Spór pomiędzy prawem spadkodawcy do swobodnego dysponowania mieniem a jego powinnością wobec najbliższych wzbudza wiele emocji oraz jest źródłem problemów legislacyjnych. Jest to związane z tym, iż na powstanie roszczenia o zachowek ma wpływ wiele czynników. Ustawodawca, regulując powyższe kwestie, nieustannie obraca się w kręgu sprzecznych interesów uprawnionego do zachowku i zobowiązanego do jego zapłaty. Nie ma przy tym jedynego właściwego wzorca, którym mógłby się kierować. Podjęcie badań nad procesem kształtowania się swobody testowania i związanych z nim ograniczeń ma istotny wpływ na zrozumienie istoty sprawy, a co za tym idzie – inicjowanie właściwych działań prawodawczych w tym obszarze. Nie bez podstawy bowiem w doktrynie podnosi się, że prawo spadkowe jest w Polsce zaniedbane, a historycznoprawna analiza w tym zakresie unikatowa. Osadzenie przeprowadzonych badań w kontekście społeczno-kulturowym pozwoliło na wskazanie silnych zależności pomiędzy ewolucją swobody testowania i jej ograniczeniami a procesami przemian społecznych, znajdującymi swe odbicie w strukturze i ekonomicznym modelu funkcjonowania rodziny. W niniejszej pracy sięgnięto do wzorcowych regulacji prawa rzymskiego, zwyczajów prawnych okresu średniowiecza, przeanalizowano genezę pierwszych europejskich kodyfikacji oraz proces unifikacji i kodyfikacji prawa polskiego w zakresie podjętej problematyki.

The dispute between testamentary freedom and the duty of a testator to take care of his family provokes a lot of emotions and causes legislation difficulties. It is connected to the fact, that a lot of factors may be relevant to the inception claims to the legitimate portion. The legislator, governing this issue, must constantly balance contrary interests between the ones entitled to the legitimate portion and the ones indebted to pay for it. There is also no confirmed model which can be used by the legislator. The undertaken studies of the evolution of testamentary freedom and its restrictions have got a significant impact on the understanding of this law institution and in consequence – can help to stimulate an appropriate law activities in this area. Not without reason the doctrine points to the fact that the succession law in Poland has been neglected and also historical-legal analysis of the issue is rare. The research is placed in a social and cultural context, which allowed us to indicate links between the evolution of testamentary freedom, its restrictions and the changing society which has had an effect on the structure and the economic model of the family functioning. This paper presents the regulations in Roman law, the legal practices of the Middle Ages, the genesis of the first European codifications and the process of the unification and the codification of the Polish law in this problematic area.