Praca stanowi analizę odwołań intertekstualnych i zabiegów metafikcyjnych w powieściach At Swim-Two-Birds irlandzkiego pisarza Flanna O’Briena i Lanark autorstwa Szkota Alasdaira Gray’a. We wstępie zarysowane zostają podobieństwa między autorami uzasadniające zastosowanie ujęcia komparatystycznego. Obaj pisarze wywodzą się z kultur prymarnie anglojęzycznych, które w czasie powstawania analizowanych powieści przechodzą proces emancypowania się spod angielskiej kulturalnej dominacji i tworzenia własnej, odrębnej świadomości literackiej. Obie powieści zasłynęły jako utwory ostentacyjnie autotematyczne i intertekstualne. Obie łączone są też z postmodernizmem, przy czym At Swim-Two-Birds (1939) ma wobec tego nurtu charakter prekursorski, natomiast Lanark, pisany od lat 50. do ukazania się powieści w roku 1981, dokumentuje dojrzałe jego stadium. Istotny jest również fakt, że Gray otwarcie przyznaje się do fascynacji twórczością O’Briena.Pierwszy rozdział przedstawia przegląd stanowisk metodologicznych wobec intertekstualności i metafikcji. Pojęcia zostają umiejscowione historycznie jako zdefiniowane po raz pierwszy w latach 60. XX wieku na fali zainteresowania metapoziomami w komunikacji, podkreśla się jednak, że same zjawiska opisywane za pomocą tych pojęć występują w literaturze praktycznie od początku jej istnienia. Spośród badaczy intertekstualności w przeglądzie uwzględnieni są twórczyni pojęcia J. Kristeva, jej wczesny krytyk J. Culler, G. Genette, którego rozbudowane studium kategoryzujące rodzaje intertekstualności przyczyniło się do dostrzeżenia jej wewnętrznego zróżnicowania, oraz M. Głowiński, którego pogląd na temat celowości i nieobojętności ideologicznej odwołań intertekstualnych jest kluczowy dla rozumienia intertekstualności w tej pracy. Dla pojęcia metafikcji za kluczową badaczkę uznaje się P. Waugh, której definicje uzupełniane są o ujęcia L. Hutcheon i R.E. Scholesa. Rozdział kończy wykaz najpopularniejszych form odwołań intertekstualnych i figur metafikcyjnych.W rozdziale drugim analizie poddane są wybrane przypadki autotematyczności w powieściach. Szczególna uwaga poświęcona jest zabiegom eksponującym ramy konstrukcyjne tradycyjnych powieści i demaskującym strategie autorskie, poprzez które pisarze mogą manipulować czytelnikiem. Opisowi poddane są najbardziej typowe przejawy metafikcji, jak zastosowanie bohatera-pisarza stopniowo tworzącego swoje dzieło, wprowadzenie figury autora dzieła do samego dzieła czy bohaterów ingerujących w to, jak są opisywani, oraz przykłady zabiegów bardziej zindywidualizowanych, jak np. sposób, w jaki O’Brien i Gray dekonstruują tradycyjną segmentację powieści na części i rozdziały.Trzeci rozdział poświęcony jest intertekstualności. Uwaga skupiona jest na odwołaniach, które najlepiej ilustrują stosunek O’Briena i Graya do ich ojczystych kultur oraz pozycji, jakie literackie produkty tych kultur zajmują w szerszych ramach literatury anglojęzycznej. W przypadku O’Briena są to użycia tradycyjnego folkloru irlandzkiego i jego ambiwalentny stosunek do Jamesa Joyce’a oraz wykorzystanie intertekstualnych aluzji jako sposobu komentowania współczesnej autorowi sytuacji społeczno-politycznej w Irlandii. Punktem wyjścia do analizy intertekstualności u Gray’a jest zawarty w epilogu powieści indeks plagiatów wraz z towarzyszącymi mu przypisami oraz bogata w literackie odwołania dyskusja, jaką z tytułowym bohaterem toczy figura autora powieści – Nastler. Rozdział porusza też kwestię podobnego zakresu literackich fascynacji obu powieściopisarzy oraz odnotowanego przez Gray’a zainteresowania twórczością O’Briena.Czwarty rozdział porusza kwestię tradycji powieściowych w literaturach Irlandii i Szkocji i podkreśla praktyczny brak analogicznej do angielskiej tradycji powieści realistycznej. Następnie w oparciu o analizy intertekstualności i metafikcji z poprzednich rozdziałów wyciągane są wnioski na temat źródeł i celowości użycia intertekstualnych odwołań i metafikcyjnych zabiegów w obu dziełach.

This thesis is devoted to the analysis of intertextual references and metafictional devices in Flann O’Brien’s At Swim-Two-Birds and Alasdair Gray’s Lanark. The introduction outlines the similarities between the two authors, one Irish and the other one Scottish, which legitimate comparative analysis of their most famous works. Both writers represent cultures that have historically been dominated by English culture, which effectively extinguished the local languages in Ireland and Scotland, and both write at the time when their cultures undergo a process of emancipating themselves from that dominance. Both novels are widely recognized for their overt use of intertextuality and metafiction and both are linked to the postmodern movement in literature. At Swim-Two-Birds (1939) foreruns the movement while Lanark, written between the 1950s and its first publication in 1981, documents its development and maturity. What is also important is that Gray explicitly admits his fascination with O’Brien’s works.The first chapter presents a short survey of critical approaches to intertextuality and metafiction. The terms were first defined in the 1960s as a result of a broader discussion on metalevels in communication; the phenomena the terms describe, however, had already been observed in the earliest of fiction writings. The critics included in the survey are, among others, Julia Kristeva who first coined the term “intertextuality”, one of her earliest opponents as to the scope of this term – Jonathan Culler, Gérard Genette whose vast study categorized various types of references and thus pointed out their multiplicity, and Michał Głowiński, who proposes to regard as intertextual only those references that are intentional and serve an ideological purpose. It is Głowiński’s understanding of the term that has later on most significance for this thesis. Patricia Waugh is quoted as the key critic who analyses metafiction. Her definitions are then complemented by those provided by Linda Hutcheon and Robert E. Scholes.In the second chapter a selection of self-referential devices in the two novels are analysed. Particular attention is paid to those which expose the frames of traditional mimetic novels and most common authorial strategies used to manipulate the reader. The most common types of metafictional figures are studied, such as Chinese-box structures of books on writing books, introducing the figure of the author into the scope of his work and having the characters take over the narrative, as well as the more author-specific ones, e.g. the way both O’Brien and Gray deconstruct the traditional division of the novel.The third chapter is devoted to intertextuality in both novels. It concentrates on those references that have most significance for revealing O’Brien’s and Gray’s attitudes towards their native cultures and those cultures’ location within the broader scope of English language fiction. In O’Brien’s case mainly his usage of traditional Irish lore and his ambivalent attitude towards his fellow Irishman James Joyce are analysed, and the ways in which he utilizes intertextual references to comment upon contemporary social and political situation in Ireland. For Gray, the discussion revolves around the epilogue in Lanark with its famous index of plagiarisms, footnotes commenting upon that index and the works referred to in a conversation the titular character has with his “conjuror” Nastler. Notice is also taken of the fact that the scopes of the two novelists’ literary fascinations are very similar and that Gray explicitly admits in Lanark his fascination with O’Brien’s work.The last chapter addresses the issue of Irish and Scottish novelistic tradition and points out the lack of a realistic tradition analogous to the one encountered in the history of the English novel. Subsequently, conclusions regarding O'Brien's and Gray's use of intertextuality and metafiction are drawn based on the analysis conducted in the previous chapters.