Gothic bourgeois chapel in Lower Silesia in the light of its numerous functions

Bibliogr. s. 62-64

Tematem artykułu jest kaplica przykościelna, wystawiana w okresie gotyku przy farach miejskich na Dolnym Śląsku, która dzięki osobie fundatora, pełnionym funkcjom i uzyskanej formie artystycznej stanowiła często czuły barometr stosunków budujących strukturę społeczności miejskiej. Jej przestrzeń, zgodnie z zasadniczym przeznaczeniem, stanowiła strefę kontaktów z sacrum, miejsce manifestacji pobożności, obszar zabezpieczający doczesne i pośmiertne potrzeby skierowane w stronę transcendencji duszy. Była kameralnym wnętrzem służącym grupowej liturgii i indywidualnej dewocji, przyjmując charakter oratorium, sanktuarium czy sepultury. Charakter ten wyznaczany był przez światopogląd teologiczno-filozoficzny i społeczny potencjalnego fundatora, kształtowany zarówno w oparciu o głębokie studia teologiczno-filozoficzne, jak i obiegową pobożność. Jednocześnie kaplica pozostawała doskonałym narzędziem komunikowania znaczeń pozasakralnych, przynależących do obszaru świeckich relacji społecznych. Stanowiła szczególną przestrzeń, która odbijała w swojej formie artystycznej rosnące znaczenie patrycjatu kupieckiego, a z czasem też środowisk rzemieślniczych. Wiązało się ono ze wzmożonymi ambicjami do autoprezentacji i wizualizacji pozycji realnie zajmowanej lub przynajmniej antycypowanej w hierarchii wspólnoty komunalnej. Demonstracja doczesnego znaczenia następowała przy wykorzystaniu strategii przejętej od elit feudalnych, która opierała się na fundacji obiektów sakralnych. Możliwości ekonomiczne mieszczaństwa skłaniały jednocześnie fundatorów do finansowania obiektów o skromniejszych kształtach niż wystawiane przez władców kościoły i klasztory. Idealnym rozwiązaniem okazała się właśnie kaplica przykościelna, pozostająca w zasięgu możliwości finansowych kupców i rzemieślników, a jednocześnie nadal na tyle kosztowna, że jej budowa pozostawała świetną deklaracją o religijno-społecznym charakterze. Przenikanie na grunt śląski modeli zachowań związanych z praktyką fundowania przykościelnych kaplic nastąpiło dzięki kontaktom handlowym z wielkimi centrami kupieckimi, między innymi z Hanzą. W efekcie obiekty śląskie powstawały w formułach inspirowanych świątyniami Lubeki - zwykle lokalizowano je wzdłuż obu naw bocznych korpusu nawowego kościoła, pomiędzy przyporami, które odpowiednio przedłużano i zamykano ścianami zewnętrznymi, tworząc ciąg ujednoliconych pod względem głębokości i wysokości aneksów. Doskonałym tego przykładem mogą być obiekty przy kościele św. Marii Magdaleny i św. Elżbiety we Wrocławiu czy też przy kościele św. św. Piotra i Pawła w Legnicy. Jednocześnie stosowane typy sklepień i detal rzeźbiarsko-architektoniczny wskazują na odrzucenie rozwiązań hanzeatyckich w obrębie aranżacji wnętrz wystawianych kaplic. Dla lokalnego poczucia formy atrakcyjniejsze pozostawały modele wywodzące się z tradycyjnie dla Śląska wzorcotwórczych obszarów Czech, Saksonii i Łużyc. Przejęcie koncepcji kaplicy przykościelnej z terenów hanzeatyckich połączyło się więc jednocześnie z czerpaniem inspiracji ze środowisk artystycznych sytuujących się na południe i południowy zachód od Śląska, a w przypadku najwybitniejszych realizacji legnickich z sięganiem po wzorce artystyczne o proweniencji angielskiej. Przemyślane łączenie dwóch odrębnych stylistyk wskazuje na świadome wykorzystywanie istniejących wzorców celem wykreowania własnej koncepcji architektoniczno-rzeźbiarskiej, odpowiadającej w warstwie semantycznej potrzebom generowanym przez nową grupę fundatorów, dostrzegającą w finansowaniu kaplic przykościelnych skuteczne narzędzie reprezentacji.

The subject of this paper are side-chapels founded during the Gothic by parish churches in Lower Silesia. Due to the person of the founder, the functions served, and their artistic form, these structures often offered a very sensitive measurement of the complex net of emotions and relationships that entangled the given town community. The space of a side-chapel, in accordance with the general idea, was the sphere of sacrum, the place where religiousness could be manifested, and where both the worldly and the spiritual needs related to the transcendence of the soul could be fulfilled. A side-chapel was a cozy interior suitable for group liturgy and individual prayer, serving as an oratory, a sanctuary or a sepulchral chapel. Its nature depended on the founder's theological and philosophical worldview as well as on their social potential, both of these factors shaped on the basis of profound studies and the casual idea of piety. At the same time, the chapel remained an excellent tool for conveying ideas unrelated to the sphere of sacrum, ones that belong to the wide range of lay social relationships. It constituted a unique space, whose artistic form reflected the growing significance of the merchant patriciate and, as time passed by, of craftsmen as a social group. It was directly linked with the increasing ambition to self-present oneself and to visualize either the held or the intended place in the social hierarchy of a given community. This demonstration of one's earthly importance was done by means of a strategy formerly used by the feudal elites - a strategy based on founding sacral buildings. The financial limitations of the bourgeois drew the founders' attention to structures more humble than the churches and monasteries usually raised by monarchs. The side-chapel proved to be an ideal choice - it was affordable for merchants and craftsmen, but at the same time costly enough to be a brilliant declaration on both religious and social matters. The models of behavior related to founding side-chapels reached Lower Silesia thanks to merchant contacts with huge business centers - among others, with the Hanseatic League. As a result, the Silesian structures were founded and built along with the formulas inspired by the temples in Lübeck - they were usually placed along both aisles of a church, between the counterforts, which were adequately prolonged and closed by the outer walls. Thus, a series of annexes unified in terms of depth and height was created. One might see splendid examples of this tendency in the St. Mary Magdalene and the St. Elizabeth's churches in Wrocław or in the St. Peter and Paul church in Legnica, the most interesting of which are discussed in this paper in detail. At the same time, the types of vaults used as well as the artistic and sculptural details suggest rejection of the Hanseatic aesthetics as far as the interior of the chapel is concerned. Apparently, the local people found it more attractive to employ patterns and models that - traditionally for Silesian art - originated in the Czech, Saxony and in Lusatia. This way the adoption of the Hanseatic side-chapels intermingled with the artistic inspirations coming from the areas to the south and south-west of Silesia or -in case of the most spectacular pieces in Legnica - even from far England. This deliberate combination of independent stylistics suggests a purposeful application of already existing patterns in order to create a unique architectural and sculptural concept; a concept that could meet the needs of a new group of founders on a semantic level and allow them to perceive side-chapels as an efficient means of self-presentation.