuchcik M., 2004, Wpływ środowiska atmosferycznego na zdrowie i samopoczucie człowieka, Monografie, 4, IGiPZ PAN, Warszawa. Krzaklewski P., 2008, Rola zdarzeń ekstremalnych w kształtowaniu meandrowych koryt górskich na przykładzie Czarnej Orawy w okresie 2007-2008, Landform Analysis, 8, 45-48. Kundzewicz Z.W., Matczak P., 2010, Zagrożenia naturalnymi zdarzeniami ekstremalnymi, Nauka, 4,77-86. Kundzewicz Z.W., Tryjanowski P., 2008, Ekstrema klimatyczne: długoterminowe zmiany i ich konsekwencje, Kosmos, 57, 3-4, 251-260. Lenart W., 1993, Opad atmosferyczny, [w:] U. Soczyńska (red.), Podstawy hydrologii Dynamicznej, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 101-116. Łajczak A., 2004, Pokrywa śnieżna, [w:] B.W. Wołoszyn, A. Jaworski, J. Szwagrzyk (red.), Babiogórski Park Narodowy. Monografia przyrodnicza, Wyd. Komitetu Ochrony Przyrody PAN i Babiogórskiego Parku Narodowego, Kraków, 175-192. Łajczak A., 2016, Wody Babiej Góry, Wyd. BgPN, Maków Podhalański. Malarz R., 2002, Powodziowa transformacja gruboklastycznych aluwiów w żwirodennych rzekach Zachodnich Karpat fliszowych, Wyd. Naukowe AP, Kraków. Mycielska H., Michalczewski J„ 1972, Powódź w lipcu 1970 roku, Warszawa. Mydlarz J., 2010, Powódź na Ziemi Makowskiej jako zjawisko historyczne, Rocznik Babiogórski, Kraków-Zawoja, 53-66. Osuch B., 1991, Reżim odpływu powierzchniowego, [w:] Dorzecze górnej Wisły, część I, Warszawa--Kraków, 157-228. Parczewski W., 1960, Warunki występowania nagłych wezbrań na małych ciekach, Wiadomości Służby Hydrologicznej i Meteorologicznej, 8(3), 1-159. 480 Zagrożenia naturalne na obszarze Pasma Polic i w jego bezpośrednim sąsiedztwie Piech P., 1998, Stan zdrowotny lasów świerkowych Beskidu Żywieckiego i jego uwarunkowania środowiskowe, praca magisterska w archiwum Zakładu GISKiT, IGiGP UJ, Kraków. Punzet J., Trylska-Siekańska D., 1972, Przebieg wezbrania w lipcu 1970 r. w zlewni górnej Wisły [w:] Powódź w lipcu 1970 r. Monografia, Warszawa-Kraków. Rocznik Hydrologiczny Wód Powierzchniowych. Dorzecze Wisły i Rzeki Przymorza na Wschód od Wisły, PIHM, Warszawa, 1958,1959,1970. Rocznik Meteorologiczny, PIHM, Warszawa, 1934,1958. Sumera K., 2009, Historia Skawicy do 1900 roku, [w:] J. H. Harasimczyk (red.), Monografia Skawicy, Faktoria Wyrazu, Skawica-Kraków, 47-58. System Osłony Przeciwosuwiskowej, 2016, P1G, http://geoportal.pgi.gov.pl/portal/page/portal/ SOPO [odczyt: 10.11.2016]. Szewczuk J., 1939, Kronika klęsk elementarnych w Galicji w latach 1772-1848, Kasa im. Rektora J.Mianowskiego Instytut Popierania Polskiej Twórczości Naukowej, Lwów. Wylewy, 1884, Czas, 142 (22.VI), 4. Zięba P., 2003, Procesy powstawania, rozwoju i zalesiania powierzchni powiatrołomowych na Policy w Beskidzie Żywieckim i ich uwarunkowania przyrodnicze, praca magisterska w archiwum Zakładu GISKiT, IGiGP UJ, Kraków. 481 OCENA JAKOŚCI POWIETRZA I IDENTYFIKACJA GŁÓWNYCH ŹRÓDEŁ ZANIECZYSZCZEŃ NA OBSZARZE PASMA POLIC I JEGO OTOCZENIA Paweł Franczak Wprowadzenie Stan powietrza atmosferycznego jest bardzo dynamicznym elementem środowiska przyrodniczego, który najłatwiej ulega zmianom. Jego jakość ma zasadnicze znaczenie dla zdrowia ludzi i stanu zdrowotnego środowiska przyrodniczego. Opracowanie przedstawia istniejące i potencjalne zagrożenia dla jakości powietrza na obszarze Pasma Polic i jego najbliższego sąsiedztwa. Dostarczanie zanieczyszczeń atmosferycznych na ten obszar ma miejsce w trzech wzajemnie od siebie uzależnionych formach: 1) suchego osadzania (suchego opadu, suchej depozycji), czyli poprzez bezpośrednie gromadzenie się cząstek pyłów na powierzchni ziemi i roślin; 2) mokrego osadzania (mokrego opadu, mokrej depozycji), czyli poprzez wprowadzanie na powierzchnię ziemi i roślin substancji, które w chmurach deszczowych uległy fizyczno-chemicznym zmianom i docierają do powierzchni ziemi w formie rozpuszczonej; 3) depozycji poziomej, polegającej na osadzaniu na powierzchni drzew i krzewów substancji niesionych przez parę wodną w chmurach i mgle. Z uwagi na trudności metodologiczne w pomiarze wielkości tej depozycji, wraz z depozycją gazową suchą często bywają one wliczane do opadu podkoronowego. Paweł Franczak Oddziaływanie poszczególnych zanieczyszczeń na ekosystemy jest zróżnicowane i zależy od badanego wskaźnika zanieczyszczenia. Dlatego tak ważne jest określenie udziałów poszczególnych składników w całkowitej ilości zanieczyszczeń docierających do roślinności i powierzchni ziemi. Tak szczegółowa analiza daje pełniejszą informację o ładunku zanieczyszczeń docierającym do roślin i powierzchni ziemi. Za takim podejściem przemawia też fakt, iż zanieczyszczenia z opadu mokrego mogą być przenoszone na bardzo duże odległości - znacznie większe niż z opadu suchego. Metody badań Badania przeprowadzono na podstawie danych pomiarowych zgromadzonych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Krakowie (System ... 2016). Czasowe zróżnicowanie stężeń zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego określono na podstawie danych ze stacji monitoringowej w Suchej Beskidzkiej. Pomimo że stacja ta położona jest około 8 kilometrów od granic omawianego obszaru, to reprezentuje ona warunki podobne do panujących w dolinach otaczających Pasmo Polic. Ze stacji tej dla lat 2012-2014 pozyskano dane godzinowe, jak i średnie dobowe, miesięczne i roczne. Pozyskano dane dotyczące stężenia: dwutlenku siarki (SO₂), dwutlenku azotu (NO₂), tlenku azotu (NO), benzenu, (C₆H₆) i pyłu zawieszonego PM10. W celu określenia przestrzennego zróżnicowania zanieczyszczeń na obszarze Pasma Polic, skorzystano z „Mapy emisji zanieczyszczeń” dostępnej na stronie internetowej Małopolskiej Infrastruktury Informacji Przestrzennej oraz „Raportu mobilnego pomiaru stężenia pyłów zawieszonych w obrębie Karkowa, Podhala oraz Górnego Śląska (2016) wykonanego zimą 2015/2016 przez Akademię Górniczo-Hutniczą im. S. Staszica w Krakowie. Na badanym terenie pomiary wykonano w nocy z 31 marca na 1 kwietnia 2016 r. Czasowe zróżnicowanie emisji zanieczyszczeń W Karpat obserwuje się duże zróżnicowanie przestrzenne i czasowe występowania zanieczyszczeń powietrza. Najgorszą jego jakość stwierdzono w półroczu zimowym, wskutek ogrzewania zabudowań domowych tradycyjnymi źródłami grzewczymi. Szczególnie zła jakość powietrza występuje w dniach głównych dolin, charakteryzujących się gęstą zabudową i akumulacją tam zanieczyszczeń napływających z obszarów wyżej położonych. W najniżej położonych odcinkach dolin, gdzie utrudniony 484 Ocena jakości powietrza i identyfikacja głównych źródeł zanieczyszczeń... jest przepływ powietrza, dochodzi do powstawania swoistych „zbiorników zanieczyszczeń powietrza” (fot. i). Wedługoceny wykonanej W2oi4r. przez WIOŚ w Krakowie, Pasmo Polic ze względu na kryterium zdrowotne zaliczono do klasy C (podobnie jak całe województwo małopolskie). Natomiast, ze względu na kryterium ochrony roślin obszar ten wliczono do klasy A (Pająk i in. 2015), przy czym analogiczne wyniki uzyskano podczas badań prowadzonych wcześniej (Pająk i in. 2013, 20i4a,b). Nie oznacza to jednak, że jakość powietrza na obszarze Pasma Polic jest zła, jednak zaklasyfikowanie tego obszaru do klasy C wynika ze znacznego przekroczenia norm dla 3 typów zanieczyszczeń z 12 badanych. Według pozostałych 9 kryteriów - Pasmo Polic zaliczono do klasy A. Wspomniana strefa małopolska (PL1203) obejmuje swym zasięgiem nie tylko obszar górski, lecz całe województwo z wyjątkiem aglomeracji krakowskiej i Tarnowa (Pająk i in. 2015). Z tego powodu pomiary prowadzone głównie w tych silnie zabudo wanych obszarach interpolowano są na obszar całego województwa. Fot. 2. Dym unoszący się nad zabudowaniami osiedla Limów w Skawicy podczas okresu grzewczego (fot. P. Franczak) Fot. 1. Niska emisja w dolinie Skawicy (fot. P. Franczak) 485 Paweł Franczak Ryc. 1. Przebieg roczny (2014 r.) dobowych wartości pyłu zawieszonego PM10 w Suchej Beskidzkiej (A) oraz średniej i minimalnej dobowej temperatury powietrza w Makowie Podhalańskim (B) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z WIOŚ i IMGW-PIB. Na badanym obszarze przekroczone są normy dla pyłu zawieszonego PM10 i PM2,5 oraz dla benzo(a)piranu. W stacji monitoringowej w Suchej Beskidzkiej notowane poziomy pyłów zawieszonych PM10 co roku przekraczały dopuszczalną normę roczną (40 pg/m³). W poszczególnych latach średnia wartość PM10 kształtowała się tam na poziomie około 45-50 pg/m³. Zdecydowanie największe stężenia zachodziły w półroczu zimowym. Od grudnia do lutego miesięczne stężenia PM10 wynosiły ok. 80 pg/m³. W 2014 r. (ryc. 1) w półroczu zimowym (listopad - kwiecień) dobowe normy zanieczyszczenia powietrza pyłem zawieszonym PM10 były przekroczone 486 Ocena jakości powietrza i identyfikacja głównych źródeł zanieczyszczeń... w Suchej Beskidzkiej przez 63% dni, natomiast w ciągu całego roku takich dni było 124. Dane z Suchej Beskidzkiej mogą być przeniesione na miejscowości położone wokół Pasma Polic, ponieważ wysoki poziom stężenia w powietrzu pyłu zawieszonego PM10 (a także PM2,5) związany jest przede wszystkim z lokalnymi powierzchniowymi źródłami emisji (głównie piecami grzewczymi; System ... 2016). Wyższe stężenie tych pyłów występuje także w pobliżu dróg oraz ruchliwych węzłów komunikacyjnych. Średnie natężenie ruchu drogowego na drodze krajowej prowadzącej doliną Skawy wynosi ponad 6000-6500 samochodów na dobę, na drodze wojewódzkiej w dolinie Skawicy dochodzi do 6000 na dobę, a u orawskich podnóży Pasma Polic nieznacznie przekracza 2500 samochodów (Generalny ... 2010, 2015). Ten drugi czynnik odgrywa głównie rolę w trakcie półrocza letniego, gdy średnie miesięczne stężenie pyłu PM10 dochodzi do 20-30 pg/m'. Natomiast wpływ źródeł grzewczych najbardziej widoczny jest zimą (ryc. 2). Rano, po zaprzestaniu ogrzewania domów i wyjściu ludzi do pracy stężenie pyłu zawieszonego PM10 spada do ok. 20-50 pg/m’. Wieczorem (od 17:00-19:00) po wznowieniu ogrzewania domów, stężenie pyłu zawieszonego szybko wzrasta, przekraczając znacznie 200 pg/m’. Inaczej jest podczas dni bardzo mroźnych, gdy domy są ogrzewane także w ciągu dnia, w wyniku czego wysoka wartość pyłu zawieszonego PM10 utrzymuje się przez całą dobę, przekraczając nawet 300 pg/m’ (System ... 2016). Na badanym obszarze wpływ zanieczyszczeń komunikacyjnych na stan powietrza jest więc niewielki i nieporównywalnie mniejszy niż oddziaływanie lokalnych źródeł grzewczych, a w wyżej położonych obszarach - wręcz znikomy. Zanieczyszczenie dwutlenkiem azotu i tlenkami azotu na badanym obszarze jest stosunkowo niewielkie i bardzo rzadko przekracza dopuszczalne mierzalne normy (średnie roczne: 40 pg/m’ dla NO₂ i 30 pg/m' dla NOJ. Średnie roczne stężenie NO₂ wynosi bowiem ok. 20-25 pg/m’, natomiast tlenków azotu NOₓ - ok. 35-40 pg/m’ (System ... 2016). Przestrzenne zróżnicowanie emisji zanieczyszczeń i ich główne źródła Największa emisja zanieczyszczeń powietrza w Paśmie Polic występuje w obrębie największych jego dolin: Skawy, Skawicy i Bystrzanki oraz (w mniejszym stopniu) w Zubrzycy (Mapa emisji ... 2016). W dolinie Skawicy emisja zanieczyszczeń wynosi (na rok): ok. 1000-1500 kg/ha w Zawoi Górnej; ok. 1500-2500 kg/ha w Skawicy; ok. 2000-2500 kg/ha w Białce. W dolinach Bystrzanki i Zubrzycy emisja zanieczyszczeń jest nieznacznie niższa niż w dolinie Skawicy i wynosi ok. 1000-1500 kg/ha. 487 Pawel Franczak 12 luty 13 luty 14 luty 15 luty B Ryc. 2. Przebieg godzinnych wartości pyłu zawieszonego PMio w Suchej Beskidzkiej (A) oraz temperatury powietrza w Makowie Podhalańskim (B) w okresie 12-15 lutego 2014 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z WIOS i IMGW-PIB. Natomiast w miejscowościach położonych w dolinie Skawy (Juszczyn, Osielec) emisje zanieczyszczeń wynoszą ok. 1500 kg/ha (Mapa emisji... 2016). Podobnie jak rozkład przestrzenny emisji przedstawia się zróżnicowanie zawartości pyłu zawieszonego PM10. Mobilny monitoring, który przeprowadzono w nocy z 31 marca na 1 kwietnia 2016 r. wykazał, że największe stężenie pyłu zawieszonego PM 10 występowało w Makowie Podhalańskim i Białce. Podczas prowadzenia pomiaru 488 Ocena jakości powietrza i identyfikacja głównych źródeł zanieczyszczeń... Ryc. 3. Stężenie pyłu zawieszonego PM 10 na odcinku Maków Podhalański - Zubrzyca Górna w dniu 31 marca 2016 r. (21:30-22:15) Źródło: opracowanie własne na podstawie Raport... 2016. w miejscowościach tych odnotowano stężenie dochodzące niemalże do 300 pg/m'. W środkowej części doliny Skawicy (w Skawicy i Zawoi Dolnej) odnotowano w tym czasie stężenie na poziomie 70-120 pg/m’, w Zawoi Górnej - 50-70 pg/m’, natomiast w sąsiedztwie Przełęczy Lipnickiej - śladowe. Lokalne wzrosty stężeń zanotowano na Skawicy Dolnej oraz Skawicy Sołtystwo (ryc. 3; Raport... 2016). Rozpatrując powyższe wyniki należy jednak pamiętać, że nie była to bardzo chłodna noc, dlatego też podczas mroźnych nocy wartości te mogą być znacznie większe, a wysokie stężenia zanieczyszczeń mogą występować także w innych miejscach o większym zagęszczeniu zabudowy. W niedużej odległości od zabudowań ilość emisji bardzo szybko maleje. W odległości ok. 500 m od zabudowań ilość emisji spada do zaledwie kilku kg/rok. Lokalny 489 Paweł Franczak wzrost emisji zanieczyszczeń obserwowany jest w obrębie pasa przełęczy rozciągającego się w obrębie północnych stoków Pasma Polic, gdzie wśród mieszczących się rozproszonych zabudowań roczna emisja zanieczyszczeń wynosi ok. 200-300 kg/ha, a lokalnie przekracza 500 kg/ha. Natomiast w obrębie głównego grzbietu Pasma Polic emisja zanieczyszczeń wynosi do kilkunastu kilogramów w ciągu roku (Mapa emisji... 2016). Większe sumy emisji zanieczyszczeń występują jedynie lokalnie. Emitorami ich są niewielkie tartaki, zakłady stolarskie oraz składy materiałów budowlanych. Lokalny duży wzrost emisji obserwowany jest też w Osielcu w sąsiedztwie kamieniołomu piaskowca. Do rozprzestrzeniania się pyłów stamtąd dochodzi zarówno na etapie transportu urobku, jak i z rozległego składowiska nad brzegiem Skawy (Mapa emisji... 2016). Podsumowanie W Paśmie Polic panują bardzo zróżnicowane warunki areosanitarne, na co wpływają głównie rzeźba tego terenu i rodzaj zagospodarowania. Wokół pasma przebiegają głębokie doliny, których ukształtowanie sprzyja akumulacji zanieczyszczeń w ich obrębie. Wynika to z faktu, że dnem dolin przebiegają drogi charakteryzujące się stosunkowo dużym natężeniem ruchu samochodowego (w tym ciężarówek, które emitujących większą ilość spalin), oraz dużym nagromadzeniem domów jednorodzinnych, z której zwłaszcza w sezonie grzewczym emitowana jest największa ilość zanieczyszczeń (głównie pyłów). Dlatego w obrębie tych dolin duże zanieczyszczenie powietrza występuje właśnie w sezonie grzewczym, a w pozostałej części roku jakość powietrza nie przekracza dopuszczalnych norm. Występowanie tak dużej ilości zanieczyszczeń w obrębie den dolin nie oznacza jednak, że podobna sytuacja dotyczy całego pasma. W obrębie dolin bocznych, na grzbietach, a także w górnych odcinkach głównych dolin jakość powietrza jest bowiem znacznie lepsza. Literatura Generalny Pomiar Ruchu, 2010, http://siskom.waw.p1/nauka-gpr.htm#gpr2010 [odczyt: 10.04.2016]. Generalny Pomiar Ruchu, 2015, http://siskom.waw.p1/nauka-gpr.htm#gpr2015 [odczyt: 15.06.2016]. 490 Ocena jakości powietrza i identyfikacja głównych źródeł zanieczyszczeń... Mapa Emisji Zanieczyszczeń, 2016, Małopolska Infrastruktura Informacji Przestrzennej, http://miip.geomalopolska.pl/imap/ [odczyt: 12.04.2016]. Pająk B., Czarnecka L., Dębska B., 2013, Ocena jakości powietrza w województwie małopolskim w 2012 roku, WIOŚ w Krakowie, Kraków, 48. Pająk B., Czarnecka L., Dębska B., Machalska A., 2014a, Ocena jakości powietrza w województwie małopolskim w 2013 roku, WIOŚ w Krakowie, Kraków, 53. Pająk B., Czarnecka L., Dębska B., Machalska A., 2014b, Pięcioletnia ocena jakości powietrza pod katem jego zanieczyszczenia: SO,, NO,, NO , CO, benzenem, Oᵥ pyłem PM10, pyłem PM2,5 oraz As, Cd, Ni, Pb i B(a)P w województwie małopolskim, WIOŚ w Krakowie, Kraków, 42. Pająk B., Czarnecka L., Dębska B., Machalska A., 2015, Ocena jakości powietrza w województwie małopolskim w 2014 roku, WIOŚ w Krakowie, Kraków, 59. Raport mobilnego pomiaru stężenia pyłów zawieszonych w obrębie Karkowa, Podhala oraz Górnego Śląska, 2016, Akademia Górniczo-Hutnicza im. S. Staszica w Krakowie, http://www.pol-skialarmsmogowy.pl/files/artykuly/569.pdf [odczyt: 15.04.2016]. System monitoringu jakości powietrza. Województwo Małopolskie, 2016, http://monitoring.kra-kow.pios.gov.pl/ [odczyt: 15.04.2016]. 491 OBSZARY I OBIEKTY OBJĘTE PRAWNĄ OCHRONĄ PRZYRODY Michał Hudyka Wprowadzenie Pasmo Polic, mimo wybitnych walorów przyrodniczych i bliskości dużych ośrodków akademickich nie doczekało się wielu opracowań naukowych. Stan taki wynikać może z bliskości Babiej Góry, która, owiana legendami, zawsze była magnesem dla wędrowców, zielarzy i naukowców, a sąsiadujące z nią Pasmo Polic było przez nich pomijane. Zbocza Pasma Polic były niegdyś pokryte polami uprawnymi, wysoko położonymi polanami z zabudowaniami ludzkimi i halami, na których prowadzono wypas owiec. Dzisiaj większość tych obszarów porasta las, a położone niżej zamieniono w nieużytki. Pola uprawne mieszczą się już tylko w obrębie dolin. Pomimo dotychczasowego niepełnego rozeznania pod kątem przyrodniczym Pasma Polic już, obecnie zgromadzone dane wskazują na wysoką wartość przyrodniczą tego obszaru, co skutkowało ustanowieniem tam wielu form ochrony przyrody, według polskiego jak i europejskiego prawodawstwa. Formy ochrony przyrody W Polsce obecnie cele, zasady i formy ochrony przyrody żywej i nieożywionej oraz krajobrazu określa Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Ustawa ta prócz obowiązującej na obszarze całego kraju ochronie gatunkowej roślin, zwierząt i grzybów daje możliwość ustanowienia dziewięciu form prawnej ochrony. Na obszarze Pasma Polic występuje aż sześć z nich: Michal Hudyka 1) park narodowy; 2) rezerwaty przyrody; 3) obszar chronionego krajobrazu; 4) obszary Natura 2000; 5) pomniki przyrody; 6) zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Park Narodowy Babiogórski Park Narodowy Dzięki długoletnim staraniom wielu ludzi zafascynowanych ideą ochrony przyrody, Park ten został powołany do życia rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 30 października 1954 r. (Dz.U. 1955 nr 4 poz. 25). Jego ówczesna powierzchnia wynosiła 1642,18 ha, z czego około 30 ha leżało na zachodnich stokach Pasma Polic. Są to obecne oddziały nr 2 i 3 Babiogórskiego Parku Narodowego, położone na zachodnim stoku Syhlca (1151 m n.p.m.). W wyniku powiększenia obszaru parku, Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 8 sierpnia 1997 r. w sprawie Babiogórskiego Parku Narodowego (Dz.U. Nr 99 poz. 608), jego powierzchnia wzrosła do 3391,55 ha, z czego około 323 ha obecnie znajduje się w granicach Pasma Polic (ryc. 1). Obszar ten objęty jest ochroną częściową i obejmuje zlewnie potoku Główniak i źródłową część zlewni Jaworzynki. Porastają go świerczyny sztucznego pochodzenia, w których prowadzi się działania ochronne, mające na celu przywrócenie składu gatunkowego zbliżonego do naturalnego, w którym dominującą rolę będzie odgrywał buk i jodła. Obecnie buczyny przeważają jedynie we wspomnianych wcześniej oddziałach włączonych w granice parku narodowego w 1954 r. oraz w przylegającym do nich oddziale nr 42 i nr 35, położonym na południowo-zachodnim stoku góry Broski (1235 m n.p.m.). W większości osiągają one wiek ok. 65-75 lat, a tylko w oddziale nr 2 występują buczyny 140-letnie. Wiek świerczyn w pozostałych oddziałach szacowany jest zaś na 80-100 lat; miejscami, na niewielkich obszarach, jest niższy (Bank. Danych ... 2016). Na omawianym obszarze mieści się także cenne geostanowisko - osuwisko Kopistę, z rozległym rowem grzbietowym, rowami rozpadlinowymi i jaskiniami szczelinowymi (Franczak i in. 2016). 494 Obszary i obiekty objęte prawną ochroną przyrody Ryc. i. Obszary objęte ochroną w ramach Babiogórskiego Parku Narodowego i w formie rezerwatów przyrody Rezerwaty przyrody Rezerwat przyrody „Na Policy" Rezerwat ten został powołany Rozporządzeniem Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z 21 grudnia 1998 roku (Dz. U. z 1998 r. Nr 161, poz. 1095). Znajduje się w szczytowej części Polic (1369 m n.p.m.) na południowych stokach, na wysokości 1255-1369 m n.p.m. (ryc. 1). Graniczy on bezpośrednio z Rezerwatem na Policy im. prof. Zenona Klemensiewicza. Zajmuje on niespełna 13,21 ha, a powołano go w celu zachowania (ze względów naukowych i dydaktycznych) naturalnego boru świerkowego, w wieku 150-190 lat (Bank Danych ... 2016). Rezerwat ten w całości znalazł się w Obszarze Natura 2000 PLB 120006 Pasmo Policy. Przed kilkunastu laty znaczny fragment jego drzewostanu (w południowej 495 Michał Hudyka części) uległ powaleniu przez wiatr i powstał tam rozległy wiatrołom'. Obecnie jednak drzewostan w tym miejscu ulega regeneracji. Rezerwat przyrody na Policy im. prof. Zenona Klemensiewicza Rezerwat ten powołano Zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 23 czerwca 1972 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody (M.P. z 1972 r. Nr 36, poz. 202). Leżąc w kulminacyjnej części Polic (1369 m n.p.m.) oraz na północnych stokach (ryc. 1), przylega do wspomnianego już rezerwatu „Na Policy”. Zajmuje tam 58,73 ha, rozciągając się od 1195 m n.p.m. po szczyt Polic. Jego północna granica w znacznej części prowadzi wzdłuż ścieżki, którą biegnie zielony szlak turystyczny z Zawoi Centrum. Utworzony został ze względów naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych, celem zachowania fragmentu wysokogórskiego boru świerkowego, w naturalnym stanie. Wiek tych świer-czyn wynosi ok. 185 lat, a w oddziale nr 380 (Nadleśnictwo Sucha) do 205 lat (Bank Danych ... 2016). Miejscami jednak występują powierzchnie powiatrołomowe. W granicach tego rezerwatu znalazły się także rozległe źródliska Skawicy Górnej i Głębokiego Potoku. Mieszczą się tam także płaty kosodrzewiny (Pinus mugo), których pochodzenie nie jest do końca znane (Parusel 19853,b; Szafraniec, Parusel 2009). Rezerwat ten wszedł w skład dwóch obszarów Natura 2000: ostoi ptasiej PLB 120006 Pasmo Policy oraz ostoi siedliskowej - PLH 120012 Na Policy (o których dalej). Nazwa rezerwatu oddaje hołd profesorowi Uniwersytetu Jagiellońskiego Zenonowi Klemensiewiczowi, wybitnemu językoznawcy i pedagogowi, który zginął 2 kwietnia 1969 r.² w katastrofie lotniczej na północnym stoku Polic (Makoś 2009). Obszar chronionego krajobrazu Południowomałopolski Obszar Chronionego Krajobrazu Obszar ten został powołany uchwałą nr XVIII/299/i2 Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 27 lutego 2012 r. w sprawie Południowomałopolskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Zajmuje on łącznie 3641,76 km² (kilkanaście gmin ¹ Zobacz rozdział: Franczak P., Witkowski K„ Zagrożenia naturalne. - Zobacz rozdział: Listwan-Franczak K., Ostatni lot „TANGO-FOKSTROT” - katastrofa lotnicza pod szczytem Polic. 496 Obszary i obiekty objęte prawną ochroną przyrody Ryc. 2. Obszary objęte ochroną w ramach Zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Dolina Skawicy" i Południowomałopolskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu w siedmiu powiatach) i obejmuje między innymi południowe stoki Pasma Polic (ryc. 2). Utworzenie go miało na celu w głównej mierze zachowanie trwałości ekosystemów oraz zwiększenie różnorodności biologicznej. Obszary Natura 2000 Obszary Natura 2000 są najmłodszą formą ochrony przyrody, obowiązującą w Polsce od 2004 r. Dzielą się one na obszary specjalnej ochrony ptaków i specjalne obszary ochrony siedlisk. Na obszarze Pasma Polic zostały wyznaczone cztery takie obszary. 497 Michał Hudyka Obszary siedliskowe: PLH120001 Ostoja Babiogórska Ten Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk został zatwierdzony przez Komisję Europejską w kwietniu 2008 r. Jego granica pokrywa się z granicą głównego kompleksu Babiogórskiego Parku Narodowego i zajmuje powierzchnię 3350,43 ha, z czego około 323 ha leży w Paśmie Polic (ryc. 3). W omawianym fragmencie dominuje żyzna buczyna karpacka (Dentario glandulosae-Fagetum)-, towarzyszą jej kwaśne buczyny (Luzulo luzuloidis-Fagetum) oraz niewielkie enklawy górskich jaworzyn ziołoroślowych (Aceri-Fagetum) i łęgów (Caltho-Alnetum i Alnetum incanae). Gatunkami zwierząt będącymi przedmiotem ochrony w ramach obszaru Natura 2000 na tym terenie są: niedźwiedź (Ursus arctos), wilk (Canis lupus), ryś (Lynx lynx), kumak górski (Bombina variegata), traszka karpacka (Triturus montandoni), biegacz urozmaicony (Carabus variolosus) Ryc. 3. Obszary objęte ochroną w ramach sieci NATURA 2000 S00 498 Obszary i obiekty objęte prawną ochroną przyrody oraz sichrawa karpacka (Pseudogaurotina excellens). Z występujących roślin najcenniejszy z punktu widzenia Wspólnoty Europejskiej jest niepozorny bezlist okrywowy (Buxbaumia viridis). PLH120012 Na Policy Drugi Obszar Ochrony Siedlisk dla Pasma Polic został zatwierdzony przez Komisję Europejską również w kwietniu 2008 r. Leży on na północnych zboczach głównego grzbietu Polic i zajmuje 765,75 ha (ryc. 3), obejmując swym zasięgiem dwa opisane wyżej rezerwaty przyrody. W większości obszar ten porośnięty jest lasem, w którym wyższe położenia zajmuje acydofilna zachodniokarpacka świerczyna górnoreglowa (Plagiothecio-Piceetum), a w niższych położeniach dominuje żyzna buczyna karpacka (Dentario glandulosae-Fagetum), z niewielkimi enklawami kwaśnych buczyn (Luzulo luzuloidis-Fagetum) oraz górskich jaworzyn ziołoroślowych (Aceri-Fagetum); w miejscach wilgotnych z żyzną glebą wykształciły się płaty ziołorośli górskich (Adenostylion alliariae). Niezwykle cenne są także płaty zbiorowisk źródliskowych z klasy Montio-Cardaminetea, w których możemy spotkać tojad morawski (Aconitum firmum ssp. Moravicum). Z gatunków zwierząt występujących na tym Obszarze za priorytetowe dla Unii Europejskiej uznano: niedźwiedzia (Ursus arctos), wilka (Canis lupus), rysia (Lynx lynx), chrząszcza biegacza urozmaiconego (Carabus variolosus) oraz sichrawę karpacką (Pseudogaurotina excellens) (Natura ... 2009). Obszary Ptasie: PLB120011 Babia Góra Ten Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków został utworzony Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 5 września 2007 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 179, poz. 1275). Obejmuje swym zasięgiem nie tylko obszar Babiogórskiego Parku Narodowego, lecz znacznie wykracza poza jego granice, a całkowita jego powierzchnia to 4915,65 ha (ryc. 4), z czego tylko jego wschodni fragment leży w Paśmie Polic. W standardowym formularzu danych dla tej ostoi zostały wymienione 22 gatunki ptaków, z których tylko 9 jest przedmiotami ochrony; spośród nich w Paśmie Polic występuje 7 gatunków: pluszcz (Cinclus cinclus), pliszka górska (Motacilla cinerea), dzięcioł białogrzbiety (Dendrocopos leucotos), dzięcioł trójpalczasty (Picoides tridactylus), drozd obrożny (Turdus torquatus), sóweczka (Glaucidium passerinum) oraz głuszec (Tetrao urogallus). 499 Michał Hudyka Ryc. 4. Obszary objęte ochroną w ramach sieci NATURA 2000 OSO PLB120006 Pasmo Policy Drugi Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków został utworzony Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 27 października 2008 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 198, poz. 1226). Usytuowany jest na północnych i południowych stokach głównego grzbietu Pasma Polic, obejmuje swym zasięgiem dwa rezerwaty przyrody, a jego powierzchnia wynosi 1190,10 ha (ryc. 4). W standardowym formularzu danych dla tej ostoi wymienione zostało 12 gatunków ptaków, z czego tylko 5 jest przedmiotami ochrony: dzięcioł bia-łogrzbiety (Dendrocopos leucotos), dzięcioł trójpalczasty (Picoides tridactylus), drozd obrożny (Turdus torąuatus'), sóweczka (Glaucidium passerinum) oraz głuszec (Tetrao urogallus) (Natura... 2009). 500 Obszary i obiekty objęte prawną ochroną przyrody Pomniki przyrody Na obszarze Pasma Polic znajduje się 10 pomników przyrody ożywionej (ryc. 5), wśród których znajdują się pojedyncze drzewa i grupy drzew odznaczające się sędziwym wiekiem, wielkością i niezwykłymi kształtami. 1. Dąb szypułkowy (Quercus robur) - drzewo o obwodzie pnia 530 cm i wysokości 25 m, zlokalizowany na działce nr 2 w Sidzinie, w parku koło budynku Nadleśnictwa. Nr rejestru województwa małopolskiego: 121504-003. Akt utworzenia - Dec. Roi. IX-3/ii5/63 PWRN W Krakowie z dn. 21.10.1963 r. 2. Dąb szypułkowy (Quercus robur) - drzewo o obwodzie pnia 475 cm i wysokości 24 m, zlokalizowany na działce 19/95 w Juszczynie, przy Ośrodku Rehabilitacyjno-Edukacyjno-Wychowawczym. Nr rejestru województwa małopolskiego: 121506-004-Akt utworzenia - Uchw. Nr IV/24/2on RM w Makowie Podhalańskim z dn. 26.01.2011 r. (Dz. Urz. Woj. Małop. Nr 87, poz. 692). Ryc. 5. Rozmieszczenie pomników przyrody na obszarze Pasma Polic 501 Michał Hudyka 3. Dąb (Quercus L.; 2 szt.) - grupa drzew zlokalizowana na działce nr 22693/14, w Zawoi, obok dawnej leśniczówki w Zawoi Widły. Drzewa o obwodzie pnia 300 i 295 cm. Nr rejestru województwa małopolskiego: 121508-001. Akt utworzenia - Dec. Roi. VIII-5/39/65 PWRN w Krakowie z dn. 30.07.1965 r. 4. Dąb (Quercus L.) - drzewo o obwodzie pnia 230 cm i wysokości 18 m, zlokalizowane na działce nr 49/4, w Zawoi na osiedlu Budzonie, w odległości ok. 100 m od prawej strony szosy Maków Podhalański - Zawoja Widły. Nr rejestru województwa małopolskiego: 121508-002. Akt utworzenia - Dec. RL-op-8311/77/66 PWRN w Krakowie z dn. 16.07.1966 r. 5. Wiąz (Ulmus L.) - drzewo o obwodzie pnia 277 cm i wysokości 15 m, zlokalizowane na działce nr 2592/5, w Zawoi na osiedlu Obłapiana, po prawej stronie szosy Maków Podhalański - Zawoja, ok. 180 m od budynku Urzędu Gminy. Nr rejestru województwa małopolskiego: 121508-003. Akt utworzenia - Dec. RL-op-8311/78/66 PWRN w Krakowie z dn. 16.07.1966 r. 6. Buk (Fagus L.-, 3 szt.) - grupa drzew wyrastająca z jednej szyi korzeniowej o obwodach od 163 do 192 cm, zlokalizowana na działce nr 22450/1, w Zawoi. Drzewa te rosną w kępie innych drzew i krzewów niedaleko pól uprawnych na przysiółku Policzne. Nr rejestru województwa małopolskiego: 121508-005. Akt utworzenia - Dec. RL-op-8311/87/68 PWRN w Krakowie z dn. 13.04.1968 r. 7. Lipa (Filia-, 2 szt.) - grupa drzew o obwodach 235 i 290 cm, osiągających wysokość 19 m, na działce nr 121508-009, w Zawoi Centrum, obok domu prywatnego nr 916. Nr rejestru województwa małopolskiego: 121508-009. Akt utworzenia - Dec. RL-op-8311/110/68 PWRN w Krakowie z dn. 19.04.1968 r. 8. Jesion (Fraxinus L.) - drzewo o obwodzie pnia 270 cm i wysokości 22 m, na działce nr 121508-010, w Zawoi, na przysiółku Trybały, obok domu prywatnego nr 620. Nr rejestru województwa małopolskiego: 121508-010. Akt utworzenia - Dec. RL-op-8311/111/68 PWRN w Krakowie z dn. 19.04.1968 r. 9. Lipa (Tilia-, 6 szt.) - grupa drzew o obwodach od 95 do 330 cm, na działce nr 22310, w Zawoi, na przysiółku Policzne, w otoczeniu kapliczki Zbójnickiej przy drodze wojewódzkiej nr 957. Nr rejestru województwa małopolskiego: 121508-012. Akt utworzenia - Dec. RL-op-8311/126/68 PWRN w Krakowie z dn. 25.04.1968 r. 10. Lipa (Tilia) - drzewo o obwodzie 240 cm, na działce nr 22486/7, w Zawoi na przysiółku Policzne, na miedzy, obok zagajnika świerkowego, wśród gruntów rolnych. Nr rejestru województwa małopolskiego: 121508-015. Akt utworzenia - Dec. RL-op-8311/58/74 PWRN w Krakowie z dn. 09.04.1974 r. 502 Obszary i obiekty objęte prawną ochroną przyrody Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe Zespół przyrodniczo-krajobrazowy pod nazwą „Dolina Skawicy"' Zespół ten został powołany uchwałą nr XI/96/20i5 Rady Gminy Zawoja z dnia i października 2015 r. Zajmuje powierzchnię 8786 ha na terenie gminy Zawoja (ryc. 2). Jest największym tego typu zespołem w województwie małopolskim. Swym zasięgiem obejmuje dolne części północnych stoków Pasma Polic oraz całą dolinę Skawicy i południowe stoki Pasma Jałowieckiego. W jego obrębie utworzone zostały dwie strefy: zurbanizowana i leśna. Literatura Bank Danych o Lasach, 2016, https://www.bdl.lasy.gov.pl/portal/mapy [odczyt: 10.11.2016r.[. Franczak P., Zatorski M., Buczek K„ Gubała W.J., Górnik M., Listwan-Franczak K., Mleczek T., Szura C., 2016, Inwentaryzacja, waloryzacja i geoochrona jaskiń w Paśmie Babiogórskim i Przedbabiogórskim, [w:] P. Franczak, P. Krąż, J. Liro, M. Liro, K. Listwan-Franczak (red.), Współczesne problemy i kierunki badawcze w geografii, 4, IGiGP UJ, Kraków, 85-116. Makoś K., 2009, Katastrofa lotnicza na Policy, [w:] J. H. Harasimczyk (red.), Królewska Wieś: monografia Skawicy, Wyd. Faktoria Wyrazu, Skawica-Kraków, 129-132. Natura 2000 w Karpatach. Na Policy. Pasmo Policy, 2009, Folder informacyjny, Wyd. IOP PAN w Krakowie, Kraków. Parusel J. B., 1985a, Kosodrzewina Pinus mughus w rezerwacie im. prof. Z. Klemensiewicza na Policy, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 41, 2, 60-63. Parusel J. B., 1985b, Problem pochodzenia i występowania kosodrzewiny Pinus mugo na Policy, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 41, 5, 26-31. Szafraniec S., Parusel J., 2009, Środowisko przyrodnicze wsi Skawica, [w:] J. H. Harasimczyk (red.), Królewska Wieś: monografia Skawicy, Wyd. Faktoria Wyrazu, Skawica-Kraków, 35-44. Akty normatywne Dec. Rol.IX-3/115/63 PWRN W Krakowie z dn. 21.10.1963 r. Dec. Rol.VIII-5/39/65 PWRN w Krakowie z dn. 30.07.1965 r. Dec. RL-op-8311/78/66 PWRN w Krakowie z dn. 16.07.1966 r. Dec. RL-op-8311/87/68 PWRN w Krakowie z dn. 13.04.1968 r. Dec. RL-op-8311/110/68 PWRN w Krakowie z dn. 19.04.1968 r. 503 Michał Hudyka Dec. RL-op-8311/126/68 PWRN w Krakowie z dn. 25.04.1968 r. Dec. RL-op-8311/58/74 PWRN w Krakowie z dn. 09.04.1974 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 września 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 179, poz. 1275). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 października 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 198, poz. 1226). Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 października 1954 r. w sprawie utworzenia Babiogórskiego Parku Narodowego (Dz.U. 1955 nr 4 poz. 25). Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 8 sierpnia 1997 r. w sprawie Babiogórskiego Parku Narodowego (Dz.U. Nr 99 poz. 608). Uchwała Nr IV/24/2011 RM w Makowie Podhalańskim z dn. 26.01.2011 r. (Dz. Urz. Woj. Małop. Nr 87, poz. 692). Uchwała nr XVIII/299/12 Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 27 lutego 2012 r. w sprawie Południowomałopolskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Uchwała nr XI/96/2015 Rady Gminy Zawoja z dnia 1 października 2015 r. w sprawie ustanowienia na obszarze gminy Zawoja zespołu przyrodniczo-krajobrazowego pod nazwą „Dolina Skawicy”. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (tekst jedn.: Dz. U z 2015 poz. 1651). Zarządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 23 czerwca 1972 r. w sprawie uznania za rezerwaty przyrody (M.P. z 1972 r. Nr 36, poz. 202). Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Krakowie z dnia 12 stycznia 2015 r. w sprawie ustanowienia planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Na Policy PLH120012. 504 OBSZARY I OBIEKTY PROPONOWANE DO OBJĘCIA OCHRONĄ PRZYRODY ORAZ WSKAZANIA DO PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO Paweł Franczak, Michał Hudyka, Stanisław Szafraniec, Karolina Listwan-Franczak Wprowadzenie Pasmo Polic będące jedną z najwyższych grup górskich Karpat Zachodnich stanowi obszar bardzo cenny przyrodniczo. Przeważającą jego część pokrywają rozległe obszary leśne, w obrębie których znajdują się pozostałości zanikających polan i hal, które znacząco wpływają na wzrost bioróżnorodności. Występowanie licznych form skałkowych oraz urwisk w obrębie nisz osuwiskowych przyczyniło się do utworzenia licznych siedlisk niewystępujących w innych częściach Beskidów. U południowych podnóży pasma oraz w obrębie przełęczy śródgórskich wykształciły się torfowiska wysokie oraz przejściowe. Ponadto prócz unikatowych zbiorowisk roślinnych Pasmo Polic ma także bardzo cenne obiekty przyrody nieożywionej - m.in. jaskinie, wodospady, jeziora osuwiskowe, formy skałkowe oraz odsłonięcia geologiczne¹. Dotychczas tylko część z tych z tych obiektów jest chroniona w formie sześciu różnych prawnych form ochrony przyrody¹ ². Dotychczasowe działania koncentrowały się jednak w głównej mierze na ochronie przyrody ożywionej. Nie objęto natomiast ochroną żadnego z licznych obiektów reprezentujących cenne walory przyrody nieożywionej. ¹ Zobacz rozdziały w monografii dotyczące przyrody ożywionej i nieożywionej. ² Zobacz rozdział: Hudyka M.., Obszary i obiekty objęte prawną formą ochrony przyrody. Paweł Franczak, Michał Hudyka, Stanisław Szafraniec, Karolina Listwan-Franczak V/ celu wzmocnienia systemu ochrony przyrody w obrębie Pasma Polic i zwiększenia różnorodności chronionych obiektów należałoby objąć ochroną prawną znacznie więcej obszarów równie cennych pod względem przyrodniczym, jak i pojedyncze obiekty rozrzucone na obszarze całego pasma. Obiekty te powinny zostać objęte ochroną prawną w formie użytku ekologicznego, stanowiska dokumentacyjnego lub pomnika przyrody. Dotychczasowe starania dotyczące ochrony przyrody na obszarze Pasma Polic Historia prawnej ochrony przyrody na obszarze Pasma Polic sięga 1954 r„ gdy w ramach nowo utworzonego Babiogórskiego Parku Narodowego włączono 30 ha lasu na zachodnich stokach Syhlca (1151 m n.p.m.). Od tego czasu ustanowiono tu 8 obszarowych form ochrony przyrody o bardzo zróżnicowanej powierzchni. Najmniejszy z nich, rezerwat przyrody „Na Policy” zajmuje jedynie 13,21 ha powierzchni. Z kolei znacznie większy Południowomałopolski Obszar Chronionego Krajobrazu rozciąga się na całych południowych stokach pasma i znacznie wykracza poza jego obszar, a zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Dolina Skawicy” obejmuje zasięgiem większość jego północnych stoków. Prócz ochrony powierzchniowej na obszarze Pasma Polic ustanowiono dla ochrony drzew 10 pomników przyrody³. Dawne projekty ochrony przyrody dla Pasma Polic nie ograniczały się jedynie do powyższych form. Proponowano utworzenie kilku nowych obszarów chronionych oraz rozszerzenie granic obszarów już istniejących. Jednak planów tych w większości nigdy nie zrealizowano. Jednym z nich był przygotowywany jeszcze w latach 70. XX w. projekt utworzenia Policzańsko-Jałowieckiego Parku Krajobrazowego, o powierzchni 205 km². Miał on rozciągać się na obszarze całego Pasma Polic oraz znacznej część Grupy Mędralowej, Pasma Jałowieckiego i Działów Orawskich, wraz z północnymi podnóżami Masywu Babiej Góry. Projekt tego parku sporządzili pracownicy Zakładu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie, przy współpracy z Państwową Radą Ochrony Przyrody. Autorzy projektu proponowali też aby w silnie zagospodarowanych dolinach utworzyć obszary chronionego krajobrazu (Czemerda 1983; Alexandrowicz 1989). Projekt ten powrócił w 2017 r. w projekcie zmiany Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Małopolskiego. Projektowany - jako jeden z 7 nowych ’ Zobacz rozdział: Hudyka M., Obszary i obiekty objęte prawną formą ochrony przyrody. 506 Obszary i obiekty proponowane do objęcia ochronq przyrody... parków krajobrazowych w tym województwie. Miałby on objąć zasięgiem Pasmo Polic wraz z Pasmem Orawsko-Podhalańskim (Projekt zmian ... 2017). W 1981 r. zaproponowano poszerzenie granic Babiogórskiego Parku Narodowego. W latach 80. i 90. XX w. prowadzono działania celem włączenia większości Pasma Polic do tego parku narodowego. W tym celu wykonano nawet badania fitosocjolo-giczne (Parusel 1995, 1996, 2003). W latach 90. XX w. powstał zaś projekt utworzenia zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Skawica”, obejmującego siedliska łęgowe wraz z żwirodennym odcinkiem koryta Skawicy w Białce (Studium ... 2013). przygotowany w Katedrze Geobotaniki i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Śląskiego. Obecnie postulat jego utworzenia znajduje się w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Maków Podhalański (Waloryzacja ... 1994; Prognoza ... 2016). Utworzenie tego zespołu stanowiłoby cenne uzupełnienie utworzonego w 2015 r. na obszarze gminy Zawoja zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Dolina Skawicy”. Obszary i obiekty proponowane do objęcia ochroną prawną Użytki ekologiczne Na obszarze Pasma Polic zaleca się utworzenie sześciu użytków ekologicznych o bardzo zróżnicowanej powierzchni (ryc. 1). Zdecydowanie największym z nich miałby być ten w widłach górnej Skawy i Skawicy (fot. 1), którego część wykraczałaby poza granice Pasma Polic. Celem jego ustanowienia miałoby być zachowanie naturalnie meandrującego w dolnym biegu koryta Skawicy, wraz z przylegającym do niego korytem Skawy i ich teras łęgowych. Łęgi górskie należą do najbogatszych i najbardziej zróżnicowanych florystycznie siedlisk leśnych, a ponadto są siedliskiem wielu gatunków zwierząt. Łęg zachowany w obrębie stożka napływowego Skawicy oraz teras zalewowych i nadza-lewowych Skawy i Skawicy należy zaś do najlepiej zachowanych w całej zlewni Skawy. Ponadto pomimo intensywne prowadzonej w ich sąsiedztwie gospodarki, nie uległ on dotychczas fragmentaryzacji. Proponowany do objęcia ochroną użytek (na obszarze gminy Maków Podhalański) zająłby 186 ha powierzchni. Drugi użytek ekologiczny powinien zostać utworzony w Bystrej Podhalańskiej celem ochrony teras łęgowych i żwirowisk w ujściowym odcinku rzeki Bystrzanki. Ochroną proponuje się objąć tu ujściowy odcinek tej rzeki (na długości 1,3 km powyżej jej ujścia), o powierzchni 17,8 ha. Ten odcinek Bystrzanki charakteryzuje się meandrowym korytem i występowaniem licznych odsypisk żwirowych, które rzadko są jeszcze 507 Paweł Franczak, Michał Hudyka, Stanisław Szafraniec, Karolina Listwan-Franczak Ryc. i. Proponowane do utworzenia na obszarze Pasma Polic obszary i obiekty ochrony przyrody widziane w takich rozmiarach nad dopływami Skawy. Trzeci użytek ekologiczny mógłby powstać dla ochrony dolnego odcinka potoku Skawica Sołtysia, którego brzegi charakteryzują się znacznym zróżnicowaniem morfologicznym (Szafraniec, Parusel 2009). Na odcinku 1,5 km występują tam liczne żwirowiska oraz progi skalne, a terasy nadza-lewowe porasta las łęgowy, z obszarami zabagnionymi, a miejscami występują też łąki. Proponowany obszar użytku ekologicznego zająłby 20,3 ha. Pozostałe trzy proponowane użytki ekologiczne są znacznie mniejsze. W Skawicy proponuje się objąć taką ochroną niszę źródliskową Bubowego Potoku z znajdującym się poniżej niej obszarem bagiennym, o powierzchni 1,18 ha. Drugi proponowany do objęcia ochroną obszar bagienny, z roślinnością hydrofilną znajduje się, pomiędzy osiedlami U Buby Górnego i U Palucha, o powierzchni 0,76 ha. Szósty użytek ekologiczny sugerowany jest w Zawoi, w celu ochrony Jastrzębiego Jeziora powstałego w zlewni Jastrzębiego Potoku. Ten użytek ekologiczny, o powierzchni 0,90 ha, mógłby chronić jedno z nielicznych w Karpatach nadal funkcjonujące zaporowe jezioro osuwiskowe. 508 Obszary i obiekty proponowane do objęcia ochroną przyrody... Fot. 1. Żwirodenny odcinek Skawicy w Białce (fot. P. Franczak) Stanowiska dokumentacyjne W Paśmie Polic jest wiele obiektów o wysokich wartościach naukowych i dydaktycznych, z punktu widzenia geologii i geomorfologii - lecz żadne z nich nie zostało objęte ochroną prawną. Z tego powodu i po przeprowadzeniu szczegółowej inwentaryzacji terenowej autorzy proponują utworzenie 7 stanowisk dokumentacyjnych (ryc. 1). Ustanowienie ich pozwoli zabezpieczyć ochroną prawną rozległe formy rzeźby terenu, jak i obiekty mniej się wyodrębniające. Spośród zaproponowanych do objęcia w ten sposób ochroną obiektów największym są tzw. Gorące Skały (fot. 2). W korycie Skawicy (w Zawoi Dolnej) na długości 800 m odsłaniają się gruboławicowe piaskowce magurskie i warstwy hieroglifowe, wraz z warstwami chaotycznymi. W obrębie tego geostanowiska koryto rzeki wcięło się na głębokość do 9 m, a na powstałych odsłonięciach widoczne są uskoki, przebieg fałdów, spękania ciosowe oraz osady teras nadzalewowych (Franczak 2016). Innymi godnymi ochrony obiektami w korytach rzek są: strukturalny przełom Skawicy na granicy Białki i Skawicy o długości 1300 m oraz 6oo-metrowa gardziel Skawicy Górnej. Proponowanymi do utworzenia nowych stanowisk dokumentacyjnych są również 509 Pawel Franczak, Michal Hudyka, Stanislaw Szafraniec, Karolina Listwan-Franczak Fot. 2. Odsłonięcia w obrębie gostanowiska Gorące Skały w korycie Skawicy (fot. T. Mleczek) dwa odsłonięcia: warstw hieroglifowych na Paluchówce w Skawicy Suchej Górze o wysokości 35 m (Książkiewicz 1971; Franczak 2012; Franczak i in. 20173) oraz piaskowców magurskich w nieczynnym kamieniołomie w Zawoi Mosornem, gdzie widoczne są hieroglify mechaniczne (Alexandrowicz i in. 2000; Rodzinka 2003; Golonka 2017). Dwa ostatnie obiekty rekomendowane do objęcia ochroną w formie stanowisk dokumentacyjnych wiążą się z występowaniem ruchów masowych. Pierwszym z nich są rowy rozpadlinowe na Okrąglicy, związane z inicjalnym rozpadaniem się masywu powyżej rozległego osuwiska (największe z nich mają 60 m długości i 5 m głębokości). Jest tutaj też 20 jaskiń (Franczak 2012; Franczak i in. 2016, 2oi7b). Drugim obiektem jest osuwisko Łysina charakteryzujące się jedną z najwyższych skarp w Beskidach, wysokości ok. 130 m (Franczak i in. 2016) Pomniki przyrody Na obszarze Pasma Polic istnieje 10 pomników przyrody - chroniących wyróżniające się rozmiarami drzewa (wraz z obszarami przyległymi do granic Pasma Polic jest takich drzew - 20). Mieszczą się one głównie w obrębie dolin otaczających pasmo. Nie ma zaś prawnej ochrony drzew znajdujących się w mniej dostępnych regionach pasma - ani pomników przyrody chroniących obiekty przyrody nieożywionej. Badania terenowe autorów wskazują na potrzebę objęcia tą formą ochrony aż 23 obiektów oraz ich zgrupowań (ryc. 1). Są to zarówno drzewa (fot. 3) i grupy drzew, jak i też wodospady (fot. 4), źródła i formy skałkowe (fot. 5). Proponowane do objęcia ochroną pomnikową obiekty wymieniono w tabeli 1. 510 Obszary i obiekty proponowane do objęcia ochroną przyrody... Tabela, i. Proponowane do objęcia ochroną pomnikową obiekty na obszarze Pasma Polic L.p. Nazwa obiektu Lokalizacja (miejscowość; Charakterystyka obiektu przysiółek/uroczysko) 1. Jaskinia Oblica Skawica; Oblica długość: 436 m; głębokość: 21,1 m 2. Wodospad na Mosornym Potoku Zawoja; Mosorne wysokość: 8 m 3. Wodospad Lajkonik Zawoja; Pod Świniarką wodospad ześlizgowy o wysokości: 3,5 m 4. Roztoczańskie Kaskady Skawica; Oblica wodospad ześlizgowy o wysokości: 8,5 m 5. Wodospady na Rotni Juszczyn; Tomankowa 6 progów o wysokości: 4,5 m, 2,0 m, 3,5 m, w Juszczynie Polany 1,5 m, 1,5 m i 1,2 m 6. Wodospady na Skawicy Górnej Zawoja; Podpolice wysokość: 3,5 m w Podpolicach Źródła z osadami ochry 6 źródeł o mineralizacji ok. 0,5-0,6 g/dm3 7. pomarańczowej Skawica: U Buby Górnego (akratopegi); wokół większości źródeł występują osady ochry pomarańczowej skałki piaskowcowe o wysokości do 5 m 8. Skałki piaskowcowe Juszczyn; Las Skałki (przeciętnie: 1,5-3,5 m) rozciągające się na długości 280 m Skałka piaskowcowa z rytami blok skalny o wysokości ok. 3,5 m z rytami 9. naskalnymi Skawica; Na Mraźnicy skalnymi odnoszącymi się do wydarzeń z II wojny światowej skałki piaskowcowe o wysokości do 3,5 m 10. Skałki piaskowcowe Sidzina; Polana Boniorka (przeciętnie: 1,5-2 m) rozciągające się na długości 200 m 11. Wierzba (Salix L.) Skawica; U Buby Górnego obwód w pierśnicy: 437 cm 12. Lipa drobnolistna (Tilia cordata Mili.) Skawica; U Buby Górnego obwód w pierśnicy: 302 cm 13. Kasztanowiec zwyczajny (Aesculus Skawica; Polanka na obwód w pierśnicy: 343 cm hippocastanum L.) Biedzie 14. Szpaler 8 lip szerokolistnych (Tilia Zawoja; U Łatki obwód w pierśnicy: 282, 259, 247,189, 208, platyphyllos L.) 255, 277 i 274 cm 15. Lipa drobnolistna (Tilia cordata Mili.) Skawica; U Palucha obwód w pierśnicy: 345 cm Grupa ok. 30 daglezji zielonych przeciętny obwód w pierśnicy 190-220 16. właściwych (Pseudotsuga menziesii Zawoja; Morgi i 250-270 cm; najokazalszych drzew: 342, (Mirb.J Franco subsp. menziesii) 284 i 283 cm 17. Lipa drobnolistna (Tilia cordata Mili.) Skawica; Na Tokarnem obwód w pierśnicy: 407 cm 18. Lipa drobnolistna (Tilia cordata Mili.) Zawoja; Pod Kiczorką obwód w pierśnicy: 350 cm 19. Lipa drobnolistna (Tilia cordata Mili.) Zawoja; Kudłata obwód w pierśnicy: 210 cm 20. Jodła (Abies Mili.) Skawica; Łysina obwód w pierśnicy: 371 cm 21. Dąb szypułkowy (Quercus robur L.) Zawoja; Widły obwód w pierśnicy: 405 cm (zrośnięte dwa drzewa) 22. Lipa drobnolistna (Tilia cordata Mili.) Zawoja; Mosorne obwód w pierśnicy: 210 cm 23. Dąb szypułkowy (Ouercus robur L.) Skawica, Limów obwód w pierśnicy: 247 cm 511 Pawel Franczak, Michal Hudyka, Stanislaw Szafraniec, Karolina Listwan-Franczak Fot. 4. Wodospad na Mosornym Potoku (fot. A. Gąsek) Fot. 3. Lipa drobnolistna (Filia cordata Mili.) w Zawoi na przysiółku Pod Kiczorką (fot. P. Franczak) Fot. 5. Skałki piaskowcowe w Lesie Skałki (fot. P. Franczak) 512 Obszary i obiekty proponowane do objęcia ochroną przyrody... Wskazania do planowania przestrzennego Przeprowadzone badania terenowe pozwoliły autorom wyznaczyć obszary i obiekty o wysokich walorach przyrodniczych, które powinny zostać poddane ochronie prawnej. Zalecają też oni zachowanie w możliwie niezmienionym stanie obszarów o wybitnych walorach krajobrazowych oraz układu korytarzy ekologicznych. Korytarze ekologiczne powinny zostać zachowane w jak najbardziej naturalnym stanie, ponieważ pozwalają one na migrację zwierząt pomiędzy większymi kompleksami leśnymi, a ponadto same wpływają na wzrost bioróżnorodności danego obszaru. Pasmo Polic samo w sobie stanowi ważny korytarz ekologiczny w obrębie Beskidu Żywieckiego, jednak należy dążyć do tego, aby przerwaniu nie uległy korytarze niższej rangi prowadzące np. wzdłuż potoków Skawicy Sołtysiej i Skawicy Górnej (Denisiuk 1999). Rozwój nowej zabudowy powinien być tam tak prowadzony, aby minimalizował jej negatywny wpływ na drożność takich korytarzy. W Paśmie Polic najważniejszą rolę wśród korytarzy niższej rangi pełnią potoki wraz z towarzyszącą im obudową biologiczną. Dlatego nie należy przerywać ich ciągłości zwłaszcza w ich ujściowych odcinkach, gdzie zwykle równocześnie znajduje się więcej zabudowy. Zagrożenie dla siedlisk łęgowych położonych zwłaszcza w dolnym odcinku doliny Skawicy stanowi regularne poszerzanie nasypów ziemnych, tworzonych tam w celu zwiększenia powierzchni pod działalność gospodarczą (ryc. 2). Tworzenie nowych nasypów o wysokości dochodzącej do 4 m i powierzchni sięgającej do kilku tysięcy metrów kwadratowych powoduje zmniejszanie powierzchni lasu łęgowego i zwężanie szerokości strefy zalewu wodami powodziowymi. Dalsze poszerzanie tych nasypów z jednej strony może doprowadzić do przerwania ciągłości korytarza ekologicznego, a z drugiej w przypadku wystąpienia dużej powodzi może przyczynić się do utrudnienia odpływu wód powodziowych i spowodować wzrost wysokości fali kulminacyjnej. W planowaniu przestrzennym na badanym obszarze należy zwrócić uwagę na racjonalne użytkowanie ziemi. Wyznaczenie zbyt rozległych powierzchni pod zabudowę może przyczynić się do obniżenia wartości krajobrazowej danego obszaru i zawyżyć koszty życia, ze względu na duże rozdrobnienie zabudowy i dalekie odległości pomiędzy poszczególnymi zabudowaniami. Obszar Pasma Polic prócz cennych obszarów i obiektów przyrodniczych cechuje się również wybitnymi walorami krajobrazowymi. Rozległe panoramy widoczne są zarówno w obrębie pasma, jak i z widokiem m.in. na Masyw Babiej Góry lub Tatry. Najrozleglejsze panoramy rozciągają się z polan i hal na głównym grzbiecie pasma. Większość z rozległych niegdyś powierzchni bezleśnych zarosła bądź ulega intensywnej sukcesji, dlatego zaleca się prowadzenie odpowiednich działań w celu zachowania nielicznych funkcjonujących jeszcze punktów widokowych. 513 Paweł Franczak, Michał Hudyka, Stanisław Szafraniec, Karolina Listwan-Franczak Ryc. 2. Nasypy ziemne w dolinie Skawicy w Białce W długiej perspektywie potencjalnym zagrożeniem w Zawoi dla Gorących Skał i pobliskiej grupy lip szerokolistnych (Tilia platyphyllos L.) jest projekt budowy tam suchego zbiornika retencyjnego. Projekt jego budowy zapisany został w Planie zarządzania ryzykiem powodziowym dla dorzecza Wisły (2016). Według wstępnych założeń suchy zbiornik o objętości ok. 0,5 min m' miałby powstać na Skawicy w 9,7 km jej biegu, na wysokości Zawoi Gołynia. Obecnie jednak inwestycja ta jest jedynie w fazie projektu i w najbliższych latach nie jest przewidziana jej realizacja. 514 Obszary i obiekty proponowane do objęcia ochroną przyrody... Literatura Alexandrowicz Z (red.), 1989, Ochrona przyrody i krajobrazu Karpat polskich, PWN, Warszawa-Kraków. Alexandrowicz Z., Poprawa D. (red.), 2000, Ochrona georóżnorodności w polskich Karpatach, PIG, Warszawa. Denisiuk M., 1999, Górskie potoki pasma Policy jako regionalne korytarze ekologiczne, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 55(3), 25-38. Franczak P., 2012, Proponowane do objęcia ochroną obiekty przyrody nieożywionej Pasma Policy w Beskidzie Żywieckim, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 68, 4, 302-308. Franczak P., 2016, Walory geoturystyczne Pasma Policy (Beskid Żywiecki), Rocznik Babiogórski, 17, 27-38. Franczak P., Szelag A., Bąk B., 2017a, Odsłonięcie warstw hieroglifowych na Paluchówce, Centralny Rejestr Geostanowisk Polski, P1G-PIB, http://geostanowiska.pgi.gov.pl/gsapp_v2/ObjectDe-tails.aspx?id=3281 [odczyt: 2.2.2017]. Franczak R, Szelag A., Bąk B., 2017b, Rowy rozpadlinowe na Okrąglicy, Centralny Rejestr Geostanowisk Polski, PIG-PIB, http://geostanowiska.pgi.gov.pl/gsapp_v2/ObjectDetails. aspx?id=3278 [odczyt: 2.2.2017]. Franczak R, Zatorski M., Buczek K., Gubała W. J., Górnik M., Listwan-Franczak K., Mleczek T., Szura Cz., 2016, Inwentaryzacja, waloryzacja i geoochrona jaskiń w Paśmie Babiogórskim i Przedbabiogórskim, [w:] P. Franczak, P. Krąż, J. Liro, M. Liro, K. Listwan-Franczak (red.), Współczesne problemy i kierunki badawcze w geografii, 4, IGiGP UJ, Kraków, 85-116. Golonka J., 2017, Odsłonięcie piaskowców magurskich w Zawoi. Bębny Dolne, Centralny Rejestr Geostanowisk Polski, PIG-PIB, http://geostanowiska.pgi.gov.pl/gsapp_v2/ObjectDetails. aspx?id=1563 [odczyt: 2.2.2017]. Książkiewicz M., 1971, Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski, Arkusz Zawoja, Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa. Parusel J. B„ 1995, Mapa zbiorowisk roślinnych obszarów projektowanych do przyłączenia do Babiogórskiego Parku Narodowego, [w:] Przyroda województwa bielskiego, Stan poznania, zagrożenia i ochrona, Bielsko-Biała, 18 października 1995, Streszczenia referatów i plakatów, Instytut Włókienniczy Politechniki Łódzkiej Filii w Bielsku-Białej, Wojewódzka Komisja Ochrony Przyrody w Bielsku-Białej, Wydział Ochrony Środowiska Urzędu Wojewódzkiego w Bielsku-Białej, 28. Parusel J. B., 1996, Mapa zbiorowisk roślinnych obszarów projektowanych do przyłączenia do Babiogórskiego Parku Narodowego, Zesz. Nauk. Politechniki Łódzkiej Filia w Bielsku-Białej, 40, Inżynieria Włókiennicza i Ochrona Środowiska, 12,169-174. 515 Paweł Franczak, Michał Hudyka, Stanisław Szafraniec, Karolina Listwan-Franczak Parusel J. B., 2003, Leśne zbiorowiska roślinne i ich przestrzenne rozmieszczenie na obszarach projektowanych do włączenia w skład Babiogórskiego Parku Narodowego, Praca doktorska, Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Śląski, Katowice. Prognoza oddziaływania na środowisko projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru miejscowości Białka w gminie Maków Podhalański - etap Â, 2016, Urząd Miejski w Makowie Podhalańskim, Maków Podhalański. Projekt Zmian Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Małopolskiego, 2017, http://www.xn--planmaopolski-lhc.pl/ [odczyt: 11.04.2017]. Rodzinka J., 2003, Protection of sedimentary structures in the flysch of the Magura Unit in Zawoja (English sum.), Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 59, 4, 39-42. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 18 października 2016 r. w sprawie przyjęcia Planu zarządzania ryzykiem powodziowym dla obszaru dorzecza Wisły, 2016, Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Maków Podhalański. Część II Kierunki. Ujednolicony Tekst Studium część II Kierunki z wyróżnieniem zmian wprowadzonych w zakresie I zmiany studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Maków Podhalański dla obszaru obejmującego miejscowość Białka w gminie Maków Podhalański, 2013, Urząd Miejski w Makowie Podhalańskim, Maków Podhalański. Szafraniec S., Parusel J., 2009, Środowisko przyrodnicze wsi Skawica, [w:] J. H. Harasimczyk (red.), Królewska Wieś: monografia Skawicy, Wyd. Faktoria Wyrazu, Skawica-Kraków, 35-44. Waloryzacja szaty roślinnej i krajobrazu województwa bielskiego, 1994, Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Śląski, Katowice. 516 O AUTORACH Krzysztof Buczek Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Pochodzi z Ochotnicy. Absolwent geografii w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od 2013 r. doktorant w Zakładzie Hydrologii IGIGP UJ. W ramach przygotowywanej pracy doktorskiej zajmuje się wpływem ruchów masowych na stosunki wodne stoku oraz charakter odpływu ze zlewni. Od 2012 r. pracuje w Instytucie Ochrony Przyrody PAN, gdzie zajmuje się badaniami nad paleografią holocenu, geologią Gorców oraz wieloaspektowymi badaniami osuwisk. Zainteresowania badawcze: hydrologia i hydrogeologia obszarów zbudowanych z fliszu, zmiany obiegu wody wywołane działalnością osuwisk, tektonika Gorców oraz jej wpływ na charakterystykę wypływów wód podziemnych, funkcjonowanie jezior osuwiskowych oraz zapis zmian klimatycznych w ich obrębie, nazewnictwo terenowe doliny Ochotnicy oraz jej związek z historią regionu. e-mail: krzysztof.buczek@uj.edu.pl Katarzyna Ceklarz Uniwersytet Jagielloński, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Etnolog i socjolog, przewodnik beskidzki i tatrzański. Wykładowca Podhalańskiej Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Nowym Targu. Członek Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. Współzałożycielka oraz sekretarz Stowarzyszenia Kulturowy Gościniec. Autorka m.in. Monografii Muzeum im. Wl. Orkana w Rabce (Rabka-Zdrój 2010); podręcznika z etnografii „Babcyne korole. Z etnografii południowej Polski" (Kraków 2012); Czary góralskie. Magia Podtatrza i Beskidów Zachodnich, (Zakopane 2014; wspólnie z U. Janicką-Krzywdą), oraz licznych artykułów. Interesuje się góralską kulturą tradycyjną oraz historią turystyki w Karpatach. e-mail: katarzynaceklarz@wp.pl O AUTORACH Dominika Ciaranek Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Absolwentka geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim, w zakresie geografii fizycznej. Od 2012 r. doktorantka w Zakładzie Klimatologii. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się głównie wokół klimatologii kompleksowej i zmian klimatu, a jej praca zawodowa związana jest z turystyką przyjazdową i biznesową. Jest wielką miłośniczką podróży po najróżniejszych zakątkach świata, ceni wartościowy reportaż literacki, uwielbia kino, interesuje się kulturą Dalekiego Wschodu, sztuką kulinarną, lubi muzyczne i etniczne kompilacje. W półroczu zimowym uprawia narciarstwo biegowe, m.in. w Paśmie Polic. e-mail: dominika.ciaranek@doctoral.uj.edu.pl tukasz Fiedeń Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Doktorant w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej; brał udział w projektach badawczych dotyczących m.in. funkcjonowania publicznego transportu zbiorowego w Polsce, wrażliwości społecznej na powódź oraz ścieżek kariery polityków w wielopoziomowym systemie wyborczym. Interesuje się transportem zbiorowym na obszarach wiejskich (w szczególności jego instytucjonalną organizacją), planowaniem przestrzennym i praktycznym stosowaniem systemów informacji geograficznej. Swoje badania prowadzi głównie w polskich Karpatach. Prywatnie jest kolekcjonerem monet. e-mail: lukasfieden@vp.pl Paweł Franczak Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Z wykształcenia i zamiłowania geograf - hydrolog. Absolwent Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Tytuł magistra uzyskał, przygotowując pracę dyplomową pt. Zagrożenie powodziowe w zlewni górnej Skawy. Od 2013 r. swoje zainteresowania naukowe rozwija jako doktorant w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego. W latach 2013-2014 pracownik Instytutu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk. Obecnie pracuje na stanowisku nauczyciela akademickiego w Instytucie Matematyczno-Przyrodniczym Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Tarnowie (od 2015 r.). Swoją wiedzę i doświadczenie wykorzystuje także jako pracownik Wydziału Prewencji Przeciwpowodziowej Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Krakowie 518 O AUTORACH (od 2017 r.). Pochodzi ze Skawicy, położonej u północnych podnóży Polic. Badania naukowe na jego obszarze prowadzi od okresu studiów. Organizator i uczestnik obozu naukowego Koła Geografów UJ w Paśmie Polic w 2011 r., oraz Akademickiego Sympozjum Speleologicznego w Skawicy w 2012 r. Autor szeregu prac naukowych i popularnonaukowych dotyczących Podbabiogórza. e-mail: p.franczak@uj.edu.pl Marek Górnik Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Absolwent geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Obecnie doktorant w Zakładzie Hydrologii w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ. Zajmuje się tematyką wieloletniej zmienności przepływów w dorzeczu Górnej Wisły. Jest autorem lub współautorem kliku artykułów naukowych oraz współautorem operatu szczegółowego „Ochrona Przyrody Nieożywionej i Gleb” Magurskiego Parku Narodowego realizowanego przez Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie. Jego zainteresowania naukowe i zawodowe obejmują zagadnienia z zakresu hydrologii i geologii. e-mail: marek4891@poczta.fm Magdalena Gus Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Ukończyła studia magisterskie na kierunku biologia i geografia na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Jagiellońskiego. Obecnie kontynuuje naukę na studiach doktoranckich w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ. Swoje badania prowadzi w Zakładzie Gleboznawstwa i Geografii Gleb. Jej głównymi kierunkami zainteresowań naukowych są: geneza i ewolucja gleb, geneza i znaczenie lamelli glebowych, gleby piaszczyste, mikromorfologia gleb. Wolne chwile spędza na wędrówkach. Turystycznie i naukowo związana przede wszystkim z Bieszczadami, Tatrami oraz Pustynią Błędowską. Z Pasmem Polic związana poprzez badania naukowe pokrywy glebowej tego obszaru. e-mail: magdalena.gus@doctoral.uj.edu.pl Michał Hudyka Babiogórski Park Narodowy Przyrodnik, botanik, leśnik z wykształcenia. Tytuł mgr inż. leśnictwa uzyskał na Wydziale Leśnym Akademii Rolniczej im. Hugona Kołłątaja w Krakowie. Ukończył studia podyplomowe dotyczące systemów informacji geograficznej na Wydziale 519 O AUTORACH Geodezji Górniczej i Inżynierii Środowiska Akademii Górniczo Hutniczej w Krakowie oraz monitoringu środowiska przyrodniczego na Wydziale Nauk Geograficznych i Geologicznych Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. Od 1999 roku związany zawodowo z Babiogórskim Parkiem Narodowym, obecnie na stanowisku adiunkta w Dziale Ochrony Przyrody. Odpowiedzialny za planowanie i realizacje działań z zakresu ochrony przyrody oraz monitoringu przyrodniczego. Swój czas poświęca także na działalność społeczną działając jako ratownik Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. e-mail: michalh@bgpn.pl Witold Jucha Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Instytut Geografii Absolwent geografii (2012 mgr; w 2016 na podstawie pracy doktorskiej pt. Zmiany przestrzenne środowisk podmokłych w Kotlinie Sandomierskiej w XIX i XX wieku i ocena możliwości ich renaturyzacji otrzymał tytuł doktora nauk o ziemi w zakresie geografii, specjalność geografia fizyczna) oraz ochrony środowiska na Uniwersytecie Pedagogicznym im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, na którym obecnie pracuje na stanowisku asystenta. Uczestniczył w pracach badawczych dotyczących wykorzystania GIS w badaniach z zakresu geografii i historii. Jego zainteresowania badawcze obejmują m.in. zastosowanie danych LiDAR jako źródła danych, analizy z użyciem archiwalnych map i danych teledetekcyjnych, geowizualizację zjawisk przestrzennych. e-mail: witold.jucha@gmail.com Jerzy Kapłon Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej Urodził się 24 lutego 1956 r. w Zabrzu. Ukończył Politechnikę Śląską w Gliwicach uzyskując tytuł mgr inż. mechanika. W1980 r. uzyskał uprawnienia przewodnika beskidzkiego. Prowadzi aktywną działalność w różnych strukturach społecznych PTTK, a od 2003 r. pracuje w Centralnym Ośrodku Turystyki Górskiej. W 2008 r. uzyskuje uprawnienia przewodnika górskiego międzynarodowego UIMLA. Członek Rady Naukowej Magurskiego i Gorczańskiego Parku Narodowego, autor wielu opracowań związanych z historią turystyki górskiej, w tym uprawianej w rejonie Babiej Góry, zwłaszcza poświęconych Polskiemu Towarzystwu Tatrzańskiemu i jego oddziałom oraz turystyce polskiej w Karpatach Wschodnich. e-mail: jerzy.kaplon@cotg.pttk.pl 520 O AUTORACH Paweł Krąż Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Geograf, ekolog krajobrazu, przyrodnik, przewodnik tatrzański, rodowity krakowianin. Absolwent geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Jego zainteresowania badawcze skupiają się wokół badań krajobrazowych w różnych obszarach Karpat i dotyczą w szczególności przemian krajobrazu i zróżnicowania stopnia antropopresji. Jest jednym ze współautorów nowej regionalizacji fizycznogeograficznej województwa małopolskiego. Członek Polskiego Towarzystwa Geograficznego i Polskiej Asocjacji Ekologii Krajobrazu. Inicjator odbywającej się co roku Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Młodych Badaczy z dziedziny geografii w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ. Pomysłodawca wydawania i pierwszy redaktor monografii Współczesne problemy i kierunki badawcze w geografii, w której prezentowane są wyniki badań pokolenia młodych geografów. W wolnych chwilach odbywa wycieczki przez Beskid Niski. e-mail: pawel.kraz@uj.edu.pl Dariusz Kronowski Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Wydział Architektury i Sztuk Pięknych Urodzony w Krakowie, w 1977 r., z wykształcenia architekt, a obecnie także nauczyciel akademicki. Obronił doktorat na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej. Autor ilustrowanych publikacji naukowych, autorskich rysunków odręcznych oraz rekonstrukcji urbanistycznych. Jego pasją jest nauka, góry oraz literatura. W ramach przygotowania swojej pracy doktorskiej przeprowadził szereg badań związanych z analizą posadowienia obiektów górskich oraz formami architektonicznymi. Najczęściej turystykę górską uprawia w Tatrach, ale nieobce również są autorowi szlaki Beskidu Żywieckiego, Śląskiego, Sądeckiego oraz Gorców, e-mail: dariusz.kronowski@wp.pl Piotr Krzywda Towarzystwo Karpackie Studenckie Koło Przewodników Górskich w Krakowie Urodzony w Krakowie, w 1951 r., z wykształcenia archeolog i pedagog, z zamiłowania krajoznawca, podróżnik i fotografik, a przede wszystkim turysta górski. Jest pilotem wycieczek, przewodnikiem beskidzkim, instruktorem przewodnictwa i krajoznawstwa. Związany z Polskim Towarzystwem Turystyczno-Krajoznawczym (PTTK), 521 O AUTORACH Towarzystwem Karpackim i Studenckim Kołem Przewodników Górskich w Krakowie. Współpracuje ze Stowarzyszeniem Gmin Babiogórskich (SGB). Jest autorem artykułów krajoznawczych (m.in. w roczniku „Wierchy”, Almanachu Karpackim „Płaj”, „Roczniku Babiogórskim”) oraz autorem i współautorem wielu przewodników, m.in. trzytomo-wego Beskidu Żywieckiego (Wydawnictwo PTTK „Kraj”, lata 1998-2001), Wokół Babiej Góry (wyd. SGB, 2003), Beskid Żywiecki (Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2006 i 2012). Swoje prace fotograficzne publikuje w przewodnikach i wydawnictwach regionalnych. e-mail: piotr.krzywda@gmail.com Karolina Listwan-Franczak Uniwersytet jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Absolwentka Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od 2014 r. doktorantka w Zakładzie Rozwoju Regionalnego Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie przygotowuje rozprawę doktorską pt. Reklama zewnętrzna w przestrzeni polskich miejscowości - zróżnicowanie występowania i postaw społecznych oraz wpływ na ład przestrzenny. W sferze jej zainteresowań naukowych znajduje się prawo administracyjne oraz gospodarka przestrzenna. Zainteresowania te realizuje w praktyce, opracowując materiały edukacyjne oraz prowadząc zajęcia dla studentów z zakresu prawnych aspektów planowania i zagospodarowania przestrzennego. Autorka artykułów naukowych związanych m.in. z gospodarką przestrzenną oraz wrażliwością społeczną na powódź. Organizatorka oraz uczestniczka konferencji naukowych, a także wykonawca grantu naukowego „Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania wrażliwości społecznej na powódź, ze szczególnym uwzględnieniem roli komunikacji w jej kształtowaniu”. Rodowita mieszkanka Skawicy położonej u północnych podnóży Polic. e-mail: karolina.listwan@doctoral.uj.edu.pl Natalia Marcinka Uniwersytet jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Absolwentka geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim, w zakresie geografii fizycznej. W swojej pracy magisterskiej skupiła się na tematyce wpływu działalności człowieka na rzeźbę Karpat. Instruktorka związku harcerstwa polskiego, oraz pilot wycieczek. Jej główne zainteresowania związane są z hydrologią i geomorfologią Karpat. e-mail: dabek.n@gmail.com 522 O AUTORACH Łukasz Matoga Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Absolwent studiów magisterskich na kierunku geografia na Uniwersytecie Jagiellońskim. Obecnie realizuje studia doktoranckie z zakresu geografii turyzmu w tej samej Uczelni. Głównym obszarem jego zainteresowań badawczych są zagadnienia dotyczące uwarunkowań i kierunków rozwoju turystyki edukacyjnej w Polsce i na świecie, a także powiązań tego zjawiska z różnymi sferami życia społecznego i gospodarczego. Interesuje się również problematyką konkurencyjności turystycznej jednostek terytorialnych oraz alternatywnych form turystyki miejskiej. Ważne miejsce w jego pracy naukowej zajmuje Kraków, któremu poświęcił do tej pory kilka projektów badawczych oraz wiele artykułów i wystąpień na konferencjach naukowych. e-mail: lukasz.matoga@uj.edu.pl Łukasz Musielok Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Absolwent geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim, asystent i doktorant w Zakładzie Gleboznawstwa i Geografii Gleb. Zainteresowany genezą, geografią i systematyką gleb oraz środowiskiem przyrodniczym gór - szczególnie Sudetów i Karpat. Prowadzi badania nad uwarunkowaniami zróżnicowania gleb w Paśmie Polic. e-mail: l.musielok@uj.edu.pl Joanna Nowak Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Absolwentka geografii ze specjalnością geografia społeczno-ekonomiczna w Instytucie Geografii i Gospodarki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Obecnie jest doktorantką na Wydziale Geografii i Geologii UJ. Jej zainteresowania naukowe są związane z tematyką poziomu i jakości życia, ogólnie pojętej demografii oraz aspektami rozwoju społeczno--gospodarczego małych jednostek osadniczych. e-mail: joanna.motyka@doctoral.uj.edu.pl Jerzy Parusel Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice Urodził się w Katowicach (1953), gdzie ukończył szkołę podstawową (1968) i liceum ogólnokształcące (1972). Absolwent Wydziału Leśnego Akademii Rolniczej w Krakowie, 523 O AUTORACH na którym odbył studia w trybie indywidualnym (1977), zakończone uzyskaniem stopnia magistra inżyniera leśnictwa (1979). W ramach tych studiów był słuchaczem Podyplomowego Studium Ochrony Przyrody w Krakowie (1976). Ukończył także Podyplomowe Studium Muzeologii na Uniwersytecie Jagiellońskim (1988) oraz studia doktoranckie na Wydziale Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach (2003), gdzie uzyskał stopień naukowy doktora nauk biologicznych (2004). Pracę zawodową rozpoczął w Zakładzie Fizjografii i Arboretum PAN w Przemyślu (1977), następnie pracował w Instytucie Badawczym Leśnictwa w Krakowie (1978), Zakładach Drzewnych Przemysłu Węglowego w Katowicach (1978-1979), Nadleśnictwie Ujsoły (1979-1980), Babiogórskim Parku Narodowym (1980-1994). W roku 1994 został dyrektorem Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska w Katowicach, które zorganizował od podstaw. Zainteresowania naukowe obejmują botanikę, fitosocjologię, ekologię, ochronę przyrody i zoologię. Z tego zakresu opublikował ponad 200 prac, w tym ponad 70 artykułów naukowych. W wolnym czasie fotografuje oraz uprawia turystykę kajakową i górską. Pasmo Polic było obszarem wieloletnich badań fitosocjologicznych, które zostały udokumentowane w pracy doktorskiej, oraz obserwacji florystycznych i faunistycznych. e-mail: parusel.j@fmail.com Anna Pawłowska-Legwand Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Ukończyła studia magisterskie z geografii o specjalności turystyka i dziennikarstwa i komunikacji społecznej w Uniwersytecie Jagiellońskim. Doktorantka w Zakładzie Gospodarki Turystycznej i Uzdrowiskowej Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ. Przygotowuje pracę doktorską na temat wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych w działaniach promocyjnych i informacji turystycznej w gminach województwa małopolskiego. e-mail: aa.pawlowska@uj.edu.pl Mateusz Stolarczyk Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Ukończył studia magisterskie na kierunku chemia/ochrona środowiska oraz obecnie kontynuuje naukę na studiach doktoranckich z zakresu gleboznawstwa. W działalności naukowej podejmuje tematy powiązane z torfowiskami i glebami organicznymi, 524 O AUTORACH antropogenicznymi przekształceniami ekosystemów podmokłych, analizą instrumentalną w badaniach materii organicznej oraz formami fosforu w glebie. W wolnych chwilach odbywa piesze górskie wędrówki, zwłąszcza w Bieszczadach oraz Tatrach. Z Pasmem Polic związany jest głównie poprzez prowadzenie badań terenowych dotyczących zmienności pokrywy glebowej na tym obszarze. e-mail: mateusz.stolarczyk@uj.edu.pl Dariusz Strzyżowski Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Ukończył studia licencjackie na Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie na kierunku geografia. Studia magisterskie na tym samum kierunku zrealizował na Uniwersytecie Jagiellońskim, w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej. W tym samym Instytucie rozpoczął studia doktoranckie, podejmując rozprawę doktorską dotyczącą wpływu saltacji wykrotowej na modelowanie stoków górskich. Jego zainteresowania badawcze skupiają się przede wszystkim na rozwoju rzeźby obszarów górskich oraz na współczesnych procesach morfogenetycznych. e-mail: dariusz.strzyzowski@doctoral.uj.edu.pl Agnieszka Sulikowska Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Absolwentka geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim, w zakresie geografii fizycznej. Od 2015 r. doktorantka w Zakładzie Klimatologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jej główne zainteresowanie badawcze dotyczą zmiany klimatu, a w szczególności zmienności czasowej i zróżnicowania przestrzennego występowania ekstremalnych zdarzeń termicznych. e-mail: a.sulikowska@doctoral. uj.edu.pl Stanisław Szafraniec Babiogórski Park Narodowy Absolwent Wydziału Leśnego Akademii Rolniczej im. Hugona Kołłątaja w Krakowie oraz studium podyplomowego SGGW w Warszawie z zakresu ochrony przyrody w parkach narodowych. Wieloletni pracownik Babiogórskiego Parku Narodowego, zajmujący się obecnie funkcjonowaniem sieci Natura 2000 w Parku, ochroną i monitoringiem roślin, bezkręgowców oraz regulacją stanu posiadania. Autor szeregu prac naukowych i popularnonaukowych publikowanych m.in. w: Wiadomościach entomologicznych, 525 O AUTORACH Chrońmy Przyrodę Ojczystą, Acta entomologia silesiana, Ochrona Beskidów Zachodnich, Rocznik Babiogórski. Współautor monografii chrząszczy Babiej Góry. Mieszkaniec Skawicy związany z Pasmem Polic od dzieciństwa. Badania naukowe realizuje w polskich Karpatach jak również na Roztoczu, dotyczą one chrząszczy saproksylicznych (zoogeografia, ekologia, ochrona). Ekspert przyrodniczy z zakresu sichrawy karpackiej. Miłośnik kultury ludowej żywo związany z regionem Podbabiogórza. e-mail: jafer@wp.pl Anna Szczerbińska Uniwersytet jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Absolwentka geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Obecnie doktorantka w Zakładzie Hydrologii Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ oraz nauczycielka geografii w jednym z krakowskich liceów. Jej zainteresowania badawcze skupiają się przede wszystkim na zróżnicowaniu przestrzennym i zmienności w czasie zjawisk lodowych w dorzeczu górnej Wisły oraz termice wód rzecznych w półroczy chłodnym. Oprócz tego naukowo interesuje się właściwościami fizyko-chemicznymi wód źródlanych w zlewni Szreniawy. e-mail: anna.m.szczerbinska@gmail.com Mateusz Szczęch Uniwersytet Jagielloński, Instytut Nauk Geologicznych Absolwent geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Doktorant w Instytucie Nauk Geologicznych tej uczelni. Bada olistostromy we fliszu Karpackim i wpływ budowy geologicznej na morfologię terenu w Karpatach z zastosowaniem narzędzi GIS. Przygotowuje rozprawę doktorską w Gorcach. Wiele uwagi poświęca promowaniu walorów przyrody nieożywionej poprzez geoturystykę. e-mail: mateusz.szczech@doctoral.uj.edu.pl Karol Witkowski Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Instytut Geografii Geograf, asystent w Zakładzie Geoinformacji i Badań Geośrodowiskowych Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie oraz przewodnik beskidzki. Członek Stowarzyszenia Geomorfologów Polskich. Jego zainteresowania 526 O AUTORACH badawcze skupiają się wokół geomorfologii fluwialnej, a głównym obszarem badań jest dolina dolnej Skawy. Pasjonat turystyki kwalifikowanej oraz kolarstwa. e-mail: witkowski@up.krakow.pl Michał Zatorski Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Geograf, przewodnik beskidzki, taternik jaskiniowy. Absolwent geografii na Uniwersytecie Pedagogicznym oraz doktorant w Zakładzie Geomorfologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Swoje zainteresowania badawcze koncentruje przede wszystkim na strukturalnych uwarunkowaniach rozwoju rzeźby Karpat, a także ochronie przyrody nieożywionej, antropogenicznych formach rzeźby oraz dydaktyce geografii i geografii regionalnej ze szczególnym uwzględnieniem kształtowania tożsamości regionalnej mniejszości etnicznych. Uczestnik wielu konferencji krajowych i międzynarodowych, w tym także Akademickiego Sympozjum Speleologicznego w Skawicy w 2012 r, oraz III Międzynarodowej Konferencji Pasterskiej (Krajobraz Kulturowy Karpat - wspólne dziedzictwo człowieka i przyrody) w 2016 r. e-mail: mi chał. Zatorski @uj.edu.pl 527