Teoria historii życia stanowi wywodzące się z ekologii ewolucyjnej podejście, na gruncie którego osobnicza zmienność cech i zachowań związanych z rozwojem i reprodukcją ujmowana jest jako produkt ekspozycji na nisze środowiskowe, charakteryzujące się zróżnicowanym poziomem surowości i nieprzewidywalności, co wymusza czynienie kompromisów w kontekście alokacji posiadanych zasobów na rzecz różnych zadań życiowych (Ellis, Figueredo, Brumbach i Schlomer, 2009). Gatunki zamieszkujące surowe i nieprzewidywalne habitaty, ze względu na doświadczanie wysokiego poziomu zewnątrzpochodnej zachorowalności-umieralności rozwijają tzw. szybkie strategie życiowe promujące przyspieszone tempo rozwoju i reprodukcji oraz wydawanie na świat dużej ilości potomstwa, przy niewielkich inwestycjach rodzicielskich. Z kolei, w warunkach łagodności i przewidywalności środowiskowej, niski poziom ryzyka przedwczesnej utraty zdrowia i życia sprzyja rozwijaniu wolnych strategii życiowych obejmujących stosunkowo długi okres rozwoju, odroczoną reprodukcję, niski poziom dzietności i znaczne inwestycje w potomstwo. Szybkie i wolne strategie życiowe nie stanowią dwóch sztywnych zespołów cech i zachowań, ale raczej dwa odległe krańce swego rodzaju kontinuum historii życia (Promislow i Harvey 1990). Chociaż w porównaniu z innymi gatunkami, ludzie odznaczają się przyjmowaniem wolnych strategii życiowych, istnienie plastyczności fenotypowej sprawia, że w zależności od charakterystyki zamieszkiwanych środowisk pomiędzy poszczególnymi jednostkami także występują pewne różnice w tempie przyjmowanych strategii. Przykładowo, sprawcy przestępstw wywodzący się w większości z surowych i nieprzewidywalnych środowisk, wydają się odznaczać szybszymi strategiami życiowymi, niż większość przestrzegających prawa ludzi. Wyniki analiz potwierdzają powiązania między poszczególnymi wskaźnikami szybkich strategii życiowych (np. promiskuityzm, krótka spodziewana długość życia) a aktywnością przestępczą (Boutwell, Barnes, Deaton i Beaver, 2013; Van de Weijer, Bijleveld and Huschek, 2016; Zane, Welsh i Zimmerman, 2018). Niemniej, brakuje badań nad ujmowanymi całościowo strategiami historii życia z udziałem populacji przestępczej. Celem niniejszej pracy było określenie strategii historii życia przeważających w grupie mężczyzn odbywających karę pozbawienia wolności oraz identyfikacja czynników z nimi związanych. Tradycyjne biodemograficzne cechy historii życia okazały się odzwierciedlać strategie życiowe badanych trafniej niż skala Mini-K, będąca przeznaczonym do tego celu narzędziem psychometrycznym. Wydaje się zatem, iż pomimo niezaprzeczalnych różnic między ludźmi a zwierzętami, pod wieloma względami ludzkie zachowania i wybory podlegają tym samym zasadom, które obowiązują w świecie przyrody. W wyniku przeprowadzonego badania potwierdzono występowanie zależności pomiędzy doświadczaniem surowości i nieprzewidywalności w okresie dzieciństwa a rozwijaniem szybkiej strategii życiowej, określanej poprzez wysoki poziom wysiłku matrymonialnego i niski poziom wysiłku rodzicielskiego. Najwyższej surowości i nieprzewidywalności okresu dziecięcego doświadczali osadzeni wywodzący się z rodzin o większej liczbie potomstwa i posiadający rodziców, którzy stosunkowo wcześnie rozpoczęli reprodukcję. Osadzeni o szybszych strategiach życiowych odznaczali się także wyższą percepcją surowości otaczającego świata oraz przekonaniem o wyższym poziomie własnej atrakcyjności. Nie potwierdzono natomiast związku pomiędzy strategiami życiowymi badanych a percepcją nieprzewidywalności otaczającego świata, postrzeganym stanem własnego zdrowia oraz oczekiwaną długością życia. Nie potwierdzono również hipotezy dotyczącej mediującej roli zmiennych badawczych związanych z percepcją siebie i otaczającego świata w kontekście związku pomiędzy surowością i nieprzewidywalnością środowiska dziecięcego a strategią życiową przyjmowaną w dorosłości. Otrzymane wyniki pozwoliły na wyciągnięcie wniosków, zidentyfikowanie ograniczeń przeprowadzonego badania oraz postawienie nowych pytań badawczych. Ogólnie rzecz ujmując, efekty niniejszej pracy przemawiają za zasadnością podejmowania prób wyjaśniania zmienności ludzkich zachowań z perspektywy teorii historii życia.

Derived from evolutionary ecology life history theory is an approach, according to which individual variability in growth, aging, mating and parenting results from exposure to niches with varying levels of environmental harshness and unpredictability that leads to trade-offs in resource allocation towards competing life functions (Ellis, Figueredo, Brumbach and Schlomer, 2009). Species inhabiting harsh and unpredictable environments experience high levels of extrinsic morbidity-mortality, which promote developing so called fast life history strategies involving accelerated pace of growth and reproduction, high fertility and low parental investments. In turn, when prevailing conditions are benign and predictable, low levels of extrinsic morbidity-mortality favour employing slow life history strategies which contain slow pace of development and reproduction, low fertility and substantial parental investments. Instead of posing fixed sets of traits, life history strategies compose two edges of a life history continuum (Promislow and Harvey 1990). Compared to other species, humans are typical slow life history strategists. However, due to the existence of phenotypic plasticity, individuals living under distinct conditions tend to differ in terms of the pace of life history strategies they employ. For instance, the majority of criminals, who were raised in environments characterised by elevated levels of harshness and unpredictability, seem to develop respectively fast life history strategies. The results of numerous studies confirm associations between various life history indicators (e.g. promiscuity, low life expectancy) and criminal activity (Boutwell, Barnes, Deaton and Beaver, 2013; Van de Weijer, Bijleveld and Huschek, 2016; Zane, Welsh and Zimmerman, 2018). On the other hand, there is a lack of research regarding holistically presented life history theory involving criminal offenders. The aim of the present thesis was to assess life history strategies prevailing among incarcerated offenders as well as identify factors related to them. Overall, the results of the study showed that traditional biodemographic life history traits represent life history strategies of the inmates in a more valid way than the Mini-K, a popular psychometric life history measure. Thus, it appears that despite the undeniable differences between humans and animals, in many respects our behaviour and choices are subject to the same laws that govern in nature. Moreover, the obtained results confirmed the existence of the relationship between experiencing elevated levels of harshness and unpredictability in childhood and developing fast life history strategy, assessed by high mating effort and low parental effort. The highest level of harshness and unpredictability in childhood was reported by the inmates who were raised in multi-child families and whose parents were respectively young when they started their reproductive activity. The subjects employing fast life history strategies also perceived their surroundings as harsher and found themselves more physically attractive. There was no support for the hypothesis regarding the associations between life history strategies and the perception of unpredictability of the surrounding environment, personal health and life expectancy. Besides, the variables linked to perceiving themselves and the surroundings did not mediate the relationship between harshness and unpredictability of one's childhood and the life history strategy one develops in later stages of life. Implications derived from the study, limitations and future directions are discussed. In general, the obtained results promote validity of attempts to explain variability in human behaviours from the life history theory perspective.