W XVI w., w okresie Reformacji i zaostrzających się konfliktów na tle religijnym, kiedy teoretyczny sprzeciw wobec kultu obrazów i świętych przerodził się w działalność ikonoklastyczną, a argumentów teologicznych, podnoszonych przeciwko oficjalnej doktrynie Kościoła katolickiego, nie można było dłużej lekceważyć, podjęto próbę polemiki ze stawianymi przez protestantów oskarżeniami, głównie opierając się na tradycjach kultury wczesnochrześcijańskiej. Wymagało to jednak wnikliwych badań historii Kościoła w pierwszych wiekach, które zaowocowały licznymi dziełami opisującymi jego akcje. Analiza ta nie ograniczała się jedynie do sfery teologicznej, czy duszpasterskiej, ale łączyła się nieodzownie z badaniami o charakterze artystycznym tworząc tym samym swojego rodzaju exempla modelowego kształtowania świątyń - nie tylko architektonicznie, lecz również w zakresie teorii estetyki. Spójność prac autorów tychże dzieł oraz jednolitość „kryteriów” oceny stosowności sztuki sakralnej (chociaż traktowanych jedynie jako narzędzia wspomagające pracę duszpasterską) dały, mniej lub bardziej uświadomiony początek nowej doktrynie artystycznej.Niniejsza praca jest próbą przedstawienia źródeł oraz rozwoju teorii konserwatorskiej zabytków starochrześcijańskich w szesnastowiecznym Rzymie oraz jej zastosowania na wybranych obiektach sakralnych.

In the 16th century, at the peak of the Reformation and during the rise of religious unrest, the opposition against the worship of saints and their images led to iconoclastic activity. The theoretical arguments held against the official doctrine of the Catholic Church, having been turned into practice, could not have been ignored any longer. As a response, a series of profound studies have been made into the history of the early Christian Church. This analysis was not only restricted to the theological and pastoral sphere. It covered many artistic subjects, therefore setting a defined pattern for creation of future sacral architecture – not only architecturally, but also in terms of aesthetical theory. The consistency of conclusions drawn by the authors of these studies, as well as the uniformity of the criterion of evaluation of the sacral art they applied (although art was treated merely as a tool used to support the pastoral ministry), resulted, more or less consciously, in a new theoretical doctrine. This paper is an attempt to present the sources and the development of the theory of conservation of Early Christian monuments in Rome in the 16th century, as well as its practical application to selected relics.