Mental state of a perpetrator from the legal and psychological perspective

Rozdział przedstawia problem stanu psychicznego sprawcy czynu zabronionego z perspektywy prawa i psychologii na różnych etapach postępowania karnego. Punktem wyjścia rozważań jest wskazanie, że podstawą współczesnych systemów prawa karnego, które dopuszczają możliwość stosowania wobec sprawcy przestępstwa zarówno kary kryminalnej, jak i środków zabezpieczających, są założenia tzw. paradygmatu pozytywistycznego w prawie karnym i kryminologii. Zakładam, że pojęcie stanu psychicznego jest szersze od pojęcia stanu zdrowia psychicznego sprawcy przestępstwa. Obejmuje ono bowiem szerokie spektrum zmiennych psychologicznych odnoszących się do zachowania człowieka, włączając w to elementy patologiczne (odwołujące się bezpośrednio do zdrowia psychicznego) jak i niepatologiczne (stres, emocje, motywacja, wpływ społeczny). W takim ujęciu stan psychiczny sprawcy może być przedmiotem oceny psychologów jak i psychiatrów. Aktualne przepisy preferują jednakże w postępowaniu karnym udział biegłych psychiatrów jako specjalistów od oceny stanu zdrowia psychicznego. Następnie omówione zostały typowe sytuacje, w których organ procesowy winien ustalić jaki jest stan psychicznego sprawcy czynu zabronionego celem zapewnienia prawidłowego toku postępowania i podjęcia prawidłowych decyzji procesowych. W postępowaniu przygotowawczym, ocena stanu psychicznego sprawcy jest niezbędnym elementem tzw. profilowania psychologicznego czyli typowania sylwetki nieznanego sprawcy przestępstwa. Kolejną, kluczową kwestią w postępowaniu karnym są ustalenia co do poczytalności sprawcy, która warunkuje możliwość odpowiedzialności karnej. Stwierdzenie niepoczytalności skutkuje umorzeniem postępowania karnego i stwarza, przy spełnieniu dodatkowych przesłanek, możliwość orzeczenia środka zabezpieczającego o charakterze detencyjnym. Ustalenie, że sprawca działał w stanie ograniczonej poczytalności w stopniu znacznym pozwala natomiast na dostosowanie wymiaru kary do stopnia winy sprawcy (zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary), a w przypadku orzeczenia kary pozbawienia wolności, orzeczenie o odbywaniu jej w systemie terapeutycznym. W każdym przypadku, w obecnym stanie prawnym, gdy istnieją przesłanki zastosowania środka zabezpieczającego, należy obowiązkowo wysłuchać psychologa. Niewątpliwie, jest to wyjątkowy przykład docenienia roli psychologów jako specjalistów od oceny stanu psychicznego człowieka. W konkluzji, w kontekście obowiązujących przepisów preferujących psychiatryczną ocenę stanu zdrowia psychicznego, przedstawiony jest postulat szerszego korzystania w postępowaniu karnym z kompleksowych (zespołowych i interdyscyplinarnych) opinii psychiatryczno-psychologicznych warunkujących wieloaspektową ocenę stanu psychicznego sprawcy czynu zabronionego.

The article presents the problem of mental state of a perpetrator from the legal and psychological perspective. The starting point is the remark that the issues of mental state and mental health of an offender are relevant only on the base of positivistic paradigm in criminal law and criminology. On this background criminal law systems allows applying both punishment and preventive measures towards offenders. It is assumed that the concept of mental state is broader than the concept of mental health of an offender. It includes wide spectrum of psychological aspects of human behaviour, including pathological (relating directly to mental health) and also non-pathological (stress, emotions, motivation, social influence, etc.) variables. According to this approach the mental state of an offender should be the subject of both psychological and psychiatric assessment. However, the regulations of Polish criminal procedure unambiguously prefer psychiatric opinion on “the state of mental health” of an offender. Subsequently, the most common situations in which the diagnosis of the mental state of an offender is relevant to make the proper decisions in criminal proceedings, are shortly discussed. In the preparatory proceedings the assessment of mental state of an offender can be an important element of the profiling in which the psychological portrait of unknown offender is being prepared. The next key issue is the problem of the sanity of a perpetrator tempore criminis, that is the necessary condition to be responsible for committing a crime. The fact of being insane causes the discontinuance of criminal proceedings and rises, by the fact of being dangerous to social order, the possibility of applying preventive detention. However, being in the state of „diminished responsibility” while committing a crime, can result in sentencing lower or milder punishment to the offender and also give him a chance to serve the imprisonment in a therapeutic system. In every case, before sentencing to one of the preventive measures, the “hearing” of the psychologist before the court should take place. Undoubtedly, this is an outstanding example of appreciation of the competences of psychologists to make statements about the mental state of offenders. In conclusion, as still the only psychiatrists are to be entitled to report on mental health of the offender, the proposal of broader usage of complex (joint and interdisciplinary) psychiatric-psychological expert opinions on mental state of an offender in criminal proceedings is put forward.