Rozważania wokół rosyjskiej filozofii religijnej XX wieku nie mogą pomijać problematyki etyczno-społecznej, która – jak argumentuje się w niniejszej książce – łączy się, a może raczej kulminuje w swoistej dla tej tradycji "filozofii sobornosti". W przeważającej swej mierze ta przedkładana Czytelnikowi książka została poświęcona filozofii Borysa P. Wyszesławcewa (1877-1954), a zwłaszcza jego poglądom etycznym i społecznym. Osobne w niej miejsce zajmują jednak rozważania poświęcone filozofii Mikołaja A. Bierdiajewa (1874-1948) i Sergiusza A. Lewickiego (1908-1983). Ujmując zbiorczo można też powiedzieć, iż jej treść - nie pomijając problematyki religijnej - dotyczy filozoficznych (scil. etycznych) podstaw życia społecznego. W miarę rozwijania głównych wątków książki staje się bowiem coraz wyraźniejsze przekonanie, że problematyka rosyjskiej idei wspólnotowości (sobornost’) stanowi dla prezentowanych myślicieli dogodny punkt wyjścia do podjęcia problemu demokracji (co stara się oddać tytułowe sformułowanie "soborowa z ducha krytyka demokracji"). Z tej konfrontacji "soborowości" i "społeczeństwa" (w jego różnych wcieleniach) wyrastają stanowiska, które określiliśmy jako demokratyzm soborowy (Wyszesławcew), personalizm komunitarny (Bierdiajew) i solidaryzm rosyjski (Lewicki). Oczywiście w ich ramach zawiera się cała gama poszczególnych zagadnień filozoficznych, zarówno charakterystycznych dla danego stanowiska, jak i współobecne w pozostałych. Jest to mianowicie spojrzenie biorące pod uwagę różnice i wspólne wątki omawianych stanowisk. Należy zaznaczyć, że w samej książce akcent został położony bardziej na to, co łączy wszystkie trzy stanowiska niż na to, co je dzieli. Wspólną podstawę zdaje się bowiem stanowić pewien projekt etyczny, którego pierwotne i konstytutywne elementy odnajdujemy u Wyszesławcewa i Bierdiajewa, a później także u Lewickiego. Rozdział pierwszy książki daje zarys biograficzny i wpisuje filozofię tworzoną przez trzech głównych bohaterów książki w szerszy kontekst historii powszechnej i dziejów filozofii rosyjskiej. Rozdział drugi został poświęcony Wyszesławcewowskiej etyce sublimacji (etika preobrażennogo Erosa), traktowanej, z jednej strony, jako samodzielna propozycja z zakresu etyki filozoficznej i, z drugiej strony, jako prolegomena filozofii społecznej. Szczególny nacisk został położony na tzw. antynomii prawa (tematyka zaczerpnięta z przesłania Pawła z Tarsu, ogniskująca się na relacji prawo - łaska religijna), "erotyczności" filozofii, problemie wolności i tragizmu. Etyka sublimacji odwołująca się do sublimacji wolności jawi się jako odpowiedź na antynomiczność i tragiczność życia (ludzkiego, czyli etycznego i społecznego). Rozdział drugi odnosi się do filozofii Bierdiajewa, dotyka i rozwija zagadnienia dla niej podstawowe: takie jak poziomy świadomości moralnej (etyka prawa, etyka odkupienia i etyka twórczości), problem wolności oraz koncepcja osoby ludzkiej (personalizm). W oparciu o te przesłanki zostały również przedstawione poglądy filozofa dotyczące zagrożeń wolności, także tych wcielonych w doktrynę i praktykę marksizmu (przede wszystkim rosyjskiego). Rozważania te z kolei służą za podbudowę do rozwinięcia problematyki wspólnotowości (sobornost’), nie tylko właściwych filozofii Bierdiajewa, ale także umożliwiających umieszczenie ich w szerszym kontekście myśli rosyjskiej. Sumując: tematyka rozdziału ogniskuje się na Bierdiajewowskim projekcie personalizmu komunitarnego. Rozdział trzeci dotyczy Wyszesławcewowskiej filozofii społecznej. Przedstawione w nim rozważania przynajmniej częściowo wpisują się w etykę społeczną i tym samym umożliwiają argumentację na rzecz ciągłości rozwoju stanowiska rosyjskiego filozofa (od etyki sublimacji do filozofii społecznej). Kwestię zasadniczą, ustawiającą dalsze analizy, stanowi tutaj próba zrozumienia natury i funkcji władzy. W ramach zaś tego zagadnienia zostaje wskazana nowa postać antynomii: antynomia prawa i władzy. Niezwykle ważną dla bliższego zapoznania się ze stanowiskiem Wyszesławcewa część tego rozdziału stanowi opis i obszerne analizy tzw. kultury industrialnej, a zwłaszcza postawienie przez rosyjskiego myśliciela problemu tzw. "immanentnego zła industrializmu" (zatrata wolności i autonomii człowieka w społeczeństwie, i to na różnych jego poziomach: gospodarczym, politycznym, kulturalnym, wolności myśli etc.). Osobną częścią rozdziału jest prezentacja Wyszesławcewowskiej krytycznej i refutacyjnej interpretacji marksizmu i komunizmu. Wskazuje się w nim także na próbę wypracowania "trzeciej drogi", biegnącej "pomiędzy" a może raczej "ponad" socjalizmem i liberalizmem. Szczególne jednak miejsce zajmują w niniejszym rozdziale rozważania wprost poświęcone istocie, sensowi i praktyce życia-w-demokracji. Spotykamy się w nim z argumentacją na rzecz demokracji (można wręcz mówić o apologii demokracji), którą filozof prowadził z pozycji filozofii rosyjskiej, a jednocześnie wskazuje się na jej zachodnie odpowiedniki, np. deliberatywny sens demokracji. Podsumowując można powiedzieć, że Wyszesławcew proponuje, rozważa i rozwija własny projekt demokratyzmu soborowego. Rozdział czwarty przedstawia i rozwija podstawy filozofii Lewickiego. Zawiera prezentację tzw. światopoglądu organicznego (dwa rodzaje jedności: mechaniczna i organiczna; dwa rodzaje rozwoju: ewolucja i rozwój w sensie właściwym). Przedłużeniem tych rozważań jawi się problematyka wolności. W jej ramach zaś została przedstawiona walka o wolność, którą filozof prowadził z "ideologiami zniewolenia" (zwłaszcza marksizmem), a także wyrastająca z tych ustaleń dość ostra jego polemika z poglądami Bierdiajewa (zarzut idolatrii wolności). Problematyka rozdziału zmierza - zgodnie zresztą z zamysłem samego Lewickiego - w stronę filozofii solidaryzmu rosyjskiego, rozumianej jako wypracowywanie światopoglądu solidarystycznego w kontekście ideologii Związku Ludowo-Pracowniczego (Narodno-Trudowoj Sojuz). Lewicki jako filozof jawi się więc jako jeden z najwybitniejszych teoretyków solidaryzmu rosyjskiego. W podsumowaniu można więc powiedzieć, że zaproponowane w książce rozważania dotyczą zagadnienia etyczno-społecznego. Niemniej zmierzają do uchwycenia jego specyfiki poprzez podjęcie namysłu nad szeregiem zagadnień podstawowych dla filozofii, odwołują się bowiem do takich pojęć fundamentalnych jak: jedność, wielość, wolność, istota prawa, osoba ludzka, wspólnota (sobornost’), społeczeństwo. U podstaw zaś omawianych stanowisk wskazuje na wspólną im przesłankę implicite, którą zapewne da się sprowadzić do przesłania: "wolność w jedności doskonali się".

Reflections on 20th-century Russian religious philosophy must not sidestep the ethical and social issues, which, as the book argues, are connected, or rather culminate in the approach unique for this tradition, namely ‘the philosophy of sobornost’. The book deals prevalently with the philosophy of Boris Petrovich Vysheslavtsev (1877-1954), with special emphasis on his views on ethics and society. It also discusses at length the philosophy of Nikolai Alexandrovich Berdyaev (1874-1948) and Sergey Aleksandrovich Levitsky (1908-1983). Whereas the book does deal with religious issues, it focuses on philosophical (i.e. ethical) foundations of life in society. The analysis of the works of the three above-mentioned philosophers leads one to the conviction that the Russian notion of sobornost’ is a starting point from which they venture into the discussion of democracy. Three positions emerge out of the confrontation of sobornost’ and society (in its many forms), which I have called respectively ‘counciliar democratism’ (Vysheslavtsev), ‘communitarian personalism’ (Berdyaev), and ‘Russian solidarism’ (Levitsky). Each position raises unique philosophical questions as well as those present in the other approaches. The book endeavours to discuss primarily those issues which the three philosophers have in common, even if it also touches upon those they found contentious. This common ground consists in a certain ethical project whose origins and main tenets can be traced in the philosophy of Vysheslavtsev and Berdyaev and later also in Levitsky’s thought. Chapter one contains biographical outlines and provides the historical and philosophical background for the enquiries undertaken by the three Russian philosophers. Chapter two is devoted to Vysheslavtsev’s ethics of sublimation (etika preobrazhennogo Erosa), which is treated both as an independent position within philosophy of ethics and also as a prolegomenon of social philosophy. A special emphasis is placed on the so-called antinomy of law (which derives from the message of St. Paul with its focus on the relation between law and grace), ‘eroticism’ of philosophy, the notions of freedom and the tragic character of life. The ethics of sublimation, which refers to the sublimation of freedom, emerges as a response to the antinomity and the tragic character of life (human life understood in ethical and social terms). Chapter two refers also to Berdyaev’s philosophy; it touches upon and elaborates on its crucial issues such as the levels of moral consciousness (ethics of law, ethics of salvation and ethics of creativity), the issue of freedom and the concept of the human person (personalism). On the basis of those premises the philosopher’s views on what jeopardizes human freedom are presented, including the dangers posed by the doctrine and practice of Marxism, especially its Russian version. This analysis in turn constitutes a starting point for the discussion of the issues of all-togetherness (sobornost’), not only in Berdyaev’s understanding, but also in a wider context of Russian thought. To sum up, the focus of this chapter is Berdyaev’s project of communitarian personalism. Chapter three is devoted to Vysheslavtsev’s social philosophy. The philosopher’s views discussed in this chapter pertain partially to social ethics, thus substantiating the claim of the continuity of the development of Vysheslavtsev’s standpoint (from the ethics of sublimation to social philosophy). The key issue here which determines further analysis is an attempt to understand the nature and function of power. This analysis leads to a new form of antinomy, i.e. the antinomy of law and power. The part of the chapter which is indispensable for the understanding of Vysheslavtsev’s position contains the presentation and extensive analysis of the so-called industrial culture with special emphasis on the ‘inherent evil of industrialism’ (man’s loss of freedom and autonomy in society on various levels: economic, political, cultural, freedom of thought etc.). A separate part of the chapter discusses Vysheslavtsev’s criticism and refutal of Marxism and communism as well as his attempt to posit a ‘third way’ between or rather above socialism and liberalism. Special attention is drawn in this chapter to the nature, meaning and practice of life-in-democracy. The chapter presents Vysheslavtsev’s arguments in favour of democracy, one may even say Vysheslavtsev’s apology of democracy and points to its western equivalents, e.g. deliberative democracy. To conclude, Vysheslavtsev posits, ponders and elaborates on his own project of counciliar democratism. Chapter four presents and analyses the main tenets of Levitsky’s philosophy. It discusses the so-called organic world-view (two kinds of unity: mechanical and organic, two kinds of development: evolution and development in the true meaning of the word). This analysis leads to the question of freedom and the fight for freedom, which the philosopher waged with ‘the ideologists of enslavement’, especially Marxism and his fierce polemic with Berdyaev, whom he accused of idolatry of freedom. Following the intentions of Levitsky himself, the chapter culminates in the discussion of the philosophy of Russian solidarism, understood within the framework of the ideology of the National Alliance of Russian Solidarists (Narodno-Trudovoj Sojuz). Levitsky can be therefore considered as one of the most outstanding theoreticians of Russian solidarism. To sum up, the book’s focus is on ethics and society but to grasp its specificity a number of other rudimentary philosophical questions are raised, such as unity, plurality, the nature of law, the human person, community (sobornost’) and society, the basis for all the discussed positions, their implicit premise being: ‘Freedom is made perfect in unity.’